Y Cyfarfod Llawn

Plenary

26/04/2022

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19 3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19
4. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diweddariad ar Wcráin 4. Statement by the Minister for Social Justice: Update on Ukraine
5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cynllun Adfer Gofal wedi’i Gynllunio 5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Planned Care Recovery Plan
6. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Cyflawni ymrwymiad y Rhaglen Lywodraethu i ariannu rhagor o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu 6. Statement by the Minister for Social Justice: Delivery of the Programme for Government commitment to fund additional PCSOs
7. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Therapi Trosi 7. Statement by the Deputy Minister for Social Partnership: Conversion Therapy
Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog Motion to Suspend Standing Orders
8. Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022 8. The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022
9. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022 9. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 9) Regulations 2022
10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Iaith Arwyddion Prydain 10. Legislative Consent Motion on the British Sign Language Bill
11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Iechyd a Gofal 11. Legislative Consent Motion on the Health and Care Bill
12. & 13. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) a Chynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) 12. & 13. Debate on the General Principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill and Motion to agree the financial resolution in respect of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill
14. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2020-21 14. Debate: Estyn Annual Report 2020-21
15. Cyfnod Pleidleisio 15. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr, ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. A bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Good afternoon, and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber, and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. And some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells. 

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Vikki Howells. 

Y Gronfa Ffyniant Gyffredin
The Shared Prosperity Fund

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o botensial y gronfa ffyniant gyffredin i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd yng Nghymru? OQ57939

1. What assessment has the Welsh Government made of the shared prosperity fund's potential to address economic inequality in Wales? OQ57939

Llywydd, the fund fails to address economic inequality because of a series of fundamental flaws. It breaks a key Conservative promise that Wales would not be a penny worse off. It allocates its reduced amounts through a formula that deliberately under-represents concentrated inequality and it removes decision making from Wales to Whitehall.

Llywydd, mae'r gronfa yn methu â mynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd oherwydd cyfres o ddiffygion sylfaenol. Mae'n torri addewid allweddol gan y Ceidwadwyr na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Mae'n dyrannu ei symiau is drwy fformiwla sy'n tangynrychioli anghydraddoldeb dwys yn fwriadol ac mae'n symud y broses o wneud penderfyniadau o Gymru i Whitehall.

I thank you, First Minister, for that answer. Under the recently released and long-awaited details of the shared prosperity fund, it is clear that Wales is set to lose more than £1 billion over the next three years. Funding will also be top-sliced to support the delivery of UK Government pet projects, and there will be duplication of existing provision within Wales. What is the Welsh Government's assessment of the impact of this duplication, and do you consider that this approach will mean that deep-seated economic inequalities aren't addressed?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. O dan fanylion y gronfa ffyniant gyffredin a gyhoeddwyd yn ddiweddar ac y bu disgwyl amdanyn nhw ers amser maith, mae'n amlwg bod Cymru ar fin colli dros £1 biliwn dros y tair blynedd nesaf. Bydd cyllid hefyd yn cael ei frigdorri i gefnogi'r gwaith o gyflawni hoff brosiectau Llywodraeth y DU, a bydd y ddarpariaeth bresennol yng Nghymru yn cael ei dyblygu. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o effaith y dyblygu hwn, ac a ydych chi o'r farn y bydd y dull hwn yn golygu nad yw anghydraddoldebau economaidd dwfn yn cael sylw?

Well, Llywydd, Vikki Howells makes an important supplementary point about the way in which the reduced amounts that will come to Wales are, in any case, being top-sliced by the UK Government for its own projects, which it will seek to run here in Wales. So, the Multiply programme will be the most obvious example of that—over £100 million that should be in the hands of Welsh decision-makers instead being decided by UK Government Ministers in Wales. The Multiply programme—let me explain to the leader of the opposition—the Multiply programme is not in the hands of local government leaders at all. It is a scheme devised by the UK Government; made in Whitehall; no reference to Wales whatsoever; not a single sentence from any UK Minister before it was announced; no sense at all that it understands the Welsh context in which it will seek to operate. If you look at the menu of choices that local authorities are said to have to operate within, they are entirely—entirely—Anglocentric. They reflect only the landscape that there is in Wales. Not a singe reference to the adult learning network here in Wales, not a single reference to further education provision in Wales, not a single reference to the Hwb platform, which provides the majority of resources that will be necessary for any effective programme here in Wales. The objection, Llywydd, is not, of course, to money being spent in numeracy; it is money being ineffectively spent, money that will now risk duplication of provision here in Wales, that will be spent in ways that bear no relationship to the context in which it is being spent, and which will, I'm afraid, simply mean that that money, which could have been used much more effectively, could have been used in ways that work with the grain of the landscape here in Wales instead of entirely ignoring it, will simply not deliver the outcomes that it would have delivered had it been spent in ways that respected the devolution settlement and respected the way in which decisions ought to be made here in Wales. 

Wel, Llywydd, mae Vikki Howells yn gwneud pwynt atodol pwysig am y ffordd y mae'r symiau gostyngedig a ddaw i Gymru, beth bynnag, yn cael eu brigdorri gan Lywodraeth y DU ar gyfer ei phrosiectau ei hun, y bydd yn ceisio eu rhedeg yma yng Nghymru. Felly, rhaglen Multiply fydd yr enghraifft amlycaf o hynny—dros £100 miliwn a ddylai fod yn nwylo'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yng Nghymru yn hytrach yn cael eu penderfynu gan Weinidogion Llywodraeth y DU yng Nghymru. Mae rhaglen Multiply—gadewch i mi egluro i arweinydd yr wrthblaid—nid yw rhaglen Multiply yn nwylo arweinwyr llywodraeth leol o gwbl. Mae'n gynllun a ddyfeisiwyd gan Lywodraeth y DU; a grëwyd yn Whitehall; dim cyfeiriad at Gymru o gwbl; dim un frawddeg gan unrhyw un o Weinidogion y DU cyn iddi gael ei chyhoeddi; dim synnwyr o gwbl ei fod yn deall y cyd-destun Cymreig y bydd yn ceisio gweithredu ynddo. Os edrychwch chi ar y ddewislen o ddewisiadau y dywedir bod yn rhaid i awdurdodau lleol weithredu yn unol â nhw, maen nhw'n canolbwyntio yn llwyr—yn llwyr—ar Loegr. Maen nhw'n adlewyrchu'r dirwedd sydd yng Nghymru yn unig. Nid oes yr un cyfeiriad at y rhwydwaith dysgu oedolion yma yng Nghymru, dim un cyfeiriad at ddarpariaeth addysg bellach yng Nghymru, dim un cyfeiriad at blatfform Hwb, sy'n darparu'r rhan fwyaf o'r adnoddau a fydd yn angenrheidiol ar gyfer unrhyw raglen effeithiol yma yng Nghymru. Wrth gwrs, Llywydd, nid yw'r gwrthwynebiad i wario arian ym maes rhifedd; mae'n fater o arian yn cael ei wario yn aneffeithiol, arian a fydd bellach mewn perygl o ddyblygu darpariaeth yma yng Nghymru, a fydd yn cael ei wario mewn ffyrdd nad oes ganddyn nhw unrhyw berthynas â'r cyd-destun y mae'n cael ei wario ynddo, ac a fydd, mae arnaf ofn, yn golygu y gellid bod wedi defnyddio'r arian hwnnw, y gellid bod wedi ei ddefnyddio yn llawer mwy effeithiol, mewn ffyrdd sy'n gweithio gyda graen y dirwedd yma yng Nghymru yn hytrach na'i hanwybyddu yn llwyr, yn syml, ni fydd yn cyflawni'r canlyniadau y byddai wedi eu cyflawni pe bai wedi cael ei wario mewn ffyrdd a oedd yn parchu'r setliad datganoli ac yn parchu'r ffordd y dylai penderfyniadau gael eu gwneud yma yng Nghymru. 

Prif Weinidog, fel rŷch chi'n ymwybodol, bydd Pwyllgor Cyllid y Senedd yn edrych ar y gronfa ffyniant gyffredin, ac, fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, dwi am ei gwneud hi'n glir y bydd fy mhwyllgor i hefyd yn archwilio'r trefniadau ariannu newydd yma, ac effaith y trefniadau yma ar Gymru, unwaith bydd y Pwyllgor Cyllid yn adrodd ar y mater hwn. Nawr, rŷch chi a'ch cyd-Aelodau wedi datgan yn glir eich bod chi'n credu bod Cymru £1 biliwn ar ei cholled o ganlyniad i gyhoeddiadau diweddar. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni sut y mae Llywodraeth Cymru wedi cyrraedd y ffigur hwn o £1 biliwn, ac a wnewch chi gyhoeddi dadansoddiad o sut yn union rŷch chi wedi gweithio mas y ffigur yma?

First Minister, as you are aware, the Finance Committee of the Senedd will be looking at the shared prosperity fund, and, as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, I want to make it clear that my committee will also be investigating these new funding arrangements and the impact of the arrangements on Wales, once the Finance Committee has reported on this issue. Now, you and your colleagues have stated clearly that you believe that Wales is £1 billion worse off as a result of these recent announcements. So, can you tell us how the Welsh Government has reached that figure of £1 billion, and will you publish an analysis and breakdown of how you've worked out that figure?

13:35

Wel, wrth gwrs, Llywydd, rŷn ni'n hapus i esbonio sut rŷn ni wedi dod at y ffigurau, a rŷn ni'n hapus i gyhoeddi'r ffigurau hefyd, achos maen nhw'n amlwg—maen nhw'n amlwg—a does dim amheuaeth o gwbl amdanyn nhw. Rŷn ni'n mynd i golli £0.75 biliwn oherwydd y system y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ei defnyddio—y term yw structural funds yn Saesneg. Ac rŷn ni'n mynd i golli £243 miliwn mas o'r arian a oedd yn dod i Gymru o raglenni'r Undeb Ewropeaidd yn y maes gwledig hefyd. So, mae'r ffigurau gyda ni, mae dadansoddiad gyda ni ac rŷn ni'n hapus i'w gyhoeddi e jest i ddangos beth mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi ei wneud, ac wedi torri beth roedden nhw wedi ei ddweud yma, ar lawr y Cynulliad—

Well, of course, Llywydd, we are happy to explain how we've got to those figures, and we are happy to publish the figures too, because they are clear—they are clear—and there is no doubt whatsoever about these figures. We will lose £0.75 billion because of the system used by the UK Government to replace the structural funds. And we will lose £243 million from the funds that would have come to Wales from European Union programmes in the rural sphere too. So, we have the figures, we have that analysis and we're happy to publish it just to demonstrate what the UK Government have done in cutting the funding and what they said here, on the floor of the Assembly, which was an—

—absolute guarantee that Wales would not be a penny worse off. Well, £1 billion is not the whole of it, Llywydd; it's just part of the way that we will be losing out.

—sicrwydd pendant na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Wel, nid £1 biliwn yw'r cyfan, Llywydd; dim ond rhan o'r ffordd y byddwn ni'n waeth ein byd yw hon.

It's good old-fashioned pork-barrel politics, isn't it? We heard recently that Ynys Môn would be getting some £16 million from the so-called shared prosperity funds. And whilst any funding is to be welcomed, of course—and I'll work with partners to make sure that projects on Anglesey will benefit as best as possible—there's no escaping the fact that this is a fraction of the funding available under EU structural funds, and falls way short of the UK Government's promise that we wouldn't lose a penny after Brexit, which the Conservatives clearly don't mind one bit. Now, it's a mess, but my question relates to the fact that this is an unstrategic mess. Does the First Minister agree that there's no joined-up thinking here from UK Government, no long-term plan? And can he tell me what pressure Welsh Ministers can try to bring to bear on their UK counterparts to try to make subsequent funding rounds at least a little bit more strategic in nature?

Gwleidyddiaeth hen ffasiwn o wario er mwyn ennill pleidleisiau yw hyn, onid yw? Clywsom yn ddiweddar y byddai Ynys Môn yn cael tua £16 miliwn o'r gronfa ffyniant gyffredin fel y'u gelwir. Ac er bod unrhyw gyllid i'w groesawu, wrth gwrs—a byddaf yn gweithio gyda phartneriaid i wneud yn siŵr y bydd prosiectau ar Ynys Môn yn elwa cystal â phosibl—nid oes dianc rhag y ffaith bod hyn yn ffracsiwn o'r cyllid a oedd ar gael o dan gronfeydd strwythurol yr UE, a'i fod ymhell o gyflawni addewid Llywodraeth y DU na fyddem ni'n colli ceiniog ar ôl Brexit, y mae'n amlwg nad oes ots gan y Ceidwadwyr amdano o gwbl. Nawr, mae'n llanastr, ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â'r ffaith bod hwn yn llanastr anstrategol. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno nad oes unrhyw feddwl cydgysylltiedig yma gan Lywodraeth y DU, dim cynllun hirdymor? Ac a all ef ddweud wrthyf i pa bwysau y gall Gweinidogion Cymru geisio ei roi ar eu cymheiriaid yn y DU i geisio gwneud rowndiau ariannu dilynol o leiaf ychydig yn fwy strategol eu natur?

Llywydd, I agree entirely with what the Member said. This was a fund announced in 2017, in a Conservative Party manifesto. It took until the start of this month—April 2022—before we've had any substantive discussions with UK Ministers about the way in which they intend those funds to be used in Wales. And all of that compressed into two weeks because of their determination to rush out an announcement in advance of local government elections, for exactly the sorts of purposes that Rhun ap Iorwerth has identified. Now, in those two weeks, we were able to secure some concessions from the UK Government, so that at least the way in which funds will be used in Wales will reflect the regional footprints that we've used for other UK and Welsh Government joint initiatives in Wales—the city deal footprints. And we've secured some agreements about how a wider set of interests can be brought round the table to help determine how bids can be made in Wales. Let's be clear, there are no decisions being made in Wales. Local authorities are invited to put together proposals, which will end up on the desk of a Whitehall Minister and they will make the decisions.

We had a series of discussions, Llywydd, with UK Ministers about the formula to be used for the distribution of these funds. Just on the point that Rhun ap Iorwerth began with, the formula that the Welsh Government proposed would have led to more money being spent in Bridgend, for example, or the Vale of Glamorgan, for example, both of which have Conservative Members of Parliament. So, the formula that we proposed was not a partisan one; it was one that sought to align funding with where need is greatest. We weren't able to persuade the UK Government of that—they have other objects in mind—and the result is that, as Rhun ap Iorwerth said, we will have a series of rushed bids. Local authorities have to put everything together—the whole process. They have to go out for bids, they have to assess those bids, they have to demonstrate the outputs that they will achieve, they have to demonstrate the governance arrangements that will be in place, they have to demonstrate how they will be able to consult, and all of that before 1 August. The chances that there will be coherence in that funding, the chances that that funding will be used to the best possible effect—. It's not just that we're getting less money, it's being less well spent. I think that's the fundamental objection to it. 

Llywydd, rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Roedd hon yn gronfa a gyhoeddwyd yn 2017, mewn maniffesto gan y Blaid Geidwadol. Cymerodd tan ddechrau'r mis hwn—Ebrill 2022—cyn i ni gael unrhyw drafodaethau sylweddol gyda Gweinidogion y DU am y ffordd y maen nhw'n bwriadu i'r arian hwnnw gael ei ddefnyddio yng Nghymru. Ac hynny oll wedi'i gywasgu i bythefnos oherwydd eu penderfyniad i ruthro cyhoeddiad cyn etholiadau llywodraeth leol, at yr union fathau o ddibenion y mae Rhun ap Iorwerth wedi eu nodi. Nawr, yn y pythefnos hwnnw, fe wnaethom ni lwyddo i sicrhau rhai consesiynau gan Lywodraeth y DU, fel y bydd o leiaf y ffordd y caiff cyllid ei ddefnyddio yng Nghymru yn adlewyrchu'r ôl troed rhanbarthol yr ydym ni wedi ei ddefnyddio ar gyfer mentrau eraill ar y cyd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yng Nghymru—ôl troed y fargen ddinesig. Ac rydym ni wedi sicrhau rhai cytundebau ynghylch sut y gellir dod â chyfres ehangach o fuddiannau o amgylch y bwrdd i helpu i benderfynu sut y gellir gwneud ceisiadau yng Nghymru. Gadewch i ni fod yn eglur, nid oes unrhyw benderfyniadau yn cael eu gwneud yng Nghymru. Gwahoddir awdurdodau lleol i lunio cynigion, a fydd yn cyrraedd desg Gweinidog yn Whitehall yn y pen draw, a nhw fydd yn gwneud y penderfyniadau.

Cawsom gyfres o drafodaethau, Llywydd, gyda Gweinidogion y DU ynglŷn â'r fformiwla i'w defnyddio ar gyfer dosbarthu'r cronfeydd hyn. Dim ond ar y pwynt y dechreuodd Rhun ap Iorwerth ag ef, byddai'r fformiwla a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru wedi arwain at wario mwy o arian ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, neu Fro Morgannwg, er enghraifft, y mae gan y ddau ohonyn nhw Aelodau Seneddol Ceidwadol. Felly, nid oedd y fformiwla a gynigiwyd gennym ni yn un bleidiol; roedd yn un a oedd â'r nod o gysoni cyllid â lle mae'r angen mwyaf. Nid wnaethom ni lwyddo i berswadio Llywodraeth y DU o hynny—mae ganddyn nhw wrthrychau eraill mewn golwg—a'r canlyniad, fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, yw y bydd gennym ni gyfres o geisiadau brysiog. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol roi popeth at ei gilydd—yr holl broses. Mae'n rhaid iddyn nhw wahodd ceisiadau, mae'n rhaid iddyn nhw asesu'r ceisiadau hynny, mae'n rhaid iddyn nhw ddangos yr allbynnau y byddan nhw'n eu cyflawni, mae'n rhaid iddyn nhw ddangos y trefniadau llywodraethu a fydd ar waith, mae'n rhaid iddyn nhw ddangos sut y byddan nhw'n gallu ymgynghori, a hynny i gyd cyn 1 Awst. Y siawns y bydd cydlyniad yn y cyllid hwnnw, y siawns y bydd yr arian hwnnw yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd orau bosibl—. Nid yw'n golygu ein bod ni'n cael llai o arian yn unig, mae'n cael ei wario'n llai da. Rwy'n credu mai dyna'r gwrthwynebiad sylfaenol iddo.

13:40
Cymorth Ariannol i Awdurdodau Lleol
Financial Support for Local Authorities

2. Sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod gan awdurdodau lleol ddigon o gymorth ariannol i gyflawni eu dyletswyddau a'u rhwymedigaethau? OQ57945

2. How is the Government ensuring local authorities have enough financial support to fulfil their duties and obligations? OQ57945

I thank the Member for that question, Llywydd. We do so by prioritising local government services in the Welsh Government budget. Local authorities will receive £5.1 billion from the Welsh Government in core revenue funding and non-domestic rates for investment in key services in this financial year, plus an additional £1.8 billion in specific revenue and capital grants.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Rydym ni'n gwneud hynny trwy flaenoriaethu gwasanaethau llywodraeth leol yng nghyllideb Llywodraeth Cymru. Bydd awdurdodau lleol yn cael £5.1 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i'w buddsoddi mewn gwasanaethau allweddol yn y flwyddyn ariannol hon, ynghyd ag £1.8 biliwn ychwanegol mewn grantiau refeniw a chyfalaf penodol.

Diolch yn fawr. From speaking to council leaders in my region, it's fair to say that many were pleasantly surprised by the latest financial settlement. It must therefore be disappointing, from your perspective, to see your party colleagues in Caerphilly county borough sitting on a reserve of £180 million, an increase of £40 million between the financial years of 2019 and 2021. This is £22 million more than the much larger Cardiff Council has in its reserves. Whilst this cash is hoarded, we see leisure facilities closing, street lights have been turned off and day-care centre provision for profoundly disabled adults being slashed. Cash is not the only solution to these problems, but, in almost all cases, it would help alleviate the situation and restore some services. First Minister, do you get frustrated when you provide adequate financial settlements for your party colleagues in local government only for them to sit on these piles of cash, like some council version of Scrooge?   

Diolch yn fawr. O siarad ag arweinwyr cynghorau yn fy rhanbarth i, mae'n deg dweud bod llawer wedi eu synnu ar yr ochr orau gan y setliad ariannol diweddaraf. Felly, mae'n rhaid ei bod hi'n siomedig, o'ch safbwynt chi, i weld cyd-aelodau yn eich plaid ym mwrdeistref sirol Caerffili yn eistedd ar gronfa wrth gefn o £180 miliwn, cynnydd o £40 miliwn rhwng blynyddoedd ariannol 2019 a 2021. Mae hyn £22 miliwn yn fwy na'r hyn sydd gan Gyngor Caerdydd, sy'n llawer mwy, yn ei gronfeydd wrth gefn. Tra bod yr arian hwn yn cael ei gelcio, rydym ni'n gweld cyfleusterau hamdden yn cau, goleuadau stryd wedi'u diffodd a darpariaeth canolfannau gofal dydd ar gyfer oedolion ag anableddau dwys yn cael ei thorri'n sylweddol. Nid arian parod yw'r unig ateb i'r problemau hyn, ond, ym mhob achos bron, byddai'n helpu i leddfu'r sefyllfa ac adfer rhai gwasanaethau. Prif Weinidog, a ydych chi'n teimlo'n rhwystredig pan fyddwch chi'n darparu setliadau ariannol digonol i gyd-aelodau yn eich plaid mewn llywodraeth leol dim ond iddyn nhw eistedd ar y pentyrrau hyn o arian parod, fel rhyw fersiwn cyngor o Scrooge?

Well, Llywydd, there are a series of reasons why councils hold cash in reserve. A great deal of that money will be earmarked reserves. In other words, it's not money available to the council just to spend. It's there because they have a twenty-first century schools programme, for example, and that money is allocated already to make sure that that programme can go ahead. There is money that, because the UK Government provides settlements to us so late in the year, we end up having to pass to local authorities later in the year as well, and, rather than using it in an ineffective way along the lines of the shared prosperity fund, they hold it so that they can plan to make the best use of that expenditure. So, there are reasons why local authorities hold money in reserve, and that is true of local authorities of all political persuasions in many different parts of Wales.

I see that the Finance Committee, of which the Member is, of course, the Chair, is looking for a review of reserves held by local government, and, of course, we're happy to make sure that local government only holds the reserves it needs for the proper sorts of purposes. What I don't think is sensible, Llywydd, and I've looked at the Plaid Cymru manifesto for the Caerphilly area, and was lucky enough to be in Caerphilly yesterday—. I see that the manifesto commits a Plaid Cymru-run Caerphilly council to freezing the council tax next year—a really irresponsible course of action as it seems to me—and then to dip into reserves for recurrent expenditure on youth services. Again, not a course of action that I thought any Chair of a Finance Committee would be willing to recommend to his colleagues. 

Wel, Llywydd, mae cyfres o resymau pam mae cynghorau yn dal arian wrth gefn. Bydd llawer iawn o'r arian hwnnw mewn cronfeydd wrth gefn wedi'u clustnodi. Mewn geiriau eraill, nid yw'n arian sydd ar gael i'r cyngor ei wario. Mae yno oherwydd bod ganddyn nhw raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, er enghraifft, ac mae'r arian hwnnw eisoes wedi'i ddyrannu i wneud yn siŵr y gall y rhaglen honno fynd yn ei blaen. Ceir arian, oherwydd bod Llywodraeth y DU yn darparu setliadau i ni mor hwyr yn y flwyddyn, y mae'n rhaid i ni ei drosglwyddo i awdurdodau lleol yn ddiweddarach yn y flwyddyn hefyd yn y pen draw, ac, yn hytrach na'i ddefnyddio mewn ffordd aneffeithiol yn debyg i'r gronfa ffyniant gyffredin, maen nhw'n ei gadw fel y gallan nhw gynllunio i wneud y defnydd gorau o'r gwariant hwnnw. Felly, mae rhesymau pam mae awdurdodau lleol yn cadw arian wrth gefn, ac mae hynny yn wir am awdurdodau lleol o bob lliw gwleidyddol mewn sawl gwahanol ran o Gymru.

Rwy'n gweld bod y Pwyllgor Cyllid, y mae'r Aelod, wrth gwrs, yn Gadeirydd arno, yn dymuno cael adolygiad o'r cronfeydd wrth gefn sydd gan lywodraeth leol, ac, wrth gwrs, rydym ni'n hapus i wneud yn siŵr bod llywodraeth leol yn cadw'r cronfeydd wrth gefn sydd eu hangen arni yn unig at y mathau priodol o ddibenion. Yr hyn nad wyf i'n credu sy'n synhwyrol, Llywydd, ac rwyf i wedi edrych ar faniffesto Plaid Cymru ar gyfer ardal Caerffili, ac roeddwn i'n ddigon ffodus i fod yng Nghaerffili ddoe—. Rwy'n gweld bod y maniffesto yn ymrwymo cyngor Caerffili, sy'n cael ei redeg gan Blaid Cymru, i rewi'r dreth gyngor y flwyddyn nesaf—cam gweithredu gwirioneddol anghyfrifol fel y mae'n ymddangos i mi—ac yna i droi at gronfeydd wrth gefn ar gyfer gwariant rheolaidd ar wasanaethau ieuenctid. Eto, nid yw'n gam gweithredu yr oeddwn i'n meddwl y byddai unrhyw Gadeirydd Pwyllgor Cyllid yn fodlon ei argymell i'w gydweithwyr.

Of course, one of the key duties and obligations that councils will be taking on now is the free school meals, part of the co-operation agreement, of course, First Minister, you have with Plaid Cymru over the next few years. But, of course, the revenue funding for that has only been committed for a couple of years from Welsh Government, and, as you'll know, First Minister, your colleagues in Plaid Cymru have suggested that perhaps taxing tourists and taxing tourism businesses should be a way to expand free school meals in the future. So, would you confirm, First Minister, whether it's Welsh Government policy or not to look at taxing tourists and tourism business to fund free school meals?

Wrth gwrs, un o'r dyletswyddau a'r rhwymedigaethau allweddol y bydd cynghorau yn ymgymryd ag ef nawr yw'r prydau ysgol am ddim, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithredu, wrth gwrs, Prif Weinidog, sydd gennych chi gyda Phlaid Cymru dros y blynyddoedd nesaf. Ond, wrth gwrs, dim am flwyddyn neu ddwy y mae'r cyllid refeniw ar gyfer hynny wedi cael ei ymrwymo gan Lywodraeth Cymru, ac, fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, mae eich cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru wedi awgrymu efallai y dylai trethu twristiaid a threthu busnesau twristiaeth fod yn ffordd o ehangu prydau ysgol am ddim yn y dyfodol. Felly, a wnewch chi gadarnhau, Prif Weinidog, pa un a yw'n bolisi gan Lywodraeth Cymru i ystyried trethu twristiaid a busnesau twristiaeth i ariannu prydau ysgol am ddim ai peidio?

13:45

Llywydd, the Welsh Government's policy is that set out in the co-operation agreement between my party and Plaid Cymru, and that is to make sure that, during the period of that agreement, we are able to provide a free school meal for every child in primary-aged classes in Wales. I'm very proud of that commitment, and it will be a commitment that requires a great deal of effort on behalf of our local government colleagues to make sure that it can be delivered. And the funding set out in the Welsh Government's budget, which is for the full three years of the comprehensive spending review, guarantees that the funding will be there to deliver that commitment.

Llywydd, polisi Llywodraeth Cymru yw'r un a nodir yn y cytundeb cydweithredu rhwng fy mhlaid i a Phlaid Cymru, sef gwneud yn siŵr, yn ystod cyfnod y cytundeb hwnnw, ein bod ni'n gallu darparu pryd ysgol am ddim i bob plentyn mewn dosbarthiadau oedran cynradd yng Nghymru. Rwy'n falch iawn o'r ymrwymiad hwnnw, a bydd yn ymrwymiad sy'n gofyn am lawer iawn o ymdrech ar ran ein cydweithwyr mewn llywodraeth leol i wneud yn siŵr y gellir ei gyflawni. Ac mae'r cyllid a nodir yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, sydd ar gyfer tair blynedd lawn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, yn rhoi sicrwydd y bydd y cyllid yno i gyflawni'r ymrwymiad hwnnw.

It really is very, very disappointing to see Plaid Cymru using First Minister's questions for their local election campaign. It's beneath the dignity of this Chamber to do that. Peredur Owen Griffiths is there reading out a question that was clearly written by the leader of the Plaid Cymru group on Caerphilly County Borough Council. He can do better than that. I know he's better than that. But now he's drawn me into this, let's just clarify what's going on in Caerphilly. Their reserves are being used to build and rebuild twenty-first century schools, they're being used to build council houses and they're being used to ensure that we hit net zero by 2030, and also to say a world-class town reshaping programme that is being seen in Caerphilly, Bargoed and beyond. That is why Caerphilly are keeping reserves. And using capital to spend on revenue, we know, is a mistake and will lead to austerity. What Plaid Cymru are doing in Caerphilly is acting like Conservatives. The only true vote you're going to get is by voting Labour in Caerphilly. The First Minister was there with me yesterday, will he support that view?

Mae'n siomedig dros ben gweld Plaid Cymru yn defnyddio cwestiynau i'r Prif Weinidog ar gyfer eu hymgyrch etholiadau lleol. Mae islaw urddas y Siambr hon i wneud hynny. Mae Peredur Owen Griffiths yn y fan yna yn darllen cwestiwn y mae'n amlwg iddo gael ei ysgrifennu gan arweinydd grŵp Plaid Cymru ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Gall wneud yn well na hynny. Rwy'n gwybod ei fod yn well na hynny. Ond nawr ei fod wedi fy nhynnu i mewn i hyn, gadewch i ni egluro yr hyn sy'n digwydd yng Nghaerffili. Mae eu cronfeydd wrth gefn yn cael eu defnyddio i adeiladu ac ailadeiladu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, maen nhw'n cael eu defnyddio i adeiladu tai cyngor ac maen nhw'n cael eu defnyddio i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd sero net erbyn 2030, a hefyd, i ddweud, bod rhaglen ail-lunio trefi o'r radd flaenaf yn cael ei gweld yng Nghaerffili, Bargoed a thu hwnt. Dyna pam mae Caerffili yn cadw cronfeydd wrth gefn. Ac rydym ni'n gwybod bod defnyddio cyfalaf i'w wario ar refeniw yn gamgymeriad ac y bydd yn arwain at gyni cyllidol. Yr hyn y mae Plaid Cymru yn ei wneud yng Nghaerffili yw ymddwyn fel Ceidwadwyr. Yr unig wir bleidlais y byddwch chi'n ei chael yw drwy bleidleisio dros Lafur yng Nghaerffili. Roedd y Prif Weinidog yno gyda mi ddoe, a wnaiff ef gefnogi'r farn honno?

Llywydd, it was a great pleasure to be out on the streets of Caerphilly County Borough Council with Hefin David yesterday. It's a cruel thrust that he makes at Plaid Cymru Members. But what I would say to him, from the conversations that I was having and I could hear him having with people on the doorstep yesterday, is that the thing that matters most to people in Caerphilly are those investments that he mentioned. Time after time, when you're having conversations with people, it's the fact that they have young people in their families who struggle to get the housing that they need. The council house building programme of Caerphilly County Borough Council and other Labour-controlled councils around Wales is one of the things that offers hope to those families, and we heard that loud and clear on the doorstep yesterday.

Llywydd, roedd hi'n bleser mawr cael bod allan ar strydoedd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili gyda Hefin David ddoe. Mae'n ergyd greulon y mae'n ei wneud tuag at Aelodau Plaid Cymru. Ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud wrtho, o'r sgyrsiau yr oeddwn i'n eu cael ac y gallwn i ei glywed ef yn eu cael gyda phobl ar garreg y drws ddoe, yw mai'r peth sydd bwysicaf i bobl yng Nghaerffili yw'r buddsoddiadau hynny y soniodd amdanyn nhw. Dro ar ôl tro, pan fyddwch chi'n cael sgyrsiau gyda phobl, y ffaith bod ganddyn nhw bobl ifanc yn eu teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd cael y tai sydd eu hangen arnyn nhw y cyfeirir ati. Mae rhaglen adeiladu tai cyngor Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a chynghorau eraill a reolir gan Lafur ledled Cymru yn un o'r pethau sy'n cynnig gobaith i'r teuluoedd hynny, a chlywsom hynny yn gwbl eglur ar garreg y drws ddoe.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Felly, arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Dare I stray into local government issues, First Minister, especially as there's something happening next Thursday? But I will ask you the question about the agricultural Bill. This is a Bill that has not seen the light of day yet. We were promised it in the spring of this year; we even got promised it in initial form before the last Senedd elections. The Minister sitting next to you informed the committee that scrutinises these matters just before the Easter recess that it's now going to be delayed until Christmas at the earliest. Could you tell me why the Bill has been delayed again?

Diolch yn fawr, Llywydd. Feiddia i grwydro i faterion llywodraeth leol, Prif Weinidog, yn enwedig gan fod rhywbeth yn digwydd ddydd Iau nesaf? Ond gofynnaf y cwestiwn i chi am y Bil amaethyddol. Mae hwn yn Fil nad yw wedi gweld golau dydd eto. Fe'i haddawyd i ni yn y gwanwyn eleni; fe'i haddawyd i ni ar ffurf gychwynnol cyn etholiadau diwethaf y Senedd hyd yn oed. Dywedodd y Gweinidog sy'n eistedd wrth eich ymyl wrth y pwyllgor sy'n craffu ar y materion hyn ychydig cyn toriad y Pasg y bydd yn cael ei ohirio tan y Nadolig ar y cynharaf bellach. A allech chi ddweud wrthyf i pam mae'r Bil wedi cael ei ohirio eto?

The Bill will be introduced in the autumn, Llywydd, and as early in the autumn as we can make that happen. Part of the reason why the Bill is delayed is because of some of the reasons that the Member has himself alluded to on the floor of the Senedd, and quite properly. I remember him asking me a question not that many weeks ago about the way in which we have to rethink some of our ambitions for agriculture in Wales in the context of the war in Ukraine and what that means about food security in places like the United Kingdom. So, we are taking the opportunity to make sure that the Bill we bring forward is a Bill that brings together those two key strands—sustainable food production by the agriculture sector here in Wales and then those other public goods that we know farmers and land managers are capable of producing—and that we bring those two things together in a balanced way in the Bill that we will put in front of the Senedd.

Bydd y Bil yn cael ei gyflwyno yn yr hydref, Llywydd, ac mor gynnar yn yr hydref ag y gallwn ni wneud i hynny ddigwydd. Rhan o'r rheswm pam mae'r Bil wedi ei ohirio yw rhai o'r rhesymau y mae'r Aelod ei hun wedi cyfeirio atyn nhw ar lawr y Senedd, ac yn gwbl briodol. Rwy'n ei gofio yn gofyn cwestiwn i mi nid wythnosau lawer yn ôl am y ffordd y mae'n rhaid i ni ailystyried rhai o'n huchelgeisiau ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru yng nghyd-destun y rhyfel yn Wcráin a'r hyn y mae hynny yn ei olygu am ddiogelwch bwyd mewn lleoedd fel y Deyrnas Unedig. Felly, rydym ni'n achub ar y cyfle i wneud yn siŵr bod y Bil yr ydym ni'n ei gyflwyno yn Fil sy'n tynnu ynghyd y ddau faes allweddol hynny—cynhyrchu bwyd cynaliadwy gan y sector amaethyddiaeth yma yng Nghymru ac yna'r nwyddau cyhoeddus eraill hynny yr ydym ni'n gwybod y gall ffermwyr a rheolwyr tir eu cynhyrchu—a'n bod ni'n dod â'r ddau beth hynny at ei gilydd mewn ffordd gytbwys yn y Bil y byddwn ni'n ei roi gerbron y Senedd.

Thank you for that explanation, First Minister, because when I questioned the Minister around the food crisis that I see evolving now the Ukraine situation is escalating and the damage it is doing to the supply of food on to the market, the Minister said that there was no crisis and that there was no need to bring the processors, the food producers and the retailers together in the very questioning that you alluded to that I arranged with you some weeks ago in First Minister's questions. So, it is surprising to find now—and I welcome this—that there's a change of heart in the Government to look at using the agricultural Bill to actually enhance the food security element of that Bill, and that is something to be welcomed. But could I also ask on the legislative front as well, because you alluded to manifesto commitments not being kept—? You said about the 2017 Conservative manifesto. Well, your leadership manifesto talked about the clean air Act in 2018 and it being a critical part of your mandate should you become the leader and then the First Minister of Wales. We're now in 2022. We know that 1,400 premature deaths happen a year in Wales because of dirty air. We have not seen even a draft of a clean air Bill come from the Government and we cannot see anything on the horizon emanating out of Cathays Park when it comes to the clean air Act. So, what is the timeline for you hitting this manifesto commitment, because your own time in office, First Minister, is ticking by, by your self-imposed retirement?

Diolch am yr esboniad yna, Prif Weinidog, oherwydd pan holais y Gweinidog am yr argyfwng bwyd yr wyf i'n ei weld yn esblygu nawr mae sefyllfa Wcráin yn gwaethygu a'r niwed y mae'n ei wneud i'r cyflenwad bwyd ar y farchnad, dywedodd y Gweinidog nad oedd argyfwng ac nad oedd angen dod â'r proseswyr, y cynhyrchwyr bwyd a'r manwerthwyr at ei gilydd yn yr union gwestiynau y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw a drefnais gyda chi rai wythnosau yn ôl yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Felly, mae'n syndod darganfod nawr—ac rwy'n croesawu hyn—bod y Llywodraeth wedi newid ei meddwl i ystyried defnyddio'r Bil amaethyddol i wella elfen diogelu'r cyflenwad bwyd y Bil hwnnw mewn gwirionedd, ac mae hynny yn rhywbeth i'w groesawu. Ond a gaf i hefyd holi am yr agwedd ddeddfwriaethol hefyd, oherwydd fe wnaethoch chi gyfeirio at fethu â chyflawni ymrwymiadau maniffesto—? Fe wnaethoch chi sôn am faniffesto'r Ceidwadwyr yn 2017. Wel, soniodd eich maniffesto arweinyddiaeth chi am y Ddeddf aer glân yn 2018 a'r ffaith ei bod yn rhan hanfodol o'ch mandad pe baech chi'n dod yn arweinydd ac yna'n Brif Weinidog Cymru. Rydym ni bellach yn 2022. Rydym ni'n gwybod bod 1,400 o farwolaethau cynamserol yn digwydd y flwyddyn yng Nghymru oherwydd aer budr. Nid ydym ni hyd yn oed wedi gweld drafft o Fil aer glân yn dod gan y Llywodraeth ac allwn ni weld dim ar y gorwel sy'n deillio o Barc Cathays pan ddaw i'r Ddeddf aer glân. Felly, beth yw'r amserlen i chi gyflawni'r ymrwymiad maniffesto hwn, oherwydd mae eich amser eich hun yn y swydd, Prif Weinidog, yn mynd heibio, tuag at eich ymddeoliad yr ydych chi wedi ei drefnu eich hun?

13:50

Llywydd, can I first of all be clear with the leader of the opposition—there is no crisis in food supply in Wales? There are pressures in global food markets because of the war in Ukraine, and we see some temporary measures that supermarkets are having to take in order to protect certain—and it's a small number—goods, so that there can be a fair distribution of them. But there is no crisis in the food sector and my colleague Lesley Griffiths meets a whole range of relevant interests on a very regular basis. Llywydd, we will publish the clean air White Paper this year. We are on track to make sure that we legislate during this Senedd term and I look forward, as I've said to him before, to the positive support from the Conservative Party here in making sure that that legislation is as good as we can make it. 

Llywydd, a gaf i yn gyntaf fod yn eglur gydag arweinydd yr wrthblaid—nid oes argyfwng yn y cyflenwad bwyd yng Nghymru? Mae pwysau mewn marchnadoedd bwyd byd-eang oherwydd y rhyfel yn Wcráin, ac rydym ni'n gweld rhai mesurau dros dro y mae'n rhaid i archfarchnadoedd eu cymryd er mwyn diogelu rhai—ac mae'n nifer fach—nwyddau, fel y gellir eu dosbarthu'n deg. Ond nid oes argyfwng yn y sector bwyd ac mae fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn cyfarfod ag ystod eang o fuddiannau perthnasol yn rheolaidd iawn. Llywydd, byddwn yn cyhoeddi'r Papur Gwyn ar aer glân eleni. Rydym ni ar y trywydd iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n deddfu yn ystod tymor y Senedd hon ac edrychaf ymlaen, fel yr wyf i wedi dweud wrtho o'r blaen, at y gefnogaeth gadarnhaol gan y Blaid Geidwadol yma i wneud yn siŵr bod y ddeddfwriaeth honno cystal ag y gallwn ni ei gwneud hi. 

First Minister, there is a crisis. Fertiliser, which you need to grow crops, is now £900 to £1,000 a tonne; it is normally about £300 to £350 a tonne. Wheat, the key component of making bread, is north of £300 a tonne; it normally trades at £140 to £150 a tonne. Beef is at £440 a kilo; it normally trades at £340 to £360. I could go on; I like to think I've got my hand on the pulse on this one. And there is a growing storm happening, and if the Government doesn't respond, we will reap a very meagre harvest indeed, and that will play out on the shelves of this country. We need to see Government action when it comes to this particular agenda item. We're not seeing it at the moment; we're seeing delay in bringing this Bill forward. As I said, I welcome the delay if it is about making the Bill more food security-conscious, but from what the Minister has said in her previous statements, that doesn't seem to be the case. So, can you confirm today that food production will be an important element of the Bill and that food production will be a public good that can be supported from the public purse?

Prif Weinidog, mae yna argyfwng. Mae gwrtaith, sydd ei angen arnoch chi i dyfu cnydau, bellach yn £900 i £1,000 y dunnell; fel arfer mae tua £300 i £350 y dunnell. Mae gwenith, yr elfen allweddol o wneud bara, yn uwch na £300 y dunnell; fel arfer mae'n masnachu am £140 i £150 y dunnell. Mae cig eidion yn £440 y cilogram; mae fel arfer yn masnachu am £340 i £360. Gallwn barhau; rwy'n hoffi meddwl bod gen i fy llaw ar y pwls ar yr un yma. Ac mae storm gynyddol yn digwydd, ac os nad yw'r Llywodraeth yn ymateb, byddwn ni'n cael cynhaeaf llwm dros ben, a bydd hynny yn cael ei adlewyrchu ar silffoedd y wlad hon. Mae angen i ni weld y Llywodraeth yn gweithredu pan ddaw'n fater o'r eitem agenda benodol hon. Nid ydym ni'n ei weld ar hyn o bryd; rydym ni'n gweld oedi cyn cyflwyno'r Bil hwn. Fel y dywedais, rwy'n croesawu'r gohiriad os mai ei ddiben yw gwneud y Bil yn fwy ymwybodol o ran diogelu'r cyflenwad bwyd, ond o'r hyn y mae'r Gweinidog wedi ei ddweud yn ei datganiadau blaenorol, nid yw hynny'n ymddangos yn wir. Felly, a allwch chi gadarnhau heddiw y bydd cynhyrchu bwyd yn elfen bwysig o'r Bil ac y bydd cynhyrchu bwyd yn ddaioni i'r cyhoedd y gellir ei gefnogi o'r pwrs cyhoeddus?

Llywydd, sustainable food production has always been a fundamental pillar of the future that we see for agriculture here in Wales, and there are many, many advantages that Welsh farmers have in that sustainable food production area. There are many headwinds that the agriculture sector faces in Wales. We've rehearsed the impact of the war in Ukraine, but it also faces the headwinds created by trade deals struck by the UK Government in Australia, for example, which we know will not create a level playing field for upland farmers here in Wales.

There isn't a crisis in food in our shops. There are some very significant issues that have to be addressed—in fertiliser, I entirely agree with what the Member said on that—and those things can only be properly addressed on a four-nation basis. It's why my colleague Lesley Griffiths has such regular meetings with the Secretary of State, George Eustice and counterparts in Scotland and when there is an administration in Northern Ireland as well. I believe that there is a meeting of that sort scheduled for tomorrow and many of the issues that the leader of the opposition has highlighted will be discussed there on that four-nation basis.

Llywydd, mae cynhyrchu bwyd cynaliadwy wedi bod yn un o bileri sylfaenol y dyfodol yr ydym ni'n ei weld ar gyfer amaethyddiaeth yma yng Nghymru erioed, a cheir llawer iawn o fanteision i ffermwyr Cymru yn y maes cynhyrchu bwyd cynaliadwy hwnnw. Ceir llawer o drafferthion y mae'r sector amaethyddiaeth yn eu hwynebu yng Nghymru. Rydym ni wedi rhoi sylw i effaith y rhyfel yn Wcráin, ond mae hefyd yn wynebu'r trafferthion a grëwyd gan gytundebau masnach a wnaed gan Lywodraeth y DU yn Awstralia, er enghraifft, na fydd, fel y gwyddom, yn sicrhau chwarae teg i ffermwyr yr ucheldir yma yng Nghymru.

Does dim argyfwng bwyd yn ein siopau. Ceir rhai materion arwyddocaol iawn y mae'n rhaid rhoi sylw iddyn nhw—o ran gwrtaith, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am hynny—a dim ond ar sail pedair gwlad y gellir mynd i'r afael â'r pethau hynny yn briodol. Dyna pam mae fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn cael cyfarfodydd mor rheolaidd gyda'r Ysgrifennydd Gwladol, George Eustice a chymheiriaid yn yr Alban a phan fydd gweinyddiaeth yng Ngogledd Iwerddon hefyd. Rwy'n credu bod cyfarfod o'r math hwnnw wedi'i drefnu ar gyfer yfory a bydd llawer o'r materion y mae arweinydd yr wrthblaid wedi tynnu sylw atyn nhw yn cael eu trafod yno ar y sail pedair gwlad honno.

13:55

Diolch yn fawr. Wales has consistently had poor cancer survival rates compared to other similarly developed countries. Why is that?

Diolch yn fawr. Bu gan Gymru gyfraddau goroesi canser gwael yn gyson o'i chymharu â gwledydd datblygedig eraill tebyg. Pam mae hynny?

Well, one-year survival rates and five-year survival rates from cancer in Wales have improved consistently in recent years. They may still not be where other countries are able to achieve things through their health system, but the system in Wales has been gaining ground in survival rates over a number of years. There are many reasons why survival rates are not where we would wish them to be in Wales. That includes our industrial heritage and its impact on the health of people, it includes, particularly, late presentation. It is very difficult to obtain the survival rates that we would like to see when so many cancers in Wales only become apparent when they have already developed to a point where the techniques of intervention that would be available at early stages have already been passed by. There are other reasons as well that could be adduced by people who make this their lifetime study.

Wel, mae cyfraddau goroesi am flwyddyn a chyfraddau goroesi am bum mlynedd o ganser yng Nghymru wedi gwella yn gyson yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Efallai nad ydyn nhw yn yr un sefyllfa ag y gall gwledydd eraill gyflawni pethau drwy eu system iechyd o hyd, ond mae'r system yng Nghymru wedi bod yn ennill tir o ran cyfraddau goroesi dros nifer o flynyddoedd. Mae llawer o resymau pam nad yw cyfraddau goroesi lle y byddem ni'n dymuno iddyn nhw fod yng Nghymru. Mae hynny yn cynnwys ein treftadaeth ddiwydiannol a'i heffaith ar iechyd pobl, mae'n cynnwys, yn benodol, mynd at y meddyg yn hwyr. Mae'n anodd iawn cael y cyfraddau goroesi yr hoffem ni eu gweld pan ddaw cynifer o ganserau yng Nghymru i'r amlwg dim ond pan fyddan nhw eisoes wedi datblygu i bwynt lle mae'r technegau ymyrryd a fyddai ar gael yn gynnar eisoes wedi mynd heibio. Mae yna resymau eraill hefyd y gellid eu dyfynnu gan bobl sy'n gwneud hyn eu hastudiaeth gydol oes.

Which is the reason, of course, why we in Wales, more even than any other country, needs a focus in our cancer strategy on early diagnosis. This month a groundbreaking study in The Lancet found that over 30 per cent of cancers in Wales were diagnosed as a result of admission to A&E. Wales had the third highest figure among the 14 nations and regions studied. For liver cancer, we are one of only two health systems where the majority of liver cancers are identified through emergency admission, whereas in Alberta in Canada, for example, the corresponding figure is less than a third. This means that many more cases of cancer in Wales are only diagnosed once a person's health has deteriorated to a point where they might need to be rushed into hospital. Do you accept that higher levels of emergency presentation are one of the reasons for the lower relative cancer survival in Wales?

Dyna'r rheswm, wrth gwrs, pam rydym ni yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw wlad arall hyd yn oed, angen pwyslais yn ein strategaeth canser ar ddiagnosis cynnar. Y mis hwn, canfu astudiaeth arloesol yn The Lancet y sicrhawyd diagnosis o dros 30 y cant o ganserau yng Nghymru o ganlyniad i fynd i'r adran damweiniau ac achosion brys. Cymru oedd â'r trydydd ffigur uchaf ymhlith y 14 gwlad a rhanbarth a astudiwyd. Ar gyfer canser yr afu, rydym ni'n un o ddwy system iechyd yn unig lle caiff y rhan fwyaf o ganserau'r afu eu canfod trwy dderbyniadau brys, ond yn Alberta yng Nghanada, er enghraifft, mae'r ffigur cyfatebol yn llai na thraean. Mae hyn yn golygu mai dim ond ar ôl i iechyd unigolyn waethygu i bwynt lle y gallai fod angen ei ruthro i'r ysbyty y caiff llawer mwy o achosion o ganser yng Nghymru eu canfod. A ydych chi'n derbyn mai lefelau uwch o gyflwyniadau brys yw un o'r rhesymau am y gyfradd goroesi canser cymharol is yng Nghymru?

Well, I think that is absolutely the case, Llywydd. It was the point I was trying to make when I said that one of the reasons why we have survival rates of the sort we do is because people present with their cancer late. And people who end up having their cancer diagnosed because they come into an emergency department—and as The Lancet article demonstrates, they're not presenting at the emergency department because of their cancer condition—they've arrived there for some other reason and then the investigations that are carried out reveal the fact that they are suffering from cancer.

We have some very stoical parts of the Welsh population who don't want to bother the doctor and who live with things that they think are just chronic conditions that are part, for example, of the process of getting older. The thrust of the system in Wales is to try to persuade people to present early and then to make sure that we equip our GP population to be able to identify those very early signs—not easy to do. We know that for many cancers, the signs that would lead you to identify a cancer are signs that would also make you think that another more common condition is what you're seeing in front of you. So, it's not an easy thing for our GPs to be able to do, but it's why we invest so much in making sure that they are as well equipped as they can be and that the system rewards them for the work that they undertake in trying to get diagnosis as early in someone's suffering from that condition as possible.

Wel, rwy'n credu bod hynny'n sicr yn wir, Llywydd. Dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ceisio ei wneud pan ddywedais i mai un o'r rhesymau pam mae gennym ni gyfraddau goroesi o'r math sydd gennym ni yw oherwydd bod pobl yn cyflwyno gyda'u canser yn hwyr. Ac mae pobl sy'n cael diagnosis o'u canser yn y pen draw gan eu bod nhw'n dod i adran achosion brys—ac fel y dengys erthygl The Lancet, dydyn nhw ddim yn cyflwyno yn yr adran achosion brys oherwydd eu cyflwr canser—maen nhw wedi cyrraedd yno am ryw reswm arall ac yna mae'r ymchwiliadau a gynhelir yn datgelu'r ffaith eu bod nhw'n dioddef o ganser.

Mae gennym ni rai rhannau stoicaidd iawn o boblogaeth Cymru nad ydyn nhw eisiau trafferthu'r meddyg ac sy'n byw gyda phethau sydd, yn eu barn nhw, ddim ond yn gyflyrau cronig sy'n rhan, er enghraifft, o'r broses o heneiddio. Byrdwn y system yng Nghymru yw ceisio perswadio pobl i gyflwyno'n gynnar ac yna gwneud yn siŵr ein bod ni'n paratoi ein poblogaeth meddygon teulu i allu adnabod yr arwyddion cynnar iawn hynny—nid yw'n hawdd ei wneud. Rydym ni'n gwybod, o ran llawer o ganserau, bod yr arwyddion a fyddai'n eich arwain i adnabod canser yn arwyddion a fyddai hefyd yn gwneud i chi feddwl mai cyflwr arall mwy cyffredin yw'r hyn yr ydych chi'n ei weld o'ch blaen. Felly, nid yw'n beth hawdd i'n meddygon teulu allu ei wneud, ond dyna pam rydym ni'n buddsoddi cymaint i wneud yn siŵr eu bod nhw wedi eu harfogi cystal ag y gallan nhw fod a bod y system yn eu gwobrwyo am y gwaith y maen nhw'n ei wneud i geisio cael diagnosis mor gynnar â phosibl pan fydd rhywun yn dioddef o'r cyflwr hwnnw.

All the cancer charities in Wales would agree with you that we need a new urgent focus on early diagnosis and detection, but they say that needs to be put at the heart of a new comprehensive cancer strategy for Wales, in line with the recommendations of the World Health Organization. Now, I heard you say previously that the various existing documents that exist, and you could argue that you can add to that the programme for planned care, which you're publishing today, which raises the 62-day target from 75 per cent to 80 per cent—all of this, you would say, maybe amounts to a strategy. But surely the fact that that target, even before the pandemic, most health boards weren't achieving, the fact that the cancer mortality gap within Wales between deprived and affluent areas is worse now than it was 20 years ago, the fact that people with cancer in Wales are being forced to go private, as the recent Health and Social Care Committee report on waiting times testified, taken together suggests, does it not, even if you maintain, against everything that every cancer charity in Wales is saying, that we do have a cancer strategy, that the strategy is failing and it needs urgently to be replaced if we are to avoid, in the future, thousands of preventable and premature deaths amongst cancer patients in Wales.

Byddai'r holl elusennau canser yng Nghymru yn cytuno â chi ein bod ni angen pwyslais brys newydd ar ddiagnosis a chanfod cynnar, ond maen nhw'n dweud bod angen gwneud hynny yn ganolog i strategaeth ganser gynhwysfawr newydd i Gymru, yn unol ag argymhellion Sefydliad Iechyd y Byd. Nawr, fe'ch clywais chi'n dweud o'r blaen bod y gwahanol ddogfennau presennol sy'n bodoli, ac fe allech chi ddadlau y gallwch chi ychwanegu at hynny y rhaglen ar gyfer gofal wedi'i gynllunio, yr ydych chi'n ei chyhoeddi heddiw, sy'n codi'r targed 62 diwrnod o 75 y cant i 80 y cant—mae hyn i gyd, byddech chi'n dweud, efallai'n gyfystyr â strategaeth. Ond siawns nad oedd y ffaith nad oedd y targed hwnnw, hyd yn oed cyn y pandemig, yn cael ei fodloni gan y rhan fwyaf o fyrddau iechyd, y ffaith bod y bwlch marwolaethau canser yng Nghymru rhwng ardaloedd difreintiedig a chyfoethog yn waeth nawr nag yr oedden nhw 20 mlynedd yn ôl, y ffaith bod pobl â chanser yng Nghymru yn cael eu gorfodi i fynd yn breifat, fel y tystiodd adroddiad diweddar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar amseroedd aros, gyda'i gilydd yn awgrymu, onid yw, hyd yn oed os byddwch chi'n cynnal, yn erbyn popeth y mae pob elusen ganser yng Nghymru yn ei ddweud, bod gennym ni strategaeth canser, bod y strategaeth yn methu a bod angen ei disodli ar frys os ydym ni'n mynd i osgoi, yn y dyfodol, miloedd o farwolaethau y gellir eu hatal a marwolaethau cynamserol ymhlith cleifion canser yng Nghymru.

14:00

Well, Llywydd, my view of the way in which we make those deaths preventable is not by taking up more time in further strategising. We have all of that in place. Where I want the energy of the system to be focused is on delivering the treatments that the existing strategy already tells us need to be there. I don't think it's sensible to suggest that people in Wales are in large numbers having to take private treatment: 11,300 people in Wales last month alone received the good news that they were not suffering from cancer, having been referred by their GP because cancer was suspected. We know that around one out of every 100 people who are referred actually turn out to suffer from cancer, and, therefore, last month, as I say, 11,300 people received the good news that, having been referred, and hopefully early referred, they weren't suffering from cancer at all. Now, what I want the system to do is to focus on the things it's already dedicated to doing: early identification, rapid referral, quick diagnosis and then, for that small number of people who turn out to be suffering from the condition, that they move into the treatment phase as early as possible in the condition. That is the way, I think, that we will be able to avoid deaths that otherwise would take place, and I think that is where the energy of the system should be directed, not in further getting people away from doing the job of treating patients and writing more plans and strategies.

Wel, Llywydd, nid cymryd mwy o amser yn strategeiddio ymhellach yw'r ffordd yr ydym ni'n gwneud y marwolaethau hynny yn rhai y gellir eu hatal yn fy marn i. Mae hynny i gyd ar waith gennym ni. Y lle yr wyf i eisiau i egni'r system ganolbwyntio yw ar ddarparu'r triniaethau y mae'r strategaeth bresennol eisoes yn dweud wrthym ni fod angen iddyn nhw fod yno. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n synhwyrol awgrymu bod pobl yng Nghymru mewn niferoedd mawr yn gorfod cael triniaeth breifat: cafodd 11,300 o bobl yng Nghymru fis diwethaf yn unig y newyddion da nad oedden nhw'n dioddef o ganser, ar ôl cael eu hatgyfeirio gan eu meddyg teulu oherwydd bod amheuaeth o ganser. Rydym ni'n gwybod bod tua un o bob 100 o bobl sy'n cael eu hatgyfeirio mewn gwirionedd yn dioddef o ganser, ac, felly, y mis diwethaf, fel y dywedais i, cafodd 11,300 o bobl y newyddion da nad oedden nhw'n dioddef o ganser o gwbl ar ôl cael eu hatgyfeirio, a'u hatgyfeirio yn gynnar gobeithio. Nawr, yr hyn yr wyf i eisiau i'r system ei wneud yw canolbwyntio ar y pethau y mae eisoes wedi ymrwymo i'w gwneud: nodi cynnar, atgyfeirio cyflym, diagnosis cyflym ac yna, i'r nifer fach honno o bobl y canfyddir eu bod nhw'n dioddef o'r cyflwr, eu bod nhw'n symud i'r cyfnod triniaeth cyn gynted â phosibl yn y cyflwr. Dyna'r ffordd, yn fy marn i, y byddwn ni'n gallu osgoi marwolaethau a fyddai fel arall yn digwydd, ac rwy'n credu mai dyna lle dylid cyfeirio egni'r system, nid at gael pobl ymhellach i ffwrdd o wneud y gwaith o drin cleifion ac ysgrifennu mwy o gynlluniau a strategaethau.

Biliau Cynyddol yr Aelwyd
Rising Household Bills

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi teuluoedd yn Nwyrain Casnewydd gyda biliau cynyddol yr aelwyd? OQ57943

3. How is the Welsh Government supporting families in Newport East with rising household bills? OQ57943

Llywydd, Newport East families will be supported by the Welsh Government's £380 million package designed to help families across Wales with rising household bills. We will continue to do all we can within our powers to protect the most vulnerable, and we need a UK Government willing to do likewise.

Llywydd, bydd teuluoedd Dwyrain Casnewydd yn cael eu cynorthwyo gan becyn £380 miliwn Llywodraeth Cymru y bwriedir iddo helpu teuluoedd ledled Cymru gyda biliau aelwyd cynyddol. Byddwn yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu o fewn ein pwerau i amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed, ac rydym ni angen Llywodraeth y DU sy'n barod i wneud yr un fath.

First Minister, this morning, as chair of the Senedd's cross-party group on poverty, I chaired a joint meeting with our counterparts in the UK and Scottish Parliaments, and we heard from organisations and charities right across the UK on the scale of the current cost-of-living crisis and growing poverty. Clearly, these organisations are very worried indeed, as I think we all are. First Minister, COVID aggravated the existing inequality in Wales and the UK, and now we have these rising household energy costs and food bills, along with much else. I know that the response you referred to, First Minister, is reaching 75 per cent of our households in Wales and that it's proportionately targeted at those in most need, as it should be, with almost twice as much going to households in the bottom half of income distribution compared to those in the top half, and three times as much to those in the bottom fifth compared to those in the top fifth. This is very welcome, First Minister. Could you reassure me today that Welsh Government will continue to follow the principles of social justice in supporting communities in Newport East and across Wales and continue to press UK Government to move away from their traditional regressive approach and adopt a fair set of policies for the future, given the scale of this crisis?

Prif Weinidog, y bore yma, fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar dlodi, cadeiriais gyfarfod ar y cyd â'n cymheiriaid yn Seneddau'r DU a'r Alban, a chlywsom gan sefydliadau ac elusennau ledled y DU am raddfa'r argyfwng costau byw presennol a thlodi cynyddol. Yn amlwg, mae'r sefydliadau hyn yn bryderus dros ben, fel yr ydym ni i gyd, rwy'n credu. Prif Weinidog, gwaethygodd COVID yr anghydraddoldeb presennol yng Nghymru a'r DU, a bellach mae gennym ni'r costau ynni aelwydydd a'r biliau bwyd cynyddol hyn, ynghyd â llawer o bethau eraill. Gwn mai'r ymateb y gwnaethoch chi gyfeirio ato, Prif Weinidog, yw cyrraedd 75 y cant o'n haelwydydd yng Nghymru a'i fod yn cael ei dargedu yn gymesur at y rhai sydd â'r angen mwyaf, fel y dylai fod, gyda bron ddwywaith cymaint yn mynd i aelwydydd yn hanner isaf y dosbarthiad incwm o'u cymharu â'r rhai yn yr hanner uchaf, a thair gwaith cymaint i'r rhai yn y pumed isaf o'u cymharu â'r rhai yn y pumed uchaf. Mae hyn i'w groesawu yn fawr, Prif Weinidog. A allwch chi fy sicrhau i heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddilyn egwyddorion cyfiawnder cymdeithasol wrth gynorthwyo cymunedau yn Nwyrain Casnewydd a ledled Cymru ac yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i symud oddi wrth eu dull atchweliadol traddodiadol a mabwysiadu cyfres deg o bolisïau ar gyfer y dyfodol, o ystyried maint yr argyfwng hwn?

Well, Llywydd, I thank John Griffiths for that. I think it was the Institute for Fiscal Studies that concluded that the package of help that the UK Government is providing in England contains little direct targeting of resources on the poorest or those most in need. And John Griffiths is right, Llywydd, that the package of help provided here in Wales, which is the most extensive package of help available in any of the four UK nations, is targeted so that most of the help goes to those people at the bottom end of the income distribution. And, of course, that is entirely what we will continue to do.

I've had discussions this week with my colleague Jane Hutt about the £200 winter fuel payment and how we can extend that for the winter that will begin later this year. I was very pleased to see, Llywydd, that the £150 that is being paid not simply to those people who pay council tax but to those people who are exempt from council tax because they qualify for council tax benefit—that's something that doesn't happen across our border—that those payments are already being made: 138,000 households have already received that £150 in Wales; £6 million put into the hands of residents of Cardiff alone since the start of this month. That, I think, is just a clear demonstration of the way in which we want the £380 million that the Welsh Government has been able to secure to go into the pockets of those who need it the most and to do it as rapidly as possible. We rely on our colleagues in local government to help us to make sure that happens, and I'd like to congratulate Newport county borough council, Llywydd, for the £100,000 that it has found from its own budget to support foodbanks in the city—again, a service we wish was not needed but will become an even more necessary part of the landscape as the cost-of-living crisis deepens.

Wel, Llywydd, diolch i John Griffiths am hynna. Rwy'n credu mai'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid a ddaeth i'r casgliad nad yw'r pecyn cymorth y mae Llywodraeth y DU yn ei ddarparu yn Lloegr yn cynnwys llawer o dargedu adnoddau yn uniongyrchol ar gyfer y tlotaf neu'r rhai mwyaf anghenus. Ac mae John Griffiths yn iawn, Llywydd, bod y pecyn cymorth a ddarperir yma yng Nghymru, sef y pecyn cymorth mwyaf helaeth sydd ar gael yn unrhyw un o bedair gwlad y DU, yn cael ei dargedu fel bod y rhan fwyaf o'r cymorth yn mynd i'r bobl hynny ar waelod y dosbarthiad incwm. Ac, wrth gwrs, dyna'n union y byddwn ni'n parhau i'w wneud.

Rwyf i wedi cael trafodaethau yr wythnos hon gyda fy nghyd-Weinidog Jane Hutt am y taliad tanwydd gaeaf o £200 a sut y gallwn ni ymestyn hwnnw ar gyfer y gaeaf a fydd yn dechrau yn ddiweddarach eleni. Roeddwn i'n falch iawn o weld, Llywydd, bod y £150 sy'n cael ei dalu nid yn unig i'r bobl hynny sy'n talu'r dreth gyngor ond i'r bobl hynny sydd wedi eu heithrio o'r dreth gyngor gan eu bod yn gymwys i gael budd-dal y dreth gyngor—mae hynny'n rhywbeth nad yw'n digwydd dros ein ffin—bod y taliadau hynny eisoes yn cael eu gwneud: mae 138,000 o aelwydydd eisoes wedi cael y £150 hwnnw yng Nghymru; £6 miliwn wedi'i roi yn nwylo trigolion Caerdydd yn unig ers dechrau'r mis hwn. Mae hynny, rwy'n credu, yn arwydd eglur o'r ffordd yr ydym ni eisiau i'r £380 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei sicrhau fynd i bocedi'r rhai sydd ei angen fwyaf a gwneud hynny cyn gynted â phosibl. Rydym ni'n dibynnu ar ein cydweithwyr mewn llywodraeth leol i'n helpu i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd, a hoffwn longyfarch cyngor bwrdeistref sirol Casnewydd, Llywydd, ar y £100,000 y mae wedi ei ganfod o'i gyllideb ei hun i gefnogi banciau bwyd yn y ddinas—eto, gwasanaeth yr hoffem ni nad oedd ei angen ond a fydd yn dod yn rhan fwy angenrheidiol fyth o'r dirwedd wrth i'r argyfwng costau byw ddwysáu.

14:05

Just quickly, First Minister, it's Newport City Council, not borough council. First Minister, at the moment our constituents are all facing a worldwide cost-of-living crisis, where bills are only expected to rise in the coming months. The UK Government has been working hard to ensure that more support than ever is reaching the pockets of our hard-working people of Wales. You had the audacity in a previous question to stand here and say that you're unhappy with the UK Government and how it's been spending its money helping the people of Wales on a local level. With respect, that is rich, First Minister. Just think of all the millions that you wasted on an M4 relief road, the much-needed relief road that was scrapped, and whilst you were waiting, deciding whether you wanted it or not, the millions that you wasted that could have gone back to the pockets of the hard-working people of Wales—. Instead of helping the people of Wales, all you can concentrate on at the moment is spending millions more pounds on more politicians for here in the bay and a tourism tax. Is this really all your Government has to offer the people of Wales at a time when everyone is struggling? To me, it seems your priorities are all wrong. 

Yn gyflym iawn, Prif Weinidog, Cyngor Dinas Casnewydd yw ef, nid cyngor bwrdeistref. Prif Weinidog, ar hyn o bryd mae ein hetholwyr ni i gyd yn wynebu argyfwng costau byw byd-eang, lle disgwylir i filiau gynyddu dim ond yn ystod y misoedd nesaf. Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gweithio'n galed i sicrhau bod mwy o gymorth nag erioed yn cyrraedd pocedi ein pobl sy'n gweithio'n galed yng Nghymru. Roeddech chi'n ddigon digywilydd yn dilyn cwestiwn blaenorol i sefyll yma a dweud eich bod chi'n anhapus gyda Llywodraeth y DU a sut y mae wedi bod yn gwario ei harian yn helpu pobl Cymru ar lefel leol. Gyda pharch, mae honno'n un dda, Prif Weinidog. Meddyliwch am yr holl filiynau y gwnaethoch chi eu gwastraffu ar ffordd liniaru'r M4, y ffordd liniaru y mae mawr ei hangen y cefnwyd arni, a thra'r oeddech chi'n aros, yn penderfynu a oeddech chi ei heisiau ai peidio, y miliynau a wastraffwyd gennych chi a allai fod wedi mynd yn ôl i bocedi pobl Cymru sy'n gweithio'n galed—. Yn hytrach na helpu pobl Cymru, y cwbl y gallwch chi ganolbwyntio arno ar hyn o bryd yw gwario miliynau yn fwy o bunnoedd ar fwy o wleidyddion yma yn y bae a threth twristiaeth. Ai dyma mewn gwirionedd yw'r cyfan sydd gan eich Llywodraeth i'w gynnig i bobl Cymru ar adeg pan fo pawb yn ei chael hi'n anodd? I mi, mae'n ymddangos bod eich blaenoriaethau i gyd yn anghywir.

Well, it's pretty desperate stuff, Llywydd, isn't it? I look forward to seeing the Member back on her feet in two weeks' time, when she can comment on the audacity of people in Wales who will be going to the ballot paper to cast their verdict on her Government. Let's see what she has to say about it then.

Wel, mae hyn braidd yn anobeithiol, Llywydd, onid yw? Edrychaf ymlaen at weld yr Aelod yn ôl ar ei thraed ymhen pythefnos, pan all wneud sylwadau ar ddigywilydd-dra pobl yng Nghymru a fydd yn mynd i'r papur pleidleisio i wneud eu dyfarniad ar ei Llywodraeth hi. Gadewch i ni weld beth sydd ganddi i'w ddweud amdano bryd hynny.

Y Gronfa Ffyniant Gyffredin
The Shared Prosperity Fund

4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y gronfa ffyniant gyffredin? OQ57938

4. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the shared prosperity fund? OQ57938

Llywydd, the shared prosperity fund was announced in 2017, but meaningful discussions with the UK Government opened only at the start of this month. It remains the Welsh Government's position that we cannot endorse an approach that removes both funding and decision making from Wales.

Llywydd, cyhoeddwyd y gronfa ffyniant gyffredin yn 2017, ond dim ond ddechrau'r mis hwn y dechreuodd trafodaethau ystyrlon gyda Llywodraeth y DU. Safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd yw na allwn ni gymeradwyo dull sy'n cymryd cyllid a phenderfyniadau oddi wrth Cymru.

Thank you, First Minister. Obviously, you've already said that Wales could lose out by over £1 billion as a consequence of the implementation of the shared prosperity fund. That's £1 billion that could have been used to grow the Welsh economy and to support some of the most disadvantaged communities in Wales, including in my constituency. It doesn't feel like levelling up. Is this, therefore, another example of EU funding not being replaced in full, and yet another example of the UK Government breaking its promise that Wales will not be a penny worse off after Brexit? 

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn amlwg, rydych chi eisoes wedi dweud y gallai Cymru fod ar ei cholled o dros £1 biliwn o ganlyniad i weithredu'r gronfa ffyniant gyffredin. Mae hynny'n £1 biliwn y gellid bod wedi ei ddefnyddio i dyfu economi Cymru ac i gynorthwyo rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig yng Nghymru, gan gynnwys yn fy etholaeth i. Nid yw'n teimlo fel codi'r gwastad. A yw hyn, felly, yn enghraifft arall o beidio â disodli cyllid yr UE yn llawn, ac yn enghraifft arall eto o Lywodraeth y DU yn torri ei haddewid na fydd Cymru geiniog yn waeth ei byd ar ôl Brexit?

Llywydd, I promised earlier that I'd assist Paul Davies further with figures that demonstrate the extent to which Wales has lost out as a result of the decisions made by his Government. I'll give him a preview of it now. Last year, the shortfall between what we would have received had we remained in the European Union and what we got from the UK Government was £328 million. It's £286 million in the current financial year, it'll be £222 million in the following financial year, and it'll be £32 million in 2024-25 when the UK Government claims that it will have got the shared prosperity fund to its maximum. That doesn't include, of course, the top-slicing of that money, the £101 million that will be taken away for the UK Government's Multiply scheme, and it doesn't include the £243 million that we will lose in rural funding. Nor does it include, Llywydd, all the other schemes that citizens of Wales were previously able to participate in and which will be denied to them in the future. So, it doesn’t include what we will lose because the Erasmus+ programme was not replaced by the UK Government to the extent that Erasmus+ operated in Wales; it doesn't include the money that will be lost to Welsh higher education institutions, because participation in the Horizon programme has not been secured; and it doesn't include the fact that we will lose the €100 million that Wales had at our disposal when we had an interterritorial co-operation programme with the Republic of Ireland, a programme that was particularly useful in Paul Davies's own constituency. We won't have that either, yet another part that we were promised would be replaced. We weren't, you remember, to be a penny worse off. Well, that's €100 million on that programme alone that people in Wales will not have at their disposal, which demonstrates exactly the truth of what Ken Skates said in his supplementary question.

Llywydd, addewais yn gynharach y byddwn yn cynorthwyo Paul Davies ymhellach gyda ffigurau sy'n dangos i ba raddau y mae Cymru ar ei cholled o ganlyniad i'r penderfyniadau a wnaed gan ei Lywodraeth. Rhoddaf ragolwg iddo nawr. Y llynedd, £328 miliwn oedd y diffyg rhwng yr hyn y byddem ni wedi ei gael pe baem ni wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd a'r hyn a gawsom gan Lywodraeth y DU. £286 miliwn yw'r ffigur yn y flwyddyn ariannol gyfredol, bydd yn £222 miliwn yn y flwyddyn ariannol ganlynol, a bydd yn £32 miliwn yn 2024-25 pan fo Llywodraeth y DU yn honni y bydd wedi cael y gronfa ffyniant gyffredin i'w huchafswm. Nid yw hynny yn cynnwys, wrth gwrs, brigdorri'r arian hwnnw, y £101 miliwn a fydd yn cael ei gymryd ar gyfer cynllun Multiply Llywodraeth y DU, ac nid yw'n cynnwys y £243 miliwn y byddwn ni'n ei golli o ran cyllid gwledig. Ac nid yw'n cynnwys chwaith, Llywydd, yr holl gynlluniau eraill yr oedd dinasyddion Cymru yn gallu cymryd rhan ynddyn nhw yn y gorffennol ac y byddan nhw'n eu colli yn y dyfodol. Felly, nid yw'n cynnwys yr hyn y byddwn ni'n ei golli gan na ddisodlwyd rhaglen Erasmus+ gan Lywodraeth y DU i'r graddau yr oedd Erasmus+ yn gweithredu yng Nghymru; nid yw'n cynnwys yr arian a fydd yn cael ei golli i sefydliadau addysg uwch Cymru, gan na sicrhawyd cyfranogiad yn rhaglen Horizon; ac nid yw'n cynnwys y ffaith y byddwn ni'n colli'r €100 miliwn a oedd ar gael i Gymru pan oedd gennym ni raglen gydweithredu ryngdiriogaethol gyda Gweriniaeth Iwerddon, rhaglen a oedd yn arbennig o ddefnyddiol yn etholaeth Paul Davies ei hun. Ni fydd honno gennym ni chwaith, rhan arall eto yr addawyd i ni y byddai'n cael ei disodli. Ni fyddem ni, cofiwch, geiniog yn waeth ein byd. Wel, dyna €100 miliwn ar y rhaglen honno yn unig na fydd ar gael i bobl yng Nghymru, sy'n dangos yn union y gwir am yr hyn a ddywedodd Ken Skates yn ei gwestiwn atodol.

14:10

Good afternoon, First Minister. Local government has shown exceptional leadership in Wales as a key economic driver, able to identify needs and build relationships with partners. What discussion has the Welsh Government had with local authorities on the spending of their allocations under the shared prosperity fund? And does he share my excitement that we're recognising the important role that local authorities play in leading economic renewal based on local needs? Thank you.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Mae llywodraeth leol wedi dangos arweinyddiaeth eithriadol yng Nghymru fel ysgogwr economaidd allweddol, sy'n gallu nodi anghenion a meithrin perthynas â phartneriaid. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gydag awdurdodau lleol ar wario eu dyraniadau o dan y gronfa ffyniant gyffredin? Ac a yw'n rhannu fy nghyffro ein bod ni'n cydnabod y rhan bwysig y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae o ran arwain adnewyddu'r economi yn seiliedig ar anghenion lleol? Diolch.

Well, Llywydd, I do definitely agree with what the Member said about the importance of local authorities. I'm glad that we were able to secure, in our discussions with the UK Government, belated as they were, a recognition that this reduced amount of money is best spent in Wales where local authorities co-operate on a regional basis and on the footprints that we have previously agreed with the UK Government. So, I think that's a step forward as well.

I'm pleased to say that, through our discussions, both with the Welsh Local Government Association and through the work that my colleague Huw Irranca-Davies does in leading committees in this area, that we are securing agreements with our local authority colleagues that the approach in Wales will not result in the elimination from the decision-making process of the voices that previously had been around the table at the programme monitoring committee. So, that is businesses, third sector organisations and universities. Previously, the funds that are said to be replaced by the shared prosperity fund would have been available to those sectors as well: the Business Wales scheme is funded in that way and is very important to businesses in Wales; £103 million secured previously for the third sector in Wales, and over £400 million used by higher education institutions in Wales from exactly those funds.

Now, the importance of local government is a point well made, but those other sectors are also very important in making sure that the funds that will come to Wales are spent to best effect, and I'm glad that, as a result of the discussions we have had with our local government colleagues, there are assurances that those voices will continue to be influential in the way bids and then funding proposals for the shared prosperity fund in Wales are developed.

Wel, Llywydd, rwy'n bendant yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd awdurdodau lleol. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu sicrhau, yn ein trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, yn hwyr fel yr oedden nhw, gydnabyddiaeth mai'r ffordd orau o wario'r swm llai hwn o arian yng Nghymru lle mae awdurdodau lleol yn cydweithredu ar sail ranbarthol ac ar yr ôl troed yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw yn flaenorol gyda Llywodraeth y DU. Felly, rwy'n credu bod hynny yn gam ymlaen hefyd.

Rwy'n falch o ddweud, drwy ein trafodaethau, gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a thrwy'r gwaith y mae fy nghyd-Weinidog Huw Irranca-Davies yn ei wneud wrth arwain pwyllgorau yn y maes hwn, ein bod ni'n sicrhau cytundebau gyda'n cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol na fydd y dull gweithredu yng Nghymru yn arwain at gael gwared ar y lleisiau a oedd wedi bod o gwmpas y bwrdd yn y pwyllgor monitro rhaglenni o'r blaen o'r broses o wneud penderfyniadau. Felly, busnesau, sefydliadau'r trydydd sector a phrifysgolion. Yn y gorffennol, byddai'r arian y dywedir ei fod yn cael ei ddisodli gan y gronfa ffyniant gyffredin wedi bod ar gael i'r sectorau hynny hefyd: mae cynllun Busnes Cymru yn cael ei ariannu yn y modd hwnnw ac mae'n bwysig iawn i fusnesau yng Nghymru; sicrhawyd £103 miliwn yn flaenorol ar gyfer y trydydd sector yng Nghymru, a defnyddiwyd dros £400 miliwn gan sefydliadau addysg uwch yng Nghymru o'r union gronfeydd hynny.

Nawr, mae pwysigrwydd llywodraeth leol yn bwynt da, ond mae'r sectorau eraill hynny hefyd yn bwysig iawn o ran gwneud yn siŵr bod yr arian a ddaw i Gymru yn cael ei wario yn y ffordd orau bosibl, ac rwy'n falch, o ganlyniad i'r trafodaethau yr ydym ni wedi eu cael gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, bod sicrwydd y bydd y lleisiau hynny yn parhau i fod yn ddylanwadol yn y ffordd y mae ceisiadau ac yna cynigion ariannu ar gyfer gronfa ffyniant gyffredin yng Nghymru yn cael eu datblygu.

14:15
Y Gronfa Ffyniant Gyffredin
The Shared Prosperity Fund

5. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith cronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU ar Ganolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57944

5. What assessment has the First Minister made of the impact of the UK Government's shared prosperity fund on Mid and West Wales? OQ57944

Diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiwn. Llywydd, nid yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi bodloni'r addewid i ddarparu cyllid llawn yn lle cyllid yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw ychwaith wedi bodloni'r addewid na fyddai Cymru yn colli unrhyw bwerau. Bydd llai o lais gan gymunedau Canolbarth a Gorllewin Cymru a bydd llai o arian ar gael. Ni fydd yr ardaloedd hynny sydd mewn y mwyaf o angen yn cael digon o gymorth, felly.

Thank you very much to Cefin Campbell for the question. Llywydd, the UK Government has failed to honour the commitment to replace EU funding in full. Neither has it honoured its commitment that no devolved power would be lost to Wales. Communities in Mid and West Wales will have less of a say and there will be less funding available. Those places that are most in need will not receive adequate support.

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae'n amlwg rŷch chi wedi cael digon o gyfle i rihyrsio'r ateb i'r cwestiwn yma yn barod, ond mae angen pwysleisio, wrth gwrs, fod yr arian Ewropeaidd wedi cael ei roi i'r ardaloedd mwyaf anghenus yng Nghymru, ac mae Canolbarth a Gorllewin Cymru wedi elwa yn sylweddol iawn ar hyd y blynyddoedd o'r arian o wahanol gronfeydd Ewropeaidd—er enghraifft, £2.8 miliwn i ddatblygu canol tref Llanelli a miliynau ar gyfer datblygu porthladdoedd yn Aberdaugleddau a Doc Penfro. Felly, er gwaethaf yr addewidion, fel rŷn ni wedi clywed, na fyddai ceiniog yn llai yn cael ei rhoi i ni yma yng Nghymru, mae'ch dadansoddiad chi yn awgrymu yn glir fod rhyw £1 biliwn yn mynd i gael eu colli i'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru.

Felly, gyda phenderfyniadau yn cael eu gwneud yn Llundain, mae yna ddau gwestiwn, mewn gwirionedd, yn un. Pa sgyrsiau ŷch chi wedi eu cael gyda San Steffan er mwyn sicrhau bod mwy o lais gan Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon yn y penderfyniadau? A pha asesiad ŷch chi wedi'i wneud o ran llenwi'r bylchau ariannol yna lle mae cymunedau difreintiedig a sefydliadau, yn aml trydydd sector, wedi colli arian oherwydd y diffygion yn y gwariant yma gan y Torïaid?

Thank you very much. It's clear that you've had a few opportunities to rehearse an answer to this question already, but we need to emphasise, of course, that the European funding had been given to the most disadvantaged areas in Wales, and Mid and West Wales had benefited significantly over the years from funding from various European sources—for example, £2.8 million to develop Llanelli town centre and millions for the development of ports in Milford Haven and Pembroke Dock. So, despite the pledges, as we've heard, that not a penny less would be given to us here in Wales, your analysis does suggest clearly that some £1 billion is to be lost in those most disadvantaged areas of Wales.

So, with decisions being taken in London, there are two questions that merge here. What conversations have you had with Westminster in order to ensure that the Welsh Government and this Senedd have a stronger voice in that decision-making process? And what assessment have you made in terms of filling those financial gaps where deprived communities and organisations, often third sector organisations, have lost out because of the deficiencies in this spending by the Tories?

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiynau ychwanegol yna. Gaf i ddweud wrtho fe, pan oeddwn i wedi bod yn sgwrsio gyda'r Llywodraeth yn San Steffan, dwi ddim yn fodlon jest i gael llais mewn penderfyniadau y maen nhw'n mynd i'w gwneud. Dydy hwnna ddim yn adlewyrchu datganoli yma yng Nghymru, pwerau'r Senedd, na'r ffaith mai'r Llywodraeth yma yng Nghymru sy'n gyfrifol am y pynciau rŷn ni'n siarad amdanyn nhw. Beth dwi eisiau ei weld yw cydweithio gyda'n gilydd i wneud y penderfyniadau; nid jest llais, ond pwerau yma i ni eu defnyddio.

Nawr, dwi'n fodlon i bara ymlaen i gael mwy o sgyrsiau gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond ar ddiwedd y dydd, cyn roedden nhw wedi cyhoeddi popeth am y gronfa, doedden ni ddim wedi cytuno ar sut y gallai hi gael ei rhoi yn ei lle. Dydy e jest ddim yn ddigonol i'r Senedd hon i fod jest yn rhan o bethau, yn un o'r cyrff mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig jest yn clywed beth sydd gennym i'w ddweud. Dydy hwnna jest ddim yn adlewyrchu beth sydd wedi digwydd dros y cyfnod o ddatganoli i gyd.

Ar y pwynt arall, am lenwi'r bylchau, mae'n bwysig i fi ddweud yn glir, Llywydd, does dim arian gyda ni fel Llywodraeth i lenwi pob bwlch mae penderfyniadau San Steffan yn mynd i'w creu. Rŷn ni'n gwneud popeth y gallwn ni ei wneud i ddefnyddio'r rhaglenni sydd gyda ni yn barod, i gydweithio â'r awdurdodau lleol ac yn y blaen, ond pan fydd Cymru yn colli mas o fwy na £1 biliwn, mae'n amhosibl meddwl y bydd y Llywodraeth yma yng Nghymru jest yn gallu ffeindio arian ar y lefel yna.

Well, Llywydd, thank you very much to Cefin Campbell for those supplementary questions. May I say this to him? When I speak to the Government in Westminster, I am not content just to have a voice in the decisions that they're going to be making. That doesn't reflect devolution here in Wales, the powers of the Senedd, or the fact that it is the Government here in Wales that is responsible for the subjects that we're talking about. What I want to see is collaboration together to make those decisions; not just having a voice, but powers here for us to use.

Now, I am willing to continue to have those conversations with the United Kingdom Government, but at the end of the day, before they had announced everything about the fund, we hadn't agreed on how that could be implemented and put in place. It just isn't adequate and sufficient for this Senedd to be just a part of the things, one of the bodies that the UK Government just hears what we have to say. That doesn't reflect what has happened over the period of devolution as a whole.

On the other point, about filling the gaps, it's important for me to state clearly, Llywydd, that we don't have the money as a Government to fill every gap that the decisions in Westminster are going to create. We're doing everything that we can do to use the programmes that we already have, to work with local authorities and so on, but when Wales is to lose out to the tune of more than £1 billion, it's impossible to think that the Government here in Wales can just find the money at that level.

Gofal mewn Cartrefi Preswyl Arbenigol
Care in Specialist Residential Homes

6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddarparu gofal o ansawdd uchel i blant a phobl ifanc mewn cartrefi preswyl arbenigol? OQ57940

6. How is the Welsh Government working to provide high-quality care for children and young people in specialist residential homes? OQ57940

Llywydd, such care is best provided as a public service and as close to home as possible. To that end, we have provided £3.5 million in revenue funding to regional partnership boards to develop specialist residential services for children with complex needs, and we've complemented that revenue funding by over £14 million in capital funding as well.

Llywydd, y ffordd orau o ddarparu gofal o'r fath yw fel gwasanaeth cyhoeddus ac mor agos i gartrefi pobl â phosibl. I'r perwyl hwnnw, rydym ni wedi darparu £3.5 miliwn o gyllid refeniw i fyrddau partneriaethau rhanbarthol i ddatblygu gwasanaethau preswyl arbenigol i blant ag anghenion cymhleth, ac rydym ni wedi ategu'r cyllid refeniw hwnnw gyda dros £14 miliwn mewn cyllid cyfalaf hefyd.

14:20

Diolch, Prif Weinidog. Children and young people who are in residential care need as much love, compassion and support as possible, and I'm proud that the Welsh Government is committed to that. In Newport, we're starting to see the benefits of the Perthyn project, an ambitious long-term programme that intends to bring children back to the city, where they're from, so that they can receive better standards of care closer to familiar surroundings. Within the city, three purpose-built homes have been set up by Newport City Council. In these homes, there are no offices or locked doors, and the ultimate aim is to create a friendly, home-like, comfortable atmosphere for the children. Some of the young people who have returned to Newport have been able to move back to live with their families after getting the right transitional support in the homes. Prif Weinidog, can you join me in congratulating Newport City Council, under the leadership of Jane Mudd, on this, and in particular Paul Cockeram, who was the cabinet member responsible and whose personal mission and determination to drive down the numbers of out-of-county placements by bringing these young people back to good-quality, compassionate homes has been exceptional?

Diolch, Prif Weinidog. Mae plant a phobl ifanc sydd mewn gofal preswyl angen cymaint o gariad, tosturi a chefnogaeth â phosibl, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hynny. Yng Nghasnewydd, rydym ni'n dechrau gweld manteision prosiect Perthyn, rhaglen hirdymor uchelgeisiol sy'n bwriadu dod â phlant yn ôl i'r ddinas, o le maen nhw'n dod, fel y gallan nhw dderbyn safonau gofal gwell yn nes at amgylchedd cyfarwydd. O fewn y ddinas, sefydlwyd tri chartref pwrpasol gan Gyngor Dinas Casnewydd. Yn y cartrefi hyn, nid oes unrhyw swyddfeydd na drysau wedi'u cloi, a'r nod yn y pen draw yw creu awyrgylch cyfeillgar, cartrefol a chyfforddus i'r plant. Mae rhai o'r bobl ifanc sydd wedi dychwelyd i Gasnewydd wedi gallu symud yn ôl i fyw gyda'u teuluoedd ar ôl cael y cymorth pontio priodol yn y cartrefi. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Cyngor Dinas Casnewydd, dan arweiniad Jane Mudd, ar hyn, ac yn arbennig Paul Cockeram, sef yr aelod cabinet a oedd yn gyfrifol ac y mae ei genhadaeth a'i benderfyniad personol i leihau nifer y lleoliadau y tu allan i'r sir drwy ddod â'r bobl ifanc hyn yn ôl i gartrefi tosturiol o ansawdd da wedi bod yn eithriadol?

Well, I very much thank Jayne Bryant for that question, and I strongly welcome the Project Perthyn initiative taking place in Newport. It is an absolute public policy priority for this Government to see more children looked after closer to their homes and the communities where they grew up. Too many children in Wales are looked after outside Wales; too many children in Wales are looked after outside the county that has parental responsibility for them. And Newport council, working with other local authorities in Gwent, has I think been a leading example of the way in which, provided we invest in the right sort of facilities, with properly trained staff, it is absolutely possible for those children to be looked after successfully closer to their families and closer to their homes, with better long-term prospects for those children themselves and a better return on the investment that the taxpayer makes in looking after them.

I absolutely pay tribute to Councillor Paul Cockeram, Llywydd. He's somebody who I have known for over a decade and whose work not simply in the field of children's services, but using some of the same ideas in adult services, means that, in Newport, I know the local authority has been able to bring some former privately run residential homes back into the direct service of the local authority, which is financially a more effective way of using the local authority's resources and making sure that the care provided is provided as a public service.

Wel, diolch yn fawr iawn i Jayne Bryant am y cwestiwn yna, ac rwy'n croesawu'n fawr y fenter Prosiect Perthyn sy'n digwydd yng Nghasnewydd. Mae'n flaenoriaeth polisi cyhoeddus gwbl bendant i'r Llywodraeth hon weld mwy o blant yn derbyn gofal yn nes at eu cartrefi a'r cymunedau lle cawson nhw eu magu. Mae gormod o blant yng Nghymru yn derbyn gofal y tu allan i Gymru; mae gormod o blant yng Nghymru yn derbyn gofal y tu allan i'r sir sydd â chyfrifoldeb rhiant drostyn nhw. Ac mae cyngor Casnewydd, gan weithio gydag awdurdodau lleol eraill yng Ngwent, wedi bod yn enghraifft flaenllaw, rwy'n credu, o'r ffordd, cyn belled â'n bod ni'n buddsoddi yn y math iawn o gyfleusterau, gyda staff sydd wedi'u hyfforddi'n briodol, ei bod hi'n gwbl bosibl i'r plant hynny dderbyn gofal yn llwyddiannus yn nes at eu teuluoedd ac yn nes at eu cartrefi, gyda gwell rhagolygon hirdymor i'r plant hynny eu hunain a gwell elw o'r buddsoddiad y mae'r trethdalwr yn ei wneud mewn gofalu amdanyn nhw.

Rwy'n sicr yn talu teyrnged i'r Cynghorydd Paul Cockeram, Llywydd. Mae'n rhywun yr wyf i wedi ei adnabod ers dros ddegawd ac y mae ei waith nid yn unig ym maes gwasanaethau plant, ond yn defnyddio rhai o'r un syniadau yn y gwasanaethau i oedolion, yn golygu fy mod i'n gwybod, yng Nghasnewydd, bod yr awdurdod lleol wedi gallu dod â rhai hen gartrefi preswyl sy'n cael eu rhedeg yn breifat yn ôl i wasanaeth uniongyrchol yr awdurdod lleol, sy'n ffordd fwy effeithiol yn ariannol o ddefnyddio adnoddau'r awdurdod lleol a gwneud yn siŵr bod y gofal sy'n cael ei ddarparu yn cael ei ddarparu fel gwasanaeth cyhoeddus.

Gwasanaethau Deintyddol y GIG
NHS Dentistry Services

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG? OQ57911

7. What action is the Welsh Government taking to improve access to NHS dentistry services? OQ57911

Llywydd, additional investment, contract reform and new COVID-related guidance are amongst the measures being taken this month to increase safe access to NHS dental services.

Llywydd, mae buddsoddiad ychwanegol, diwygio contractau a chanllawiau newydd yn gysylltiedig â COVID ymhlith y mesurau sy'n cael eu cymryd y mis yma i gynyddu mynediad diogel at wasanaethau deintyddol y GIG.

Thank you, First Minister. I've been contacted—no doubt, many of us here have—by a number of constituents who are struggling to access NHS dentistry services. Certainly, in my constituency, one example was where I was recently contacted by a parent whose children were last seen by a dentist at Easter 2019. They had only been able to be seen by a hygienist since then, as the constituent was insistent on their children being seen in some way by the practice. Another constituent was told that their practice was no longer taking on adult NHS patients, and I know of a local dentist near me where they will not take on new people. However, if you contribute to Denplan, there is suddenly, miraculously lots of capacity.

As I understand it, dentistry services are still in an amber phase of recovery and so patients are still being seen according to clinical need, but I feel that the longer people go without having a regular check-up, the more people's dental health will deteriorate, meaning that there will be more demand for complex treatment hampering the recovery of services. First Minister, what plans does the Welsh Government have to ensure that there is a resumption of regular scheduled check-ups, and how is the Government working with providers to expand the capacity of services, which is clearly needed to tackle the ever-growing waiting list for appointments and treatment? Thank you.

Diolch, Prif Weinidog. Cysylltwyd â mi—rwy'n siŵr y cysylltwyd â llawer ohonom ni yma—gan nifer o etholwyr sy'n ei chael yn anodd cael gafael ar wasanaethau deintyddol y GIG. Yn sicr, yn fy etholaeth i, un enghraifft oedd lle cysylltodd rhiant â mi yn ddiweddar y cafodd ei blant eu gweld gan ddeintydd ddiwethaf adeg Pasg 2019. Roedden nhw wedi llwyddo i gael eu gweld gan hylenydd yn unig ers hynny, gan fod yr etholwr yn mynnu bod eu plant yn cael eu gweld mewn rhyw ffordd gan y practis. Dywedwyd wrth etholwr arall nad oedd ei bractis yn derbyn cleifion GIG sy'n oedolion mwyach, a gwn am ddeintydd lleol yn agos ataf i lle nad ydyn nhw'n fodlon derbyn pobl newydd. Fodd bynnag, os gwnewch chi gyfrannu at Denplan, mae llawer iawn o gapasiti yn sydyn ac yn wyrthiol.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae gwasanaethau deintyddol yn dal i fod mewn cyfnod adfer oren ac felly mae cleifion yn dal i gael eu gweld yn ôl angen clinigol, ond rwy'n teimlo mai'r hwyaf y mae pobl yn mynd heb gael archwiliad rheolaidd, y mwyaf y bydd iechyd deintyddol pobl yn dirywio, sy'n golygu y bydd mwy o alw am driniaeth gymhleth sy'n llesteirio adferiad gwasanaethau. Prif Weinidog, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod archwiliadau rheolaidd wedi'u trefnu yn ailddechrau, a sut mae'r Llywodraeth yn gweithio gyda darparwyr i ehangu capasiti gwasanaethau, y mae'n amlwg sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r rhestr aros sy'n ymestyn yn barhaus am apwyntiadau a thriniaeth? Diolch.

14:25

Llywydd, I thank Peter Fox for those supplementary questions. There is no dispute that dentistry has been even more significantly affected by COVID conditions than other parts of the health service, because of the nature of aerosol-generating procedures, as he will know, that are inherent in the way that dentists have to go about their profession. Now, I was able to speak yesterday with the new Chief Dental Officer for Wales, Andrew Dickenson, and to discuss with him exactly some of the points that the Member has raised: how can we create a pathway in which we can see a resumption of NHS dental services at a level that was available prior to the COVID pandemic, and how can we build on that further?

So, as well as the additional money that the Minister for Health and Social Services has made available for dentistry in this financial year, and as well as the contract reform that we discussed on the floor of the Senedd some weeks ago, and I'm pleased to say there are promising indications of the number of dental practices that are signing up for the new contract, I also talked to the new chief dental officer about a change in the way that he believes we should be streaming patients into dentistry. So, the proposal is that every patient going to a dentist would provide a respiratory history in advance of their appointment. For people who have histories of respiratory illnesses, some of the COVID protections that are currently in place will continue to be necessary, but for people who have non-respiratory histories, some of the restrictions on the way that dentists operate because of COVID are capable of being lifted, and lifted safely. And that will mean that dentists will be able to see more patients in a session than they have been able to while they've been operating under the amber conditions that Peter Fox referred to.

So, I wanted at least to give him that assurance that there are very active plans being developed under the leadership of the new chief dental officer to find ways in which safely we can restore NHS dentistry to operating conditions, where it's safe to do so, for patients where it's safe to do so, closer to those obtained before the pandemic began.

Llywydd, rwy'n diolch i Peter Fox am y cwestiynau atodol yna. Nid oes amheuaeth bod cyflyrau COVID wedi effeithio yn fwy sylweddol fyth ar ddeintyddiaeth na rhannau eraill o'r gwasanaeth iechyd, oherwydd natur triniaethau sy'n cynhyrchu aerosolau, fel y bydd yn gwybod, sy'n rhan annatod o'r ffordd y mae'n rhaid i ddeintyddion ymgymryd â'u proffesiwn. Nawr, llwyddais i siarad ddoe â'r Prif Swyddog Deintyddol Cymru newydd, Andrew Dickenson, a thrafod gydag ef rai o'r union bwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi: sut gallwn ni greu llwybr lle gallwn ni weld gwasanaethau deintyddol y GIG yn ailddechrau ar lefel a oedd ar gael cyn pandemig COVID, a sut gallwn ni adeiladu ar hynny ymhellach?

Felly, yn ogystal â'r arian ychwanegol y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ei ddarparu ar gyfer deintyddiaeth yn y flwyddyn ariannol hon, ac yn ogystal â'r diwygio contractau a drafodwyd gennym ni ar lawr y Senedd rai wythnosau yn ôl, ac rwy'n falch o ddweud bod arwyddion addawol o ran nifer y practisau deintyddol sy'n cofrestru ar gyfer y contract newydd, siaradais hefyd â'r prif swyddog deintyddol newydd am newid i'r ffordd y mae'n credu y dylem ni fod yn ffrydio cleifion i ddeintyddiaeth. Felly, y cynnig yw y byddai pob claf sy'n mynd at ddeintydd yn darparu hanes anadlol cyn ei apwyntiad. I bobl sydd â hanes o salwch anadlol, bydd rhai o'r amddiffyniadau COVID sy'n weithredol ar hyn o bryd yn parhau i fod yn angenrheidiol, ond i bobl sydd â hanesion nad ydynt yn rhai anadlol, gellir diddymu rhai o'r cyfyngiadau ar y ffordd y mae deintyddion yn gweithredu oherwydd COVID, a'u diddymu yn ddiogel. A bydd hynny yn golygu y bydd deintyddion yn gallu gweld mwy o gleifion mewn sesiwn nag y maen nhw wedi gallu ei wneud tra eu bod nhw wedi bod yn gweithredu o dan yr amodau oren y cyfeiriodd Peter Fox atyn nhw.

Felly, roeddwn i eisiau rhoi sicrwydd iddo o leiaf bod cynlluniau gweithredol iawn yn cael eu datblygu o dan arweinyddiaeth y prif swyddog deintyddol newydd i ddod o hyd i ffyrdd y gallwn ni adfer deintyddiaeth y GIG yn ddiogel i amodau gweithredu, lle mae'n ddiogel gwneud hynny, i gleifion lle mae'n ddiogel gwneud hynny, yn nes at y rhai a gafwyd cyn i'r pandemig ddechrau.

Yr Ymwchiliad i COVID-19 yng Nghymru
The Inquiry into COVID-19 in Wales

8. Pa asesiad mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud o allu Llywodraeth y Deyrnas Unedig i arwain ar yr ymwchiliad i COVID-19 yng Nghymru? OQ57921

8. What assessment has the First Minister made of the UK Government's ability to lead the inquiry into COVID-19 in Wales? OQ57921

Llywydd, ni fydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn arwain yr ymchwiliad. Cyfrifoldeb y cadeirydd annibynnol, y Farwnes Heather Hallett, fydd gwneud hynny. Roedd y Farwnes Hallett yn arfer bod yn uwch-farnwr uchel ei pharch. Mae ganddi hi brofiad helaeth o gynnal ymchwiliadau sensitif, cymhleth ac uchel eu proffeil, gan gynnwys mewn cyd-destun datganoledig.

Llywydd, the UK Government will not lead the inquiry. That will be the responsibility of its independent chair, Baroness Heather Hallett. Baroness Hallett is a highly respected former senior judge. She has extensive experience of dealing with high-profile, sensitive and complex inquiries, including within a devolved context.

Mi oeddech chi'n glir pan ddaeth y newydd bod Boris Johnson wedi derbyn dirwy am dorri'r rheolau y dylai ymddiswyddo fel Prif Weinidog, a minnau yn cytuno 100 y cant â chi. Ac yntau wedi gwrthod gwneud hynny a chymaint o bobl eraill hefyd wedi eu dirwyo yn Stryd Downing am dorri'r rheolau, onid ydy hi'n amser i ailfeddwl, gan mai nhw sydd wedi comisiynu’r ymchwiliad annibynnol yma sydd yn berthnasol i Gymru? Mae'n glir o'r holl ddatganiadau gan bawb a gollodd anwyliaid yn ystod y pandemig pa mor flin ydyn nhw fod y rhai a wnaeth y rheolau wedi bod yn torri'r rheolau, a'u bod nhw wedi colli pob ffydd yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig a'r ymchwiliad hwn. Pam eich bod chi'n parhau i ymddiried yn Boris Johnson o ran yr ymchwiliad i COVID-19? Dydw i ddim yn ymddiried ynddo fo.

You were clear when the news came that Boris Johnson had received a fine for breaking the law that he should resign as Prime Minister, and I agree with you 100 per cent. As he has refused to do that and so many other people in Downing Street have also been fined for breaking the rules, isn't it time to rethink, because they have commissioned this independent inquiry that is relevant to Wales? It's clear from all of the statements by everyone who lost loved ones during the pandemic how discontent they are that those who made the rules had been breaking them, and that they have lost all faith in the UK Government and this inquiry. Why do you continue to put your trust in Boris Johnson in terms of this inquiry into COVID-19? I don't trust him.

I'm afraid the Member simply misses the point. There are many legitimate criticisms that are there to be made of the UK Government, but the claim that the UK Government is to be responsible for the public inquiry is simply not one of them. As I explained in my initial answer, responsibility for the inquiry has moved into the hands of the independent judge who has been appointed to lead it. And under the Inquiries Act 2005, that means that all the key decisions about the inquiry now lie not in the hands of Downing Street at all, but in the hands of the inquiry itself, which will be entirely independent, both of the UK Government and of the Welsh Government, and of the other Governments of the UK whose work it will scrutinise. 

I'm pleased to see that there are already strong signs that the inquiry led by Judge Heather Hallett will be committed to ensuring that the inquiry is conducted in a way that is accessible to people in Wales, and provides them with the answers that they want. The very first place that the inquiry visited, as part of its engagement with the public on its terms of reference, was to make a visit to Wales and to hold sessions here in Wales, the first part of the United Kingdom in which it carried out such conversations. I'm pleased to say that if you go to the website of the inquiry, you'll find that it's already available in the Welsh language as well as in English. 

All of this says to me that the independence of the inquiry is being exercised in a way that is determined to give confidence to people in Wales that their voice will be heard, that their concerns will be addressed, that it will conduct its work in a way that provides the best answers it can to the questions that are legitimately there for it to investigate, and that it will do it now entirely on the basis of its own authority, and without interference from any Government, of any part of the United Kingdom. 

Mae arnaf ofn bod yr Aelod yn methu'r pwynt. Mae llawer o feirniadaethau dilys sydd i'w gwneud o Lywodraeth y DU, ond nid yw'r honiad y dylai Llywodraeth y DU fod yn gyfrifol am yr ymchwiliad cyhoeddus yn un ohonyn nhw. Fel yr eglurais yn fy ateb cychwynnol, mae'r cyfrifoldeb am yr ymchwiliad wedi symud i ddwylo'r barnwr annibynnol a benodwyd i'w arwain. Ac o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005, mae hynny'n golygu nad yw'r holl benderfyniadau allweddol am yr ymchwiliad bellach yn nwylo Downing Street o gwbl, ond yn nwylo'r ymchwiliad ei hun, a fydd yn gwbl annibynnol, ar Lywodraeth y DU ac ar Lywodraeth Cymru, ac ar Lywodraethau eraill y DU y bydd yn craffu ar eu gwaith. 

Rwy'n falch o weld bod arwyddion cryf eisoes y bydd yr ymchwiliad dan arweiniad y Barnwr Heather Hallett wedi ymrwymo i sicrhau bod yr ymchwiliad yn cael ei gynnal mewn ffordd sy'n hygyrch i bobl yng Nghymru, ac yn rhoi'r atebion y maen nhw eu heisiau iddyn nhw. Y lle cyntaf yr ymwelodd yr ymchwiliad ag ef, yn rhan o'i ymgysylltiad â'r cyhoedd ar ei gylch gorchwyl, oedd ymweliad â Chymru ac i gynnal sesiynau yma yng Nghymru, y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig lle y cynhaliodd sgyrsiau o'r fath. Rwy'n falch o ddweud, os ewch i wefan yr ymchwiliad, y byddwch yn canfod ei fod eisoes ar gael yn y Gymraeg yn ogystal â'r Saesneg. 

Mae hyn i gyd yn dweud wrthyf i fod annibyniaeth yr ymchwiliad yn cael ei harfer mewn ffordd sy'n benderfynol o roi hyder i bobl yng Nghymru y bydd eu llais yn cael ei glywed, y bydd eu pryderon yn cael sylw, y bydd yn gwneud ei waith mewn ffordd sy'n rhoi'r atebion gorau posibl i'r cwestiynau sydd yno yn deg iddo ymchwilio iddyn nhw, ac y bydd yn gwneud hynny yn gyfan gwbl bellach ar sail ei awdurdod ei hun, a heb ymyrraeth gan unrhyw Lywodraeth, o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig.

14:30
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, ac felly dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths. 

The business statement and announcement is next, so I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. I've made the following changes to this week's business. Firstly, I've withdrawn the statement on an update on COVID-19, and secondly, subject to a suspension of Standing Orders, we will debate the Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 and the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 9) Regulations 2022. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi gwneud y newidiadau canlynol i fusnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, rwyf i wedi tynnu'r datganiad yn ôl ar yr wybodaeth ddiweddaraf ar COVID-19, ac yn ail, yn amodol ar atal y Rheolau Sefydlog, byddwn ni'n trafod Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Thank you, Trefnydd, for your statement. Can I call for two statements from the Minister for Health and Social Services please? The first is a very much needed update on the citizen voice watchdog, and the implementation of the new role of that organisation. Many people in north Wales, as Members in this Chamber will know, have been very impressed with the work of the north Wales community health council over the years, and one thing that I'm personally passionate about is I think that the new citizen voice watchdog ought to be located in north Wales, not in Cardiff, or any other part of the country. North Wales doesn't have many of the headquarters of the different bodies that have been established by the Welsh Government, and I do think that this would really put an important stake in the ground for the region. 

The second statement that I want to hear from the Welsh Government is in relation to an update on mental health services in north Wales. Y Byd ar Bedwar, the programme that was broadcast on S4C last night, had some shocking revelations. There were members of staff from the Betsi Cadwaladr University Health Board, at the Hergest unit, who said that they were scared to come into work, that they were frightened from speaking out due to potential repercussions about services, that they felt there was a lack of support from management, that there were staffing issues on those wards, and that the working environment was toxic. In addition to that, there were patients alleging that they were denied the in-patient treatment that they needed. And, of course, this comes on top of a report last week that emerged about the suspension of a member of staff in your own constituency's hospital, at Wrexham Maelor, allegedly in relation to WhatsApp messages that were circulated of a patient with dementia who had soiled a bed. 

This clearly does not suggest that the issues in the Betsi Cadwaladr University Health Board's mental health services have been resolved. Many people have contacted me who had concerns and relatives who were impacted by the Tawel Fan scandal to say that they feel grossly let down by the Welsh Government and the Betsi Cadwaladr health board that theses sorts of things are still going on. When will the culture in our mental health services in north Wales change? People need to know, and they need to know what action the Welsh Government's health Minister is going to take in order to turn this situation around. 

Diolch, Trefnydd, am eich datganiad. A gaf i alw am ddau ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf yn ddiweddariad y mae mawr ei angen ar y corff gwarchod llais dinasyddion, a gweithredu swyddogaeth newydd y sefydliad hwnnw. Dros y blynyddoedd, mae gwaith cyngor iechyd cymuned y gogledd wedi gwneud argraff fawr ar lawer o bobl yn y gogledd, fel y gŵyr Aelodau yn y Siambr hon, ac un peth yr wyf i'n angerddol yn ei gylch yn bersonol, yw fy mod i'n credu y dylai'r corff gwarchod llais y dinesydd newydd gael ei leoli yn y gogledd, nid yng Nghaerdydd, nac unrhyw ran arall o'r wlad. Nid oes gan y gogledd lawer o bencadlysoedd y gwahanol gyrff sydd wedi'u sefydlu gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n credu y byddai hyn mewn gwirionedd yn creu cynsail dda i'r rhanbarth. 

Mae'r ail ddatganiad yr wyf i eisiau'i glywed gan Lywodraeth Cymru yn ymwneud â'r wybodaeth ddiweddaraf ar wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Roedd gan Y Byd ar Bedwar, y rhaglen a gafodd ei darlledu ar S4C neithiwr, rai datgeliadau ysgytwol. Roedd aelodau o staff o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, yn uned Hergest, yn dweud bod arnyn nhw ofn dod i'r gwaith, eu bod yn ofni codi eu llais oherwydd sgil-effeithiau posibl ynghylch gwasanaethau, eu bod yn teimlo bod diffyg cefnogaeth gan reolwyr, bod problemau staffio ar y wardiau hynny, a bod yr amgylchedd gwaith yn wenwynig. Yn ogystal â hynny, roedd cleifion yn honni na chawson nhw y driniaeth i gleifion mewnol yr oedd ei hangen arnyn nhw. Ac, wrth gwrs, daw hyn ar ben adroddiad yr wythnos diwethaf a ddaeth i'r amlwg am atal dros dro aelod o staff yn ysbyty eich etholaeth chi eich hun, yn Wrecsam Maelor, yn ôl yr honiadau o ran negeseuon WhatsApp a gafodd eu dosbarthu ynghylch claf â dementia a oedd wedi trochi gwely. 

Mae'n amlwg nad yw hyn yn awgrymu bod y problemau yng ngwasanaethau iechyd meddwl Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi'u datrys. Mae llawer o bobl wedi cysylltu â mi a oedd â phryderon a pherthnasau a gafodd eu heffeithio gan sgandal Tawel Fan i ddweud eu bod yn teimlo eu bod wedi'u siomi'n wael gan Lywodraeth Cymru a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr bod y mathau hyn o bethau'n dal i ddigwydd. Pryd fydd y diwylliant yn ein gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd yn newid? Mae angen i bobl wybod, ac mae angen iddyn nhw wybod pa gamau y mae Gweinidog iechyd Llywodraeth Cymru yn mynd i'w cymryd er mwyn newid y sefyllfa hon. 

14:35

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Thank you. In relation to your first question around the citizen voice watchdog, as far as I'm aware—and the Minister for Health and Social Services is in the Chamber to hear your question—no decision has been made about where it's going to be placed. I agree with you; as the Minister with responsibility for north Wales it's really good to see organisations based in north Wales—the Development Bank of Wales, for instance, which, again, is in my own constituency. But it's really good to see headquarters, and I think we need that right across Wales. I'm sure the Minister, when she comes to that decision, will think about that point as well.FootnoteLink

In relation to the programme, I didn't see the programme myself last night, but I know the Minister for Health and Social Services and her Deputy Minister for mental health did. You raise two points within that programme. Certainly, the incident you referred to in the Maelor hospital last week is subject to a police investigation. The health board are fully engaged in that investigation, so it's really not appropriate to comment further at this time. On the wider issue that you raise around mental health, obviously, the health board is in targeted intervention for its mental health services. Again, I know the Minister for Health and Social Services and the Deputy Minister for mental health meet regularly with the health board, as do their officials. There are clear and agreed actions in place, and, again, from my own discussions with the Minister for Health and Social Services, from a Minister for north Wales point of view, I know she is looking at the timeline and whether she needs to bring that forward, to see the improvements that we all want to see.

Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynglŷn â'r corff gwarchod llais y dinesydd, hyd y gwn i—ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn y Siambr i glywed eich cwestiwn—nid oes penderfyniad wedi'i wneud ynghylch ble y bydd yn cael ei leoli. Rwy'n cytuno â chi; fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am y gogledd, mae'n dda iawn gweld sefydliadau wedi'u lleoli yn y gogledd—Banc Datblygu Cymru, er enghraifft, sydd, unwaith eto, yn fy etholaeth i. Ond mae'n dda iawn gweld pencadlys, ac rwy'n credu bod angen hynny arnom ni ledled Cymru. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, pan ddaw at y penderfyniad hwnnw, yn ystyried y pwynt hwnnw hefyd.FootnoteLink

O ran y rhaglen, ni welais i'r rhaglen fy hun neithiwr, ond gwn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'i Dirprwy Weinidog dros iechyd meddwl ei gweld hi. Rydych chi'n codi dau bwynt o'r rhaglen honno. Yn sicr, mae'r digwyddiad y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn ysbyty Maelor yr wythnos diwethaf yn destun ymchwiliad gan yr heddlu. Mae'r bwrdd iechyd yn cymryd rhan lawn yn yr ymchwiliad hwnnw, felly nid yw'n briodol gwneud sylw arall ar hyn o bryd. O ran y mater ehangach yr ydych chi'n ei godi ynghylch iechyd meddwl, yn amlwg, mae'r bwrdd iechyd dan amodau ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer ei wasanaethau iechyd meddwl. Unwaith eto, rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'r Dirprwy Weinidog iechyd meddwl yn cyfarfod yn rheolaidd â'r bwrdd iechyd, fel y mae eu swyddogion. Mae camau gweithredu clir sydd wedi eu cytuno ar waith, ac, unwaith eto, o fy nhrafodaethau fy hun gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, o safbwynt Gweinidog dros y gogledd, gwn ei bod hi'n edrych ar yr amserlen ac a oes angen iddi dod â honno ymlaen, i weld y gwelliannau yr ydym ni i gyd eisiau'u gweld.

I would like to request a written statement from the Minister for Finance and Local Government on support for school transport providers. I've recently been contacted by Pencoed Travel and Cresta Coaches, who have raised concerns regarding the rise in fuel costs. Since their contracts were originally tendered, in June of last year, Pencoed Travel's fuel costs, for example, have risen by 40 per cent. Both Cresta Coaches and Pencoed Travel have contacted Bridgend County Borough Council, requesting help with covering these rapidly increasing costs, but to no avail. BCBC stated that they are waiting for Welsh Government advice before they seek to resolve the issue, as they believe that this is a matter for Welsh Government and not them. However, I am aware of other local authorities that are offering a resolution. I'd be grateful for some clarity on who is responsible for resolving this issue.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar gymorth i ddarparwyr cludiant ysgol. Yn ddiweddar mae Pencoed Travel a Cresta Coaches wedi cysylltu â mi, sydd wedi codi pryderon ynghylch y cynnydd mewn costau tanwydd. Ers i'w contractau gael eu tendro'n wreiddiol, ym mis Mehefin y llynedd, mae costau tanwydd Pencoed Travel, er enghraifft, wedi codi 40 y cant. Mae Cresta Coaches a Pencoed Travel wedi cysylltu â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, yn gofyn am gymorth i dalu'r costau hyn sy'n cynyddu'n gyflym, ond bu hynny'n ofer. Dywedodd BCBC eu bod yn aros am gyngor gan Lywodraeth Cymru cyn iddyn nhw geisio datrys y mater, gan eu bod yn credu mai mater i Lywodraeth Cymru ac nid iddyn nhw yw hyn. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol o awdurdodau lleol eraill sy'n cynnig datrysiad. Byddwn i'n ddiolchgar am rywfaint o eglurder ynghylch pwy sy'n gyfrifol am ddatrys y mater hwn.

Thank you. I do think you raise a very important point, because, clearly, we are seeing this escalation in the costs of fuel, which will have an impact on the services to which you refer. I know the Minister for education and the Minister for local government are aware of this. I think the Minister for Finance and Local Government will be having further discussions, and, if guidance is required, that can be given at the appropriate time.

Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, oherwydd, yn amlwg, rydym ni'n gweld y cynnydd hwn yng nghostau tanwydd, a fydd yn effeithio ar y gwasanaethau yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw. Gwn fod y Gweinidog addysg a'r Gweinidog llywodraeth leol yn ymwybodol o hyn. Rwy'n credu y bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cael trafodaethau eraill, ac, os oes angen canllawiau, bydd modd eu rhoi ar yr adeg briodol.

Good afternoon, Minister. I wonder if I could request two statements, please, Trefnydd. The first statement is from the Minister for Health and Social Services on what steps the Minister is taking in relation to international GP trainees. The Welsh Government supports around 160 trainee GPs a year, and I understand that NHS Wales has indicated that 80 trainees—half that cohort—will not be eligible to remain in the UK when their training concludes this year, because they will not have yet been here long enough to apply for indefinite leave to remain. Could the Minister make a statement on what steps she is taking in the short term to retain these GPs in Wales, and, more long term, at the support that could be provided by the NHS Wales Shared Services Partnership to help individual GP practices retain these GPs?

The second statement is from the Minister for Climate Change in relation to building safety. Earlier this month, the UK Government announced that a number of large-scale housing developers had made financial commitments to help put right building safety failures, many of whom operate in England and Wales, but are only making contributions to remediation work in England. There are also a number of statutory protections that have been afforded to leaseholders in England, through the Building Safety Bill, that have not been extended to Wales. Can the Minister update the Senedd, and, crucially, leaseholders, about the Welsh Government's own legislative plans? Diolch.

Prynhawn da, Gweinidog. Tybed a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd. Daw'r datganiad cyntaf gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd o ran hyfforddeion meddygon teulu rhyngwladol. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi tua 160 o feddygon teulu dan hyfforddiant y flwyddyn, ac rwy'n deall bod GIG Cymru wedi nodi na fydd 80 o hyfforddeion—hanner y garfan honno—yn gymwys i aros yn y DU pan ddaw eu hyfforddiant i ben eleni, oherwydd ni fyddan nhw wedi bod yma'n ddigon hir eto i wneud cais am ganiatâd amhenodol i aros. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch y camau y mae hi'n eu cymryd yn y tymor byr i gadw'r meddygon teulu hyn yng Nghymru, ac, yn fwy hirdymor, ar y cymorth y gallai Partneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru ei ddarparu i helpu practisau meddygon teulu unigol i gadw'r meddygon teulu hyn?

Daw'r ail ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd am ddiogelwch adeiladau. Yn gynharach y mis hwn, cyhoeddodd Llywodraeth y DU fod nifer o ddatblygwyr tai ar raddfa fawr wedi gwneud ymrwymiadau ariannol i helpu i unioni methiannau o ran diogelwch adeiladau, y mae llawer ohonyn nhw'n gweithredu yng Nghymru a Lloegr, ond nad ydyn nhw ond yn cyfrannu at waith adfer yn Lloegr. Mae yna hefyd nifer o amddiffyniadau statudol sydd wedi'u rhoi i lesddeiliaid yn Lloegr, drwy'r Bil Diogelwch Adeiladau, nad ydyn nhw wedi'u hymestyn i Gymru. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd, ac, yn hollbwysig, i lesddeiliaid, am gynlluniau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ei hun? Diolch.

Thank you. In relation to the second statement that you're requesting, around building safety, I know the Minister for Climate Change was deeply disappointed that the UK Government decided to go ahead with the building safety levy on an England-only basis, for instance. I know there were calls from both Wales and Scotland for it to be a UK-wide measure. In relation to our own legislation that we've proposed, we know that a fundamental and comprehensive change to the culture and legislative framework in Wales is required. We will be having a White Paper consultation, to be published later this year, and the reforms will include the introduction of a new category of accountable persons, changes to registration and licensing and establishment of a new joint inspection team, and that will start in this financial year.

I think the point you raise around international GP trainees is a really important one. We want to retain as many GP trainees as possible. We've really sold Wales as a fantastic place to come, to learn, to train, to live, to work, and so it's really important that we do all we can to retain those. I know the Minister is having discussions with her UK Government counterparts in relation to that. 

Diolch. O ran yr ail ddatganiad yr ydych chi'n gofyn amdano, ynghylch diogelwch adeiladau, gwn fod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn siomedig iawn bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu bwrw ymlaen â'r ardoll diogelwch adeiladau ar sail Lloegr yn unig, er enghraifft. Gwn yr oedd galwadau o Gymru a'r Alban iddo fod yn fesur i'r DU gyfan. O ran ein deddfwriaeth ein hunain yr ydym ni wedi'i chynnig, gwyddom ni fod angen newid sylfaenol a chynhwysfawr i'r fframwaith diwylliant a deddfwriaethol yng Nghymru. Byddwn i'n cynnal ymgynghoriad papur gwyn, i'w gyhoeddi yn ddiweddarach eleni, a bydd y diwygiadau'n cynnwys cyflwyno categori newydd o bersonau atebol, newidiadau i gofrestru a thrwyddedu a sefydlu tîm arolygu ar y cyd newydd, a bydd hynny'n dechrau yn y flwyddyn ariannol hon.

Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei godi ynghylch hyfforddeion meddygon teulu rhyngwladol yn un pwysig iawn. Rydym ni eisiau cadw cymaint o hyfforddeion meddygon teulu â phosibl. Rydym ni wir wedi gwerthu Cymru fel lle gwych i ddod, i ddysgu, i hyfforddi, i fyw, i weithio ynddo, ac felly mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i'w cadw nhw. Gwn fod y Gweinidog yn cael trafodaethau gyda'i chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ynglŷn â hynny. 

14:40

Yesterday, the Deputy Minister for mental health and public health and I attended a wonderful event in the Senedd, the City Hospice Forever Flowers launch, which enables people to sponsor a sunflower to commemorate somebody who's died of cancer, and then it will be displayed in Cardiff castle in the first two weeks in August, both an uplifting idea as well as a very effective way of fundraising. One of the really excellent speakers at this event described the excellent care he and his wife got from the City Hospice and the way in which they didn't have to tell their story over and over again. In contrast, every time they had a different NHS expert involved they had to recount all the latest updates. So, just as pregnant women and, indeed, those receiving continuing care at home have their own notes with them, I wondered if we could have a statement from the health Minister as to what progress we can make on ensuring that patients have their own electronic notes, and, in the case of cancer patients in particular, enabling them to ensure that everybody knows exactly what level of treatment they're getting from different specialists so that everybody is up to date with what they're getting, rather than always asking people to recount the painful history of their treatment. 

Secondly, I just wanted to ask about the Istanbul convention on combating domestic violence. On 8 June it will be 10 years since the UK Government signed the Council of Europe Istanbul convention, but, 10 years later, we still haven't ratified it. It was 2015 when we legislated our Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act. I know that the UK Government was behind the curve in not having legislated until last year on this matter, but what now is stopping the UK Government from ratifying this very important convention? I wonder if we can have a statement to update us on what the barriers are and what the Welsh Government might be able to do to get rid of them. 

Ddoe, roedd y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl ac iechyd y cyhoedd a minnau yn bresennol mewn digwyddiad gwych yn y Senedd, lansiad  Forever Flowers Hosbis y Ddinas, sy'n galluogi pobl i noddi blodyn haul i goffáu rhywun sydd wedi marw o ganser, ac yna caiff ei arddangos yng nghastell Caerdydd yn ystod  pythefnos cyntaf mis Awst, syniad calonogol yn ogystal â ffordd effeithiol iawn o godi arian. Disgrifiodd un o'r siaradwyr rhagorol iawn yn y digwyddiad hwn y gofal rhagorol a gafodd ef a'i wraig gan Hosbis y Ddinas a'r ffordd nad oedd yn rhaid iddyn nhw adrodd eu stori dro ar ôl tro. I'r gwrthwyneb, bob tro yr oedd ganddyn nhw arbenigwr GIG gwahanol, roedd yn rhaid iddyn nhw adrodd yr holl wybodaeth ddiweddaraf. Felly, yn yr un modd ag y mae gan fenywod beichiog ac, yn wir, y rhai sy'n cael gofal parhaus gartref eu nodiadau eu hunain gyda nhw, meddwl oeddwn i tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch pa gynnydd y gallwn ni ei wneud o ran sicrhau bod gan gleifion eu nodiadau electronig eu hunain, ac, yn achos cleifion canser yn benodol, eu galluogi nhw i sicrhau bod pawb yn gwybod yn union pa lefel o driniaeth y maen nhw'n ei chael gan wahanol arbenigwyr fel bod pawb yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf o ran yr hyn y maen nhw'n ei gael, yn hytrach na gofyn i bobl adrodd hanes poenus eu triniaeth eto ac eto. 

Yn ail, rwyf eisiau gofyn am gonfensiwn Istanbul ar ymdrin â thrais yn y cartref. Ar 8 Mehefin, bydd yn 10 mlynedd ers i Lywodraeth y DU lofnodi confensiwn Istanbul Cyngor Ewrop, ond, 10 mlynedd yn ddiweddarach, nid ydym ni eto wedi'i gadarnhau. Roedd yn 2015 pan wnaethom ni ddeddfu ein Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru). Gwn i fod Llywodraeth y DU y tu ôl i'r gromlin o ran peidio â deddfu tan y llynedd ar y mater hwn, ond beth nawr sy'n atal Llywodraeth y DU rhag cadarnhau'r confensiwn pwysig iawn hwn? Tybed a gawn ni ddatganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch y rhwystrau a'r hyn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i gael gwared arnyn nhw. 

Thank you. It's very good to hear about the event you attended yesterday and the sunflowers. I think we can learn a great deal from our hospices, not just in the way that you referred in relation to patient experience, but also around fundraising. Just last week, my local hospice, Nightingale House in Wrexham, asked us to send photographs of forget-me-nots to do something very similar. I think we can learn a lot from them. The Minister does make regular statements around the services that are provided by hospices, and I will see if she is able to add what you refer to to one of those statements. 

In relation to the Istanbul convention, it is one of the key priorities in protecting victims of domestic violence right across the globe, and as a Government we are very much committed to seeing the UK Government ratify this as soon as possible. As you say, it's taken a long time. I know my colleague, who is here and has heard your question, wrote to the Parliamentary Under-Secretary of State, Victoria Atkins, about six months ago, really sharing her disappointment at the plight of migrant women, for instance, who are victims of domestic abuse. It wasn't recognised on the face of their Bill that's now an Act. I will ask the Minister, if she has anything further that she can inform us about, to write to Members. 

Diolch. Mae'n braf iawn clywed am y digwyddiad yr oeddech chi'n bresennol ynddo ddoe a'r blodau haul. Rwy'n credu y gallwn ni ddysgu llawer iawn gan ein hosbisau, nid yn unig yn y ffordd y gwnaethoch chi gyfeirio ati o ran profiad cleifion, ond hefyd o ran codi arian. Yr wythnos diwethaf, gofynnodd fy hosbis leol, Tŷ'r Eos yn Wrecsam, i ni anfon lluniau o flodau ysgorpionllys i wneud rhywbeth tebyg iawn. Rwy'n credu y gallwn ni ddysgu llawer ganddyn nhw. Mae'r Gweinidog yn gwneud datganiadau rheolaidd ynghylch y gwasanaethau y mae hosbisau yn eu darparu, ac fe wnaf weld a all hi ychwanegu'r hyn y gwnaethoch chi ei gyfeirio ato at un o'r datganiadau hynny. 

O ran confensiwn Istanbul, mae'n un o'r blaenoriaethau allweddol o ran amddiffyn dioddefwyr trais yn y cartref ledled y byd, ac fel Llywodraeth rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i weld Llywodraeth y DU yn cadarnhau hyn cyn gynted â phosibl. Fel y dywedwch chi, mae wedi cymryd amser hir. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, sydd yma ac sydd wedi clywed eich cwestiwn, wedi ysgrifennu at yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol, Victoria Atkins, tua chwe mis yn ôl, yn rhannu ei siom o ddifrif am drafferthion menywod mudol, er enghraifft, sy'n dioddef cam-drin domestig. Ni chafodd ei gydnabod ar wyneb eu Bil sydd nawr yn Ddeddf. Gofynnaf i'r Gweinidog ysgrifennu at yr Aelodau, os oes ganddi unrhyw beth arall y gall hi roi gwybod i ni amdano. 

14:45

I call for a single statement on funding to rescue the curlew from imminent country-level extinction. Last Thursday, 21 April, was World Curlew Day, shining a light on the dangers that curlews face as a result of shifting factors, primarily loss of quality habitat and increasing predation. Last Thursday was also the feast day of St Beuno, the patron saint of curlews in the traditional Welsh calendar. Curlews and their ethereal call are iconic in Wales, central to culture, history and belief. When I became Wales's species champion for the curlew, however, I warned here that we had only 15 years left to prevent their extinction as a breeding population in Wales, and six of those years have now gone and been lost. Well, on World Curlew Day last Thursday, Mick Green—Welsh Ornithological Society and member of Gylfinir Cymru/Curlew Cymru—also wrote to the Minister for Climate Change personally and publicly asking her to live up to her promise given at the launch of the Wales action plan for the recovery of curlew last November, where she pledged to work with Gylfinir Cymru to ensure that we can finance it and get it up and running—quote—an action plan with multiple and multi-species benefits. Mr Green continued, 'We now only have nine breeding seasons left to save this iconic species from its projected extinction. Please instruct your officials to work with Gylfinir Cymru to find an urgent way of getting funding directly to Curlew Action.' He concluded, 'Please, on World Curlew Day, can you ensure me that direct funding will be available to save the curlew from extinction and that Welsh Government ensures its own projects do not further jeopardise this species?' The time for talk is over. If we don't act, they're gone. I call for a statement accordingly.

Rwy'n galw am un datganiad ar gyllid i achub y gylfinir rhag diflannu ar lefel gwlad sydd ar fin digwydd. Dydd Iau diwethaf, 21 Ebrill, oedd Diwrnod Gylfinir y Byd, i amlygu'r peryglon y mae'r gylfinir yn eu hwynebu o ganlyniad i ffactorau sy'n newid, colli cynefin o ansawdd yn bennaf ac ysglyfaethu cynyddol. Dydd Iau diwethaf hefyd oedd diwrnod gwledd Sant Beuno, nawddsant y gylfinir yn y calendr traddodiadol Cymreig. Mae'r gylfinir a'u galwad etheraidd yn eiconig yng Nghymru, yn ganolog i ddiwylliant, hanes a chred. Pan ddes i'n gefnogwr rhywogaeth Cymru ar gyfer y gylfinir, fodd bynnag, gwnes i rybuddio yma mai dim ond 15 mlynedd oedd gennym ni ar ôl i'w hatal rhag diflannu fel poblogaeth fridio yng Nghymru, ac mae chwech o'r blynyddoedd hynny nawr wedi mynd heibio ac wedi'u colli. Wel, ar Ddiwrnod Gylfinir y Byd ddydd Iau diwethaf, ysgrifennodd Mick Green—Cymdeithas Adaregol Cymru ac aelod o Gylfinir Cymru/Gylfinir Cymru—hefyd at y Gweinidog Newid Hinsawdd yn bersonol ac yn gyhoeddus yn gofyn iddi wireddu ei haddewid wrth lansio cynllun gweithredu Cymru ar gyfer adfer y gylfinir ym mis Tachwedd y llynedd, pan addawodd hi weithio gyda Gylfinir Cymru i sicrhau y gallwn ni ei ariannu a'i roi ar waith—i ddyfynnu—cynllun gweithredu gyda manteision niferus ac aml-rywogaeth. Parhaodd Mr Green, 'Dim ond naw tymor bridio sydd gennym ni ar ôl erbyn hyn i achub y rhywogaeth eiconig hon rhag diflannu yn ôl y rhagamcanion. Rhowch gyfarwyddyd i'ch swyddogion i weithio gyda Gylfinir Cymru i ddod o hyd i ffordd frys o gael cyllid yn uniongyrchol i Curlew Action.' Daeth i'r casgliad, 'Os gwelwch yn dda, ar Ddiwrnod Gylfinir y Byd, a allwch chi roi sicrwydd i mi y bydd cyllid uniongyrchol ar gael i achub y gylfinir rhag diflannu a bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau nad yw ei phrosiectau ei hun yn peryglu'r rhywogaeth hon ymhellach?' Mae'r amser i siarad ar ben. Os nad ydym ni'n gweithredu, maen nhw wedi mynd. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.

Thank you. Certainly, the Welsh Government is continuing to do all it can in relation to preserving and ensuring that the curlew does survive. I was very fortunate to be on a farm only probably three weeks ago where I heard one, so the work that we have been doing within the agricultural sector is clearly beginning to work. I know the Minister is looking at all the schemes she has within the biodiversity part of her portfolio to ensure that funding is going to the correct places to make sure that—. We do have a nature crisis as well as a climate crisis. So, I will certainly ask the Minister to update us if there is anything new that she is able to tell us from within the schemes she has.

Diolch. Yn sicr, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth o fewn ei gallu o ran gwarchod a sicrhau bod y gylfinir yn goroesi. Roeddwn i'n ffodus iawn o fod ar fferm dair wythnos yn ôl, mae'n siŵr, lle y clywais i un, felly mae'r gwaith yr ydym ni wedi bod yn ei wneud yn y sector amaethyddol yn amlwg yn dechrau gweithio. Gwn fod y Gweinidog yn ystyried yr holl gynlluniau sydd ganddi o fewn rhan bioamrywiaeth ei phortffolio i sicrhau bod cyllid yn mynd i'r mannau cywir i sicrhau bod—. Mae gennym ni argyfwng natur yn ogystal ag argyfwng hinsawdd. Felly, byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni os oes yna unrhyw beth newydd y gall hi sôn wrthym ni amdano o fewn y cynlluniau sydd ganddi.

Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Y cyntaf: gaf i ofyn am ddatganiad ar unrhyw gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella atebolrwydd democrataidd yn ein byrddau iechyd? Byddwch chi'n gwybod bod yna newidiadau sylweddol wedi bod yn y byrddau iechyd tua 10 mlynedd yn ôl. Fe ddaru ni weld, er enghraifft, cartref gofal Dryll y Car yn Llanaber yn cau, yn colli wyth o welyau ar gyfer cleifion iechyd meddwl oedrannus. O ganlyniad, does yna ddim digon o welyau ar gyfer pobl efo anghenion iechyd meddwl oedrannus yn Nwyfor Meirionnydd ac maen nhw wedi gorfod mynd i Hergest, ac wrth gwrs rydyn ni i gyd yn ymwybodol o'r sefyllfa yno. Rŵan, pe buasai llywodraeth leol neu'r Llywodraeth yma neu'r Senedd yma'n gwneud penderfyniad o'r fath, buasai pwyllgor craffu yn edrych ar y penderfyniad er mwyn gweld os oedd yna unrhyw beth y medrid ei wneud yn wahanol. Ond does yna ddim gallu i graffu ar ein byrddau iechyd. Mae'r cyngor iechyd cymuned yn gwneud gwaith clodwiw, ond does ganddyn nhw ddim y gallu na'r dannedd i wneud yr hyn sydd ei angen. Felly, dwi eisiau gweld, os yn bosib, unrhyw ddatganiad, unrhyw gynlluniau sydd gan y Llywodraeth er mwyn sicrhau y gallu i graffu ar ein byrddau iechyd yn well. 

Yn ail, gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog llywodraeth leol, os gwelwch yn dda, ynghylch pa gamau rydych chi am eu cymryd i fynd i'r afael â'r hyn sy'n ymddangos fel argyfwng yn ein cynghorau cymuned, tref a dinas ni? Edrychwch ar Wynedd, er enghraifft. Mae yna 139 ward ar gyfer cynghorau cymuned, a dim ond wyth ohonyn nhw, dwi'n meddwl, sydd efo cystadleuaeth, sydd efo etholiad. Ond mae hyn yn wir ar draws Cymru. Yn Ogwr, er enghraifft, mae yna ddwy ward heb ddim un ymgeisydd ar gyfer yr etholiadau cyngor cymuned sy'n dod i fyny. Dydy hyn ddim yn gynaliadwy. Mae yna newidiadau wedi bod mewn cynghorau cymuned a thref dros y blynyddoedd diwethaf, ac yn amlwg dydyn nhw ddim wedi gweithio. Felly, pa gamau ydych chi am eu cymryd er mwyn sicrhau bod yr haen yma o lywodraeth leol yn hyfyw?

Can I ask for two statements, please? The first: may I ask for a statement on any plans that the Government has to improve democratic accountability in our health boards? You will be aware that there were significant changes in health boards around 10 years ago. We saw, for example, the Dryll y Car care home in Llanaber closing, losing eight beds for elderly mental health patients. As a result, there aren't sufficient beds available for people with elderly mental health needs in Dwyfor Meirionnydd and they've had to go to Hergest, and we are all aware of the situation there. Now, if local government or this Government or this Senedd were to make such a decision, there would be a scrutiny committee scrutinising the decision in order to see if anything could have been done differently. But there is no scrutiny of our health boards. The community health council does laudable work, but they don't have the ability or the teeth to do what's necessary. So, I want to hear of any plans that the Government has to ensure the ability to scrutinise our health boards more effectively.

Secondly, can I ask for a statement from the Minister for local government on what steps you're going to take in order to tackle what appears to be a crisis in our community, town and city councils? Look at Gwynedd, for example. There are 139 wards for community councils, and only eight of them, I think, have an election. This is true across Wales. In Ogmore, for example, there are two wards without a single candidate for the community council elections. This is not sustainable. There have been changes within town and community councils over recent years, and clearly they haven't worked. So, what steps will you take in order to ensure that this level of local government is viable?

Thank you. I think that the second point that you raised, around the local government and community council elections that we have in Wales next week, is a really important one. I think that it's really disappointing to see so many seats go without an election, and so many candidates not coming forward in the way that we would want. I think that, as a Government, we have done an incredible amount of work to try and increase awareness about how important it is that people are able to make a choice at the ballot box, and I know that this a continuing piece of work that the Minister for Finance and Local Government is undertaking.

In relation to scrutiny of health boards, of course, anybody who goes on one of the health boards goes through the public appointments process, which is very scrupulous. Obviously, the Minister for Health and social Services is responsible for appointing Chairs through the process as well, and through that Chair, is then able to scrutinise the health board as a whole. I am not aware of any further work that is going on, but again, if the Minister knows of anything, she could write to you.  

Diolch. Rwy'n credu bod yr ail bwynt y gwnaethoch chi ei godi, ynghylch yr etholiadau llywodraeth leol a chynghorau cymuned sydd gennym ni yng Nghymru yr wythnos nesaf, yn un pwysig iawn. Rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn gweld cynifer o seddi'n mynd heb etholiad, a chymaint o ymgeiswyr nad ydyn nhw'n camu ymlaen yn y ffordd y byddem ni'n dymuno. Rwy'n credu ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi gwneud llawer iawn o waith i geisio cynyddu ymwybyddiaeth o ba mor bwysig yw hi fod pobl yn gallu gwneud dewis yn y blwch pleidleisio, a gwn fod hwn yn ddarn parhaus o waith y mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn ei wneud.

O ran craffu ar fyrddau iechyd, wrth gwrs, mae unrhyw un sy'n mynd ar un o'r byrddau iechyd yn mynd drwy'r broses penodiadau cyhoeddus, sy'n ofalus iawn. Yn amlwg, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gyfrifol am benodi Cadeiryddion drwy'r broses hefyd, a thrwy'r Cadeirydd hwnnw, mae wedyn yn gallu craffu ar y bwrdd iechyd yn ei gyfanrwydd. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw waith arall sy'n digwydd, ond eto, os yw'r Gweinidog yn gwybod am unrhyw beth, gallai ysgrifennu atoch chi.  

14:50

I'd like to bring to the Trefnydd's attention the fact that there's an event taking place called 'Next steps for waste, recycling and the circular economy in Wales' run by an organisation that calls itself the Policy Forum for Wales Online Conference. In fact, it's nothing of the kind. It's a Bracknell-based company. It charges the Welsh public sector £210, plus VAT, per person to attend. All of that money is taken outside of Wales, and the directors are taking millions out of the company. Two of the keynote speakers advertised—and I'm sure that they are doing this in the greatest of faith; I don't think that they are aware of how they are being exploited—are Bettina Gilbert, head of programme delivery for WRAP, and Dr Andy Rees, head of the waste strategy, resource efficiency and circular economy division, Welsh Government. Now, I know that Welsh Government Ministers are boycotting this. It was a decision that the First Minister told me about last term. Would there be a possibility that this Chamber could scrutinise the Welsh Government on whether any further engagement is happening from Welsh Government? And would she take steps to discourage our public sector from engaging with what can only be described as a bunch of cowboys? 

Hoffwn i dynnu sylw'r Trefnydd at y ffaith bod digwyddiad yn cael ei gynnal o'r enw 'Next steps for waste, recycling and the circular economy in Wales' sy'n cael ei gynnal gan sefydliad sy'n galw ei hun yn Policy Forum for Wales Online Conference. Yn wir, nid yw'n unrhyw beth o'r fath. Mae'n gwmni o Bracknell. Mae'n codi £210 ynghyd â TAW ar y sector cyhoeddus yng Nghymru, y pen, i'w fynychu. Mae'r holl arian hwnnw'n mynd allan o Gymru, ac mae'r cyfarwyddwyr yn tynnu miliynau allan o'r cwmni. Dau o'r prif siaradwyr sy'n cael eu hysbysebu—ac rwy'n siŵr eu bod nhw'n gwneud hyn gyda phob ewyllys da; dydw i ddim yn credu eu bod nhw'n ymwybodol o'r ffordd y maen nhw'n cael eu hecsbloetio—yw Bettina Gilbert, pennaeth darparu rhaglenni WRAP, a Dr Andy Rees, pennaeth yr is-adran strategaeth wastraff, effeithlonrwydd adnoddau ac economi gylchol, Llywodraeth Cymru. Nawr, gwn i fod Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn boicotio hwn. Mae'n benderfyniad y rhoddodd y Prif Weinidog wybod i mi amdano y tymor diwethaf. A fyddai posibilrwydd y gallai'r Siambr hon graffu ar Lywodraeth Cymru ynghylch a oes unrhyw ymgysylltu arall yn digwydd gan Lywodraeth Cymru? Ac a fyddai hi'n cymryd camau i annog ein sector cyhoeddus i beidio ag ymgysylltu â'r hyn y gellid ond ei ddisgrifio fel criw o gowbois? 

I am aware that you did raise this with the First Minister previously. I think that it was probably about three years ago now. Of course, we welcome all forms of debate on public policy matters in Wales. But, as you say, as Ministers, we consider very carefully events that we speak at—whether we accept invitations to speak at commercially organised, fee-charging events. We have to take a lot of decisions around those, taking a lot of things into consideration. Our officials are the same. They have to consider invitations as well on that basis, if there is a fee-charging event. They need to assure themselves that there is a clear public benefit about them participating. Again, you may be aware that the previous Permanent Secretary wrote around that, following the First Minister's answer to you. I think that it's really important that, obviously, if an official takes part in an event—if a civil servant takes part in an event—there is no perceived breach of political impartiality. But certainly, as Ministers, we take those decisions based on the impact that it would have. 

Rwy'n ymwybodol i chi godi hyn gyda'r Prif Weinidog yn flaenorol. Rwy'n credu yr oedd tua thair blynedd yn ôl, mae'n debyg, erbyn hyn. Wrth gwrs, rydym ni'n croesawu pob math o ddadl ar faterion polisi cyhoeddus yng Nghymru. Ond, fel y dywedwch chi, fel Gweinidogion, rydym ni'n ystyried yn ofalus iawn y digwyddiadau yr ydym ni'n siarad ynddyn nhw—a ydym ni'n derbyn gwahoddiadau i siarad mewn digwyddiadau sy'n codi ffioedd ac sydd wedi'i drefnu'n fasnachol. Rhaid i ni wneud llawer o benderfyniadau ynghylch y rheini, gan ystyried llawer o bethau. Mae ein swyddogion yr un fath. Rhaid iddyn nhw ystyried gwahoddiadau hefyd ar y sail honno, os oes digwyddiad sy'n codi ffioedd. Mae angen iddyn nhw sicrhau eu hunain bod budd amlwg i'r cyhoedd o gymryd rhan. Unwaith eto, efallai eich bod chi'n ymwybodol bod yr Ysgrifennydd Parhaol blaenorol wedi ysgrifennu ynghylch hynny, yn dilyn ateb y Prif Weinidog i chi. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, yn amlwg, os bydd swyddog yn cymryd rhan mewn digwyddiad—os bydd gwas sifil yn cymryd rhan mewn digwyddiad—nad oes unrhyw achos canfyddedig o dorri didueddrwydd gwleidyddol. Ond yn sicr, fel Gweinidogion, rydym ni'n gwneud y penderfyniadau hynny ar sail yr effaith y byddai'n ei chael. 

Minister, I have always been proud of Bridgend as an exciting and vibrant place to live. But, it has become clear that the town centre is struggling, with so many empty shops and premises giving a sense of abandonment. Many businesses have struggled to get back on their feet since the pandemic. Many have reverted to online sales, but the town centre remains important to keep that sense of community. Will the Minister schedule a debate for us to consider the Government's strategy for town-centre renewal, and for the Government to publish what investment has gone into our town centres since the pandemic to ignite their revival? Thank you, Minister.

Gweinidog, rwyf i bob amser wedi bod yn falch o Ben-y-bont ar Ogwr fel lle cyffrous a bywiog i fyw ynddo. Ond, mae wedi dod yn amlwg bod canol y dref yn ei chael hi'n anodd, a chymaint o siopau ac adeiladau gwag yn rhoi ymdeimlad o roi'r gorau iddi. Mae llawer o fusnesau wedi cael trafferth mynd yn ôl ar eu traed ers y pandemig. Mae llawer wedi troi at werthu ar-lein, ond mae canol y dref yn parhau i fod yn bwysig er mwyn cadw'r ymdeimlad hwnnw o gymuned. A wnaiff y Gweinidog drefnu dadl i ni ystyried strategaeth y Llywodraeth ar gyfer adnewyddu canol trefi, ac i'r Llywodraeth gyhoeddi pa fuddsoddiad sydd wedi mynd i ganol ein trefi ni ers y pandemig i gynnau eu hadfywiad? Diolch yn fawr, Gweinidog.

Thank you. Well, I don't think that it's too long since we did have a statement around regeneration of our town centres, and it's really important that the Welsh Government continues to work with local authorities to ensure that our town centres are as vibrant as they possibly can be. I do think, as you say, that the pandemic brought on far more businesses in a position of struggling than had been the case, but I do think we had seen a change in people's behaviour in relation to shopping ahead of the pandemic and a lot of our shops going online. But it is really important, as you say, for that sense of community. We are seeing our town centres change and becoming much more residential, I think; certainly in my own constituency, I'm seeing flats go above shops in a way that perhaps we hadn't done before. But I don't think it's too long since we did have a statement. 

Diolch. Wel, nid wyf i'n credu ei bod yn rhy hir ers i ni gael datganiad am adfywio canol ein trefi, ac mae'n bwysig iawn bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod canol ein trefi mor fywiog ag y gallan nhw fod. Rwy'n credu, fel y dywedwch chi, fod y pandemig wedi arwain at lawer mwy o fusnesau mewn sefyllfa o frwydro nag a fu, ond rwy'n credu ein bod ni wedi gweld newid yn ymddygiad pobl o ran siopa cyn y pandemig a llawer o'n siopau'n mynd ar-lein. Ond mae'n bwysig iawn, fel y dywedwch chi, i'r ymdeimlad hwnnw o gymuned. Rydym ni'n gweld canol ein trefi'n newid ac yn dod yn llawer mwy preswyl, rwy'n credu; yn sicr yn fy etholaeth i, rwy'n gweld fflatiau'n mynd uwchben siopau mewn ffordd nad oeddem ni efallai wedi'i wneud o'r blaen. Ond nid wyf i'n meddwl ei bod hi'n rhy hir ers i ni gael datganiad. 

14:55

Thank you. I'd like to request a statement from the Minister for Climate Change on the planning appeal process in Wales. Only last week, our local authority granted conditional approval for 49 homes to be built behind Ysgol y Gogarth. This was a very controversial planning application, with democratically elected members at all levels opposing this, and the planning office themselves opposing this. On a further application placed before the committee last week, there was a u-turn by the officers, in which they decided to support it, and one of the reasons cited was that they were very concerned about the costs associated with any appeal process. I've been asked since, and indeed by constituents over the years, as to why it is that developers who can afford barristers and things have an appeal process for when an application is refused, yet there is no appeal process for applications such as this, which, in my opinion, if you look at 'Planning Policy Wales', actually breaches some of the actual PPW guidance. And so I have raised with the Minister previously whether we could have a fairer system, so that the appeal process works both ways—not only just for the developer, but indeed for the communities and, in fact, the democratically elected members, so that the true voices of the community are able to have a second go at this, because I know there are a lot of aggrieved constituents on many planning applications where planning officers feel obliged to allow an application to go through because they fear the costs of any appeal process. Thank you.

Diolch i chi. Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r broses apêl gynllunio yng Nghymru. Dim ond wythnos diwethaf, fe roddodd ein hawdurdod lleol ni gymeradwyaeth amodol i adeiladu 49 o gartrefi y tu ôl i Ysgol y Gogarth. Roedd hwnnw'n gais cynllunio dadleuol iawn, gydag aelodau a etholwyd yn ddemocrataidd ar bob lefel yn ei wrthwynebu, a'r swyddfa gynllunio ei hun yn ei wrthwynebu hefyd. Ynglŷn â chais arall a roddwyd gerbron y pwyllgor yr wythnos diwethaf, gwelwyd tro pedol gan swyddogion, ac fe wnaethon nhw benderfynu cefnogi hwnnw, ac un o'r rhesymau a nodwyd oedd eu bod nhw'n pryderu llawer am y costau sy'n gysylltiedig ag unrhyw broses apelio. Fe ofynnwyd i mi ers hynny, a chan etholwyr dros y blynyddoedd, yn wir, pam y mae gan ddatblygwyr sy'n gallu fforddio bargyfreithwyr a phethau o'r fath broses apelio ar gyfer achos lle gwrthodwyd cais, ac eto nid oes proses apelio ar gyfer ceisiadau fel hwn, sydd, yn fy marn i, os edrychwch ar 'Bolisi Cynllunio Cymru', yn torri rhai o ganllawiau Polisi Cynllunio Cymru, mewn gwirionedd. Ac felly rwyf i wedi gofyn i'r Gweinidog cyn heddiw a fyddai hi'n bosibl i ni gael system fwy cyfiawn, fel bydd y broses apelio yn gweithio'r ddwy ffordd—nid yn unig i'r datblygwr, ond i'r cymunedau ac, yn wir, mewn gwirionedd, i'r aelodau a etholwyd yn ddemocrataidd, fel gall lleisiau'r gymuned wirioneddol gael ail gynnig yn hyn o beth, oherwydd fe wn i fod llawer o etholwyr yn cael eu tramgwyddo gan lawer o geisiadau cynllunio pryd mae swyddogion cynllunio o'r farn fod rheidrwydd arnyn nhw i ganiatáu i gais fynd drwodd oherwydd eu bod nhw'n gofidio am gostau unrhyw broses apelio. Diolch i chi.

Thank you. It's not that long since planning policy here in Wales was updated; I think it's been in the past couple of years. I'm not aware of any plans to bring forward an appeal process in the way the Member suggests. I would advise her perhaps to write directly to the Minister, asking that specific question.

Diolch i chi. Nid oes cymaint o amser â hynny ers i'r polisi cynllunio gael ei ddiweddaru yma yng Nghymru; rwy'n credu i hynny ddigwydd yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw gynlluniau i gyflwyno proses apelio yn y ffordd y mae'r Aelod yn ei hawgrymu. Byddwn i yn ei chynghori hi i ysgrifennu at y Gweinidog yn uniongyrchol efallai, i ofyn y cwestiwn arbennig hwnnw.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19
4. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Diweddariad ar Wcráin
4. Statement by the Minister for Social Justice: Update on Ukraine

Felly, eitem 4, datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol—diweddariad ar Wcráin. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Therefore, item 4 is a statement by the Minister for Social Justice—an update on Ukraine. I call on the Minister, Jane Hutt.

Dirprwy Lywydd, thank you for the opportunity to provide an update to Members today about our ongoing work to support people from Ukraine who are fleeing the devastating conflict in their country. The war and violence in Ukraine shows little sign of abating, and, just over a week ago, Putin launched a new large-scale assault on the Donbas region. And meanwhile, there's been little progress in establishing humanitarian corridors to enable people to leave the country or move to safer areas away from the fighting.

More than 5 million people have now fled Ukraine since the end of February, when Putin's troops began the invasion, and this is around 10 per cent of the population. The latest data from the UK Government shows just over 107,000 visas have been issued to people fleeing the violence, and more than half of these have been issued to people from Ukraine applying to come to the UK via the Homes for Ukraine sponsorship scheme. They also show that 21,600 people from Ukraine have so far arrived in the UK. Of these, the overwhelming majority—some 15,000 people—have come via the Ukraine family scheme route to live with members of their extended family in the UK.

To date, 1,500 visas have been issued to people via the Homes for Ukraine scheme who have a sponsor in Wales. A total of 390 of these are via the Welsh Government supersponsor route. The number of visas being approved continues to increase every day. However, not everyone is travelling as soon as visas are issued, and this may be for a number of reasons. It may be because their permission-to-travel documents are not yet available or because they are not available for everyone in their party. People may also have arranged to travel at a slightly later date, but we know that families who have not had their visas and documents approved at the same time are frustrated by the bureaucracy they face. I continue to raise these issues in my meetings with the UK Government to help improve the system and to make it as safe as possible for people travelling to the UK.

The Welsh Government's supersponsor route was set up to reduce the complexity and bureaucracy for people who wanted to come to Wales and to reduce the risk of being exposed to such exploitation. Everyone who is sponsored by us will be contacted directly by us to help make their arrival in Wales as easy as possible. We've set up arrival hubs at all the major ports and stations to help people from Ukraine with their onward journeys to their host accommodation or welfare centre. And I want to put on record once again my thanks to local authorities, the NHS, the third sector and voluntary links. Together, we've worked tirelessly to ensure the support people from Ukraine need is available throughout Wales.

I also want to thank the businesses, organisations and many individual sponsors who have offered to help, opening their homes and offering practical support with donations of clothing and other goods, offers of jobs and of translation help. We continue to be overwhelmed by the public response to this humanitarian crisis, especially at a time when we are facing our own cost-of-living crisis. There are a great many ways people can help, from offering to sponsor someone from Ukraine, to donating money or goods, or volunteering to help. As a Government we've donated £1 million to the Nation of Sanctuary Croeso fund, and £4 million to the Disasters Emergency Committee Ukraine appeal.

The first people are now being accommodated in our network of welcome centres, where they're receiving wraparound support to help them settle into life in Wales. This includes health checks, support with language skills if needed, help opening a bank account and accessing benefits, education for children and support finding a job. Everyone arriving in Wales, whether at welcome centres or living with an individual sponsor, will have access to health services. This includes mental health and trauma specialists.

Deputy Llywydd, since I last updated Members, we've issued further guidance, updated guidance, to local authorities and to individual sponsors, to help support them with their many responsibilities. The updated guidance to sponsors covers further advice and information about accommodation, including the voluntary use of model tenancy and licensing agreements, what checks need to be carried out, advice about modern slavery and the range of support available from the voluntary sector. We've also issued detailed safeguarding guidance for local authorities and other public bodies, and guidance to childcare providers.

I have regular meetings with the Scottish Government Minister for Culture, Europe and International Development, Neil Gray, and UK Government refugees Minister, Lord Harrington. These are important opportunities to press for improvements to the visa process to reduce delays. Together with my Scottish counterpart, we continue to call for the UK Government to fund the Ukraine family scheme, and to make funding available for public services, so everyone arriving from Ukraine is properly supported. It's only right that the same level of funding that was available for the Afghan resettlement scheme is available to support people from Ukraine. The Counsel General has also been meeting the UK law officers to discuss a range of issues, including the International Criminal Court investigation into war crimes committed in Ukraine.

So, Deputy Llywydd, I will close this statement today by repeating that help, advice and support is available via our free helpline for sponsors and people coming from Ukraine. Sponsors in Wales can call the free helpline on 0808 175 1508 for advice. For Ukrainian nationals and their families, if they're outside the UK, they can call free on +44 808 164 8810, or if they are in the UK, they can call 0808 164 8810. There is a warm welcome waiting in Wales, which is a nation of sanctuary. Diolch.

Dirprwy Lywydd, diolch i chi am y cyfle heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus ni i gefnogi pobl o Wcráin sy'n dianc rhag y dinistr ofnadwy yn eu gwlad nhw. Nid oes unrhyw arwydd bod y rhyfel na'r trais yn Wcráin yn tawelu, ac, ychydig dros wythnos yn ôl, fe lansiodd Putin ymosodiad newydd ar raddfa eang yn rhanbarth Donbas. Ac yn y cyfamser, ychydig o gynnydd sydd wedi bod o ran sefydlu coridorau dyngarol i alluogi pobl i ymadael â'r wlad neu symud i ardaloedd mwy diogel ymhell o faes y gad.

Erbyn hyn, mae dros 5 miliwn o bobl wedi ffoi o Wcráin ers diwedd mis Chwefror, pan ddechreuodd lluoedd Putin yr ymosodiad, a thua 10 y cant o'r boblogaeth yw hynny. Mae'r data diweddaraf gan Lywodraeth y DU yn dangos bod ychydig dros 107,000 o fisâu wedi cael eu rhoi i bobl sy'n ffoi rhag yr ymladd, a rhoddwyd mwy na hanner y rhain i bobl o Wcráin sy'n gwneud cais i ddod i'r DU drwy gynllun nawdd Cartrefi i Wcráin. Maen nhw'n dangos hefyd bod 21,600 o bobl o Wcráin wedi cyrraedd y DU hyd yn hyn. O'r rhain, mae'r mwyafrif llethol—tua 15,000 o bobl—wedi dod drwy lwybr cynllun ar gyfer teuluoedd o Wcráin i fyw gydag aelodau o'u teuluoedd estynedig nhw yn y DU.

Hyd yma, cafodd 1,500 o fisâu eu rhoi i bobl drwy'r cynllun Cartrefi i Wcráin sydd â noddwr yng Nghymru. Mae cyfanswm o 390 o'r rhain ar lwybr uwch-noddi Llywodraeth Cymru. Mae nifer y fisâu sy'n cael eu caniatáu yn parhau i gynyddu bob dydd. Er hynny, nid yw pawb yn teithio cyn gynted ag y caiff fisa ei chyflwyno, ac fe allai hynny fod am nifer o resymau. Efallai mai'r rheswm yw nad yw eu dogfennau nhw ar gyfer caniatâd i deithio ar gael iddyn nhw eto neu am nad ydyn nhw ar gael i bawb yn eu grŵp nhw. Efallai hefyd fod pobl wedi trefnu i deithio ychydig yn hwyrach, ond fe wyddom ni fod yna deuluoedd nad ydyn nhw wedi cael eu fisâu a'u dogfennau wedi'u cymeradwyo ar yr un pryd sy'n teimlo'n rhwystredig oherwydd y fiwrocratiaeth y maen nhw'n ei hwynebu. Rwyf i'n parhau i godi'r materion hyn yn fy nghyfarfodydd â Llywodraeth y DU i helpu i wella'r system a'i gwneud hi mor ddiogel â phosibl i bobl sy'n teithio i'r DU.

Cafodd llwybr uwch-noddi Llywodraeth Cymru ei sefydlu i leihau cymhlethdod a biwrocratiaeth pobl a oedd yn dymuno dod i Gymru a lleihau'r perygl o weld camfanteisio o'r fath. Fe fydd pawb sy'n cael eu noddi gennym ni'n cysylltu â ni'n uniongyrchol i'w helpu nhw i gyrraedd Cymru yn y ffordd hwylusaf bosibl. Ac rwy'n awyddus i fynegi ar goedd fy niolch i awdurdodau lleol, y GIG, y trydydd sector a chysylltiadau gwirfoddol. Gyda'n gilydd, rydym ni wedi gweithio yn ddiflino i sicrhau bod y gefnogaeth sydd ei hangen ar bobl o Wcráin ar gael ledled Cymru.

Fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r busnesau, y sefydliadau, a llawer o noddwyr unigol sydd wedi cynnig helpu, gan agor eu cartrefi nhw a chynnig cymorth ymarferol gyda rhoddion o ddillad a nwyddau eraill, cynigion o swyddi a chymorth cyfieithu. Rydym ni'n dal i gael ein syfrdanu gan faint ymateb y cyhoedd i'r argyfwng dyngarol hwn, yn enwedig ar adeg pan ydym ni'n wynebu ein hargyfwng ein hunain o ran costau byw. Fe geir llawer iawn o ffyrdd y gall pobl helpu, o gynnig noddi rhywun o Wcráin, hyd at gyfrannu arian neu nwyddau, neu wirfoddoli i helpu. Yn y Llywodraeth, rydym ni wedi rhoi £1 miliwn at gronfa Croeso Cenedl Noddfa, a £4 miliwn i apêl Wcráin y Pwyllgor Argyfwng Trychinebau.

Mae'r bobl gyntaf bellach yn cael eu lletya yn ein rhwydwaith ni o ganolfannau croeso, lle maen nhw'n derbyn cymorth cofleidiol i'w helpu nhw i wneud eu nyth yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys archwiliadau iechyd, cymorth gyda sgiliau iaith os oes angen hynny, cymorth i agor cyfrif banc a chael budd-daliadau, addysg i blant a chymorth i ddod o hyd i swydd. Fe fydd pawb sy'n cyrraedd Cymru, mewn canolfannau croeso neu wrth fyw ar aelwyd noddwr unigol, yn gallu manteisio ar wasanaethau iechyd. Mae hyn yn cynnwys arbenigwyr iechyd meddwl a thrawma.

Dirprwy Lywydd, ers i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ddiwethaf, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau pellach, canllawiau a ddiweddarwyd, i awdurdodau lleol a noddwyr unigol, i'w helpu nhw gyda'u cyfrifoldebau niferus. Mae'r canllawiau diweddaraf i noddwyr yn ymdrin â chyngor a gwybodaeth bellach ynglŷn â llety, gan gynnwys y defnydd gwirfoddol o gytundebau tenantiaeth a thrwyddedu enghreifftiol, pa wiriadau y mae angen eu cynnal, cyngor ynglŷn â chaethwasiaeth fodern a'r ystod o gymorth sydd ar gael gan y sector gwirfoddol. Rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau diogelu manwl hefyd ar gyfer awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill, a chanllawiau ar gyfer darparwyr gofal plant.

Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd gyda Gweinidog Diwylliant, Ewrop a Datblygu Rhyngwladol Llywodraeth yr Alban, Neil Gray, a Gweinidog ffoaduriaid Llywodraeth y DU, Arglwydd Harrington. Mae'r rhain yn gyfleoedd pwysig i bwyso am welliannau i'r broses fisa ar gyfer cyfyngu ar unrhyw oedi. Ynghyd â'm cyd-Weinidog yn yr Alban, rydym ni'n parhau i alw ar Lywodraeth y DU i ariannu cynllun teuluoedd Wcráin, a sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, fel bydd pawb sy'n cyrraedd yma o Wcráin yn cael eu cefnogi mewn ffordd sy'n addas. Mae hi'n iawn i'r un gyfradd o gyllid a oedd ar gael ar gyfer cynllun ailsefydlu pobl o Affganistan fod ar gael i gefnogi pobl o Wcráin. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi bod yn cwrdd â swyddogion cyfreithiol y DU i drafod amrywiaeth o faterion hefyd, gan gynnwys ymchwiliad y Llys Troseddol Rhyngwladol i droseddau rhyfel a gyflawnwyd yn Wcráin.

Felly, Dirprwy Lywydd, rwyf i am gloi'r datganiad hwn heddiw drwy ddweud unwaith eto fod cymorth, cyngor a chefnogaeth ar gael drwy ein llinell gymorth rhad ac am ddim ni i noddwyr a phobl sy'n dod o Wcráin. Fe all noddwyr yng Nghymru ffonio'r llinell gymorth rhad ac am ddim ar 0808 175 1508 i gael cyngor. Ar gyfer gwladolion Wcráin a'u teuluoedd nhw, os ydyn nhw y tu allan i'r DU, fe allan nhw ffonio am ddim ar +44 808 164 8810, neu os ydyn nhw yn y DU, fe allan nhw ffonio 0808 164 8810. Mae croeso cynnes yn aros amdanyn nhw yng Nghymru, sy'n genedl noddfa. Diolch.

15:00

I thank you very much for the statement. I'm just trying to reconcile—there are so many figures flying around from different people and different places. If I make some mistakes in consequence, no doubt you'll pick me up on those. But your written statement update about the Homes for Ukraine scheme on 21 April said the latest figures published by the UK Government then showed that 1,500 visas had been issued to date where the sponsor was from Wales, 1,100 sponsored by individuals in Wales and 390 sponsored by the Welsh Government as a supersponsor. Yesterday, the Home Secretary stated that 40,000 visas had been issued under the Homes for Ukraine scheme, but your party's shadow Home Office Minister stated that only 6,600 Ukrainians had actually arrived in the UK, although you refer to the latest data showing that 21,600 people from Ukraine have so far arrived in the UK. Is it therefore your understanding that that difference is because the 21,600 includes all schemes, including the family scheme? And what is your understanding of how many people have actually arrived in Wales, not just received or been awarded visas?

Diolch yn fawr i chi am y datganiad. Rwy'n ceisio cysoni—mae cymaint o ffigurau yn hedfan o gylch y lle gan wahanol bobl ac o wahanol fannau. Os byddaf i'n gwneud rhai camgymeriadau o ganlyniad i hynny, mae'n siŵr y byddwch chi'n gallu fy nghywiro i yn hynny o beth. Ond roedd eich datganiad ysgrifenedig chi ynglŷn â'r cynllun Cartrefi i Wcráin ar 21 Ebrill yn dweud bod y ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU bryd hynny'n dangos bod 1,500 o fisâu wedi cael eu rhoi pryd yr oedd y noddwr o Gymru, 1,100 a noddwyd gan unigolion yng Nghymru a 390 a noddwyd gan Lywodraeth Cymru fel uwch-noddwr. Ddoe, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cartref fod 40,000 o fisâu wedi cael eu rhoi yn unol â chynllun Cartrefi i Wcráin, ond fe ddywedodd Gweinidog Swyddfa Gartref yr wrthblaid, eich plaid chi mai dim ond 6,600 o Wcrainiaid a oedd wedi cyrraedd y DU mewn gwirionedd, er eich bod chi'n cyfeirio at y data diweddaraf sy'n dangos bod 21,600 o bobl o Wcráin wedi cyrraedd y DU hyd yn hyn. A ydych chi'n credu felly mai'r rheswm am y gwahaniaeth hwnnw yw bod y 21,600 yn cynnwys pob cynllun, gan gynnwys y cynllun ar gyfer teuluoedd? A beth yw eich dealltwriaeth chi ynglŷn â nifer y bobl sydd wedi cyrraedd Cymru mewn gwirionedd, ac nid newydd gael eu fisâu yn unig?

Responding to claims that families who need to travel together cannot do so because just one family member, often a child, will have their visas delayed, the Home Secretary stated yesterday that the refugees Minister, the honourable Member Lord Harrington, went to the region just 10 days ago to find out why and what more could be done to bring families that have been granted their visas over. First and foremost, as we've heard repeatedly from the Ukrainian Government, she said, and from Governments in the region as well, those families want to stay in the region, which I find a bit confusing. I presume that that also means people who perhaps didn't apply for a visa in the first place, but I don't know. So, I thank you again for your call to me yesterday. During this, you stated that you were in regular contact with the UK Minister for Refugees, Lord Harrington, which, again, you referred to in your statement today, and that more visas were being approved but there were still delays and you were pressing for simpler forms and more support for families.

Well, following my introduction of Link International to you a few weeks ago, I'm pleased that the charity, under its Ukrainian link programme, is now working with north Wales's local authorities in collaboration with other statutory agencies and Welsh Government and bringing together community and faith groups and third sector organisations to support Ukrainians arriving in north Wales. When I attended their north Wales Ukrainian response Zoom meeting yesterday, we heard that, although 256 visas had been issued for north Wales, applications had only been received for 60 Ukrainians in 30 host homes and 150 in the region's welcome centre. What, therefore, is your understanding of the reason for the gap between the number of visas issued, the number of applications received and numbers then arriving? And do you have any evidence regarding this that you're able to share with us, or do your comments in your statement otherwise cover that, indicating that you're still trying to get to the bottom of it yourself in your engagement with the UK Government?

Further, what discussions are you having with Lord Harrington regarding this and the ways to address this? And again, you made some reference to that, but I wonder if there are any further specific points that you could share with us.

During yesterday's north Wales Ukrainian response Zoom meeting, we also heard from an anti-human trafficking organisation in Romania that over 5 million Ukrainians are estimated to have now left Ukraine, with approximately half going to Poland and 700,000 directly to Romania, plus more arriving in Romania via adjoining Moldova. We also heard from them that the most vulnerable people are displaced people and therefore the focus is now on safeguarding. During our call yesterday, you told me that the four UK Governments are now working together on safeguarding. How, therefore, are you engaging with anti-human trafficking organisations such as the one we heard from yesterday, working on the ground with Ukrainian refugees in the countries that they have crossed into? 

Finally, I received an e-mail from a constituent last week asking for assistance for Ukrainians and their UK hosts in Flintshire. This states, and I'm quoting:

'The Homes for Ukraine scheme is classifying Ukrainians as guests. The guidance is clear. Asking a newborn 53 questions for security reasons is clearly stating how above and beyond this all is. Now having a local authority claiming to apply foster care checks and full privacy waivers from UK hosts and their Ukrainian guests, for GP documentation, for social media and search engine history, including storage, for 10 years, is a disaster. I urge you to stop this immediately, where hosts have been feeling threatened and overrun with not being approved as hosts if they do not comply'.

So, I wonder if you could tell us whether the process for host applicants and their Ukrainian guests, is, as described by my constituent, determined by the UK Government, by the Welsh Government or by individual local authorities? And how will you ensure that the need for safeguarding, which is critical, of course, is balanced against the need to support legitimate hosts in their genuine desire to provide sanctuary for Ukrainian refugees in their homes?

Wrth ymateb i honiadau na all teuluoedd y mae angen iddyn nhw deithio gyda'i gilydd wneud felly oherwydd oedi o ran fisa i un aelod o'r teulu, plentyn yn aml, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cartref ddoe fod y Gweinidog Ffoaduriaid, yr Aelod anrhydeddus Arglwydd Harrington, wedi mynd i'r rhanbarth dim ond 10 diwrnod yn ôl i ganfod pam a beth arall y gellid ei wneud i ddod â theuluoedd sydd wedi cael eu fisâu i'r wlad hon. Yn bennaf oll, fel clywsom ni'n fynych gan Lywodraeth Wcráin, fel dywedodd hithau, a chan Lywodraethau yn y rhanbarth hefyd, mae'r teuluoedd hynny'n dymuno aros yn y rhan honno o'r byd, ac mae hynny'n peri dryswch i mi. Rwy'n tybio bod hynny hefyd yn golygu pobl nad oedden nhw efallai wedi gwneud cais am fisa yn y lle cyntaf, ond nid wyf i'n gwybod. Felly, diolch i chi eto am yr alwad ffôn a gefais i oddi wrthych chi ddoe. Yn ystod honno, roeddech chi'n dweud eich bod mewn cysylltiad rheolaidd â Gweinidog Ffoaduriaid y DU,  Arglwydd Harrington, y gwnaethoch chi gyfeirio at hynny, unwaith eto, yn eich datganiad heddiw, a bod mwy o fisâu yn cael eu rhoi ond bod yr oedi yn parhau a'ch bod chi'n pwyso am ffurflenni symlach a mwy o gefnogaeth i deuluoedd.

Wel, wedi i mi dynnu eich sylw chi at Link International ychydig wythnosau nôl, rwy'n falch fod yr elusen, o dan ei rhaglen gyswllt Wcráin, yn gweithio gydag awdurdodau lleol y gogledd erbyn hyn mewn cydweithrediad ag asiantaethau statudol eraill a Llywodraeth Cymru ac yn dod â grwpiau cymunedol a ffydd a sefydliadau'r trydydd sector at ei gilydd i gefnogi pobl o Wcráin sy'n cyrraedd gogledd Cymru. Pan euthum i'w cyfarfod Zoom nhw i ymateb i Wcráin yn y gogledd ddoe, fe glywsom ni, er bod 256 o fisâu wedi cael eu rhoi ar gyfer y gogledd, mai dim ond gan 60 o Wcrainiaid mewn 30 o gartrefi lletyol a 150 yng nghanolfan groeso'r rhanbarth y mae ceisiadau wedi dod. Beth, felly, yw eich dealltwriaeth chi o'r rheswm am y bwlch rhwng nifer y fisâu a ganiatawyd, nifer y ceisiadau a gafwyd a'r niferoedd sy'n cyrraedd wedi hynny? Ac a oes gennych chi unrhyw dystiolaeth yn hyn o beth y gallwch ei rannu â ni, neu a yw eich sylwadau yn eich datganiad chi fel arall yn ymdrin â hynny, sy'n dangos eich bod yn dal i geisio datrys y dirgelwch eich hunan wrth i chi ymgysylltu â Llywodraeth y DU?

At hynny, pa drafodaethau a gawsoch chi gydag Arglwydd Harrington ynglŷn â hyn yn ogystal â'r ffyrdd o fynd i'r afael â hyn? Ac eto, roeddech chi'n crybwyll hynny, ond tybed a oes unrhyw bwyntiau penodol pellach y gallech chi eu rhannu nhw gyda ni.

Yn ystod cyfarfod ymateb y gogledd ar Zoom ddoe, fe glywsom ni hefyd oddi wrth sefydliad sy'n gwrthsefyll masnachu mewn pobl yn Romania yr amcangyfrifir bod dros 5 miliwn o Wcrainiaid wedi gadael Wcráin erbyn hyn, gyda thua hanner yn mynd i Wlad Pwyl a 700,000 yn uniongyrchol i Romania, yn ogystal â mwy yn cyrraedd Romania drwy Moldofa sy'n ffinio â'r wlad honno. Fe glywsom ni hefyd ganddyn nhw mai pobl a ddadleolwyd yw'r bobl fwyaf agored i niwed ac felly mae'r canolbwyntio erbyn hyn ar ddiogelu. Yn ystod ein galwad ni ddoe, roeddech chi'n dweud wrthyf i fod pedair Llywodraeth y DU yn cydweithio o ran diogelu erbyn hyn. Sut, felly, ydych chi'n ymgysylltu â sefydliadau sy'n gwrthsefyll masnachu mewn pobl fel yr un a glywsom ni oddi wrtho ddoe, gan weithio ar lawr gwlad gyda ffoaduriaid Wcrainaidd yn y gwledydd y maen nhw wedi ffoi iddyn nhw?

Yn olaf, fe gefais i e-bost gan etholwr yr wythnos diwethaf yn gofyn am gymorth i Wcrainiaid a'u gwesteiwyr DU yn sir y Fflint. Roedd hwnnw'n mynegi, ac rwy'n dyfynnu:

'Mae'r cynllun Cartrefi i Wcráin yn datgan mai gwesteion yw Wcrainiaid. Mae'r canllawiau yn eglur. Mae gofyn 53 cwestiwn i faban oherwydd rhesymau diogelwch yn dangos yn amlwg iawn pa mor eithafol yw hyn i gyd. Nawr mae cael awdurdod lleol sy'n honni ei fod yn gwneud cais am wiriadau gofal maeth a hepgoriadau preifatrwydd llawn gan noddwyr o'r DU a'u gwesteion Wcrainaidd nhw, ar gyfer dogfennau meddygon teulu, ar gyfer cyfryngau cymdeithasol a hanes chwiliadau rhyngrwyd, gan gynnwys storio, am 10 mlynedd, yn annibendod. Rwy'n pwyso arnoch chi i roi terfyn ar hyn ar unwaith, sy'n gwneud i westeiwyr deimlo bygythiad a gormes oherwydd methiant posibl wrth ennill cymeradwyaeth i fod yn westeiwyr os na wnân nhw gydymffurfio â'r drefn'.

Felly, tybed a wnewch chi ddweud wrthym ni a yw'r broses ar gyfer ymgeiswyr lletyol a'u gwesteion Wcrainaidd nhw, fel yr oedd fy etholwr i'n ei disgrifio hi, yn cael ei phennu gan Lywodraeth y DU, gan Lywodraeth Cymru neu gan yr awdurdodau lleol unigol? A sut ydych chi am sicrhau y bydd yr angen am ddiogelu, sy'n hanfodol, wrth gwrs, yn cael ei gydbwyso yn erbyn yr angen i gefnogi gwesteiwyr cyfreithlon yn eu brwdfrydedd gwirioneddol nhw i gynnig noddfa i ffoaduriaid o Wcráin ar eu haelwydydd?

15:10

Thank you very much, Mark, and thank you for those important questions, which is very much, as we spoke yesterday, about how the Homes for Ukraine scheme, the supersponsor scheme, is now bedding in in terms of delivery and implementation. There is no doubt there is a delay, a clear delay, recognised by the Minister, Lord Richard Harrington, who I met on Wednesday last week, alongside the Scottish Government Minister, Neil Gray. There is a clear delay in arrivals, a delay between, actually, the approval of visas and actually then being able to get the approval to travel. So, that approval to travel is required in order to be able to then take the next step in order to be able to come to either one of our welcome centres in terms of the Homes for Ukraine supersponsor route, or, indeed, to then be able to travel to meet the sponsor family, the household, so many who are anxiously waiting and communicating with those who they've been matched with and made contact with.

It is right in terms of the figures, and yesterday, obviously, there was a debate and a statement in the House of Commons, but we get our figures, which are shared on a four-nation basis, on a Thursday, and that's when I gave my written statement. So, of the 1,500 visas allocated, 390 are supersponsored, which would be people who could come to our welcome centres, and the rest would be through not just the Homes for Ukraine scheme, but there are also many coming through the Ukraine family scheme. And I think the numbers that you're enquiring about actually relate to the family scheme as well. In fact, as of 20 April, the Ukraine family scheme had received visa applications for 41,200, and then issued 32,500. One of the problems we've got in Wales is that we're not actually given the numbers of people who have come through the family scheme. That's a huge disadvantage. They can't, actually, the UK Government, admit they cannot give us those figures. And we really do need them because, of course, the most successful route through for Ukrainian refugees has been through the family scheme. They were so many of the ones who came here, who managed to come here so early on when they fled the Russian invasion. But it is the family scheme. We have no figures for Wales; they're the overall UK numbers.

So, it is a real problem in terms of the gap between not only application, the whole household or family getting the visas—. I mean, I'm not the only one, I'm sure, in the Senedd today, who has cases in my constituency of people where one person hasn't got a visa. There may be even—. I have a case where the whole family, apart from the father, have got visas, but not the father. In other cases it might be a child who hasn't got the visa. These are real issues. And I did speak to the refugees Minister about his visit to Poland. He also told me about the situation there, the frustration and, of course, the horror that people have experienced. Coming and getting even to Poland has been—you know, it's the trauma and leaving behind their menfolk. Some of them are in temporary accommodation, but still the overwhelming bureaucracy and barriers to getting from there to us here, to our nation of sanctuary, I have to say, is real, and many will have heard that. And, indeed, our contact centre have heard those accounts as well, and we have to deal with them. So, I am raising those issues with the UK Government. Tomorrow I'm meeting with the Scottish Minister as well, and we work as much as possible on a four-nations basis to grasp these issues.

Just very quickly, I'm very grateful again for the update from Link International in north Wales. I've been meeting with them regularly, along with other third sector links across Wales like that, and also there are increasingly now Ukrainian groups who are meeting together. In fact, we are looking to ways in which we can support the voices of Ukraine, the people who are coming into our welcome centres and also to sponsored homes, because they want to work together, they want to volunteer, they want to co-ordinate their experiences, lessons learned and also share the experience that they have had of the warm welcome in Wales that they've had from their sponsor families, but also some of the difficulties as well, and, of course, you do raise a couple of really important issues: the anti-human trafficking work, which is so important, and I've learnt about the work they've done in north Wales—. Of course, we're very closely linked, I can assure you, to those organisations, and I just want to say that this is very linked to what we're doing in terms of safeguarding and the checks.

So, the local authorities have a critical role to play in making sure that we can not just support the people arriving, but also make sure that they are safeguarded. So, we've published separate guidance on safeguarding and modern slavery for local authorities and sponsors. You'll see it on the sanctuary website. We provided advice to welcome centre and contact centre staff and, in fact, there's a third version of safeguarding and modern slavery guidance due to be published next week, and I'll make sure that you have this.

It is vital that local authorities do conduct these local checks. We meet with local authorities' chief executives, at the moment, regularly, and it is up to local authorities themselves to undertake these checks regarding property standards, but, crucially, safeguarding. We have to recognise that, actually, we have got experiences that I can recount to you where there are serious issues that would not have been uncovered unless we had those checks, so I do want to assure people, our Senedd Members today, that the Disclosure and Barring Service process that is happening alongside these checks is vitally important. Of course, the majority of the welcome from households and sponsors is wonderful and it's great that they're working closely together with local authorities and many of these support groups as well, but it's vital that we do undertake these.

Now, we are developing our own guidance, but very much working on a four-nation basis, developing policy and guidance, working through operational issues and, of course, that does include officials working very closely with the Home Office and department for levelling up and housing and representatives from local resilience fora, the third sector and local authority leaders.

Diolch yn fawr iawn, Mark, a diolch i chi am y cwestiynau pwysig yna, sydd i raddau helaeth iawn, fel buom ni'n ei ddweud ddoe, yn ymwneud â'r ffordd y mae cynllun Cartrefi i Wcráin, y cynllun uwch-noddwyr, yn ymsefydlu erbyn hyn o ran ei gyflawniad a'i weithrediad. Nid oes amheuaeth ynglŷn ag oedi, oedi amlwg, y gwnaeth y Gweinidog, Arglwydd Richard Harrington, ei gydnabod pan wnes i gyfarfod ag ef ddydd Mercher diwethaf, ar yr un pryd â Gweinidog Llywodraeth yr Alban, Neil Gray. Fe geir oedi amlwg o ran dyfodiadau, ac oedi rhwng, mewn gwirionedd, cymeradwyo fisâu a gallu cael caniatâd i deithio wedyn. Felly, mae angen caniatâd i deithio ar gyfer cymryd y cam nesaf wedyn i allu dod i un o'n canolfannau croeso ni sydd ar lwybr uwch-noddwyr Cartrefi i Wcráin, neu, yn wir, i allu teithio wedyn i gwrdd â'r teulu sy'n rhoi nawdd, ar yr aelwyd, ac mae llawer yn disgwyl yn bryderus ac yn cyfathrebu â'r rhai y maen nhw wedi cael eu paru â nhw ac wedi cysylltu â nhw.

Mae hynny'n iawn o ran y ffigurau, a ddoe, yn amlwg, bu dadl a datganiad yn Nhŷ'r Cyffredin, ond fe gawn ni ein ffigurau ni, sy'n cael eu rhannu ar sail pedair gwlad, ar ddydd Iau, a dyna pryd y cyflwynais fy natganiad ysgrifenedig i. Felly, o'r 1,500 o fisâu a ddyrannwyd, mae 390 yn cael eu huwch-noddi, sef pobl a allai ddod i'n canolfannau croeso ni, ac fe fyddai'r gweddill nid yn unig drwy'r cynllun Cartrefi i Wcráin, ond mae llawer hefyd yn dod drwy gynllun teuluoedd Wcráin. Ac rwy'n credu bod y niferoedd yr ydych chi'n holi amdanyn nhw'n ymwneud mewn gwirionedd â'r cynllun teuluol hefyd. Yn wir, ar 20 Ebrill, roedd cynllun teuluoedd Wcráin wedi cael ceisiadau am fisâu gan 41,200, a rhoi 32,500 ohonyn nhw. Un o'r problemau sydd gennym ni yng Nghymru yw nad ydym ni mewn gwirionedd yn ystyried nifer y bobl sydd wedi dod drwy'r cynllun ar gyfer teuluoedd. Mae honno'n anfantais enfawr. Mewn gwirionedd, nid yw Llywodraeth y DU yn gallu cyfaddef na allan nhw roi'r ffigurau hynny i ni. Ac mae eu hangen nhw arnom ni'n wirioneddol oherwydd, wrth gwrs, y llwybr mwyaf llwyddiannus drwodd sydd wedi bod ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin yw'r cynllun ar gyfer teuluoedd. Y rhain oedd llawer iawn o'r dyfodiaid yma, ac fe lwyddon nhw i ddod yma ar gam cynnar iawn wrth ffoi rhag yr ymosodiad o Rwsia. Ond y cynllun ar gyfer teuluoedd ydyw hwnnw. Nid yw'r ffigurau ar gyfer Cymru ar gael; niferoedd ar gyfer y DU gyfan ydyn nhw.

Felly, mae honno'n broblem wirioneddol ynghylch y bwlch rhwng nid yn unig y cais, yr aelwyd gyfan neu'r teulu'n cael y fisâu—. Rwy'n credu, nid myfi yw'r unig un, rwy'n siŵr, yn y Senedd heddiw, sydd ag achosion yn f'etholaeth o bobl lle nad oes fisa gan un unigolyn. Efallai fod hyd yn oed—. Mae achos gennyf i o deulu cyfan, ar wahân i'r tad, wedi cael eu fisâu, ond nid y tad. Mewn achosion eraill, fe allai plentyn fod heb gael fisa. Mae'r rhain yn faterion gwirioneddol. Ac fe siaradais i â'r Gweinidog Ffoaduriaid ynglŷn â'i ymweliad ef â Gwlad Pwyl. Fe drafododd ef y sefyllfa yn y fan honno hefyd, y rhwystredigaeth sydd yno ac, wrth gwrs, yr erchyllter y mae pobl wedi byw drwyddo. Mae gwneud eu ffordd i Wlad Pwyl wedi bod—wyddoch chi, yr archoll, gadael eu tadau, eu gwŷr, a'u meibion ar ôl. Mae rhai ohonyn nhw mewn llety dros dro, ond mae'r fiwrocratiaeth a'r rhwystrau llethol sy'n eu hatal rhag mynd oddi yno a dod yma, i'n cenedl noddfa ni, mae'n rhaid i mi ddweud, yn rhywbeth gwirioneddol, ac fe fydd llawer wedi clywed am y pethau hynny. Ac, yn wir, mae ein canolfan gyswllt ni wedi clywed yr hanesion hynny hefyd, ac mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw. Felly, rwy'n codi'r materion hyn gyda Llywodraeth y DU. Fe fyddaf i'n cyfarfod â Gweinidog yr Alban yfory hefyd, ac rydym ni'n gweithio cymaint â phosibl ar sail pedair gwlad i fynd i'r afael â'r materion hyn.

Yn gyflym iawn, rwy'n ddiolchgar iawn unwaith eto am ddiweddariad gan Link International yn y gogledd. Rwyf i wedi bod yn cwrdd yn rheolaidd â nhw, ynghyd â chysylltiadau eraill â'r trydydd sector ledled Cymru fel hyn, ac fe geir mwy o gyfarfodydd gan grwpiau Wcrainaidd â'i gilydd erbyn hyn. Yn wir, rydym ni'n ystyried ffyrdd y gallwn ni gefnogi lleisiau Wcráin ynddyn nhw, y bobl sy'n dod i'n canolfannau croeso ni a chartrefi noddwyr hefyd, oherwydd eu bod nhw'n awyddus i weithio gyda'i gilydd, maen nhw'n awyddus i wirfoddoli, yn awyddus i gydlynu eu profiadau, y gwersi a ddysgwyd a rhannu'r profiad o'r croeso cynnes yng Nghymru gan deuluoedd sy'n eu noddi nhw, a sôn am rai o'r anawsterau hefyd, ac, wrth gwrs, rydych chi'n codi ychydig o faterion pwysig iawn: y gwaith i wrthwynebu masnachu mewn pobl, sy'n hynod bwysig, ac rwyf i wedi dysgu am y gwaith a wnaethpwyd ganddyn nhw yn y gogledd—. Wrth gwrs, mae gennym ni gysylltiad agos iawn, rwy'n dweud wrthych chi, â'r sefydliadau hynny, ac rwy'n dymuno dweud bod hyn yn gysylltiedig iawn â'r hyn a wnawn ni o ran diogelu a gwiriadau.

Felly, mae gan yr awdurdodau lleol swyddogaeth hollbwysig o ran sicrhau nad ydym yn rhoi cefnogaeth yn unig i'r bobl sy'n cyrraedd yma, ond ein bod ni'n sicrhau eu bod nhw'n cael eu diogelu hefyd. Felly, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau ar wahân ynglŷn â diogelu a chaethwasiaeth fodern ar gyfer awdurdodau lleol a noddwyr. Maen nhw i'w gweld ar y wefan noddfa. Roedd gennym ni gyngor ar gyfer staff y ganolfan groeso a'r ganolfan gyswllt ac, mewn gwirionedd, fe gaiff trydydd fersiwn o ganllawiau diogelu a chaethwasiaeth fodern eu cyhoeddi'r wythnos nesaf, ac fe fyddaf i'n gwneud yn siŵr eich bod chi'n cael hwnnw.

Mae hi'n hanfodol bod awdurdodau lleol yn cynnal y gwiriadau lleol hyn. Rydym ni'n cyfarfod â phrif weithredwyr yr awdurdodau lleol, ar hyn o bryd, yn rheolaidd, a mater i'r awdurdodau lleol eu hunain yw cynnal y gwiriadau hyn ynghylch safonau tai, ond, yn hollbwysig, o ran diogelu. Mae'n rhaid i ni gydnabod ein bod ni, mewn gwirionedd, wedi gweld achosion y gallaf i sôn amdanyn nhw wrthych chi o faterion difrifol na fydden nhw'n dod i'r amlwg oni bai fod y gwiriadau hynny wedi digwydd, felly fe hoffwn i sicrhau pobl, ein Haelodau ni yn y Senedd heddiw, fod proses y Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd sy'n digwydd yn gyfochrog â'r gwiriadau hyn yn hanfodol bwysig. Wrth gwrs, hyfryd o beth yw'r rhan fwyaf o'r croeso a roddir gan aelwydydd a noddwyr a pheth hyfryd yw eu bod nhw'n cydweithio yn agos ag awdurdodau lleol a llawer o'r grwpiau hyn sy'n estyn cymorth hefyd, ond mae hi'n hanfodol ein bod yn ymgymryd â'r gwiriadau hyn.

Nawr, rydym ni'n datblygu ein canllawiau ein hunain, ond wrth weithio yn ddyfal ar sail pedair gwlad i raddau helaeth iawn, gan ddatblygu polisi ac arweiniad, a gweithio drwy faterion gweithredol ac, wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys swyddogion sy'n gweithio yn agos iawn gyda'r Swyddfa Gartref a'r adran ar gyfer codi'r gwastad a thai a chynrychiolwyr o fforymau cydnerthedd lleol, y trydydd sector ac arweinyddion yr awdurdodau lleol.

15:15

Rwy'n diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Fore Sadwrn diwethaf, rôn i mewn digwyddiad yn Resolfen i nodi cefnogaeth pobl y gymuned i Wcráin. Roedd y digwyddiad ar iard yr ysgol gynradd leol yn ysgol Ynysfach, â phobl o bob oed wedi troi mas i gydsefyll gyda phobl Wcráin. Casglwyd arian at yr apêl gymorth gan y gangen leol o Sefydliad y Merched oedd wedi coginio teisennau hyfryd, ac roedd nifer o'r trigolion wedi fy holi am y cynllun noddi, a nifer yn datgan eu hawydd i fod yn rhan ohono.

Tra ein bod ni'n gweld y dinistr yn Wcráin yn dwysau yn ddyddiol, y rhyfela yn ffyrnigo a'r gost ddynol yn sgil ymosodiad anghyfreithiol ac annynol Putin yn codi'n uwch ac yn uwch, mae parodrwydd ac ymdrechion pobl Cymru i geisio estyn croeso a chymorth i'r rhai sydd wedi ffoi am eu bywydau yn cynnig gobaith mewn cyfnod tywyll iawn.

Mae cynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau mwy o drefn, mwy o sicrwydd a mwy o gefnogaeth i ffoaduriaid o Wcráin drwy'r cynllun uwch-noddwr yn cyferbynnu'n llwyr â'r anhrefn aneffeithiol ac aneffeithlon sy'n nodweddi ymateb Llywodraeth San Steffan. Mae'r niferoedd o fisas sydd wedi cael eu dyfarnu i ffoaduriaid o Wcráin o dan y cynllun yn dal i fod yn hynod ac yn siomedig o isel. Mae'n gwbl warthus, bron union i fis yn ddiweddarach ers inni drafod y sefyllfa fisas yn y Siambr gyda chi ddiwethaf, Weinidog, ein bod ni'n dal i wynebu'r un rhwystrau, yr un rhwystredigaeth, wrth geisio estyn cymorth a chartref a chroeso i bobl sydd wedi colli popeth, sydd wedi gorfod gadael eu heiddo, eu bro, eu cenedl ac, yn aml iawn, eu ceraint.

Rydym wedi darllen adroddiadau yn y wasg dros y dyddiau diwethaf gan staff sy'n gweithio ar linell cymorth fisas Llywodraeth San Steffan, yn dweud bod y cynllun wedi'i ddylunio i fethu, bod staff heb dderbyn hyfforddiant digonol, a bod unrhyw awgrym i wella'r system yn cael ei anwybyddu. Fe soniwyd am addewid gan Lywodraeth San Steffan y byddai'r broses fisas yn cael ei chyflymu yn eich datganiad ysgrifenedig diwethaf, ond mae straeon yn y wasg yn ddyddiol am bobl yn aros am wythnosau i glywed am hynt eu cais, a rhai cannoedd wedi cael eu colli'n gyfan gwbl. Felly, beth yw'r wybodaeth ddiweddaraf y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chael am y broses fisas? A yw Llywodraeth San Steffan am gadw at ei gair a gwella'r broses?

Hefyd, a oes modd i chi gadarnhau bod cyllid yn cael ei ddarparu gan Lywodraeth San Steffan i gefnogi pob agwedd ar y cynllun fisas? Ydy pob teulu sy'n noddi teuluoedd yn uniongyrchol yn derbyn taliadau yn yr un modd â'r rhai sy'n noddi ffoaduriaid drwy'r cynllun Cartrefi i Wcráin? A yw cynllun Llywodraeth Cymru i fod yn uwch-noddwr yn derbyn cefnogaeth ariannol ddigonol gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol? Ac, os felly, pa effaith y mae diffyg cyllid yn ei chael ar y cynlluniau fisas? 

Dwi wedi eich holi chi yn y Siambr hefyd ynglŷn â sut y gallai Llywodraeth Cymru gefnogi ein prifysgolion i fedru creu a chydlynu cynllun i fyfyrwyr ac academyddion sy'n ffoi o Wcráin. Fe ysgrifennais atoch rai wythnosau yn ôl am achos myfyriwr oedd am ddod i Brifysgol Abertawe i barhau a'i hastudiaethau, ond iddi gael ateb ei bod yn gorfod gwneud cais fel unrhyw un arall o wlad dramor, ac nad oedd unrhyw gymorth na chefnogaeth benodol nac ystyriaeth arbennig o'i sefyllfa hi ar gael. Oes modd i chi ein diweddaru ar unrhyw gynlluniau i newid hyn, o ystyried y budd dynol i'r unigolion hyn ac i'n sefydliadau ni fel cenedl o'u cael yn rhan o'n cymuned academaidd? Diolch.

I thank the Minister for the statement. Last Saturday morning, I was at an event in Resolven to mark the support of the community for Ukraine. The event was on the local primary school yard at Ynysfach school, and people of all ages had turned out to stand in solidarity with the people of Ukraine. Money was raised for the support fund of the local branch of the Women's Institute who had baked lovely cakes, and a number of residents asked me about the sponsorship scheme, and a number of them stated their wish to be part of that scheme.

Whilst we see the devastation in Ukraine increasing on a daily basis, the war intensifying and the human cost as a result of the illegal and inhumane assault by Putin, the willingness and efforts of the people of Wales to try to extend a welcome to those who have fled for their lives does offer us hope in a very dark time.

The Welsh Government plans to ensure more certainty, more security and more support for refugees from Ukraine through the supersponsorship scheme are entirely in contrast with the lack of organisation and the inefficiency that is characteristic of the UK Government's response. The number of visas that have been awarded to refugees from Ukraine under the scheme is still very disappointingly low. It's appalling that, almost a month after we discussed the visa situation in the Siambr with you last time, Minister, we're still facing the same barriers, the same frustration, in trying to extend a welcome and a home to people who have lost everything, who have had to leave their property, their communities, their nation and, very often, those they love.

We've read press reports over the past few days from staff working on the support line of the UK Government for visas, saying that the scheme is designed to fail, that staff haven't received adequate training and that any suggestion to improve the system is ignored. You mentioned the promise by the UK Government that the visa process would be accelerated in your last written statement, but press reports on a daily basis tell us about people waiting for weeks to hear about their cases, and hundreds have been lost entirely. So, what is the most recent information that the Welsh Government has received about the visa process? Is the Westminster Government going to keep to its word and improve that process?

Also, can you confirm that funding is being provided by the UK Government to support every aspect of the visa scheme? Is every family that sponsors a family directly receiving payments in the same way as those who sponsor refugees through the Homes for Ukraine scheme? Is the Welsh Government scheme to be a supersponsor receiving financial support, and adequate support by the UK Government? And, if so, what impact is the lack of funding having on the visa schemes?

I've asked you in the Siambr previously about how Welsh Government could support our universities to create and co-ordinate a scheme for students and academics who are fleeing Ukraine. I wrote to you a few weeks ago about the case of a student who wanted to come to Swansea University to continue her studies, but she received a response that she had to make an application like everyone else from a foreign country, and there was no specific support or special consideration given to her situation. Could you give us an update on any plans to change this, bearing in mind the benefit for these individuals and for our organisations and institutions as a nation of having them be a part of our academic community? Thank you.

15:20

Diolch, Sioned. Diolch. It's great to hear of that welcome that was given today that you witnessed, and the fact that the community and the school yard, that parents, the community, want to engage and have engaged in such a positive way. Approximately 10,000 individuals in Wales have registered their interest in participating in the Homes for Ukraine scheme since the register opened on 14 March and 800 households have now submitted applications. That aims to support a combined 1,800 Ukrainians in Wales, and still that option is open in terms of the route through the Ukraine family scheme—the route through the Homes for Ukraine scheme. The Ukraine family scheme, of course, as I said, has already perhaps been the most successful way to get a visa, through the Ukraine family scheme, and it's important just to recognise that that Ukraine family scheme is not funded at all. There is no funding available for those extended families all over Wales—and we know them—who have not got any funding, compared with the funding that is given for the Homes for Ukraine scheme, because the Homes for Ukraine scheme is funded and it's important that we recognise that the supersponsor scheme is not funded to the same extent as the Homes for Ukraine funding is supported. I think that's where we need to get the support of the Senedd today in my discussions and my negotiations with the UK Government, because it's vital that those who are supporting their families get proper funding and support, and indeed the supersponsor route.

Just to remind people, the UK Government has made £10,500 per person available for local authorities to provide services, because it's public services that they need to support Ukrainians arriving in their area under the Homes for Ukraine scheme. It's not the same, as I said in my statement—the funding that we're getting for the Ukrainian refugee schemes is not at the same level as we had for the Afghan refugee scheme. It doesn't include the £850 payment for English and Welsh language tuition or the £2,600 payment for health services. They were made available under the recent Afghan resettlement scheme. So, even the Homes for Ukraine sponsorship scheme isn't funded at that level, but the fact is that in terms of the supersponsor scheme we are not getting that funding.

We need the £350 per month payment that is being made available under the Homes for Ukraine scheme to be made available to the Welsh Government for every Ukrainian family that's accommodated under the supersponsor programme. And I just want to say something in support of the supersponsor programme, because it is involving a commitment for us in Wales to support 1,000 people. It skips the need to identify a UK-based individual sponsor. It means they're sponsored directly by the Welsh Government; it makes it easier for people from Ukraine who don't have family ties to seek safety here in Wales. But also, importantly, it skips the delay and safeguarding concerns that we have seen arising associated with Ukrainians needing to identify UK-based sponsors. It ensures that proper welcome services can be put in place. And we are funding this, the Welsh Government is funding this, in terms of access to the public services that are needed in the welcome centres—translation services available, health services available, children starting lessons, advice to people on how they find their way in a new country, help with money and welfare benefits, and advice about finding work.

I will, again, look at the issues around the access to university, because it's crucial in terms of education. We're particularly concerned about ensuring children and young people have the right access to school, and we've issued guidance on school admission applications for children, which is on our sanctuary website. But we also have had very positive responses from universities and further education, so I will provide an update on that as well.

But it is crucial that we do get this message over that there are—. And I'm sure, as you said, there are many delays, unacceptable delays, between getting the visa, the whole family or household getting the visa, and then approval to travel. So, we are looking at issues like transport as well, but it is the UK Government who have got to take responsibility for making this a simpler process in order to get people, refugees, to flee the horror of their experience and their lives in Ukraine at the moment.

Diolch, Sioned. Diolch. Mae hi'n hyfryd clywed am y croeso hwnnw a gawsoch chi heddiw ac a welsoch chi, a'r ffaith bod y gymuned a buarth yr ysgol, bod rhieni, y gymuned, yn eiddgar i ymgysylltu ac wedi bod â rhan mor adeiladol. Mae tua 10,000 o unigolion yng Nghymru wedi mynegi eu diddordeb nhw ar restr i fod â rhan yn y cynllun Cartrefi i Wcráin ers i'r gofrestr agor ar 14 o fis Mawrth ac mae 800 o aelwydydd wedi cyflwyno ceisiadau erbyn hyn. Nod hyn yw cefnogi 1,800 o Wcrainiaid yng Nghymru, ac mae'r dewis hwnnw'n dal i fod ar gael o ran y llwybr drwy gynllun teuluoedd Wcráin—y llwybr drwy'r cynllun Cartrefi i Wcráin. Efallai mai cynllun teuluoedd Wcráin, wrth gwrs, fel dywedais i, yw'r ffordd fwyaf llwyddiannus o gael fisa, drwy gynllun teuluoedd Wcráin, ac mae hi'n bwysig cydnabod nad yw cynllun teuluoedd Wcráin yn cael ei ariannu o gwbl. Nid oes cyllid ar gael ar gyfer y teuluoedd estynedig hynny ledled Cymru—ac rydym ni'n gwybod amdanyn nhw—nad ydyn nhw wedi cael unrhyw gyllid, o'i gymharu â'r cyllid a roddir ar gyfer y cynllun Cartrefi i Wcráin, oherwydd mae'r cynllun Cartrefi i Wcráin yn cael ei ariannu ac mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod nad yw'r cynllun uwch-noddwyr yn cael ei ariannu i'r un graddau ag y cefnogir cyllid Cartrefi i Wcráin. Rwyf i o'r farn bod angen i ni gael cefnogaeth y Senedd iddo heddiw yn fy nhrafodaethau i a'm trafodaethau i gyda Llywodraeth y DU, oherwydd mae hi'n hanfodol bod y rhai sy'n cefnogi eu teuluoedd nhw'n cael cyllid a chefnogaeth addas, ac yn wir y llwybr uwch-noddwyr.

I atgoffa pobl, mae Llywodraeth y DU wedi sicrhau bod £10,500 y pen ar gael i awdurdodau lleol ddarparu gwasanaethau, oherwydd gwasanaethau cyhoeddus sydd eu hangen arnyn nhw ar gyfer cefnogi Wcrainiaid sy'n cyrraedd yn eu hardaloedd nhw yn unol â chynllun Cartrefi i Wcráin. Nid yn yr un ffordd, fel dywedais i yn fy natganiad—nid yw'r cyllid yr ydym ni'n ei gael ar gyfer cynlluniau ffoaduriaid o Wcráin ar yr un gyfradd â'r hyn a oedd i'w gael i ni ar gyfer cynllun ffoaduriaid o Affganistan. Nid yw'n cynnwys y taliad o £850 ar gyfer hyfforddiant iaith Gymraeg a Saesneg na'r taliad o £2,600 ar gyfer gwasanaethau iechyd. Cafodd y rheiny eu darparu o dan gynllun ailsefydlu Affganistan yn ddiweddar. Felly, nid yw hyd yn oed y cynllun nawdd Cartrefi i Wcráin yn cael ei ariannu ar yr un gyfradd â honno, ond y gwir amdani yw nad ydym ni'n cael yr arian hwnnw o ran y cynllun uwch-noddwyr.

Mae angen i'r taliad o £350 y mis sy'n cael ei ddarparu o dan y cynllun Cartrefi i'r Wcráin fod ar gael i ni yn Llywodraeth Cymru ar gyfer pob teulu o Wcráin sy'n cael ei letya o dan y rhaglen uwch-noddwyr. Ac rwy'n dymuno dweud rhywbeth i gefnogi'r rhaglen uwch-noddwyr, oherwydd mae hi'n cynnwys ymrwymiad i ni gefnogi 1,000 o bobl yng Nghymru. Mae hynny'n anwybyddu'r angen i nodi noddwr unigol yn y DU. Mae'n golygu eu bod nhw'n cael eu noddi yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru; mae hynny'n ei gwneud hi'n haws i bobl o Wcráin nad oes ganddyn nhw gysylltiadau teuluol i gael noddfa yma yng Nghymru. Ond hefyd, yn bwysig iawn, mae hynny'n anwybyddu'r oedi a'r pryderon o ran diogelu a welsom ni'n codi ynghylch Wcrainiaid sydd ag angen iddyn nhw nodi eu noddwyr yn y DU. Dyna fyddai'n sicrhau y gellir rhoi gwasanaethau priodol ar waith i'w croesawu nhw. Ac rydym ni'n ariannu hyn, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu hyn, sef y gallu i ddefnyddio'r gwasanaethau cyhoeddus angenrheidiol yn y canolfannau croeso—gwasanaethau cyfieithu sydd ar gael, y gwasanaethau iechyd sydd ar gael, plant yn dechrau gwersi, cyngor i bobl ynglŷn â dulliau o ymdopi mewn gwlad ddieithr, cymorth gydag arian a budd-daliadau lles, a chyngor ynglŷn â dod o hyd i waith.

Fe fyddaf i, unwaith eto, yn edrych ar y materion sy'n ymwneud â mynediad i brifysgolion, oherwydd mae hynny'n hollbwysig o ran addysg. Rydym ni'n arbennig o bryderus ynghylch sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael mynd i'r ysgol mewn ffordd briodol, ac rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar geisiadau i dderbyn plant i ysgolion, sydd ar ein gwefan noddfa ni. Ond rydym ni hefyd wedi cael ymatebion cadarnhaol iawn gan brifysgolion ac addysg bellach, ac felly rwyf i am roi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny hefyd.

Ond mae hi'n hanfodol ein bod yn cyfleu'r neges hon—. Ac rwy'n siŵr, fel roeddech chi'n ei ddweud, fod llawer o oedi wedi bod, oedi annerbyniol, rhwng cael y fisa, y teulu i gyd neu'r aelwyd gyfan yn cael y visa, ac yna cael caniatâd i deithio. Felly, rydym ni'n edrych ar faterion fel trafnidiaeth hefyd, ond mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gymryd ei chyfrifoldeb hi o ran gwneud hon yn broses symlach er mwyn cael pobl, ffoaduriaid, i ddianc rhag arswyd eu profiad a'u bywydau nhw yn Wcráin ar hyn o bryd.

15:25

Thank you, Minister. I welcome your statement today. My constituent, Amy, has recently shared a video of the arrival of her Ukrainian guests at Bristol Airport, which has actually now had over 3.2 million views on social media, and she did this to show the people of Ukraine and people across the world that Wales truly is a nation of sanctuary. It's very sad, actually, that Amy's guest was meant to travel with her friend and their eight-year-old son, and decided not to come because they were actually worried about the reception that they would get here, but that is why Amy has shared this video, and I am really proud of how far it has gone, and I think it has done a lot of good.

Amy and other sponsors continue to go above and beyond to ensure that their guests arrive here safely. However, she and many others have shared with me their experience with the UK Government's sponsorship scheme. There is a misconception that the UK Government is linking sponsors with Ukraine nationals. This is not the case. People are relying on Facebook groups to do this. Ukrainian people are posting their personal information and circumstances, and then sponsors are replying in the comments offering their homes. Whilst there are many well-meaning people offering help, this unregulated and unmonitored process raises a number of potential safeguarding concerns for people fleeing Ukraine, as well as sponsors. I have heard a number of absolutely horrific, nightmare stories already.

There is also a misconception that arrangements will be made for them to travel here. Again, this is not the case. My constituent called on friends living in Poland to drive to the Ukrainian border to collect a mother and child, then drive them to the airport so that they could get the flight to the UK. My constituent used her savings to pay for the cost of the flights to get them here because all of the free ones are now gone.

There is also no tracking process to see if they arrive here. The Home Office approves the visa application and that is it. So, what if they arrived here and then went missing? Who would know? Who is checking?

Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy'n croesawu eich datganiad chi heddiw. Mae Amy, sy'n etholwraig i mi, wedi rhannu fideo yn ddiweddar o'i gwesteion hi o Wcráin yn cyrraedd Maes Awyr Bryste, sydd wedi cael ei wylio dros 3.2 miliwn o droeon ar y cyfryngau cymdeithasol, ac fe wnaeth hi hyn i ddangos i bobl Wcráin a phobl ledled y byd fod Cymru yn wir genedl noddfa. Mae hi'n drist iawn, mewn gwirionedd, fod gwestai Amy i fod i deithio gyda'i ffrind a'i mab wyth oed, ond fe wnaethon nhw benderfynu peidio â dod am eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn pryderu o ran y derbyniad y bydden nhw'n ei gael yma, ond dyna pam mae Amy wedi rhannu'r fideo hwn, ac rwy'n falch iawn o ba mor bell y mae hwnnw wedi treiddio, ac rwy'n credu ei fod wedi gwneud llawer o les.

Mae Amy a noddwyr eraill yn parhau i fynd yr ail filltir i sicrhau bod eu gwesteion yn cyrraedd yma'n ddiogel. Serch hynny, mae hi a llawer un arall wedi rhannu eu profiad nhw gyda mi o gynllun nawdd Llywodraeth y DU. Fe geir camdybiaeth o ran bod Llywodraeth y DU yn cysylltu noddwyr â gwladolion o Wcráin. Nid yw hyn yn wir. Mae pobl yn dibynnu ar grwpiau Facebook i wneud hyn. Mae pobl o Wcráin yn rhoi hysbysiadau o'u gwybodaeth a'u hamgylchiadau personol nhw, ac yna mae noddwyr yn ymateb yn y sylwadau gan gynnig eu cartrefi. Er bod llawer o bobl sy'n llawn bwriadau da yn cynnig cymorth ni chaiff y broses ei rheoleiddio na'i monitro ac mae hynny'n codi nifer o bryderon posibl o ran diogelwch pobl sy'n ffoi o Wcráin, yn ogystal ag o ran diogelwch y noddwyr. Rwyf i wedi clywed nifer o straeon hollol erchyll, hunllefus yn barod.

Mae camdybiaeth yn bod hefyd o ran y bydd trefniadau yn cael eu gwneud iddyn nhw deithio yma. Unwaith eto, nid yw hynny'n wir. Fe ofynnodd fy etholwr i ffrindiau sy'n byw yng Ngwlad Pwyl i yrru cerbyd at y ffin ag Wcráin ar gyfer cynnig cludiant i fam a'i phlentyn, a'u gyrru nhw i'r maes awyr wedyn er mwyn gallu mynd ar awyren i'r DU. Fe wariodd fy etholwraig i ei chynilion i dalu am gost y tocynnau iddyn nhw allu hedfan yma oherwydd mae'r rhai rhad ac am ddim wedi dod i ben erbyn hyn.

Nid oes proses olrhain ychwaith i weld a ydyn nhw'n cyrraedd yma. Mae'r Swyddfa Gartref yn cymeradwyo'r cais am fisa a dyna i gyd. Felly, beth pe bydden nhw'n cyrraedd yma ac yn mynd ar goll wedyn? Pwy fyddai'n gwybod? Pwy sy'n gwirio?

My question then to the Minister—. I just want to say a huge thank you, because you really have engaged with all of the issues and queries that I've put to you. You truly are listening to the sponsors and the guests. And my question is, to the Minister: please, can you continue to work with the UK Government and local authorities to address these safeguarding issues that I'm very concerned about? And, ideally, I do believe that we need funding specifically for community co-ordinators, so that they can wrap around all these services with the Ukrainian guests and they can become independent as soon as possible.

Fy nghwestiwn i'r Gweinidog felly—. Fe hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i chi, oherwydd rydych chi wedi ymgysylltu mewn gwirionedd â'r holl faterion a'r ymholiadau a ofynnais i chi. Rydych chi wir yn gwrando ar y noddwyr a'r gwesteion. Fy nghwestiwn i'r Gweinidog yw: os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol i fynd i'r afael â'r materion hyn o ran diogelu yr wyf i'n pryderu llawer yn eu cylch nhw? Ac, yn ddelfrydol, rwyf i o'r farn fod angen cyllid penodol ar gyfer cydgysylltwyr cymunedol, er mwyn gallu cofleidio'r gwesteion Wcrainaidd â'r gwasanaethau hyn a chaniatáu iddyn nhw fyw yn annibynnol cyn gynted â phosibl.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy, and can we also thank Amy for the work that she's done and what she's shared? Hopefully, people will have a look at that video and congratulate her. So, please give our congratulationsto her for her commitment, her support and, indeed, for sharing these crucial experiences that we need to learn from.

I think you've raised points that I've commented on before, particularly in relation to improving and speeding up the approval of visas, and making sure that the communication with those who are fleeing and often, now, are over the border in countries waiting—sometimes in temporary accommodation, being sponsored, being funded for their travel and, indeed, their accommodation by sponsors from Wales who want to give that warm welcome—we would again ensure that we look at those issues. I'll be raising those issues with the Minister for Refugees again at our next meeting, about the dangers that exist where there are informal sponsorship arrangements and matching, which is dangerous. Until a local authority—which has to do the checks of proper, formal sponsors for Homes for Ukraine—until they get engaged, then we know that there are some dangerous situations already happening. So, I would say that the safeguarding information that we provide is crucial.

Just finally I'll say we've got significant concerns about the lack of safeguards in place through the UK Government's Homes for Ukraine scheme. It does provide greater opportunities, but there are some who, I'm afraid, have got intent to prey upon the vulnerability of refugees who need to find sanctuary. We know the vast majority of Homes for Ukraine sponsors are so supportive and well intentioned, but we do have to make sure that we are checking and we are supporting and stopping criminals from engaging in this. So, I would say that's why we're so keen to support not just the links that you've described today, but also the supersponsor route, because that will quicken up the visa access and also safeguard those who are fleeing that horror and the violent experiences that we hear about and we want to address. We have the means to do it here in Wales.

Diolch yn fawr, Sarah Murphy, ac a gawn ninnau ddiolch i Amy hefyd am y gwaith a wnaeth hi a'r hyn a rannodd hi ag eraill? Rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gwylio'r fideo hwnnw ac yn ei llongyfarch hi. Felly, anfonwch ein llongyfarchiadau ni iddi hi am ei hymrwymiad, ei chefnogaeth ac, yn wir, am rannu'r profiadau hollbwysig hyn y mae angen i ni ddysgu ohonyn nhw.

Rwy'n credu fy mod i wedi gwneud sylwadau yn flaenorol ynglŷn â rhai o'r pwyntiau y gwnaethoch chi eu codi, yn enwedig o ran gwella a chyflymu'r broses o gymeradwyo fisâu, a sicrhau bod y cyfathrebu â'r rhai sy'n ffoi ac yn aml, nawr, yn aros dros ffin y gwledydd cyfagos—weithiau mewn llety dros dro, yn cael eu noddi, yn cael eu hariannu ar gyfer eu teithio ac, yn wir, yn cael eu llety gan noddwyr o Gymru sy'n awyddus i roi'r croeso cynnes hwnnw—fe fyddem ni'n sicrhau ein bod ni'n edrych ar y materion hynny eto. Fe fyddaf i'n codi'r materion hyny eto gyda'r Gweinidog Ffoaduriaid yn ein cyfarfod nesaf ni, ynglŷn â'r peryglon sy'n bodoli lle ceir trefniadau noddi anffurfiol a pharu, sy'n beryglus. Hyd nes y bydd awdurdod lleol—y mae'n rhaid iddo wirio noddwyr mewn ffordd briodol, ffurfiol ar gyfer Cartrefi i Wcráin—nes iddyn nhw ymgysylltu â hynny, fe wyddom ni fod rhai sefyllfaoedd peryglus wedi digwydd eisoes. Felly, fe fyddwn i'n dweud bod yr wybodaeth a ddarparwn ni o ran diogelu yn hollbwysig.

Yn olaf, rwyf i am ddweud bod gennym ni bryderon sylweddol ynglŷn â'r diffyg o ran mesurau diogelu ar waith drwy gynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth y DU. Mae'r cynllun yn estyn mwy o gyfleoedd, ond fe geir ambell un, mae arnaf i ofn, sydd â bwriad i gymryd mantais ar rai agored iawn i niwed fel gall ffoaduriaid sy'n chwilio am noddfa fod. Fe wyddom ni fod mwyafrif llethol o noddwyr Cartrefi i Wcráin yn llawn cefnogaeth ac yn haelfrydig, ond mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gwirio a'n bod ni'n rhoi cefnogaeth ac yn atal troseddwyr rhag cymryd mantais ar hynny. Felly, fe fyddwn i'n dweud mai dyna pam yr ydym ni mor awyddus i gefnogi nid yn unig y cysylltiadau yr ydych chi'n eu disgrifio nhw heddiw, ond y llwybr uwch-noddwr, oherwydd fe fydd hwnnw'n cyflymu'r broses o gael fisâu ac yn diogelu'r rhai sy'n dianc rhag y gyflafan hon hefyd yn ogystal â'r profiadau treisgar yr ydym ni'n clywed amdanyn nhw hefyd ac yn eiddgar i ymdrin â nhw. Mae'r modd gennym ni yma yng Nghymru i wneud hynny.

15:30

Good afternoon, Minister. Can I thank you and your officials once again for your hard work on this programme, and also for keeping me updated? I'm very grateful.

As you know, there is a resident, Sarah, in my region, who, with a team in Poland, has worked in applying for over 400 visas for Ukrainian people who have fled to Poland. This was in response to the slow, complicated and over-bureaucratic process to match willing hosts here in Wales with desperate Ukrainian refugees. But visas should not be required. These are desperate people fleeing war. Many refugees would be here, right now, if it were not for the insistence of the UK Government on the requirement for visas. It is shameful.

My question is whether you could kindly update us on how local authorities are able to carry out safeguarding checks. We've heard a lot this afternoon in relation to that, and I'm interested particularly in their capacity, and whether this can be increased, and has been increased, to allow them to carry out the checks quickly, safely and efficiently. Diolch.

Prynhawn da, Gweinidog. A gaf i ddiolch i chi a'ch swyddogion chi unwaith eto am eich gwaith caled ar y rhaglen hon, ac am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i minnau hefyd? Rwy'n ddiolchgar iawn.

Fel gwyddoch chi, mae yna breswylydd, Sarah, yn fy rhanbarth i, sydd, gyda thîm yng Ngwlad Pwyl, wedi gweithio i wneud ceisiadau am dros 400 o fisâu ar gyfer pobl o Wcráin sydd wedi ffoi i Wlad Pwyl. Roedd hyn mewn ymateb i'r broses araf, gymhleth a gor-fiwrocrataidd i baru llety parod yma yng Nghymru â ffoaduriaid truenus o Wcráin. Ond ni ddylid bod ag angen fisâu. Pobl druenus yw'r rhain sy'n ffoi oddi wrth ryfel. Fe fyddai llawer o ffoaduriaid yma, nawr, oni bai fod Llywodraeth y DU yn mynnu bod pobl yn cael fisâu. Cywilydd o beth.

Fy nghwestiwn i yw a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â sut y gall awdurdodau lleol gynnal gwiriadau diogelu. Rydym ni wedi clywed llawer y prynhawn yma ynglŷn â hynny, ac mae gennyf i ddiddordeb arbennig yn eu gallu nhw, ac a ellir cynyddu hyn, ac a gafodd ei gynyddu, i ganiatáu iddyn nhw gynnal y gwiriadau ar gyflymder, yn ddiogel ac yn effeithlon. Diolch.

Diolch, Jane, and thank you also for introducing me to Sarah, who is yet another—like Amy—amazing Welsh citizen playing that crucial part in making those links, not just in Wales, with all the volunteers and sponsor families, but in Ukraine and in Europe. Thank you for enabling us. They're now linking, Sarah's linking up with the north Wales links, with all of the groups who are active in Wales together. I do think that the point that's been made—. I think Sarah made the point about how we can now co-ordinate, perhaps, better at a regional level. We are looking at that, and particularly in terms of Ukrainian links as well for those who've come. There are many who've come who now want to volunteer, want to get into work and jobs, who actually want to support each other, and there is of course Voices for Ukraine, an already existing organisation that we are linked into.

It's crucial that we give support as well as guidance to local authorities in terms of their safeguarding role. Those checks are important. It's about safeguarding, data sharing, accommodation, wraparound support in terms of actually accessing third sector services as well. But, can I also please remind people of our contact centre? I've given the numbers, you've seen it on the written statement today, and the advice given at our welcome centres as well. We are actually supporting our social workers, our housing officers, in local authorities. They're used to, of course, arranging checks, particularly DBS checks, but it's more work, it's additional work that they're having to take on board. Again, I go back to the fact that we haven't got the funding that we should have from the UK Government to make sure that we can support our local authorities. Yes, in terms of Homes for Ukraine, they are getting support for public services, but that has not been applied to the family scheme, as I said, as well, and we have a shortfall of funding to support us in providing those services for the supersponsor scheme. So, today's statement is important, to put on record the needs that we have and for me, again, to discuss this and make sure that the UK Government is aware of what's happening on the ground in our nation of sanctuary.

Diolch, Jane, a diolch i chi hefyd am fy nghyflwyno i Sarah, sydd eto'n un arall—fel Amy—yn ddinesydd anhygoel o Gymru sydd â rhan hanfodol fel hyn wrth wneud y cysylltiadau hynny, nid yn unig yng Nghymru, gyda'r holl wirfoddolwyr a theuluoedd sy'n noddi, ond yn Wcráin ac yn Ewrop. Diolch iddi hi am ein grymuso ni. Maen nhw'n cysylltu nawr, mae Sarah yn cysylltu â chysylltiadau'r gogledd, gyda'r holl grwpiau sy'n weithgar yng Nghymru gyda'i gilydd. Rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth—. Rwy'n credu bod Sarah wedi gwneud y pwynt ynglŷn â sut y gallwn ni gydgysylltu nawr yn well, efallai, ar lefel ranbarthol. Rydym ni'n edrych ar hynny, ac yn arbennig felly o ran cysylltiadau o Wcráin hefyd i'r rhai sydd wedi dod. Mae yna lawer sydd wedi dod yn awyddus i wirfoddoli nawr, yn awyddus am waith a swyddi, sydd mewn gwirionedd yn awyddus i gefnogi ei gilydd, ac wrth gwrs mae Voices for Ukraine, sef sefydliad sydd eisoes yn bodoli yr ydym ni'n gysylltiedig ag ef.

Mae hi'n hanfodol ein bod ni'n estyn cymorth yn ogystal â rhoi canllawiau i awdurdodau lleol o ran eu swyddogaeth nhw o ran diogelu. Mae'r gwiriadau hynny'n bwysig. Ystyr hyn yw diogelu, rhannu data, llety, cymorth cofleidiol o ran gallu cael gwasanaethau'r trydydd sector hefyd. Ond, a gaf i atgoffa pobl o'n canolfan gyswllt ni hefyd? Rwyf i wedi rhoi'r rhifau, fe welsoch chi hynny yn y datganiad ysgrifenedig heddiw, a'r cyngor a roddir yn ein canolfannau croeso ni hefyd. Rydym ni'n rhoi cefnogaeth wirioneddol i'n gweithwyr cymdeithasol ni, i'n swyddogion tai ni, ac yn yr awdurdodau lleol. Maen nhw wedi arfer, wrth gwrs, â threfnu gwiriadau, yn enwedig gwiriadau'r Gwasanaeth Datgelu a Gwahardd, ond mae'n golygu mwy o waith, mae'n waith ychwanegol y mae'n rhaid iddyn nhw ei gymryd. Unwaith eto, rwyf i am ddychwelyd at y ffaith nad oes gennym ni'r arian y dylem ni fod wedi ei gael gan Lywodraeth y DU i sicrhau y gallwn ni gefnogi ein hawdurdodau lleol ni. Ie, o ran Cartrefi i Wcráin, maen nhw'n cael cymorth ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, ond ni chafodd hynny ei gymhwyso i'r cynllun teuluoedd, fel dywedais i hefyd, ac rydym ni'n wynebu diffyg cyllid i'n cefnogi ni i ddarparu'r gwasanaethau hynny ar gyfer y cynllun uwch-noddwr. Felly, mae datganiad heddiw yn bwysig, i gofnodi'r anghenion sydd gennym ni ac yn fy marn i, unwaith eto, i drafod hyn a sicrhau bod Llywodraeth y DU yn ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yn ein cenedl noddfa ni.

15:35

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, similarly, sharing experiences from constituents of mine, in terms of not receiving visas for last members in the family, hence the delay in coming here, and also receiving calls from across the region about difficulties in securing school places for those coming to Wales, with not all local authorities being consistent in terms of ensuring that they're responding to queries about school admissions, nor confirming arrangements in terms of transport. And I wondered how we can ensure consistency across every local authority in applying the guidelines that are set out clearly by Welsh Government.

Similarly, I think it would be remiss of me not to raise today something that came up during the recess period, of course, from the UK Government, in terms of Rwanda immigration plans. I know the focus is on Ukraine, but, similarly, as a nation of sanctuary, I know we are condemning that approach, with Mark Drakeford describing the plans as cruel and inhumane and not the way to treat people seeking safety and sanctuary. Therefore, during your discussions with the UK Government, have you had any conversations around this specifically, and is there scope for us to support potential legal action, working with other Governments—such as the Scottish Government—to stop these cruel plans, when they stand in such contradiction to the remarkable public support for those fleeing Ukraine?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, yn yr un modd, wrth rannu profiadau fy etholwyr i, o ran methu â chael fisâu i aelodau olaf y teulu, a dyna pam bu oedi cyn dod yma, a derbyn galwadau hefyd o bob rhan o'r rhanbarth am anawsterau o ran sicrhau lleoedd mewn ysgolion i rai sy'n dod i Gymru, ac nid yw pob awdurdod lleol yn gyson o ran sicrhau eu bod nhw'n ymateb i ymholiadau am dderbyniadau i ysgolion, na chadarnhau trefniadau o ran trafnidiaeth. Ac roeddwn i'n meddwl tybed sut y gallwn ni sicrhau cysondeb ar draws pob awdurdod lleol wrth gymhwyso'r canllawiau a nodir yn eglur gan Lywodraeth Cymru.

Yn yr un modd, rwyf i o'r farn y byddai hi'n esgeulus i mi beidio â chodi rhywbeth heddiw a gododd yn ystod cyfnod y toriad, wrth gwrs, o ran Llywodraeth y DU, o ran cynlluniau i anfon mewnfudwyr i Rwanda. Rwy'n gwybod mai ar Wcráin yr ydym ni'n canolbwyntio, ond, yn yr un modd, yn genedl noddfa, fe wn i ein bod ni'n condemnio dull fel hwnnw, ac fe ddisgrifiodd Mark Drakeford y cynlluniau fel rhai creulon ac annynol ac nid yn ffordd weddus i drin pobl sy'n chwilio am ddiogelwch a noddfa. Felly, yn ystod eich trafodaethau chi gyda Llywodraeth y DU, a ydych wedi cael unrhyw sgyrsiau penodol ynglŷn â hyn, ac a oes cyfle i ni gefnogi camau cyfreithiol o bosibl, gan weithio gyda Llywodraethau eraill—megis Llywodraeth yr Alban—i atal y cynlluniau creulon hyn, gan eu bod nhw'n hollol groes i'r gefnogaeth gyhoeddus ryfeddol i'r bobl sy'n ffoi o Wcráin?

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. And, again, I'm grateful for the examples that you're giving in terms of constituents and sponsor families, and the ones who they want to sponsor—the refugees—having these barriers and difficulties; that's more evidence that is important for me. But we need to address it, the UK Government needs to address it. We have responsibility for ensuring that children can have access to schools—that is our responsibility. And we've issued guidance, as you know, on school admission applications for children. Obviously, we need to look at the admission arrangements for the school, in terms of the school admissions code, but I think that—. And there will be some issues about vacancies in local schools, we know that, so local authorities have to look at all those issues and look at keeping learners safe. But, again, this is for the local authorities and the guidance is there very clearly on the sanctuary website, but I'm very happy to receive any examples of where these issues are difficult.

Now, I absolutely understand why you have raised the issue, what I feel are the horrors of the announcement that came through during this time of crisis about the situation of Rwanda, being among the 25 poorest countries in the world, from one of the richest countries, our country, being put in this position. I just have to say that the UN Refugee Agency completely supports the view that the measures in the Bill—this comes from the Nationality and Borders Bill—are off-shoring asylum seeker processing, at odds with the refugee convention, to which the UK is a signatory. It's a callous approach and it undermines our standing in the world. We are a nation of sanctuary.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Ac, unwaith eto, rwy'n ddiolchgar am yr enghreifftiau a roddwch chi o ran etholwyr a theuluoedd sy'n noddi, a'r rhai y maen nhw'n dymuno eu noddi—y ffoaduriaid—a bod â'r rhwystrau a'r anawsterau hyn; dyna fwy o dystiolaeth bwysig i mi. Ond mae angen i ni fynd i'r afael â hyn, mae angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â hyn. Rydym ni'n gyfrifol am sicrhau bod plant yn gallu mynd i'r ysgolion—ein cyfrifoldeb ni yw hwnnw. Ac rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau, fel gwyddoch chi, ynglŷn â cheisiadau i dderbyn plant i ysgolion. Yn amlwg, mae angen i ni edrych ar y trefniadau i dderbyn mewn ysgolion, o ran y cod derbyn i ysgolion, ond rwy'n credu bod—. Ac fe fydd yna rai materion yn codi ynghylch swyddi gwag mewn ysgolion lleol, fe wyddom ni hynny, felly mae hi'n rhaid i awdurdodau lleol edrych ar yr holl faterion hynny ac ystyried cadw dysgwyr yn ddiogel. Ond, unwaith eto, mater i'r awdurdodau lleol yw hwn ac mae'r canllawiau yn eglur iawn ar y wefan noddfa yn hyn o beth, ond rwy'n hapus iawn i gael unrhyw enghreifftiau o anhawster ynglŷn â'r materion hyn.

Nawr, rwy'n deall yn llwyr pam yr ydych chi wedi codi'r mater hwn, yr hyn yr wyf i'n ei deimlo yw arswyd y cyhoeddiad a ddaeth yn ystod cyfnod o argyfwng am y sefyllfa gyda Rwanda, sydd ymhlith y 25 o wledydd tlotaf y byd, ac o un o'r gwledydd cyfoethocaf, ein gwlad ni, yn ei rhoi hi yn y sefyllfa hon. Mae'n rhaid i mi ddweud bod Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig yn llwyr gefnogi'r farn bod y mesurau yn y Bil—o'r Bil Cenedligrwydd a Ffiniau y daw hyn—bod allforio gwaith prosesu ceiswyr lloches, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid, a lofnodwyd gan y DU. Dull didrugaredd yw hwn ac mae'n tanseilio ein statws ni yn y byd. Cenedl sy'n rhoi noddfa ydym ni.

5. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cynllun Adfer Gofal wedi’i Gynllunio
5. Statement by the Minister for Health and Social Services: Planned Care Recovery Plan

Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: cynllun adfer gofal wedi'i gynllunio. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

Item 5 this afternoon is a statement by the Minister for Health and Social Services: planned care recovery plan. I call on the Minister, Eluned Morgan.

Dirprwy Lywydd, thank you for the opportunity to outline how we plan to transform and modernise the way the NHS provides planned care here in Wales. I am today publishing a plan that will help to reduce the long waiting times that have unfortunately built up during the pandemic. It will ensure that people get the right treatment the first time and make sure that they are cared for as close to home as possible, with fewer visits to hospital.

The pandemic has had a massive impact on our health and care services. It has stretched the NHS to its limits, not just here in Wales but across the UK. The NHS has been fantastic in the way it has responded to the pandemic. It's provided incredible care under extraordinarily difficult circumstances and, on top of that, it's delivered the life-saving COVID-19 vaccination programme. We've seen the very best of the NHS and its staff during the pandemic. They've worked tirelessly to keep as many services going as possible. They are the reason we came out on our doorsteps to clap every week at the start of the pandemic.

But the pandemic has brought many changes to the NHS. At the very beginning of the pandemic, we made the difficult decision to cancel planned appointments and treatments to enable staff to focus on caring for all those very sick people with COVID-19. Each subsequent wave of infections has meant that the NHS has had to focus on COVID-19 instead of being able to provide the full and normal mixture of out-patient appointments and planned operations. Services have also had to adapt to the great many infection control procedures and practices, all necessary measures to help keep patients and staff safe. These have also limited how many people can be seen and can receive treatment at any one time.

As we start to move beyond the emergency response to the pandemic, the NHS is providing more planned care than at any point during the pandemic. But, even today, there are almost 1,400 COVID-19 related patients in hospital beds, although only around 16 per cent of these are being actively treated for COVID. At this level, these pandemic pressures continue to affect the amount and type of planned care that the NHS can provide.

Before the pandemic, waiting times were steadily falling across Wales. Today, unfortunately, too many people are waiting far too long for treatment, and this is the same situation in every part of the United Kingdom. There are nearly 700,000 open pathways, with many people waiting for more than 52 weeks. These numbers will keep on growing as people rightly continue to come forward to see their GP. It will take a full Senedd term and a lot of hard work to recover from the impact of the pandemic. This is now my priority and it is the health service’s priority.

The planned care recovery plan is backed by an additional £170 million a year of Welsh Government funding. It will reset and transform planned care services and it's been developed with clinicians. It sets out a wide range of actions to redesign services and, in many cases, redesign what people can expect from the NHS when they are referred by their GP or another healthcare professional for planned treatment. For those who are already waiting, we'll ensure there is support in place. For those coming into the system, we will help them to manage their own condition and, wherever appropriate, we'll provide more treatment alternatives so that surgery isn't the only option available. We'll also do more to address inequalities in care.

I am today making four commitments to people, to help them access the advice and services they need in a timely manner. We'll increase the capacity of the health services. There will be better access to doctors, nurses, dentists and other healthcare professionals closer to home, so people receive the right care from the right person. We'll prioritise diagnosis and treatment. There'll be faster access to treatments and diagnostic procedures. We'll prioritise people with suspected cancer and other urgent conditions and we'll prioritise children. Clinicians will work with people to make sure treatment options are the best for them.

Dirprwy Lywydd, diolch am y cyfle i amlinellu sut yr ydym ni'n bwriadu trawsnewid a moderneiddio'r ffordd y mae'r GIG yn darparu Gofal a Gynlluniwyd yma yng Nghymru. Heddiw, rwy'n cyhoeddi cynllun a fydd yn helpu i leihau'r amseroedd aros hir sydd, yn anffodus, wedi cronni yn ystod y pandemig. Fe fydd hwn yn sicrhau bod pobl yn cael y driniaeth iawn ar y tro cyntaf ac yn sicrhau eu bod nhw'n cael gofal mor agos i'w haelwyd â phosibl, â llai o ymweld ag ysbytai.

Mae'r pandemig wedi cael effaith enfawr ar ein gwasanaethau iechyd a gofal ni. Mae wedi ymestyn y GIG i'r eithaf, nid yn unig yma yng Nghymru ond ledled y DU. Mae'r GIG wedi bod yn wych yn y ffordd y mae wedi ymateb i'r pandemig. Mae wedi darparu gofal anhygoel o dan amgylchiadau eithriadol o anodd ac, ar ben hynny, mae wedi cyflawni'r rhaglen frechu COVID-19 sy'n achub bywydau. Rydym ni wedi gweld y gorau o'r GIG a'i staff yn ystod y pandemig. Maen nhw wedi gweithio yn ddiflino i gynnal cymaint o wasanaethau â phosibl. Y nhw yw'r rheswm yr aethom ni i sefyll ar garreg y drws i gymeradwyo bob wythnos ar ddechrau'r pandemig.

Ond fe ddaeth y pandemig â llawer o newidiadau i'r GIG. Ar ddechrau'r pandemig, fe wnaethom ni'r penderfyniad anodd i ganslo apwyntiadau a thriniaethau a gynlluniwyd i ganiatáu staff i ganolbwyntio ar ofalu am yr holl bobl sâl iawn hynny oherwydd COVID-19. Mae pob ton ddilynol o heintiau wedi golygu bod y GIG wedi gorfod canolbwyntio ar COVID-19 yn hytrach na gallu darparu'r gymysgedd lawn ac arferol o apwyntiadau cleifion allanol a llawdriniaethau a gynlluniwyd. Bu'n rhaid i wasanaethau addasu hefyd oherwydd y nifer fawr o weithdrefnau ac arferion i reoli heintio, a'r holl fesurau angenrheidiol i helpu i gadw cleifion a staff yn ddiogel. Mae'r rhain hefyd wedi cyfyngu ar niferoedd y bobl y gellir eu gweld ac sy'n gallu cael triniaeth ar unrhyw amser arbennig.

Wrth i ni ddechrau symud y tu hwnt i'r ymateb brys i'r pandemig, mae'r GIG yn darparu mwy o ofal a gynlluniwyd nawr nag ar unrhyw amser arall yn ystod y pandemig. Ond, hyd yn oed heddiw, mae bron i 1,400 o gleifion sy'n gysylltiedig â COVID-19 mewn gwelyau ysbyty, er mai dim ond tua 16 y cant o'r rhain sy'n cael eu trin yn weithredol oherwydd COVID. Ar y lefel hon, mae pwysau'r pandemig hwn yn parhau i effeithio ar faint a math y gofal a gynlluniwyd y gall y GIG ei ddarparu.

Cyn y pandemig, roedd amseroedd aros yn gostwng yn gyson ledled Cymru, yn anffodus, heddiw mae gormod o bobl yn aros yn rhy hir o lawer am driniaeth, a honno yw'r sefyllfa ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Mae bron i 700,000 o lwybrau agored, gyda llawer o bobl yn aros am fwy na 52 wythnos. Fe fydd y rhifau hyn yn parhau i gynyddu wrth i bobl, yn briodol felly, barhau i fynd i weld eu meddygon teulu. Fe fydd hi'n cymryd tymor Senedd llawn a llawer o waith caled i adfer wedi effaith y pandemig. Honno yw fy mlaenoriaeth i erbyn hyn a blaenoriaeth y gwasanaeth iechyd.

Mae'r cynllun i adfer Gofal a Gynlluniwyd yn cael ei gefnogi gan £170 miliwn ychwanegol y flwyddyn o gyllid oddi wrth Lywodraeth Cymru. Fe fydd yn ailgychwyn ac yn trawsnewid gwasanaethau Gofal a Gynlluniwyd ac fe gafodd ei ddatblygu gyda mewnbwn gan glinigwyr. Mae'n nodi ystod eang o gamau gweithredu i ailgynllunio gwasanaethau ac, mewn llawer o achosion, ailgynllunio'r hyn y gall pobl ei ddisgwyl gan y GIG wrth gael eu hatgyfeirio gan eu meddygon teulu neu weithiwyr gofal iechyd proffesiynol arall ar gyfer triniaeth a gynlluniwyd. I'r rhai sydd eisoes yn disgwyl, fe fyddwn ni'n sicrhau bod y gefnogaeth ar gael. I'r rhai sy'n dod i mewn i'r system, fe fyddwn ni'n eu helpu nhw i reoli eu cyflyrau eu hunain a, lle bynnag y bo hynny'n briodol, fe fyddwn ni'n darparu mwy o ddewisiadau triniaeth amgen fel nad llawdriniaeth yw'r unig ddewis sydd ar gael. Fe fyddwn ni'n gwneud mwy hefyd i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau mewn gofal.

Heddiw, rwyf i'n gwneud pedwar ymrwymiad i bobl, i'w helpu nhw i gael gafael ar y cyngor a'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw mewn da bryd. Fe fyddwn ni'n cynyddu gallu'r gwasanaethau iechyd. Fe fydd hi'n haws cael mynd at feddygon, nyrsys, deintyddion a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill yn nes adref, felly mae pobl yn cael y gofal cywir gan yr unigolyn cywir. Fe fyddwn ni'n blaenoriaethu diagnosis a thriniaeth. Fe fydd triniaethau a gweithdrefnau diagnostig ar gael yn gynt. Fe fyddwn ni'n blaenoriaethu pobl a allai fod â chanser a chyflyrau brys eraill ac fe fyddwn ni'n blaenoriaethu plant. Fe fydd clinigwyr yn gweithio gyda phobl i wneud yn siŵr mai dewis triniaeth yw'r peth gorau iddyn nhw.

Fe fyddwn ni'n trawsnewid y ffordd rydym ni'n darparu gofal sy'n cael ei gynllunio. Fe fydd mwy o ofal a chymorth ar gael gan amrywiaeth ehangach o wasanaethau lleol a gweithwyr proffesiynol i helpu pobl i gadw'n iach ac i aros adref. Fe fyddwn ni'n sefydlu cyfleusterau llawfeddygol pwrpasol ac yn gwahanu gofal a gynlluniwyd oddi wrth ofal brys a gofal argyfwng, pan fo hynny'n bosibl. Fe fyddwn ni'n darparu gwell gwybodaeth a chymorth i bobl, yn enwedig y rhai sy'n aros am driniaeth.

Dwi hefyd wedi gosod targedau clir ac uchelgeisiol i leihau amseroedd aros. Erbyn diwedd 2022, eleni, ni fydd neb yn aros mwy na blwyddyn am eu hapwyntiad cleifion allanol cyntaf. Erbyn gwanwyn 2024, fe fyddwn ni wedi cyflymu profion ac adroddiadau diagnostig i wyth wythnos ac i 14 wythnos ar gyfer ymyriadau therapi. Erbyn gwanwyn 2025, ni fydd neb yn aros am fwy na blwyddyn am lawdriniaeth yn y rhan fwyaf o feysydd arbenigol. Erbyn 2026, fe fydd 80 y cant o'r bobl sy'n cael diagnosis canser yn dechrau'r driniaeth ddiffiniol gyntaf o fewn 62 diwrnod o’r pwynt cyntaf pan amheuir fod canser. Fe fyddwn ni'n gwneud yn siŵr mai'r rhai sydd â'r angen mwyaf sydd yn cael eu gweld gyntaf. Ond, gadewch i mi fod yn glir, mae'r dasg o'n blaenau ni yn enfawr. 

Mae'r gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd o dan bwysau di-baid yn sgil y pandemig a'r gaeaf. Mae'n staff iechyd yn flinedig ar ôl gweithio o dan bwysau enfawr dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yn yr 20 mlynedd ddiwethaf, rydyn ni wedi cynyddu nifer y staff sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru 54 y cant yn rhagor, ond mae angen mwy arnom ni. Rydyn ni eisoes wedi ymrwymo i hynny drwy gyllideb gwerth £0.25 biliwn i hyfforddi mwy o arbenigwyr. Fe fyddwn ni'n cefnogi’r gwasanaeth iechyd wrth inni ofyn iddo roi'r cynllun hwn ar waith. Fe fyddwn ni'n parhau i recriwtio staff medrus i ymuno â'r gweithlu ac yn parhau i hyfforddi'r to nesaf o weithwyr gofal iechyd.

Fe fydd gan ofal sylfaenol ran hanfodol i’w chwarae yn llwyddiant y cynllun hwn. Rydyn ni wedi cyflwyno gwasanaeth e-gyngor i feddygon teulu, i’w helpu i gael cyngor cynnar gan dimau arbenigol i gefnogi penderfyniadau a rheoli gofal cleifion. Fe fyddwn ni hefyd yn gwneud defnydd ehangach a gwell o sgiliau ac arbenigedd ein staff nyrsio a'n gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd i gefnogi pobl tra maen nhw'n aros am apwyntiad a thra maen nhw'n adfer ar ôl llawdriniaeth. Does dim ateb sydyn i leihau amseroedd aros hir. Fe fydd angen gwaith caled, fe fydd angen cefnogaeth pobl ar draws Cymru a'r gwasanaeth iechyd, ac fe fydd angen amser i weld canlyniadau gwirioneddol a pharhaol. Gyda'n gilydd, fe wnawn ni adfer o'r pandemig yma. Diolch.

We will transform the way that we provide planned care. There will be more care and support available from a wider range of local services and professionals to help people to stay well and to stay at home. We will set up dedicated surgical facilities and will separate planned care from urgent and emergency care, where we can. We will provide better information and support to people, especially those waiting for treatment.

I've also set some very clear and ambitious targets to reduce waiting times. By the end of 2022, this year, no-one will wait longer than a year for their first out-patient appointment. By the spring of 2024, we will have increased the speed of diagnostic tests and reporting to eight weeks and to 14 weeks for therapy interventions. By the spring of 2025, no-one will wait more than a year for an operation in most specialties. By 2026, 80 per cent of people who receive a cancer diagnosis should start first definitive treatment within 62 days from the first point when cancer was suspected. We will make sure that those with the greatest need are seen first. But, let me be clear, the task in front of us is huge.

Our NHS faces unrelenting pressures as a result of the pandemic and winter pressures. Our NHS staff are tired from working under enormous pressure over the last two years. In the past 20 years, we've increased the number of staff working in the health service in Wales 54 per cent and more, but we need more. We've already committed to doing that through funding worth £0.25 billion to train more specialists. We will support the NHS as we ask it to deliver this plan. We will continue to recruit highly skilled staff to join the workforce and we will continue to train the next generation of healthcare workers.

Primary care will have a vital role to play in the success of this plan. We have introduced an e-advice service for GPs, to help them to seek early advice from specialist teams to support decision making and to manage patient care. We will also make broader and better use of the skills and expertise of our dedicated nursing staff and allied health professionals to support people while they wait for their appointments and as they recover from surgery. There are no quick-fix solutions to reducing long waiting times. This will take hard work, it will take the support of people throughout Wales and the NHS, and it will take time to see real and lasting results. Together, we will recover from the pandemic. Thank you.

15:45

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I attach myself to the Minister's comments in regard to the NHS workforce and what tremendous work they've done? We can't reiterate that enough, can we, our thanks for all their work over the past two years.

Can I thank the Minister for her statement today, alongside publishing the plan to reduce waiting times, and also thank the Minister, of course, for the technical briefings that she's provided as well? That's very much appreciated. I'll start by very much welcoming this plan. I do really welcome the fact that this plan has got targets. That's absolutely crucial, and that's a positive element to what I've read through today. I am deeply concerned about setting a target that no-one waits more than a year as far away as 2025. That is, of course, going to be of little comfort to those who are waiting, often in pain and discomfort. We're in 2022 now, and they look and see the year 2025—that's going to be difficult for them to accept. I'm also concerned that the target of 80 per cent for cancer diagnosis and treatment within 62 days by 2026 is just not ambitious enough. There are already people, of course, as it stands now, that are turning to private care.

How and when, Minister, will you ensure that Wales's health boards are effectively communicating with the hundreds and thousands of those waiting for support on waiting lists—those whose, perhaps, physical and mental health is deteriorating in that time as well? How are you going to ensure that health boards are communicating effectively with these people who are waiting for information? Because they're being told they have to wait several years before they are treated. How will these targets be monitored? Will there be an annual report? I know, Minister, that you are going to be holding your officials to account on many of these targets that you've brought forward; how are we in this Senedd going to hold you to account? How can we do that? Are you going to have an annual report? Tell us a little bit more about how we can monitor progress. 

I do welcome the use of technology to address some of the pressures on the NHS workforce, but it's been four years since the former health Minister proposed similar plans, and since then we've only just seen the outline plans for e-prescriptions, which could really have lifted much of the bureaucratic burden from doctors and pharmacists. Technology is useful, of course it is, but it's not going to address how an already stretched and strained NHS workforce will be coping, nor will it provide a complete vision for a more flexible and engaged NHS. How will your plan be focusing on retention? What targets are you putting in place for recruitment? How do you think virtual appointments will help someone who needs a hip operation who has been waiting for several years in pain, or somebody who has been losing their sight? How will your online services help those who are unable to access the internet? How will you ensure that face-to-face appointments with doctors are an option?

Being fair, Minister, there are some very positive, high ambitions within your plan. I don't doubt that for a moment. There are some challenging targets that you have put in your plan, in some aspects. But, on first reading, for me, I would like some reassurance that this plan is more than just a sticking plaster. It doesn't address some of the long-term outstanding problems that we've faced within the Welsh NHS. I'm sure you would agree that we want to build back better, don't we, in Wales, after the pandemic. We don't want to just get back to where we were before the pandemic started, we want to be in a better position. So, how is your plan going to do that? Just give us some reassurance that it's not just a sticking plaster on current problems.

Yes, COVID, of course, has impacted on our services. I know you started your statement today, Minister, by saying that you've published your plan to help reduce the long waiting times that have unfortunately built up during the pandemic. That is factually correct. But, what it is also important to say is that we were in a very difficult position before the pandemic started. The number of people on the waiting lists had doubled even before the pandemic hit Wales. We had double the number of people waiting for over a year than in the whole of England in March 2020. That's a pretty staggering statistic considering the size of Wales compared to England's population. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i ategu sylwadau'r Gweinidog ynglŷn â gweithlu'r GIG a'r gwaith aruthrol y maen nhw wedi'i wneud? Ni allwn ailadrodd hynny ddigon, sef ein diolch am eu holl waith dros y ddwy flynedd ddiwethaf.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, ochr yn ochr â chyhoeddi'r cynllun i leihau amseroedd aros, a diolch hefyd i'r Gweinidog, wrth gwrs, am y sesiynau briffio technegol y mae wedi'u darparu hefyd? Mae hynny'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Byddaf yn dechrau drwy groesawu'r cynllun hwn yn fawr. Rwyf i yn croesawu'n fawr y ffaith bod gan y cynllun hwn dargedau. Mae hynny'n gwbl hanfodol, ac mae hynny'n elfen gadarnhaol o'r hyn yr wyf wedi'i ddarllen heddiw. Rwy'n bryderus iawn ynghylch gosod targed nad oes neb yn aros mwy na blwyddyn, mor bell i ffwrdd â 2025. Ychydig iawn o gysur y bydd hynny'n ei roi, wrth gwrs i'r rhai sy'n aros, yn aml mewn poen ac anesmwythder. Rydym yn 2022 yn awr, ac maen nhw'n edrych ac yn gweld y flwyddyn 2025—mae hynny'n mynd i fod yn anodd iddyn nhw ei dderbyn. Rwyf hefyd yn pryderu nad yw'r targed o 80 y cant ar gyfer diagnosis a thriniaeth canser o fewn 62 diwrnod erbyn 2026 yn ddigon uchelgeisiol. Mae pobl eisoes, wrth gwrs, fel y mae hi ar hyn o bryd, yn troi at ofal preifat.

Sut a phryd, Gweinidog, y byddwch yn sicrhau bod byrddau iechyd Cymru'n cyfathrebu'n effeithiol â'r cannoedd ar filoedd o'r rhai hynny sy'n aros am gymorth ar restrau aros—y rhai hynny y mae eu hiechyd corfforol a meddyliol, efallai, yn dirywio yn y cyfnod hwnnw hefyd? Sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod byrddau iechyd yn cyfathrebu'n effeithiol â'r bobl hyn sy'n aros am wybodaeth? Oherwydd eu bod yn cael gwybod bod yn rhaid iddyn nhw aros sawl blwyddyn cyn cael triniaeth. Sut caiff y targedau hyn eu monitro? A fydd adroddiad blynyddol? Rwy'n gwybod, Gweinidog, y byddwch yn dwyn eich swyddogion i gyfrif am lawer o'r targedau hyn yr ydych wedi'u cyflwyno; sut ydym ni yn y Senedd hon yn mynd i'ch dwyn chi i gyfrif? Sut y gallwn ni wneud hynny? A fyddwch yn cael adroddiad blynyddol? Dywedwch ychydig mwy wrthym am sut y gallwn fonitro cynnydd. 

Rwyf i yn croesawu'r defnydd o dechnoleg i fynd i'r afael â rhai o'r pwysau ar weithlu'r GIG, ond mae wedi bod yn bedair blynedd ers i'r cyn Weinidog iechyd gynnig cynlluniau tebyg, ac ers hynny dim ond newydd weld y cynlluniau amlinellol ar gyfer e-bresgripsiynau ydym ni, a allai fod wedi codi llawer o'r baich biwrocrataidd oddi ar feddygon a fferyllwyr. Mae technoleg yn ddefnyddiol, wrth gwrs ei bod, ond nid yw'n mynd i fynd i'r afael â sut y bydd gweithlu'r GIG sydd eisoes dan bwysau a dan straen, yn ymdopi, ac ni fydd ychwaith yn darparu gweledigaeth gyflawn ar gyfer GIG mwy hyblyg ac ymgysylltiol. Sut bydd eich cynllun yn canolbwyntio ar gadw? Pa dargedau ydych chi'n eu rhoi ar waith ar gyfer recriwtio? Sut ydych chi'n meddwl y bydd apwyntiadau rhithwir yn helpu rhywun sydd angen llawdriniaeth ar glun sydd wedi bod yn aros am sawl blwyddyn mewn poen, neu rywun sydd wedi bod yn colli ei olwg? Sut bydd eich gwasanaethau ar-lein yn helpu'r rhai nad ydyn nhw'n gallu defnyddio'r rhyngrwyd? Sut byddwch chi'n sicrhau bod apwyntiadau wyneb yn wyneb gyda meddygon yn ddewis?

A bod yn deg, Gweinidog, mae rhai uchelgeisiau cadarnhaol, uchel iawn yn eich cynllun. Nid wyf yn amau hynny am eiliad. Mae rhai targedau heriol wedi'u gosod yn eich cynllun, mewn rhai agweddau. Ond, ar y darlleniad cyntaf, i mi, hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd bod y cynllun hwn yn fwy nag ateb dros dro yn unig. Nid yw'n mynd i'r afael â rhai o'r problemau hirdymor yr ydym wedi eu hwynebu o fewn GIG Cymru. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno bod eisiau i ni ailgodi'n gryfach, onid ydym, yng Nghymru, ar ôl y pandemig. Nid ydym yn dymuno dychwelyd i'r man lle'r oeddem ni cyn i'r pandemig ddechrau, rydym eisiau bod mewn gwell sefyllfa. Felly, sut bydd eich cynllun yn gwneud hynny? Rhowch rywfaint o sicrwydd i ni nad ateb dros dro i broblemau cyfredol yn unig ydyw.

Ydy, mae COVID, wrth gwrs, wedi effeithio ar ein gwasanaethau. Rwy'n gwybod eich bod wedi dechrau eich datganiad heddiw, Gweinidog, drwy ddweud eich bod wedi cyhoeddi eich cynllun i helpu i leihau'r amseroedd aros hir sydd, yn anffodus, wedi cronni yn ystod y pandemig. Mae hynny'n ffeithiol gywir. Ond, yr hyn sy'n bwysig ei ddweud hefyd yw yr oeddem ni mewn sefyllfa anodd iawn cyn i'r pandemig ddechrau. Roedd nifer y bobl ar y rhestrau aros wedi dyblu hyd yn oed cyn i'r pandemig daro Cymru. Roedd gennym ni ddwywaith yn fwy o bobl yn aros am fwy na blwyddyn o'i gymharu â Lloegr gyfan ym mis Mawrth 2020. Mae hynny'n ystadegyn eithaf syfrdanol o ystyried maint Cymru o'i chymharu â phoblogaeth Lloegr.

15:50

The Member needs to conclude now, because we have quite a few speakers. 

Mae angen i'r Aelod ddod i ben nawr, oherwydd bod gennym ni gryn dipyn o siaradwyr. 

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'll run through quickly, then.

Can I ask, Minister, about COVID-lite regional hubs? I've gone on about this—I know I've gone on about this, and my predecessor in this position did as well. Tell us when they're going to happen. Tell us when they're going to be in position, because I would really like to know the answer to that today, Minister. 

And finally, Deputy Presiding Officer, we've got one in five people in Wales on a waiting list, and a quarter of those are waiting for more than a year for treatment. We've got average waiting times that are 10 times higher than those in England. We've got the worst A&E waiting time records that we've ever seen in Wales, and we've got the second-worst figures just announced on ambulance response times ever. These are all significant records that are being broken in the wrong direction. So, can I ask you, Minister, when the Labour Government will get a grip on some of these issues and stop breaking all the wrong targets and make sure that your plan is actually delivering for the people of Wales?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fe af i drwyddyn nhw'n gyflym felly.

A gaf i ofyn, Gweinidog, am ganolfannau rhanbarthol sy'n rhydd o COVID? Rwyf wedi sôn am hyn droeon—fe wn i fy mod wedi sôn am hyn droeon, a gwnaeth fy rhagflaenydd yn y swydd hon yr un peth hefyd. Dywedwch wrthym pryd maen nhw'n mynd i ddigwydd. Dywedwch pryd fyddan nhw yn eu lle, oherwydd hoffwn wybod yr ateb i hynny heddiw, Gweinidog.

Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros, ac mae chwarter ohonyn nhw yn aros am fwy na blwyddyn am driniaeth. Mae gennym amseroedd aros cyfartalog sydd 10 gwaith yn uwch na'r rhai yn Lloegr. Mae gennym yr amseroedd aros gwaethaf ar gyfer adrannau damweiniau ac achosion brys a welsom erioed yng Nghymru, a'r ffigurau gwaethaf ond un o ran amseroedd ymateb ambiwlansys erioed wedi'u cyhoeddi. Mae'r rhain i gyd yn recordiau arwyddocaol sy'n cael eu torri i'r cyfeiriad anghywir. Felly, a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, pryd y bydd y Llywodraeth Lafur yn mynd i'r afael â rhai o'r materion hyn ac yn rhoi'r gorau i dorri'r holl dargedau anghywir a sicrhau bod eich cynllun yn cyflawni ar gyfer pobl Cymru mewn gwirionedd?

Thank you, Russell, for your contribution. I'm pleased that you agree that it was important to have targets. You're absolutely right that our targets are clear that nobody should wait more than a year by 2025, but there is an interim target, and that is that we should eliminate the number waiting for longer than two years in most specialities by March 2023. So, that's a way you can hold us to account this time next year, and I ask you to hold me to account in the sense that I'll be holding my officials to account, and we'll be holding health boards to account. I think it's absolutely clear. We've built these targets alongside the health boards. They are telling us that they can hit these targets. It's really important now that we hold their feet to the fire on that.

Diolch, Russell, am eich cyfraniad. Rwy'n falch eich bod yn cytuno ei bod yn bwysig cael targedau. Rydych yn llygad eich lle bod ein targedau'n glir na ddylai neb aros mwy na blwyddyn erbyn 2025, ond mae targed interim, a hynny yw y dylem weld diwedd ar y nifer sy'n aros am fwy na dwy flynedd yn y rhan fwyaf o arbenigeddau erbyn mis Mawrth 2023. Felly, mae hynny'n ffordd y gallwch ein dwyn i gyfrif yr adeg hon y flwyddyn nesaf, a gofynnaf i chi fy nwyn i gyfrif yn yr ystyr y byddaf yn dwyn fy swyddogion i gyfrif, a byddwn yn dwyn byrddau iechyd i gyfrif. Rwy'n credu ei fod yn gwbl glir. Rydym wedi adeiladu'r targedau hyn ochr yn ochr â'r byrddau iechyd. Maen nhw'n dweud wrthym ni y gallan nhw gyrraedd y targedau hyn. Mae'n bwysig iawn nawr ein bod ni'n cynnal y pwysau arnyn nhw o ran hyn.

You asked about a communication strategy. You'll know that there has been a very active communication strategy already, particularly with those who are waiting the longest. Your committee has written a very interesting report, and you'll know from that that the Living Well programme gives advice to people in terms of how they can live well while they're waiting for their operations. Obviously we'll be interested to see if and when other health boards will pick up on that. I will be requiring monthly briefings from my team, but I'm sure that they will be monitoring in real time what's been going on. If there are facilities that are not being used—in particular 9 a.m. to 5 p.m. full-time, all of the time—I'll want to know why, and I'm sure you'll be interested to know why as well. There is a target you can hold me to at the end of this year, in fact, as well, where we're saying that people should have their first appointment by the end of this year. We know that many—around 50 per cent, if not more—are waiting for that first initial appointment. So, hopefully, that will help us out.

When it comes to e-prescribing, you know my frustrations, Russell, in relation to this. You'll know that I've put money on the table, but I can assure you that I'm on it. I had a meeting just yesterday to go through how we can speed up the process, because, as you know, I'm not satisfied with waiting for three years for that to happen, and I do think that that could potentially make a big difference in terms of people's time. 

You're quite right to focus on not just recruitment, because I think we do have pipelines of recruitment ongoing. We have about 78 per cent more nurses in training than we've had before. We've got about 97 per cent more midwives in training than we've had before. The real issue for me is retention—how do we keep people in the system. In order to do that, we need to incentivise, we need to make sure that there are opportunities for them to make more money, perhaps, through working longer hours. So, all of those things are opportunities for them.

You're quite right to ask what help can a virtual consultation give. What it can do is the preparation work. Obviously, it's not going to help for the operation itself, but there's a lot of pre-op work that can be done virtually, and I think it's really important that that is done. But also, I think we've got to get people to understand that surgery is not always the only option and always the best option. I'm looking at your colleague behind who is an expert in this area, so I'm always very aware of the way I'm speaking when I have such an expert in the Chamber. I was speaking to somebody just this week who was told initially that he may need surgery on his shoulder, and now, actually, some intensive physio has corrected the problem. I think we do need to get people to understand that there are alternatives to surgery.

When you talk about building back better, I was waiting for your surgical hubs, I was waiting for your question around what we're doing in terms of COVID-lite hubs, and I can tell you that, actually, some of these are already up and running. In Cardiff, for example, we have a cataract theatre where, between Cardiff and Swansea, we'll be seeing 600 people per month. That is already up and running. We are going to be seeing a new trauma and orthopaedic centre being developed in Aneurin Bevan in the Royal Gwent. That's going have £1 million, and that's going to see around 3,650 people regularly. There's going to be a new orthopaedic and spinal surgical unit in Swansea and Hywel Dda. That's going to be a green area, that's going to be separate, so it won't be knocked out by urgent care that comes in through the door. I know that's something that surgeons have been asking for. We're going to try and make sure that we separate these paths out as much as possible. It is quite difficult when all the beds are full. It is important that we try and maintain that flow through the system, but also that we have reserve beds, if we can, for surgery to be able to continue.

Then, just in terms of waiting lists, obviously, the pandemic has knocked all of our plans out. We were actually improving as we went into the pandemic. In 2019 there were only 9,000 people waiting for 36 weeks. And I would ask you, Russell, to stop comparing apples and pears. The way that we count in Wales is very, very different from the way they count in England. First of all, it's not all about the numbers of people. So, when we see 700,000 people—

Gofynnoch chi am strategaeth gyfathrebu. Byddwch yn gwybod bod strategaeth gyfathrebu weithgar iawn wedi bod eisoes, yn enwedig gyda'r rhai sy'n aros hiraf. Mae eich pwyllgor wedi ysgrifennu adroddiad diddorol iawn, a byddwch yn gwybod o hynny fod y rhaglen Byw'n Dda yn rhoi cyngor i bobl ar sut y gallan nhw fyw'n dda tra byddan nhw'n aros am eu llawdriniaethau. Yn amlwg, bydd gennym ddiddordeb mewn gweld a fydd byrddau iechyd eraill yn cymryd sylw o hynny a phryd. Byddaf yn gofyn am sesiynau briffio misol gan fy nhîm, ond rwy'n siŵr y byddan nhw'n monitro mewn amser real yr hyn sydd wedi bod yn digwydd. Os oes cyfleusterau nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio—yn enwedig rhwng 9 a.m. a 5 p.m. llawn amser, drwy'r amser—byddaf eisiau gwybod pam, ac rwy'n siŵr y bydd gennych ddiddordeb mewn gwybod pam hefyd. Mae targed hefyd y gallwch fy nal i at fy addewid ar ddiwedd y flwyddyn hon, mewn gwirionedd, sef ein bod yn dweud y dylai pobl gael eu hapwyntiad cyntaf erbyn diwedd eleni. Rydym yn gwybod bod llawer—tua 50 y cant, os nad mwy—yn aros am yr apwyntiad cychwynnol cyntaf hwnnw. Felly, gobeithio y bydd hynny'n ein helpu.

O ran e-ragnodi, fe wyddoch chi fy rhwystredigaeth ynghylch hyn, Russell. Byddwch chi'n gwybod fy mod i wedi rhoi arian ar y bwrdd, ond gallaf eich sicrhau fy mod ar drywydd hwn. Cefais gyfarfod ddoe i fynd drwy'r ffordd y gallwn gyflymu'r broses, oherwydd, fel y gwyddoch, nid wyf yn fodlon aros am dair blynedd i hynny ddigwydd, ac rwy'n credu y gallai hynny wneud gwahaniaeth mawr o bosibl o ran amser pobl.

Rydych yn llygad eich lle wrth ganolbwyntio nid yn unig ar recriwtio, gan fy mod i'n credu bod gennym biblinellau recriwtio parhaus. Mae gennym tua 78 y cant yn fwy o nyrsys dan hyfforddiant nag a oedd gennym o'r blaen. Mae gennym tua 97 y cant yn fwy o fydwragedd dan hyfforddiant nag a oedd gennym o'r blaen. Y broblem wirioneddol i mi yw cadw—sut ydym yn cadw pobl yn y system. Er mwyn gwneud hynny, mae angen i ni gymell, mae angen i ni sicrhau bod cyfleoedd iddyn nhw wneud mwy o arian, efallai, drwy weithio oriau hwy. Felly, mae'r holl bethau hynny'n gyfleoedd iddyn nhw.

Rydych yn llygad eich lle wrth ofyn pa gymorth y gall ymgynghoriad rhithwir ei roi. Yr hyn y gall ei wneud yw'r gwaith paratoi. Yn amlwg, nid yw'n mynd i helpu ar gyfer y llawdriniaeth ei hun, ond mae llawer o waith cyn llawdriniaeth y gellir ei wneud yn rhithwir, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod hynny'n cael ei wneud. Ond hefyd, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gael pobl i ddeall nad llawdriniaeth yw'r unig ddewis bob tro na'r dewis gorau bob tro. Rwy'n edrych ar eich cyd-Aelod y tu ôl i chi sy'n arbenigwr yn y maes hwn, felly rwyf bob amser yn ymwybodol iawn o'r ffordd rwy'n siarad pan fydd gen i arbenigwr o'r fath yn y Siambr. Roeddwn i'n siarad â rhywun yr wythnos hon a gafodd wybod i ddechrau y gallai fod angen llawdriniaeth ar ei ysgwydd, a nawr, mewn gwirionedd, mae rhywfaint o ffisiotherapi dwys wedi cywiro'r broblem. Rwy'n credu bod angen i ni gael pobl i ddeall bod dewisiadau eraill heblaw llawdriniaeth.

Wrth i chi sôn am ailgodi'n gryfach, roeddwn i'n aros am eich canolfannau llawfeddygol, roeddwn i'n aros am eich cwestiwn ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud o ran canolfannau sy'n rhydd o COVID, a gallaf ddweud wrthych fod rhai o'r rhain eisoes ar waith. Yng Nghaerdydd, er enghraifft, mae gennym theatr cataract lle byddwn, rhwng Caerdydd ac Abertawe, yn gweld 600 o bobl y mis. Mae honno eisoes ar waith. Byddwn yn gweld canolfan trawma ac orthopedeg newydd yn cael ei datblygu yn Aneurin Bevan yn Ysbyty Brenhinol Gwent. Bydd honno'n cael £1 miliwn, a bydd yn gweld tua 3.650 o bobl yn rheolaidd. Bydd uned lawfeddygol orthopedig ac asgwrn cefn newydd yn Abertawe a Hywel Dda. Bydd honno'n ardal werdd a fydd ar wahân, felly ni fydd gofal brys sy'n dod i mewn drwy'r drws yn torri ar ei thraws. Rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth y mae llawfeddygon wedi bod yn gofyn amdano. Rydym yn mynd i geisio sicrhau ein bod yn gwahanu'r llwybrau hyn gymaint â phosibl. Mae'n eithaf anodd pan fydd yr holl welyau'n llawn. Mae'n bwysig i ni geisio cynnal y llif hwnnw drwy'r system, ond hefyd fod gennym welyau wrth gefn, os gallwn, er mwyn i lawdriniaeth allu parhau.

Yna, o ran rhestrau aros, yn amlwg, mae'r pandemig wedi difetha ein holl gynlluniau. Roeddem mewn gwirionedd yn gwella wrth i ni fynd i mewn i'r pandemig. Yn 2019 dim ond 9,000 o bobl oedd yn aros am 36 wythnos. A byddwn yn gofyn i chi, Russell, roi'r gorau i gymharu afalau a gellyg. Mae'r ffordd yr ydym yn cyfrif yng Nghymru yn wahanol iawn i'r ffordd y maen nhw'n cyfrif yn Lloegr. Yn gyntaf, nid yw'n ymwneud â nifer y bobl yn unig. Felly, pan welwn ni 700,000 o bobl—

16:00

It's not deliberately so. We want—[Interruption.]

Nid yw'n fwriadol. Rydym eisiau—[Torri ar draws.]

You don't need to answer someone from a sedentary position.

Nid oes angen i chi ateb rhywun sy'n eistedd.

We need to be transparent with the public. We think, for example, that it's important to include things like diagnostics and therapies in our waiting list times because, actually, there are thousands of people who are waiting for those. Those are not included in the English figures, so I would ask you to stop comparing apples and pears.

Mae angen i ni fod yn dryloyw gyda'r cyhoedd. Rydym ni'n credu, er enghraifft, ei bod yn bwysig cynnwys pethau fel diagnosteg a therapïau yn ein hamseroedd rhestrau aros oherwydd, mewn gwirionedd, mae miloedd o bobl yn aros amdanyn nhw. Nid ydyn nhw wedi'u cynnwys yn ffigurau Lloegr, felly gofynnaf i chi roi'r gorau i gymharu afalau a gellyg.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Y peth cyntaf y dywedaf i yw dwi ddim yn meddwl bod posib imi ofyn pob cwestiwn dwi eisiau ei ofyn heddiw yma, ac a bod yn deg, does dim modd i'r Gweinidog roi bob ateb heddiw yma. Ond heddiw ydy dechrau proses ar ddal y Llywodraeth i gyfri ar y dasg fwyaf pwysig, am wn i, sydd gan y Llywodraeth o'i blaen ar hyn o bryd.

Hefyd, peth pwysig iawn i'w ddweud ar y dechrau fel hyn, wrth ymateb i gyhoeddiad y cynllun hirddisgwyliedig yma ydy mai'r problemau dŷn ni'n siarad amdanyn nhw rŵan yw'r un problemau yn union â'r rhai a oedd yn bodoli cyn y pandemig. Ydyn, maen nhw'n waeth, ac mae'r ffigurau cymaint â hynny'n waeth—y rhestrau aros yn hirach a'r amseroedd aros yn fwy—ond yr un problemau ydy'r rhain. Fel y dywedodd Coleg Brenhinol y Meddygon mewn datganiad heddiw:

Thank you very much, Deputy Llywydd, and thank you to the Minister for her statement. The first thing I'll say is that I don't think it's possible for me to ask every question that I'd like to ask today, and to be fair, it's not possible for the Minister to provide all of the responses this afternoon. But today is the start of a process in holding the Government to account on the most important task that the Government is currently facing.

Another important thing to say at the outset, in response to this long-awaited plan, is that the problems that we are talking about now are the same problems as those that existed prior to the pandemic. Yes, they are worse, and the figures are so much worse—the waiting times are longer and the waiting lists are longer—but these are the same problems. As the Royal College of Surgeons said in a statement today: 

the pandemic has simply exacerbated the problem that we were already facing. 

mae'r pandemig wedi gwaethygu'r broblem yr oeddem eisoes yn ei hwynebu. 

Dyna ydy gwirionedd y sefyllfa, ac mae hynny'n dweud cymaint, onid ydy hi, am fethiant Gweinidogion, un ar ôl y llall, i roi y gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru ar y seiliau cynaliadwy dŷn ni eu hangen. Beth mae'r pandemig wedi'i wneud ydy dangos pa mor anghynaladwy oedd pethau cynt. Os mai bwriad y Gweinidog ydy mynd â ni nôl i sut oedd pethau cyn i'r pandemig daro, wel, dyn â'n helpo ni.

Mi af i drwy rai o wahanol elfennau'r datganiad heddiw yma. Dwi'n falch bod hwn gennym ni o'r diwedd, y cynllun yma. Dwi'n cytuno efo llawer o'r naratif dŷn ni wedi'i glywed gan y Gweinidog—yr angen i roi'r driniaeth gywir yn y lle cyntaf; yr angen i gynnig gofal mor agos at gartref â phosib—ond mae yna lawer o gwestiynau yn codi ynglŷn â sut yn union mae rhai o'r addewidion yn mynd i gael eu cyflawni.

Os ydyn ni'n sôn am roi blaenoriaeth i gynyddu capasiti o fewn y gwasanaeth iechyd, mae o'n bryder mawr i mi nad sôn am gynyddu capasiti o fewn gwasanaethau iechyd a gofal dŷn ni yn fan hyn, achos mae'n rhaid meddwl am y ddau fel un. Mi ddywedodd un prif weithredwr bwrdd iechyd wrthyf i yn ystod y pandemig, pan oedd y Gweinidog yn rhoi tipyn o arian ar gael i'r gwasanaeth iechyd, 'Mi fyddai'n well gen i pe bai'r arian yma yn mynd i wasanaethau gofal, oherwydd yn y fan honno y mae'r broblem.' Hynny ydy, mae'n rhaid meddwl am y gwaith o godi nôl ar ein traed ar ôl y pandemig yma fel her i'r gwasanaethau iechyd a gofal.

Blaenoriaethu diagnosis a thriniaeth, a chyflwyno rhai targedau newydd—dwi'n croesawu'r ffaith bod yna dargedau. Dwi'n hynod o siomedig efo lefel yr uchelgais o ran targedau canser. A bod yn deg, mae'r lefel o uchelgais yn adlewyrchu'r sefyllfa dŷn ni ynddi hi, ond dŷn ni erioed wedi cyrraedd y targed o 75 y cant i ddechrau triniaeth o fewn 62 diwrnod hyd yma. Y cwbl sy'n digwydd ydy cynyddu hynny o 75 i 80, a dwi'n methu â deall sut mae'r Gweinidog yn credu y gall hi gyrraedd y targed hwnnw, hyd yn oed, heb gael cynllun canser, fel mae pawb heblaw Llywodraeth Cymru, mae'n ymddangos, yn galw amdano fo.

O ran y targedau ehangach—

That's the reality of the situation, and that tells us so much about the failure of one Minister after another to put the health and care services of Wales on the sustainable foundations that we need. What the pandemic has done is to show just how unsustainable things were. If it is the Minister's intention to take us back to how things were prior to the pandemic, well, God help us.

I will go through some of the elements of the statement today. I'm pleased that we have had this statement and that this plan is in place. I agree with much of the narrative that we've heard from the Minister—the need to provide the right treatment in the first instance; the need to provide care as close to home as possible—but there are many questions arising as to how, exactly, some of these pledges are to be delivered.

If we're talking about prioritising increasing capacity within the health service, it is a major concern of mine that we are not talking about increasing capacity within health and care services here, because we have to think of these are two halves of the same walnut. One chief executive of a health board told me during the pandemic, when the Minister was making some funding available to the health service, that he would prefer to see the money going to care services because that's where the problem is. We do have to think about the process of recovery post pandemic as a challenge for health and care services.

In terms of prioritising diagnosis and treatment and introducing some new targets, I welcome the fact that there are targets. I am very disappointed with the level of ambition in terms of cancer targets. To be fair, it does reflect the situation that we are in, but we have never reached that target of 75 per cent to start treatment within 62 days. All that's happening is that's being increased from 75 to 80 per cent, and I can't understand how the Minister will be able to achieve that target either without having a cancer plan, which everyone other than the Welsh Government seems to be calling for. 

In terms of the broader targets—

I've received some comments today from Cymru Versus Arthritis, worried about the targets that are in relation to cutting waiting times for most specialities, rather than all. Given how long orthopaedic waiting times are, this is one heck of a get-out clause for Welsh Government: 'We'll sort waiting times except those people who are waiting the longest'. I would appreciate an undertaking to publish targets for all specialities, but recognising that the challenge is greater for some specialities, but, again, it's about knowing where we need to go.

Rwyf wedi cael rhai sylwadau heddiw gan Cymru Versus Arthritis, yn poeni am y targedau sy'n ymwneud â thorri amseroedd aros ar gyfer y rhan fwyaf o arbenigeddau, yn hytrach na phob un. O ystyried pa mor hir yw amseroedd aros orthopedig, dyma dipyn o esgus i beidio â gwneud rhywbeth gan Lywodraeth Cymru: 'Byddwn yn rhoi trefn ar amseroedd aros ac eithrio'r bobl hynny sy'n aros hwyaf'. Byddwn yn gwerthfawrogi ymrwymiad i gyhoeddi targedau ar gyfer pob arbenigedd, ond gan gydnabod bod yr her yn fwy i rai arbenigeddau, ond, unwaith eto, mae'n ymwneud â gwybod i ble y mae angen i ni fynd.

Technoleg, yn fyr iawn—roeddwn i am bwyso arnoch chi i sôn dipyn am dechnoleg a defnyddio technoleg. Dwi'n falch o'r ymrwymiadau i ddatblygu'r portal i gleifion gael gwybod lle maen nhw arni o fewn y system. Mae ambell i gwestiwn yn codi yn sgil hynny. Pa bryd fydd y portal yma yn barod? A fyddwch chi'n defnyddio staff rheng flaen i helpu datblygu'r cynllun hwnnw? A hefyd, fydd e'n caniatáu cyfathrebu rhwng gofal sylfaenol a gofal eilradd, achos mae'n rhaid inni gael y cyfathrebu di-ffin yma rhwng gwahanol rannau'r gwasanaeth iechyd?

Dwi'n ymwybodol bod fy amser i yn rhedeg allan; mi adawn ni o yn fanna, oherwydd, fel dwi'n dweud, dechrau'r broses ydy hyn o ddal y Llywodraeth i gyfri. A dwi wedi eu dyfynnu unwaith, ac mi wnaf i unwaith eto—Coleg Brenhinol y Meddygon: mae yna syniadau da yma, medden nhw, ond beth sydd ddim yn glir ydy sut mae gwireddu y syniadau yma, yn cynnwys ar beth mor sylfaenol â chynllunio gweithlu. Dŷn ni'n clywed am yr angen i gynllunio gweithlu; wel, dŷn ni'n gwybod bod yna angen i gynllunio gweithlu, ond beth dŷn ni eisiau ei wybod ydy sut mae'r gwaith hwnnw'n mynd i gael ei wneud. Mae yna her enfawr o flaen y Llywodraeth.

Technology, very briefly—I was going to urge you to talk about technology and the use of technology. I'm pleased to see the commitments to develop the portal so that patients can know where they are within the system. Just a few questions arising as a result of that. When will this portal be ready? Will you be using front-line staff to help develop that proposal? And also, will it allow communication between primary care and secondary care, because we do have to have that seamless communication between the different parts of the health service?

I am aware that my time is swiftly running out, so I'll leave it there, because, as I said, this is the beginning of the process of holding the Government to account. And I've quoted them once, and I will do so again, the Royal College of Surgeons—there are good ideas here, but what isn't clear is how these ideas will be delivered, including on something as fundamental as workforce planning. We've heard of the need to plan the workforce; well, we know that, but what we want to know is how that work is going to be done. There's a huge challenge facing the Government.

16:05

Diolch yn fawr, Rhun. Yn sicr, mae pethau wedi newid ers i'r pandemig fwrw. Mae'r ffaith ein bod ni i gyd yn defnyddio technoleg mewn ffordd hollol wahanol i'r ffordd roedden ni cyn y pandemig yn golygu bod yna bosibiliadau nawr nad oedd yna cyn y pandemig. Ac felly rŷn ni eisiau manteisio ar y rheini er mwyn newid y system ymlaen. Ond rŷch chi'n eithaf reit, beth sydd angen arnon ni yw datblygu gwasanaethau sy'n gynaliadwy am y tymor hir a dyna pam taw beth rŷn ni'n bwriadu ei wneud fan hyn yw cynyddu capasiti. Ac rŷch chi'n sôn am drawsnewid; dyna beth rŷn ni'n trial gwneud yw trawsnewid, ond mae eisiau i'r cyhoedd ddod gyda ni ar hwn hefyd, i ddeall bod rhaid inni wneud pethau'n wahanol a bod y ffordd rŷn ni wedi gwneud popeth yn y gorffennol—pobl yn jest cymryd yn ganiataol mai yn yr ysbyty fyddan nhw'n cael gofal—mae hwnna'n mynd i newid. Rŷn ni eisiau i'r gofal fod yn agos at bobl, rŷn ni eisiau i'r diagnostics ddigwydd yn ein cymunedau ni, a dim ond mynd i'r ysbyty os oes wirioneddol angen gwneud hynny. Felly, mae blaenoriaeth gyda ni o ran diagnosis a thriniaeth, ac mae hwnna yn bwysig, achos mae yna lot o bobl yn aros am eu diagnosis cyntaf. Mae eisiau inni wybod pwy sy'n aros, er mwyn gwybod os yw hwnna'n mynd i fod yn broblem ddifrifol neu beidio, ac felly dyna pam rŷn ni'n canolbwyntio ar hynny yn ystod y misoedd cyntaf.

Mae, fel y gwyddoch chi, arian mawr eisoes wedi mynd mewn i'r gwasanaeth gofal. Bydd angen mwy, yn sicr, ond fel rŷch chi'n ymwybodol, rŷn ni am y tro cyntaf yn talu'r real living wage i'r bobl sy’n gweithio yn y sector yma. A dyna yw'r her fwyaf, dwi'n meddwl, o ran gofal—talu cyflog sy'n deg i bobl, achos yn y ffordd yna y byddwn ni'n denu mwy o bobl i mewn i'r system. Ond rŷn ni yn gweithio gyda Plaid Cymru i ddod lan â rhaglen ar sut y byddwn ni'n mynd ati i edrych ar ofal yn y tymor hir.

Beth rŷn ni wedi ceisio ei wneud fan hyn yw rhoi mesurau a thargedau mewn lle sy'n realistig, ond sydd hefyd yn rhoi gobaith i bobl, ac mae hynny'n hollbwysig. Ar hyn o bryd, dyw pobl ddim yn gwybod beth i ddisgwyl, ond gyda'r targedau yma, dwi'n gobeithio y byddan nhw'n cael gwell syniad. Ac mae e'n rili bwysig, a dwi eisiau ei gwneud hi'n glir, yn enwedig gyda orthopaedics, er enghraifft—mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol, rŷn ni'n dal mewn sefyllfa sydd yn eithaf argyfyngus. Does dim ond angen ichi fynd i A&E ar nos Wener, fel y gwnes i ddydd Gwener diwethaf, jest i weld y pwysau arnyn nhw, ac mi allwch chi weld pam fod pobl yn canslo operations, achos bod yna gymaint o bwysau wrth y drws cefn. Felly, mae cael gwelyau yn hollbwysig os ydych chi'n mynd i barhau.

Dyna pam, o ran orthopaedics, er enghraifft, beth fyddwn ni'n ei wneud yw newid y ffordd rŷn ni'n gwneud hyn, i sicrhau bod yna wasanaethau yn cael eu darparu, lle byddwn ni'n gweld lot o cataracts yn cael eu gwneud mewn ffyrdd cyflym; yr un peth gydag orthopaedics, fel rŷn ni'n bwriadu datblygu, er enghraifft, yn Abertawe. Ond mae'n bwysig hefyd fod pobl yn deall mai'r median wait ar hyn o bryd yw 42 o wythnosau. Felly, er bod rhai pobl yn aros yn hir, y median wait yw 42 o wythnosau. Felly, mae hi'n bwysig bod pobl yn deall hynny.

Mae technoleg a'r ffordd mae'r systemau'n siarad gyda'i gilydd—unwaith eto, rŷn ni wedi bod yn trafod hwn yr wythnos yma. Unwaith eto, mae'n anodd troi hwnna ymlaen dros nos, ond mae yna gynlluniau mewn lle a dwi wedi trio rhoi pwysau ymlaen i weld os gallwn ni symud yn gyflymach yn y system yna.

Ac o ran cynllunio'r gweithlu, byddwch chi'n ymwybodol bod rhaglen gyda ni, ond beth sy'n bwysig yw bod yna action plan i'r rhaglen yna. Dyna pam rŷn ni'n gweithio gyda HEIW. A rhan o beth rŷn ni'n mynd i'w roi mewn lle fan hyn yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n hollol glir ynglŷn â beth yw'r gweithlu sydd angen ei roi mewn lle. Ac felly dwi'n siŵr byddai gan y pwyllgor ddiddordeb gweld beth rŷn ni'n bwriadu ei wneud yn y maes yna.

Thank you very much, Rhun. Certainly, things have changed since the pandemic hit. The fact that we are all using technology in an entirely different way as compared to how we were using it before the pandemic means that there are possibilities now that weren't in place before the pandemic. We want to take advantage of those opportunities to transform the system going forward. But you're right, what we need is to develop sustainable services in the long term and that's why what we intend to do here is to increase capacity. And you talk about transformation; well, that's what we're trying to do, to transform, but the public needs to come with us on this too, to understand that we do have to do things differently and that the way that we have done things in the past—people just taking it for granted that they would be receiving care in a hospital, for example—will change. We want the care to be taking place closer to the people, we want the diagnostics to happen in the community, and that they'll only attend hospital if they generally have to do so. So, we have a priority in terms of diagnosis and treatment, and that is important, because there are many people waiting for their initial diagnosis. We need to know who is waiting, to find out whether that is going to be a serious problem or not, and that's why we are focusing on that during the first few months.

As you know, major funding has gone into the care service. There will be a need for more, certainly, but as you are aware, for the first time we are paying the real living wage to those people who work in this sector. And that's the greatest challenge, I believe, in terms of care, namely to pay people a fair wage, because it's in that way that we will attract more people into the system. But we are working with Plaid Cymru to come up with a programme on how we will go about looking at care in the longer term.

What we've tried to do here is to put in place measures and targets that are realistic, but that also give people hope, and that is vital. At the moment, people don't know what to expect, but with these targets, I hope that they will get a better idea. And it's really important, and I want to make it clear, particularly with regard to orthopaedics, for example—we have to be aware that we are still in a crisis situation. You only need to go to A&E on a Friday evening, as I did last Friday, just to see the pressure on them, and you can see why people are cancelling operations, because there is so much pressure at the back door. And so having beds is vital if you're going to continue and go forward.

So, in terms of orthopaedics, for example, what we'll be doing is changing the way that we do this, to ensure that there are organisations and services provided where we see a great many cataract procedures done swiftly; the same with orthopaedics, as we intend to develop, for example, a centre in Swansea for that. But it's also important that people understand that the median wait at the moment is 42 weeks. So, even though some people are waiting very long, the median wait is 42 weeks. So, it is important that people do understand that too.

Technology and the way that the systems communicate with each other—once, again, we've been discussing that this week. Again, it's difficult to switch that on overnight, but there are plans in place, and I've tried to apply pressure to see whether we can move more swiftly with regard to those systems.

And in terms of workforce planning, you'll be aware that we have a programme, but what's important is that there is an action plan associated with that programme. That's why we're working with HEIW. And part of what we're going to be putting in place here is to ensure that we are entirely clear in terms of the workforce that we need to have in place. And I'm sure that the committee will be interested in seeing what we intend to do in that field. 

16:10

Members will be aware that we've already gone beyond the allocated time. I ask all remaining Members—I will call you—to keep your contributions succinct and within the time allocation, and for the Minister to also be succinct in her answers, please. Jenny Rathbone.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod eisoes wedi mynd y tu hwnt i'r amser a neilltuwyd. Gofynnaf i'r holl Aelodau sy'n weddill—byddaf yn eich galw—i gadw'ch cyfraniadau'n gryno ac o fewn yr amser a neilltuir, ac i'r Gweinidog hefyd fod yn gryno yn ei hatebion, os gwelwch yn dda. Jenny Rathbone.

Thank you. I congratulate you on not trying to fix a broken system, but instead to have a whole-system change. So, I fully support the work you outline in your plan.

Cataracts, hips and knees are the biggest issues that I find it very difficult how to advise constituents on, because they're obviously things that need to be done by specialists. I'm aware, for example, that a consultant orthopaedic surgeon up in north Wales has pioneered day-care knee surgery. How well is that pioneering work travelling to ensure that other people are also doing that sort of knee surgery, which involves, obviously, a multidisciplinary team of nurses and others, to ensure that people, including the patient's family, know how to do the exercises to enable all that to happen?

We need to change the way we think about things ourselves. I heard Peter Fox earlier decrying the fact that his constituent's children had only been able to see the hygienist, when, unless they've got special needs, the hygienist is the best person to check a child and give them a routine check.

Similarly, the optometrist providing an enhanced service is surely going to help us ensure that those who most urgently need to see the ophthalmologist will get seen. But it does require the ophthalmologist to look at the images that the optometrist is sending them. I know that this happens in Swansea Bay health board, which is why they have such a low level of waiting times. How are you going to get that sort of good practice embedded across the system so that people, those who really do need urgent cataract treatment, are going to the top of the list?

Diolch. Rwy'n eich llongyfarch am beidio â cheisio trwsio system sydd wedi torri, ond yn hytrach i gael newid system gyfan. Felly, rwy'n llwyr gefnogi'r gwaith yr ydych yn ei amlinellu yn eich cynllun.

Cataractau, cluniau a phengliniau yw'r materion mwyaf yr wyf i'n ei chael yn anodd iawn cynghori etholwyr arnyn nhw, gan eu bod nhw'n amlwg yn bethau y mae angen i arbenigwyr eu gwneud. Rwy'n ymwybodol, er enghraifft, fod llawfeddyg orthopedig ymgynghorol yn y gogledd wedi arloesi llawdriniaeth ben-glin gofal dydd. Pa mor dda y mae'r gwaith arloesol hwnnw'n ymledu i sicrhau bod pobl eraill hefyd yn gwneud y math hwnnw o lawdriniaeth ben-glin, sy'n cynnwys, yn amlwg, dîm amlddisgyblaethol o nyrsys ac eraill, i sicrhau bod pobl, gan gynnwys teulu'r claf, yn gwybod sut i wneud yr ymarferion i alluogi hynny i gyd ddigwydd?

Mae angen i ni newid y ffordd yr ydym yn meddwl am bethau ein hunain. Clywais Peter Fox yn gynharach yn difrïo'r ffaith mai dim ond yr hylenydd yr oedd plant ei etholwr wedi cael ei weld, pan mai'r hylenydd, oni bai fod gan y plentyn anghenion arbennig, yw'r person gorau i roi archwiliad i blentyn a rhoi archwiliad arferol iddyn nhw.

Yn yr un modd, mae'n sicr bod yr optometrydd sy'n darparu gwasanaeth manylach yn mynd i'n helpu i sicrhau y bydd y rhai hynny sydd â'r angen mwyaf brys i weld yr offthalmolegydd yn cael eu gweld. Ond mae'n rhaid i'r offthalmolegydd edrych ar y lluniau y mae'r optometrydd wedi eu hanfon ato. Rwy'n gwybod bod hyn yn digwydd ym mwrdd iechyd Bae Abertawe, a dyna pam mae ganddyn nhw lefel mor isel o amseroedd aros. Sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y math hwnnw o arfer da yn cael ei ymgorffori ar draws y system fel bod pobl, y rhai y mae angen triniaeth cataract gwirioneddol frys arnyn nhw, yn mynd i frig y rhestr?

Thanks very much, Jenny. And, certainly, cataracts is an area that we are very much focused on, because, as you say, there are literally thousands of people waiting. We are trying to make sure that we deal with them in a system of priority, so those who are more likely to lose their sight go to the front of the queue. I actually had an eye test this morning and my optician was thrilled to hear that we're going to be changing the law to make sure that they can do far more than just eye tests. And we hope, through changing the law, we will be able to reduce the waiting lists by around a third. So, there are experts that we are not using to their full capacity at the moment, and that's what we intend to do.

And you're absolutely right to point out, I'm afraid, to Mr Fox that, actually, we are going to be doing things differently. You may not see a dentist in the future. It may be that you'll be seeing someone different who is just as capable of finding out whether you need more expert treatment or not. This is about a really different change, a different approach, and I'm glad to see that you've recognised that. So, we will be doing things differently.

Just in terms of day care, you're absolutely right. I spent a very interesting day in Ysbyty Glan Clwyd last week with the clinical head there—very interesting in terms of what they're doing, day care. [Interruption.] And also the kind of—. What's important for me, if you don't mind stopping chuntering at the side there—. What's important to me is that we—[Interruption.] Can you please stop, Darren?

Diolch yn fawr iawn, Jenny. Ac, yn sicr, mae cataractau yn faes yr ydym yn canolbwyntio'n fanwl arno, oherwydd, fel y dywedwch, mae miloedd o bobl yn aros, yn llythrennol. Rydym yn ceisio sicrhau ein bod yn ymdrin â nhw mewn system o flaenoriaeth, felly mae'r rhai sy'n fwy tebygol o golli eu golwg yn mynd i flaen y ciw. Cefais brawf llygaid y bore yma ac roedd fy optegydd wrth ei fodd o glywed ein bod yn mynd i fod yn newid y gyfraith i sicrhau eu bod yn gallu gwneud llawer mwy na phrofion llygaid yn unig. Ac rydym yn gobeithio, drwy newid y gyfraith, y byddwn yn gallu lleihau'r rhestrau aros i ddwy ran o dair o'r hyn yr oedden nhw. Felly, mae arbenigwyr nad ydym yn eu defnyddio i'w llawn gapasiti ar hyn o bryd, a dyna yr ydym yn bwriadu ei wneud.

Ac rydych yn llygad eich lle i hysbysu, mae arnaf ofn, Mr Fox ein bod, mewn gwirionedd, yn mynd i fod yn gwneud pethau'n wahanol. Efallai na fyddwch yn gweld deintydd yn y dyfodol. Efallai y byddwch yn gweld rhywun gwahanol sydd yr un mor abl i ddarganfod a oes angen triniaeth fwy arbenigol arnoch ai peidio. Mae hyn yn ymwneud â newid gwahanol iawn, dull gwahanol, ac rwy'n falch o weld eich bod wedi cydnabod hynny. Felly, byddwn yn gwneud pethau'n wahanol.

O ran gofal dydd, rydych yn llygad eich lle. Treuliais ddiwrnod diddorol iawn yn Ysbyty Glan Clwyd yr wythnos diwethaf gyda'r pennaeth clinigol yno—diddorol iawn o ran yr hyn y maen nhw yn ei wneud, gofal dydd. [Torri ar draws.] A hefyd y math o—. Beth sy'n bwysig i mi, os nad oes ots gennych roi'r gorau i'r grwgnach ar yr ochr yna—. Yr hyn sy'n bwysig i mi yw ein bod ni—[Torri ar draws.] A wnewch chi roi'r gorau iddi, Darren, os gwelwch yn dda?

16:15

Minister—. Darren, it is fair. We are already out of time. I want to hear the answers and I want other speakers to be able to give their questions.

Gweinidog—. Darren, mae yn deg. Mae ein hamser eisoes ar ben. Rwyf eisiau clywed yr atebion ac rwyf eisiau i siaradwyr eraill gael gofyn eu cwestiynau.

I'm more than happy to answer you, Darren. Just let's do it in a formal way. 

For me, the important thing is that we look at efficiencies but also the costs. So, Cwm Taf can do hip replacements really cheaply compared to some of the other areas, so we've got to learn from those and some of those are about day care. So, certainly, that would avoid the problem in terms of the beds issue, which is the constraint on the system. So, lots to learn and that's what we'll be driving the system to do in the next few years.

Rwy'n fwy na pharod i'ch ateb chi, Darren. Ond gadewch i ni ei wneud mewn ffordd ffurfiol. 

I mi, y peth pwysig yw ein bod yn edrych ar effeithlonrwydd ond hefyd ar y costau. Felly, gall Cwm Taf osod clun newydd yn rhad iawn o'i gymharu â rhai o'r ardaloedd eraill, felly mae'n rhaid i ni ddysgu oddi wrthyn nhw ac mae rhai ohonyn nhw yn ymwneud â gofal dydd. Felly, yn sicr, byddai hynny'n osgoi'r broblem o ran gwelyau, sy'n cyfyngu ar y system. Felly, mae llawer i'w ddysgu a dyna beth fyddwn ni'n ysgogi'r system i'w wneud yn ystod y blynyddoedd nesaf.

I've got three questions and I'll make them very quick. Minister, you talk about recruitment. Dentists and nurses are extremely hard to recruit, especially in places like Brecon and Radnorshire, so do you think that the NHS degree apprenticeships are something that you would bring in to actually try and get more people into the NHS? I'd like to have a comment on that, please. The additional money going into mental health support is welcome, but I'd like to know what specific areas that money is going into to make sure that it's actually not being swallowed up in bureaucracy and going to the front line to support people who are suffering. And finally, you did mention about developing an orthopaedic surgical hub in Swansea, and I'd just like to know how quickly that's being developed and where we are, as of today, with getting that set up. Diolch, Deputy Llywydd.

Mae gen i dri chwestiwn a byddaf yn gyflym iawn. Gweinidog, rydych chi'n sôn am recriwtio. Mae'n eithriadol o anodd recriwtio deintyddion a nyrsys, yn enwedig mewn lleoedd fel Aberhonddu a Sir Faesyfed, felly a ydych yn credu bod prentisiaethau gradd y GIG yn rhywbeth y byddech yn ei gyflwyno i geisio cael mwy o bobl i mewn i'r GIG? Hoffwn gael sylw ar hynny, os gwelwch yn dda. Mae'r arian ychwanegol sy'n mynd i gymorth iechyd meddwl i'w groesawu, ond hoffwn wybod i ba feysydd penodol y mae'r arian hwnnw'n mynd i sicrhau nad yw'n cael ei lyncu mewn biwrocratiaeth ond yn mynd i'r rheng flaen i gefnogi pobl sy'n dioddef. Ac yn olaf, fe wnaethoch chi sôn am ddatblygu canolfan lawfeddygol orthopedig yn Abertawe, a hoffwn wybod pa mor gyflym y mae honno'n cael ei datblygu a lle yr ydym ni, heddiw o ran sefydlu honno. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Thanks. That's the way to ask questions, James. Thanks very much. [Laughter.] I'll see if I can answer in just as efficient a way. First of all, on dentists, look, we're already on it in terms of apprenticeships. So, Health Education and Improvement Wales, we're asking them to really look at what more we can do in that area, where we're using technicians rather than dentists. On mental health, I know that my colleague Lynne is very keen on making sure that we put the emphasis on prevention, stopping the problem from developing in the first place. That's why we're doing it in schools, making sure that there's early intervention and making sure that we have more things like social prescribing to help us out there. And in terms of orthopaedic hubs, I know that Swansea is very much on it in terms of developing their orthopaedic hub and they will be doing that as a result of the £250 million that we invested last year, and I know that they're very much keen to develop that, I think in the Neath area, because it's away from A&E.

Diolch. Dyna'r ffordd i ofyn cwestiynau, James. Diolch yn fawr. [Chwerthin.] Fe gawn ni weld os gallaf ateb mewn ffordd sydd yr un mor effeithlon. Yn gyntaf, o ran deintyddion, edrychwch, rydym eisoes ar drywydd hyn o ran prentisiaethau. Felly, Addysg a Gwella Iechyd Cymru, rydym yn gofyn iddyn nhw edrych yn wirioneddol ar beth arall y gallwn ei wneud yn y maes hwnnw, lle rydym yn defnyddio technegwyr yn hytrach na deintyddion. O ran iechyd meddwl, gwn fod fy nghyd-Aelod Lynne yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn rhoi'r pwyslais ar atal, gan atal y broblem rhag datblygu yn y lle cyntaf. Dyna pam yr ydym yn ei wneud mewn ysgolion, gan sicrhau bod ymyrraeth gynnar a sicrhau bod gennym fwy o bethau fel rhagnodi cymdeithasol i'n helpu ni. Ac o ran canolfannau orthopedig, rwy'n gwybod bod Abertawe wrthi'n ymdrin â hyn o ran datblygu eu canolfan orthopedig a byddan nhw'n gwneud hynny o ganlyniad i'r £250 miliwn y gwnaethom ei fuddsoddi y llynedd, ac rwy'n gwybod eu bod yn awyddus iawn i ddatblygu honno, rwy'n credu yn ardal Castell-nedd, oherwydd ei bod i ffwrdd o'r adran damweiniau ac achosion brys.

Minister, I think he actually asked about degree nurses, rather than degree apprenticeships in dentistry.

Gweinidog, rwy'n credu iddo ofyn am nyrsys gradd mewn gwirionedd, yn hytrach na phrentisiaethau gradd mewn deintyddiaeth.

It doesn't matter. [Laughter.] Let's move on—[Inaudible.]

Does dim ots. [Chwerthin.] Gadewch i ni symud ymlaen—[Anghlywadwy.]

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, as we discussed in this Chamber during endometriosis month, the disease has a devastating impact on sufferers. A constituent of mine has contacted me saying that she was told by her consultant at the Royal Glamorgan Hospital yesterday that the NHS aren't doing any operations at all for women with endometriosis—so, no diagnostic laparoscopies, no excision, no thermal ablation. She was due to have an operation a week before the first lockdown in 2020 and six months ago had a call from the medical secretary asking if she would be prepared to go to the Spire for treatment paid for by the NHS, to which she said, 'Yes, of course.' But yesterday she was told to give up any hope of getting surgery—no timescales at all. She has to have an injection every month to chemically induce the menopause and will be put on hormone replacement therapy, something that she's very concerned about because of all the press reports about the shortages with HRT at present, and also because she received this treatment 15 years ago and was made very ill from this treatment. She told me, 'I feel completely invisible.' How do we ensure that she and others like her do not feel invisible?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fel y gwnaethom ni drafod yn y Siambr hon yn ystod mis endometriosis, mae'r clefyd yn cael effaith ddinistriol ar ddioddefwyr. Mae un o fy etholwyr wedi cysylltu â mi i ddweud ei bod wedi cael gwybod gan ei meddyg ymgynghorol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ddoe nad yw'r GIG yn gwneud unrhyw lawdriniaethau o gwbl i fenywod ag endometriosis—felly, dim laparosgopïau diagnostig, dim trychiadau, dim abladiad thermol. Roedd hi i fod i gael llawdriniaeth wythnos cyn y cyfyngiadau symud cyntaf yn 2020 a chwe mis yn ôl cafodd alwad gan yr ysgrifennydd meddygol yn gofyn a fyddai hi'n barod i fynd i Spire am driniaeth y byddai'r GIG yn talu amdani, a dywedodd, 'wrth gwrs.' Ond ddoe dywedwyd wrthi am roi'r gorau i obeithio cael llawdriniaeth—dim amserlenni o gwbl. Mae'n rhaid iddi gael pigiad bob mis i ysgogi'r menopos yn gemegol a bydd yn cael ei rhoi ar therapi adfer hormonau, rhywbeth y mae'n pryderu'n fawr amdano oherwydd yr holl adroddiadau yn y wasg am brinder HRT ar hyn o bryd, a hefyd am ei bod wedi cael y driniaeth hon 15 mlynedd yn ôl a oedd wedi ei gwneud yn sâl iawn. Dywedodd wrthyf, 'Rwy'n teimlo'n gwbl anweledig.' Sut mae sicrhau nad yw hi ac eraill fel hi yn teimlo'n anweledig?

Thanks very much. Can I tell you that endometriosis is an area that I have really tried to focus on, because I think it's an area that's been neglected for far too long? And that's one of the reasons why, by the end of this term, I will be producing a women's health plan, because I do think that it's really important that we focus on women's health. There are so many areas where we need to understand. What is diabetes in women? How does that affect women? Asthma in women, autism in women, all of these different areas—we need to have a women's lens put on all of these different conditions. But endometriosis is an area where we already have the women's implementation group, which has been set up for a number of years, and they've actually started to deliver. So, I'm really pleased that we already, now, have experts in terms of endometriosis nurses in every health board. Of course we need more surgeons who are able to deal with this, but this is all part of a plan. We can't switch it on overnight, but those nurses are in place. I've been to hear them and been to presentations with them, explaining and describing how to tell patients to manage pain. I'm really delighted that we've already appointed two national clinical leads for pain management, one in Aneurin Bevan and one in Powys, and I hope that those people living with endometriosis will be able to access those as well. So, there's a lot more work to be done on endometriosis, but I'm very pleased with the progress that we're already making.

Diolch yn fawr. A gaf i ddweud wrthych fod endometriosis yn faes yr wyf i wedi ceisio canolbwyntio arno mewn gwirionedd, gan fy mod i'n credu ei fod yn faes sydd wedi'i esgeuluso am lawer gormod o amser? A dyna un o'r rhesymau pam, erbyn diwedd y tymor hwn, y byddaf yn llunio cynllun iechyd menywod, gan fy mod i'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn canolbwyntio ar iechyd menywod. Mae cymaint o feysydd y mae angen i ni eu deall. Beth yw diabetes mewn menywod? Sut mae hynny'n effeithio ar fenywod? Asthma mewn menywod, awtistiaeth mewn menywod, pob un o'r gwahanol feysydd hyn—mae angen i ni osod lens menywod ar bob un o'r cyflyrau gwahanol hyn. Ond mae endometriosis yn faes lle mae gennym ni grŵp gweithredu'r menywod eisoes, sydd wedi'i sefydlu ers nifer o flynyddoedd, ac maen nhw wedi dechrau cyflawni mewn gwirionedd. Felly, rwy'n falch iawn bod gennym ni arbenigwyr eisoes, erbyn hyn, o ran nyrsys endometriosis ym mhob bwrdd iechyd. Wrth gwrs, mae angen mwy o lawfeddygon arnom sy'n gallu ymdrin â hyn, ond mae hyn i gyd yn rhan o gynllun. Ni allwn ei droi ymlaen dros nos, ond mae'r nyrsys hynny yn eu lle. Rwyf wedi bod i'w clywed ac wedi bod i gyflwyniadau gyda nhw, yn esbonio ac yn disgrifio sut i ddweud wrth gleifion sut i reoli poen. Rwy'n falch iawn ein bod ni eisoes wedi penodi dau arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer rheoli poen, un yn Aneurin Bevan ac un ym Mhowys, a gobeithio y bydd y bobl hynny sy'n byw ag endometriosis yn gallu defnyddio eu gwasanaethau nhw hefyd. Felly, mae llawer mwy o waith i'w wneud ar endometriosis, ond rwy'n falch iawn o'r cynnydd yr ydym eisoes yn ei wneud.

16:20

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I will keep my question very brief indeed. First of all, I do welcome the plan, because it does give hope, particularly with the targets, but those now have to be not only achievable but delivered as well. Because a lot of us who believe strongly to our dying day in the NHS know that we've got to give confidence back that the system isn't broken. It's bowed, but we can actually fix this and we can get it back onto its feet. And my two questions related to this are these: first of all—and it reflects on the past 10 years—we put the money into the NHS that we are able to that comes through Barnett consequentials. Rigorous analysis that has been done has shown that, over the average 10 years leading up to the start of the pandemic, the increase was around 1.4 per cent per year compared to 3.7 per cent. It was missing, Dirprwy Lywydd, £37 billion. So, is the quantum sufficient that we now have going forward? And secondly, how are the staff ready to deliver this? After coming out of a pandemic, in all the brutal conditions that staff have encountered, now to do this turnaround—. Can it be done? What support will we give to the staff to do it, and is there enough money in the system now to do it as well? But I welcome the fact that nothing's been ruled out of this. You've thrown the kitchen sink at it.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac fe wnaf gadw fy nghwestiwn yn fyr iawn yn wir. Yn gyntaf oll, rydw i'n croesawu'r cynllun, oherwydd mae'n rhoi gobaith, yn enwedig gyda'r targedau, ond mae'n rhaid i'r rheini bellach fod nid yn unig yn gyraeddadwy ond maen rhaid iddyn nhw gael eu cyflawni hefyd. Oherwydd mae llawer ohonom ni sy'n credu'n gryf, hyd ddydd ein marwolaeth, yn y GIG yn gwybod bod yn rhaid i ni roi hyder yn ôl nad yw'r system wedi torri. Mae wedi crymu, ond gallwn ni drwsio hyn a gallwn ni ei gael yn ôl ar ei draed. A fy nau gwestiwn sy'n ymwneud â hyn yw'r rhain: yn gyntaf oll—ac mae'n myfyrio ar y 10 mlynedd diwethaf—rydym ni'n rhoi'r arian rydym ni'n gallu i'r GIG sy'n dod o symiau canlyniadol Barnett. Mae dadansoddiad trylwyr sydd wedi'i wneud wedi dangos, dros y 10 mlynedd cyfartalog yn arwain at ddechrau'r pandemig, fod y cynnydd tua 1.4 y cant y flwyddyn o'i gymharu â 3.7 y cant. Roedd £37 biliwn yn brin, Dirprwy Lywydd. Felly, ydy'r cwantwm sydd gennym ni yn awr wrth symud ymlaen? Ac yn ail, sut mae'r staff yn barod i gyflawni hyn? Ar ôl dod allan o bandemig, yn yr holl amodau creulon mae staff wedi eu profi, nawr i wneud hyn—. A ellir ei wneud? Pa gymorth fyddwn ni'n ei roi i'r staff i'w wneud, ac a oes digon o arian yn y system yn awr i'w wneud hefyd? Ond rwy'n croesawu'r ffaith nad oes dim wedi'i ddiystyru o hyn. Rydych chi wedi taflu popeth dan haul ato.

Well, we certainly are trying to throw the kitchen sink at that, and I can tell you that I don't think the system is broken. A system that actually sees 200,000 people a month I don't think is a system that is broken. And I do think that we should appreciate the incredible work that is being done on a weekly basis by the heroes who are in our system, and I think it's really important that we don't talk down the system too much. We know that there are a lot of people waiting, but let's actually also praise the system for the incredible things that they've been able to achieve.

In terms of the budget, what I can tell you is that we are spending around £10 billion a year on the NHS, which makes up more than half of the Welsh budget. So, it is a lot of money, and what I can tell you is that if you look at the amount we're spending on health and care, then we're spending more than England. For me, the important thing now is not about how much we're spending but are we spending it well. We've absolutely got to start making sure that it's not about just chucking money at it; it's absolutely, 'Is it making a difference?' It's got to be about efficiency. And part of what I intend to do is to make sure that we drive efficiency through this programme and make a huge change in terms of really getting the biggest bang for our buck.

Wel, rydym ni'n sicr yn ceisio taflu popeth dan haul ato, a gallaf i ddweud wrthych chi nad wyf i'n credu bod y system wedi torri. Dydw i ddim yn meddwl fod system sy'n gweld 200,000 o bobl y mis yn system sydd wedi torri. Ac rwy'n credu y dylem ni werthfawrogi'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud yn wythnosol gan yr arwyr sydd yn ein system, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n bychanu'r system yn ormodol. Rydym ni'n gwybod bod llawer o bobl yn aros, ond gadewch i ni hefyd ganmol y system am y pethau anhygoel maen nhw wedi gallu eu cyflawni.

O ran y gyllideb, yr hyn rwy'n gallu ei ddweud wrthych chi yw ein bod ni'n gwario tua £10 biliwn y flwyddyn ar y GIG, sy'n fwy na hanner cyllideb Cymru. Felly, mae'n llawer o arian, a'r hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw, os edrychwch chi ar y swm rydym ni'n ei wario ar iechyd a gofal, yna rydym ni'n gwario mwy na Lloegr. I mi, nid faint yr ydym ni'n ei wario yw'r peth pwysig ond a ydym ni'n ei wario'n dda. Mae'n rhaid i ni ddechrau gwneud yn siŵr nad yw'n ymwneud â thaflu arian ato; mae'n wir yn, 'Ydy e'n gwneud gwahaniaeth?' Mae'n rhaid iddo fod ynghylch effeithlonrwydd. A rhan o'r hyn rydw i'n bwriadu ei wneud yw sicrhau ein bod yn rhoi hwb i effeithlonrwydd drwy'r rhaglen hon ac yn gwneud newid enfawr o ran cael y gwerth mwyaf am ein harian.

6. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Cyflawni ymrwymiad y Rhaglen Lywodraethu i ariannu rhagor o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu
6. Statement by the Minister for Social Justice: Delivery of the Programme for Government commitment to fund additional PCSOs

Eitem 6 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, cyflawni ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ariannu rhagor o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, a galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.

Item 6 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice on the delivery of the programme for government commitment to fund additional police community support officers, and I call on the Minister, Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynglŷn â gwireddu ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i ariannu 600 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ledled Cymru.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to be able to update the Senedd on the delivery of the programme for government commitment to fund 600 police community support officers throughout Wales.

On 24 August 2021, I announced an additional £3.7 million of funding for the extra 100 PCSOs across Wales, and this brought the 2021-22 Welsh Government commitment to over £22 million and met our programme for government commitment.

In a launch event for these additional 100 PCSOs, the First Minister and I visited Neath town centre, along with police and crime commissioner Alun Michael. We met a number of PCSOs and spoke about how they engaged with local people in their communities. It provided an opportunity to understand first-hand what it means to be a PCSO and the important part they play within their communities. And as many of you will know, we've funded PCSOs in Wales for over a decade. It originated as part of the programme for government 2011-16, showing our commitment to supporting safe and strong communities in Wales during a period of austerity. We took the decision to address the massive impact austerity had on policing budgets and to ensure additional officers were in place as quickly as possible. We maintained this commitment through our 2016-21 Government programme, continuing with our support for community safety across Wales.

Ar 24 Awst 2021, cyhoeddais £3.7 miliwn o gyllid ychwanegol ar gyfer y 100 o swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol ledled Cymru, a daeth hyn ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru yn 2021-22 i dros £22 miliwn a bodloni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu.

Mewn digwyddiad lansio ar gyfer y 100 o swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol hyn, ymwelodd y Prif Weinidog a minnau â chanol tref Castell-nedd, ynghyd â'r comisiynydd heddlu a throseddu Alun Michael. Fe wnaethom gyfarfod â nifer o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a siarad am y ffordd yr oedden nhw'n ymgysylltu â phobl leol yn eu cymunedau. Roedd yn gyfle i ddeall yn uniongyrchol beth mae'n ei olygu i fod yn Swyddog Cymorth Cymunedol a'r rhan bwysig maen nhw'n ei chwarae yn eu cymunedau. Ac fel y gŵyr llawer ohonoch chi, rydym ni wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru ers dros ddegawd. Dechreuodd fel rhan o'r rhaglen lywodraethu 2011-16, gan ddangos ein hymrwymiad i gefnogi cymunedau diogel a chryf yng Nghymru yn ystod cyfnod o gyni. Fe wnaethom y penderfyniad i fynd i'r afael â'r effaith enfawr y cafodd cyni ar gyllidebau plismona a sicrhau bod swyddogion ychwanegol ar waith cyn gynted â phosibl. Fe wnaethom ni gynnal yr ymrwymiad hwn drwy ein rhaglen Llywodraeth ar gyfer 2016-21, gan barhau â'n cefnogaeth i ddiogelwch cymunedol ledled Cymru.

We do this, of course, despite not having responsibility for policing. That means we have to find the funds for this from within budgets not designed for these purposes. It is, though, a sign of our priorities and how things would be different if policing were devolved, as recommended not just by the Thomas commission, but the Silk commission before it. This is a conversation I'm sure we will return to following our planned publication on the future of justice in the coming weeks. You will recall we held a Senedd debate on the devolution of policing on 9 March, and the Senedd voted in support of this motion.

The success of our funding for PCSOs, and the positive impact they make within their communities, illustrates the value of investing in local policing. It also supported our decision to increase their number by 100 within the current programme for government. PCSOs are crucial to a huge variety of work, protecting people and communities across the length and breadth of Wales. They are at the heart of our neighbourhood policing teams, acting as the link between communities and the police services that protect them. They take a problem-solving approach, developing long-term solutions that minimise adverse impacts on local communities. They are additional ears and eyes on the streets, building relationships and strengthening local intelligence.

As well as tackling issues that arise on the ground, PCSOs are a visible presence in communities, providing confidence and pride in our local areas. They often work with the most vulnerable, providing advice and support to the general public about a wide variety of community safety issues, including protection of property and how to recognise and deal with scams. PCSOs across Wales maintain relationships with the community through various initiatives. 'Cuppa with a Copper' engagements are held on a regular basis, capturing the views of local residents and allowing them to meet with officers in a less formal environment. Other successful initiatives include mental health drop-in sessions, old age pensioner groups, community leader meetings and crime prevention seminars with hospitals and care homes. 

PCSOs are also instrumental in engaging with and encouraging young people. Activities range from a diversionary boxing club scheme in Dyfed Powys to delivering the Wales police schools programme. These types of preventative initiatives are a fantastic and effective way to divert young people away from the criminal justice system.

I particularly want to highlight how important PCSOs have been in the response to the COVID-19 pandemic. The last few years have been an unprecedented challenge, putting severe pressure on public services and impacting in fundamental ways on our daily lives. Whilst we've now moved to a predominantly self-regulation approach, at the start of the pandemic, strict public safety rules were brought into place. Finding a constructive way to communicate these rules and ensure they were followed was a challenge of vital importance. Our policing partners, including PCSOs, played an essential role in meeting this challenge and keeping people in Wales safe.

Throughout the pandemic, PCSOs were actively involved in engaging, explaining and encouraging people to comply with the public health rules we put into legislation, delivering vital messaging both on social media and in person. To give just one example, PCSOs held socially distanced meetings in Wrexham to listen to COVID-19 concerns from residents and to provide reassurance and practical safety advice. I'd like to thank our PCSOs for their flexible and pragmatic approach, which has helped to protect lives across Wales during this unprecedented period.   

Our commitment to funding PCSOs is just part of our broader approach to working in partnership with policing colleagues in Wales. We work side by side with our four police chiefs and four police and crime commissioners, recognising the key interface between policing and devolved services on matters such as tackling violence against women and girls, housing, mental health and substance misuse. Until such time as the policing and the criminal justice system is fully devolved to Wales, facilitating the delivery of improved outcomes for the people of this country, we will continue to work with the UK Government as effectively as we might under the current, somewhat less than ideal, arrangements.

But the significant investment made by Welsh Government in PCSOs has allowed forces to provide accessible and familiar faces in communities, helping to build trust, confidence and legitimacy with their local police. This is supported at all levels by our strong partnership arrangements. As a result of that strong partnership and our financial commitment, I am pleased to be able to tell you today that by the end of the 2021-22 financial year, the majority of the 100 PCSOs were in post, making an even bigger difference than before to our streets and communities. 

Rydym ni’n gwneud hyn, wrth gwrs, er nad oes gennym ni gyfrifoldeb dros blismona. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni ddod o hyd i'r arian ar gyfer hyn o gyllidebau nad ydynt wedi'u cynllunio at y dibenion hyn. Fodd bynnag, mae'n arwydd o'n blaenoriaethau a sut y byddai pethau'n wahanol pe bai plismona'n cael ei ddatganoli, fel yr argymhellwyd, nid dim ond gan gomisiwn Thomas, ond comisiwn Silk o'i flaen. Mae hon yn sgwrs rwy'n siŵr y byddwn ni’n dychwelyd ati yn dilyn ein cyhoeddiad arfaethedig ar ddyfodol cyfiawnder yn ystod yr wythnosau nesaf. Byddwch yn cofio i ni gynnal dadl yn y Senedd ar ddatganoli plismona ar 9 Mawrth, a phleidleisiodd y Senedd o blaid y cynnig hwn.

Mae llwyddiant ein cyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, a'r effaith gadarnhaol maen nhw’n ei chael yn eu cymunedau, yn dangos gwerth buddsoddi mewn plismona lleol. Roedd hefyd yn cefnogi ein penderfyniad i gynyddu eu nifer o 100 o fewn y rhaglen lywodraethu bresennol. Mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn hanfodol i amrywiaeth enfawr o waith, gan ddiogelu pobl a chymunedau ar hyd a lled Cymru. Maen nhw wrth wraidd ein timau plismona yn y gymdogaeth, gan weithredu fel cyswllt rhwng cymunedau a gwasanaethau'r heddlu sy'n eu diogelu. Maen nhw’n defnyddio dull datrys problemau, gan ddatblygu atebion hirdymor sy'n lleihau effeithiau andwyol ar gymunedau lleol. Maen nhw’n glustiau a llygaid ychwanegol ar y strydoedd, yn adeiladu perthnasoedd ac yn cryfhau gwybodaeth leol.

Yn ogystal â mynd i'r afael â materion sy'n codi ar lawr gwlad, mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn bresenoldeb gweladwy mewn cymunedau, gan roi hyder a balchder yn ein hardaloedd lleol. Maen nhw’n aml yn gweithio gyda'r rhai mwyaf agored i niwed, gan roi cyngor a chymorth i'r cyhoedd am amrywiaeth eang o faterion diogelwch cymunedol, gan gynnwys diogelu eiddo a sut i nodi a delio â sgamiau. Mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ledled Cymru yn cynnal perthynas â'r gymuned drwy fentrau amrywiol. Cynhelir digwyddiadau 'Paned gyda Phlismon’ yn rheolaidd, gan gasglu barn trigolion lleol a chaniatáu iddyn nhw gyfarfod â swyddogion mewn amgylchedd llai ffurfiol. Mae mentrau llwyddiannus eraill yn cynnwys sesiynau galw heibio iechyd meddwl, grwpiau pensiynwyr henaint, cyfarfodydd arweinwyr cymunedol a seminarau atal troseddu gydag ysbytai a chartrefi gofal. 

Mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu hefyd yn allweddol wrth ymgysylltu â phobl ifanc a'u hannog. Mae'r gweithgareddau'n amrywio o gynllun clwb bocsio dargyfeiriol yn Nyfed Powys i gyflwyno rhaglen ysgolion heddlu Cymru. Mae'r mathau hyn o fentrau ataliol yn ffordd wych ac effeithiol o ddargyfeirio pobl ifanc i ffwrdd o'r system cyfiawnder troseddol.

Rwyf eisiau tynnu sylw'n benodol at ba mor bwysig mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi bod yn yr ymateb i bandemig COVID-19. Mae'r blynyddoedd diwethaf wedi bod yn her na welwyd ei thebyg o'r blaen, gan roi pwysau difrifol ar wasanaethau cyhoeddus ac effeithio mewn ffyrdd sylfaenol ar ein bywydau bob dydd. Er ein bod bellach wedi symud tuag at ddull hunanreoleiddio yn bennaf, ar ddechrau'r pandemig, rhoddwyd rheolau diogelwch cyhoeddus llym ar waith. Roedd dod o hyd i ffordd adeiladol o gyfleu'r rheolau hyn a sicrhau eu bod yn cael eu dilyn yn her hynod bwysig. Chwaraeodd ein partneriaid plismona, gan gynnwys swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, rôl hanfodol wrth ymateb i'r her hon a chadw pobl yng Nghymru'n ddiogel.

Drwy gydol y pandemig, roedd swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn cymryd rhan weithredol mewn ymgysylltu, esbonio ac annog pobl i gydymffurfio â'r rheolau iechyd cyhoeddus a roddwyd mewn deddfwriaeth, gan gyflwyno negeseuon hanfodol ar y cyfryngau cymdeithasol ac yn bersonol. I roi un enghraifft yn unig, cynhaliodd swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu gyfarfodydd o bell yn Wrecsam i wrando ar bryderon COVID-19 gan drigolion ac i roi sicrwydd a chyngor ymarferol ar ddiogelwch. Hoffwn ddiolch i'n swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu am eu dull hyblyg a phragmatig, sydd wedi helpu i ddiogelu bywydau ledled Cymru yn ystod y cyfnod digynsail hwn.   

Mae ein hymrwymiad i ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn rhan o'n dull ehangach o weithio mewn partneriaeth â chydweithwyr plismona yng Nghymru. Rydym ni’n gweithio ochr yn ochr â'n pedwar pennaeth heddlu a phedwar comisiynydd heddlu a throseddu, gan gydnabod y rhyngwyneb allweddol rhwng plismona a gwasanaethau datganoledig ar faterion fel mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, tai, iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau. Hyd nes y bydd y system plismona a chyfiawnder troseddol wedi'i datganoli'n llawn i Gymru, gan hwyluso'r gwaith o sicrhau gwell canlyniadau i bobl y wlad hon, byddwn ni’n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU mor effeithiol ag y gallwn ni o dan y trefniadau presennol, sydd yn llai na delfrydol.

Ond mae'r buddsoddiad sylweddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru mewn swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi caniatáu i heddluoedd ddarparu wynebau hygyrch a chyfarwydd mewn cymunedau, gan helpu i feithrin ymddiriedaeth, hyder a chyfreithlondeb gyda'u heddlu lleol. Mae hyn yn cael ei gefnogi ar bob lefel gan ein trefniadau partneriaeth cryf. O ganlyniad i'r bartneriaeth gref honno a'n hymrwymiad ariannol, rydw i’n falch o allu dweud wrthych chi heddiw fod y rhan fwyaf o'r 100 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn eu swyddi erbyn diwedd blwyddyn ariannol 2021-22, gan wneud gwahaniaeth hyd yn oed yn fwy nag o'r blaen i'n strydoedd a'n cymunedau. 

Hoffwn ddiolch i bartneriaid plismona am gefnogi'r gwaith cyflym hwn yn cynyddu nifer y PCSOs a hefyd i bob PCSO sy'n gweithio yng Nghymru am y gwaith y maen nhw'n ei wneud i gymunedau. Dwi'n siŵr y bydd Aelodau o'r Senedd yn dymuno gwneud yr un peth.

I would like to extend my thanks to policing partners for supporting this rapid and welcome bolstering of PCSO numbers. I would also like to thank every PCSO working in Wales for the work that they're doing and the impact that they're having on their communities. I'm sure that Senedd Members will wish to do the same.

16:30

Diolch. Well, this is another issue on which we are in agreement. As our Welsh Conservative manifesto stated in 2016, we would:

'Support the role of Police Community Support Officers, and work to realise their potential in tackling crime.'

And, as our 2021 manifesto states, we would:

'Increase funding for Police Community Support Officers each year, and expand the Safer Streets fund'.

Will you therefore now acknowledge that the claim made here by the First Minister on 16 March 2021 that a Welsh Conservative Government would scrap funding for police community support officers was at best ill-informed, and at worst deliberately misleading? 

In regard to the safer streets fund, in January, Sarah Atherton MP welcomed the news that the safer streets project in Wrexham was well under way, following the UK Government's awarding of £339,000 to North Wales Police for the project. The safer streets fund is a UK Government initiative that seeks to tackle crime, and the most recent round of funding has a specific focus on tackling violence and crime against women and girls. Last month, the UK Government announced that £150 million of funding will be made available in the fourth round of the safer streets fund, rolling over the next three financial years for police and crime commissioners and local authorities across Wales and England, as well as certain civil society organisations. That's on top of the £70 million already committed by the UK Government to the safer streets fund.

Given that the safer streets fund is clearly central to the work of PCSOs, how would you encourage and support bids for this from Wales and ensure that PCSOs are involved in these bids and in the delivery of the programmes that will hopefully result across our communities? And how will you ensure that this reflects cross-border reality where, for example, the north Wales regional organised crime unit told me that 95 per cent or more of crime in north Wales is local or operates on a cross-border east-west basis?

The safer streets fund builds on existing measures from the UK Government to keep our streets safe, including more than 11,000 police officers recruited across England and Wales as part of the UK Government drive to get 20,000 more police officers on the streets by 2023, meaning that by last October 147 police officers had been recruited in north Wales since September 2019, bringing the total number up to 1,654, virtually on a par with the highest head count on record, not 10 years previously, but 16 years previously, in 2005, and to 139,908 across Wales and England. 

More than four in 10 of the new police officer recruits since April 2020 are female. How, therefore, will you ensure that the PCSOs recruited in Wales are also representative of the communities they serve? And what discussions have you had with police forces in Wales about how the PCSOs are assigned and tasked to complement the work of warranted police officers in tackling crime and keeping communities safe?

Finally, why do you state that you funded police and community support officers despite not having responsibility for policing, when the Welsh Government has clear devolved responsibility for community safety, defined as people feeling safe in their local area, and PCSOs act

'As a key liaison point between local communities and policing'?

Diolch. Wel, mae hwn yn fater arall rydym ni’n cytuno arno. Fel y dywedodd ein maniffesto Ceidwadwyr Cymreig yn 2016, byddem yn:

'Cefnogi rôl Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu, a gweithio i wireddu eu potensial i fynd i'r afael â throseddu.'

Ac, fel y dywed ein maniffesto yn 2021, byddem yn:

'Cynyddu'r cyllid ar gyfer Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu bob blwyddyn, ac ehangu'r gronfa Strydoedd Saffach'.

A wnewch chi felly gydnabod nawr fod yr honiad a wnaed yma gan y Prif Weinidog ar 16 Mawrth 2021 y byddai Llywodraeth Geidwadol yng Nghymru yn cael gwared ar gyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn anwybodus ar y gorau, ac ar ei waethaf yn fwriadol gamarweiniol? 

O ran y gronfa strydoedd saffach, ym mis Ionawr, croesawodd Sarah Atherton AS y newyddion bod y prosiect strydoedd saffach yn Wrecsam yn mynd rhagddo'n dda, ar ôl i Lywodraeth y DU ddyfarnu £339,000 i Heddlu Gogledd Cymru ar gyfer y prosiect. Mae'r gronfa strydoedd saffach yn fenter gan Lywodraeth y DU sy'n ceisio mynd i'r afael â throseddu, ac mae'r cylch ariannu diweddaraf yn canolbwyntio'n benodol ar fynd i'r afael â thrais a throseddu yn erbyn menywod a merched. Fis diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd £150 miliwn o gyllid ar gael ym mhedwaredd rownd y gronfa strydoedd mwy diogel, ar sail dreigl dros y tair blynedd ariannol nesaf ar gyfer comisiynwyr yr heddlu a throseddu ac awdurdodau lleol ledled Cymru a Lloegr, yn ogystal â rhai sefydliadau cymdeithas sifil. Mae hynny ar ben y £70 miliwn sydd eisoes wedi'i ymrwymo gan Lywodraeth y DU i'r gronfa strydoedd saffach.

O gofio bod y gronfa strydoedd saffach yn amlwg yn ganolog i waith swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, sut y byddech chi’n annog ac yn cefnogi ceisiadau am hyn o Gymru ac yn sicrhau bod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn rhan o'r ceisiadau hyn ac wrth gyflwyno'r rhaglenni a fydd, gobeithio, yn arwain at ganlyniadau yn ein cymunedau? A sut y byddwch chi’n sicrhau bod hyn yn adlewyrchu realiti trawsffiniol lle, er enghraifft, dywedodd uned troseddau cyfundrefnol ranbarthol y gogledd wrthyf i fod 95 y cant neu fwy o droseddu yn y gogledd yn lleol neu'n gweithredu ar sail drawsffiniol rhwng y dwyrain a'r gorllewin?

Mae'r gronfa strydoedd saffach yn adeiladu ar y mesurau presennol gan Lywodraeth y DU i gadw ein strydoedd yn ddiogel, gan gynnwys dros 11,000 o swyddogion yr heddlu wedi’u recriwtio ledled Cymru a Lloegr fel rhan o ymgyrch Llywodraeth y DU i gael 20,000 yn fwy o swyddogion yr heddlu ar y strydoedd erbyn 2023, sy'n golygu bod 147 o swyddogion yr heddlu wedi cael eu recriwtio yn y gogledd erbyn mis Hydref diwethaf ers mis Medi 2019, gan ddod â'r cyfanswm i 1,654, bron yn gyfartal â'r nifer uchaf ar gofnod, nid 10 mlynedd yn flaenorol, ond 16 mlynedd yn flaenorol, yn 2005, ac i 139,908 ledled Cymru a Lloegr. 

Mae mwy na phedwar o bob 10 o'r swyddogion heddlu newydd sydd wedi’u recriwtio ers mis Ebrill 2020 yn fenywod. Sut, felly, y byddwch chi’n sicrhau bod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a gaiff eu recriwtio yng Nghymru hefyd yn cynrychioli'r cymunedau maen nhw’n eu gwasanaethu? A pha drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda heddluoedd yng Nghymru ynghylch sut y caiff swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu eu neilltuo a chael gorchwyl i ategu gwaith swyddogion heddlu â gwarant wrth fynd i'r afael â throseddu a chadw cymunedau'n ddiogel?

Yn olaf, pam ydych chi’n dweud eich bod wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu er nad oes gennych chi gyfrifoldeb dros blismona, pan fo gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb datganoledig clir dros ddiogelwch cymunedol, sy’n cael ei ddiffinio fel pobl yn teimlo'n ddiogel yn eu hardal leol, a bod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn gweithredu

'Fel pwynt cyswllt allweddol rhwng cymunedau lleol a phlismona'?

Thank you very much, Mark Isherwood, and good to have your support for what was our pioneering commitment, I have to say, which takes us way back before your commitments, I have to say. It's good to have your support, Mark—I say that with all goodwill today—but it takes us back to 2011, when we, as a Welsh Government, particularly—. Remember 2011, the start of austerity, cuts to the police forces across the UK, and certainly the impact here in Wales? And we said, 'Yes, it isn't devolved, it's not our responsibility, but we are going to fund this new tranche of PCSOs', and to great effect. I'm sure you agree, from your experience and from my statement, that they have been a tremendous asset in terms of our safer communities, and also our will and our spirit to have that local policing engagement.

I do remember quite clearly, from our political debates, over a year ago now, from our election campaigns, that you had been very clear that you didn't want to fund non-devolved services in your budget. Well, we were very clear in our manifesto that we wanted not only to continue to fund PCSOs, but we were going to increase the numbers of PCSOs, and that is what being in government is about—it's actually delivering on a commitment. It's a priority. It's actually now over £22 million additional that we have been providing in order to make that extra commitment. It's important that we recognise that it is a priority that we have to make that choice in terms of the extra 100 PCSOs that we're supporting. So, this is over £22 million just in terms of this 2021-22 commitment for this financial year.

But I will say that the opportunities for partnership working are very clear, and I do support the safer streets fund. I think, particularly, of our close-working relationship. I chair, as you know, alongside the First Minister, the policing partnership board, and the chief constables are reporting on their developments and the work in their police forces, alongside the police and crime commissioners, and the safer streets fund has been particularly important to raise over the past year when we've been looking at the safety of women and girls in the street, and the ways in which that has influenced the kinds of decisions, the kinds of projects that have come forward. So, I'm really pleased, Mark, that you've referred to the safer streets fund, because although that's not our funding, obviously we can work very closely with our police forces and our local authorities. That's why the devolution of policing is so important, because it is actually about what the feedback from the community is, what the feedback from the local authorities is about safer streets and safer communities, and that we should be influencing those budgets and having control of those budgets as well, in terms of, ultimately, taking responsibility, which we want to do, in terms of policing.

I very much support your point about recruitment. Diversity is key to recruitment. And in terms of the responses that we're getting from police forces in the recruitment that they've been undertaking, I think it's proving to be very positive, and we are also seeing that this is very much reflected in terms of the outcomes in the police force on our streets, in terms of PCSOs and the officers that they're working alongside and with. And, of course, many PCSOs then progress into the police forces, and progress in such a way because of their experience at the heart of their communities.

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac mae’n dda cael eich cefnogaeth i'r hyn oedd ein hymrwymiad arloesol, rhaid i mi ddweud, sy'n mynd â ni ymhell yn ôl cyn eich ymrwymiadau chi. Mae'n dda cael eich cefnogaeth, Mark—rwy’n dweud hynny gyda phob ewyllys da heddiw—ond mae'n mynd â ni'n ôl i 2011, pan oeddem ni, fel Llywodraeth Cymru, yn enwedig—. Ydych chi'n cofio 2011, dechrau cyni, toriadau i'r heddluoedd ledled y DU, ac yn sicr yr effaith yma yng Nghymru? Ac fe wnaethom ni ddweud, 'Ie, nid yw wedi'i ddatganoli, nid ein cyfrifoldeb ni ydy hyn, ond rydym ni’n mynd i ariannu'r gyfran newydd hon o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu', a hynny’n effeithiol iawn. Rydw i’n siŵr eich bod chi’n cytuno, o'ch profiad ac o fy natganiad, eu bod nhw wedi bod yn gaffaeliad aruthrol o ran ein cymunedau mwy diogel, a hefyd ein hewyllys a'n hysbryd i fod â'r ymgysylltiad plismona lleol hwnnw.

Rwy’n cofio’n glir iawn, o'n dadleuon gwleidyddol, dros flwyddyn yn ôl yn awr, o'n hymgyrchoedd etholiadol, eich bod chi wedi bod yn glir iawn nad oeddech chi am ariannu gwasanaethau nad ydyn nhw wedi'u datganoli yn eich cyllideb. Wel, roeddem ni’n glir iawn yn ein maniffesto ein bod ni nid yn unig am barhau i ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, ond ein bod ni’n mynd i gynyddu nifer y swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, a dyna yw hanfod bod mewn llywodraeth—cyflawni ymrwymiad gwirioneddol. Mae'n flaenoriaeth. Mae bellach dros £22 miliwn yn ychwanegol rydym ni wedi bod yn ei ddarparu er mwyn gwneud yr ymrwymiad ychwanegol hwnnw. Mae'n bwysig ein bod ni’n cydnabod ei bod yn flaenoriaeth, bod yn rhaid i ni wneud y dewis hwnnw o ran y 100 swyddog cymorth cymunedol ychwanegol rydym ni’n eu cefnogi. Felly, mae hyn dros £22 miliwn o ran yr ymrwymiad 2021-22 hwn ar gyfer y flwyddyn ariannol hon.

Ond mi ddywedaf fod y cyfleoedd i weithio mewn partneriaeth yn glir iawn, ac rydw i yn cefnogi'r gronfa strydoedd saffach. Rwy’n meddwl, yn enwedig, am ein perthynas waith agos. Rydw i’n cadeirio’r bwrdd partneriaeth plismona, fel y gwyddoch chi, ochr yn ochr â'r Prif Weinidog, ac mae'r prif gwnstabliaid yn adrodd ar eu datblygiadau a'r gwaith yn eu heddluoedd, ochr yn ochr â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ac mae'r gronfa strydoedd saffach wedi bod yn arbennig o bwysig i'w chodi dros y flwyddyn ddiwethaf pan ydym ni wedi bod yn edrych ar ddiogelwch menywod a merched ar y stryd, a'r ffyrdd mae hwnnw wedi dylanwadu ar y mathau o benderfyniadau, y mathau o brosiectau sydd wedi'u cyflwyno. Felly, rydw i’n falch iawn, Mark, eich bod chi wedi cyfeirio at y gronfa strydoedd saffach, oherwydd er nad ein cyllid ni yw hwnnw, mae'n amlwg y gallwn ni weithio'n agos iawn gyda'n heddluoedd a'n hawdurdodau lleol. Dyna pam mae datganoli plismona mor bwysig, oherwydd mae'n ymwneud mewn gwirionedd â beth yw'r adborth gan y gymuned, beth yw'r adborth gan yr awdurdodau lleol am strydoedd mwy diogel a chymunedau mwy diogel, ac y dylem ni fod yn dylanwadu ar y cyllidebau hynny ac yn rheoli'r cyllidebau hynny hefyd, o ran, yn y pen draw, cymryd cyfrifoldeb, fel rydym ni am ei wneud, o ran plismona.

Rydw i’n cefnogi eich pwynt am recriwtio yn fawr. Mae amrywiaeth yn allweddol i recriwtio. Ac o ran yr ymatebion rydym ni’n eu cael gan heddluoedd am y recriwtio maen nhw wedi bod yn ymgymryd ag ef, rwy’n credu ei fod yn gadarnhaol iawn, ac rydym ni hefyd yn gweld bod hyn yn cael ei adlewyrchu'n fawr o ran y canlyniadau yn yr heddlu ar ein strydoedd, o ran swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a'r swyddogion maen nhw’n gweithio ochr yn ochr â nhw a gyda nhw. Ac, wrth gwrs, mae llawer o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedyn yn symud ymlaen i'r heddluoedd, ac yn symud ymlaen yn y fath fodd oherwydd eu profiad wrth wraidd eu cymunedau.

16:35

Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.

Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for your statement this afternoon.

Policing is changing rapidly. In recent conversations with senior officers, it's clear that cyber crime, in all its forms, is preoccupying every constabulary throughout the country. New recruits now need to have the IT skills to tackle this growing menace. Having said that, there is still a place for the more traditional forms of policing; patrolling the streets and regular engagement with the community will continue to have a part to play in keeping our streets safe for years to come. This form of policing is particularly reassuring to our older members of our community who speak fondly of seeing bobbies on the beat in years gone by.

Efforts should be made to recruit the new PCSOs from a diverse background to better reflect the communities they operate in. It is a fact that ethnic minorities are under-represented in our police forces. I therefore would like to know more about how the Welsh Government is ensuring that new PCSOs are a microcosm of society at large.

We should not overlook the link between convictions and poverty. This is not to say that poor people commit more crimes, but youth and adult criminal justice systems often punish the poor. Some of our poorest and most vulnerable communities are often over-policed. We know poverty is only going to increase given the cost-of-living crisis, so I'm keen to hear about what poverty reduction initiatives are under consideration to tackle the root cause of why so many young people in deprived communities get into trouble with the police. It has been five years since the closure of Communities First was announced, and we are yet to see an anti-poverty scheme brought in to replace it.

It is a startling anomaly that Wales is still waiting for powers over policing—powers that are already enjoyed by other nations within the UK, and even by Manchester. Wales has had the highest incarceration rate in western Europe, which is compelling evidence that the penal system has failed this country. Behind that statistic many lives have been wrecked, and it has caused untold misery. As I've said previously in the Siambr, the devolution of policing does not just give us the ability to craft a more effective and compassionate justice system; it also has significant material benefits. Devolving justice and policing to Wales would see us receive an additional £25 million to spend on policing and justice—the equivalent of an extra 900 police officers. This would go some way to restoring policing capacity after the drastic cuts made by successive Tory Governments. With that in mind, what is the Government doing to invigorate the campaign to get Westminster to devolve the criminal justice system to Wales? Diolch yn fawr.

Mae plismona'n newid yn gyflym. Mewn sgyrsiau diweddar gydag uwch swyddogion, mae'n amlwg bod seiber-droseddu, yn ei holl ffurfiau, yn meddiannu amser pob heddlu ledled y wlad. Bellach mae angen i recriwtiaid newydd feddu ar y sgiliau TG i fynd i'r afael â'r bygythiad cynyddol hwn. Wedi dweud hynny, mae lle o hyd i'r mathau mwy traddodiadol o blismona; bydd patrolio'r strydoedd ac ymgysylltu'n rheolaidd â'r gymuned yn parhau i fod â rhan i'w chwarae wrth gadw ein strydoedd yn ddiogel am flynyddoedd i ddod. Mae'r math hwn o blismona yn arbennig o galonogol i aelodau hŷn o'n cymuned sy'n siarad yn hoffus am weld plismyn ar y strydoedd yn y blynyddoedd a fu.

Dylid ymdrechu i recriwtio'r swyddogion cymorth cymunedol newydd o gefndir amrywiol er mwyn adlewyrchu'n well y cymunedau maen nhw’n gweithredu ynddyn nhw. Mae'n ffaith bod lleiafrifoedd ethnig yn cael eu tangynrychioli yn ein heddluoedd. Felly, byddwn i’n hoffi gwybod mwy am sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu newydd yn ficrocosm o gymdeithas yn gyffredinol.

Ni ddylem anwybyddu'r cysylltiad rhwng euogfarnau a thlodi. Nid yw hyn yn golygu bod pobl dlawd yn cyflawni mwy o droseddau, ond mae systemau cyfiawnder troseddol ieuenctid ac oedolion yn aml yn cosbi'r tlawd. Mae rhai o'n cymunedau tlotaf a mwyaf agored i niwed yn aml yn cael eu gor-blismona. Rydym ni’n gwybod nad yw tlodi ond yn mynd i gynyddu o ystyried yr argyfwng costau byw, felly rwy'n awyddus i glywed pa fentrau lleihau tlodi sy'n cael eu hystyried i fynd i'r afael ag achos sylfaenol pam mae cynifer o bobl ifanc mewn cymunedau difreintiedig yn mynd i drafferthion gyda'r heddlu. Mae pum mlynedd wedi mynd heibio ers cyhoeddi cau Cymunedau yn Gyntaf, ac nid ydym eto wedi gweld cynllun gwrth-dlodi yn cael ei gyflwyno yn ei le.

Mae'n anomaledd syfrdanol bod Cymru'n dal i aros am bwerau dros blismona—pwerau sydd eisoes yn cael eu mwynhau gan wledydd eraill yn y DU, a hyd yn oed gan Fanceinion. Cymru sydd â'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop, sy'n dystiolaeth gymhellol bod y system gosbi wedi siomi'r wlad hon. Y tu ôl i'r ystadegyn hwn mae llawer o fywydau wedi'u dinistrio, ac mae wedi achosi dioddefaint di-ben-draw. Fel rydw i wedi dweud o'r blaen yn y Siambr, mae datganoli plismona nid yn unig yn rhoi'r gallu i ni lunio system gyfiawnder fwy effeithiol a thosturiol; mae ganddo hefyd fanteision sylweddol. Byddai datganoli cyfiawnder a phlismona i Gymru yn ein gweld yn cael £25 miliwn ychwanegol i'w wario ar blismona a chyfiawnder—sy'n cyfateb i 900 o swyddogion yr heddlu ychwanegol. Byddai hyn yn cyfrannu rhywfaint at adfer capasiti plismona ar ôl y toriadau llym a wnaed gan Lywodraethau Torïaidd olynol. Gyda hynny mewn golwg, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fywiogi'r ymgyrch i gael San Steffan i ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol i Gymru? Diolch yn fawr.

16:40

Diolch yn fawr, Peredur, and also, as you say, there are so many new skills that our police forces have got to encompass in terms of traditional and new crime, particular cyber crime, which you have highlighted, but also the response, as we've talked about, the local police in the community, community engagement, requires a more traditional on-the-street response and engagement in community groups in the ways that I've described. All over Wales there are such good examples, which they've been so keen to share with us in terms of the impact of the PCSOs as a real force for good—a force for public good and common good.

You make some very important points about the fact that we need more diversity and recognition in our police forces generally. I'm glad that, in our co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru, we chose to and we agreed that we should include the criminal justice aspects of the anti-racist action plan. So, we're working on that and I'll be making a statement soon on the way forward with our anti-racist action plan, because there's a recognition that black, Asian and minority ethnic people have over-representation in our criminal justice system, but not enough diversity within the workforce. And I'm pleased that we're working together and looking at that, but very much building on the lived experience of people.

You mentioned, of course, the fact that some of the poorest people are often also at greatest risk, and I recognise that this is something that we need to look at, going back to community safety initiatives and engagement as very important points. But I think, finally, this is about a preventative approach. The PCSOs have developed this preventative, early intervention engagement, which is in terms of deterring offending, but also giving hope and opportunity to, particularly, young people. This is why it should be devolved, as you say, Peredur, because it's all linked to the youth service, it's linked to the schools programme, and it's linked to the ways in which our housing services operate. It all should come together and, when we publish very shortly our justice paper, you will see our commitments in terms of addressing these issues, particularly in terms of making the case very clearly that Lord Thomas made, for the devolution of policing, in that paper.

Diolch yn fawr, Peredur, a hefyd, fel rydych chi’n ei ddweud, mae cymaint o sgiliau newydd mae'n rhaid i'n heddluoedd eu cwmpasu o ran troseddau traddodiadol a newydd, yn enwedig troseddau seiber rydych chi wedi tynnu sylw atynt, ond hefyd yr ymateb, fel rydym ni wedi sôn amdano, mae’r heddlu lleol yn y gymuned, ymgysylltu â'r gymuned, yn gofyn am ymateb ac ymgysylltiad mwy traddodiadol ar y stryd mewn grwpiau cymunedol yn y ffyrdd rydw i wedi'u disgrifio. Ledled Cymru mae enghreifftiau mor dda, y maen nhw wedi bod mor awyddus i'w rhannu â ni o ran effaith swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu fel grym gwirioneddol er lles—grym er lles y cyhoedd ac er lles pawb.

Rydych chi’n gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn am y ffaith ein bod ni angen mwy o amrywiaeth a chydnabyddiaeth yn ein heddluoedd yn gyffredinol. Rwy’n falch ein bod ni, yn ein cytundeb cydweithredu rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, wedi dewis gwneud hynny ac fe wnaethom ni gytuno y dylem ni gynnwys agweddau cyfiawnder troseddol y cynllun gweithredu gwrth-hiliol. Felly, rydym ni’n gweithio ar hynny a byddaf yn gwneud datganiad yn fuan ar y ffordd ymlaen gyda'n cynllun gweithredu gwrth-hiliol, oherwydd cydnabyddir bod gan bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig or-gynrychiolaeth yn ein system cyfiawnder troseddol, ond dim digon o amrywiaeth o fewn y gweithlu. Ac rwy'n falch ein bod ni’n gweithio gyda'n gilydd ac yn edrych ar hynny, ond yn adeiladu i raddau helaeth ar brofiad byw pobl.

Fe wnaethoch chi sôn, wrth gwrs, am y ffaith bod rhai o'r bobl dlotaf yn aml hefyd yn wynebu'r risg fwyaf, ac rydw i’n cydnabod bod hyn yn rhywbeth mae angen i ni edrych arno, gan fynd yn ôl at fentrau diogelwch cymunedol ac ymgysylltu fel pwyntiau pwysig iawn. Ond rwy'n credu, yn olaf, fod hyn yn ymwneud â dull ataliol. Mae swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu wedi datblygu'r ymgysylltiad ataliol, ymyrraeth gynnar hwn, sy'n ymwneud ag atal troseddu, ond sydd hefyd yn rhoi gobaith a chyfle i bobl ifanc, yn enwedig. Dyna pam y dylid ei ddatganoli, fel rydych chi’n ei ddweud, Peredur, oherwydd mae'r cyfan yn gysylltiedig â'r gwasanaeth ieuenctid, mae'n gysylltiedig â'r rhaglen ysgolion, ac mae'n gysylltiedig â'r ffyrdd mae ein gwasanaethau tai yn gweithredu. Dylai'r cyfan ddod at ei gilydd a, phan fyddwn ni’n cyhoeddi ein papur cyfiawnder yn fuan iawn, byddwch chi’n gweld ein hymrwymiadau o ran mynd i'r afael â'r materion hyn, yn enwedig o ran cyflwyno'r achos yn glir iawn fel gwnaeth yr Arglwydd Thomas, dros ddatganoli plismona, yn y papur hwnnw.

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer, and can I thank the Minister for updating the Chamber today? Residents in Alyn and Deeside will be pleased that we will be delivering this commitment from the programme for government. It's very timely, because residents in Connah's Quay in particular are frustrated at the moment due to recent incidents of anti-social behaviour. This behaviour means that, sometimes, they don't feel safe in their own communities. Minister, you will be aware that I've spoken a number of times in this Senedd Chamber about the impact of Tory police cuts. I want to set out the reality and set the record straight here. Let's put this very simply, Minister: there are fewer police officers now than there were in 2010. Residents in Alyn and Deeside will be pleased that the Welsh Labour Government are delivering on their promises. The promise that the Tories made back in 2019 during the election campaign, when Boris Johnson came to Deeside, was for an additional 62 police officers specifically for Deeside; this has simply not happened, Minister. I welcome this statement today. I welcome the commitment from the Welsh Labour Government and their continued support of PCSOs, and the work Andy Dunbobbin is doing as north Wales police and crime commissioner. But can I ask you today, Minister, what assessment you have made and the Welsh Government have made of the impact of Tory police cuts on communities like Connah's Quay?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ddiweddaru'r Siambr heddiw? Bydd trigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn falch y byddwn ni'n cyflawni'r ymrwymiad hwn o'r rhaglen lywodraethu. Mae'n amserol iawn, oherwydd mae trigolion Cei Conna yn arbennig yn rhwystredig ar hyn o bryd oherwydd achosion diweddar o ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae'r ymddygiad hwn yn golygu, weithiau, nad ydyn nhw'n teimlo'n ddiogel yn eu cymunedau eu hunain. Gweinidog, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi siarad droeon yn Siambr y Senedd hon am effaith toriadau Torïaidd i'r heddlu. Rydw i am nodi'r realiti a nodi'r sefyllfa yma. Gadewch i ni ddweud hyn yn syml iawn, Gweinidog: mae llai o swyddogion yr heddlu yn awr nag yn 2010. Bydd trigolion Alun a Glannau Dyfrdwy yn falch bod Llywodraeth Lafur Cymru yn cyflawni eu haddewidion. Yr addewid a wnaeth y Torïaid yn ôl yn 2019 yn ystod ymgyrch yr etholiad, pan ddaeth Boris Johnson i Lannau Dyfrdwy, oedd bod â 62 o swyddogion heddlu ychwanegol yn benodol ar gyfer Glannau Dyfrdwy; nid yw hyn wedi digwydd, Gweinidog. Rydw i'n croesawu'r datganiad hwn heddiw. Rydw i'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Lafur Cymru a'u cefnogaeth barhaus i swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, a'r gwaith mae Andy Dunbobbin yn ei wneud fel comisiynydd heddlu a throseddu'r gogledd. Ond a gaf i ofyn i chi heddiw, Gweinidog, pa asesiad rydych chi a Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith toriadau Torïaidd i'r heddlu ar gymunedau fel Cei Conna?

16:45

Thank you very much indeed, Jack Sargeant, and thank you for your long-standing commitment to PCSOs and for representing your constituents, who often are at the sharp end, for many of the reasons that Peredur also commented on in terms of inadequate support and the strong policing that we need to protect those communities. Our PCSOs are vitally important, because they are stepping in. It makes the case, doesn't it, for the devolution of policing, because they are there at the sharp end of intervention, prevention and engagement, and then ensuring that criminal justice is delivered to your constituents in your communities.

Yes, there are fewer police officers than there were in 2010, when austerity started. And yes, also, where are the extra 20,000 police officers in England and Wales? You will recall, and you've commented on it, Operation Uplift. That was the Home Office's scheme to employ those extra 20,000 police officers. I was just checking, and by 2023, police numbers will remain below pre-austerity levels. In 2010, there were 7,369 police officers in Wales; by 2019, it had fallen to 6,898. We lost 471 police officers, and yet still we've only got 302 recruited. What has happened to these extra 20,000 police officers in England and Wales? This is a truly important priority of this Welsh Labour Government. We will progress it with the support that we have here for the devolution of policing and making sure that policing does reach our communities that are at the sharp end of the cost-of-living crisis brought on by this Tory Government, ensuring that they get the support and safety that they need. 

Diolch yn fawr iawn i chi, Jack Sargeant, a diolch i chi am eich ymrwymiad hirsefydlog i swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ac am gynrychioli eich etholwyr, sydd yn aml yn y rheng flaen, am lawer o'r rhesymau y soniodd Peredur amdanyn nhw hefyd o ran cymorth annigonol a'r plismona cryf rydym ni ei angen i ddiogelu'r cymunedau hynny. Mae ein swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn hanfodol bwysig, oherwydd maen nhw'n camu i mewn i'r adwy. Mae'n dadlau'r achos, onid yw, ar gyfer datganoli plismona, oherwydd maen nhw yno ar flaen y gad o ran ymyrryd, atal ac ymgysylltu, ac yna sicrhau bod cyfiawnder troseddol yn cael ei ddarparu i'ch etholwyr yn eich cymunedau.

Oes, mae llai o swyddogion yr heddlu nag yr oedd yn 2010, pan ddechreuodd cyni. Ac ie, hefyd, ble mae'r 20,000 o swyddogion yr heddlu ychwanegol yng Nghymru a Lloegr? Byddwch chi'n cofio, ac rydych chi wedi gwneud sylwadau arno, Ymgyrch Uplift. Dyna oedd cynllun y Swyddfa Gartref i gyflogi'r 20,000 o swyddogion yr heddlu ychwanegol. Rydw i newydd wirio, ac erbyn 2023, bydd niferoedd yr heddlu'n parhau i fod yn is na'r lefelau cyn cyni. Yn 2010, roedd 7,369 o swyddogion yr heddlu yng Nghymru; erbyn 2019, roedd wedi gostwng i 6,898. Collwyd 471 o swyddogion yr heddlu, ac eto dim ond 302 sydd gennym ni wedi'u recriwtio. Beth sydd wedi digwydd i'r 20,000 o swyddogion yr heddlu ychwanegol hyn yng Nghymru a Lloegr? Mae hon yn flaenoriaeth wirioneddol bwysig i'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Byddwn yn bwrw ymlaen gyda hyn gyda'r gefnogaeth sydd gennym ni yma i ddatganoli plismona a sicrhau bod plismona'n cyrraedd ein cymunedau sydd ar flaen y gad yn yr argyfwng costau byw a ddaw yn sgil y Llywodraeth Dorïaidd hon, gan sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth a'r diogelwch maen nhw eu hangen. 

7. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol: Therapi Trosi
7. Statement by the Deputy Minister for Social Partnership: Conversion Therapy

Yr eitem nesaf yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar therapi trosi. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad. Hannah Blythyn. 

The next item is a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on conversion therapy. I call on the Deputy Minister to make the statement. Hannah Blythyn. 

Diolch. Dirprwy Lywydd, I wanted to take the earliest opportunity to update Members following my written statement at the start of Easter recess in response the UK Government's shifting position on an LGBT conversion therapy ban. The UK Government has repeatedly made commitments to end the discredited practice of conversion therapy—in the Queen's Speech, by the Prime Minister, by UK Government Ministers, in recent consultations and through public announcements. It was also a commitment made directly to the Welsh Government, and we acted in good faith that this commitment was a sincere attempt to right a very clear injustice. They stated that their proposals would be universal and protect everyone whatever their sexual orientation and whether they are transgender or not.

When a document outlining the UK Government's proposed approach to abandon a legal ban on conversion therapy made it into the public domain, it described the likely outrage that would come from our LGBTQ+ community as 'noise', and decided our voices, as for generations before, were something to be dismissed, disregarded and diminished. But that noise turned out to be not so manageable as the Prime Minister undertook a rapid u-turn on plans to shelve altogether legislation to outlaw conversion therapy. Shamefully, on Transgender Day of Visibility, Prime Minister Boris Johnson chose instead to abandon every single transgender person in England and Wales.

Excluding trans people from the UK Government’s much-delayed proposals on ending this ineffective and harmful practice is causing very real and widespread distress. There's no clear rationale for this exclusion of trans people from the protections provided by the proposed ban; in fact, the opposite is the case, as the UK Government’s own LGBT survey found that trans people are nearly twice as likely as lesbian, gay and bisexual people to be subject to conversion therapy. It goes against the advice of independent experts, the medical profession and the Anglican Church.

So-called conversion therapy, which attempts to change or alter a person’s sexual orientation or gender identity, is an abhorrent, draconian and wholly unacceptable practice founded in deep-rooted homophobia and transphobia that should have no place in our communities and country. It is carried out under the false pretext of 'therapy', inflicts severe pain and suffering on LGBTQ+ people, and often causes long-lasting physical and psychological harm. When what somebody needs the most is support, to be empowered and to be loved for who they are, they are worn down to believe who they are is fundamentally wrong and something to be cured.

The Welsh Government is completely opposed to this practice, and is doing all we can to make it and the harm it causes history. We made a commitment in our programme for government to use all available powers to ban all aspects of LGBTQ+ conversion therapy, and seek the devolution of any necessary additional powers. I am pleased that we will be pursuing this with Plaid Cymru as part of our co-operation agreement. Here in Wales, we stand together in solidarity with and within our LGBTQ+ communities. None of us are equal while any of our rights are up for discussion or barter.

In recent weeks, I have met many members of our LGBTQ+ communities, especially those from trans communities, to better understand their concerns and fears, as well as their justified sense of anger at this betrayal by the UK Government. Today, I want to further reaffirm and offer reassurance that the Welsh Government is committed to banning conversion practices for everyone in our LGBTQ+ communities. We will do everything possible within our devolved powers and seek the devolution of any necessary additional powers to achieve this. The Welsh Government will protect and value every LGBTQ+ person. Action speaks louder than words, and it is clear we cannot trust the UK Government to deliver the protections that every member of the LGBTQ+ community deserves.  

Today, I can announce the next steps this Welsh Government is taking, and will take, towards making conversion therapy a thing of the past, by the commissioning of legal advice to determine all the levers we have in Wales to end the practice of conversion therapy unilaterally. I want to know what we can do, not just what we can’t do. We will educate and raise awareness of the horrors and ineffectiveness of conversion therapy practices by establishing a dedicated campaign in Wales. The campaign will highlight existing support services for survivors of conversion therapy, but alongside this we will design and commission research to better understand the impact of conversion therapy on survivors to improve the accessibility and effectiveness of support services. We will establish a working group of experts, to include representatives from faith communities, the health and social care sector, and children and young people’s representatives, alongside LGBTQ+ people, to help with this work and advise on key elements as a ban is developed and taken forward.

In addition to this, I’m pleased to be able to announce that NHS Wales has signed up to the memorandum of understanding on banning conversion therapy. Organisations who sign the memorandum and work in the provision of mental or psychological health delivery or commissioning, such as the NHS, commit to ending the practice of conversion therapy by actively ensuring they do not commission or provide conversion therapy. We are committed to building on these steps and to end to conversion therapy in Wales. There is widespread support for a ban, and I have received messages of support from a range of individuals and organisations, from the health sector to faith settings. Together, we can make conversion therapy history. Together, we can make sure Wales is the most LGBTQ+ friendly nation in Europe, where no-one can or will be left out or left behind. 

Diolch. Dirprwy Lywydd, roeddwn i eisiau achub ar y cyfle cyntaf i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn dilyn fy natganiad ysgrifenedig ar ddechrau toriad y Pasg mewn ymateb i safbwynt newidiol Llywodraeth y DU ar wahardd therapi trosi LHDT. Mae Llywodraeth y DU wedi gwneud ymrwymiadau dro ar ôl tro i roi terfyn ar yr arfer o therapi trosi sydd wedi ei wrthod—yn Araith y Frenhines, gan y Prif Weinidog, gan Weinidogion Llywodraeth y DU, mewn ymgynghoriadau diweddar a thrwy gyhoeddiadau cyhoeddus. Roedd hefyd yn ymrwymiad a wnaed yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru, ac fe wnaethom ni weithredu yn ddidwyll fod yr ymrwymiad hwn yn ymgais ddiffuant i unioni anghyfiawnder clir iawn. Fe wnaethon nhw ddweud y byddai eu cynigion yn gyffredinol ac yn amddiffyn pawb beth bynnag fo'u cyfeiriadedd rhywiol a p’un a ydynt yn drawsrywiol ai peidio.

Pan ddaeth dogfen yn amlinellu dull arfaethedig Llywodraeth y DU i roi heibio’r gwaharddiad cyfreithiol ar therapi trosi yn gyhoeddus, roedd yn disgrifio’r dicter tebygol a fyddai'n dod o'n cymuned LHDTQ+ fel 'sŵn', a phenderfynodd fod ein lleisiau, fel ers cenedlaethau, yn rhywbeth i'w ddiystyru, ei anwybyddu a'i leihau. Ond nid oedd y sŵn hwnnw mor hawdd ei reoli gan i’r Prif Weinidog wneud tro pedol cyflym ar gynlluniau i ddileu deddfwriaeth yn gyfan gwbl i wahardd therapi trosi. Yn gywilyddus, ar Ddiwrnod Gwelededd Trawsrywedd, dewisodd y Prif Weinidog Boris Johnson droi cefn ar bob un person trawsryweddol yng Nghymru a Lloegr.

Mae eithrio pobl draws o gynigion gohiriedig Llywodraeth y DU ar roi terfyn ar yr arfer aneffeithiol a niweidiol hwn yn achosi trallod gwirioneddol ac eang iawn. Nid oes sail resymegol glir dros eithrio pobl draws o'r amddiffyniadau a ddarperir gan y gwaharddiad arfaethedig; yn wir, mae'r gwrthwyneb yn wir, gan fod arolwg LHDT Llywodraeth y DU ei hun wedi canfod bod pobl draws bron ddwywaith mor debygol â phobl lesbiaidd, hoyw a deurywiol o fod yn destun therapi trosi. Mae'n mynd yn groes i gyngor arbenigwyr annibynnol, y proffesiwn meddygol a'r Eglwys Anglicanaidd.

Mae therapi trosi fel y'i gelwir, sy'n ceisio newid neu newid cyfeiriadedd rhywiol neu hunaniaeth rhyw person, yn arfer annormal, didostur a hollol annerbyniol sy'n seiliedig ar homoffobia a thrawsffobia dwfn na ddylai fod â lle yn ein cymunedau a'n gwlad. Mae’n cael ei gynnal o dan esgus ffug 'therapi', mae'n achosi poen a dioddefaint difrifol i bobl LHDTQ+, ac yn aml yn achosi niwed corfforol a seicolegol hirdymor. Pan mai'r hyn sydd ei angen fwyaf ar rywun yw cymorth, i'w grymuso a chael eu caru am bwy ydyn nhw, maen nhw’n cael eu gwneud i gredu bod pwy ydyn nhw’n anghywir a'i fod yn rhywbeth i'w wella.

Mae Llywodraeth Cymru yn gwbl wrthwynebus i'r arfer hwn, ac mae'n gwneud popeth o fewn ein gallu i'w wneud yn hanes, yn ogystal â’r niwed mae’n ei achosi. Fe wnaethom ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i ddefnyddio'r holl bwerau sydd ar gael i wahardd pob agwedd ar therapi trosi LHDTQ+, a cheisio datganoli unrhyw bwerau ychwanegol angenrheidiol. Rydw i’n falch y byddwn ni’n mynd ar drywydd hyn gyda Phlaid Cymru fel rhan o'n cytundeb cydweithredu. Yma yng Nghymru, rydym ni’n sefyll gyda'n gilydd mewn undod â'n cymunedau LHDTQ+ ac oddi mewn iddynt. Does yr un ohonom ni'n gyfartal tra bod unrhyw un o'n hawliau'n cael eu trafod neu eu cyfnewid.

Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydw i wedi cwrdd â llawer o aelodau o'n cymunedau LHDTQ+, yn enwedig y rheini o gymunedau traws, i ddeall eu pryderon a'u hofnau yn well, yn ogystal â'u hymdeimlad cyfiawn o ddicter yn y bradychiad hwn gan Lywodraeth y DU. Heddiw, rwyf am ailddatgan ymhellach a chynnig sicrwydd bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wahardd arferion trosi i bawb yn ein cymunedau LHDTQ+. Byddwn yn gwneud popeth posibl o fewn ein pwerau datganoledig ac yn ceisio datganoli unrhyw bwerau ychwanegol angenrheidiol i gyflawni hyn. Bydd Llywodraeth Cymru yn diogelu ac yn gwerthfawrogi pob person LHDTQ+. Mae gweithredu'n fwy effeithiol na geiriau, ac mae'n amlwg na allwn ni ymddiried yn Llywodraeth y DU i gyflawni'r amddiffyniadau mae pob aelod o'r gymuned LHDTQ+ yn eu haeddu.  

Heddiw, gallaf gyhoeddi'r camau nesaf mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, ac y byddaf i’n eu cymryd, tuag at wneud therapi trosi yn rhywbeth o'r gorffennol, drwy gomisiynu cyngor cyfreithiol i bennu'r holl ddulliau sydd gennym ni yng Nghymru i roi terfyn ar yr arfer o therapi trosi yn llwyr. Rydw i eisiau gwybod beth allwn ni ei wneud, nid yr hyn na allwn ni ei wneud yn unig. Byddwn yn addysgu ac yn codi ymwybyddiaeth o erchyllterau ac aneffeithiolrwydd arferion therapi trosi drwy sefydlu ymgyrch bwrpasol yng Nghymru. Bydd yr ymgyrch yn tynnu sylw at wasanaethau cymorth presennol ar gyfer goroeswyr therapi trosi, ond ochr yn ochr â hyn byddwn yn cynllunio ac yn comisiynu ymchwil i ddeall yn well effaith therapi trosi ar oroeswyr er mwyn gwella hygyrchedd ac effeithiolrwydd gwasanaethau cymorth. Byddwn yn sefydlu gweithgor o arbenigwyr, i gynnwys cynrychiolwyr o gymunedau ffydd, y sector iechyd a gofal cymdeithasol, a chynrychiolwyr plant a phobl ifanc, ochr yn ochr â phobl LHDTQ+, i helpu gyda'r gwaith hwn a chynghori ar elfennau allweddol wrth i waharddiad gael ei ddatblygu a bwrw ymlaen â hwnnw.

Yn ogystal â hyn, rwy'n falch o allu cyhoeddi bod GIG Cymru wedi ymrwymo i'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth ar wahardd therapi trosi. Mae sefydliadau sy'n llofnodi'r memorandwm ac yn gweithio i ddarparu neu gomisiynu iechyd meddwl neu seicolegol, fel y GIG, yn ymrwymo i roi terfyn ar yr arfer o therapi trosi drwy sicrhau nad ydynt yn comisiynu nac yn darparu therapi trosi. Rydym ni wedi ymrwymo i adeiladu ar y camau hyn ac i roi'r gorau i therapi trosi yng Nghymru. Mae cefnogaeth eang i waharddiad, ac rydw i wedi cael negeseuon o gefnogaeth gan amrywiaeth o unigolion a sefydliadau, o'r sector iechyd i leoliadau ffydd. Gyda'n gilydd, gallwn wneud therapi trosi yn hanes. Gyda'n gilydd, gallwn sicrhau mai Cymru yw'r genedl fwyaf cyfeillgar i LHDTQ+ yn Ewrop, lle na all neb neu lle na fydd neb yn cael ei adael allan na'i adael ar ôl. 

16:50

Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Deputy Minister. Being a member of the LGBT+ community is not an illness to be cured, and any step we can take to ban conversion therapy for good must be welcomed. Banning conversion therapy is a huge step in providing equality for the LGBT community. Conversion therapy is toxic and can have a huge impact on the mental and physical well-being of persons going through it. No-one should be made to feel ashamed to be who they are. While those who have gender identity dilemmas are equally right to expect the same dignity and protection as gay, lesbian and bisexual people, this issue requires a different approach. Gender identity can lead to a number of physical and mental changes that would be totally life-changing in every way. Instead of signing a memorandum of understanding to ban conversion therapy, why hasn't the Labour Government in Cardiff Bay just cracked on and banned it? I fear that this is just another example of Labour making all the right noises, especially with an election just over one week away, but not doing anything meaningful about it. A different approach is needed to make sure that a person's transitioning receives the correct support and process that they need to get to the point that they feel most comfortable. Their body, their choice, their identity. Thank you. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr, Dirprwy Weinidog. Nid yw bod yn aelod o'r gymuned LHDT+ yn salwch i'w wella, a rhaid croesawu unrhyw gam y gallwn ni ei gymryd i wahardd therapi trosi er lles. Mae gwahardd therapi trosi yn gam enfawr tuag at ddarparu cydraddoldeb i'r gymuned LHDT. Mae therapi trosi yn wenwynig a gall gael effaith enfawr ar les meddyliol a chorfforol pobl sy'n mynd drwyddo. Ni ddylid gwneud i neb deimlo cywilydd i fod yn bwy ydyn nhw. Er bod y rhai sydd â chyfyng-gyngor hunaniaeth rhyw hawl gyfartal i ddisgwyl yr un urddas a diogelwch â phobl hoyw, lesbiaidd a deurywiol, mae'r mater hwn yn gofyn am ddull gweithredu gwahanol. Gall hunaniaeth o ran rhywedd arwain at nifer o newidiadau corfforol a meddyliol a fyddai'n newid bywydau'n llwyr ym mhob ffordd. Yn hytrach na llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth i wahardd therapi trosi, pam nad yw'r Llywodraeth Lafur ym Mae Caerdydd wedi mynd i'r afael ag ef a'i wahardd? Rwy'n ofni mai enghraifft arall yw hon o Llafur yn gwneud yr holl synau cywir, yn enwedig gydag etholiad ychydig dros wythnos i ffwrdd, ond heb wneud dim byd ystyrlon yn ei gylch. Mae angen dull gwahanol o weithredu er mwyn sicrhau bod person yn cael y cymorth a'r broses gywir maen nhw eu hangen yn ystod cyfnod pontio i gyrraedd y pwynt lle mae'n teimlo'n fwyaf cyfforddus. Eu corff nhw, eu dewis nhw, eu hunaniaeth nhw. Diolch yn fawr iawn. 

16:55

Can I start by welcoming Altaf Hussain back? It's the first time that I have had the opportunity to welcome you back into this Chamber and to see you here, looking so well. I welcome your words of support and the recognition that no-one should be ashamed to be who they are and should be forced to change who they are. 

I very much regret the tone that you then took about accusing us of playing party politics. This isn't about party politics or politics of any kind. [Interruption.] Don't laugh. This is about people's lives. This is about people's lives, this is about doing the right thing, and doing everything that we can to support and protect people who are members of the LGBTQ+ community in communities right across Wales. I completely reject that accusation, and I think that it is in particularly bad taste.

You asked why we are just signing a memorandum of understanding on conversion therapy. Well, if you listened to the statement today, that's not what we are doing. I very much come across these things as an activist by nature, by background. While we are actually setting the wheels in motion to determine what we can do, how we take that ban forward and make sure that we get it right, and examine the other levers that we might need to be able to do everything that we want to do, we will take the steps that we can take now—such as the MOU and such as how we actually work with communities to raise awareness over this abhorrent practice, but also how we can appraise the support services available. 

I will just say in closing, Deputy Presiding Officer, that I very much welcome the Welsh Conservatives' support for a ban on LGBT conversion therapy, and if we get to the point where we do need to call for further powers to be devolved to Wales, you are very welcome to join us in that call.  

A gaf i ddechrau drwy groesawu Altaf Hussain yn ôl? Dyma'r tro cyntaf i mi gael y cyfle i'ch croesawu'n ôl i'r Siambr hon ac i'ch gweld chi yma, yn edrych mor dda. Rwy'n croesawu eich geiriau o gefnogaeth a'r gydnabyddiaeth na ddylai neb fod â chywilydd o fod yn bwy ydyn nhw ac y dylid eu gorfodi i newid pwy ydyn nhw. 

Rydw i'n gresynu'n fawr at y dôn y gwnaethoch chi ei chymryd wedyn i'n cyhuddo o chwarae gwleidyddiaeth plaid. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth plaid na gwleidyddiaeth o unrhyw fath. [Torri ar draws.] Peidiwch â chwerthin. Mae hyn yn ymwneud â bywydau pobl. Mae hyn yn ymwneud â bywydau pobl, mae hyn yn ymwneud â gwneud y peth iawn, a gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi ac amddiffyn pobl sy'n aelodau o'r gymuned LHDTQ+ mewn cymunedau ledled Cymru. Rwy'n gwrthod y cyhuddiad hwnnw'n llwyr, ac rwy'n credu ei fod yn dangos diffyg chwaeth.

Fe wnaethoch chi ofyn pam rydym ni'n llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth ar therapi trosi yn unig. Wel, petaech chi'n gwrando ar y datganiad heddiw, nid dyna rydym ni'n ei wneud. Rwy'n dod ar draws y pethau hyn fel gweithredydd yn ôl fy natur, yn ôl cefndir. Er ein bod ni mewn gwirionedd yn paratoi i bennu'r hyn y gallwn nu ei wneud, sut rydym ni'n bwrw ymlaen â'r gwaharddiad hwnnw ac yn sicrhau ein bod yn gwneud pethau'n iawn, ac yn archwilio'r dulliau eraill y gallem ni fod eu angen i ni allu gwneud popeth rydym ni am ei wneud, byddwn yn cymryd y camau y gallwn ni eu cymryd yn awr—fel y Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth a fel sut yr ydym ni'n gweithio gyda chymunedau i godi ymwybyddiaeth dros yr arfer annormal hwn, ond hefyd sut y gallwn ni arfarnu'r gwasanaethau cymorth sydd ar gael. 

Rydw i am ddweud wrth gloi, Dirprwy Lywydd, fy mod i'n croesawu'n fawr gefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i wahardd therapi trosi LHDT, ac os byddwn ni'n cyrraedd y pwynt lle mae angen i ni alw am ddatganoli rhagor o bwerau i Gymru, mae croeso mawr i chi ymuno â ni yn yr alwad honno.  

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad cadarn y prynhawn yma. Hoffwn uniaethu fy hun a'm plaid yn llwyr gyda'r hyn rŷch chi wedi'i fynegi am agwedd warthus Llywodraeth San Steffan ar y mater hwn. Mae cael y grymoedd i wella bywydau pobl draws yng Nghymru, a'u diogelu, yn hollbwysig os ydym am sicrhau tegwch ac i roi diwedd ar ragfarn ac anghydraddoldeb.

Mae'r mater yma wedi dangos yn glir pam na allwn ymddiried yn Llywodraeth San Steffan i warchod buddiannau pobl Cymru. Mae gennym Senedd i wasanaethu pobl Cymru. Mae angen i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu a galw am yr holl rymoedd sydd eu hangen gan San Steffan fel mater o frys, fel y gallwn wireddu ein huchelgais o sicrhau mai Cymru fydd y genedl fwyaf cyfeillgar i bobl LHDTC+ yn Ewrop.

Heb y grymoedd perthnasol, rydym yn parhau i fod ar drugaredd San Steffan a Llywodraethau adweithiol fel yr un sydd gennym dan lyw Torïaid Boris Johnson ar hyn o bryd, nad oes modd ymddiried ynddi o gwbl o ran mynd i'r afael ag anghydraddoldeb a sicrhau tegwch. Mae'n amlwg bod hwn yn un o nifer o fygythiadau i, ac ymosodiadau ar, hawliau y gymuned LHDTC+, ac yn rhan o agenda ideolegol ehangach Torïaid Johnson i dargedu grwpiau lleiafrifol am resymau gwleidyddol. Mae'n gwbl, gwbl warthus, ac ni ddylem dderbyn y sefyllfa hon.

Mae'r setliad datganoli yn cyfyngu ar ein gallu i amddiffyn y gymuned LHDTC+ yn llawn yma yng Nghymru. Gyda grymoedd llawn dros gyfiawnder, byddwn yn gallu gwireddu'r nod heb fod angen gorfod pwyso a dylanwadu a dadlau, heb fod angen canfod ffyrdd amgen o sicrhau tegwch a chydraddoldeb i'n pobl. Rwy'n croesawu datganiad y Dirprwy Weinidog, ac mae Plaid Cymru yn cefnogi'n llwyr safiad Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ymarferion trosi yn cael eu gwahardd yn llwyr, a sicrhau nad oes unrhyw un yn dod o dan bwysau i guddio neu newid yr hyn ydyn nhw, o ran eu rhywioldeb neu eu hunaniaeth rhywedd, neu y ddau. Mae Plaid Cymru yn cefnogi'r camau sydd wedi'u hamlinellu i geisio gwahardd ymarferion trosi yng Nghymru, a thrwy gytundeb Plaid Cymru gyda'r Llywodraeth, rŷn ni'n croesawu'r cyfle i gydweithio ar y mater hwn.

Mae'n dda hefyd clywed am y mesurau i godi ymwybyddiaeth am erchyllter ac aneffeithioldeb ymarferion trosi, ac i wella hygyrchedd gwasanaethau cefnogi. Hoffwn ofyn felly a allai'r Dirprwy Gweinidog esbonio'n fanylach sut y bydd modd cyflawni'r nod rydym yn ei rhannu o ran sicrhau gwaharddiad llwyr, cyflawn i ymarferion trosi a diogelu pob person LHDTC+ yng Nghymru rhag y niwed a'r trawma maent yn achosi, a hynny unwaith ac am byth. Pa ddulliau neu brosesau deddfwriaethol sy'n cael eu hystyried fydd yn medru cyflawni hyn, a beth yw'r amserlen y mae'r Dirprwy Weinidog yn ei rhagweld? Beth yw bwriad y Llywodraeth os nad oes modd cyflawni ei nod, wedi derbyn y cyngor cyfreithiol y mae hi wedi'i gomisiynu? Diolch.

Thank you, Deputy Llywydd, and thank you to the Deputy Minister for her robust statement this afternoon. I'd like to identify myself and my party entirely with what you have said about the disgraceful stance of the Westminster Government on this issue. Having the powers to improve the lives of trans people in Wales and to safeguard those people is crucially important if we are to ensure fairness and end prejudice and inequality.

This issue has clearly demonstrated why we can't trust in the Westminster Government to safeguard the interests of the people of Wales. We have a Senedd to serve the people of Wales. The Welsh Government must do everything within its power and call for all powers necessary from Westminster as a matter of urgency so that we can deliver our ambition of ensuring that Wales will be the most LGBTQ+ friendly community in Europe.

Without the necessary powers, we are at the mercy of Westminster and reactionary Governments such as the one that we have, led by Boris Johnson at the moment, which can't be trusted at all in terms of tackling inequality and ensuring fairness. It's clear that this is one of a number of threats to, and attacks on, the rights of the LGBTQ+ community, and is part of a broader ideological agenda by the Johnson Tories to target minority groups for political reasons. It is entirely disgraceful and we shouldn't accept this.

The devolution settlement does restrict our powers to protect the LGBTQ+ community fully here in Wales. With powers over justice, we could deliver against that aim without having to bring influence to bear and to argue our case and to find alternative ways of ensuring fairness and equality for our people. I welcome the Deputy Minister's statement, and Plaid Cymru entirely supports the stance of the Welsh Government in ensuring that conversion therapy is banned entirely, and ensuring that nobody is under pressure to hide or to change who they are in terms of their sexuality or their gender identity, or both. Plaid Cymru supports the steps that have been outlined to try and ban conversion therapy in Wales, and through the Plaid Cymru agreement with the Government, we welcome the opportunity to collaborate on this issue.

It's also good to hear of the steps taken to raise awareness of the horrors and the inefficiency of conversion processes, and to improve accessibility to support services. I'd therefore like to ask whether the Deputy Minister could explain in more detail how the objectives that we share can be achieved in ensuring a full ban on conversion practices and to safeguard every LGBTQ+ person in Wales from the damage and trauma that these therapies cause, and do so once and for all. What legislative processes or methods are being considered that could deliver this, and what is the timetable that the Deputy Minister anticipates? What's the Government's intention if it isn't possible to achieve its ambitions, having received the legal advice that she has commissioned? Thank you.

17:00

Diolch, a diolch am eich cefnogaeth.

Thank you for your support.

I very much welcome and appreciate the position and the support taken by colleagues in Plaid Cymru on this really important issue and one that, as you said, creates real harm and horrors. That's why it's very important, alongside the action we're taken towards a ban on conversion therapy, that we raise awareness of the horrors and the harm that it does cause, at the same time as making sure that the services that are there to support people are adequate, and can be improved where they need to be. And the way in which we should be doing that is actually—officials and policy officials will be talking, and I will also myself be talking directly to survivors of conversion therapy, because it's nothing about us, without us, and I think it's very, very important that not only are the LGBTQ+ community part of this working group towards implementing the ban, but people's experiences actually shape what we do, not least to actually really hit home with the horror that is conversion therapy. One of the things that struck me when this kind of came to the fore weeks ago, and there was a lot of press around it, was people saying to me that they're shocked to actually realise this could still potentially happen in today's society, and I think it's really important to make people aware that this is why we need to take action, and the devastating consequences it has on the LGBTQ community.

I just want to touch on the points that you just made, Sioned, around this toxic—and I'm not going to use the word 'debate', because I think it's absolutely wrong to use that word, because it's people's lives we're talking about; it is not a debate. But that actual just toxic narrative, where it's been used to attack people, and I'm not just blaming any political party, but in the media as well, and particularly on social media—. You worry that history is repeating itself, because much of those attacks are very similar to the vilification that the gay community faced 40 years ago at the height of the AIDS epidemic, and I think the only difference here is that, within this Chamber, within this Government, we have a duty to show leadership and speak up for the communities that have been attacked, and not just stand in solidarity, but to take action like we are with the conversion therapy ban.

Rydw i'n croesawu ac yn gwerthfawrogi'n fawr y safbwynt a'r gefnogaeth a gymerir gan gyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru ar y mater gwirioneddol bwysig hwn ac un sydd, fel rydych chi wedi'i ddweud, yn creu niwed ac erchyllterau gwirioneddol. Dyna pam mae'n bwysig iawn, ochr yn ochr â'r camau rydym ni'n eu cymryd tuag at wahardd therapi trosi, ein bod yn codi ymwybyddiaeth o'r erchyllterau a'r niwed mae'n ei achosi, ar yr un pryd â sicrhau bod y gwasanaethau sydd yno i gefnogi pobl yn ddigonol, ac y gellir eu gwella lle mae angen hynny. A'r ffordd y dylem ni fod yn gwneud hynny mewn gwirionedd—bydd swyddogion a swyddogion polisi yn siarad, a byddaf i hefyd yn siarad yn uniongyrchol â goroeswyr therapi trosi, oherwydd mae'n 'ddim byd amdanom ni hebom ni', ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, iawn, nid yn unig bod y gymuned LHDTQ+ yn rhan o'r gweithgor hwn tuag at weithredu'r gwaharddiad, ond fod profiadau pobl wir yn llywio'r hyn rydym ni'n ei wneud, yn enwedig i daro deuddeg gyda'r arswyd sy'n therapi trosi. Un o'r pethau a'm trawodd pan ddaeth hyn i'r amlwg wythnosau'n ôl, ac roedd llawer o sylw'r wasg o'i gwmpas, oedd pobl yn dweud wrthyf i eu bod nhw wedi'u syfrdanu i sylweddoli y gallai hyn ddigwydd o hyd yn y gymdeithas heddiw, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn gwneud pobl yn ymwybodol mai dyma pam mae angen i ni weithredu, a'r canlyniadau dinistriol mae'n eu cael ar y gymuned LHDTQ.

Hoffwn sôn am y pwyntiau rydych chi newydd eu gwneud, Sioned, ynghylch y peth gwenwynig hwnnw—dydw i ddim am ddefnyddio'r gair 'dadl', oherwydd rwy'n credu ei bod yn gwbl anghywir defnyddio'r gair hwnnw, oherwydd rydyn ni'n siarad am fywydau pobl; nid yw'n ddadl. Ond y naratif gwenwynig hwnnw, lle mae wedi cael ei ddefnyddio i ymosod ar bobl, a dydw i ddim yn beio unrhyw blaid wleidyddol yn unig, ond yn y cyfryngau hefyd, ac yn enwedig ar y cyfryngau cymdeithasol—. Rydych chi'n poeni bod hanes yn ailadrodd ei hun, oherwydd mae llawer o'r ymosodiadau hynny'n debyg iawn i'r difenwad roedd y gymuned hoyw yn ei wynebu 40 mlynedd yn ôl ar anterth yr epidemig AIDS, ac rwy'n credu mai'r unig wahaniaeth yma yw bod gennym ni, yn y Siambr hon, yn y Llywodraeth hon, ddyletswydd i ddangos arweiniad a siarad dros y cymunedau sy'n cael eu hymosod, ac nid dim ond sefyll mewn undod, ond i weithredu fel rydym ni'n ei wneud gwaharddiad therapi trosi.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

I want to thank the Deputy Minister both for being an individual champion as a Member of the Senedd, but also in her role as Deputy Minister. The work that she's doing is exceptional, and, certainly, I want to put my name to it, and say, 'You represent me in what you're doing'.

I put on Twitter a couple of days ago an answer to a question. Something called the Wales Women's Rights Network asked me a question: 'What is a woman?' That question was being asked to create dividing lines, and it was being used to attack trans people. And I said in response:

'I've done casework for trans people who've faced incredible challenges in their lives.'

It really is heart-rending when you hear some of the stories that trans people have faced.

'They deserve much better than trite questions like this. Life is complex. Deal with it.'

The reason I said that in the way that I said it was because that question was clearly designed to divide, and you can bet that those people behind that question would support conversion therapy, which is unbelievable in this day and age. That's why I'm backing this today. So, in welcoming that, I'd also like to ask, then, in a linked question, when we might see an update on the Welsh Government's LGBTQ+ action plan? Will we see that shortly? Because I know the Minister's working on that too, which works nicely in parallel with this. But, thank you, for the work you're doing, Deputy Minister.

Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am fod yn hyrwyddwr unigol fel Aelod o'r Senedd, ond hefyd yn ei rôl fel Dirprwy Weinidog. Mae'r gwaith y mae hi'n ei wneud yn eithriadol, ac, yn sicr, rydw i eisiau rhoi fy enw iddo, a dweud, 'Rydych chi'n fy nghynrychioli i yn yr hyn rydych chi'n ei wneud'.

Rhoddais ateb i gwestiwn ar Twitter ychydig ddyddiau'n ôl. Gofynnodd rhywbeth o'r enw Rhwydwaith Hawliau Menywod Cymru gwestiwn i mi: 'Beth yw menyw?' Roedd y cwestiwn hwnnw'n cael ei ofyn i greu llinellau rhannu, ac roedd yn cael ei ddefnyddio i ymosod ar bobl draws. A dywedais mewn ymateb:

'Rydw i wedi gwneud gwaith achos ar ran pobl draws sydd wedi wynebu heriau anhygoel yn eu bywydau.'

Mae'n dorcalonnus pan fyddwch chi'n clywed rhai o'r straeon mae pobl draws wedi'u hwynebu.

'Maen nhw'n haeddu llawer gwell na chwestiynau ystrydebol fel hyn. Mae bywyd yn gymhleth. Deliwch â hynny.'

Y rheswm y gwnes i ddweud hynny yn y ffordd y gwnes i oedd oherwydd bod y cwestiwn hwnnw wedi'i gynllunio'n glir i rannu, a gallwch chi fod yn sicr y byddai'r bobl hynny y tu ôl i'r cwestiwn hwnnw'n cefnogi therapi trosi, sy'n anghredadwy yn yr oes sydd ohoni. Dyna pam rwy'n cefnogi hyn heddiw. Felly, wrth groesawu hynny, hoffwn ofyn hefyd, mewn cwestiwn cysylltiedig, pryd y gallem ni weld diweddariad ar gynllun gweithredu LHDTQ+ Llywodraeth Cymru? Fyddwn ni'n gweld hynny cyn bo hir? Oherwydd rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn gweithio ar hynny hefyd, sy'n gweithio'n dda ochr yn ochr â hyn. Ond, diolch, am y gwaith rydych chi'n ei wneud, Dirprwy Weinidog.

17:05

Can I thank Hefin David for your kind and supportive words, and also thank you for speaking out and speaking up to defend not just your constituents, but the trans community in Wales? And you're right, a lot of these things, particularly on social media, are designed to divide. And I think we do have a responsibility, however hard it might be, to actually call that out and to challenge, in the best way we can, without amplifying that at the same time. So, I very much welcome your support and everything you're doing, particularly to support your own constituents, because I know we will all probably have stories of how difficult it has been for people and the pain that people have faced.

In the last couple of days, I've spoken to representatives of the trans community in Wales, and it really was quite awful listening to just the impact people's words have and the impact, the message it sends to exclude a group from a ban on conversion therapy, and people saying, 'Is it safe to be here anymore?', in the UK, and people, obviously, having concerns for their mental health. This isn't about, like I say, politics, it's about people and it's about doing the right thing by everybody. So, I very much do welcome Hefin David's support. 

And just, very briefly, on the LGBTQ+ action plan, I very much hope to be able to update the Senedd prior to the summer recess on that and our progress on it. But I think what we're doing today and the steps we're taking around working towards a ban on conversion therapy are very much part of that plan. I've always said from the outset that it's not just about the plan, it's about the action, all importantly, that makes a difference to people's lives, and I want to present that plan in a way where we can already demonstrate where those actions are being taken. 

A gaf i ddiolch i Hefin David am eich geiriau caredig a chefnogol, a diolch hefyd i chi am leisio barn a siarad i amddiffyn nid yn unig eich etholwyr chi, ond y gymuned draws yng Nghymru? Ac rydych chi'n iawn, mae llawer o'r pethau hyn, yn enwedig ar y cyfryngau cymdeithasol, wedi'u dylunio i rannu. Ac rwy'n credu bod gennym gyfrifoldeb, waeth pa mor anodd y gallai fod, i dynnu sylw at hynny ac i herio, yn y ffordd orau y gallwn, heb  roi mwy o lwyfan i hynny ar yr un pryd. Felly, rwyf yn croesawu'n fawr eich cefnogaeth a phopeth yr ydych yn ei wneud, yn enwedig i gefnogi eich etholwyr eich hun, oherwydd gwn y bydd gennym ni i gyd straeon, mae'n debyg, am ba mor anodd y mae wedi bod i bobl a'r boen y mae pobl wedi'i hwynebu.

Yn ystod yr ychydig ddyddiau diwethaf, rwyf wedi siarad â chynrychiolwyr o'r gymuned draws yng Nghymru, ac roedd yn wirioneddol ofnadwy gwrando ar yr effaith a gaiff geiriau pobl a'r effaith, y neges y mae'n ei hanfon i eithrio grŵp o waharddiad ar therapi trosi, a phobl yn dweud, 'A yw'n ddiogel bod yma mwyach?', yn y DU, ac mae pobl, yn amlwg, yn poeni am eu hiechyd meddwl. Nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth, fel y dywedaf i, mae'n ymwneud â phobl ac mae'n ymwneud â gwneud y peth iawn gan bawb. Felly, rwy'n croesawu'n fawr gefnogaeth Hefin David. 

Ac yn fyr iawn, ar y cynllun gweithredu LGBTQ+, rwy'n gobeithio'n fawr y byddaf yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd cyn toriad yr haf ar hynny a'n cynnydd arno. Ond rwy'n credu bod yr hyn yr ydym ni yn ei wneud heddiw a'r camau yr ydym yn eu cymryd o gwmpas gweithio tuag at waharddiad ar therapi trosi yn rhan fawr o'r cynllun hwnnw. Rwyf bob amser wedi dweud o'r cychwyn nad yw'n ymwneud â'r cynllun yn unig, mae'n ymwneud â'r gweithredu, yn bwysicach oll, sy'n gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl, ac rwyf eisiau cyflwyno'r cynllun hwnnw mewn ffordd lle y gallwn eisoes ddangos lle mae'r camau hynny'n cael eu cymryd. 

Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog
Motion to Suspend Standing Orders

Y cynnig nesaf yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu i eitemau 8 a 9 gael eu trafod. Dwi'n galw ar Jane Hutt i wneud y cynnig.

The next motion is a motion to suspend Standing Orders temporarily to allow items 8 and 9 to be debated. And I call on Jane Hutt to move the motion.

Cynnig NNDM7985 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal dros dro y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y datganiad a'r cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NNDM7983 a NNDM7984 gael eu hystyried yn y Cyfarfod Llawn ar 26 Ebrill 2022.

Motion NNDM7985 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM7983 and NNDM7984 to be considered in Plenary on 26 April 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

I move the motion.

Cynigiaf y cynnig.

Diolch. Y cynnig, felly, yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw un yn gwrthwynebu'r cynnig hynny? Nac oes. Ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Thank you. The proposal, therefore, is to suspend Standing Orders. Does any Member object to that motion? I see that there is no objection. Therefore, the motion is approved.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022
8. The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022

Mae hynny'n caniatáu inni symud ymlaen i eitem 8, felly, a'r eitem honno yw Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022. A dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig yma, sef Lee Waters.

Therefore, we move on to item 8, and that item is the Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022. And I call on the Deputy Minister for Climate Change to move the motion, namely Lee Waters.

Cynnig NNDM7983 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ebrill 2022.

Motion NNDM7983 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 8 April 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. The UK Government has introduced new immigration rules for people affected by the war in Ukraine. These will provide limited leave to remain for people who get permission to come to the UK from Ukraine, and those who were here before the war started. They will, therefore, avoid the normal requirements of immigration control. This means there is no cost to making an application, nor is there any need to demonstrate financial independence, English language, literacy or a settled intention to stay in the UK through the habitual residence test. As Wales is a nation of sanctuary, the Welsh Government fully supports this approach.

This has knock-on consequences for the way we provide public services, and the regulations before the Senedd today are designed to help people fleeing Ukraine with access to housing or housing assistance when they arrive. I hope that Members will understand why we have introduced regulations more quickly through the Senedd's processes than normal. Many people fleeing Ukraine are already in the country, and we want to ensure that there is clarity and certainty in the law to support them.

We are grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for considering the regulations in less time than is normally taken. This is not a request we have taken lightly, but the urgency of the situation demands this approach to avoid potential disadvantage for those who might face delay in finding a home or assistance should they become homeless.

The Allocation of Housing and Homelessness (Eligibility) (Wales) (Amendment) Regulations 2022 will provide people who apply successfully to the UK Government's Ukraine schemes with eligibility for housing and housing assistance. Ukraine schemes cover the immediate and extended family members of British nationals who come from Ukraine to stay in the UK, any person who has applied successfully to the Homes for Ukraine sponsorship scheme, and those already permitted to be in the UK before 18 March of this year who have been granted permission to extend their stay in the UK under the Ukraine extension scheme. 

The regulations will waive the habitual residence test for Ukrainians coming to Wales and do the same for returning British nationals and people who are not subject to immigration control who are fleeing the conflict in Ukraine. This will mean they can access benefits and services, including housing or housing assistance, from day one of their arrival rather than having to wait one to three months to satisfy the test. 

Llywydd, Ukraine's neighbours have shown extraordinary generosity in the welcome they have given to people fleeing the war. Most Ukrainians will want to return as soon as possible and remain as close as they can to their homes. But the scale of the conflict means that all countries in Europe must offer their support and comfort. We will do this too. Wales is a nation of sanctuary, so through these regulations, let us make clear to the people of Ukraine who come to Wales and are in need of our help that they will receive it. Diolch.

Diolch, Llywydd. Mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno rheolau mewnfudo newydd ar gyfer pobl y mae'r rhyfel yn Wcráin yn effeithio arnynt. Bydd y rhain yn darparu caniatâd cyfyngedig i aros i bobl sy'n cael caniatâd i ddod i'r DU o Wcráin, a'r rhai a oedd yma cyn i'r rhyfel ddechrau. Byddan nhw, felly, yn osgoi gofynion arferol rheoli mewnfudo. Mae hyn yn golygu nad oes cost i wneud cais, ac nid oes angen dangos annibyniaeth ariannol, Saesneg, llythrennedd na bwriad sefydlog i aros yn y DU drwy'r prawf preswylio arferol. Gan fod Cymru'n genedl noddfa, mae Llywodraeth Cymru yn llwyr gefnogi'r dull hwn.

Mae gan hyn ganlyniadau dilynol i'r ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'r rheoliadau sydd gerbron y Senedd heddiw wedi'u cynllunio i helpu pobl sy'n ffoi o Wcráin i gael gafael ar dai neu gymorth tai pan fyddant yn cyrraedd. Gobeithio y bydd yr Aelodau'n deall pam yr ydym wedi cyflwyno rheoliadau'n gyflymach drwy brosesau'r Senedd nag arfer. Mae llawer o bobl sy'n ffoi o Wcráin eisoes yn y wlad, ac rydym eisiau sicrhau bod eglurder a sicrwydd yn y gyfraith i'w cefnogi.

Rydym yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y rheoliadau mewn llai o amser nag a gymerir fel arfer. Nid yw hwn yn gais yr ydym wedi'i gymryd heb ystyriaeth briodol, ond mae brys y sefyllfa'n mynnu bod y dull hwn yn osgoi anfantais bosibl i'r rhai a allai wynebu oedi wrth ddod o hyd i gartref neu gymorth pe baen nhw'n dod yn ddigartref.

Bydd Rheoliadau Dyrannu Tai a Digartrefedd (Cymhwystra) (Cymru) (Diwygio) 2022 yn rhoi cymhwysedd i bobl sy'n gwneud cais llwyddiannus i gynlluniau Wcráin Llywodraeth y DU gael cymorth tai a thai. Mae cynlluniau Wcráin yn cwmpasu aelodau teuluol uniongyrchol ac estynedig gwladolion Prydeinig sy'n dod o Wcráin i aros yn y DU, unrhyw berson sydd wedi gwneud cais llwyddiannus i gynllun noddi Cartrefi i Wcráin, a'r rhai sydd eisoes wedi cael caniatâd i fod yn y DU cyn 18 Mawrth eleni sydd wedi cael caniatâd i ymestyn eu harhosiad yn y DU o dan gynllun ymestyn Wcráin. 

Bydd y rheoliadau'n hepgor y prawf preswylio arferol ar gyfer pobl o Wcráin sy'n dod i Gymru ac yn gwneud yr un peth ar gyfer dychwelyd gwladolion Prydeinig a phobl nad ydynt yn destun rheolaeth fewnfudo sy'n dianc rhag y gwrthdaro yn Wcráin. Bydd hyn yn golygu y gallant gael budd-daliadau a gwasanaethau, gan gynnwys tai neu gymorth tai, o'r diwrnod cyntaf y byddant yn cyrraedd yn hytrach na gorfod aros un i dri mis i fodloni'r prawf. 

Llywydd, mae cymdogion Wcráin wedi dangos haelioni eithriadol o ran y croeso y maen nhw wedi'i roi i bobl sy'n ffoi rhag y rhyfel. Bydd y rhan fwyaf o bobl o Wcráin eisiau dychwelyd cyn gynted â phosibl ac aros mor agos ag y gallan nhw i'w cartrefi. Ond mae maint y gwrthdaro yn golygu bod yn rhaid i bob gwlad yn Ewrop gynnig eu cefnogaeth a'u cysur. Byddwn yn gwneud hyn hefyd. Mae Cymru'n genedl noddfa, felly drwy'r rheoliadau hyn, gadewch i ni ei gwneud yn glir i bobl Wcráin sy'n dod i Gymru ac sydd angen ein cymorth y byddan nhw'n ei gael. Diolch.

17:10

Diolch. Does gen i ddim cyfranwyr eraill ar gyfer y ddadl yma, a dwi'n cymryd nad yw'r Dirprwy Weinidog eisiau cyfrannu ymhellach. Felly, fe wnaf i ofyn, a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, does yna ddim gwrthwynebiad i hynny. Felly, fe dderbynnir y cynnig yma o dan Reol Sefydlog 12.36.

Thank you. I have no other contributors to this debate, and I take it that the Deputy Minister doesn't wish to contribute further. Therefore, I will ask whether we should agree the motion. Does any Member object? No, there is no objection to that. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022
9. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 9) Regulations 2022

Eitem 9 sydd nesaf, a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022 yw'r eitem yma. Y Gweinidog iechyd sydd i'w cyflwyno nhw. Dyw'r Gweinidog iechyd ddim yma i gyflwyno'r eitem yma. Felly, fe wnaf i bwyllo ar hynny ac arafu i lawr yn ddifrifol, fel rŷch chi'n gallu gweld, wrth siarad, yn y gobaith ei bod hi'n ymddangos, ond dyw hi ddim yn ymddangos. Felly, nid yw'r eitem yna'n cael ei chyflwyno na'i chynnig ar hyn o bryd.

Eitem 10, felly, yw'r eitem nesaf, y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol—[Torri ar draws.] Gan fod y Gweinidog Jane Hutt ddim wedi cynnig yr eitem yma yn ffurfiol, fe af i nôl, felly, i'r Gweinidog iechyd, os ydy hi'n barod nawr, i gyflwyno'r cynnig i'r Senedd ac i ymddiheuro am beidio â bod yma ar yr union bryd yr oedd hi i fod, ond i ymddangos o fewn ychydig eiliadau wedi hynny. Felly, fe wnaf i alw ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno'r rheoliadau coronafeirws. Eluned Morgan.

Item 9 is next, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No.5) (Wales) (Amendment) (No.9) Regulations 2022. The Minister for health is to move the motion. The Minister for health isn't here to move this item. Therefore, I will pause on that. I will slow down deliberately, as you can hear, in the hope that she will appear, but she isn't present. Therefore, that item is not put forward at present.

Item 10, therefore, is the next item, the legislative consent memorandum—[Interruption.] As the Minister Jane Hutt hasn't moved that motion formally, I will go back to the Minister for health, if she is ready now, to move the motion to the Senedd and to apologise for not being here at the exact time that she was meant to be here, but she has appeared within a few seconds of that. So, I will call on the Minister for health to move the coronavirus regulations. Eluned Morgan.

Cynnig NNDM7984 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Ebrill 2022.

Motion NNDM7984 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 9) Regulations 2022 laid in the Table Office on 13 April 2022.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Ymddiheuriadau i'r Llywydd, a hefyd i'r Senedd. 

Apologies, Llywydd, and apologies to the Senedd.

Llywydd, I move the motion before us.

While I hope Members will have enjoyed the Easter recess, they will not have forgotten that coronavirus is very much still with us, and I'm pleased to announce that hospitalisations have stabilised over recent weeks. However, numbers remain high. In context, on 22 April 2022, there were 1,360 COVID-related patients in hospital—just over 1,070 higher than at the same point last year. The latest results from the Office for National Statistics coronavirus infections study suggests that one in 15 people in Wales had COVID-19 for the week to 16 April. This is a decrease in the percentage of people testing positive compared to the previous week. Rates remain high across all parts of the United Kingdom, but the percentage of people testing positive has decreased across all four nations of the United Kingdom in the most recent week.

We will be carefully reviewing the figures over the coming weeks, due to the increase in social mixing over the Easter break. Before us today are the latest amendment regulations, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 9) Regulations 2022. Whilst the coronavirus situation does seem to be stabilising, rates of infection remain high and pressures on the NHS are still very significant. For this reason, Cabinet agreed to retain the requirement for face coverings to be worn in health and social care settings for a further three weeks. This aims to help protect the most vulnerable and staff working in these higher risk settings.

As of 18 April 2022, businesses and organisations are no longer legally required to undertake a specific coronavirus risk assessment and to take reasonable measures to minimise the risk of contracting the virus. With legal requirements on businesses having been removed, Cabinet also agreed that the additional powers of local authorities to close or control premises and events are no longer proportionate. Therefore, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities) (Wales) Regulations 2020 expired also on 18 April 2022.

Llywydd, cynigiaf y cynnig sydd ger ein bron.

Er fy mod yn gobeithio bod yr Aelodau wedi mwynhau toriad y Pasg, ni fyddan nhw wedi anghofio bod coronafeirws yn dal i fod gyda ni, ac rwy'n falch o gyhoeddi bod y niferoedd yn yr ysbytai wedi sefydlogi dros yr wythnosau diwethaf. Fodd bynnag, mae'r niferoedd yn parhau i fod yn uchel. Yn ei gyd-destun, ar 22 Ebrill 2022, roedd 1,360 o gleifion yn gysylltiedig â COVID yn yr ysbyty—ychydig dros 1,070 yn uwch nag ar yr un pryd y llynedd. Mae canlyniadau diweddaraf astudiaeth heintiau coronafeirws y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn awgrymu bod gan un o bob 15 o bobl yng Nghymru COVID-19 ar gyfer yr wythnos hyd at 16 Ebrill. Mae hyn yn ostyngiad yng nghanran y bobl sy'n profi'n bositif o'i gymharu â'r wythnos flaenorol. Mae'r cyfraddau'n parhau i fod yn uchel ar draws pob rhan o'r Deyrnas Unedig, ond mae canran y bobl sy'n profi'n bositif wedi gostwng ar draws pedair gwlad y Deyrnas Unedig yn ystod yr wythnos ddiwethaf.

Byddwn yn adolygu'r ffigurau'n ofalus dros yr wythnosau nesaf, oherwydd y cynnydd mewn cymysgu cymdeithasol dros wyliau'r Pasg. Ger ein bron heddiw mae'r rheoliadau diwygio diweddaraf, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 9) 2022. Er ei bod yn ymddangos bod sefyllfa'r coronafeirws yn sefydlogi, mae'r cyfraddau heintio yn parhau i fod yn uchel ac mae'r pwysau ar y GIG yn dal i fod yn sylweddol iawn. Am y rheswm hwn, cytunodd y Cabinet i gadw'r gofyniad i wisgo gorchuddion wyneb mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol am dair wythnos arall. Nod hyn yw helpu i ddiogelu'r bobl fwyaf agored i niwed a staff sy'n gweithio yn y lleoliadau risg uwch hyn.

O 18 Ebrill 2022, nid yw'n ofynnol yn gyfreithiol bellach i fusnesau a sefydliadau gynnal asesiad risg coronafeirws penodol a chymryd camau rhesymol i leihau'r risg o ddal y feirws. Gyda gofynion cyfreithiol ar fusnesau wedi'u dileu, cytunodd y Cabinet hefyd nad yw pwerau ychwanegol awdurdodau lleol i gau neu reoli safleoedd a digwyddiadau bellach yn gymesur. Felly, daeth Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol) (Cymru) 2020 i ben hefyd ar 18 Ebrill 2022.

Nid yw dileu'r gofynion cyfreithiol yn golygu nad oes angen i fusnesau a chyflogwyr ystyried y risgiau sy'n gysylltiedig â'r coronafeirws. Fodd bynnag, mae'n bryd iddynt asesu'r risgiau hyn ochr yn ochr â chlefydau trosglwyddadwy eraill, gan gynnwys y ffliw a norofeirws. Rydym wedi diwygio cyngor iechyd y cyhoedd i fusnesau, cyflogwyr a threfnwyr digwyddiadau i'w helpu i barhau i weithredu mesurau rheoli effeithiol ar gyfer iechyd y cyhoedd. Bydd hyn yn diogelu eu busnesau, eu gweithwyr a'u hymwelwyr.

Mae cyngor i'r cyhoedd yn parhau i argymell gorchuddion wyneb ym mhob lleoliad dan do prysur neu gaeedig. Mae ein canllawiau yn cynghori amrywiaeth o fesurau rheoli eraill y gall pobl a sefydliadau eu cymryd i helpu i leihau trosglwyddiad y coronafeirws ac i ddiogelu Cymru. Mae rhai o'r mesurau hyn yn cynnwys cael eich brechu, ymarfer hylendid dwylo da, profi a hunanynysu pan fydd gennych chi symptomau, gwisgo gorchudd wyneb mewn lleoliadau dan do prysur neu mewn llefydd caeedig, cwrdd ag eraill yn yr awyr agored, a, phan fyddwch chi dan do, cynyddu'r awyru a gadael awyr iach i mewn. Bydd y rheoliadau hyn yn cael eu hadolygu eto erbyn 5 Mai.

Fel rydym yn ei wneud bob amser, byddwn ni'n parhau i wneud penderfyniadau i ddiogelu iechyd pobl Cymru yn seiliedig ar y dystiolaeth wyddonol a'r cyngor iechyd y cyhoedd sydd ar gael i ni. Dwi'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynigion.

Removing the legal requirements doesn't mean that businesses and employers don't need to consider the risks associated with coronavirus. However, it is time for them to assess these risks alongside other transmittable diseases, including flu and norovirus. We have amended public health advice to businesses, employers and event organisers to help them to continue to implement effective control measures for public health, safeguarding their businesses, their staff and visitors.

Advice to the public remains that face coverings should be used in all busy indoor locations. Our guidance advises a number of other control measures that people and organisations can put in place to reduce transmission of coronavirus and to safeguard Wales. Some of these measures include vaccination, having good hand hygiene, testing and self-isolating when you have symptoms, wearing a face covering in busy indoor locations or enclosed spaces, meeting others in outdoor spaces, and, when you are indoors, to ventilate properly. And these rules will be further reviewed by 5 May.

As we always do, we will continue to make decisions to safeguard the health of the people of Wales based on the scientific evidence and the public health advice available to us. I encourage Members to support this motion.

17:15

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog. Dim ond ychydig iawn o sylwadau gen i. Yn gyntaf, dwi'n croesawu'r ffaith bod y cyngor sy'n cael ei roi i'r Llywodraeth yn dal i gynnig ein bod ni'n gallu symud yn raddol tuag at godi'r mesurau diogelwch sydd wedi bod mewn lle. Mae eisiau ystyried bod yna bobl sy'n nerfus o hyd, serch hynny. Felly, un cwestiwn: wrth i'r gofynion am asesiadau risg mewn gweithleoedd gael eu tynnu nôl, pa warchodaeth mae'r Llywodraeth yn gallu ei rhoi i weithlu sydd, o bosib, yn bryderus nad oes yna ddigon o gefnogaeth iddyn nhw, na chamau diogelwch, os oes yna, er enghraifft, nifer uchel o achosion o fewn ardal benodol neu o fewn y gweithlu hwnnw? Mae'r ffaith bod angen gorchudd wyneb o hyd mewn amgylchiadau iechyd a gofal yn rhywbeth dwi'n ei groesawu. Mae'r cyngor i bobl wisgo gorchudd wyneb mewn llefydd prysur yn dal yn bwysig tu hwnt. Mae hynny eto yn ein hatgoffa ni o'r angen i feddwl am y bobl hynny sydd yn nerfus oherwydd eu bod nhw yn fregus, o bosib, ac o bosib yn y gweithle hwnnw mae angen gair neu ddau o gadarnhad gan y Llywodraeth bod eu lles nhw yn dal dan sylw gennych chi. Mi fyddwn ni'n cefnogi'r newid yma heddiw. Un cais arall os caf i: gawn ni ddiweddariad ar ble rydym ni arni o ran gwthio'r haen nesaf o frechiadau allan? Mae'r rhaglen wedi bod yn un llwyddiannus tu hwnt, ond mae pobl yn eiddgar i wybod pa bryd mae eu brechiad nesaf nhw'n dod, ac o bosib mae hyn yn gyfle i'r Gweinidog roi diweddariad sydyn inni ar hynny.

Thank you very much to the Minister. I only have very few comments. First of all, I welcome the fact that the advice that is given to the Government is still suggesting that we can move gradually towards lifting the safety measures that have been in place. We do need to consider that there are people who are very nervous still about the situation. So, one question: as the requirements in terms of risk assessments in workplaces are withdrawn, what safeguards can the Government suggest for a workforce that is perhaps concerned that there isn't sufficient support for them, if, for example, there is a high number of cases within a specific area or within that workforce in question? The fact that there is a need for face coverings still in health and care settings is something that I welcome. The advice for people to wear a face covering in busy areas is still very important. That still continues to remind us to think about those people who are nervous, perhaps because they are vulnerable, and in that workplace perhaps we need a word or two of affirmation from the Government that their well-being is still being borne in mind by the Government. We will support this change today. One other request: can we have an update on where we are in terms of rolling out the next level of vaccinations? The programme has been very successful, but people are eager to know when their next vaccination will be. Perhaps this is an opportunity for the Government to give us an update on that.

Y Gweinidog iechyd nawr i ymateb i'r unig sylw yna.

The Minister for health to reply to those comments.

Diolch yn fawr, Rhun, ac yn sicr rŷn ni yn ymwybodol iawn bod yna bobl sy'n nerfus iawn o hyd ac sydd yn pryderu, a dyna pam mae'n bwysig bod pobl yn dilyn y cyngor, efallai, rŷn ni wedi'i roi gerbron, a gwnes i restru'r rheini ar y diwedd, a sicrhau bod pobl yn cael eu brechu—hwnna yw'r peth pwysicaf, wrth gwrs. Ond ar wahân i hynny, rŷn ni i gyd yn gwybod beth sydd angen ei wneud i'n cadw ein hunain yn ddiogel, ac mae eisiau atgoffa pobl o wneud hynny. Mae eisiau i gyflogwyr annog pobl i wneud hynny. Dwi'n falch o weld bod y Senedd yn dal i'n cynghori ni i wisgo gorchudd wyneb pan ŷn ni dan do hefyd. Felly, mae hwnna'n bwysig, ac yn sicr dyna beth rŷn ni eisiau ei weld o safbwynt y Llywodraeth.

O ran brechiadau, wel, wrth gwrs, mae lot o bobl eisoes wedi cael brechiadau mewn cartrefi gofal, felly mae targed rŷn ni'n gweithio tuag ati. Mae lot o bobl dros 75 eisoes wedi cael y brechiad. Dŷn ni ddim wedi gweld cymaint o blant, efallai, yn dod ymlaen ag yr oedden ni'n ei ddisgwyl—o bump i 11—ond beth rŷn ni'n edrych arno nawr yw paratoi ar gyfer beth sy'n dod nesaf yn yr hydref. Rŷn ni'n aros i glywed wrth y JCVI. Bydd yna gyngor interim yn dod cyn hir. Beth rŷn ni wedi gofyn i'r gwasanaeth ei wneud yw paratoi ar gyfer y grwpiau 1 i 9. Felly, os na fyddan nhw'n cynghori'r rheini, wedyn mae'n haws inni dorri nôl yn hytrach na phigo lan, felly dyna yw'r cyngor rŷn ni wedi gofyn i'r gwasanaethau iechyd ei ystyried.

Thank you very much, Rhun, and, certainly, we are very much aware that there are still people who are still very anxious, and that's why it is important that people do follow the advice that we've put forward, and I listed that at the end of my contribution—ensuring that people are vaccinated, of course, is the most important thing. But. in addition to that, we all know what we need to do to keep ourselves safe, and we need to remind people of that. Employers need to encourage people to do that. I'm pleased that the Senedd is still advising us to wear face coverings when we are indoors, and that is important, and that's certainly what we want to see as a Government.

In terms of vaccination, well, of course, many people have already been been vaccinated in care homes, so there's a target we're working towards. Many people over 75 have also had that vaccination. We haven't seen as many children coming forward, perhaps, as we'd expected—those are children between five and 11 years of age—but what we're looking at now is the preparation for the next phase in the autumn. We're waiting to hear from the JCVI. There will be advice issued, interim advice. What we've asked the service to do is to prepare for groups 1 to 9. If that advice isn't given, then it's easier for us to cut that provision, rather than try and take it forward from a standing start, and that's what we've asked the health services to consider.

17:20

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig yma? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna o dan eitem 9 wedi ei dderbyn.

I thank the Minister. The proposal, therefore, is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion under item 9 is agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Iaith Arwyddion Prydain
10. Legislative Consent Motion on the British Sign Language Bill

Eitem 10 sydd nesaf, memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Iaith Arwyddion Prydain. Rwy'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i wneud y cynnig yma. Jane Hutt.

Item 10 is next, the legislative consent memorandum on the British Sign Language Bill, and I call the Minister for Social Justice to move the motion. Jane Hutt.

Cynnig NDM7981 Jane Hutt

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil Iaith Arwyddion Prydain i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NDM7981 Jane Hutt

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the British Sign Language Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion and I'm happy to propose this motion and explain why I believe the Senedd should agree it. For many people in Wales, British Sign Language is the language they use in everyday life, but we know that for many they have been disabled because public services do not or fail to communicate with them through British Sign Language. For the deaf community, language is just one distinguishing feature of their culture. A more equal Wales is one that enables people to fulfil their potential, no matter what their background or circumstances. It's also one of our collective national well-being goals in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and this is underpinned by a long-standing commitment to the social model of disability.

For users of BSL, the ability to get on with their lives unimpeded by communication barriers is fundamental, and, when Welsh Government adopted BSL as an official language in 2004, it was in recognition of this truth, and I'm proud of the progress we've collectively made in Wales in promoting the use of BSL in how we communicate, and I fully recognise there is much more to do.

This Bill, whilst limited to the promotion and facilitation of BSL in the communication of UK Government bodies to the public will, when implemented, make an important contribution to the lives of BSL users and our objectives for a more equal Wales. As such, it will improve equality of opportunity for people in Wales, and this is why it does require the consent of the Senedd and why I'm supporting that consent being offered.

The Bill has three operative provisions. It makes BSL an official language in England, Scotland and Wales, and this status takes effect through the other provisions in the Bill, which require UK Ministers to report on the promotion and facilitation of the use of BSL in the communications with the public of UK Government departments, and the Secretary of State to publish related guidance.

The Bill does not prevent the Senedd from legislating in this area should it choose to do so. There are carve-outs in the Bill for the devolved public authorities and for Welsh Ministers, and it's right that we can decide on a comprehensive Welsh approach to suit our own approach. The Welsh Government is currently working with our disability taskforce to develop an approach, following the British Deaf Association audit we commissioned in February 2021, and I will say we commissioned that in response to the private Member's Bill that was put forward by Mark Isherwood at that time. We then said that we wanted to take this forward in this way, doing this British Deaf Association audit, and now we have the disability rights taskforce to help move this forward.

So, the provisions in this Bill that we're debating this afternoon in terms of the LCM will make a positive contribution to the lives of BSL users, which we should welcome alongside our Welsh approach. I'd like to thank both the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Equality, Local Government and Communities Committee for their scrutiny of the Bill and legislative consent memorandum. Obviously, I accept there's much more to do, but this is a positive contribution, and I urge the Senedd to agree to its application to Wales. Diolch.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig ac rwy'n hapus i gynnig y cynnig hwn ac esbonio pam rwy'n credu y dylai'r Senedd gytuno arno. I lawer o bobl yng Nghymru, Iaith Arwyddion Prydain yw'r iaith y maen nhw'n ei defnyddio mewn bywyd bob dydd, ond gwyddom i lawer eu bod wedi'u hanablu oherwydd nad yw gwasanaethau cyhoeddus yn cyfathrebu â nhw neu'n methu â chyfathrebu â nhw drwy gyfrwng Iaith Arwyddion Prydain. I'r gymuned fyddar, dim ond un nodwedd nodedig o'u diwylliant yw iaith. Mae Cymru fwy cyfartal yn un sy'n galluogi pobl i gyflawni eu potensial, waeth beth fo'u cefndir neu eu hamgylchiadau. Mae hefyd yn un o'n hamcanion llesiant cenedlaethol cyfunol yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae hyn yn seiliedig ar ymrwymiad hirsefydlog i'r model cymdeithasol o anabledd.

I ddefnyddwyr BSL, mae'r gallu i barhau â'u bywydau heb eu hatal gan rwystrau cyfathrebu yn sylfaenol, a phan fabwysiadodd Llywodraeth Cymru BSL fel iaith swyddogol yn 2004, roedd yn cydnabod y gwirionedd hwn, ac rwy'n falch o'r cynnydd rydym wedi'i wneud ar y cyd yng Nghymru o ran hyrwyddo'r defnydd o BSL yn y ffordd yr ydym yn cyfathrebu, ac rwy'n cydnabod yn llwyr fod llawer mwy i'w wneud.

Bydd y Bil hwn, er ei fod yn gyfyngedig i hyrwyddo a hwyluso BSL wrth i gyrff Llywodraeth y Du gyfathrebu â'r cyhoedd, pan gaiff ei weithredu, yn gwneud cyfraniad pwysig i fywydau defnyddwyr BSL a'n hamcanion ar gyfer Cymru fwy cyfartal. Felly, bydd yn gwella cyfle cyfartal i bobl yng Nghymru, a dyna pam mae angen cydsyniad y Senedd a pham yr wyf i'n cefnogi'r cynnig cydsyniad hwnnw.

Mae tair darpariaeth weithredol i'r Bil. Mae'n gwneud BSL yn iaith swyddogol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban, ac mae'r statws hwn yn dod i rym drwy'r darpariaethau eraill yn y Bil, sy'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion y DU adrodd ar hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL wrth gyfathrebu â'r cyhoedd o adrannau Llywodraeth y DU, a'r Ysgrifennydd Gwladol i gyhoeddi canllawiau cysylltiedig.

Nid yw'r Bil yn atal y Senedd rhag deddfu yn y maes hwn pe bai'n dewis gwneud hynny. Mae eithriadau ar gyfer awdurdodau cyhoeddus datganoledig ac ar gyfer Gweinidogion Cymru yn y Bil, ac mae'n iawn i ni allu penderfynu ar ddull gweithredu cynhwysfawr i Gymru sy'n addas i'n dull gweithredu ein hunain. Mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn gweithio gyda'n tasglu anabledd i ddatblygu dull gweithredu, yn dilyn archwiliad Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain a gomisiynwyd gennym ym mis Chwefror 2021, a dywedaf ein bod wedi comisiynu hynny mewn ymateb i'r Bil Aelod preifat a gyflwynwyd gan Mark Isherwood bryd hynny. Fe wnaethom ni ddweud bryd hynny ein bod eisiau bwrw ymlaen â hyn fel hyn, gan gynnal yr archwiliad hwn gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain, ac yn awr mae gennym y tasglu hawliau anabledd i helpu i symud hyn yn ei flaen.

Felly, bydd y darpariaethau yn y Bil hwn yr ydym ni'n eu trafod y prynhawn yma o ran yr LCM yn gwneud cyfraniad cadarnhaol i fywydau defnyddwyr BSL, y dylem ei groesawu ochr yn ochr â'n dull gweithredu yng Nghymru. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am graffu ar y Bil a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Yn amlwg, rwyf yn derbyn bod llawer mwy i'w wneud, ond mae hwn yn gyfraniad cadarnhaol, ac anogaf y Senedd i gytuno i'w gymhwyso i Gymru. Diolch.

Galwaf nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, Jenny Rathbone. 

I call on the Chair of the Equality and Social Justice Committee, Jenny Rathbone. 

17:25

Thank you very much. This proposal was discussed at the Equality and Social Justice Committee yesterday, and I don't think there was any dissent on the importance of passing this measure, although I think there's some dissent on the way in which we do it. I can't believe that anybody would oppose it, but I think it's important to understand who is it who needs to use British Sign Language, because there's no point in us simply passing legislation just for the sake of it; we have to reflect on how it should change our behaviour.

So, there are over 0.5 million deaf and hard of hearing people living in Wales, but obviously most of them are able to overcome that deafness through the use of hearing aids. But there are about 4,000 people who we know about who use British Sign Language because their deafness is so profound that they do not have the ability to acquire spoken languages like English, Welsh or any other language. So, British Sign Language is incredibly important for them and it's also very important for people who have other communication difficulties and British Sign Language is a very useful tool for them.

There has been a reduction in the number of deaf children who are in school, but I have seen elsewhere sign language being taught, for example in nursery or primary provision, to all children, so that the inclusive school can ensure that all the children are able to communicate with each other, including a child who needs to use sign language.

I think there's also an issue for the Senedd Commission: if we're serious about British Sign Language, how often should we be making that available in our proceedings so that people who need to use sign language are able to follow what we're doing on their behalf? So, I hope that we will all unanimously want to pass this measure in conjunction with the UK Parliament, but I think that we need to reflect on how we can reach out to this quite vulnerable and isolated community, one of whom I happened to meet quite coincidentally yesterday and I felt embarrassed that I didn't really have as much sign language as I would have liked. So, I hope we will all support this measure. 

Diolch yn fawr iawn. Trafodwyd y cynnig hwn yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ddoe, ac nid wyf yn credu bod unrhyw anghydweld ynghylch pwysigrwydd pasio'r mesur hwn, er fy mod yn credu bod rhywfaint o anghydweld ynglŷn â'r ffordd yr ydym yn gwneud hynny. Ni allaf gredu y byddai unrhyw un yn ei wrthwynebu, ond credaf ei bod yn bwysig deall pwy sydd angen defnyddio Iaith Arwyddion Prydain, oherwydd nid oes diben i ni basio deddfwriaeth dim ond er mwyn gwneud hynny; rhaid i ni ystyried sut y dylai newid ein hymddygiad.

Felly, mae dros 0.5 miliwn o bobl fyddar a thrwm eu clyw yn byw yng Nghymru, ond yn amlwg gall y rhan fwyaf ohonyn nhw oresgyn y byddardod hwnnw drwy ddefnyddio cymhorthion clyw. Ond mae tua 4,000 o bobl yr ydym yn gwybod amdanyn nhw sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain oherwydd bod eu byddardod mor ddwys fel nad oes ganddynt y gallu i gaffael ieithoedd llafar fel Cymraeg, Saesneg nac unrhyw iaith arall. Felly, mae Iaith Arwyddion Prydain yn hynod bwysig iddyn nhw ac mae hefyd yn bwysig iawn i bobl sydd ag anawsterau cyfathrebu eraill ac mae Iaith Arwyddion Prydain yn arf defnyddiol iawn iddynt.

Bu gostyngiad yn nifer y plant byddar sydd yn yr ysgol, ond rwyf wedi gweld iaith arwyddion yn cael ei haddysgu mewn mannau eraill, er enghraifft mewn darpariaeth feithrin neu gynradd, i bob plentyn, fel y gall yr ysgol gynhwysol sicrhau bod y plant i gyd yn gallu cyfathrebu â'i gilydd, gan gynnwys plentyn y mae angen iddo ddefnyddio iaith arwyddion.

Rwy'n credu bod mater hefyd i Gomisiwn y Senedd: os ydym ni o ddifrif am Iaith Arwyddion Prydain, pa mor aml y dylem ni fod yn sicrhau bod hynny ar gael yn ein trafodion fel bod pobl y mae angen iddyn nhw ddefnyddio iaith arwyddion yn gallu dilyn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud ar eu rhan? Felly, gobeithiaf y byddwn i gyd yn unfrydol eisiau pasio'r mesur hwn ar y cyd â Senedd y DU, ond credaf fod angen i ni fyfyrio ar sut y gallwn estyn allan at y gymuned eithaf agored i niwed ac ynysig hon, ac fe wnes i gwrdd ag un ohonyn nhw ddoe mewn tipyn o gyd-ddigwyddiad ac roeddwn yn teimlo'n chwithig nad oedd gennyf gymaint o iaith arwyddion ag y byddwn wedi'i hoffi. Felly, gobeithio y byddwn ni i gyd yn cefnogi'r mesur hwn. 

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nesaf. Huw Irranca-Davies. 

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee next. Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Llywydd. We considered the memorandum at our meeting of 28 March and we reported on the memorandum yesterday. We don't turn to the issues of a policy; that's been ably done by my fellow Chair Jenny Rathbone and her committee, but I agree with the observations there: who would object to this? 

We don't make any recommendations in our report, but we make a few observations. One of these touches on a comment that you've just made, Jenny. First of all, we note and agree with the Welsh Government's assessment of the provisions in the Bill that require the Senedd's consent, and secondly we note the Minister's view that it is appropriate for the Bill to make provision for Wales and that it offers no direct interference with devolved functions.

But, finally, our third observation: we do take the opportunity to highlight what we think is an important issue related to the way in which backbenchers in the Senedd are able to bring forward Member Bills. While a Member's legislative proposal on this important subject has been noted by Members of the Senedd, an opportunity for a Member to introduce legislation in this area has not arisen and we're saddened by that because it's actually a missed opportunity to make legislation in Wales for Wales. Now, there are others who would champion the role of the backbencher who might argue that the willingness of the Senedd and indeed the Government to support backbencher-initiated legislation is the sign of a confident and maturing legislature and democracy as well. This might be of interest to Members here, and it's why we're going to signal that to the Business Committee as well, and it'll certainly be of interest to those people who have championed this, not least our colleague Mark Isherwood, but others as well who have sought the opportunity to bring forward a backbench Bill within this. But who would object to this? But I just make those observations. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Llywydd. Gwnaethom ni ystyried y memorandwm yn ein cyfarfod ar 28 Mawrth ac adroddwyd ar y memorandwm ddoe. Nid ydym yn troi at faterion polisi; mae hynny wedi'i wneud yn fedrus gan fy nghyd-Gadeirydd Jenny Rathbone a'i phwyllgor, ond cytunaf â'r sylwadau yn y fan yna: pwy fyddai'n gwrthwynebu hyn? 

Nid ydym yn gwneud unrhyw argymhellion yn ein hadroddiad, ond rydym yn gwneud ychydig o sylwadau. Mae un o'r rhain yn cyffwrdd â sylw yr ydych newydd ei wneud, Jenny. Yn gyntaf oll, rydym yn nodi ac yn cytuno ag asesiad Llywodraeth Cymru o'r darpariaethau yn y Bil sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd, ac yn ail nodwn farn y Gweinidog ei bod yn briodol i'r Bil wneud darpariaeth ar gyfer Cymru ac nad yw'n cynnig unrhyw ymyrraeth uniongyrchol â swyddogaethau datganoledig.

Ond, yn olaf, ein trydydd sylw: rydym yn achub ar y cyfle i dynnu sylw at yr hyn sydd, yn ein barn ni, yn fater pwysig sy'n ymwneud â'r ffordd y gall meincwyr cefn yn y Senedd gyflwyno Biliau Aelodau. Er bod Aelodau'r Senedd wedi nodi cynnig deddfwriaethol Aelod ar y pwnc pwysig hwn, nid oes cyfle i Aelod gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn wedi codi ac rydym wedi'n tristáu gan hynny oherwydd ei fod mewn gwirionedd yn gyfle a gollwyd i wneud deddfwriaeth yng Nghymru ar gyfer Cymru. Nawr, mae eraill a fyddai'n hyrwyddo swyddogaeth y meinciau cefn a allai ddadlau bod parodrwydd y Senedd ac yn wir y Llywodraeth i gefnogi deddfwriaeth a gychwynwyd gan y meinciau cefn yn arwydd o ddeddfwrfa a democratiaeth hyderus ac aeddfed hefyd. Gallai hyn fod o ddiddordeb i'r Aelodau yma, a dyna pam yr ydym ni'n mynd i ddangos hynny i'r Pwyllgor Busnes hefyd, a bydd yn sicr o ddiddordeb i'r bobl hynny sydd wedi hyrwyddo hyn, yn enwedig ein cyd-Aelod Mark Isherwood, ond eraill hefyd sydd wedi ceisio'r cyfle i gyflwyno Bil meinciau cefn o fewn hyn. Ond pwy fyddai'n gwrthwynebu hyn? Ond rwy'n gwneud y sylwadau hynny. Diolch yn fawr iawn.

As we've heard, in February last year, my motion proposing that the Senedd notes a proposal for a Bill that would

'make provision to encourage the use of British Sign Language (BSL) in Wales, and improve access to education and services in BSL'

was passed here with cross-party support, no Member voting against, and Welsh Government Ministers routinely abstaining. As I then stated, 

Fel y clywsom ni, ym mis Chwefror y llynedd, cafodd fy nghynnig yn cynnig bod y Senedd yn nodi cynnig ar gyfer Bil a fyddai'n

'gwneud darpariaeth i annog pobl i ddefnyddio iaith arwyddion Prydain (BSL) yng Nghymru, a gwella mynediad at addysg a gwasanaethau drwy gyfrwng BSL'

ei basio yma gyda chefnogaeth drawsbleidiol, ni wnaeth yr un Aelod bleidleisio yn ei erbyn, a Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ymatal fel mater o drefn. Fel y dywedais bryd hynny, 

'there is clearly an appetite for such BSL legislation across the Senedd chamber. We will continue to pursue this on behalf of the D/deaf community'.

Although I've continued to submit bids for a private Member's Bill in this Senedd accordingly, I've not yet been successful.

My motion noted that my proposed Bill would ensure that the deaf community and people with hearing loss have a voice in the design and delivery of services to ensure they meet the needs of service users. Scores of deaf people and deaf-led groups across Wales contacted me in support of this, telling me that, although the Welsh Government was developing a new BSL charter for Wales, my planned Bill was an enormous step forward. Only one person wrote in opposition.

I was, therefore, delighted to hear Labour MP Rosie Cooper being interviewed on the radio last year about her British Sign Language Bill in the UK Parliament, co-sponsored by Conservative Lord Holmes of Richmond. Following its First Reading on 16 June 2021, the British Sign Language Bill to give BSL full legal status and deaf people access to essential services and information in their first language was given an unopposed Second Reading in the House of Commons on 28 January, after securing the UK Government's support, and was passed after its Third Reading on 18 March.

Well, according to the 2020 'Independent Review of BSL Provision for Adults in Wales', around 7,500 people use BSL in Wales, including around 4,000 who are D/deaf. And 151,000, including over 87,000 deaf people for whom BSL is their preferred language, use the language across the UK. Although the UK Bill creates a duty for the UK Government to prepare and publish BSL reports describing what Government departments have done to promote the use of BSL in their communications with the public, the UK Bill specifically excludes reporting on matters devolved to Scotland and Wales, with clauses 2 and 3 of the explanatory notes stating that,

'The devolution settlements for both Scotland and Wales provide that the "promotion of equal opportunities" is a reserved matter. However, there are significant exceptions to this, which in practice mean that the encouragement of equal opportunities is a devolved matter.'

The Bill does not extend the reporting or guidance duty to the devolved administrations, i.e. Governments, of Scotland and Wales.

The Welsh Government laid this legislative consent motion on 8 March, under Standing Order 29.2, which states:

'it is appropriate to deal with these provisions in this UK Bill as the Bill’s promotion of equality of opportunity is commensurate with our own position and offers no direct interference with devolved functions. I therefore recommend the Senedd gives its consent to these provision being included in the Bill.'

It goes on to say,

'The Bill does not affect the operation of any enactment or rule of law and it does not place any obligations on the Welsh Government or other devolved Welsh Authorities....The Bill gives legal effect to British Sign Language as a language in Wales through imposing duties and obligations on reserved'—

i.e. non-devolved—

'authorities and there would be nothing to prevent the Senedd from legislating in a similar way to impose similar duties and obligations on devolved Welsh Authorities.'

In response to my written question on what plans the Minister has to introduce a BSL Bill in Wales, the Minister said on 11 March:

'Welsh Government already recognises British Sign Language (BSL) as a language of Wales as of 2004. The BSL Bill contains provisions to recognise BSL as a language in England, Wales and Scotland.'

Adding that,

'The British Deaf Association (BDA) were commissioned to undertake an audit of Welsh Government’s BSL policies and service provision with a view to signing up to their BSL Charter. The audit resulted in a Report providing high level recommendations. The BDA and officials are discussing the findings and will finalise the Report.'

And, key to this:

'Consideration of the need for specific Welsh legislation will form part of these discussions.'

Therefore, the Welsh Government could bring forward primary legislation, possibly similar to the Scottish British Sign Language (Scotland) Act 2015 or the Act currently being considered in Northern Ireland.

I contacted the chair of the BDA and asked them about that statement, and he's told me today—. I'll finish by quoting him:

'We worked hard engaging with the Welsh Government Departments and Welsh Deaf Community members. Welsh Government made some comments on the final draft BSL Audit report and so, we will correct and re-submit the final BSL Audit report shortly. I understand that the report will go to the Disability Rights Workforce for considerations and recommendations. BDA Wales submitted a new proposal for the next step on the BSL Charter in Wales and we hope that they will favour the proposal. Again, we strongly believe that the Welsh Deaf Community wants a BSL (Welsh) Act, so it would be marvellous if they could find out from the Northern Ireland Department for Communities what progress they're making on the BSL and ISL—Irish Sign Language—legislation there.

'BDA Wales would really like to continue working with Mark, other MSs and Welsh Government officials to consider the possibility of introducing a cross-party BSL (Welsh) Bill'.

Will the Minister therefore state whether the Welsh Government will support a BSL (Wales) Bill during this Senedd term when, as I now know they will, the BDA will recommend to you that you do so?

'mae'n amlwg bod awydd am ddeddfwriaeth BSL o'r fath ar draws siambr y Senedd. Byddwn yn parhau i fynd ar drywydd hyn ar ran y gymuned B/byddar'.

Er fy mod wedi parhau i gyflwyno ceisiadau am Fil Aelod preifat yn y Senedd hon yn unol â hynny, nid wyf wedi bod yn llwyddiannus eto.

Nododd fy nghynnig y byddai fy Mil arfaethedig yn sicrhau bod gan y gymuned fyddar a phobl sydd wedi colli eu clyw lais yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau i sicrhau eu bod yn diwallu anghenion defnyddwyr gwasanaethau. Cysylltodd llawer o bobl fyddar a grwpiau dan arweiniad pobl fyddar ledled Cymru â mi i gefnogi hyn, gan ddweud wrthyf, er bod Llywodraeth Cymru yn datblygu siarter BSL newydd i Gymru, fod fy Mil arfaethedig yn gam enfawr ymlaen. Dim ond un person a ysgrifennodd i wrthwynebu.

Roeddwn, felly, wrth fy modd o glywed yr AS Llafur Rosie Cooper yn cael ei chyfweld ar y radio y llynedd am ei Bil Iaith Arwyddion Prydain yn Senedd y DU, a noddir ar y cyd gan yr Arglwydd Holmes Ceidwadol o Richmond. Yn dilyn ei Ddarlleniad Cyntaf ar 16 Mehefin 2021, cafodd Bil Iaith Arwyddion Prydain i roi statws cyfreithiol llawn i BSL a phobl fyddar fynediad at wasanaethau a gwybodaeth hanfodol yn eu hiaith gyntaf Ail Ddarlleniad diwrthwynebiad yn Nhŷ'r Cyffredin ar 28 Ionawr, ar ôl sicrhau cefnogaeth Llywodraeth y DU, ac fe'i pasiwyd ar ôl ei Drydydd Darlleniad ar 18 Mawrth.

Wel, yn ôl 'Adolygiad Annibynnol o'r Ddarpariaeth BSL i Oedolion yng Nghymru' yn 2020, mae tua 7,500 o bobl yn defnyddio BSL yng Nghymru, gan gynnwys tua 4,000 B/byddar. Ac mae 151,000, gan gynnwys dros 87,000 o bobl fyddar y mae BSL yn ddewis iaith iddynt, yn defnyddio'r iaith ledled y DU. Er bod Bil y DU yn creu dyletswydd ar Lywodraeth y DU i baratoi a chyhoeddi adroddiadau BSL yn disgrifio'r hyn y mae adrannau'r Llywodraeth wedi'i wneud i hyrwyddo'r defnydd o BSL wrth gyfathrebu â'r cyhoedd, mae Bil y DU yn eithrio'n benodol adroddiadau ar faterion sydd wedi'u datganoli i Gymru a'r Alban, gyda chymalau 2 a 3 o'r nodiadau esboniadol yn datgan bod

'Y setliadau datganoli ar gyfer Cymru a'r Alban yn darparu bod "hyrwyddo cyfle cyfartal" yn fater a gadwyd yn ôl. Fodd bynnag, mae eithriadau sylweddol i hyn, sydd yn ymarferol yn golygu bod annog cyfle cyfartal yn fater sydd wedi'i ddatganoli.'

Nid yw'r Bil yn ymestyn y ddyletswydd adrodd na chanllawiau i'r gweinyddiaethau datganoledig, h.y. Llywodraethau, yr Alban a Chymru.

Gosododd Llywodraeth Cymru y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ar 8 Mawrth, o dan Reol Sefydlog 29.2, sy'n nodi:

'mae'n briodol ymdrin â'r darpariaethau hyn yn y Bil hwn ar gyfer y DU gan fod y Bil yn hybu cyfle cyfartal mewn ffordd sy’n gymesur â'n safbwynt ni ac nad yw'n cynnig unrhyw ymyrraeth uniongyrchol â swyddogaethau datganoledig. Felly, rwy'n argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad i gynnwys y darpariaethau hyn yn y Bil.

Aiff ymlaen i ddweud,

'Nid yw'r Bil yn effeithio ar weithrediad unrhyw ddeddfiad neu reol gyfreithiol ac nid yw'n gosod unrhyw rwymedigaethau ar Lywodraeth Cymru nac ar Awdurdodau datganoledig eraill yng Nghymru.....Mae'r Bil yn rhoi effaith gyfreithiol i Iaith Arwyddion Prydain fel iaith yng Nghymru drwy osod dyletswyddau a rhwymedigaethau ar awdurdodau a gadwyd yn ôl'—

h.y. heb ei ddatganoli—

'ac ni fyddai dim i atal y Senedd rhag deddfu mewn ffordd debyg i osod dyletswyddau a rhwymedigaethau tebyg ar Awdurdodau datganoledig Cymru.'

Mewn ymateb i fy nghwestiwn ysgrifenedig ar ba gynlluniau sydd gan y Gweinidog i gyflwyno Bil BSL yng Nghymru, dywedodd y Gweinidog ar 11 Mawrth:

'Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn cydnabod Iaith Arwyddion Prydain (BSL) fel iaith Cymru o 2004 ymlaen. Mae'r Bil BSL yn cynnwys darpariaethau i gydnabod BSL fel iaith yng Nghymru, Lloegr a'r Alban.'

Gan ychwanegu,

'Comisiynwyd Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain (BDA) i gynnal archwiliad o bolisïau BSL Llywodraeth Cymru a'r gwasanaethau a ddarperir gyda'r bwriad o ymrwymo i'w Siarter BSL. Arweiniodd yr archwiliad at Adroddiad yn darparu argymhellion lefel uchel. Mae'r BDA a'r swyddogion yn trafod y canfyddiadau a byddant yn cwblhau'r Adroddiad yn derfynol.'

Ac, yn allweddol i hyn:

'Bydd ystyried yr angen am ddeddfwriaeth benodol i Gymru yn rhan o'r trafodaethau hyn.'

Felly, gallai Llywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol, yn debyg o bosibl i Ddeddf Iaith Arwyddion Prydain yr Alban (Yr Alban) 2015 neu'r Ddeddf sy'n cael ei hystyried yng Ngogledd Iwerddon ar hyn o bryd.

Cysylltais â chadeirydd y BDA a'u holi am y datganiad hwnnw, ac mae wedi dweud wrthyf heddiw—. Gwnaf orffen drwy ei ddyfynnu:

Rydym wedi gweithio'n galed i ymgysylltu ag Adrannau Llywodraeth Cymru ac aelodau o Gymuned Byddar Cymru. Gwnaeth Llywodraeth Cymru rai sylwadau ar adroddiad drafft terfynol Archwiliad BSL ac felly, byddant yn cywiro ac yn ailgyflwyno adroddiad terfynol Archwiliad BSL cyn bo hir. Rwyf yn deall y bydd yr adroddiad yn mynd at y Gweithlu Hawliau Anabledd ar gyfer ystyriaethau ac argymhellion. Cyflwynodd BDA Cymru gynnig newydd ar gyfer y cam nesaf ar Siarter BSL yng Nghymru ac rydym yn gobeithio y byddant yn ffafrio'r cynnig. Unwaith eto, rydym yn credu yn gryf fod Cymuned Pobl Fyddar Cymru eisiau Deddf BSL (Cymru), felly byddai'n wych pe gallen nhw gael gwybod gan Adran Cymunedau Gogledd Iwerddon pa gynnydd y maen nhw'n ei wneud ar y ddeddfwriaeth BSL ac ISL—Iaith Arwyddion Iwerddon—yno.

Hoffai BDA Cymru barhau i weithio gyda Mark, ASau eraill a swyddogion Llywodraeth Cymru i ystyried y posibilrwydd o gyflwyno Bil BSL (Cymru) trawsbleidiol'.

A wnaiff y Gweinidog ddweud felly a fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi Bil BSL (Cymru) yn ystod tymor y Senedd hon pan fydd y BDA, fel y gwn yn awr y byddan nhw'n ei wneud, yn argymell i chi eich bod yn gwneud hynny?

17:35

Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol nawr i ymateb i'r ddadl yma. Jane Hutt.

The Minister for Social Justice now to reply to the debate. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. This is a small but important piece of legislation, and it's been really helpful to have this debate in moving this LCM—an opportunity to discuss the importance of BSL. Thank you to Jenny Rathbone on behalf of the Equality and Social Justice Committee, and also to Huw Irranca-Davies from the Legislation, Justice and Constitution Committee—we note your comments as well. But I think it is important that we reference and recognise the very informed contribution from Mark Isherwood, just following on from the work that you've done and the promotion of your Bill back in 2021.

Just to say, in terms of the importance of this British Deaf Association audit, clearly you've had a word with them about the audit as well, which is absolutely right—it's the lived experience, it's the opportunity to engage with our partners in co-production, and we know we share that vision of the way forward. So, we are reviewing how we improve the use of BSL in how the Welsh Government communicates with the public. It's so important that we had that in terms of our press conferences on the pandemic, throughout. It's been so important to have that visible opportunity to communicate, but the education opportunities as well, and in the delivery of all public services. But we really will be taking forward the BDA's audit in the work through the disability rights taskforce.

I think, as we've said—and, Mark, just to acknowledge—in their report they are recommending that the Welsh Government considers bringing forward legislation on BSL, and so the response to this recommendation will now be progressed with the disability rights taskforce, so as to provide us with the opportunity to ensure appropriate scope to any Welsh legislation, and that consideration, of course, for legislation in Wales forms part of the developing response to the BSL audit. Diolch.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae hwn yn ddarn bach ond pwysig o ddeddfwriaeth, ac mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn cael y ddadl hon wrth gynnig yr LCM hwn—cyfle i drafod pwysigrwydd BSL. Diolch i Jenny Rathbone ar ran y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, a hefyd i Huw Irranca-Davies o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—nodwn eich sylwadau hefyd. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cyfeirio ac yn cydnabod cyfraniad gwybodus iawn Mark Isherwood, dim ond yn dilyn ymlaen o'r gwaith yr ydych chi wedi'i wneud a hyrwyddo eich Bil yn ôl yn 2021.

Dim ond i ddweud, o ran pwysigrwydd yr archwiliad hwn gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain, mae'n amlwg eich bod wedi cael gair gyda nhw am yr archwiliad hefyd, sy'n gwbl gywir—dyma'r profiad byw, dyma'r cyfle i ymgysylltu â'n partneriaid drwy gyd-gynhyrchu, a gwyddom ein bod yn rhannu'r weledigaeth honno o'r ffordd ymlaen. Felly, rydym yn adolygu sut yr ydym yn gwella'r defnydd o BSL o ran sut mae Llywodraeth Cymru yn cyfathrebu â'r cyhoedd. Mae mor bwysig inni gael hynny o ran ein cynadleddau i'r wasg ar y pandemig, drwyddi draw. Mae wedi bod mor bwysig cael y cyfle gweladwy hwnnw i gyfathrebu, ond y cyfleoedd addysg hefyd, ac wrth ddarparu'r holl wasanaethau cyhoeddus. Ond byddwn ni mewn gwirionedd yn bwrw ymlaen ag archwiliad y BDA yn y gwaith drwy'r tasglu hawliau anabledd.

Credaf, fel yr ydym ni wedi dweud—ac, Mark, dim ond i gydnabod—yn eu hadroddiad maen nhw'n argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno deddfwriaeth ar BSL, ac felly bydd yr ymateb i'r argymhelliad hwn yn cael ei ddatblygu'n awr gyda'r tasglu hawliau anabledd, er mwyn rhoi cyfle i ni sicrhau cyfle priodol i unrhyw ddeddfwriaeth ar gyfer Cymru, ac mae'r ystyriaeth honno, wrth gwrs, ar gyfer deddfwriaeth yng Nghymru yn rhan o'r ymateb sy'n datblygu i'r archwiliad BSL. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I see that there is objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.  

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Iechyd a Gofal
11. Legislative Consent Motion on the Health and Care Bill

Eitem 11 sydd nesaf, a'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Iechyd a Gofal yw eitem 11, a dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cynnig yma. Eluned Morgan.

Item 11 is next. The legislative consent motion on the Health and Care Bill is item 11 and I call on the Minister for health to move the motion. Eluned Morgan.

Cynnig NDM7982 Eluned Morgan

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Iechyd a Gofal sy’n ymwneud â thrafodion masnachol mewn organau i'w trawsblannu: troseddau ailldiriogaethol, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.

Motion NDM7982 Eluned Morgan

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Health and Care Bill, in relation to commercial dealings in organs for transplantation: extra-territorial offences, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I move the motion, and I'm today recommending the Senedd consents to legislative consent motion No. 4 on the UK Health and Care Bill. This amendment is very specific in nature and relates to commercial dealings in organs for transplantation abroad—so-called organ tourism. Members will recall that consent has already been given for the other clauses in the Bill that fall within the legislative competence of the Senedd, therefore, this is not an opportunity to reopen any other areas that are already agreed, but is limited to the consideration of this specific amendment.

A clause was inserted into the Bill on 16 March by Lord Hunt to address the issue of organ tourism. This is a deplorable practice where people from developed countries travel abroad to secure organ transplants from desperate people, or in countries with dubious human rights records. Lord Hunt has quite rightly been concerned for some time about this practice, and wishes to see it outlawed in the United Kingdom.

Whilst the number of people travelling abroad to secure transplants in this way is thought to be low, particularly in Wales, I agree with Lord Hunt that we must do our bit to try to prevent this obnoxious trade in human suffering. People who receive transplants in these types of circumstances will require NHS care on return, which could be made more difficult because of the lack of information about the circumstances of the transplant. There is also an added risk that they could develop infections, with the need for follow-up care. This places additional burdens on the service. It is therefore in everybody's best interests that we prevent this type of practice and that it is ensured that people go through the proper processes.

The intention behind Lord Hunt's amendment to prevent these practices is something that I'm sure we would all support. However, as drafted, the amendment was felt to be too complex and unworkable in practice because it required proof that specific consent to the organ donation had been given by the donor or their immediate family. It also places other significant burdens on healthcare professionals and others. The UK Government therefore tabled an alternative amendment on 28 March, which was passed in the House of Commons on 30 March and was confirmed by the House of Lords on 5 April.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cynigiaf y cynnig, ac rwyf heddiw'n argymell bod y Senedd yn cydsynio i gynnig cydsyniad deddfwriaethol Rhif 4 ar Fil Iechyd a Gofal y DU. Mae'r gwelliant hwn yn benodol iawn ei natur ac mae'n ymwneud â thrafodion masnachol mewn organau i'w trawsblannu dramor—fel y'i gelwir yn dwristiaeth organau. Bydd Aelodau'n cofio bod cydsyniad eisoes wedi'i roi ar gyfer y cymalau eraill yn y Bil sy'n dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, felly, nid yw hwn yn gyfle i ailagor unrhyw feysydd eraill y cytunwyd arnyn nhw eisoes, ond sydd wedi'u cyfyngu i ystyried y gwelliant penodol hwn.

Cafodd cymal ei gynnwys yn y Bil ar 16 Mawrth gan yr Arglwydd Hunt i fynd i'r afael â thwristiaeth organau. Mae hwn yn arfer gwarthus lle mae pobl o wledydd datblygedig yn teithio dramor i gael trawsblaniadau organau gan bobl sydd mewn sefyllfa anobeithiol, neu mewn gwledydd sydd â record hawliau dynol amheus. Mae'r Arglwydd Hunt wedi bod yn bryderus ers cryn amser am yr arfer hwn, ac mae'n dymuno ei weld yn cael ei wahardd yn y Deyrnas Unedig.

Er y credir bod nifer y bobl sy'n teithio dramor i gael trawsblaniadau fel hyn yn isel, yn enwedig yng Nghymru, cytunaf â'r Arglwydd Hunt fod yn rhaid i ni wneud ein rhan i geisio atal y fasnach wrthun hon o ddioddefaint dynol. Bydd angen gofal y GIG ar bobl sy'n cael trawsblaniadau yn y mathau hyn o amgylchiadau pan fyddant yn dychwelyd, a gellid eu gwneud yn anos oherwydd diffyg gwybodaeth am amgylchiadau'r trawsblaniad. Mae risg ychwanegol hefyd y gallent ddatblygu heintiau, gyda'r angen am ofal dilynol. Mae hyn yn rhoi beichiau ychwanegol ar y gwasanaeth. Felly, rydym yn atal y math hwn o arfer er budd pawb ac yn sicrhau bod pobl yn mynd drwy'r prosesau priodol.

Mae'r bwriad y tu ôl i welliant yr Arglwydd Hunt i atal yr arferion hyn yn rhywbeth yr wyf yn siŵr yr ydym ni i gyd yn ei gefnogi. Fodd bynnag, fel y'i drafftiwyd, teimlwyd bod y gwelliant yn rhy gymhleth ac anweithredol yn ymarferol gan ei fod yn gofyn am brawf bod cydsyniad penodol i roi organau wedi'i roi gan y rhoddwr neu ei deulu agos. Mae hefyd yn gosod beichiau sylweddol eraill ar weithwyr gofal iechyd proffesiynol ac eraill. Felly, cyflwynodd Llywodraeth y DU welliant amgen ar 28 Mawrth, a basiwyd yn Nhŷ'r Cyffredin ar 30 Mawrth ac a gadarnhawyd gan Dŷ'r Arglwyddi ar 5 Ebrill.

Pwrpas y gwelliant hwn, y gofynnir am gydsyniad y Senedd ar ei gyfer heddiw, yw i gael yr un effaith â’r gwelliant gwreiddiol ond mewn ffordd fwy syml drwy ei wneud yn drosedd i wladolyn o’r Deyrnas Unedig neu berson sy’n preswylio fel arfer yng Nghymru neu Loegr gyflawni gweithred y tu allan i’r Deyrnas Unedig sy’n ymwneud ag organ ddynol ac sydd eisoes yn drosedd mewn perthynas â masnachu deunydd dynol i’w drawsblannu pe bai hynny’n cael ei wneud o fewn y Deyrnas Unedig. Mae hwn, i bob pwrpas, yn ymestyn y troseddau presennol yn adran 32 Deddf Meinweoedd Dynol 2004 i weithredoedd sy’n cael eu cyflawni y tu allan i’r Deyrnas Unedig.

Mae trawsblannu, sef prif bwnc y gwelliant, yn faes sydd wedi ei ddatganoli i’r Senedd, a dwi’n siŵr bod Aelodau’n ymwybodol iawn o hyn o ystyried ein deddfwriaeth arloesol a olygodd mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i gyflwyno cydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau. Serch hynny, y tro hwn, dwi’n fodlon i’r Ysgrifennydd Gwladol ddeddfu ar ran Cymru. Mae’r gwelliant sydd wedi ei gynnig gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn gwbl synhwyrol ac yn delio â rhywbeth sydd wedi peri pryder ers peth amser. Felly, yn fy marn i, nid oes angen i Gymru geisio deddfu ar wahân ar y mater hwn, yn enwedig yn sgil y cyfleoedd amserol sy’n cael eu cynnig gan y gwelliant hwn i Fil sydd eisoes yn bodoli. Felly, dwi’n fodlon y gall y Senedd roi cydsyniad i’r gwelliant.

The purpose of this amendment that we are seeking the Senedd’s consent for today is to have the same impact as the original amendment but in a simpler way, by making it a crime for a citizen of the United Kingdom or somebody who is usually resident in Wales or England to commit extra-territorial offences with regard to human organs that are already an offence in terms of the trade in human organs for transplantation if that were to be done within the United Kingdom. This, to all intents and purposes, extends the current offences in section 32 of the Human Tissue Act 2004 to extra-territorial offences.

Transplantation, which is the major topic of the amendment, is devolved to the Senedd, and I’m sure that Members are very aware of this, bearing in mind our innovative legislation that meant that Wales was the first nation in the United Kingdom to introduce presumed consent for organ donation. Despite this, at this time, I’m content for the Secretary of State to legislate on behalf of Wales. The amendment put forward by the United Kingdom Government is sensible and deals with something that has caused a great deal of concern for some time. So, in my view, Wales doesn’t have to seek to legislate separately on this issue, particularly in the wake of the timely opportunities that are offered by this amendment to a Bill that already exists. So, I am content that the Senedd can give its consent to the amendment.

17:40

Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Russell George. 

The Chair of the Health and Social Care Committee, Russell George.

Supplementary LCM No.4 was referred to the Health and Social Care Committee for scrutiny on 29 March, although the LCM itself was not laid until 5 April. As a committee, we agreed that the Senedd's consent is required for clause 181 because the provision relates to health. Because the LCM was laid during the recess, with a reporting deadline of just three weeks, we had very little opportunity, obviously, to scrutinise the provision or reach any conclusions as a committee. And I thank the Minister for meeting with me last week virtually. 

As the Minister has said, as a consequence of the amendment being made at a very late stage in Westminster, that is the reason why we're here to discuss this element today. Nevertheless, in our report on the LCM, published yesterday, we have reiterated our ongoing concerns about the increasing use of LCMs as a mechanism for legislating on devolved matters. Seeking the Senedd's agreement to the UK Parliament making laws on devolved matters on our behalf rather than legislating here in Wales limits of course the potential for the detailed and meaningful scrutiny of any implications arising. Therefore, the approach not only risks undermining the Senedd's role as a primary law-making body, it also increases the risk of unintended consequences arising. Diolch yn fawr, Llywydd. 

Cyfeiriwyd LCM atodol Rhif 4 at y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol i graffu arno ar 29 Mawrth, er na osodwyd yr LCM ei hun tan 5 Ebrill. Fel pwyllgor, cytunwyd bod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer cymal 181 gan fod y ddarpariaeth yn ymwneud ag iechyd. Gan fod yr LCM wedi'i osod yn ystod y toriad, gyda therfyn amser adrodd o dair wythnos yn unig, ychydig iawn o gyfle a gawsom, yn amlwg, i graffu ar y ddarpariaeth neu ddod i unrhyw gasgliadau fel pwyllgor. A diolch i'r Gweinidog am gyfarfod â mi yn rhithwyr yr wythnos diwethaf. 

Fel y mae'r Gweinidog wedi dweud, o ganlyniad i'r gwelliant sy'n cael ei wneud yn hwyr iawn yn San Steffan, dyna'r rheswm pam yr ydym ni yma i drafod yr elfen hon heddiw. Serch hynny, yn ein hadroddiad ar yr LCM, a gyhoeddwyd ddoe, rydym wedi ailadrodd ein pryderon parhaus ynghylch y defnydd cynyddol o LCM fel dull o ddeddfu ar faterion datganoledig. Wrth gwrs, mae ceisio cytundeb y Senedd i Senedd y DU ddeddfu ar faterion datganoledig ar ein rhan yn hytrach na deddfu yma yng Nghymru yn cyfyngu ar y potensial i graffu'n fanwl ac yn ystyrlon ar unrhyw oblygiadau sy'n codi. Felly, mae'r dull nid yn unig yn peryglu tanseilio swyddogaeth y Senedd fel corff deddfu sylfaenol, mae hefyd yn cynyddu'r risg y bydd canlyniadau anfwriadol yn codi. Diolch yn fawr, Llywydd. 

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies. 

The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies. 

Rydyn ni wedi llunio tri adroddiad sy’n ymdrin â’r pedwar memoranda cydsynio a osodwyd gan y Gweinidog ar y Bil hwn. O ystyried mai dim ond ar ddechrau toriad y Pasg y gosodwyd memorandwm Rhif 4, gosodwyd ein trydydd adroddiad brynhawn ddoe, yn union ar ôl i ni ystyried y memorandwm yn ein cyfarfod cyntaf y tymor newydd hwn.

We have produced three reports covering the four consent memoranda that have been laid by the Minister on this Bill. Given that it was only at the beginning of the Easter recess that memorandum No. 4 was laid, our third report was laid just yesterday afternoon, immediately after we had considered the memorandum at our first meeting of the new term.

And I welcome the comments of my fellow Chair there on the issue of using this approach of LCMs for making legislation.

Llywydd, I'll state for the record that our latest report should be read in conjunction with our earlier reports, some of which touch on these very matters. In our latest report laid yesterday on memorandum No. 4, we have noted the position of the Minister with regard to the amendment made to the Bill, and we agree with the Minister’s assessment that the new clause relating to commercial dealings in organs for transplantation relates to a devolved purpose. We've also noted the position of the Minister with regard to her reasons for making further provision for Wales in the Bill.

During the previous debate we had on the earlier consent motion for this Bill, I drew attention to the fact that the Minister has accepted that there is a constitutional risk to pursuing and agreeing to provisions for Wales in this Bill. This constitutional risk relates to the provisions that would enable UK Ministers to use regulation-making powers in the Bill to amend the Government of Wales Act 2006. I asked the Minister to provide a fuller response to my committee as regards her assessment of this risk. We take this opportunity thank the Minister for her subsequent letter, in which she stated that the UK Government has specifically confirmed that it has no plan to use the powers that are consequential on the Bill to amend the 2006 Act, and that the Welsh Government accepts these commitments. But, it does bring us back to the issue of why, Minister, unlike in other situations with other Ministers, you've not sought an amendment to the Bill so that the powers cannot be used to amend the 2006 Act.

There remains this important point of principle that how one Government intends to use powers at any one time could be very, very different from how a future Government may use them in years to come. We raised this matter with the Counsel General, such are our concerns on this point of principle. We thank him for his response, and it's good to see him in the Chamber here today. For the benefit of all Senedd Members here this afternoon, the Counsel General told us that not obtaining concessions in other areas of this Bill represented a greater risk to Wales than the risk presented by the consequential amendments. The Counsel General also told us that whilst a consistent approach to similar clauses across UK Bills is aimed for, each Bill requires different issues to be balanced and negotiated. It is an argument, we grant that, but we would respectfully argue that on important matters such as the modification of our principal devolution statute, there needs to be a single, constant, consistent and firm line.

My committee will continue to pursue these matters with the Welsh Government in its entirety, but I look forward now to the Minister's response here today.

Ac rwy'n croesawu sylwadau fy nghyd-Gadeirydd yn y fan yna ar y mater o ddefnyddio'r dull hwn o gynnig LCMs ar gyfer gwneud deddfwriaeth.

Llywydd, byddaf yn datgan ar gyfer y cofnod y dylid darllen ein hadroddiad diweddaraf ar y cyd â'n hadroddiadau cynharach, rhai ohonyn nhw yn sôn am yr union faterion hyn. Yn ein hadroddiad diweddaraf a osodwyd ddoe ar femorandwm Rhif 4, rydym wedi nodi safbwynt y Gweinidog o ran y gwelliant a wnaed i'r Bil, ac rydym yn cytuno ag asesiad y Gweinidog bod y cymal newydd sy'n ymwneud â thrafodion masnachol mewn organau i'w trawsblannu yn ymwneud â phwrpas datganoledig. Rydym hefyd wedi nodi safbwynt y Gweinidog o ran ei rhesymau dros wneud darpariaeth bellach i Gymru yn y Bil.

Yn ystod y ddadl flaenorol a gawsom ar y cynnig cydsyniad cynharach ar gyfer y Bil hwn, tynnais sylw at y ffaith bod y Gweinidog wedi derbyn bod risg gyfansoddiadol i fynd ar drywydd a chytuno ar ddarpariaethau i Gymru yn y Bil hwn. Mae'r risg gyfansoddiadol hon yn ymwneud â'r darpariaethau a fyddai'n galluogi Gweinidogion y DU i ddefnyddio pwerau gwneud rheoliadau yn y Bil i ddiwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Gofynnais i'r Gweinidog roi ymateb llawnach i'm pwyllgor ynglŷn â'i hasesiad o'r risg hon. Manteisiwn ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Gweinidog am ei llythyr dilynol, pan ddywedodd fod Llywodraeth y DU wedi cadarnhau'n benodol nad oes ganddi gynllun i ddefnyddio'r pwerau sy'n deillio o'r Bil i ddiwygio Deddf 2006, a bod Llywodraeth Cymru yn derbyn yr ymrwymiadau hyn. Ond, mae'n dod â ni'n ôl at y cwestiwn pam, Gweinidog, yn wahanol i sefyllfaoedd eraill gyda Gweinidogion eraill, nad ydych chi wedi ceisio gwelliant i'r Bil fel na ellir defnyddio'r pwerau i ddiwygio Deddf 2006.

Erys y pwynt pwysig hwn o egwyddor y gallai'r modd y mae un Llywodraeth yn bwriadu defnyddio pwerau ar unrhyw un adeg fod yn wahanol iawn i'r ffordd y gallai Llywodraeth yn y dyfodol eu defnyddio yn y blynyddoedd i ddod. Codwyd y mater hwn gennym gyda'r Cwnsler Cyffredinol, felly hefyd ein pryderon ar y pwynt hwn o egwyddor. Diolchwn iddo am ei ymateb, ac mae'n dda ei weld yn y Siambr yma heddiw. Er budd holl Aelodau'r Senedd yma y prynhawn yma, dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym fod peidio â bod â chonsesiynau mewn rhannau eraill o'r Bil hwn yn fwy o risg i Gymru na'r risg a gyflwynir gan y diwygiadau canlyniadol. Dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym hefyd, er bod dull cyson o ymdrin â chymalau tebyg ar draws Biliau'r DU wedi'i anelu, bod pob Bil yn ei gwneud yn ofynnol i faterion gwahanol gael eu cydbwyso a'u trafod. Mae'n ddadl, rydym yn caniatáu hynny, ond byddem yn dadlau'n barchus, ar faterion pwysig megis addasu ein prif statud datganoli, fod angen un llinell gyson, barhaus a chadarn.

Bydd fy mhwyllgor yn parhau i fynd ar drywydd y materion hyn gyda Llywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd, ond edrychaf ymlaen yn awr at ymateb y Gweinidog yma heddiw.

17:45

Diolch yn fawr iawn am y cyfle i ymateb. Eisiau gwneud hi'n glir ydw i, fel efo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol blaenorol, nad gwrthwynebu egwyddor yr hyn sydd dan sylw o'n blaenau ni yn fan hyn heddiw ydyn ni yng ngrŵp Plaid Cymru wrth wrthwynebu'r cynigion cydsyniad yma, ond gwneud pwynt unwaith eto na allwn ni anwybyddu'r ffaith bod y cynigion yma yn cael eu gwneud yng nghyd-destun nifer gynyddol o gynigion sydd yn tanseilio datganoli, sydd yn torri corneli o ran ein gallu ni fel deddfwrfa i sgrwtineiddio. Mi wnaiff Plaid Cymru wastad warchod integriti'r Senedd hon, ac unwaith eto heddiw, mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud datganiad drwy'r bleidlais yma, er ei bod hi'n amlwg pa ffordd mae'r bleidlais yn mynd i fynd, er mwyn datgan unwaith eto nad ydyn ni yn fodlon dro ar ôl tro ar ôl tro gweld ein cymhwyster ni yn cael ei danseilio mewn ffordd ffwrdd-â-hi, yn amlach na pheidio, gan Lywodraeth yn San Steffan.  

Thank you for the opportunity to respond. I just want to make it clear, as with the previous LCM, that we're not opposing the principle before us today; that's not what we're doing as Plaid Cymru in opposing these LCMs, but making a point once again that we can't ignore the fact that these motions are being made in the context of an increasing number of motions that undermine devolution, that cut corners in terms of our ability as a legislature to scrutinise. Plaid Cymru will always seek to protect and safeguard the integrity of this Senedd, and once again today, it is important that we make a statement through the vote today, even though it's clear which way the vote will go, to declare once again that we are not content time and time and time again to see our competence being undermined in such a throwaway manner by the UK Government.   

Y Gweinidog iechyd nawr i ymateb i'r ddadl. 

The Minister for health to reply to the debate.

Diolch yn fawr. I accept that what we're embarking on here is a constitutional risk; I've made that clear right throughout the discussion on the Health and Care Bill. I do think, however, in relation to many sections of the Bill that we've already discussed, that actually the UK Government has moved quite a long way in our direction and has made some very significant concessions in our direction. You do have to make a political judgement at some point. Are you going to pocket the concessions and move things on in our direction, or are you going to just stand firm and say, 'Actually, no, just don't step on our territory'? It is a political judgement, and it's very, very difficult. We have made a judgement that is slightly different. As you say, different aspects of Government are taking slightly different positions. If we were to go for a blanket approach, then actually sometimes we may lose out in terms of powers that are being granted to us, effectively—not so much granted to us, but things that would be helpful to us; things that we actually want to happen. So, we have just got to be, I think—. The way that we have approached this Bill, where we have actually managed to really gain a lot of concessions—. They have come a long way, after a lot of negotiations, in our direction. I think that it makes sense for us to hold our noses, I'm afraid, and accept that this is the position. So, I do hope that people will support the motion, and I thank, in particular, Members of the constitutional committee and health committee for their comments. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Rwy'n derbyn bod yr hyn yr ydym ni'n cychwyn arno yn y fan yma yn risg gyfansoddiadol; rwyf wedi gwneud hynny'n glir drwy gydol y drafodaeth ar y Bil Iechyd a Gofal. Rwyf yn credu, er hyn, o ran llawer o adrannau o'r Bil yr ydym eisoes wedi'u trafod, fod Llywodraeth y DU mewn gwirionedd wedi symud cryn dipyn i'n cyfeiriad ni ac wedi gwneud rhai consesiynau sylweddol iawn i'n cyfeiriad ni. Rhaid i chi lunio barn wleidyddol rywbryd. A ydych chi'n mynd i dderbyn y consesiynau a symud pethau ymlaen i'n cyfeiriad ni, neu a ydych yn mynd i sefyll yn gadarn a dweud, 'A dweud y gwir, na, peidiwch â chamu ar ein tiriogaeth ni'? Mae'n farn wleidyddol, ac mae'n anodd iawn, iawn. Rydym ni wedi llunio barn sydd ychydig yn wahanol. Fel y dywedwch chi, mae gwahanol agweddau ar y Llywodraeth yn cymryd safbwyntiau ychydig yn wahanol. Pe baem yn mynd am ddull gweithredu cyffredinol, yna weithiau efallai y byddwn ni ar ein colled o ran pwerau sy'n cael eu rhoi i ni, i bob pwrpas—nid cymaint cael eu rhoi i ni, ond pethau a fyddai'n ddefnyddiol i ni; pethau yr ydym ni eisiau eu gweld yn digwydd mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid i ni fod, rwy'n credu—. Y ffordd yr ydym ni wedi ymdrin â'r Bil hwn, lle'r ydym wedi llwyddo i gael llawer o gonsesiynau mewn gwirionedd—. Maen nhw wedi dod yn bell, ar ôl llawer o drafodaethau, i'n cyfeiriad ni. Rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr i ni ddal ein trwynau, mae arnaf i ofn, a derbyn mai dyma'r sefyllfa. Felly, rwy'n gobeithio y bydd pobl yn cefnogi'r cynnig, ac rwy'n diolch, yn benodol, i Aelodau'r pwyllgor cyfansoddiadol a'r pwyllgor iechyd am eu sylwadau. Diolch yn fawr.

17:50

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. I will therefore defer voting under this item.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Eitemau 12 ac 13 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 12 ac 13, sef yr egwyddorion cyffredinol a'r penderfyniad ariannol ar y Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), yn cael eu grwpio i'w trafod ond gyda pleidleisiau ar wahân. A oes unrhyw wrthwynebiad i hynny? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad.

We now move to items 12 and 13. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 12 and 13, the general principles and the financial resolution of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, will be grouped for debate with votes taken separately. Are there any objections to that? I don't see any objections.

12. & 13. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) a Chynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu)
12. & 13. Debate on the General Principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill and Motion to agree the financial resolution in respect of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill

Mi wnawn ni symud ymlaen i'r cynigion. Dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynigion hynny—Rebecca Evans.

We will move on. I call on the Minister for finance to move those motions—Rebecca Evans.

Cynnig NDM7986 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:

1. Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu).

Motion NDM7986 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.11:

1. Agrees to the general principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill.

Cynnig NDM7987 Lesley Griffiths

Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.

Motion NDM7987 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, for the purposes of any provisions resulting from the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Diolch, Llywydd. I move the motions. It's a privilege to open this debate on the general principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, and to move the motion and the financial resolution. As Members have remarked many times in this Chamber, tax is an important and growing area of the devolution settlement. As a Welsh Government, we need, like every executive, a proportionate and effective suite of tools to manage those tax powers strategically and effectively in order to protect taxpayers and the public finances. This Senedd, like every parliament, needs strong and robust oversight of the use of those tools that can give consent and legitimacy to those powers. That's so vital to the democratic process. While it will take more than this Bill to get us to that position, I do believe that this proposed legislation is an important first step along the road to the coherent and transparent system that we need to support tax devolution in Wales.

I'd like to begin by thanking the Chairs and the Members of the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their thorough scrutiny of the Bill during Stage 1, and their comprehensive reports. I will say a little more in a moment about the ways in which I think we can positively work together to strengthen the Bill during its passage through the Senedd. I'd also like to thank all of those who have engaged with us and who have taken an active role in progressing the Bill, providing their expertise, their challenge and their perspective. That has contributed to our thinking as we have been developing the Bill. Both committees have made a number of important recommendations, the majority of which I am pleased to accept. Given the detailed nature of both committee reports, and the number of recommendations made, it's not possible to respond to each one of them individually today. I will therefore be writing to the committee Chairs following the debate.  

I'll begin with what I believe is the common ground among all of us—that is, ensuring that we have effective arrangements to protect revenues as a result of changes that impact on our devolved taxes. The Bill is intended to afford that timely protection while respecting the Senedd and its proper oversight role. This Bill is not the final word or a longer term answer to how we make urgent changes to tax legislation. Rather, it is a pragmatic step to take now while we work through the full implications of tax devolution in Wales. As I have said, tax devolution itself is a relatively recent constitutional change, with our devolved taxes only commencing operation four years ago. As that devolution matures, I want to work with this Senedd to move us towards an architecture for making tax changes that is right for us here in Wales. Ultimately, this may look closer to the UK arrangements of an annual finance Bill, although this in itself would not offer a full solution. That will be for us working together to work out what arrangements and instruments are right for Wales.

I've listened to and reflected carefully upon the important constitutional points made in relation to this Bill, and in particular those by the Legislation, Justice and Constitution Committee on the separation of the powers between the legislature and the executive. That consideration has significantly influenced the amendments that I intend to bring forward in the upcoming scrutiny stages. I believe that this legislation can be seen as an important shorter term vehicle while we consider those longer term solutions that must be thoroughly researched and evaluated—work I think that we can do together as a Welsh Government alongside this Senedd and its committees, particularly in the context of an enlarged Senedd. As such, I'm pleased to accept the recommendations of both committees to require the Welsh Ministers to publish a report on the operation and the effect of the Act. I propose to publish this report at the start of the next Senedd term.

In addition, I'm prepared to go further. My intention is to bring forward an amendment during the passage of the Bill that no new regulations may be made using this regulation-making power after five years of the Bill receiving Royal Assent. However, I do think that it is important to provide the Senedd with the opportunity to extend the life of the Act by up to a further five years if that Senedd considers the powers should remain in force for that final extended period. This will be achieved by Members voting to approve an Order made by the Welsh Ministers. These actions are intended to ensure that we are ready to take an agreed next step on our devolution journey at a specified future point. Depending on what happens between now and then, if the number of devolved taxes increases or if there is a larger volume of tax legislation amendments, then there may well be case for a regular finance Bill. However, we still need to consider a mechanism for making urgent changes outside of any Welsh finance Bill cycle. Crucially, I commit today to working with committees to think through these important questions and challenges.

I'd like to turn to another key area that the Government agrees gives rise for the need for an amendment. I've carefully considered the views of the committees and stakeholders in regard to the ability to restrict retrospective legislative changes back to the date of initial announcement. I'm pleased to accept the guiding principle and intend to bring forward a Government amendment to restrict the ability of the Welsh Ministers to legislate retrospectively to the date of a Welsh Government announcement in cases where a change, and that is a monetary cost, may impact negatively on taxpayers. However, I consider any such restriction should still allow the Welsh Ministers to use the power to make changes with a retrospective effect further back than the date of any announcement where that change reduces the tax charged, for example if responding to a UK budget change would ensure that our taxpayers can benefit from the reduction at the same time as taxpayers in England. Overall, I've considered carefully and accepted the key recommendations of the committee reports and I intend to make important amendments to the Bill as a result.

Moving to the recommendations that I'm not able to accept, I do intend to write in response to each of these following the debate. I consider that some of those recommendations would encroach on the fundamental aim of the legislation to provide an agile and flexible mechanism to respond at pace to external circumstances that affect our Welsh tax Acts. There are others to which I have responded in other ways; in particular, I set out to the Chair of the Finance Committee examples of how the power may be used for the Welsh tax Acts in relation to each of the four purpose tests, for example. In conclusion, Llywydd, I accept this Bill cannot and should not be seen as the final word on the architecture that we need to make changes to tax legislation. However, the proposals that I have set out today seek to ensure that we can deliver a pragmatic legislative solution for the current circumstances on our devolution journey while we grapple with these longer term questions. I urge Members to agree the general principles and the financial resolution of the Bill. Diolch.

Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynigion. Mae'n fraint agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), a chynnig y cynnig a'r penderfyniad ariannol. Fel y mae Aelodau wedi dweud droeon yn y Siambr hon, mae treth yn faes pwysig a chynyddol yn y setliad datganoli. Fel Llywodraeth Cymru, mae angen arnom ni, fel pob gweithrediaeth, gyfres gymesur ac effeithiol o ddulliau i reoli'r pwerau trethu hynny'n strategol ac yn effeithiol er mwyn diogelu trethdalwyr a chyllid cyhoeddus. Mae angen i'r Senedd hon, fel pob senedd, oruchwylio'n gryf ac yn gadarn ddefnydd y dulliau hynny a all roi cydsyniad a chyfreithlondeb i'r pwerau hynny. Mae hynny mor hanfodol i'r broses ddemocrataidd. Er y bydd angen mwy na'r Bil hwn i'n cael ni i'r sefyllfa honno, rwy'n credu bod y ddeddfwriaeth arfaethedig hon yn gam cyntaf pwysig ar hyd y ffordd at y system gydlynol a thryloyw y mae ei hangen arnom i gefnogi datganoli trethi yng Nghymru.

Hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeiryddion ac Aelodau'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu'n drylwyr ar y Bil yn ystod Cyfnod 1, ac am eu hadroddiadau cynhwysfawr. Byddaf yn dweud ychydig mwy mewn munud am y ffyrdd yr wyf yn credu y gallwn ni gydweithio'n gadarnhaol i gryfhau'r Bil yn ystod ei daith drwy'r Senedd. Hoffwn i ddiolch hefyd i bawb sydd wedi ymgysylltu â ni ac sydd wedi chwarae rhan weithredol yn y gwaith o ddatblygu'r Bil, gan ddarparu eu harbenigedd, eu her a'u safbwynt. Mae hynny wedi cyfrannu at ein ffordd o feddwl wrth i ni ddatblygu'r Bil. Mae'r ddau bwyllgor wedi gwneud nifer o argymhellion pwysig, ac rwy'n falch o dderbyn y rhan fwyaf ohonyn nhw. O ystyried natur fanwl adroddiadau'r ddau bwyllgor, a nifer yr argymhellion a wnaed, nid yw'n bosibl ymateb i bob un ohonyn nhw'n unigol heddiw. Felly, byddaf i'n ysgrifennu at Gadeiryddion y pwyllgorau yn dilyn y ddadl.  

Byddaf yn dechrau gyda'r hyn sydd, yn fy marn i, yn dir cyffredin i bob un ohonom ni—hynny yw, sicrhau bod gennym ni drefniadau effeithiol i ddiogelu refeniw o ganlyniad i newidiadau sy'n effeithio ar ein trethi datganoledig. Bwriad y Bil yw rhoi'r amddiffyniad amserol hwnnw wrth barchu'r Senedd a'i swyddogaeth oruchwylio briodol. Nid y Bil hwn yw'r gair olaf nac ateb tymor hwy i'r ffordd yr ydym ni'n gwneud newidiadau brys i ddeddfwriaeth treth. Yn hytrach, mae'n gam pragmatig i'w gymryd yn awr wrth i ni weithio drwy oblygiadau llawn datganoli trethi yng Nghymru. Fel y dywedais, mae datganoli trethi ei hun yn newid cyfansoddiadol cymharol ddiweddar, gyda threthi datganoledig ond yn dechrau gweithredu bedair blynedd yn ôl. Wrth i'r datganoli hwnnw aeddfedu, hoffwn i weithio gyda'r Senedd hon i'n symud tuag at fframwaith ar gyfer gwneud newidiadau treth sy'n iawn i ni yma yng Nghymru. Yn y pen draw, gallai hyn edrych yn debycach i drefniadau'r DU o Fil cyllid blynyddol, er na fyddai hyn ynddo'i hun yn cynnig ateb llawn. Mater i ni drwy weithio gyda'n gilydd fydd penderfynu pa drefniadau ac offerynnau sy'n iawn i Gymru.

Rwyf wedi gwrando ac wedi myfyrio'n ofalus ar y pwyntiau cyfansoddiadol pwysig a gafodd eu gwneud o ran y Bil hwn, ac yn enwedig y rhai hynny gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar wahanu'r pwerau rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth. Mae'r ystyriaeth honno wedi dylanwadu'n sylweddol ar y gwelliannau yr wyf i'n bwriadu eu cyflwyno yn y camau craffu sydd ar ddod. Rwy'n credu bod modd ystyried y ddeddfwriaeth hon yn gyfrwng tymor byrrach pwysig wrth ini ystyried yr atebion tymor hwy hynny y mae'n rhaid ymchwilio iddyn nhw a'u gwerthuso'n drylwyr—gwaith rwy'n credu y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd fel Llywodraeth Cymru ochr yn ochr â'r Senedd hon a'i phwyllgorau, yn enwedig yng nghyd-destun Senedd fwy. Felly, rwy'n falch o dderbyn argymhellion y ddau bwyllgor i'w gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gyhoeddi adroddiad ar weithrediad ac effaith y Ddeddf. Rwy'n bwriadu cyhoeddi'r adroddiad hwn ar ddechrau tymor nesaf y Senedd.

Yn ogystal, rwy'n barod i fynd ymhellach. Fy mwriad yw cyflwyno gwelliant yn ystod hynt y Bil na cheir gwneud unrhyw reoliadau newydd drwy ddefnyddio'r pŵer hwn i wneud rheoliadau ar ôl pum mlynedd o'r Bil yn cael Cydsyniad Brenhinol. Fodd bynnag, rwyf i yn credu ei bod yn bwysig rhoi cyfle i'r Senedd ymestyn oes y Ddeddf hyd at bum mlynedd arall os yw'r Senedd honno o'r farn y dylai'r pwerau barhau mewn grym ar gyfer y cyfnod estynedig terfynol hwnnw. Caiff hyn ei gyflawni wrth i Aelodau bleidleisio i gymeradwyo Gorchymyn a wnaed gan Weinidogion Cymru. Bwriad y camau hyn yw sicrhau ein bod ni'n barod i gymryd cam nesaf y cytunwyd arno ar ein taith ddatganoli ar adeg benodol yn y dyfodol. Yn dibynnu ar yr hyn sy'n digwydd rhwng nawr a phryd hynny, os bydd nifer y trethi datganoledig yn cynyddu neu os oes mwy o welliannau i ddeddfwriaeth treth, yna mae'n ddigon posibl y bydd achos dros Fil cyllid rheolaidd. Fodd bynnag, mae angen o hyd i ni ystyried dull ar gyfer gwneud newidiadau brys y tu allan i unrhyw gylch Bil cyllid Cymru. Yn hollbwysig, rwy'n ymrwymo heddiw i weithio gyda phwyllgorau i feddwl drwy'r cwestiynau a'r heriau pwysig hyn.

Hoffwn i droi at faes allweddol arall y mae'r Llywodraeth yn cytuno sy'n arwain at yr angen am welliant. Rwyf i wedi ystyried yn ofalus farn y pwyllgorau a'r rhanddeiliaid ynglŷn â'r gallu i gyfyngu ar newidiadau ôl-ddeddfwriaethol yn ôl i ddyddiad y cyhoeddiad cychwynnol. Rwy'n falch o dderbyn yr egwyddor arweiniol ac rwy'n bwriadu cyflwyno gwelliant gan y Llywodraeth i gyfyngu ar allu Gweinidogion Cymru i ddeddfu'n ôl-weithredol hyd at ddyddiad cyhoeddiad gan Lywodraeth Cymru mewn achosion lle gallai newid, ac mae hynny'n gost ariannol, effeithio'n negyddol ar drethdalwyr. Fodd bynnag, rwyf o'r farn y dylai unrhyw gyfyngiad o'r fath barhau i ganiatáu i Weinidogion Cymru ddefnyddio'r pŵer i wneud newidiadau gydag effaith ôl-weithredol ymhellach yn ôl na dyddiad unrhyw gyhoeddiad lle mae'r newid hwnnw'n lleihau'r dreth a godir, er enghraifft pe bai ymateb i newid yng nghyllideb y DU yn sicrhau y gall ein trethdalwyr elwa ar ostyngiad ar yr un pryd â threthdalwyr yn Lloegr. Yn gyffredinol, rwyf i wedi ystyried yn ofalus ac wedi derbyn argymhellion allweddol adroddiadau'r pwyllgor ac rwy'n bwriadu gwneud gwelliannau pwysig i'r Bil o ganlyniad i hynny.

Gan symud at yr argymhellion na allaf eu derbyn, rwyf i yn bwriadu ysgrifennu mewn ymateb i bob un o'r rhain yn dilyn y ddadl. Rwy'n credu y byddai rhai o'r argymhellion hynny'n tresmasu ar nod sylfaenol y ddeddfwriaeth i ddarparu dull hyblyg ac ystwyth o ymateb yn gyflym i amgylchiadau allanol sy'n effeithio ar ein Deddfau trethi Cymru. Mae eraill yr wyf i wedi ymateb iddyn nhw mewn ffyrdd eraill; yn benodol, nodais i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid enghreifftiau o sut y mae modd defnyddio'r pŵer ar gyfer Deddfau trethi Cymru o ran profion y pedwar diben, er enghraifft. I gloi, Llywydd, rwy'n derbyn nad oes modd ac na ddylid ystyried y Bil hwn fel y gair olaf am y fframwaith sydd ei angen arnom i wneud newidiadau i ddeddfwriaeth treth. Fodd bynnag, mae'r cynigion yr wyf i wedi'u hamlinellu heddiw yn ceisio sicrhau y gallwn ni ddarparu ateb deddfwriaethol pragmatig ar gyfer yr amgylchiadau presennol ar ein taith ddatganoli wrth i ni fynd i'r afael â'r cwestiynau tymor hwy hyn. Rwy'n annog yr Aelodau i gytuno ar yr egwyddorion cyffredinol a phenderfyniad ariannol y Bil. Diolch.

17:55

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.

I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch o gael siarad yn y ddadl hon heddiw er mwyn amlinellu prif gasgliadau ac argymhellion y Pwyllgor Cyllid mewn perthynas â'r Bil. Gan mai unig ddiben y Bil yw dirprwyo pŵer i Weinidogion Cymru ddiwygio deddfwriaeth ar drethi Cymru o dan rai amgylchiadau, mae ei ddarpariaethau wedi cael eu hystyried yn llawn gan y Pwyllgor Cyllid  a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, gyda'r ddau bwyllgor wedi dod i gasgliad tebyg.

Thank you very much, Llywydd. I'm pleased to be able to speak in today's debate to outline the Finance Committee's main conclusions and recommendations in relation to the Bill. As the Bill's sole purpose is to delegate a power to the Welsh Ministers to amend Welsh tax legislation in certain circumstances, its provisions have been fully considered by the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee, and both committees have come to a similar conclusion.

I'd like to thank the Minister for the meeting last Friday to discuss our reports and recommendations. I very much welcome her constructive approach. 

I'll begin with our views on the general principles. As a committee, we fully support the principle that Ministers need the ability to respond to external events to protect Welsh revenues raised through devolved taxes. However, much of our deliberations has been centred around the appropriateness of delegating a regulatory-making power to Ministers to achieve this objective, as it results in less scrutiny and surrenders the Senedd's legislative role.

The evidence we received focused on the key principles that tax law should be set out in primary legislation, should be subject to detailed consideration and debate, and should provide certainty for taxpayers. And while the Minister has been keen to point out that the Senedd has previously granted powers to Ministers to amend tax legislation through regulations, that does not in itself justify the approach proposed in the Bill before us in this Senedd. We are disappointed that the Welsh Government has not given serious consideration to developing alternative ways of amending devolved tax legislation at pace. In particular, the Minister could have pursued a mechanism for urgent changes to the law to be made on a temporary or provisional basis by a resolution of the Senedd, with subsequent primary legislation providing permanent effect. Such an approach would allow the Ministers to respond quickly to protect tax revenues and ensure an equitable balance of control between the Senedd and the Welsh Government. This would also have been useful preparatory work for the future introduction of a legislative budget process. Whilst the Minister considers that a legislative budget process is disproportionate at this time, we need assurances that work to develop it will not be delayed if this Bill progresses, and we believe further devolved taxes should be designed with a legislative budget process in mind.

We did not reach a unanimous decision, with three of our four Members supporting the Bill's general principles. Peter Fox did not support the Bill progressing beyond Stage 1, and I'm sure he'll outline his reasons for this in his contribution. Some of us shared Peter's concerns but, on balance, we concluded that these concerns did not warrant the committee recommending that the Bill should fall at this stage. Nevertheless, we identified a number of areas where improvements should be made to the Bill. Firstly, we found it challenging to form conclusions on the four proposed purpose tests. The Minister told us that the scope of the power is deliberately constrained and set out with absolute clarity the circumstances in which it would be used. However, serious concerns were raised with us about the breadth of aspects of the power, and we were advised that it could be open to abuse. 

The Bill will allow the Welsh Ministers to amend any provision of the Welsh tax Acts other than the provisions relating to the establishment of the Welsh Revenue Authority and regulations amending tax rates and bands of devolved taxes. During our scrutiny, we expected the Minister to provide specific examples to demonstrate how the power could be used to modify the Welsh tax Acts in practice. However, we were told it was not feasible to anticipate every future circumstance that may give rise to an amendment. This provided us with little opportunity for adequate scrutiny, and so we pressed again for examples to inform today's debate. I'm pleased that the Minister has now provided examples, and note that she is now considering excluding Part 9 of the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 from the scope of the Bill. This information would have been helpful at the outset to enable proper scrutiny, but we are where we are. 

The key consideration has been the provision in section 2 of the Bill permitting Ministers to make regulations with retrospective effect. Witnesses voiced concerns that this undermines a fundamental principle that the law should be certain. While we accept that the Welsh Government may need to mitigate the risks to public funds, great care and a compelling case is required to legislate retrospectively. To protect taxpayers, we recommend that the ability to make regulations with retrospective effect is limited on the face of the Bill for three of the four purposes. I note the Minister's intentions to bring forward the amendments limiting the ability to legislate retrospectively and look forward to seeing the detail of her proposals.

I now want to move on to the Senedd's approval of regulations made under the Bill. This includes the made affirmative procedure, subject to the Senedd's approval within a maximum period of 60 days. We will expect the Welsh Government to put forward a compelling case to justify the need to dispense with prior scrutiny and approval, especially in the case of regulations with retrospective effect. Given our concerns surrounding the broad nature of the power sought and the ability to change Welsh tax laws retrospectively, we urge the Minister to strengthen the approval process by including a minimum time period for scrutiny of any regulations by the Senedd.

We also considered the financial implications of the Bill and we were disappointed with the lack of financial information presented. With no direct costs identified and indirect costs described by the Minister as nebulous, we were unable to draw any meaningful conclusions on the financial impact of this legislation. We will expect any future regulations to be accompanied by a full and robust regulatory impact assessment.

Finally, we welcome the Minister's willingness to review the legislation. We recommend that the provisions in the Bill be reviewed after an initial two-year period and a periodic review every five years. An early review is especially important given the limited information we have to be able to scrutinise and uncertainties around how the power in the Bill could be used. It will also assist the Senedd to maintain focus on whether this development in our tax law is appropriate.

Llywydd, Wales waited 800 years for powers to raise taxes. This Chamber should not give those powers away without proper thought and consideration.

Hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am y cyfarfod ddydd Gwener diwethaf i drafod ein hadroddiadau a'n hargymhellion. Rwy'n croesawu'n fawr ei dull adeiladol o weithredu.

Dechreuaf gyda'n barn ni ar yr egwyddorion cyffredinol. Fel pwyllgor, rydym yn llwyr gefnogi'r egwyddor bod  angen y gallu i ymateb i ddigwyddiadau allanol i ddiogelu refeniw Cymru sy'n cael ei godi drwy drethi datganoledig. Fodd bynnag, mae llawer o'n trafodaethau wedi canolbwyntio ar briodoldeb dirprwyo pŵer gwneud rheoliadau i Weinidogion i gyflawni'r amcan hwn, gan ei fod yn arwain at lai o graffu ac yn ildio swyddogaeth ddeddfwriaethol y Senedd.

Roedd y dystiolaeth a gawsom yn canolbwyntio ar yr egwyddorion allweddol y dylai cyfraith trethi gael ei nodi mewn deddfwriaeth sylfaenol, dylai fod yn destun ystyriaeth a thrafodaeth fanwl, a dylai roi sicrwydd i drethdalwyr. Ac er bod y Gweinidog wedi bod yn awyddus i dynnu sylw at y ffaith bod y Senedd wedi rhoi pwerau  i Weinidogion ddiwygio deddfwriaeth trethi drwy reoliadau o'r blaen, nid yw hynny ynddo'i hun yn cyfiawnhau'r dull ac sydd wedi'i gynnig yn y Bil sydd ger ein bron yn y Senedd hon. Rydym ni wedi ein siomi nad yw Llywodraeth Cymru wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol i ddatblygu ffyrdd amgen o ddiwygio deddfwriaeth trethi ddatganoledig yn gyflym. Yn benodol, gallai'r Gweinidog fod wedi dilyn dull ar gyfer gwneud newidiadau brys i'r gyfraith dros dro drwy benderfyniad gan y Senedd, gyda deddfwriaeth sylfaenol ddilynol yn cael effaith barhaol. Byddai dull o'r fath yn caniatáu i Weinidogion ymateb yn gyflym i ddiogelu refeniw treth a sicrhau cydbwysedd teg rhwng y Senedd a Llywodraeth Cymru. Byddai hyn hefyd wedi bod yn waith paratoi defnyddiol ar gyfer cyflwyno proses cyllideb ddeddfwriaethol yn y dyfodol. Er bod y Gweinidog o'r farn bod proses cyllideb ddeddfwriaethol yn anghymesur ar hyn o bryd, mae angen sicrwydd arnom ni na fydd oedi cyn gweithio i'w datblygu os bydd y Bil hwn yn mynd rhagddo, ac rydym yn credu y dylai rhagor o drethi datganoledig gael eu cynllunio gyda phroses cyllideb ddeddfwriaethol mewn golwg.

Ni ddaethom i benderfyniad unfrydol, gyda thri o'n pedwar Aelod yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil. Nid oedd Peter Fox yn cefnogi'r Bil yn mynd y tu hwnt i Gyfnod 1, ac rwy'n siŵr y bydd yn amlinellu ei resymau dros hyn yn ei gyfraniad. Roedd rhai ohonom yn rhannu pryderon Peter ond, ar y cyfan, daethom i'r casgliad nad oedd y pryderon hyn yn cyfiawnhau'r ffaith bod y pwyllgor yn argymell y dylai'r Bil ddisgyn ar hyn o bryd. Er hynny, gwnaethom nodi nifer o feysydd lle y dylid gwneud gwelliannau i'r Bil. Yn gyntaf, roeddem ni'n ei chael hi'n anodd dod i gasgliadau ar y pedwar prawf diben pwrpasol arfaethedig. Dywedodd y Gweinidog wrthym ni fod cwmpas y pŵer wedi'i gyfyngu'n fwriadol a'i fod wedi'i nodi'n gwbl glir o dan ba amgylchiadau y byddai'n cael ei ddefnyddio. Fodd bynnag, cafodd pryderon difrifol eu codi gyda ni ynghylch ehangder agweddau ar y pŵer, a chawsom ein cynghori y gallai fod yn agored i gael ei gam-drin.

Bydd y Bil yn caniatáu i Weinidogion Cymru ddiwygio unrhyw ddarpariaeth yn Neddfau trethi Cymru ac eithrio'r darpariaethau sy'n ymwneud â sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru a rheoliadau sy'n diwygio cyfraddau treth a bandiau trethi datganoledig. Yn ystod ein gwaith craffu, roeddem yn disgwyl i'r Gweinidog ddarparu enghreifftiau penodol i ddangos sut y byddai modd defnyddio'r pŵer i addasu Deddfau trethi Cymru yn ymarferol. Fodd bynnag, cawsom wybod nad oedd yn ymarferol rhagweld pob un o'r amgylchiadau yn y dyfodol a allai arwain at welliant. Nid oedd hyn yn rhoi llawer o gyfle i ni graffu'n ddigonol, ac felly buom ni'n pwyso eto am enghreifftiau i lywio'r ddadl heddiw. Rwy'n falch bod y Gweinidog wedi darparu enghreifftiau erbyn hyn, a nodi ei bod hi bellach yn ystyried eithrio Rhan 9 o Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 o gwmpas y Bil. Byddai'r wybodaeth hon wedi bod yn ddefnyddiol ar y dechrau i alluogi craffu priodol, ond dyma'r sefyllfa yr ydym ni ynddi.

Yr ystyriaeth allweddol fu'r ddarpariaeth yn adran 2 o'r Bil sy'n caniatáu i Weinidogion wneud rheoliadau gydag effaith ôl-weithredol. Mynegodd tystion bryderon bod hyn yn tanseilio egwyddor sylfaenol y dylai'r gyfraith fod yn sicr. Er ein bod ni'n derbyn y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru liniaru'r risgiau i arian cyhoeddus, mae angen gofal mawr ac achos cymhellol i ddeddfu'n ôl-weithredol. Er mwyn amddiffyn trethdalwyr, rydym yn argymell bod y gallu i wneud rheoliadau gydag effaith ôl-weithredol wedi'i gyfyngu ar wyneb y Bil i dri o'r pedwar diben. Rwy'n nodi bwriadau'r Gweinidog i gyflwyno'r gwelliannau sy'n cyfyngu ar y gallu i ddeddfu'n ôl-weithredol ac edrychaf i ymlaen at weld manylion ei chynigion.

Nawr rwyf i eisiau symud ymlaen at gymeradwyaeth y Senedd i reoliadau sy'n cael eu gwneud o dan y Bil. Mae hyn yn cynnwys y weithdrefn gwneud yn gadarnhaol, yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd o fewn cyfnod o 60 diwrnod ar y mwyaf. Byddwn yn disgwyl i Lywodraeth Cymru gyflwyno achos cryf dros gyfiawnhau'r angen i hepgor craffu a chymeradwyo ymlaen llaw, yn enwedig yn achos rheoliadau sy'n cael effaith ôl-weithredol. O ystyried ein pryderon ynghylch natur eang y pŵer sy'n cael ei geisio a'r gallu i newid cyfreithiau trethi Cymru yn ôl-weithredol, rydym yn annog y Gweinidog i gryfhau'r broses gymeradwyo drwy gynnwys cyfnod byrraf o amser ar gyfer craffu ar unrhyw reoliadau gan y Senedd.

Fe wnaethom ni hefyd ystyried goblygiadau ariannol y Bil ac roeddem ni wedi ein siomi gyda'r diffyg gwybodaeth ariannol a gafodd ei gyflwyno. Heb unrhyw gostau uniongyrchol wedi'u nodi a chostau anuniongyrchol yn cael eu disgrifio gan y Gweinidog yn aneglur, nid oeddem yn gallu dod i unrhyw gasgliadau ystyrlon ar effaith ariannol y ddeddfwriaeth hon. Byddwn ni'n disgwyl i unrhyw reoliadau yn y dyfodol gael eu hategu gan asesiad effaith rheoleiddiol llawn a chadarn.

Yn olaf, rydym ni'n croesawu parodrwydd y Gweinidog i adolygu'r ddeddfwriaeth. Rydym yn argymell y dylai'r darpariaethau yn y Bil gael eu hadolygu ar ôl cyfnod cychwynnol o ddwy flynedd ac adolygiad cyfnodol bob pum mlynedd. Mae adolygiad cynnar yn arbennig o bwysig o ystyried yr wybodaeth gyfyngedig sydd gennym i allu craffu arni ac ansicrwydd ynghylch sut y byddai modd defnyddio'r pŵer yn y Bil. Bydd hefyd yn cynorthwyo'r Senedd i barhau i ganolbwyntio ar p'un a yw'r datblygiad hwn yn ein cyfraith trethi yn briodol.

Llywydd, arhosodd Cymru 800 mlynedd am bwerau i godi trethi. Ni ddylai'r Siambr hon ildio'r pwerau hynny heb feddwl ac ystyried yn briodol.

Wrth gloi, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi mynegi barn er mwyn ceisio ein cynorthwyo gyda'r gwaith pwysig hwn. Rwyf hefyd yn hynod o ddiolchgar am y cyngor a'r arweiniad a gawsom gan Charlotte Barbour, ein cynghorydd arbenigol, wrth inni drafod y maes cymhleth hwn. Edrychaf ymlaen at gael ymateb ffurfiol i'n hargymhellion. Diolch yn fawr.

In closing, I would like to thank everyone who has contributed their views to assist us in this important work. I'm also very grateful for the advice and guidance from our expert adviser, Charlotte Barbour, during our consideration of this complex subject area. I look forward to receiving a formal response to the recommendations. Thank you very much.

18:05

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies, sydd nesaf.

Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol ail Fil Llywodraeth Cymru yn ystod y chweched Senedd. Daeth ein hadroddiad i bedwar casgliad a gwnaethom 18 argymhelliad.

Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity to participate in this debate on the general principles of the Welsh Government's second Bill of the sixth Senedd. Our report came to four conclusions and we made 18 recommendations.

I'd like, in my opening remarks, to thank my committee members and the clerking team for the attention that they've put to this particular Bill. But I'd also like to thank the Minister for arranging a meeting with me and with the Chair of the Finance Committee last Friday to discuss our respective reports. We thought that was helpful and constructive, and I very much welcome, again, the constructive approach that you adopted both in that meeting and also that you've signalled again in your opening remarks here today to accept some of our recommendations, indeed, that were aimed at improving the Bill. In particular, Minister, your acceptance of recommendation 16 will guarantee that committees have 28 days in which to scrutinise regulations subject to the made affirmative procedure.

We also welcome the Minister's response to addressing one of our biggest concerns with the Bill, namely section 2(1)(c), which permits regulations under section 1 to make provision that has retrospective effect—an issue that was drawn to the attention of the Chamber by my fellow Chair. Whilst we concluded that law having retrospective effect should be made using primary legislation, the Minister's commitment to table an amendment to constrain this power, as she has outlined, does, indeed, improve this current Bill.

There remain, however, some important points that need to be highlighted. We concluded that the Bill does not represent an appropriate legislative vehicle to make changes to the Welsh tax Acts. We considered that the level of delegated power in the Bill is inappropriate and we're not persuaded that the extent of that power has been adequately constrained by the inclusion of the four purpose tests. We do recognise the need for the Welsh Government to act in a timely manner to avoid negative consequences to public finances. However, we consider that the balance in this Bill is tilted too much in favour of the Welsh Government's desire to respond quickly and it risks marginalising the democratic mandate of the Senedd. So, we do believe, as a point of principle, that the Welsh Government should use primary legislation to amend the Welsh tax Acts, for example through a finance Bill, annual or otherwise, or a special purpose Bill, subject to an expedited procedure. We also believe that the Minister has been a bit too quick to discount an approach akin to the use of the Provisional Collection of Taxes Act 1968 in the House of Commons, involving a motion of the Senedd, subsequently being given permanent effect by the use of a Bill subject to an expedited or other bespoke legislative procedure. We don't see any reason why the development of an appropriate legislative procedure could not have taken place alongside an accompanying Bill as it passed through the Senedd. So, as our report shows, the Welsh Government adopted such an approach in relation to consolidation Bills. The process of developing a procedure, led by the Business Committee, occurred in parallel with the Senedd's scrutiny of the Legislation (Wales) Bill. An approach used in primary legislation could have been developed in such a way so as to enable the Welsh Government to react quickly to external events and safeguard public finances, as the Minister wants, whilst at the same time respecting the legislative supremacy of the Senedd. It would certainly have been preferable to an enabling Bill, delegating an extensive Henry VIII power to the Welsh Ministers to amend existing primary legislation on tax made by previous Seneddau.

So, for these reasons, our first recommendation suggested that the Minister should table an amendment to the Bill to require a statutory review of the regulation-making power in the Bill within two years of Royal Assent. Our second recommendation suggested the inclusion of an appropriate sunset provision, such that no new regulations may be made under the power in section 1 after July 2027. So, we do welcome the Minister's commitment to table amendments to require the Welsh Government to report on the operation of the Act, as the Minister has mentioned today, and to include a sunset provision, albeit to different timescales. We hope that this will enable the Welsh Government to develop, at the very least, an improved approach to amending devolved tax legislation, potentially linked to the 1968 Act and, hopefully, without the need to extend the sunset provision to 2032.

A key theme of our other recommendations focused around changes to the Bill that would limit the extent of the power provided to the Welsh Ministers to make regulations. So, for example, we recommended that the meaning of 'tax avoidance' should be limited by reference to the general anti-avoidance provision, set out in Part 3(a) of the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016. Without such an amendment, the Welsh Government will gain the ability to decide what it wants to legislate for in relation to any tax-avoidance activity.

I am coming to a conclusion, Llywydd. My apologies for going over slightly. The Bill contains a power for the Welsh Ministers to modify the Welsh tax Acts in responding to 'decision of a court or a tribunal'—the purpose under section 1(1)(d). This purpose is of genuine concern to the committee, not least because we were told that the power was deliberately wide to capture all eventualities, because we can't predict at this point the future scenarios where the provision might be used. Now, we believe the changes to the law that may be needed as a consequence of a decision of a court or a tribunal should be achieved through primary legislation, and we are disappointed, therefore, that our recommendation—that this purpose be removed from the Bill—has not been accepted yet.

In conclusion, I welcome some of the steps the Minister has taken to address our concerns, and I welcome the Minister's offer to write to the committee on our remaining concerns and to work constructively with both committees. We hope that, in the near future, Senedd Members will have the ability to scrutinise primary legislation when changes need to be made quickly to the Welsh tax Acts. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

Hoffwn i, yn fy sylwadau agoriadol, ddiolch i aelodau fy mhwyllgor a'r tîm clercio am y sylw y maen nhw wedi'i roi i'r Bil penodol hwn. Ond hoffwn i ddiolch hefyd i'r Gweinidog am drefnu cyfarfod gyda mi a gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid ddydd Gwener diwethaf i drafod ein hadroddiadau perthnasol. Roeddem ni'n meddwl bod hynny'n ddefnyddiol ac yn adeiladol, ac rwy'n croesawu'n fawr, unwaith eto, y dull adeiladol y gwnaethoch ei fabwysiadu yn y cyfarfod hwnnw a hefyd eich bod wedi dweud eto yn eich sylwadau agoriadol yma heddiw eich bod yn derbyn rhai o'n hargymhellion, yn wir, a oedd â'r nod o wella'r Bil. Yn benodol, Gweinidog, bydd derbyn argymhelliad 16 yn gwarantu bod gan bwyllgorau 28 diwrnod i graffu ar reoliadau sy'n ddarostyngedig i'r weithdrefn gwneud yn gadarnhaol.

Rydym ni hefyd yn croesawu ymateb y Gweinidog i ymdrin ag un o'n pryderon mwyaf am y Bil, sef adran 2(1)(c), sy'n caniatáu i reoliadau o dan adran 1 wneud darpariaeth sy'n cael effaith ôl-weithredol—mater y gwnaeth fy nghyd-Gadeirydd ddwyn sylw'r Siambr iddo. Er i ni ddod i'r casgliad y dylai cyfraith sydd ag effaith ôl-weithredol ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol, mae ymrwymiad y Gweinidog i gyflwyno gwelliant i gyfyngu ar y pŵer hwn, fel y mae hi wedi'i amlinellu, yn wir, yn gwella'r Bil presennol hwn.

Fodd bynnag, mae rhai pwyntiau pwysig y mae angen tynnu sylw atyn nhw o hyd. Daethom i'r casgliad nad yw'r Bil yn gyfrwng deddfwriaethol priodol i wneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru. Roeddem ni o'r farn bod lefel y pŵer dirprwyedig yn y Bil yn amhriodol ac nid ydym wedi ein hargyhoeddi bod graddau'r pŵer hwnnw wedi'i gyfyngu'n ddigonol drwy gynnwys y pedwar prawf diben. Rydym ni yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru weithredu'n brydlon er mwyn osgoi canlyniadau negyddol i gyllid cyhoeddus. Fodd bynnag, rydym yn credu bod y cydbwysedd yn y Bil hwn yn ormodol o blaid awydd Llywodraeth Cymru i ymateb yn gyflym ac mae perygl y bydd yn ymyleiddio mandad democrataidd y Senedd. Felly, rydym ni yn credu, fel mater o egwyddor, y dylai Llywodraeth Cymru ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol i ddiwygio Deddfau trethi Cymru, er enghraifft drwy Fil cyllid, yn flynyddol neu fel arall, neu Fil at ddiben arbennig, sy'n destun gweithdrefn hwylus. Rydym ni hefyd yn credu bod y Gweinidog wedi bod ychydig yn rhy gyflym i ddiystyru dull sy'n debyg i'r defnydd o Ddeddf Casglu Trethi Dros Dro 1968 yn Nhŷ'r Cyffredin, sy'n cynnwys cynnig o'r Senedd, sydd wedyn yn cael effaith barhaol drwy ddefnyddio Bil sy'n ddarostyngedig i weithdrefn ddeddfwriaethol hwylus neu weithdrefn ddeddfwriaethol bwrpasol arall. Nid ydym yn gweld unrhyw reswm pam nad oedd yn bosibl datblygu gweithdrefn ddeddfwriaethol briodol ochr yn ochr â Bil cysylltiedig wrth iddo fynd drwy'r Senedd. Felly, fel y mae ein hadroddiad yn dangos, mabwysiadodd Llywodraeth Cymru ddull gweithredu o'r fath o ran Biliau cydgrynhoi. Digwyddodd y broses o ddatblygu gweithdrefn, dan arweiniad y Pwyllgor Busnes, ochr yn ochr â gwaith craffu'r Senedd ar y Bil Deddfwriaeth (Cymru). Byddai wedi bod modd datblygu dull sy'n cael ei ddefnyddio mewn deddfwriaeth sylfaenol mewn modd sy'n galluogi Llywodraeth Cymru i ymateb yn gyflym i ddigwyddiadau allanol a diogelu cyllid cyhoeddus, fel y dymuna'r Gweinidog, gan barchu goruchafiaeth ddeddfwriaethol y Senedd ar yr un pryd. Yn sicr, byddai wedi bod yn well na Bil galluogi, gan ddirprwyo pŵer helaeth Harri VIII i Weinidogion Cymru ddiwygio'r ddeddfwriaeth sylfaenol bresennol ar dreth a gafodd ei gwneud gan Seneddau blaenorol.

Felly, am y rhesymau hyn, awgrymodd ein hargymhelliad cyntaf y dylai'r Gweinidog gyflwyno gwelliant i'r Bil i'w gwneud yn ofynnol cynnal adolygiad statudol o'r pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil o fewn dwy flynedd i'r Cydsyniad Brenhinol. Awgrymodd ein hail argymhelliad y dylai darpariaeth machlud briodol gael ei chynnwys, fel nad oes modd gwneud unrhyw reoliadau newydd o dan y pŵer yn adran 1 ar ôl mis Gorffennaf 2027. Felly, rydym yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog i gyflwyno gwelliannau i'w gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru adrodd ar weithrediad y Ddeddf, fel y mae'r Gweinidog wedi sôn amdani heddiw, ac i gynnwys darpariaeth machlud, er ei bod i wahanol amserlen. Gobeithiwn y bydd hyn yn galluogi Llywodraeth Cymru i ddatblygu, o leiaf, dull gwell o ddiwygio deddfwriaeth trethi ddatganoledig, a allai fod yn gysylltiedig â Deddf 1968 a, gobeithio, heb yr angen i ymestyn y ddarpariaeth machlud hyd at 2032.

Roedd un o themâu allweddol ein hargymhellion eraill yn canolbwyntio ar newidiadau i'r Bil a fyddai'n cyfyngu ar faint y pŵer sy'n cael ei roi i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau. Felly, er enghraifft, gwnaethom argymell y dylid cyfyngu ar ystyr 'osgoi trethi' drwy gyfeirio at y ddarpariaeth gwrth-osgoi gyffredinol, sydd wedi'i nodi yn Rhan 3(a) Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016. Heb welliant o'r fath, bydd Llywodraeth Cymru yn ennill y gallu i benderfynu am beth y mae eisiau deddfu ar ei gyfer o ran unrhyw weithgarwch i osgoi trethi.

Rwy'n dod i gasgliad, Llywydd. Rwy'n ymddiheuro am fynd drosodd ychydig. Mae'r Bil yn cynnwys pŵer i Weinidogion Cymru addasu Deddfau trethi Cymru wrth ymateb i 'benderfyniad llys neu dribiwnlys'—y diben o dan adran 1(1)(d). Mae'r diben hwn yn peri pryder gwirioneddol i'r pwyllgor, yn anad dim oherwydd dywedwyd wrthym fod y pŵer yn eang yn fwriadol i gynnwys pob posibilrwydd, oherwydd na allwn ni ragweld ar hyn o bryd y sefyllfaoedd yn y dyfodol lle y byddai modd defnyddio'r ddarpariaeth. Nawr, rydym ni'n credu y dylai'r newidiadau i'r gyfraith y gallai fod eu hangen o ganlyniad i benderfyniad gan lys neu dribiwnlys gael eu cyflawni drwy ddeddfwriaeth sylfaenol, ac rydym ni wedi ein siomi, felly, nad yw ein hargymhelliad—sef dileu'r diben hwn o'r Bil—wedi'i dderbyn eto.

I gloi, rwy'n croesawu rhai o'r camau y mae'r Gweinidog wedi'u cymryd i ymdrin â'n pryderon, ac rwy'n croesawu cynnig y Gweinidog i ysgrifennu at y pwyllgor ynghylch ein pryderon sy'n weddill ac i weithio'n adeiladol gyda'r ddau bwyllgor. Rydym yn gobeithio, yn y dyfodol agos, y bydd gan Aelodau'r Senedd y gallu i graffu ar ddeddfwriaeth sylfaenol pan fydd angen gwneud newidiadau'n gyflym i Ddeddfau trethi Cymru. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.

18:10

Thank you, Minister, for your statement, and I welcome the positive messages you've given us this afternoon and a suggested move on amendments. Llywydd, unfortunately, though, the Welsh Conservative group is not in a position to support the general principles of the Welsh tax Acts Bill, and so we'll be voting against both motions before the Senedd today.

When the Bill was introduced last year, I stated that I had some sympathy for the Minister—budgetary processes and taxation are of course very complex things, and this complexity has only increased during recent years. However, during the extensive consideration of this Bill, and I have been fortunate enough to sit on both committees, under the fantastic leadership of our two Chairs, it's become clear to me that the Bill as drafted poses some significant questions and challenges regarding the role of the Senedd in developing taxation legislation. As stated by the LJC committee, the Welsh Government's chosen approach

'is contrary to established parliamentary practice and principles associated with good law-making.'

The chartered institute of taxation stated that their

'starting point is that tax law should be set out in primary legislation',

as it's subject to more scrutiny and debate than secondary legislation, as well as affording stakeholders the ability to properly be part of the scrutiny process in a more transparent manner. Yes, I understand that, at times, changes need to be brought forward quickly to respond to external events, but I don't believe that such a justification can be used to dilute the powers of the Senedd in determining tax policy.

The Minister has repeatedly emphasised the four tests contained within the Bill, which seek to constrain its provisions and how they are used by Ministers, but, during scrutiny, questions were raised about the appropriateness of some of these tests. For example, Dr Sara Closs-Davies suggested that the term 'tax avoidance' needed to be defined in the Bill as it has a wide definition that is problematic. Professor Emyr Lewis further stated that the drafting in relation to tax avoidance

'is much broader than simply a loophole-closing provision',

highlighting that the provision, as well as for the purpose of responding to a court or tribunal decision, could be used to enact changes far wider than as stated by the Welsh Government. Professor Lewis highlighted that the purpose test as drafted could allow Ministers

'to achieve routine policy changes, significant or otherwise',

including the potential to introduce a new rate of tax under purpose (c).

Meanwhile, the Institute of Chartered Accountants in England and Wales raised concerns about the powers within the Bill that allow Ministers to impose or extend a liability to a penalty under section 2(1)(b). They question what the power is

'going to do that's different to what we've already got in our primary legislation? It's not at all clear'.

Put simply, Llywydd, are we risking making a complex area of law even more murky and difficult to follow? The overarching theme, I sense, is that this Bill does need to be more limited, and I welcome suggestions for a sunset clause to be inserted into the Bill to allow for a more appropriate mechanism to be developed as well as a need for a statutory review of the regulation-making powers within this Bill.

There must also be more checks and balances in the use of the provision to change taxation law retrospectively, which goes against the key principle of certainty when developing such legislation. At the very least, any use of these retrospective powers needs to be given Senedd approval and is limited to no earlier than the effective date of the change to the predecessor tax.

To conclude, Llywydd, I believe that the Bill as drafted could open up a Pandora's box of unintended consequences for not just Welsh tax legislation, but for the supremacy of the Senedd in legislating more broadly. I believe and I know that the Minister is engaging constructively with the full suite of recommendations made by the LJC and the finance committees. It is important that if the Government really wants the support of the whole Senedd it works with Members of all sides to strengthen the Senedd's role in developing taxation law. Thank you.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad, ac rwy'n croesawu'r negeseuon cadarnhaol yr ydych wedi'u rhoi i ni y prynhawn yma ac awgrym o symud ar welliannau. Llywydd, yn anffodus, serch hynny, nid yw grŵp y Ceidwadwyr Cymreig mewn sefyllfa i gefnogi egwyddorion cyffredinol Bil Deddfau trethi Cymru, ac felly byddwn yn pleidleisio yn erbyn y ddau gynnig gerbron y Senedd heddiw.

Pan gyflwynwyd y Bil y llynedd, dywedais fod gen i rywfaint o gydymdeimlad â'r Gweinidog—mae prosesau cyllidebol a threthiant wrth gwrs yn bethau cymhleth iawn, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae'r cymhlethdod hwn ond wedi cynyddu. Fodd bynnag, wrth ystyried y Bil hwn yn helaeth, ac rwyf i wedi bod yn ddigon ffodus i eistedd ar y ddau bwyllgor, o dan arweiniad gwych ein dau Gadeirydd, mae wedi dod yn amlwg i mi fod y Bil fel y mae wedi'i ddrafftio yn codi rhai cwestiynau a heriau sylweddol ynghylch rhan y Senedd wrth ddatblygu deddfwriaeth trethiant. Fel y nodwyd gan y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, mae'r dull y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddewis

'yn groes i arferion ac egwyddorion seneddol sefydledig sy'n gysylltiedig â deddfu da.'

Dywedodd y sefydliad siartredig trethiant mai eu

'man cychwyn yw y dylai cyfraith trethi gael ei nodi mewn deddfwriaeth sylfaenol',

gan ei fod yn destun mwy o graffu a dadlau nag is-ddeddfwriaeth, yn ogystal â rhoi'r gallu i randdeiliaid fod yn rhan briodol o'r broses graffu mewn modd mwy tryloyw. Ydw, rwy'n deall bod angen cyflwyno newidiadau'n gyflym ar adegau i ymateb i ddigwyddiadau allanol, ond nid wyf i'n credu bod modd defnyddio cyfiawnhad o'r fath i wanhau pwerau'r Senedd wrth benderfynu ar bolisi treth.

Mae'r Gweinidog wedi pwysleisio dro ar ôl tro y pedwar prawf yn y Bil, sy'n ceisio cyfyngu ar ei ddarpariaethau a sut y mae Gweinidogion yn eu defnyddio, ond, yn ystod y broses graffu, cafodd cwestiynau eu codi ynghylch priodoldeb rhai o'r profion hyn. Er enghraifft, awgrymodd Dr Sara Closs-Davies fod angen diffinio'r term 'osgoi treth' yn y Bil gan fod ganddo ddiffiniad eang sy'n broblem. Dywedodd yr Athro Emyr Lewis hefyd fod y drafftio o ran osgoi trethi

'yn llawer ehangach na dim ond darpariaeth cau bylchau',

gan dynnu sylw at y ffaith y byddai modd defnyddio'r ddarpariaeth, yn ogystal ag at ddibenion ymateb i benderfyniad llys neu dribiwnlys, i wneud newidiadau llawer ehangach na'r hyn sydd wedi'u nodi gan Lywodraeth Cymru. Tynnodd yr Athro Lewis sylw at y ffaith y gallai'r prawf diben fel y mae wedi'i ddrafftio ganiatáu i Weinidogion

'gyflawni newidiadau polisi rheolaidd, sylweddol neu fel arall',

gan gynnwys y potensial i gyflwyno cyfradd dreth newydd o dan ddiben (c).

Yn y cyfamser, cododd Sefydliad y Cyfrifwyr Siartredig yng Nghymru a Lloegr bryderon am y pwerau yn y Bil sy'n caniatáu i Weinidogion osod neu ymestyn yr atebolrwydd o gosb o dan adran 2(1)(b). Maen nhw'n cwestiynu beth mae'r pŵer yn

'mynd i wneud sy'n wahanol i'r hyn sydd gennym eisoes yn ein deddfwriaeth sylfaenol? Nid yw'n glir o gwbl'.

Yn syml, Llywydd, a ydym ni mewn perygl o wneud maes cymhleth o gyfreithiau hyd yn oed yn fwy aneglur ac yn fwy anodd ei ddilyn? Y thema gyffredinol, yr wyf i'n ei synhwyro, yw bod angen i'r Bil hwn fod yn fwy cyfyngedig, ac rwy'n croesawu'r awgrymiadau ar gyfer cynnwys cymal machlud yn y Bil i ganiatáu i ddull mwy priodol gael ei ddatblygu yn ogystal â'r angen am adolygiad statudol o'r pwerau i wneud rheoliadau yn y Bil hwn.

Mae'n rhaid cael mwy o bwyso a gwrthbwyso hefyd wrth ddefnyddio'r ddarpariaeth i newid cyfraith trethiant yn ôl-weithredol, sy'n mynd yn groes i'r egwyddor allweddol o sicrwydd wrth ddatblygu deddfwriaeth o'r fath. O leiaf, mae angen i unrhyw ddefnydd o'r pwerau ôl-weithredol hyn gael ei gymeradwyo gan y Senedd ac mae wedi'i gyfyngu i ddim cynharach na dyddiad gweithredu'r newid i'r dreth flaenorol.

I gloi, Llywydd, rwy'n credu y gallai'r Bil fel y mae wedi'i ddrafftio agor nyth cacwn o ganlyniadau anfwriadol nid yn unig i ddeddfwriaeth trethi Cymru, ond i oruchafiaeth y Senedd wrth ddeddfu'n ehangach. Rwy'n credu ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymgysylltu'n adeiladol â'r gyfres lawn o argymhellion a gafodd eu gwneud gan y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'r pwyllgor cyllid. Mae'n bwysig, os yw'r Llywodraeth yn dymuno cefnogaeth y Senedd gyfan yn wirioneddol, ei bod yn gweithio gydag Aelodau o bob ochr i gryfhau swyddogaeth y Senedd o ran datblygu cyfraith trethiant. Diolch.

18:15

Bydd Plaid Cymru hefyd yn pleidleisio yn erbyn y Bil yma y prynhawn yma. Rŷn ni fel grŵp yn deall y rhesymeg sydd tu ôl i'r Bil yma a'r pwysigrwydd i ymateb yn sydyn pan fo angen ar faterion cymhleth trethiant, a dwi'n falch iawn i glywed parodrwydd y Gweinidog i drafod a gwrando ar bryderon y ddau bwyllgor a hefyd ymateb yn gadarnhaol i hynny.

Serch hynny, mae'r pryderon dal yn ormodol inni gefnogi'r Bil, y pryderon bod y Bil yma'n tanseilio pwerau'r Senedd. Er bod y Bil yn ymddangos fel darn digon ymarferol o ddeddfwriaeth, mae yn tynnu pwerau ar ôl craffu llawn oddi wrth ein Senedd, ac yn hynny o beth dwi'n credu y gallem ni dynnu paralel gyda'r defnydd cynyddol o LCMs yn y Senedd, sydd yn destun cymaint o bryder i Blaid Cymru, y pwyllgor deddfwriaeth a phwyllgorau eraill y Senedd. Er mor gyfleus, o bosib, yw LCMs, er mor gyfleus y maen nhw'n ymddangos, maent yn tanseilio rôl y Senedd yma. Ac yn yr un ffordd, mae'r Bil yma yn tanseilio grym a rôl ein deddfwrfa.

Plaid Cymru will also be voting against this Bill this afternoon. We as a group understand the rationale behind this Bill and the importance of responding swiftly, as required, to complex taxation issues, and I'm very pleased to hear the willingness of the Minister to discuss and to listen to the concerns of both committees and to respond positively to that.

Despite this, the concerns are still too great for us to support the Bill, the concerns that this Bill undermines the powers of the Senedd. Although the Bill appears to be a practical piece of legislation, it does take powers following full scrutiny away from our Senedd, and, in that regard, I think we could draw a parallel between the increasing use of LCMs in the Senedd, which is the cause of so much concern for Plaid Cymru and Senedd committees, the LJC committee, for example. Although the LCMs are convenient or they appear convenient, they undermine the role of this Senedd. And in the same way, this Bill undermines the powers and role of our legislature.

I'm afraid, Minister, that this Bill comes with a similar stamp to the LCMs. We should come together as a Senedd to stop the carving out of the powers of the legislature as contained within this Bill.

Mae arnaf i ofn, Gweinidog, fod y Bil hwn yn dod â stamp tebyg i'r Memoranda Cydsyniad Deddfwriaethol. Dylem ni ddod at ein gilydd fel Senedd i atal pwerau'r ddeddfwrfa rhag cael eu neilltuo fel sydd wedi'i gynnwys yn y Bil hwn.

Oherwydd cwestiwn o egwyddor yw hyn. Fel Senedd, fel Aelodau o'r Senedd, mae angen inni holi ein gilydd i ba raddau yr ydym yn fodlon ymyrryd â mecanweithiau democrataidd deddfwrfa sydd mor ifanc. Dwi'n deall pwynt y Gweinidog pan fydd hi'n sôn am ddeddfwrfa sy'n aeddfedu o hyd, ond rŷn ni'n ddeddfwrfa ifanc—mor gynnar yn hanes ein deddfwrfa ni, ein bod ni'n fodlon ymyrryd â phwerau a mecanweithiau democrataidd ein Senedd ni.

Fel dywed y pwyllgor deddfwriaeth, fel dywedodd y Cadeirydd gynnau, ni ddylai newidiadau i gyfraith trethi gael eu gwneud drwy is-ddeddfwriaeth mewn ffordd ôl-weithredol. Mae hyn yn hollol groes i ymarfer da cydnabyddedig yn yr ynysoedd hyn ac yn rhyngwladol. Y ffordd gydnabyddedig yw y dylid ymdrin â materion o'r fath drwy ddeddfwriaeth sylfaenol, oherwydd fel gyda'r LCMs, bydd newid ôl-weithredol, retrospectively, i gyfraith trethi yn destun i graffu yn llawer iawn mwy cyfyngedig. Er enghraifft, does dim modd diwygio darpariaethau perthnasol drwy is-ddeddfwriaeth. Bydd modd gwneud hynny drwy ddeddfwriaeth sylfaenol.

Mae'r Bil yma, felly, yn mynd yn erbyn un o gonglfeini cyfansoddiadol yr ynysoedd hyn. Dylai pwerau trethi fod yng ngofal y ddeddfwrfa, nid yng ngofal y Llywodraeth, ac mae pobl ar hyd y canrifoedd wedi brwydro dros yr hawl sylfaenol yma. Bydd y Bil yma'n caniatáu i Ddeddfau trethi Cymreig, sydd eisoes wedi'u pasio gan y Senedd, gael eu diwygio drwy is-ddeddfwriaeth—hyn yn mynd yn hollol groes i arferion seneddol a deddfu da ledled y byd.

Pryder allweddol arall, wrth gwrs, yw'r cynnig i Weinidogion Cymru wneud newidiadau ôl-weithredol i ddeddfwriaeth trethi. Mae hyn yn arfer gwael iawn yn gyfreithiol. Byddai unrhyw fyfyriwr blwyddyn gyntaf y gyfraith yn dweud hynny wrthoch chi, ac mae pwerau o'r fath yn effeithio ar sicrwydd y gyfraith. Fel dywedodd yr Athro Emyr Lewis:

Because this is a question of principle. As a Senedd and as Members of the Senedd, we need to ask each other to what extent we are content to intervene in the democratic mechanisms of such a young legislature. I understand the Minister's point when she talks about a legislature that is still maturing, but we're a young legislature—so early on in the history of our legislature, that we are willing to intervene in the powers and the democratic mechanisms of our Senedd.

As the LJC committee said, as the Chair said earlier, changes to tax law shouldn't be made through subordinate legislation in a retrospective manner. This is entirely contrary to the good practice and the acknowledged practice in these isles and internationally. The acknowledged way to do it is to deal with such issues through primary legislation, because as with the LCMs, retrospective changes to tax law will mean more limited scrutiny. For example, there's no way to amend relevant provisions through subordinate legislation. That could be done through primary legislation.

This Bill, therefore, is contrary to one of the cornerstones of the constitution of these isles. Taxation powers should be under the care of the legislature, not of the Government, and people throughout the centuries have battled for that fundamental right. This Bill will allow tax Acts for Wales that have already been passed by the Senedd to be amended through subordinate legislation. This is entirely contrary to good parliamentary practices worldwide.

Another key concern, of course, is the proposal for Welsh Ministers to make retrospective changes to taxation legislation. This is very poor practice in legal terms. Any first-year law student will tell you that, and such powers have an impact on the certainty and assurance with regard to the law. As Professor Emyr Lewis said:

'If the law can be changed retrospectively, then it means that something which was lawful at the time it was done can be made unlawful, and someone can suffer consequences which they would not have expected to suffer. That makes for uncertainty in the law.'

'Os oes modd newid y gyfraith yn ôl-weithredol, yna mae'n golygu bod modd gwneud rhywbeth a oedd yn gyfreithlon ar yr adeg honno yn anghyfreithlon, a gall rhywun ddioddef canlyniadau na fydden nhw wedi disgwyl eu dioddef. Mae hynny'n creu ansicrwydd yn y gyfraith.'

Ac mae hyn, Llywydd, yn hollol groes i ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wneud cyfraith Cymru yn accessible i bawb.

Mae rhai o feddylwyr mawr cyfreithiol a chyfansoddiadol Cymru wedi codi pryderon, wedi codi amheuon sylfaenol yn erbyn y Bil yma. Nid yw gwella neu ddiwygio'r Bil sydd ger ein bron ni yn ddigonol, mae angen atal y Bil fel y mae. Mae angen inni bleidleisio yn ei erbyn a, thrwy hynny, sicrhau bod y Llywodraeth yn ailystyried y ddeddfwriaeth a'r mecanweithiau maen nhw eu hangen i gyflawni y nod maen nhw ei eisiau. Diolch yn fawr.

And this, Llywydd, is entirely contrary to the commitment made by Welsh Government to make Welsh law accessible to everyone.

Some of Wales's leading legal and constitutional minds have raised concerns and fundamental doubts about this Bill. Amending the Bill before us isn't enough, we need to stop the Bill as it currently stands. We need to vote against it and, by doing so, ensure that the Government reconsiders legislation and the mechanisms that they need to achieve their desired aim. Thank you.

18:20

As a member of the Senedd's Finance Committee, I wish to thank the Chair of our committee, Peredur Owen Griffiths, for his stewardship, and to my fellow committee members, Mike Hedges and Peter Fox, for their solid work on the committee. I also want to take this opportunity to place on record my thanks to my colleagues Jack Sargeant, Carolyn Thomas and Alun Davies, who have ably substituted for me at times during our period of scrutinising this Act.

I agree with the Minister when she outlined the generic need for the Bill. The Minister told the committee, and I quote:

'the vulnerability, really, of the Welsh Ministers in respect of being able to respond appropriately to tax policy changes made by the UK Government is quite clear, and Welsh Ministers should be in a position to provide near immediate responses to certain external events'.

We have seen that the Chancellor of the UK is adept at making extensive changes to tax policy, changes with cursory thought for the consequence on Welsh taxation measures. So, I was heartened that the Minister has made explicitly clear that these powers would only be used to respond to specified external circumstances in her letter, and did not anticipate the powers being used regularly. However, I also note and very much welcome the intended amendments, as articulated by the Minister today. We always have to be mindful of the balance between Executive power and the powers of the legislature—this fine balance, diversified further in a United Kingdom with a maturing devolved structure of governance. The committee, I know, was keen for an evidence basis, and I welcome the Minister's letter to the Finance Committee of 22 April, which outlines the extensive and specific detailed information that the committee were rightly seeking. I noted the headline from the Chartered Institute of Taxation's response to the committee's report, which stated that the committee gave 'cautionary backing' to the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill—in essence, good governance. The Welsh Labour Government responded agilely and flexibly to external events, whilst the Senedd's scrutiny functions and committee forensically carried out their work and analysis.

Llywydd, with the stated amendments, I do support the general principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, and I also wish to take this opportunity, finally, to thank the Minister, Rebecca Evans, for the manner in which she has brought this measure forward, her adaptive and constructive approach during this process. Diolch yn fawr.

Fel aelod o Bwyllgor Cyllid y Senedd, hoffwn i ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor, Peredur Owen Griffiths, am ei stiwardiaeth, ac i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor, Mike Hedges a Peter Fox, am eu gwaith cadarn ar y pwyllgor. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i gofnodi fy niolch i fy nghyd-Aelodau Jack Sargeant, Carolyn Thomas ac Alun Davies, sydd wedi dirprwyo'n fedrus ar fy rhan i ar adegau yn ystod ein cyfnod o graffu ar y Ddeddf hon.

Rwy'n cytuno â'r Gweinidog pan amlinellodd yr angen cyffredinol am y Bil. Dywedodd y Gweinidog wrth y pwyllgor, ac rwy'n dyfynnu:

'mae natur fregus Gweinidogion Cymru, mewn gwirionedd, o ran gallu ymateb yn briodol i newidiadau polisi treth sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth y DU yn eithaf clir, a dylai Gweinidogion Cymru fod mewn sefyllfa i ddarparu ymatebion sydyn iawn i ddigwyddiadau allanol penodol'.

Rydym ni wedi gweld bod Canghellor y DU yn fedrus wrth wneud newidiadau helaeth i bolisi treth, newidiadau gydag ystyriaeth brin o'r canlyniad ar fesurau trethu Cymru. Felly, roeddwn i'n falch bod y Gweinidog wedi egluro'n glir yn ei llythyr mai dim ond i ymateb i amgylchiadau allanol penodol y byddai'r pwerau hyn yn cael eu defnyddio, ac nad oedden nhw'n rhagweld y byddai'r pwerau'n cael eu defnyddio'n rheolaidd. Fodd bynnag, rwyf i hefyd yn nodi ac yn croesawu'n fawr y gwelliannau arfaethedig, fel y nododd y Gweinidog heddiw. Mae'n rhaid i ni bob amser gofio'r cydbwysedd rhwng pŵer y Weithrediaeth a phwerau'r ddeddfwrfa—y cydbwysedd mân hwn, wedi'i amrywiaethu ymhellach mewn Deyrnas Unedig gyda strwythur llywodraethu datganoledig aeddfed. Roedd y pwyllgor, rwy'n gwybod, yn awyddus i gael sail tystiolaeth, ac rwy'n croesawu llythyr y Gweinidog at y Pwyllgor Cyllid ar 22 Ebrill, sy'n amlinellu'r wybodaeth fanwl helaeth a phenodol yr oedd y pwyllgor yn gofyn amdani, a hynny'n briodol. Nodais i'r pennawd o ymateb y Sefydliad Siartredig Trethiant i adroddiad y pwyllgor, a nododd fod y pwyllgor yn rhoi 'cefnogaeth ofalus' i Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu)—yn ei hanfod, llywodraethu da. Ymatebodd Llywodraeth Lafur Cymru yn ystwyth ac yn hyblyg i ddigwyddiadau allanol, wrth i swyddogaethau a phwyllgor craffu'r Senedd wneud eu gwaith a'u dadansoddiadau yn fforensig.

Llywydd, gyda'r gwelliannau sydd wedi'u nodi, rwyf i yn cefnogi egwyddorion cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), a hoffwn i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn, yn olaf, i ddiolch i'r Gweinidog, Rebecca Evans, am y modd y mae wedi cyflwyno'r mesur hwn, ei dull addasol ac adeiladol yn ystod y broses hon. Diolch yn fawr.

18:25

Y Gweinidog cyllid nawr i ymateb i'r ddadl. Rebecca Evans.

The Minister for finance now to reply to the debate. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd, and thank you to all colleagues for the comments that they've made in the debate this afternoon. I think that, undoubtedly, there are some real points of detail that, as we progress through the scrutiny process—and I do hope that we are able, after today, to progress to Stage 2—we will need to further debate and work on and consider together.

I have set out today why I believe the Bill is important, and in particular to protect the vulnerabilities of our devolved taxes and the Welsh Government's budget. I have listened really carefully to the views of committees and other Members in response, and set out the significant changes, I think, limiting the effect and the longevity of the legislation.

I think it's also worth reflecting that I've also moved considerably since we even set out the original proposal for the legislation. I responded to the outcome of the consultation by reworking the scope of the regulation-making power to include four purpose tests, which a number of colleagues have referred to this afternoon. That really did, I think, move us a long way in the first instance from our first proposals, which were to introduce quite a wide-ranging and wide regulation-making power. But the four purpose tests now really do narrow that down. It's limited to any of the four specific purposes, which include ensuring that the landfill disposals tax and land transaction tax are not imposed where to do so would result in non-compliance with any international obligations; to protect against tax avoidance in relation to landfill disposals tax and land transaction tax; to respond to changes in the predecessor UK taxes—that is, stamp duty land tax and landfill tax—which could impact on the amount paid into the Welsh consolidated fund; and then, finally, to respond to the decisions of the courts or tribunals that affect, or may affect, the Welsh tax Acts, or the regulations made under them. So, I think that we have moved considerably through the scrutiny process thus far to try and address concerns. And of course, these regulation-making powers can only be used where Welsh Ministers consider it necessary or appropriate to do so, and I know we had some good debate in committee on that particular point. It may be necessary at certain points to make these regulations, but, actually, there may be other points where it's appropriate to do so. So, it might not be necessary to confer benefits on Welsh taxpayers, but it might be appropriate to do so, and that's one of the reasons why we've introduced that particular test. But I know there'll be further discussions with committees, hopefully, if we're able to progress to those discussions.

I think it's also worth us highlighting and considering what will happen if the Bill isn't allowed to go forward, and that we don't have these powers. I think that the vast majority of colleagues at least recognise that there is an issue here and that there is a need for the Welsh Government to be able to respond in an agile way. The Bill is essential to provide Welsh Ministers and the Senedd with the necessary powers to address those external events. And actually, they're external events of course that the UK Government itself wouldn't need to address because they are related to the UK Government's tax decisions that they make themselves. And that, I think, is an aspect of the devolution settlement that's significant and that we must have the tools to be able to address in a quick and agile manner. And let's remember as well that this Bill is about protecting the Welsh budget. It's also about ensuring that we're able to confer benefits on Welsh taxpayers in a timely manner, which I think our Welsh taxpayers would expect us to be able to do for them.

So, we do need a mechanism now, I think, to respond to those external scenarios as they arise, and ones that might impact on the budgets. And without the legislation, to be frank, we are still going to have to find ways in which we respond, and there is likely to be an attached cost and other concerns in relation to that. In most cases, that would mean that we would have to respond using emergency legislation, and there are various drawbacks to that approach. At the moment in Wales, there is no current equivalent mechanism to the Provisional Collection of Taxes Act 1968 in Welsh law, but, of course, as we have these further conversations about the architecture that we might have in future, then that certainly might be something that we could be considering together in that regard.

If we aren't able to have the powers within this Bill, and if this Bill isn't able to go forward, it does mean that we just have to live, potentially, with some changes imposed on the Welsh Government, which could have some significant impact on our budgets. Or, alternatively, it might mean responding to a change over a longer period of time, using primary legislation. Or, if Welsh Ministers do have secondary legislation powers in the Welsh tax Acts that we are able to use, we can use those, but they are largely subject to the draft affirmative procedure and they won't, of course, cover all of the potential changes that could be required. The most likely scenario, I think, would be that we would need to respond using emergency legislation. And, of course, there are some drawbacks to that approach as well. And I do hear what colleagues say about the importance of primary legislation, but I do think there's also some merit in considering whether, in all cases, primary legislation does necessarily give to the best scrutiny. Emergency Bills, for example, can pass in a single day, and I do think that a comparison between the scrutiny that the primary legislation to effect the stamp duty land tax holiday across the border in England during the pandemic received and the scrutiny that the Senedd gave to our changes to the rates and bands, which were made by affirmative regulations around the same time, is illustrative.

The SDLT legislation was introduced on 13 July, albeit having been subject to a Provisional Collection of Taxes Act resolution on 8 July, and it was passed on 17 July. But our secondary legislation was made on 24 July, came into force on 27 July, and was, in large part because of the summer recess, approved by the Senedd on 29 September 2020. And the Finance Committee did undertake scrutiny of that. I gave evidence to the committee and, of course, the Finance Committee was able to call on expertise externally, to take external evidence and so on, if it had wished to as well. So, I think that there is a lot to be said for the scrutiny afforded by secondary legislation as well. But these are debates I think that we will continue to have and I hope that we are able to have. And I would urge colleagues to allow this Bill to proceed to the next stage, to Stage 2. I have committed, of course, to taking steps with committees to find an appropriate longer term legislative solution to the issues that the Bill seeks to provide, and I just want to confirm to the Chair of the Finance Committee that I commit that that work would be in no way delayed if this Bill is able to progress.

And just finally, again, Llywydd, I ask colleagues to allow this Bill to pass to Stage 2 so that we can continue to work in a really constructive way, between Welsh Government and committees, to ensure that we do have the ability to protect the Welsh finances and also to ensure that Welsh taxpayers receive timely benefits, and also in doing so of course, importantly, ensuring that we respect fully the role of the Senedd. And I ask colleagues again to allow this to proceed to Stage 2. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd, a diolch i'r holl gyd-Aelodau am y sylwadau y maen nhw wedi'u gwneud yn y ddadl y prynhawn yma. Rwy'n credu, yn ddi-os, fod rhai pwyntiau manwl iawn, wrth i ni symud ymlaen drwy'r broses graffu—ac rwyf i yn gobeithio y gallwn ni, ar ôl heddiw, symud ymlaen i Gyfnod 2—bydd angen i ni drafod ymhellach a gweithio ac ystyried gyda'n gilydd.

Rwyf i wedi nodi heddiw pam yr wyf i'n credu bod y Bil yn bwysig, ac yn arbennig i ddiogelu bregusrwydd ein trethi datganoledig a chyllideb Llywodraeth Cymru. Rwyf i wedi gwrando'n ofalus iawn ar farn pwyllgorau ac Aelodau eraill mewn ymateb i hyn, ac wedi nodi'r newidiadau sylweddol, yn fy marn i, sy'n cyfyngu ar effaith a hirhoedledd y ddeddfwriaeth.

Rwy'n credu bod gwerth adlewyrchu hefyd fy mod hefyd wedi symud yn sylweddol ers i ni hyd yn oed gyflwyno'r cynnig gwreiddiol ar gyfer y ddeddfwriaeth. Gwnes i ymateb i ganlyniad yr ymgynghoriad drwy ailysgrifennu cwmpas y pŵer i wneud rheoliadau i gynnwys pedwar prawf diben, y mae nifer o gyd-Aelodau wedi cyfeirio atyn nhw y prynhawn yma. Fe wnaeth hynny, rwy'n credu, yn wirioneddol ein symud ni dipyn o ffordd yn y lle cyntaf o'n cynigion cyntaf, sef cyflwyno pŵer gwneud rheoliadau eithaf eang gyda phŵer eang i wneud rheoliadau. Ond mae'r pedwar prawf diben yn lleihau hynny erbyn hyn. Mae wedi'i gyfyngu i unrhyw un o'r pedwar diben penodol, sy'n cynnwys sicrhau nad yw'r dreth gwarediadau tirlenwi a'r dreth trafodiadau tir yn cael eu gosod lle byddai gwneud hynny'n arwain at beidio â chydymffurfio ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol; i ddiogelu rhag osgoi treth o ran gwarediadau tirlenwi a threth trafodiadau tir; ymateb i newidiadau yn nhrethi blaenorol y DU—hynny yw, treth dir y dreth stamp a threth tirlenwi—a allai effeithio ar y swm sy'n cael ei dalu i gronfa gyfunol Cymru; ac yna, yn olaf, i ymateb i benderfyniadau'r llysoedd neu'r tribiwnlysoedd sy'n effeithio ar Ddeddfau trethi Cymru, neu a allai effeithio arnyn nhw, neu'r rheoliadau a gaiff eu gwneud oddi tanyn nhw. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi symud yn sylweddol drwy'r broses graffu hyd yma i geisio ymdrin â phryderon. Ac wrth gwrs, dim ond pan fydd Gweinidogion Cymru o'r farn ei bod yn angenrheidiol neu'n briodol gwneud hynny y mae modd defnyddio'r pwerau gwneud rheoliadau hyn, ac rwy'n gwybod y cawsom ni ddadl dda yn y pwyllgor ar y pwynt penodol hwnnw. Efallai ar adegau penodol y bydd angen gwneud y rheoliadau hyn, ond, mewn gwirionedd, efallai y bydd adegau eraill pan fydd yn briodol gwneud hynny. Felly, efallai na fydd angen rhoi manteision i drethdalwyr Cymru, ond efallai y byddai'n briodol gwneud hynny, a dyna un o'r rhesymau pam yr ydym ni wedi cyflwyno'r prawf penodol hwnnw. Ond rwy'n gwybod y bydd trafodaethau eraill gyda phwyllgorau, gobeithio, os gallwn ni symud ymlaen i'r trafodaethau hynny.

Rwy'n credu bod gwerth i ni dynnu sylw hefyd at yr hyn a fydd yn digwydd ac ystyried beth fydd yn digwydd os na chaniateir i'r Bil fynd yn ei flaen, ac nad oes gennym ni'r pwerau hyn. Rwy'n credu bod y mwyafrif llethol o gyd-Aelodau o leiaf yn cydnabod bod problem yma a bod angen i Lywodraeth Cymru allu ymateb mewn ffordd ystwyth. Mae'r Bil yn hanfodol er mwyn rhoi'r pwerau angenrheidiol i Weinidogion Cymru a'r Senedd ymdrin â'r digwyddiadau allanol hynny. Ac mewn gwirionedd, maen nhw'n ddigwyddiadau allanol wrth gwrs na fyddai angen i Lywodraeth y DU ei hun ymdrin â nhw oherwydd eu bod yn gysylltiedig â phenderfyniadau trethi Llywodraeth y DU y maen nhw'n eu gwneud eu hunain. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn agwedd ar y setliad datganoli sy'n arwyddocaol ac mae'n rhaid i ni gael yr arfau i allu mynd i'r afael â nhw mewn modd cyflym ac ystwyth. A gadewch i ni gofio hefyd fod y Bil hwn yn ymwneud â diogelu cyllideb Cymru. Mae hefyd yn ymwneud â sicrhau ein bod ni'n gallu rhoi manteision i drethdalwyr Cymru mewn modd amserol, ac rwy'n credu y byddai trethdalwyr Cymru yn disgwyl i ni allu gwneud hynny ar eu cyfer.

Felly, mae angen dull arnom yn awr, rwy'n credu, o ymateb i'r sefyllfaoedd allanol hynny wrth iddyn nhw godi, a rhai a allai effeithio ar y cyllidebau. A heb y ddeddfwriaeth, a bod yn onest, bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o ymateb, ac mae'n debygol y bydd cost gysylltiedig a phryderon eraill o ran hynny. Yn y rhan fwyaf o achosion, byddai hynny'n golygu y byddai'n rhaid i ni ymateb gan ddefnyddio deddfwriaeth frys, ac mae nifer o anfanteision i'r dull hwnnw. Ar hyn o bryd yng Nghymru, nid oes mecanwaith cyfatebol i Ddeddf Casglu Trethi Dros Dro 1968 yng nghyfraith Cymru, ond, wrth gwrs, gan ein bod ni'n cael y sgyrsiau eraill hyn am y fframwaith a allai fod gennym ni yn y dyfodol, yna gallai hynny'n sicr fod yn rhywbeth y gallem ni fod yn ei ystyried gyda'n gilydd yn hynny o beth.

Os na allwn ni gael y pwerau yn y Bil hwn, ac os na all y Bil hwn fynd yn ei flaen, mae'n golygu bod yn rhaid i ni fyw, o bosibl, gyda rhai newidiadau a fydd wedi eu gorfodi ar Lywodraeth Cymru, a allai arwain at effaith sylweddol ar ein cyllidebau. Neu, fel arall, gallai olygu ymateb i newid dros gyfnod hwy o amser, gan ddefnyddio deddfwriaeth sylfaenol. Neu, os oes gan Weinidogion Cymru bwerau is-ddeddfwriaeth yn Neddfau trethi Cymru y mae'n bosibl i ni eu defnyddio, gallwn ni eu defnyddio nhw, ond maen nhw'n ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft i raddau helaeth ac ni fyddan nhw, wrth gwrs, yn ymdrin â'r holl newidiadau posibl y gallai fod eu hangen. Y sefyllfa fwyaf tebygol, rwy'n credu, yw y byddai angen i ni ymateb gan ddefnyddio deddfwriaeth frys. Ac, wrth gwrs, mae anfanteision i'r dull hwnnw hefyd. Ac rwyf i yn clywed yr hyn y mae cyd-Aelodau'n ei ddweud ynghylch pwysigrwydd deddfwriaeth sylfaenol, ond rwyf i yn credu bod rhywfaint o werth hefyd mewn ystyried a yw deddfwriaeth sylfaenol, ym mhob achos, o reidrwydd yn rhoi'r craffu gorau posibl. Gall Biliau Brys, er enghraifft, basio mewn un diwrnod, ac rwyf i yn credu bod cymhariaeth rhwng y craffu a wnaed ar y ddeddfwriaeth sylfaenol i weithredu gwyliau treth dir y dreth stamp dros y ffin yn Lloegr yn ystod y pandemig a'r craffu a wnaeth y Senedd ar ein newidiadau ni i'r cyfraddau a'r bandiau, a gafodd eu gwneud drwy reoliadau cadarnhaol tua'r un pryd, yn ddarluniol.

Cyflwynwyd y ddeddfwriaeth treth dir y dreth stamp ar 13 Gorffennaf, er y bu'n destun penderfyniad Deddf Casglu Trethi Dros Dro ar 8 Gorffennaf, a chafodd ei phasio ar 17 Gorffennaf. Ond cafodd ein his-ddeddfwriaeth ni ei gwneud ar 24 Gorffennaf, daeth i rym ar 27 Gorffennaf, a chafodd ei chymeradwyo, i raddau helaeth oherwydd toriad yr haf, gan y Senedd ar 29 Medi 2020. Ac fe wnaeth y Pwyllgor Cyllid graffu ar hynny. Rhoddais dystiolaeth i'r pwyllgor ac, wrth gwrs, roedd y Pwyllgor Cyllid yn gallu galw ar arbenigedd yn allanol, i gymryd tystiolaeth allanol ac yn y blaen, pe bai wedi dymuno gwneud hynny hefyd. Felly, rwy'n credu bod llawer i'w ddweud am y craffu sy'n cael ei ganiatáu gan is-ddeddfwriaeth hefyd. Ond mae'r rhain yn ddadleuon rwy'n credu y byddwn yn parhau i'w cael ac rwy'n gobeithio y gallwn ni eu cael. A byddwn i'n annog fy nghyd-Aelodau i ganiatáu i'r Bil hwn fynd ymlaen i'r cam nesaf, i Gyfnod 2. Rwyf i wedi ymrwymo, wrth gwrs, i gymryd camau gyda'r pwyllgorau i ddod o hyd i ddatrysiad deddfwriaethol tymor hwy priodol i'r materion y mae'r Bil yn ceisio'u darparu, a hoffwn i gadarnhau i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid fy mod i'n ymrwymo na fyddai'r gwaith hwnnw'n cael ei ohirio o gwbl os gall y Bil hwn symud ymlaen.

Ac yn olaf, unwaith eto, Llywydd, gofynnaf i fy nghyd-Aelodau ganiatáu i'r Bil hwn fynd i Gyfnod 2 fel y gallwn ni barhau i weithio mewn ffordd wirioneddol adeiladol, rhwng Llywodraeth Cymru a phwyllgorau, i sicrhau bod gennym ni'r gallu i ddiogelu cyllid Cymru a hefyd i sicrhau bod trethdalwyr Cymru'n cael manteision amserol, a hefyd wrth wneud hynny wrth gwrs, yn sicrhau yn bwysig ein bod ni'n parchu rhan y Senedd yn llawn. A gofynnaf eto i fy nghyd-Aelodau ganiatáu i hyn fynd ymlaen i Gyfnod 2. Diolch yn fawr.

18:30

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar eitem 12 tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal therefore is to agree the motion under item 12. Does any Member object? [Objection.] Yes. Therefore, I defer voting under item 12 until voting time.

18:35

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Y cwestiwn nesaf felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 13? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? [Gwrthwynebiad.] Oes eto, felly gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio. 

The next proposal is to agree the motion under item 13. Does any Member object? [Objection.] Yes, again there is objection, therefore we will defer voting until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

14. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2020-21
14. Debate: Estyn Annual Report 2020-21

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.

Eitem 14 sydd nesaf, a'r eitem yma yw'r ddadl ar adroddiad blynyddol Estyn am y flwyddyn 2020-21, a dwi'n galw ar Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles. 

Item 14 is next, and this is the debate on the Estyn annual report for the year 2020-21, and I call on the Minister for Education and Welsh Language to move the motion. Jeremy Miles. 

Cynnig NDM7980 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi Adroddiad Blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2020-21 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Ebrill 2022.

2. Yn croesawu'r ffaith bod yr adroddiad yn cydnabod gwydnwch a dyfalbarhad y gweithlu addysg a sut y maent wedi bod yn hyblyg, yn greadigol ac wedi addasu mewn ffyrdd arloesol i gefnogi dysgwyr.

3. Yn croesawu'r ffaith y 'rhoddodd yr holl ddarparwyr flaenoriaeth i les eu dysgwyr' a’u bod yn parhau i gryfhau cysylltiadau gyda theuluoedd a chymunedau.

4. Yn nodi na ddylem ddiystyru effaith y pandemig ar les dysgwyr, staff ac arweinwyr.

Motion NDM7980 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd:

1. Notes the Annual Report for 2020-21 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales that was laid in Table Office on 7 April 2022.

2. Welcomes that the report recognises the resilience and perseverance of the education workforce and how they have been flexible, creative and adapted in innovative ways to support learners.

3. Welcomes that 'all providers prioritised the wellbeing of their learners' and continued to strengthen links with families and communities.

4. Notes that we should not underestimate the impact of the pandemic on wellbeing of learners, staff and leaders.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch Llywydd, ac a gaf i agor y ddadl hon heddiw drwy ddiolch i Claire Morgan, prif arolygydd dros dro addysg a hyfforddiant yng Nghymru ar y pryd, am ei hadroddiad blynyddol? Mae'r adroddiad annibynnol hwn yn gofnod pwysig o'r ffordd yr ymatebodd ysgolion a darparwyr addysg a hyfforddiant eraill i'r heriau a gododd ym mlwyddyn academaidd 2020-21 o ganlyniad i'r pandemig. Mae hefyd yn ychwanegu at ein dealltwriaeth ni o effaith y coronafeirws ar ddysgwyr a'r gweithlu addysg. Er bod yr effaith hon yn anochel, yn aml yn negyddol, mae'r adroddiad blynyddol hefyd yn tynnu sylw at rai o'r agweddau cadarnhaol a welwyd gan Estyn. Er enghraifft, mae dysgwyr a staff wedi addasu ac arloesi, gan adeiladu sgiliau digidol newydd, tra bod ysgolion yn gyffredinol wedi cryfhau eu perthynas gyda'r cymunedau maen nhw'n eu gwasanaethu. 

Rwy'r un mor falch bod yr adroddiad yn cydnabod gwytnwch a dyfalbarhad aruthrol y gweithlu addysg. Mae'n disgrifio sut maen nhw wedi bod yn hyblyg, yn greadigol, ac wedyn addasu'n barhaus mewn ffyrdd arloesol i gefnogi dysgwyr. Roedd hyn yn hollbwysig yn ystod y cyfnod anodd hwn, ond gallai fod o fudd i'r system addysg yn y dyfodol hefyd. Rwyf am achub ar y cyfle heddiw i ystyried y negeseuon hyn, ac i ddiolch o waelod calon i bawb sy'n gweithio yn y sector addysg am eu holl waith i wneud y mwyaf o'r dysgu, ac i leihau'r aflonyddwch i'n dysgwyr. Rhaid inni adeiladu ar y cryfderau y mae Estyn wedi eu nodi wrth inni barhau i gyflawni ein diwygiadau addysg trawsnewidiol. 

Hoffwn i gymryd peth amser, Llywydd, i ganolbwyntio ar lesiant. Rwy'n cytuno na ddylem ni danamcangyfrif yr effaith y mae'r pandemig wedi ei chael ar lesiant ein dysgwyr, ein staff a'n harweinwyr. Felly, roeddwn i'n falch o ddarllen yn yr adroddiad sut roedd darparwyr yn blaenoriaethu llesiant dysgwyr yn gyson. Mae llesiant emosiynol a meddyliol dysgwyr yn parhau i fod yn flaenoriaeth bwysig i mi. Rwy'n benderfynol felly o adeiladu ar y pwyslais hwn ar lesiant drwy'r Cwricwlwm i Gymru. Rwy'n credu pan fydd dysgwyr yn hapus, gyda chefnogaeth gweithlu diogel a bodlon, maen nhw'n fwy tebygol o fod yn hyderus ac yn barod i ddysgu ac i gyflawni eu potensial.

Dyma pam mai un o elfennau allweddol y cwricwlwm yw datblygu fframwaith i helpu ysgolion i ddatblygu dull ysgol gyfan eu hunain ar gyfer llesiant emosiynol a meddyliol. Mae hyn yn rhoi'r arfau i ysgolion ddatblygu cynllun gweithredu er mwyn mynd i'r afael â phroblemau, adeiladu ar y cryfderau, ac wedyn i werthuso llwyddiant y gwaith hwn. Mae'r fframwaith dull ysgol gyfan yn rhoi pwyslais gwirioneddol ar hyrwyddo amgylchedd diwylliannol cadarnhaol mewn ysgolion, lle mae pobl ifanc yn cael eu hannog i gyflawni eu potensial personol ac academaidd.  

Thank you, Llywydd, and may I begin this debate by thanking Claire Morgan, the interim chief inspector of education and training in Wales at the time, for her annual report? This independent report is an important record of the way in which schools and education and training providers responded to the challenges that arose in the academic year 2020-21 as a result of the pandemic. It also adds to our understanding of the impact of coronavirus on learners and the education workforce. Although this impact was inevitable and was often negative, the annual report also highlights some of the positives identified by Estyn. For example, learners and staff have adapted and innovated, building new digital skills, whilst schools in general have strengthened their relationships with the communities that they serve.

I am just as proud that the report recognises the resilience and determination of the education workforce. It describes how they've been able to be flexible, creative, and have continually adapted in innovative ways to support learners. This was crucial during this difficult period, but it could be beneficial for the education system in the future too. I want to take this opportunity today to consider these messages, and to give heartfelt thanks to everyone who works in the education sector for all of their work in making the most of learning, and to reduce disruption to our learners. We must build on these strengths that Estyn has identified as we continue to deliver our transformational education reforms. 

I would like to take a moment, Llywydd, to focus on well-being. I agree that we shouldn't underestimate the impact that the pandemic has had on the well-being of our learners, our staff and our school leaders and other leaders. I was therefore pleased to read in the report how providers were prioritising learner well-being. Emotional well-being continues to be an important priority for me. I'm therefore determined to build on this emphasis on well-being through the Curriculum for Wales. I think that when learners are happy, and have the support of a contented workforce, they are more likely to be confident and ready to learn and to achieve their potential.

That's why one of the key elements of the curriculum is to develop a framework to help schools to develop their own whole-school approach for emotional and mental well-being. This gives the tools to schools to develop an action plan in order to tackle problems, to build on strengths, and then to evaluate the success of their work. The whole-school approach puts a real emphasis on promoting a positive cultural environment in schools, where young people are encouraged to achieve their personal potential, as well as their academic potential. 

I know that many schools have already made good progress in implementing this framework and putting in place strategies to support children and young people through an inclusive whole-school approach to their health and well-being. To support schools further, we've commissioned Public Health Wales to develop an evidence-based toolkit that will help them identify what works to promote mental and emotional well-being in the school setting. This will form an independent source of advice on the range of interventions, programmes and training that is currently available and marketed to schools. We also want to support young people directly with their mental health and emotional well-being. That's why we've created the young person's mental health toolkit to promote and direct young people to the numerous digital tools designed specifically for them.

The Welsh Government recognises, however, that more direct support for individuals will continue to be required in some cases. For this reason, we are increasing our allocations to local authorities for counselling, interventions and training for children and trusted adults across Wales from £3.8 million to £6.5 million in 2024-25.

The well-being of our education workforce is another priority. Estyn's report is clear about the tremendous pressures faced by school leaders and the wider workforce during the pandemic. Recognising this, funding for mental health and well-being support for school staff will be trebled in the new financial year. For a second year, we are also funding a dedicated and tailored package of mental health and well-being support services for teachers and support staff through the charity Education Support.

Llywydd, a positive outcome highlighted within the report is the improvement of digital skills both by learners and teachers. Maximising the use of digital technology within education undoubtedly provides us with an opportunity to enrich learning and teaching and to help raise the attainment and aspirations of our children and young people. We've already taken steps to ensure that schools can embrace and fully realise the benefits that digital advancements offer. Through our Hwb programme, we are providing national foundations to support and deliver real transformation within the education sector.

Digital technology has unquestionably supported us all throughout the pandemic to an extent that we have never experienced before. Wales was well positioned to support schools to transition to remote learning and to quickly establish support for digitally excluded learners. With so many of us spending more time online, it's also highlighted how essential it is to continue our digital resilience work to ensure our children and young people are safe and secure. I'm determined that Wales becomes an international leader in embracing digital and technology in education, placing it at the heart of the curriculum for Wales. We must now build on the lessons we've learnt and continue to adopt digital innovation opportunities so that we ensure the success of this and future generations to come.

Llywydd, some of the more troubling findings of the annual report relate to our most disadvantaged learners and, in some cases, the disproportionate impact of the pandemic on their learning and well-being. We know, for example, that during the pandemic attendance of secondary school pupils from disadvantaged backgrounds was notably lower than other pupils. Staff were particularly concerned about the low engagement with learning from home by pupils eligible for free school meals generally, and the divide between pupils from disadvantaged backgrounds became more pronounced over the course of the pandemic. These findings only serve to emphasise the importance of the statement to the Senedd I made last month, outlining the Welsh Government's plans to tackle the impact of poverty on attainment, placing this at the heart of our national mission in education and aiming to achieve high standards and aspirations for all. 

Llywydd, in concluding, I've picked out a few of the most salient parts of Estyn's annual report and considered what they tell us about key aspects of our programme of education reform and transformation. I'm grateful once again to Estyn for producing this report. It's only by capturing and sharing such learning, understanding what's worked well and what hasn't, that we will continue to build an education system that's fit for tomorrow's challenges as well as meeting those faced by the learners of today.

Rwy'n gwybod bod llawer o ysgolion eisoes wedi gwneud cynnydd da o ran gweithredu'r fframwaith hwn a rhoi strategaethau ar waith i gefnogi plant a phobl ifanc drwy ddull ysgol gyfan cynhwysol o ymdrin â'u hiechyd a'u lles. Er mwyn cefnogi ysgolion ymhellach, rydym wedi comisiynu Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddatblygu pecyn cymorth sy'n seiliedig ar dystiolaeth a fydd yn eu helpu i nodi'r hyn sy'n gweithio i hyrwyddo lles meddyliol ac emosiynol yn yr ysgol. Bydd hyn yn creu ffynhonnell annibynnol o gyngor ar yr ystod o ymyraethau, rhaglenni a hyfforddiant sydd ar gael ar hyn o bryd ac sy'n cael eu marchnata i ysgolion. Rydym hefyd yn dymuno cefnogi pobl ifanc yn uniongyrchol â'u hiechyd meddwl a'u lles emosiynol. Dyna pam yr ydym wedi creu'r pecyn cymorth iechyd meddwl i bobl ifanc i hyrwyddo a chyfeirio pobl ifanc i'r offer digidol niferus sydd wedi'u cynllunio'n benodol ar eu cyfer nhw.

Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y bydd angen cymorth mwy uniongyrchol ar unigolion o hyd mewn rhai achosion. Am y rheswm hwn, rydym yn cynyddu ein dyraniadau i awdurdodau lleol ar gyfer cwnsela, ymyraethau a hyfforddiant i blant ac oedolion y gellir ymddiried ynddyn nhw ledled Cymru o £3.8 miliwn i £6.5 miliwn yn 2024-25.

Mae lles ein gweithlu addysg yn flaenoriaeth arall. Mae adroddiad Estyn yn glir ynghylch y pwysau aruthrol a wynebwyd gan arweinwyr ysgolion a'r gweithlu ehangach yn ystod y pandemig. Gan gydnabod hyn, bydd cyllid ar gyfer cymorth iechyd a lles meddwl i staff ysgolion yn cael ei dreblu yn y flwyddyn ariannol newydd. Am yr ail flwyddyn, rydym hefyd yn ariannu pecyn pwrpasol wedi'i deilwra o wasanaethau cymorth iechyd a lles meddwl i athrawon a staff cymorth drwy'r elusen Cymorth Addysg.

Llywydd, un canlyniad cadarnhaol a amlygwyd yn yr adroddiad yw gwella sgiliau digidol gan ddysgwyr ac athrawon. Mae gwneud y defnydd gorau o dechnoleg ddigidol o fewn addysg yn sicr yn rhoi cyfle i ni gyfoethogi dysgu ac addysgu a helpu i godi cyrhaeddiad a dyheadau ein plant a'n pobl ifanc. Rydym eisoes wedi cymryd camau i sicrhau bod ysgolion yn gallu croesawu a gwireddu'n llawn y manteision y mae datblygiadau digidol yn eu cynnig. Drwy ein rhaglen Hwb, rydym yn darparu sylfeini cenedlaethol i gefnogi a chyflawni trawsnewid gwirioneddol o fewn y sector addysg.

Yn ddiamau, mae technoleg ddigidol wedi ein cefnogi ni i gyd drwy gydol y pandemig i raddau nad ydym erioed wedi'u profi o'r blaen. Roedd Cymru mewn sefyllfa dda i gefnogi ysgolion i bontio i ddysgu o bell ac i sefydlu cymorth yn gyflym ar gyfer dysgwyr a oedd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Gyda chymaint ohonom yn treulio mwy o amser ar-lein, mae hefyd wedi tynnu sylw at ba mor hanfodol yw parhau â'n gwaith cydnerthedd digidol i sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn ddiogel. Rwy'n benderfynol bod Cymru'n dod yn arweinydd rhyngwladol wrth groesawu'r byd digidol a thechnoleg mewn addysg, gan ei roi wrth wraidd y cwricwlwm i Gymru. Mae'n rhaid i ni bellach adeiladu ar y gwersi yr ydym wedi'u dysgu a pharhau i fabwysiadu cyfleoedd arloesi digidol fel ein bod yn sicrhau llwyddiant y genhedlaeth hon a chenedlaethau'r dyfodol.

Llywydd, mae rhai o ganfyddiadau mwyaf gofidus yr adroddiad blynyddol yn ymwneud â'n dysgwyr mwyaf difreintiedig ac, mewn rhai achosion, effaith anghymesur y pandemig ar eu dysgu a'u lles. Rydym yn gwybod, er enghraifft, fod presenoldeb disgyblion ysgol uwchradd o gefndiroedd difreintiedig yn ystod y pandemig yn llawer is na disgyblion eraill. Roedd y staff yn pryderu'n arbennig am yr ymgysylltiad isel â dysgu o gartref gan ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn gyffredinol, a daeth y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig yn fwy amlwg yn ystod y pandemig. Nid yw'r canfyddiadau hyn ond yn pwysleisio pwysigrwydd y datganiad i'r Senedd a wnes i fis diwethaf, gan amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad, gan roi hyn wrth wraidd ein cenhadaeth genedlaethol mewn addysg a cheisio cyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb.

Llywydd, wrth gloi, rwyf wedi dewis rhai o'r rhannau mwyaf amlwg o adroddiad blynyddol Estyn ac wedi ystyried yr hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthym am agweddau allweddol ar ein rhaglen o ddiwygio a thrawsnewid addysg. Rwy'n ddiolchgar unwaith eto i Estyn am lunio'r adroddiad hwn. Dim ond drwy gasglu a rhannu dysgu o'r fath, deall yr hyn sydd wedi gweithio'n dda a'r hyn nad yw wedi gweithio'n dda, y byddwn yn parhau i adeiladu system addysg sy'n addas ar gyfer heriau yfory yn ogystal ag ymdrin â'r rhai a wynebir gan ddysgwyr heddiw.

18:40

Dwi wedi dethol un gwelliant i'r cynnig, a'r gwelliant hwnnw yn enw Siân Gwenllian. Dwi'n galw ar Heledd Fychan i gyflwyno'r gwelliant hwnnw.

I have selected the amendment to the motion, and that amendment is tabled in the name of Siân Gwenllian. I call on Heledd Fychan to move that amendment.

Gwelliant 1—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu at ganfyddiadau Estyn y 'daeth y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a mwy breintiedig yn amlycach dros gyfnod y pandemig.'

Yn credu y bydd y gwahaniaethau a amlinellir yn yr adroddiad yn cael eu gwaethygu ymhellach gan yr argyfwng costau byw ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag Estyn i gynyddu ymdrechion i sicrhau bod mesurau i gefnogi plant o gefndiroedd difreintiedig mewn ysgolion yn cael eu gweithredu ar frys.

Amendment 1—Siân Gwenllian

Add as new points at end of motion:

Regrets Estyn’s findings that 'the divide between pupils from disadvantaged and more privileged backgrounds became more pronounced over the course of the pandemic.'

Believes that the disparities outlined in the report will be further exacerbated by the cost-of-living crisis and calls on the Welsh Government to work with Estyn to increase efforts to ensure measures to support children from disadvantaged backgrounds in schools are implemented urgently.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Llywydd. Hoffwn gynnig y gwelliant yn ffurfiol.

Thank you, Llywydd. I'd like to move the motion formally.

As we all know, and as the report clearly touches on and outlined by the Minister, the 2020-21 academic year was perhaps the most challenging one for education and training providers in Wales and across the world. The pandemic brought with it massive disruption to the system and continues to do so, with all school staff, pupils and their families being affected. Though, as we've seen with the report, the effects were not felt equally. Education providers faced unprecedented pressures during the pandemic, yet they still effectively managed challenging situations and made themselves increasingly accessible to learners and their families. 

Fel y gwyddom i gyd, ac fel y mae'r adroddiad yn amlwg yn ei grybwyll ac wedi ei amlinellu gan y Gweinidog, efallai mai blwyddyn academaidd 2020-21 oedd yr un fwyaf heriol i ddarparwyr addysg a hyfforddiant yng Nghymru a ledled y byd. Mae'r pandemig wedi amharu'n aruthrol ar y system ac mae'n parhau i wneud hynny, gan effeithio ar holl staff yr ysgol, disgyblion a'u teuluoedd. Er, fel y gwelsom gyda'r adroddiad, nid oedd yr effeithiau'n cael eu teimlo'n gyfartal. Roedd darparwyr addysg yn wynebu pwysau na welwyd eu tebyg o'r blaen yn ystod y pandemig, ac eto roedden nhw'n dal i reoli sefyllfaoedd heriol yn effeithiol ac yn sicrhau eu bod ar gael mwyfwy i ddysgwyr a'u teuluoedd. 

We know of teachers juggling themselves trying to teach their children from home, and having to isolate, and all the challenges there as well. Yet their efforts were not without their consequences. The report clearly states that staff have experienced raised levels of anxiety, with leaders and staff alike feeling isolated and exhausted. Education providers proved to be resilient and proactive in their response to the disruption caused by the pandemic, and they should be commended for prioritising the well-being of their learners during such a challenging time. The report clearly states that providers set up comprehensive systems to keep in contact with their learners so that they could identify issues quickly and address them when they arose. 

As we begin to emerge from the pandemic, though the effects are still there, with numbers still proving to be challenging for teachers and pupils alike, we see education providers still facing the sizeable challenges of implementing additional learning needs reforms and the new curriculum, against the backdrop of the longer term effects of the pandemic on education and well-being, as well as having an impact on staff recruitment and retention issues. The Welsh Government must do everything it can to ensure the well-being needs of the sector are supported, and that meaningful education recovery takes place, with priority given to those most affected by the pandemic.

Our amendment notes our regret that Estyn found that the divide between pupils from disadvantaged and more privileged backgrounds became more pronounced over the course of the pandemic. The report clearly states that the divide between pupils from disadvantaged and more privileged backgrounds was more pronounced, with the former group less likely to have access to Wi-Fi, digital devices and support with their schoolwork at home, and their families more likely be impacted financially by the pandemic, with larger families needing to self-isolate more frequently. And whilst I welcome the Minister's emphasis in terms of digital innovation, which has certainly brought about different ways of working, different ways of engaging pupils, we cannot underestimate the impact we are seeing in terms of that digital divide, and the impact that this has been having to have that disparity even more pronouncedly felt.  

Let's be clear: prior to the pandemic, we knew that around 195,000 children were living in households below the poverty line, and this figure, we know, will have grown due to the current crisis, as well as the pandemic. And we know, as was outlined by the Minister, that poverty has a significant effect on a child's education. As one Member of the Welsh Youth Parliament put it: 'Education is supposed to be free, but a lot of things at school are not.' So, families are routinely asked to contribute towards the cost of school uniforms, trips, charity fundraising, school meals and snacks, and to provide equipment and resources for different subjects. And many families in poverty simply have no disposable income once they have paid for housing and essential bills, which exposes children to the risk of stigma and shame when they are unable to afford even small charges for participation.

I know from speaking to families in my own region of South Wales Central of their distress when schools are collecting for foodbanks, and their children having to explain that they themselves are reliant on foodbank contributions. I know some schools do this very sensitively, but people don't always know what the impact is on a family, a family that perhaps has never been in crisis before, which is now in crisis and having to go to a foodbank for the first time. I think we need to be sensitive to all of this, and it is outlined in the report in terms of that disparity that we're seeing.

We believe that the disparities outlined in the report will be further exacerbated by the cost-of-living crisis, and, therefore, we are calling on the Welsh Government to work with Estyn to increase efforts to ensure measures to support children from disadvantaged backgrounds in schools are implemented urgently.

There are a number of examples of potential solutions where we can take more action on affordability and provide further support for families, for instance, who are struggling to pay for uniforms, or for extra-curricular trips and activities, to ensure consistent practice across Wales. Funding, guidance and accountability mechanisms should be put in place.

The Welsh Government should continue to invest in poverty-awareness training for schools. It's important that school staff are equipped with a clear understanding of the causes and consequences of child poverty in their area, so they can implement policies and practices that are inclusive for all. Therefore, we hope that you will support our amendment today. Diolch.   

Rydym yn gwybod am athrawon yn ceisio cadw cydbwysedd wrth geisio addysgu eu plant o'u cartrefi, ac yn gorfod ynysu, a'r holl heriau yna hefyd. Ac eto, nid oedd eu hymdrechion heb eu canlyniadau. Mae'r adroddiad yn nodi'n glir bod staff wedi teimlo lefelau uwch o bryder, gydag arweinwyr a staff fel ei gilydd yn teimlo'n ynysig ac wedi blino. Roedd darparwyr addysg yn gydnerth ac yn rhagweithiol yn eu hymateb i'r aflonyddwch a achoswyd gan y pandemig, a dylid eu canmol am flaenoriaethu lles eu dysgwyr yn ystod cyfnod mor heriol. Mae'r adroddiad yn nodi'n glir bod darparwyr wedi sefydlu systemau cynhwysfawr i gadw mewn cysylltiad â'u dysgwyr er mwyn iddyn nhw allu nodi materion yn gyflym a mynd i'r afael â nhw pan oedden nhw'n codi.

Wrth i ni ddechrau dod allan o'r pandemig, er bod yr effeithiau'n dal i fod yno, gyda niferoedd yn dal i fod yn her i athrawon a disgyblion fel ei gilydd, gwelwn ddarparwyr addysg yn dal i wynebu'r heriau sylweddol o weithredu diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol a'r cwricwlwm newydd, yng nghyd-destun effeithiau tymor hwy y pandemig ar addysg a lles, yn ogystal â chael effaith ar faterion recriwtio a chadw staff. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau bod anghenion lles y sector yn cael eu cefnogi, a bod adferiad addysg ystyrlon yn digwydd, gyda blaenoriaeth yn cael ei rhoi i'r rhai y mae'r pandemig wedi effeithio arnyn nhw fwyaf.

Mae ein gwelliant yn nodi ein gofid bod Estyn wedi canfod bod y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a mwy breintiedig wedi dod yn fwy amlwg yn ystod y pandemig. Mae'r adroddiad yn nodi'n glir bod y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a mwy breintiedig yn fwy amlwg, gyda'r grŵp cyntaf yn llai tebygol o gael mynediad at Wi-Fi, dyfeisiau digidol a chymorth gyda'u gwaith ysgol gartref, a'r pandemig yn debygol o effeithio'n ariannol ar eu teuluoedd, wrth i deuluoedd mwy orfod hunanynysu'n amlach. Ac er fy mod i'n croesawu pwyslais y Gweinidog o ran arloesi digidol, sydd yn sicr wedi arwain at wahanol ffyrdd o weithio, gwahanol ffyrdd o ymgysylltu â disgyblion, ni allwn danbrisio'r effaith yr ydym yn ei gweld o ran y rhaniad digidol hwnnw, a'r effaith y mae hyn wedi bod yn ei chael o ran gwneud y gwahaniaeth hwnnw hyd yn oed yn fwy amlwg.

Gadewch i ni fod yn glir: cyn y pandemig, roeddem yn gwybod bod tua 195,000 o blant yn byw mewn cartrefi islaw'r llinell dlodi, a bydd y ffigur hwn, rydym yn gwybod, wedi tyfu oherwydd yr argyfwng presennol, yn ogystal â'r pandemig. Ac rydym yn gwybod, fel yr amlinellwyd gan y Gweinidog, fod tlodi'n cael effaith sylweddol ar addysg plentyn. Fel y dywedodd un Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru: 'Mae addysg i fod am ddim, ond mae llawer o bethau yn yr ysgol nad ydyn nhw am ddim.' Felly, gofynnir i deuluoedd gyfrannu'n rheolaidd at gost gwisg ysgol, teithiau, codi arian elusennol, prydau ysgol a byrbrydau, a darparu offer ac adnoddau ar gyfer gwahanol bynciau. Ac nid oes gan lawer o deuluoedd tlawd arian i'w wario ar ôl iddyn nhw dalu am dai a biliau hanfodol, sy'n gwneud plant yn agored i'r risg o stigma a chywilydd pan nad ydyn nhw'n gallu fforddio taliadau bach hyd yn oed i gael cymryd rhan.

Rwy'n gwybod o siarad â theuluoedd yn fy rhanbarth i, sef Canol De Cymru, am eu gofid pan fydd ysgolion yn casglu ar gyfer banciau bwyd, a'u plant yn gorfod egluro eu bod nhw eu hunain yn dibynnu ar gyfraniadau'r banciau bwyd. Rwy'n gwybod bod rhai ysgolion yn gwneud hyn yn sensitif iawn, ond nid yw pobl bob amser yn gwybod beth yw'r effaith ar deulu, teulu nad yw erioed wedi bod mewn argyfwng o'r blaen, sydd bellach mewn argyfwng ac yn gorfod mynd i fanc bwyd am y tro cyntaf. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn sensitif i hyn i gyd, ac mae wedi'i amlinellu yn yr adroddiad o ran y gwahaniaeth hwnnw yr ydym yn ei weld.

Rydym yn credu y bydd y gwahaniaethau a amlinellir yn yr adroddiad yn gwaethygu ymhellach yn sgil yr argyfwng costau byw, felly rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag Estyn i gynyddu ymdrechion i sicrhau bod mesurau i gefnogi plant o gefndiroedd difreintiedig mewn ysgolion yn cael eu gweithredu ar frys.

Mae nifer o enghreifftiau o atebion posibl lle gallwn gymryd mwy o gamau ar fforddiadwyedd a darparu rhagor o gymorth i deuluoedd, er enghraifft, sy'n ei chael yn anodd talu am wisg, neu ar gyfer teithiau a gweithgareddau allgyrsiol, i sicrhau arfer cyson ledled Cymru. Dylid rhoi dulliau ariannu, arweiniad ac atebolrwydd ar waith.

Dylai Llywodraeth Cymru barhau i fuddsoddi mewn hyfforddiant ymwybyddiaeth o dlodi ar gyfer ysgolion. Mae'n bwysig bod gan staff ysgolion ddealltwriaeth glir o achosion a chanlyniadau tlodi plant yn eu hardal, er mwyn iddyn nhw allu gweithredu polisïau ac arferion sy'n gynhwysol i bawb. Felly, gobeithiwn y byddwch yn cefnogi ein gwelliant heddiw. Diolch.

18:50

I'd like to start by thanking Estyn for this report. Estyn's independent report 2020-21 makes interesting reading and is very concerning in some areas, as I'm sure the Minister will agree, which of course reflects the pandemic, and in some areas what we see is understandable. But there are problems also highlighted that were inherent before the pandemic, were exacerbated by the pandemic, and those are not quite as forgivable. Before I go into the report, I just want to put on record again that the Welsh Conservatives commend all school leaders and staff, who have worked incredibly hard and tirelessly during a very difficult period—in most cases, who went above and beyond.

Moving to the report, the children of Wales have lost the most amount of learning in the entire United Kingdom, with Welsh children losing out on a third of their learning in the last academic year. With Wales having PISA results on a par with former Soviet bloc states, this is a concern. As it states in the report, nearly all schools, leaders and teachers raised concerns over pupils' progress during the impact of the pandemic. Disruption to learning through periods of lockdown and self-isolation led to poorer progress in the literacy and numeracy skills of many pupils. Although schools provided pupils with reading activities online and suggestions for practicing their reading at home, pupils' engagement with these opportunities varied considerably, as we've seen across the board. And this was true of online learning throughout all levels of education. Unfortunately, as the report states, those who did not read regularly during the lockdown made little progress. This meant that, when they returned to school, older pupils, as the report says, sometimes found it difficult to read beyond the literal meaning of a text, and younger pupils often struggled to decode unfamiliar words and make sense of what they were reading. Also, the Education Policy Institute estimated that, on average, pupils in primary schools experienced a loss of learning of about three months of mathematics. Teachers noted a deterioration in pupils' listening, speaking and social skills, particularly for vulnerable pupils and those in the foundation phase. In the foundation phase, the greatest concern was about pupils missing key development and mental milestones, as my own child did, that may affect their emotional well-being, communication and learning development.

Minister, when I read the report, there was one excerpt in the report that particularly stuck with me, as it did, obviously, Plaid Cymru, as it's mentioned in their amendment, which we will be supporting: the divide between pupils from disadvantaged and more privileged backgrounds became more pronounced over the course of the pandemic. I think that is the key thing to take from this report, and is the most worrying, and it cannot be exacerbated any further. Sadly, the impact of the pandemic has been laid bare for all to see in this document, and the adverse effect on pupils not being educated physically in our schools. We must build on the lessons that we've learned, as the Minister just outlined, and our digital offering, and the online support to go with that.

In nearly all schools, a proportion of pupils failed to engage with all learning from home, and this was a particular issue for schools serving more disadvantaged communities. It stated that senior leaders believe that up to a third of pupils did not engage with set work. This is very worrying, particularly for exam-age young people. And, as highlighted by my colleague Tom Giffard, those pupils with additional learning needs and those eligible for free school meals are most at risk of being left behind when they are not physically in school.

Pupil attendance, as the Minister outlined, is concerning for a myriad of reasons. It remained consistently below 90 per cent, even for the summer term, compared with an average attendance of below 94 per cent for the last full year of education, 2018-19. The attendance of pupils from disadvantaged backgrounds was notably below that of other pupils. In a few cases, as is set out in this report, year 11 pupils did not even return to school after the second national lockdown, which left them at risk of leaving school without any qualifications. This was for many reasons, but there are clear failings by this Government to help schools, help children and young people whose mental health was affected. I would urge the Minister for a quick roll-out of the support he outlined earlier for helping with mental health.

Although, across Wales, there was considerable variation in the amount of school time secondary school pupils lost due to having to self-isolate, in some schools whole year groups missed out for 12 weeks of face-to-face provision in the autumn term. In my own region of South Wales East, I saw a local school with only two year groups in at one time.

The report states that, following lockdowns, many schools noted a deterioration in pupils' social skills, and nearly all schools found that lockdowns had affected the well-being of pupils adversely to some extent. It's now clear that being kept away from a school environment has a major impact on pupils generally, not just on their education. School plays a huge role, as we all know now, in socialising children, in enhancing their mental health through play and learning with others. We need to see more targeted resources provided to ensure that children can properly recover, adapt and catch up, even though we don't like to use that word, from the effects of the pandemic. Worryingly the report also found that general gaps in pupils' learning correlated with gaps in provision.

Just quickly, the poor mental health of staff was prevalent primarily in secondary schools, due to having to assume the responsibility for centre-determined grades and the onus that was put on them instead of exam boards. This extra pressure had a really adverse effect on many teachers who were unrewarded financially and more stressed.

The curriculum, quickly: progress with planning for the implementation of the curriculum—we've all got to be concerned about—is so sporadic across our schools, and, as Heledd said, alongside putting the new ALN into place as well. We want to ensure, Minister, that the support is being targeted at those schools that really need it.

Welsh Government communication throughout the pandemic is highlighted in the report as 'dire', with announcements and regulations or guidance given with little warning or none at all. I continually heard those concerns during the pandemic. So, I'd like to know how the Minister is going to enhance that communication, improve it between local authorities, the schools and the Welsh Government.

Minister, we need to ensure that education is future-proofed for any eventuality going forward: digital skills, professional learning, broadband out-roll, the dangers of pupils being online. I could go on an on. Sadly, I haven't got enough time to go through this entire report, because it's so big. This report is damning, but due to the pandemic and the evidence we've talked about in committee, it's not surprising. The well-being of pupils needs to be at the top of our agenda. I think that's the thing that keeps being repeated again and again by children and young people in Wales. The report is a damning indictment of Labour's Welsh educational leadership over the last 23 years, and, quite clearly, action needs now to be taken to reverse that decline that they themselves put in motion and that has been exacerbated by this pandemic.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Estyn am yr adroddiad hwn. Mae'n ddiddorol darllen adroddiad annibynnol Estyn ar gyfer 2020-21 ac mae'n peri pryder mawr mewn rhai meysydd, fel yr wyf yn siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno, sydd wrth gwrs yn adlewyrchu'r pandemig, ac mewn rhai meysydd mae'r hyn a welwn yn ddealladwy. Ond mae problemau hefyd wedi'u hamlygu a oedd yn gynhenid cyn y pandemig, wedi'u gwaethygu gan y pandemig, ac nid ydyn nhw mor anfaddeuol. Cyn i mi fanylu ar yr adroddiad, hoffwn gofnodi eto fod y Ceidwadwyr Cymreig yn canmol holl arweinwyr a staff ysgolion, sydd wedi gweithio'n eithriadol o galed a diflino yn ystod cyfnod anodd iawn—yn y rhan fwyaf o achosion, aethon nhw y tu hwnt i'r disgwyl.

Gan symud at yr adroddiad, plant Cymru sydd wedi colli'r mwyaf o ddysgu yn y Deyrnas Unedig gyfan, gyda phlant Cymru yn colli traean o'u dysgu yn y flwyddyn academaidd ddiwethaf, gyda chanlyniadau PISA Cymru yn gyfartal â chyn-wladwriaethau y bloc Sofietaidd, mae hyn yn bryder. Fel y dywedir yn yr adroddiad, cododd bron pob ysgol, arweinydd ac athro bryderon ynghylch cynnydd disgyblion yn ystod effaith y pandemig. Arweiniodd tarfu ar ddysgu drwy gyfnodau o gyfyngiadau symud a hunanynysu at gynnydd gwaeth yn sgiliau llythrennedd a rhifedd llawer o ddisgyblion. Er bod ysgolion yn darparu gweithgareddau darllen i ddisgyblion ar-lein ac awgrymiadau ar gyfer ymarfer eu darllen gartref, roedd ymgysylltiad disgyblion â'r cyfleoedd hyn yn amrywio'n sylweddol, fel y gwelsom yn gyffredinol. Ac roedd hyn yn wir am ddysgu ar-lein ar bob lefel o addysg. Yn anffodus, fel y dywed yr adroddiad, ychydig iawn o gynnydd a wnaeth y rhai nad oedden nhw'n darllen yn rheolaidd yn ystod y cyfyngiadau symud. Roedd hyn yn golygu, pan ddychwelon nhw i'r ysgol, fod disgyblion hŷn, fel y dywed yr adroddiad, weithiau'n ei chael hi'n anodd darllen y tu hwnt i ystyr llythrennol testun, a bod disgyblion iau yn aml yn ei chael hi'n anodd dadgodio geiriau anghyfarwydd a gwneud synnwyr o'r hyn yr oedden nhw'n ei ddarllen. Hefyd, amcangyfrifodd y Sefydliad Polisi Addysg fod disgyblion mewn ysgolion cynradd, ar gyfartaledd, wedi colli tua thri mis o ddysgu o ran mathemateg. Nododd athrawon ddirywiad yn sgiliau gwrando, siarad a chymdeithasol disgyblion, yn enwedig disgyblion sy'n agored i niwed a'r rhai yn y cyfnod sylfaen. Yn y cyfnod sylfaen, y pryder mwyaf oedd bod disgyblion yn colli datblygiad allweddol a cherrig milltir meddyliol, fel y gwnaeth fy mhlentyn fy hun, a allai effeithio ar eu lles emosiynol, eu cyfathrebu a'u datblygiad dysgu.

Gweinidog, pan ddarllenais yr adroddiad, yr oedd un dyfyniad yn yr adroddiad wedi gadael ei farc arnaf, fel y gwnaeth, yn amlwg ar Blaid Cymru, fel y crybwyllwyd yn eu gwelliant, y byddwn ni yn ei gefnogi: daeth y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a mwy breintiedig yn fwy amlwg yn ystod y pandemig. Rwy'n credu mai dyna'r peth allweddol i'w dynnu o'r adroddiad hwn, a dyna'r peth sy'n peri'r pryder mwyaf, ac ni ellir ei waethygu ymhellach. Yn anffodus, mae effaith y pandemig wedi'i hamlygu'n glir i bawb yn y ddogfen hon, a'r effaith andwyol ar ddisgyblion yn peidio â chael eu haddysgu wyneb yn wyneb yn ein hysgolion. Mae'n rhaid i ni adeiladu ar y gwersi yr ydym wedi'u dysgu, fel y mae'r Gweinidog newydd ei amlinellu, a'n harlwy digidol, a'r gefnogaeth ar-lein i fynd gyda hynny.

Ym mron pob ysgol, methodd cyfran o ddisgyblion ag ymgysylltu â'r holl ddysgu gartref, ac roedd hyn yn fater arbennig i ysgolion sy'n gwasanaethu cymunedau mwy difreintiedig. Dywedodd fod uwch arweinwyr yn credu nad oedd hyd at draean o'r disgyblion yn ymgysylltu â gwaith a osodwyd. Mae hyn yn peri pryder mawr, yn enwedig o ran pobl ifanc o oedran arholiad. Ac, fel yr amlygwyd gan fy nghyd-Aelod Tom Giffard, mae'r disgyblion hynny sydd ag anghenion dysgu ychwanegol a'r rhai sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn wynebu'r risg fwyaf o gael eu gadael ar eu hôl pan nad ydyn nhw yn yr ysgol yn gorfforol.

Mae presenoldeb disgyblion, fel yr amlinellodd y Gweinidog, yn peri pryder am lu o resymau. Arhosodd yn gyson yn is na 90 y cant, hyd yn oed ar gyfer tymor yr haf, o'i gymharu â phresenoldeb cyfartalog o dan 94 y cant ar gyfer blwyddyn lawn olaf addysg, 2018-19. Roedd presenoldeb disgyblion o gefndiroedd difreintiedig yn llawer is na phresenoldeb disgyblion eraill. Mewn rhai achosion, fel y nodir yn yr adroddiad hwn, nid oedd disgyblion blwyddyn 11 hyd yn oed yn dychwelyd i'r ysgol ar ôl yr ail gyfnod o gyfyngiadau symud cenedlaethol, a oedd yn eu gadael mewn perygl o adael yr ysgol heb unrhyw gymwysterau. Roedd hyn am sawl rheswm, ond mae methiannau amlwg gan y Llywodraeth hon i helpu ysgolion, helpu plant a phobl ifanc a welodd effaith ar eu hiechyd meddwl. Byddwn yn annog y Gweinidog i gyflwyno'n gyflym y gefnogaeth a amlinellodd yn gynharach ar gyfer helpu gydag iechyd meddwl.

Er bod amrywiaeth sylweddol, ledled Cymru, yn yr amser ysgol a gollodd disgyblion ysgol uwchradd oherwydd eu bod yn gorfod hunanynysu, mewn rhai ysgolion collodd grwpiau blwyddyn cyfan 12 wythnos o ddarpariaeth wyneb yn wyneb yn nhymor yr hydref. Yn fy rhanbarth i, sef Dwyrain De Cymru, gwelais ysgol leol â dim ond dau grŵp blwyddyn ar un adeg.

Mae'r adroddiad yn nodi bod llawer o ysgolion, yn dilyn y cyfyngiadau symud, wedi nodi dirywiad yn sgiliau cymdeithasol disgyblion, a bod bron pob ysgol wedi canfod bod y cyfyngiadau symud wedi effeithio'n andwyol ar les disgyblion i ryw raddau. Mae'n amlwg bellach fod cael eu cadw i ffwrdd o amgylchedd ysgol yn cael effaith fawr ar ddisgyblion yn gyffredinol, nid ar eu haddysg yn unig. Mae'r ysgol yn chwarae rhan enfawr, fel y gwyddom i gyd erbyn hyn, o ran cymdeithasu plant, o ran gwella eu hiechyd meddwl drwy chwarae a dysgu gydag eraill. Mae angen i ni weld mwy o adnoddau wedi'u targedu'n cael eu darparu i sicrhau bod plant yn gallu gwella, addasu a dal i fyny'n iawn, er nad ydym yn hoffi defnyddio'r gair hwnnw, ar ôl effeithiau'r pandemig. Mae'n destun pryder bod yr adroddiad hefyd wedi canfod bod bylchau cyffredinol o ran dysgu disgyblion yn cyd-fynd â bylchau yn y ddarpariaeth.

Yn gyflym iawn, roedd iechyd meddwl gwael y staff yn gyffredin yn bennaf mewn ysgolion uwchradd, oherwydd eu bod yn gorfod cymryd y cyfrifoldeb dros raddau a bennwyd gan ganolfannau ac roedd y cyfrifoldeb wedi ei roi arnyn nhw yn hytrach nag ar fyrddau arholi. Cafodd y pwysau ychwanegol hwn effaith andwyol iawn ar lawer o athrawon a oedd dan fwy o bwysau ac na chawson nhw eu gwobrwyo'n ariannol.

Y cwricwlwm, yn gyflym: mae'r cynnydd o ran cynllunio ar gyfer gweithredu'r cwricwlwm—mae'n rhaid bod pob un ohonom yn poeni amdano—mor ysbeidiol ar draws ein hysgolion, ac, fel y dywedodd Heledd, ochr yn ochr â rhoi'r ADY newydd ar waith hefyd. Mae eisiau i ni sicrhau, Gweinidog, fod y cymorth yn cael ei dargedu i'r ysgolion hynny y mae gwir ei angen arnyn nhw.

Mae cyfathrebu Llywodraeth Cymru drwy gydol y pandemig yn cael ei amlygu yn yr adroddiad fel un 'gresynus', gyda chyhoeddiadau a rheoliadau neu ganllawiau'n cael eu rhoi heb fawr o rybudd neu ddim o gwbl. Clywais y pryderon hynny'n barhaus yn ystod y pandemig. Felly, hoffwn i wybod sut y mae'r Gweinidog yn mynd i wella'r cyfathrebu hwnnw, ei wella rhwng awdurdodau lleol, yr ysgolion a Llywodraeth Cymru.

Gweinidog, mae angen i ni sicrhau bod addysg yn cael ei diogelu ar gyfer y dyfodol rhag unrhyw ddigwyddiad posibl wrth symud ymlaen: sgiliau digidol, dysgu proffesiynol, cyflwyno band eang, peryglon disgyblion ar-lein. Gallwn fynd ymlaen. Yn anffodus, nid oes gen i ddigon o amser i fynd drwy'r adroddiad cyfan hwn, gan ei fod mor fawr. Mae'r adroddiad hwn yn ddamniol, ond oherwydd y pandemig a'r dystiolaeth yr ydym wedi ei thrafod yn y pwyllgor, nid yw'n syndod. Mae angen i les disgyblion fod ar frig ein hagenda. Rwy'n credu mai dyna'r peth sy'n cael ei ailadrodd dro ar ôl tro gan blant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gondemniad damniol o arweinyddiaeth addysgol Llafur yng Nghymru dros y 23 mlynedd diwethaf, ac, yn gwbl amlwg, mae angen cymryd camau yn awr i wrthdroi'r dirywiad hwnnw a gyflwynwyd ganddyn nhw eu hunain ac mae hynny wedi'i waethygu gan y pandemig hwn.

18:55

Jayne Bryant, Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Jayne Bryant, Chair of the Children, Young People, and Education Committee. 

Diolch, Llywydd. I'd like to thank Claire Morgan for her work during her time as interim chief inspector, and I'd also like to extend a warm welcome to Owen Evans, who took up the substantive post in January 2022, and it's really good to see Owen here in the gallery today. I look forward to working closely with Owen, Claire and their colleagues throughout the sixth Senedd.

Unsurprisingly, the pandemic is the central theme of Estyn’s 2020-21 report. Although schools resumed face-to-face teaching in September 2020, pupils, staff and families continued to face significant disruption throughout the academic year. The foreword to Estyn’s report tells us that

'the workforce has once again risen to these challenges.'

It urges us to

'recognise and appreciate the teachers, trainers, support staff and leaders who found innovative ways to provide for their learners' educational and wellbeing needs and supported one another through difficult times.'

On behalf of the Children, Young People, and Education Committee, I'd like to record our thanks to Estyn, the learners, staff, families and the many other professions and support staff for everything they have done for children's education and well-being throughout the pandemic.

We scrutinised Estyn on their annual report in December 2021. During that evidence session and in the report itself, Claire and her colleagues set out how Estyn approached its work during the 2020-21 academic year. Estyn had planned to support schools with the roll-out of the new curriculum and the additional learning needs reforms. Instead, it focused on how schools were responding to the pandemic, the well-being of learners, the well-being of the workforce, teaching, learning and leadership. Estyn stepped up its partnership working, meeting regularly with stakeholders, teaching unions and its headteacher reference group. It undertook a series of thematic reviews, which involved engagement with learners, parents and staff. We were also reassured to hear that Estyn continued its professional learning programme for its inspectors, particularly in light of the new curriculum and additional learning needs reforms, and that Estyn continued to monitor schools causing concern. Overall, we felt that Estyn's approach was appropriate. We supported their efforts to help schools to continue to support the well-being of their learners and staff, and deliver the core curriculum.

But we can be in no doubt about the implications of the pandemic for Estyn and for the education and welfare of children. The pandemic disrupted the education of every single child in Wales. For some, such as vulnerable learners, those with additional needs or those for whom English is a second language, the disruption was particularly acute. The pandemic exacerbated existing inequalities between disadvantaged learners and their peers. Estyn was unable to provide the level of support it hoped to institutions in relation to the new curriculum and additional learning needs reforms. Worryingly, Estyn reports that progress with planning for the implementation of the Curriculum for Wales varies widely across the sector. The Welsh-language skills of learners in Welsh-medium schools who don’t speak Welsh at home have declined.

Despite some silver linings, we were and remain concerned by much of what Estyn set out in its annual report and by what we heard in committee. So much so, in fact, that our annual scrutiny of Estyn has been a key driver of two committee inquiries. The first, into peer-on-peer sexual harassment among learners, was triggered by the publication in December of Estyn’s report on sexual harassment among secondary school pupils. Our final report on this deeply troubling and endemic problem is scheduled to be published in July. The second, which we will launch very shortly, will investigate persistent school absenteeism among some children—often our most vulnerable—which has been exacerbated by the lockdowns of the COVID-19 pandemic.

We will also draw on Estyn’s work to inform a Senedd-long piece of work to monitor the introduction of the new curriculum and the implementation of the additional learning needs reforms, which will begin in the coming weeks. This demonstrates why Estyn’s work, our annual scrutiny of Estyn’s annual reports and our ongoing relationship with Estyn are so crucial to the Senedd’s ability to hold the Welsh Government to account for the well-being of, and quality of education it delivers to, children and young people. As Estyn’s report makes abundantly clear, that scrutiny is more important now than ever.

Diolch, Llywydd. Hoffwn ddiolch i Claire Morgan am ei gwaith yn ystod ei chyfnod fel prif arolygydd dros dro, a hoffwn hefyd estyn croeso cynnes i Owen Evans, a ddechreuodd yn y swydd barhaol ym mis Ionawr 2022, ac mae'n dda iawn gweld Owen yma yn yr oriel heddiw. Edrychaf ymlaen at weithio'n agos gydag Owen, Claire a'u cydweithwyr drwy gydol y chweched Senedd.

Nid yw'n syndod mai'r pandemig yw thema ganolog adroddiad Estyn ar gyfer 2020-21. Er i ysgolion ailddechrau addysgu wyneb yn wyneb ym mis Medi 2020, parhaodd disgyblion, staff a theuluoedd i wynebu aflonyddwch sylweddol drwy gydol y flwyddyn academaidd. Mae'r rhagair i adroddiad Estyn yn dweud wrthym,

'mae'r gweithlu wedi ymateb unwaith eto i'r heriau hyn.'

Mae'n ein hannog i

'gydnabod a gwerthfawrogi'r athrawon, yr hyfforddwyr, y staff cymorth a'r arweinwyr a ddaeth o hyd i ffyrdd arloesol o ddarparu ar gyfer anghenion addysgol a llesiant eu dysgwyr a chefnogi ei gilydd drwy gyfnodau anodd.'

Ar ran y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, hoffwn gofnodi ein diolch i Estyn, y dysgwyr, y staff, y teuluoedd a'r llu o broffesiynau a staff cymorth eraill am bopeth y maen nhw wedi'i wneud ar gyfer addysg a lles plant drwy gydol y pandemig.

Buom yn craffu ar Estyn a'u hadroddiad blynyddol ym mis Rhagfyr 2021. Yn ystod y sesiwn dystiolaeth honno ac yn yr adroddiad ei hun, nododd Claire a'i chydweithwyr sut yr oedd Estyn yn mynd ati i weithio yn ystod blwyddyn academaidd 2020-21. Roedd Estyn wedi bwriadu cefnogi ysgolion i gyflwyno'r cwricwlwm newydd a'r diwygiadau i anghenion dysgu ychwanegol. Yn hytrach, canolbwyntiodd ar sut yr oedd ysgolion yn ymateb i'r pandemig, lles dysgwyr, lles y gweithlu, addysgu, dysgu ac arweinyddiaeth. Rhoddodd Estyn mwy o bwyslais ar weithio mewn partneriaeth, gan gyfarfod yn rheolaidd â rhanddeiliaid, undebau athrawon a'i grŵp cyfeirio penaethiaid. Cynhaliodd gyfres o adolygiadau thematig, a oedd yn cynnwys ymgysylltu â dysgwyr, rhieni a staff. Cawsom ein calonogi hefyd o glywed bod Estyn yn parhau â'i raglen ddysgu broffesiynol ar gyfer ei arolygwyr, yn enwedig yng ngoleuni'r cwricwlwm newydd a'r diwygiadau i anghenion dysgu ychwanegol, a bod Estyn yn parhau i fonitro ysgolion sy'n peri pryder. Ar y cyfan, roeddem yn teimlo bod dull gweithredu Estyn yn briodol. Gwnaethom gefnogi ei ymdrechion i helpu ysgolion i barhau i gefnogi lles eu dysgwyr a'u staff, a chyflwyno'r cwricwlwm craidd.

Ond nid oes amheuaeth beth yw goblygiadau'r pandemig i Estyn ac i addysg a lles plant. Fe wnaeth y pandemig amharu ar addysg pob plentyn yng Nghymru. I rai, fel dysgwyr sy'n agored i niwed, y rhai ag anghenion ychwanegol neu'r rhai y mae Saesneg yn ail iaith iddyn nhw, roedd yr aflonyddwch yn arbennig o ddifrifol. Gwaethygodd y pandemig yr anghydraddoldebau presennol rhwng dysgwyr difreintiedig a'u cyfoedion. Nid oedd Estyn yn gallu darparu'r lefel o gymorth yr oedd wedi gobeithio ei roi i sefydliadau mewn cysylltiad â'r cwricwlwm newydd a'r diwygiadau i anghenion dysgu ychwanegol. Mae'n destun pryder bod Estyn yn adrodd bod y cynnydd o ran cynllunio ar gyfer gweithredu'r Cwricwlwm i Gymru yn amrywio'n fawr ar draws y sector. Mae sgiliau Cymraeg dysgwyr mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg nad ydyn nhw'n siarad Cymraeg gartref wedi dirywio.

Er gwaethaf rhai ymylon arian, roeddem yn pryderu am lawer o'r hyn a nodwyd gan Estyn yn ei adroddiad blynyddol ac am yr hyn a glywsom yn y pwyllgor ac rydym yn dal i bryderu am hynny. Cymaint felly, mewn gwirionedd, fod ein gwaith craffu blynyddol ar Estyn wedi bod yn sbardun allweddol i ddau ymchwiliad pwyllgor. Ysgogwyd y cyntaf, i aflonyddu rhywiol gan gyfoedion ymhlith dysgwyr, gan gyhoeddi adroddiad Estyn ar aflonyddu rhywiol ymhlith disgyblion ysgol uwchradd ym mis Rhagfyr. Disgwylir i'n hadroddiad terfynol ar y broblem hon sy'n peri gofid mawr ac sy'n endemig gael ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf. Bydd yr ail, y byddwn yn ei lansio'n fuan iawn, yn ymchwilio i absenoldeb parhaus o'r ysgol ymhlith rhai plant—ein mwyaf agored i niwed yn aml—sydd wedi'i waethygu gan gyfyngiadau symud pandemig COVID-19.

Byddwn ni hefyd yn defnyddio gwaith Estyn i lywio darn o waith yn y Senedd i fonitro'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd a gweithredu'r diwygiadau i anghenion dysgu ychwanegol, a fydd yn dechrau yn yr wythnosau nesaf. Mae hyn yn dangos pam y mae gwaith Estyn, ein gwaith craffu blynyddol ar adroddiadau blynyddol Estyn a'n perthynas barhaus ag Estyn mor hanfodol i allu'r Senedd i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif o ran lles ac ansawdd yr addysg y mae'n ei darparu i blant a phobl ifanc. Fel y mae adroddiad Estyn yn ei gwneud yn gwbl glir, mae craffu'n bwysicach yn awr nag y bu erioed.

19:00

I just wanted to follow on from what was said by the Tory spokesman on the foundation stage and primary schools. I just wanted to look at the most important sector, in my view, which is the early years sector, because that is when you can make the most difference in terms of disadvantage. 

I suppose the first thing I'd like to say is that I am concerned about the reduction in non-statutory nursery education from the height of over 700 providers to just over 500 in July last year. It might not be that that is so worrying if it has led to an increase in the statutory sector of nursery education provision, and perhaps the education Minister could clarify that, but in the context of our ambition to expand the early years sector and increase the provision for two-year-olds as well as three and four-year-olds, that is potentially a pretty serious issue.

I obviously am also concerned, as others are, about the impact of the pandemic, particularly on the youngest children who don't live in houses with lots of lovely garden space, because for them the consequences will have been devastating. Trying to teach and provide an alternative education through a screen for two, three and four-year-olds—well, good luck on that one, because it really is very difficult to engage their attention online for more than a few moments. I think that one of the biggest concerns is the decline in behaviour, the physical skills and the speech and language difficulties, which of course lead to frustration, because any child who cannot express themselves is bound to take it out in poor behaviour.

There are some positives from the Estyn report, which is always great to read about, which is making a virtue out of the need to have more education outdoors, because obviously having education outdoors massively reduces the risk of contracting COVID. It was great to read about the good work being done in Denbighshire, Wrexham and Llanidloes to really increase the wealth of understanding that young people can get from the outdoors, as well as encouraging, during the lockdown, parents' learning by providing the right tools to encourage parents to take their kids out and help their learning, just by standing on the grass with bare feet. 

I think there's a worrying concern as well in relation to early years, which is that many settings didn't accept college students or apprentices this year, which obviously leads to even greater challenges for getting appropriately qualified staff for our endeavours in expanding the early years sector. These are clearly quite worrying issues and produce significant challenges for us moving forward.

Hoffwn i ychwanegu at yr hyn a ddywedodd llefarydd y Torïaid am y cyfnod sylfaen a'r ysgolion cynradd. Hoffwn i edrych ar y sector pwysicaf, yn fy marn i, sef y sector blynyddoedd cynnar, oherwydd dyna pryd y gallwch chi wneud y gwahaniaeth mwyaf o ran anfantais.

Mae'n debyg mai'r peth cyntaf yr hoffwn ei ddweud yw fy mod i'n pryderu am y gostyngiad mewn addysg feithrin anstatudol o'r penllanw o 700 o ddarparwyr i ychydig dros 500 ym mis Gorffennaf y llynedd. Efallai nad yw hynny'n peri cymaint o bryder os yw wedi arwain at gynnydd yn y sector statudol o ddarpariaeth addysg feithrin, ac efallai y gallai'r Gweinidog addysg egluro hynny, ond yng nghyd-destun ein huchelgais i ehangu'r sector blynyddoedd cynnar a chynyddu'r ddarpariaeth ar gyfer plant dwy flwydd oed yn ogystal â phlant tair a phedair oed, gallai hynny fod yn fater eithaf difrifol.

Rwy'n pryderu hefyd, yn amlwg, fel y mae eraill yn ei wneud, am effaith y pandemig, yn enwedig ar y plant ieuengaf nad ydyn nhw'n byw mewn tai sydd â llawer o le gardd hyfryd, oherwydd byddai'r canlyniadau wedi bod yn ddinistriol iddyn nhw. Ceisio addysgu a darparu addysg amgen drwy sgrin i blant dwy, tair a phedair oed—wel, pob lwc gyda hynny, gan ei bod yn anodd iawn cadw eu sylw ar-lein am fwy nag ychydig funudau. Rwy'n credu mai un o'r pryderon mwyaf yw'r dirywiad mewn ymddygiad, y sgiliau corfforol a'r anawsterau iaith a lleferydd, sydd wrth gwrs yn arwain at rwystredigaeth, gan fod unrhyw blentyn na all fynegi ei hun yn sicr o adlewyrchu hyn drwy ymddygiad gwael.

Mae rhai pethau cadarnhaol o adroddiad Estyn, sydd bob amser yn wych i ddarllen amdanyn nhw, sef gwneud yr angen i gael mwy o addysg yn yr awyr agored yn rhinwedd, oherwydd yn amlwg, mae cael addysg yn yr awyr agored yn lleihau'r risg o ddal COVID yn aruthrol. Roedd yn wych darllen am y gwaith da sy'n cael ei wneud yn sir Ddinbych, Wrecsam a Llanidloes i gynyddu'n wirioneddol y ddealltwriaeth gyfoethog y gall pobl ifanc ei chael o'r awyr agored, yn ogystal ag annog, yn ystod y cyfyngiadau symud, ddysgu rhieni drwy ddarparu'r offer cywir i annog rhieni i fynd â'u plant allan a helpu eu dysgu, dim ond drwy sefyll ar y glaswellt gyda thraed noeth.

Rwy'n credu bod pryder hefyd mewn cysylltiad â'r blynyddoedd cynnar, sef nad oedd llawer o leoliadau'n derbyn myfyrwyr coleg na phrentisiaid eleni, sy'n amlwg yn arwain at fwy byth o heriau o ran cael staff sydd â chymwysterau priodol ar gyfer ein hymdrechion i ehangu'r sector blynyddoedd cynnar. Mae'r rhain yn amlwg yn faterion sy'n peri cryn bryder ac yn creu heriau sylweddol i ni wrth symud ymlaen.

19:05

Diolch, Llywydd, a diolch i bob Aelod sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon. Er bod yr hyn sydd yn adroddiad Estyn yn dangos bod llawer gyda ni i fod yn falch ohono fe yn ein system addysg, mae'r adroddiad hefyd, wrth gwrs, yn taflu goleuni ar rai o'r elfennau hynny sydd yn rhaid inni barhau i ddelio â nhw. Rwy'n cytuno bod hyn yn cynnwys rhai o'r pethau a wnaeth Heledd Fychan sôn amdanyn nhw yn ei chyfraniad hi.

Thank you, Llywydd, and thank you to all Members who have contributed to this debate. Although what is noted in the Estyn report shows that we have a great deal to be proud of in our education system, the report, of course, also sheds light on some of the elements that we need to continue to tackle. I agree that this includes some of the issues that Heledd Fychan talked about in her contribution.

We will be supporting the Plaid amendment, which Heledd Fychan spoke about. It reflects our focus and priority as a Government, and the efforts, indeed, of the entire education workforce. She made some important points in relation to the costs of the school day. She will be aware of the work that we've been doing with partners to provide guidance to schools in relation to that, and I know that she will have welcomed the extension of the PDG access funding, both in terms of availability to all school years and the additional in-year contribution that we've been able to make as a Government to those families that are struggling this year.

Laura Anne Jones made a series of important points. I agree with her that probably the key point in the report relates to the unequal burdens felt by different learners, and in particular those from a disadvantaged background. She gave a warm welcome to the statement I made in the Senedd at the end of last term in relation to the work we are doing as a Government to support those learners. She made an important point about attendance, which is very clearly highlighted as a concern in the report, and I'll be making a statement to the Senedd very soon on our approach to attendance, building on what we've learnt from a review that we've undertaken that goes beyond the data, if you like, to try and put that in its broader context.

Jayne Bryant made a very important point in relation to the impact on the Welsh language.

Byddwn ni'n cefnogi gwelliant Plaid, y soniodd Heledd Fychan amdano. Mae'n adlewyrchu ein pwyslais a'n blaenoriaeth fel Llywodraeth, ac ymdrechion y gweithlu addysg cyfan, yn wir. Gwnaeth rai pwyntiau pwysig mewn cysylltiad â chostau'r diwrnod ysgol. Bydd yn ymwybodol o'r gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud gyda phartneriaid i roi arweiniad i ysgolion mewn cysylltiad â hynny, a gwn y bydd wedi croesawu ymestyn cyllid mynediad y Grant Datblygu Disgyblion, o ran bod ar gael i bob blwyddyn ysgol a'r cyfraniad ychwanegol yn ystod y flwyddyn yr ydym wedi gallu ei wneud fel Llywodraeth i'r teuluoedd hynny sy'n ei chael yn anodd eleni.

Gwnaeth Laura Anne Jones gyfres o bwyntiau pwysig. Rwy'n cytuno â hi fod y pwynt allweddol yn yr adroddiad, mae'n debyg, yn ymwneud â'r beichiau anghyfartal yr oedd gwahanol ddysgwyr yn eu teimlo, ac yn enwedig y rhai hynny o gefndir difreintiedig. Rhoddodd groeso cynnes i'r datganiad a wnes i yn y Senedd ddiwedd y tymor diwethaf mewn cysylltiad â'r gwaith yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth i gefnogi'r dysgwyr hynny. Gwnaeth bwynt pwysig am bresenoldeb, sy'n cael ei amlygu'n glir iawn yn bryder yn yr adroddiad, a byddaf yn gwneud datganiad i'r Senedd yn fuan iawn ar ein dull o ymdrin â phresenoldeb, gan adeiladu ar yr hyn yr ydym wedi'i ddysgu o adolygiad yr ydym wedi'i gynnal sy'n mynd y tu hwnt i'r data, os mynnwch chi, i geisio rhoi hynny yn ei gyd-destun ehangach.

Gwnaeth Jayne Bryant bwynt pwysig iawn ynglŷn â'r effaith ar y Gymraeg.

Mae'r gwaith mae awdurdodau lleol mewn mannau yng Nghymru yn ei wneud i aildrochi rhai o'n dysgwyr ni sydd wedi cael y profiad o golli rywfaint ar eu Cymraeg yn y cyfnod hwn yn bwysig, a hoffwn i ddiolch hefyd i'r partneriaid, fel RhAG ac eraill, sydd wedi bod yn gweithio gyda ni i wneud ein gorau glas i leihau'r impact andwyol hynny ar yr iaith.

The work that local authorities in parts of Wales are doing to reimmerse some of our learners who've had the experience of losing some of their Welsh during this past period is important, and I'd also like to thank partners, such as RhAG and others, who have been working with us to do our level best to decrease that detrimental impact on the language.

Jenny Rathbone made an important series of points in relation to the impact on the non-maintained sector. The report talks about the financial fragility of a number of settings. She will know that we committed £8 million between March 2020 and 2021 through the Recruit, Recover and Raise Standards programme, and we're working closely with stakeholders, including with Estyn, to understand where support could be best directed in future, including for speech and language services, which she highlighted in her question. In this coming financial year, we're increasing funding to local authorities so that they can better support settings delivering early education to reflect the important points that she made in her contribution.

As we look to the future, Llywydd, I'd like to touch briefly on the role of Estyn itself. The annual report we've discussed today covered an academic year when core inspections were almost completely suspended because of the pandemic. Instead, Estyn inspectors engaged with schools and education and training providers to discuss a range of issues, including the impact of the pandemic, and, importantly, to offer support. As Jayne Bryant said in her contribution, Estyn continue to maintain close contact with schools and settings in follow-up. Formal monitoring of schools requiring special measures or significant improvement resumed in the 2021 summer term, and I'm pleased to say that, to date, a good proportion of these schools have made sufficient progress and been removed from the category.

Our school leaders and the wider educational workforce have faced and continue to face significant pressures. That's why it was important that I agreed with the previous chief inspector last summer to continue the suspension of Estyn's core inspection programme for a further term, alongside the number of other measures I announced to make space for schools. Estyn subsequently started piloting new inspection arrangements with volunteer schools and pupil referral units in the spring term this year, and during the summer term, they're extending their piloting with a larger sample of schools, which they will select themselves, to test out the new arrangements in a wider variety of settings. They will continue with a return to inspections across other sectors, including for our post-16 settings.

From September, Estyn plan to resume a normal inspection programme across all sectors. The objective and independent information provided by inspections will provide us with vital evidence on how schools are implementing curriculum and ALN reforms, to which a number of speakers have made reference, as well as with wider intelligence about the education system. That's why we've increased funding allocations to Estyn to enable the inspectorate to complete the inspection of all schools in the current cycle by July 2024, in spite of the pause in inspections during the pandemic.

Finally, you will all know that since the publication of the annual report, a new chief inspector has been appointed, and I look forward to continuing to work with Owen Evans over the coming months and to listen to his views on how inspection and Estyn's wider activities can help support our education system to achieve high standards and aspirations for all.

Gwnaeth Jenny Rathbone gyfres bwysig o bwyntiau mewn cysylltiad â'r effaith ar y sector nas cynhelir. Mae'r adroddiad yn sôn am nifer o leoliadau sy'n fregus yn ariannol. Bydd yn gwybod ein bod wedi ymrwymo £8 miliwn rhwng mis Mawrth 2020 a 2021 drwy'r rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau, ac rydym yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid, gan gynnwys Estyn, i ddeall i ble y gellid cyfeirio cymorth orau yn y dyfodol, gan gynnwys ar gyfer gwasanaethau iaith a lleferydd, y tynnodd sylw atyn nhw yn ei chwestiwn. Yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod, rydym yn cynyddu'r cyllid i awdurdodau lleol fel y gallan nhw gefnogi lleoliadau sy'n darparu addysg gynnar yn well i adlewyrchu'r pwyntiau pwysig a wnaeth yn ei chyfraniad.

Wrth i ni edrych tua'r dyfodol, Llywydd, hoffwn sôn yn fyr am swyddogaeth Estyn ei hun. Roedd yr adroddiad blynyddol yr ydym wedi'i drafod heddiw yn cwmpasu blwyddyn academaidd pan ataliwyd arolygiadau craidd bron yn llwyr oherwydd y pandemig. Yn lle hynny, ymgysylltodd arolygwyr Estyn ag ysgolion a darparwyr addysg a hyfforddiant i drafod amrywiaeth o faterion, gan gynnwys effaith y pandemig, ac, yn bwysig, i gynnig cymorth. Fel y dywedodd Jayne Bryant yn ei chyfraniad, mae Estyn yn parhau i gadw mewn cysylltiad agos ag ysgolion a lleoliadau mewn gwaith dilynol. Ailddechreuodd monitro ffurfiol ar ysgolion sydd angen mesurau arbennig neu welliant sylweddol yn nhymor yr haf 2021, ac rwy'n falch o ddweud bod cyfran dda o'r ysgolion hyn, hyd yma, wedi gwneud cynnydd digonol ac wedi eu tynnu o'r categori.

Mae arweinwyr ein hysgolion a'r gweithlu addysgol ehangach wedi wynebu pwysau sylweddol ac yn parhau i'w hwynebu. Dyna pam yr oedd yn bwysig i mi gytuno â'r prif arolygydd blaenorol yr haf diwethaf i barhau i atal rhaglen arolygu graidd Estyn am dymor arall, ochr yn ochr â nifer o fesurau eraill a gyhoeddais i wneud lle i ysgolion. Wedi hynny, dechreuodd Estyn dreialu trefniadau arolygu newydd gydag ysgolion gwirfoddol ac unedau cyfeirio disgyblion yn nhymor y gwanwyn eleni, ac yn ystod tymor yr haf, maen nhw'n ymestyn eu cynllun treialu gyda sampl mwy o ysgolion, y byddan nhw'n eu dewis eu hunain, i brofi'r trefniadau newydd mewn amrywiaeth ehangach o leoliadau. Byddan nhw'n parhau i ddychwelyd i arolygiadau ar draws sectorau eraill, gan gynnwys ar gyfer ein lleoliadau ôl-16.

O fis Medi ymlaen, mae Estyn yn bwriadu ailddechrau rhaglen arolygu arferol ar draws pob sector. Bydd yr wybodaeth wrthrychol ac annibynnol a ddarperir gan arolygiadau yn rhoi tystiolaeth hanfodol i ni o sut y mae ysgolion yn gweithredu diwygiadau'r cwricwlwm ac ADY, y mae nifer o siaradwyr wedi cyfeirio atyn nhw, yn ogystal â gwybodaeth ehangach am y system addysg. Dyna pam yr ydym wedi cynyddu'r dyraniadau cyllid i Estyn i alluogi'r arolygiaeth i gwblhau'r arolygiad o bob ysgol yn y cylch presennol erbyn mis Gorffennaf 2024, er gwaethaf yr oedi mewn arolygiadau yn ystod y pandemig.

Yn olaf, byddwch i gyd yn gwybod bod prif arolygydd newydd wedi'i benodi ers cyhoeddi'r adroddiad blynyddol, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gydag Owen Evans dros y misoedd nesaf a gwrando ar ei farn ar sut y gall arolygu a gweithgareddau ehangach Estyn helpu i gefnogi ein system addysg i gyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb.

19:10

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu gwelliant 1? Nac oes, dim gwrthwynebiad, ac felly derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Thank you, Minister. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? There are no objections, and therefore amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment 1 agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn nesaf, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig wedi ei ddiwygio? 

Next, the proposal is to agree the motion as amended. 

Cynnig NDM7980 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi Adroddiad Blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2020-21 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Ebrill 2022.

2. Yn croesawu'r ffaith bod yr adroddiad yn cydnabod gwydnwch a dyfalbarhad y gweithlu addysg a sut y maent wedi bod yn hyblyg, yn greadigol ac wedi addasu mewn ffyrdd arloesol i gefnogi dysgwyr.

3. Yn croesawu'r ffaith y 'rhoddodd yr holl ddarparwyr flaenoriaeth i les eu dysgwyr’ a’u bod yn parhau i gryfhau cysylltiadau gyda theuluoedd a chymunedau.

4. Yn nodi na ddylem ddiystyru effaith y pandemig ar les dysgwyr, staff ac arweinwyr.

5. Yn gresynu at ganfyddiadau Estyn y 'daeth y rhaniad rhwng disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a mwy breintiedig yn amlycach dros gyfnod y pandemig.'

6. Yn credu y bydd y gwahaniaethau a amlinellir yn yr adroddiad yn cael eu gwaethygu ymhellach gan yr argyfwng costau byw ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag Estyn i gynyddu ymdrechion i sicrhau bod mesurau i gefnogi plant o gefndiroedd difreintiedig mewn ysgolion yn cael eu gweithredu ar frys.

Motion NDM7980 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes the Annual Report for 2020-21 of Her Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales that was laid in Table Office on 7 April 2022.

2. Welcomes that the report recognises the resilience and perseverance of the education workforce and how they have been flexible, creative and adapted in innovative ways to support learners.

3. Welcomes that ‘all providers prioritised the wellbeing of their learners’ and continued to strengthen links with families and communities.

4. Notes that we should not underestimate the impact of the pandemic on wellbeing of learners, staff and leaders.

5. Regrets Estyn’s findings that 'the divide between pupils from disadvantaged and more privileged backgrounds became more pronounced over the course of the pandemic.'

6. Believes that the disparities outlined in the report will be further exacerbated by the cost-of-living crisis and calls on the Welsh Government to work with Estyn to increase efforts to ensure measures to support children from disadvantaged backgrounds in schools are implemented urgently.

A oes unrhyw wrthwynebiad i dderbyn y cynnig wedi ei ddiwygio? Nac oes, felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Does any Member object? No, therefore the motion as amended as agreed.

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion as amended agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Mae hynny'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio ar gyfer y pleidleisiau eraill, ac felly mi wnawn ni gymryd toriad byr nawr, tra'n bod ni'n paratoi ar gyfer y bleidlais yn dechnegol.

That brings us to voting time for the other votes this afternoon, so we'll take a short break in preparation for voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:12.

Plenary was suspended at 19:12.

19:15

Ailymgynullodd y Senedd am 19:18, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 19:18, with the Llywydd in the Chair.

15. Cyfnod Pleidleisio
15. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Yr eitem gyntaf i bleidleisio arni yw eitem 10, a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Iaith Arwyddion Prydain yw'r bleidlais honno. Dwi'n galw am y bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

That brings us to voting time. The first vote this afternoon is on item 10, the LCM on the British Sign Language Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions and 11 against. Therefore, the motion is agreed.

Eitem 10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Iaith Arwyddion Prydain: O blaid: 43, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 10. LCM on the British Sign Language Bill: For: 43, Against: 11, Abstain: 0

Motion has been agreed

Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Iechyd a Gofal sydd nesaf—y bleidlais yn eitem 11. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Eluned Morgan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, 11 yn erbyn. Mae'r cynnig o dan eitem 11 wedi ei gymeradwyo.

We now move to the LCM on the Health and Care Bill, which is under item 11. I call vote a vote on the motion, tabled in the name of Eluned Morgan. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, 11 against. Therefore, the motion under item 11 is agreed.

19:20

Eitem 11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Iechyd a Gofal: O blaid: 43, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 11. LCM on the Health and Care Bill: For: 43, Against: 11, Abstain: 0

Motion has been agreed

Eitem 12 sydd nesaf—y cynnig ar y ddadl ar egwyddorion cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pwer i Addasu). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, un yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig o dan eitem 12 wedi ei gymeradwyo.

We move now to item 12—the debate on the general principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, one abstention, 26 against, and therefore the motion under item 12 is agreed.

Eitem 12. Dadl ar Egwyddorion Cyffredinol Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pwer i Addasu): O blaid: 27, Yn erbyn: 26, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig

Item 12. Debate on the General Principles of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill: For: 27, Against: 26, Abstain: 1

Motion has been agreed

Eitem 13 sydd nesaf—y cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pwer i Addasu). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, un yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig o dan eitem 13 hefyd wedi ei gymeradwyo.

We move to item 13—the motion to agree the financial resolution in respect of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, one abstention, 26 against, and therefore the motion under item 13 is agreed.

Eitem 13. Cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol ynghylch Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pwer i Addasu): O blaid: 27, Yn erbyn: 26, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig

Item 13. Motion to agree the financial resolution in respect of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill: For: 27, Against: 26, Abstain: 1

Motion has been agreed

A dyna ni, dyna ddiwedd ar y pleidleisio am y prynhawn yma.

And that concludes voting for this afternoon.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:22.

The meeting ended at 19:22.