Y Cyfarfod Llawn
Plenary
09/02/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sydd gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.
The first item today is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Sioned Williams.
1. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg ynghylch hawliau disgyblion ysgol anabl? OQ57596
1. What discussions has the Minister had with the Minister for Education and the Welsh Language regarding the rights of disabled schoolchildren? OQ57596
Diolch yn fawr, Sioned Williams. The Welsh Government is committed to achieving equity and inclusion in education. Our sustainable communities for learning programme promotes access for all. Schools and further education institutions supported through the programme must ensure their buildings allow access for disabled pupils, students, staff and visitors.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau tegwch a chynhwysiant mewn addysg. Mae ein rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu yn hyrwyddo mynediad i bawb. Mae'n rhaid i ysgolion a sefydliadau addysg bellach a gefnogir drwy'r rhaglen sicrhau bod eu hadeiladau yn caniatáu mynediad i ddisgyblion, myfyrwyr, staff ac ymwelwyr anabl.
Diolch, Weinidog. I wrote to the education Minister last year expressing concerns about the lack of tangible action to address the disruption to the education of disabled and additional learning needs pupils during the pandemic. Mark Edwards is one of many constituents who have contacted me on this issue. He feels that his son, an additional learning needs pupil at Ysgol Maes y Coed, Bryncoch, is being treated unequally, though through no fault of the school itself, as he is continuing to miss out on crucial and prolonged periods of his education. No provision of non-intrusive COVID tests forces many pupils, like Mark's son, into a mandatory isolation period every time they exhibit a potential symptom. The lack of adequate specialist teaching reserves to mitigate the impact of infection on staffing are just some examples of the need for the Government to act. Mark's son's class has been closed for weeks at a time on occasion over the last months, sometimes with less than a day's notice. Mark told me, 'It is as if children like my son and their education have less value.' How will the Minister uphold the rights of all children to an equal education during this time and what will the Minister do to ensure that children with disabilities and additional learning needs are not discriminated against in this way?
Diolch, Weinidog. Ysgrifennais at y Gweinidog addysg y llynedd i fynegi pryderon am y diffyg gweithredu o sylwedd i fynd i’r afael â’r tarfu ar addysg disgyblion anabl a disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol yn ystod y pandemig. Mae Mark Edwards yn un o lawer o etholwyr sydd wedi cysylltu â mi ynghylch y mater hwn. Mae'n teimlo bod ei fab, sy’n ddisgybl anghenion dysgu ychwanegol yn Ysgol Maes y Coed, Bryncoch, yn cael ei drin yn anghyfartal, er nad oes unrhyw fai ar yr ysgol ei hun, gan ei fod yn parhau i golli cyfnodau hanfodol ac estynedig o'i addysg. Mae diffyg darpariaeth profion COVID anymwthiol yn gorfodi llawer o ddisgyblion, fel mab Mark, i orfod ynysu am gyfnod bob tro y bydd ganddynt symptomau posibl. Rhai enghreifftiau yn unig o’r angen i’r Llywodraeth weithredu yw’r diffyg cronfeydd addysgu arbenigol digonol i liniaru effaith heintiau ar staffio. Mae dosbarth mab Mark wedi bod ar gau am wythnosau ar y tro ar brydiau dros y misoedd diwethaf, gyda llai na diwrnod o rybudd weithiau. Dywedodd Mark wrthyf, 'Mae fel pe bai plant fel fy mab a'u haddysg yn llai gwerthfawr.' Sut y bydd y Gweinidog yn cynnal hawliau pob plentyn i addysg gyfartal yn ystod y cyfnod hwn, a beth y bydd y Gweinidog yn ei wneud i sicrhau na cheir gwahaniaethu yn erbyn plant ag anableddau ac anghenion dysgu ychwanegol yn y modd hwn?
Diolch yn fawr, Sioned Williams, for that very important question and feeding back that evidence. We are addressing additional learning needs as a result of our commitment to children's rights and commitment to disabled children's rights, in fact, very much embedded in the Rights of Children and Young Person's (Wales) Measure 2011.
So, we're investing in disabled children's lives through our financial commitment. That's crucial in terms of resource—£21 million to deliver the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 in the Welsh Government budget for 2023. But, clearly, we've got to overcome barriers to learning so that disabled children can reach their full potential. The education Minister announced an extra £10 million this year to provide tailored support for children and young people with additional learning needs, including many disabled children—importantly, in response to your question—who have been adversely impacted by the pandemic. And, of course, this is also acknowledged in the Curriculum and Assessment (Wales) Act 2021.
So, I think, last month, again, the Minister for education announced £100 million in additional funding to make schools and colleges COVID-secure and £50 million will also help in terms of accessible buildings. So, this is clearly the commitment and principal objective, not just for myself as the Minister for Social Justice, but also the Minister for Education and the Welsh Language.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, am eich cwestiwn hynod bwysig ac am fwydo’r dystiolaeth honno’n ôl. Rydym yn mynd i’r afael ag anghenion dysgu ychwanegol o ganlyniad i’n hymrwymiad i hawliau plant a’n hymrwymiad i hawliau plant anabl, mewn gwirionedd, sydd wedi’u hymgorffori'n bendant iawn ym Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011.
Felly, rydym yn buddsoddi ym mywydau plant anabl drwy ein hymrwymiad ariannol. Mae hynny'n hollbwysig o ran adnoddau—£21 miliwn i gyflwyno'r Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg 2018 (Cymru)yng nghyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2023. Ond, yn amlwg, mae'n rhaid inni oresgyn rhwystrau i ddysgu fel y gall plant anabl gyflawni eu potensial llawn. Cyhoeddodd y Gweinidog addysg £10 miliwn yn ychwanegol eleni i ddarparu cymorth wedi’i deilwra i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, gan gynnwys llawer o blant anabl—yn bwysig iawn, mewn ymateb i’ch cwestiwn—y mae’r pandemig wedi cael effaith andwyol arnynt. Ac wrth gwrs, caiff hyn ei gydnabod hefyd yn Neddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021.
Felly, fis diwethaf, unwaith eto, credaf fod y Gweinidog addysg wedi cyhoeddi £100 miliwn mewn cyllid ychwanegol i wneud ysgolion a cholegau yn ddiogel rhag COVID, a bydd £50 miliwn hefyd yn helpu i sicrhau mynediad i adeiladau. Felly, mae’n amlwg mai dyma’r ymrwymiad a’r prif amcan, nid yn unig i mi fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ond hefyd i Weinidog y Gymraeg ac Addysg.
All children have the right to play, as enshrined in the United Nations Convention on the Rights of the Child. Article 31 of the convention states that every child has the right to:
'rest and leisure, to engage in play and recreational activities appropriate to the age of the child and to participate freely in cultural life and the arts.'
Section 11 of the Children and Families (Wales) Measure 2010 requires local authorities to have regard to the needs of children who are disabled persons in relation to the sufficiency of play opportunities in the local authority's area of responsibility. Despite this responsibility to have regard to the needs of children, there are many playgrounds across Wales that don't have a single suitable facility for a child with a disability. In my own constituency of Aberconwy, parents have spoken to me and say they have to sit and watch their children watching other children play. I'm sure, Minister, you would agree with me, this is incredibly sad and shouldn't be happening in this day and age. So, would you discuss the matter with the First Minister, and have a look at whether there's any intention to create a legal responsibility to provide adequate funding for local authorities to ensure that all playgrounds, in every community, do have at least one facility for children with disabilities? Thank you.
Mae gan bob plentyn hawl i chwarae, fel y'i hymgorfforwyd yng Nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Mae Erthygl 31 o’r confensiwn yn nodi bod gan bob plentyn hawl:
'i orffwys a chael hamdden, chwarae ac ymroi i weithgareddau adloniadol sy’n briodol i oedran y plentyn a chymryd rhan ddirwystr mewn bywyd diwylliannol a’r celfyddydau.'
Mae adran 11 o Fesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol roi sylw i anghenion plant sy’n bobl anabl mewn perthynas â digonolrwydd cyfleoedd chwarae yn yr ardal y mae'r awdurdod lleol yn gyfrifol amdani. Er gwaethaf y cyfrifoldeb hwn i roi sylw i anghenion plant, mae llawer o feysydd chwarae ledled Cymru nad oes ganddynt unrhyw gyfleuster addas ar gyfer plentyn ag anabledd. Yn fy etholaeth i, Aberconwy, mae rhieni wedi dweud wrthyf fod yn rhaid iddynt eistedd a gwylio eu plant yn gwylio plant eraill yn chwarae. Rwy’n siŵr y byddech yn cytuno â mi, Weinidog, fod hyn yn hynod o drist ac na ddylai fod yn digwydd yn yr oes sydd ohoni. Felly, a wnewch chi drafod y mater gyda’r Prif Weinidog, ac edrych i weld a oes unrhyw fwriad i greu cyfrifoldeb cyfreithiol i ddarparu cyllid digonol i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod gan bob maes chwarae, ym mhob cymuned, o leiaf un cyfleuster ar gyfer plant ag anableddau? Diolch.
I thank the Member for that important question as well. Of course, local authorities do have a statutory responsibility for the preparation of an accessibility strategy, and that is, in fact, for the entire educational estate. I appreciate that you're also referring to playgrounds in the community as well, which are the responsibility of local authorities. But that is where the statutory responsibilities that are laid down in our children and young people's rights Measure is so important for us here in Wales. But I certainly will be taking this up and exploring this, particularly with the Deputy Minister for Social Services, who is responsible for children and young people. And I also draw attention to the funding that's gone into Playworks and the Summer of Fun last year, which of course did also reach out in terms of inclusive engagement with children and young people, and to make sure that the physical environment was inclusive in that respect.
Diolch i’r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw hefyd. Wrth gwrs, mae gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb statudol i baratoi strategaeth hygyrchedd, a hynny, mewn gwirionedd, ar gyfer yr ystâd addysgol gyfan. Rwy’n sylweddoli eich bod hefyd yn cyfeirio at feysydd chwarae yn y gymuned hefyd, sy’n gyfrifoldeb i awdurdodau lleol. Ond dyna lle y mae’r cyfrifoldebau statudol a nodir yn ein Mesur hawliau plant a phobl ifanc mor bwysig i ni yma yng Nghymru. Ond yn sicr, byddaf yn mynd i’r afael â hyn ac yn archwilio'r mater, yn enwedig gyda’r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, sy’n gyfrifol am blant a phobl ifanc. A thynnaf sylw hefyd at y cyllid a roddwyd i Gwaith Chwarae a’r Haf o Hwyl y llynedd, a oedd hefyd yn estyn allan gan ymgysylltu'n gynhwysol â phlant a phobl ifanc, ac i sicrhau bod yr amgylchedd ffisegol yn gynhwysol yn hynny o beth.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i amddiffyn pobl ar incwm isel yn sgil yr argyfwng costau byw? OQ57618
2. What action is the Welsh Government taking to protect people on low incomes in the face of the cost-of-living crisis? OQ57618
Diolch, Delyth Jewell. As the cost-of-living crisis intensifies, we have doubled the amount of the winter fuel support scheme payment, from £100 to £200, and extended our funding for foodbanks, community food partnerships and community hubs.
Diolch, Delyth Jewell. Wrth i’r argyfwng costau byw waethygu, rydym wedi dyblu'r taliad cymorth tanwydd gaeaf, o £100 i £200, ac wedi ymestyn ein cyllid ar gyfer banciau bwyd, partneriaethau bwyd cymunedol a hybiau cymunedol.
Diolch, Weinidog. I'd like to ask you specifically, please, about some more information on the round-table that you're going to be hosting next week, which I really do welcome. I know that the Government agreed to convene that following a Plaid Cymru debate in the Senedd. I'd be grateful if you could give us some more information, please, about the sectors and the groups that will be represented. And—this is something that came up, actually, with one of your colleagues yesterday in the Chamber—could you please give us more of an assurance that the voices of people who are going to be most deeply affected personally by these cost increases will be heard as part of that round-table? As well as that, if I may, quickly, Minister, I've had constituents—I'm sure that you will have had the same—contacting me, asking what the Welsh Government intends to do with the Barnett consequential from the English council tax discount. I appreciate you've said that you're working on ways to ensure that the support reaches the people who are most vulnerable. I assume this is going to be discussed as part of the round-table too, but could you give us an indication, please, about when you'll be in a position to make an announcement on that? Thank you.
Diolch, Weinidog. Hoffwn ofyn yn benodol i chi, os gwelwch yn dda, am ragor o wybodaeth am yr uwchgynhadledd bord gron y byddwch yn ei chynnal yr wythnos nesaf, a chroesawaf hynny'n fawr. Gwn fod y Llywodraeth wedi cytuno i'w chynnull yn dilyn dadl Plaid Cymru yn y Senedd. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi rhagor o wybodaeth i ni, os gwelwch yn dda, am y sectorau a’r grwpiau a fydd yn cael eu cynrychioli. Ac—mae hyn yn rhywbeth a godwyd, mewn gwirionedd, gydag un o'ch cyd-Weinidogion ddoe yn y Siambr—a allwch roi mwy o sicrwydd i ni y bydd lleisiau'r bobl y bydd y cynnydd hwn yn y costau'n effeithio fwyaf arnynt yn bersonol yn cael eu clywed yn rhan o'r uwchgynhadledd bord gron honno? Yn ogystal â hynny, os caf, yn gyflym, Weinidog, mae etholwyr wedi cysylltu â mi—rwy’n siŵr y bydd yr un peth wedi digwydd i chi—i ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud â'r swm canlyniadol Barnett yn sgil gostyngiad y dreth gyngor yn Lloegr. Rwy'n deall eich bod wedi dweud eich bod yn gweithio ar ffyrdd o sicrhau bod y cymorth yn cyrraedd y bobl fwyaf agored i niwed. Rwy’n cymryd bod hyn yn mynd i gael ei drafod yn rhan o’r uwchgynhadledd bord gron hefyd, ond a allwch roi syniad i ni hefyd, os gwelwch yn dda, pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiad ar hynny? Diolch.
Thank you very much for that very helpful question, because I can now give you a full response on the plans for the round-table summit next Thursday, 17 February. We have invited all of the organisations that are at the sharp end of tackling poverty across Wales. Obviously, that includes those not just in terms of food poverty—the Trussell Trust and other foodbanks and community food organisations responding to the challenge of food poverty—but also those responding to the challenges of fuel poverty as well, and including those advisers who are important to us, such as the Bevan Foundation, to ensure that we take on board their evidence. The lived experience is crucial. I met with the child poverty action group last week, and the cross-party group on poverty was extremely helpful, bringing us right to the heart of what's happening in communities. But I'm also ensuring that the whole of Government is engaged with this. So, I'm bilaterally meeting all Ministers this week. We have a cross-Government working group, to look at every portfolio, in terms of what they can do to tackle the cost-of-living crisis. This is for the Welsh Government a commitment with partners. This morning, I met with the single advice fund givers, Citizens Advice, Shelter, EYST—all of those partners who are working at the sharp end, delivering advice and guidance—and the discretionary assistance fund as well. So, I will be able to report on all of this. I will be chairing the summit, alongside my colleagues the Minister for Climate Change and the Minister for Finance and Local Government. In terms of the funding, we're confirming the detail of the funding that will come to Wales as a result of the announcements by the UK Government, but at the same time, as I've said, developing plans on how we can use that funding to support people during the cost-of-living crisis, and discussing the crisis and priorities—and that's crucial about the event next week—that are coming from those who are addressing and responding to that crisis on a daily basis.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn defnyddiol iawn, oherwydd gallaf roi ymateb llawn i chi yn awr ar y cynlluniau ar gyfer yr uwchgynhadledd bord gron ddydd Iau nesaf, 17 Chwefror. Rydym wedi gwahodd pob un o’r sefydliadau sydd ar flaen y gad yn y frwydr yn erbyn tlodi ledled Cymru. Yn amlwg, mae hynny’n cynnwys nid yn unig y rheini sy'n ymwneud â thlodi bwyd—Ymddiriedolaeth Trussell a banciau bwyd eraill a sefydliadau bwyd cymunedol sy’n ymateb i her tlodi bwyd—ond hefyd y rheini sy’n ymateb i heriau tlodi tanwydd, gan gynnwys y cynghorwyr sy'n bwysig i ni, fel Sefydliad Bevan, er mwyn sicrhau ein bod yn ystyried eu tystiolaeth. Mae profiadau bywyd yn hollbwysig. Cyfarfûm â’r grŵp gweithredu ar dlodi plant yr wythnos diwethaf, ac roedd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi yn hynod ddefnyddiol, yn dod â ni at wraidd yr hyn sy’n digwydd mewn cymunedau. Ond rwyf hefyd yn sicrhau bod y Llywodraeth gyfan yn rhan o hyn. Felly, byddaf yn cael cyfarfod dwyochrog â'r holl Weinidogion yr wythnos hon. Mae gennym weithgor trawslywodraethol, i edrych ar bob portffolio, o ran yr hyn y gallant ei wneud i fynd i’r afael â’r argyfwng costau byw. I Lywodraeth Cymru, mae hwn yn ymrwymiad gyda phartneriaid. Y bore yma, cyfarfûm â’r rhai sy’n darparu'r gronfa gynghori sengl, Cyngor ar Bopeth, Shelter, y Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig—pob un o’r partneriaid sy’n gweithio ar flaen y gad, yn darparu cyngor ac arweiniad—a’r gronfa cymorth dewisol hefyd. Felly, byddaf yn gallu adrodd ar hyn oll. Byddaf yn cadeirio’r uwchgynhadledd, ochr yn ochr â'm cyd-Weinidogion, y Gweinidog Newid Hinsawdd a’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. O ran y cyllid, rydym yn cadarnhau manylion y cyllid a fydd yn dod i Gymru yn sgil y cyhoeddiadau gan Lywodraeth y DU, ond ar yr un pryd, fel y dywedais, rydym yn datblygu cynlluniau ar sut y gallwn ddefnyddio'r cyllid hwnnw i gefnogi pobl yn ystod yr argyfwng costau byw, a thrafod yr argyfwng a’r blaenoriaethau—ac mae hynny’n hollbwysig am y digwyddiad yr wythnos nesaf—a ddaw gan y rheini sy’n mynd i’r afael â’r argyfwng hwnnw ac sy'n ymateb iddo yn ddyddiol.
Minister, the cost-of-living crisis taking hold across the UK is an extremely frightening prospect to many people in my constituency. Rural poverty is something many in urban Wales don't consider when making policies to counter economic hardship for many families on lower incomes who live in rural areas. There are ways in which we can counter the crisis within the devolution settlement. Your Government has partial control of income tax levels, and every year you can choose to vary these rates. So, what consideration has the Government made of cutting the rate of income tax for basic rate payers to alleviate some of the pressures being faced by those on the lowest wages in our society? Diolch, Llywydd.
Weinidog, mae’r argyfwng costau byw sy’n effeithio ar bobl ledled y DU yn frawychus dros ben i lawer o bobl yn fy etholaeth i. Mae tlodi gwledig yn rhywbeth nad yw llawer yn y Gymru drefol yn ei ystyried wrth greu polisïau i wrthsefyll caledi economaidd i lawer o deuluoedd ar incwm is sy'n byw mewn ardaloedd gwledig. Mae yna ffyrdd o ymladd yr argyfwng o fewn y setliad datganoli. Mae gan eich Llywodraeth reolaeth rannol dros lefelau treth incwm, a bob blwyddyn, gallwch ddewis amrywio’r cyfraddau hyn. Felly, pa ystyriaeth y mae’r Llywodraeth wedi’i rhoi i dorri cyfradd y dreth incwm i'r rheini sy'n talu'r gyfradd sylfaenol er mwyn lleddfu rhywfaint ar y pwysau a wynebir gan y rheini ar y cyflogau isaf yn ein cymdeithas? Diolch, Lywydd.
Well, as far as your Government is concerned, I wish that they would listen to the calls that we've been making to ensure that the costs that are placed on household bills, those social costs and, indeed, environmental costs, are actually met by general taxation. That is our call to the UK Government, and, also, that they increase the Warm Homes discount. The fact that they're actually announcing a rebate, which doesn't come in, as the First Minister said yesterday, until October, and then expecting everyone to pay that back is really insulting to those who are living at the sharp end of the cost-of-living crisis today. What we are doing with our Welsh Government is spending our money—you participated in the draft budget debate yesterday—and we may need to make sure that every pound of that goes out to deliver for those who are at the sharpest end. Where would the money come from, I have to say, in terms of those public services? We're certainly not going to go down your route. You need to persuade your Government in Westminster to invest through general taxation in the cost-of-living crisis.
Wel, o ran eich Llywodraeth chi, hoffwn pe byddent yn gwrando ar ein galwadau i sicrhau y telir am y costau a roddir ar filiau cartrefi, y costau cymdeithasol hynny, ac yn wir, y costau amgylcheddol, drwy drethiant cyffredinol. Dyna ein galwad ar Lywodraeth y DU, a hefyd, eu bod yn cynyddu’r gostyngiad Cartrefi Clyd. Mae'r ffaith eu bod yn cyhoeddi ad-daliad nad yw'n dod i mewn, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, tan fis Hydref, ac yna'n disgwyl i bawb ei dalu'n ôl yn sarhad ar y rheini sy'n wynebu effeithiau mwyaf yr argyfwng costau byw heddiw. Yr hyn a wnawn gyda'n Llywodraeth yng Nghymru yw gwario ein harian—fe wnaethoch gymryd rhan yn y ddadl ar y gyllideb ddrafft ddoe—ac efallai y bydd angen inni sicrhau bod pob punt ohono'n cael ei wario i ddarparu ar gyfer y rheini sy'n wynebu'r effeithiau mwyaf. Mae'n rhaid imi ddweud, o ble byddai’r arian yn dod ar gyfer y gwasanaethau cyhoeddus hynny? Yn sicr, nid ydym yn mynd i ddilyn eich llwybr chi. Mae angen ichi berswadio eich Llywodraeth yn San Steffan i fuddsoddi drwy drethiant cyffredinol yn yr argyfwng costau byw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Yn gyntaf, llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. First of all, the Conservatives' spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Minister, almost a year ago the 'Procuring Well-being in Wales' report was published, and it clearly shows that after almost seven years of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 this Government has been found negligent of its responsibilities in ensuring that the Act is applied correctly for public procurement in Wales, and ensuring that the Act is delivering for the people of Wales in the manner and spirit it was intended. A particular area of the procuring well-being report that made uncomfortable reading was the response of the Government concerning the recommendations regarding climate change. As the Minister will know, the commissioner expressed concern that public money, especially when procurement was taken into account, was not being spent in line with the climate emergency that the Welsh Government has declared, and recommended that,
'In order to meet carbon emission targets, every public body should set out how they have considered the carbon impact of their procurement decisions'.
Disappointingly, the response of the Welsh Government was that the proposed social partnership and public procurement (Wales) Bill will place a duty on public bodies to produce a procurement strategy and report compliance. Now, whilst this Bill might well place a duty on public bodies, it won't achieve anything in the timescales needed. It is nothing more than kicking the can down the road, because not only has this Bill not been introduced yet, it will be several years before it becomes law and implemented. There's an absolute and unprecedented need to do everything we can to meet our carbon emission targets, but it's almost as if the Government sees the social partnership Bill as a panacea that will resolve all of their issues, when, in reality, it is just another dose of the socialist mindset that prescribes that the only way to deal with legislative failure is to create more legislation. Given that between 50 per cent and 70 per cent of all public body carbon emissions come from procurement, and given the unprecedented need to get the Welsh public sector to understand the carbon footprint, can the Minister make a commitment to implement your commissioner's recommendations that make the reporting of the carbon impact in public procurement decisions mandatory and with immediate effect? Thank you.
Diolch, Lywydd. Weinidog, bron i flwyddyn yn ôl, cyhoeddwyd adroddiad 'Caffael Llesiant yng Nghymru’, ac mae’n dangos yn glir, ar ôl bron i saith mlynedd o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, fod y Llywodraeth hon yn esgeuluso’i chyfrifoldebau i sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei rhoi ar waith yn gywir ar gyfer caffael cyhoeddus yng Nghymru, a sicrhau bod y Ddeddf yn cyflawni ar gyfer pobl Cymru yn y modd a’r ysbryd y bwriadwyd iddi wneud. Un darn o’r adroddiad llesiant caffael a oedd yn anghyfforddus i’w ddarllen oedd ymateb y Llywodraeth i’r argymhellion ynghylch newid hinsawdd. Fel y gŵyr y Gweinidog, mynegodd y comisiynydd bryder nad oedd arian cyhoeddus, yn enwedig o ystyried caffael, yn cael ei wario yn unol â’r argyfwng hinsawdd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i ddatgan, ac argymhellodd,
'Er mwyn cyflawni targedau allyriadau carbon dylai pob corff cyhoeddus ddatgan yn glir sut y maent wedi ystyried effaith carbon eu penderfyniadau caffael'.
Yn siomedig, ymateb Llywodraeth Cymru oedd y bydd y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus (Cymru) arfaethedig yn gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i lunio strategaeth gaffael ac adrodd ar gydymffurfiaeth. Nawr, er y gallai’r Bil hwn osod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus, ni fydd yn cyflawni unrhyw beth o fewn yr amserlenni sydd eu hangen. Nid yw’n ddim mwy na gohirio, oherwydd nid yw’r Bil wedi’i gyflwyno eto, ac ni ddaw'n gyfraith ac yn weithredol am sawl blwyddyn. Mae angen pendant a digynsail i wneud popeth a allwn i gyflawni ein targedau allyriadau carbon, ond mae bron fel pe bai’r Llywodraeth yn ystyried y Bil partneriaeth gymdeithasol yn ateb a fydd yn datrys pob un o’u problemau, pan nad yw'n ddim byd ond dos o’r meddylfryd sosialaidd sy’n rhagnodi mai’r unig ffordd o ymdrin â methiant deddfwriaethol yw creu mwy o ddeddfwriaeth. O ystyried bod rhwng 50 y cant a 70 y cant o holl allyriadau carbon cyrff cyhoeddus yn dod o gaffael, ac o ystyried yr angen digynsail i sicrhau bod sector cyhoeddus Cymru yn deall yr ôl troed carbon, a all y Gweinidog ymrwymo i roi argymhellion eich comisiynydd, sy’n gwneud adrodd ar effaith carbon mewn penderfyniadau caffael cyhoeddus yn orfodol, ar waith ar unwaith? Diolch.
I thought the Member was asking quite a comprehensive and well-thought-out question, and then he went to that low level again in making those low blows with regard to the social partnership and public procurement Bill. He uses the term 'panacea'. It is a significant piece of legislation, and it is definitely not being kicked into the long grass; it is scheduled to still be brought before this Senedd in this first year of this Senedd term.
Roeddwn yn meddwl bod yr Aelod yn gofyn cwestiwn go gynhwysfawr a meddylgar, ac yna disgynnodd i’r lefel isel honno unwaith eto drwy roi cic hawdd i'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus. Mae'n cyfeirio at ateb i bob problem. Mae’n ddeddfwriaeth arwyddocaol, ac yn bendant, nid yw’n cael ei ohirio; disgwylir iddi ddod gerbron y Senedd hon ym mlwyddyn gyntaf tymor y Senedd hon.
Thank you, Deputy Minister, but I feel, once again, that this Welsh Government is missing the point, because, rather than introducing new legislation, you need to make sure that existing legislation works first. If the future generations Act has been so heavily criticised for not working, why should we expect the social partnership Bill to work? As mentioned in yesterday's budget debate, the future generations commissioner has very publicly declared that her budget is the smallest of the commissioners and is not big enough for her to fully implement the Well-being of Future Generations (Wales) Act. The commissioner has further complained that 43 per cent of her time is being taken up by instructing the Welsh Government on how to implement policy within its own organisation. The commissioner has, as a result, requested that her budget be increased to £1.592 million for 2022 and 2023, so that her office can, and I quote,
'plan for and meet known statutory work demands at the end of 2021-22 and beginning of 2022-23.'
The commissioner has stated that the flat-line underfunding her office receives means in real terms, and in her own words, she
'can do less while expectations and demands for support and advice across 44 public bodies grows',
and
'The level of support and advice offered to Public Bodies and Ministers increases year on year.'
In this week's Equality and Social Justice Committee meeting, the commissioner stated that she was, and I quote again, massively under-resourced, which means that the commissioner is highlighting that her office would be unable to meet statutory work demands as imposed by this Government if she does not receive more funding.
If the commissioner is complaining that she is financially ill-equipped to meet her general duties, how can it be, Deputy Minister, that the commissioner has wasted a sizeable amount of her money and her budget on hiring an outside body to undertake a universal basic income feasibility study and also to conduct research into a shorter working week, which are both reserved matters that neither her office nor this Government has any control over?
Surely, Deputy Minister, you agree with me that the commissioner is wasting public money on such research, especially since UBI has never been implemented wholesale, despite trials worldwide and despite repeatedly showing that human behaviour does not fit into the socialist model of how the world works. Given the extensive criticism—
Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond rwy’n teimlo, unwaith eto, fod Llywodraeth Cymru yn methu’r pwynt, oherwydd yn hytrach na chyflwyno deddfwriaeth newydd, mae angen ichi sicrhau bod y ddeddfwriaeth bresennol yn gweithio yn gyntaf. Os yw Deddf cenedlaethau’r dyfodol wedi’i beirniadu mor hallt am nad yw'n gweithio, pam y dylem ddisgwyl i’r Bil partneriaeth gymdeithasol weithio? Fel y crybwyllwyd yn y ddadl ar y gyllideb ddoe, mae comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol wedi datgan yn gyhoeddus iawn mai ei chyllideb hi yw’r lleiaf o gyllidebau’r holl gomisiynwyr ac nad yw’n ddigon mawr iddi roi Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) ar waith yn llawn. Mae’r comisiynydd wedi cwyno ymhellach fod 43 y cant o’i hamser yn cael ei dreulio’n rhoi cyfarwyddyd i Lywodraeth Cymru ar sut i roi polisi ar waith o fewn ei sefydliad ei hun. O ganlyniad, mae’r comisiynydd wedi gofyn i’w chyllideb gael ei chynyddu i £1.592 miliwn ar gyfer 2022 a 2023, fel y gall ei swyddfa, ac rwy'n dyfynnu,
'gynllunio ar gyfer a diwallu gofynion gwaith statudol hysbys ar ddiwedd 2021-22 a dechrau 2022-23.'
Mae’r comisiynydd wedi datgan bod y tanariannu llinell wastad ar gyfer ei swyddfa yn golygu, yn ei geiriau ei hun,
'y gallaf wneud llai mewn termau real tra bod disgwyliadau a galwadau am gefnogaeth a chyngor ar draws 44 o gyrff cyhoeddus yn tyfu',
a bod
'lefel y gefnogaeth a'r cyngor a gynigir i Gyrff Cyhoeddus a Gweinidogion yn cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn.'
Yng nghyfarfod y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yr wythnos hon, dywedodd y comisiynydd, ac rwy'n dyfynnu eto, nad oedd yn cael yn agos at ddigon o adnoddau, sy’n golygu bod y comisiynydd yn nodi na fyddai ei swyddfa’n gallu bodloni gofynion gwaith statudol fel y’u gorfodir gan y Llywodraeth hon os nad yw'n cael mwy o arian.
Os yw’r comisiynydd yn cwyno nad oes ganddi adnoddau ariannol i gyflawni ei dyletswyddau cyffredinol, Ddirprwy Weinidog, sut y gallai'r comisiynydd fod wedi gwastraffu swm sylweddol o’i harian a’i chyllideb ar logi corff allanol i ymgymryd ag astudiaeth ddichonoldeb o incwm sylfaenol cyffredinol a chynnal ymchwil i wythnos waith fyrrach, sydd ill dau'n faterion a gedwir yn ôl nad oes gan ei swyddfa na’r Llywodraeth hon unrhyw reolaeth drostynt?
Ddirprwy Weinidog, rhaid eich bod yn cytuno bod y comisiynydd yn gwastraffu arian cyhoeddus ar ymchwil o’r fath, yn enwedig gan nad yw incwm sylfaenol cyffredinol erioed wedi’i roi ar waith yn gyfan gwbl, er gwaethaf treialon ledled y byd, ac er eu bod yn dangos dro ar ôl tro nad yw ymddygiad pobl yn cyd-fynd â’r model sosialaidd o sut y mae’r byd yn gweithio. O ystyried y feirniadaeth helaeth—
I think I'm going to have to draw your attention to the fact that you've been over two minutes now. If you can ask your question now, I'd be grateful.
Credaf y bydd yn rhaid imi dynnu eich sylw at y ffaith eich bod wedi bod dros ddwy funud bellach. Byddwn yn ddiolchgar os gallwch ofyn eich cwestiwn yn awr.
Yes, perfect. Given the extensive criticism by the commissioner of this Government, particularly that the Welsh Government has failed to show clear, joined-up leadership and that there's poor communication and integration between different Welsh priorities, and that the Welsh Government doesn't actually listen to many of her recommendations, do you think this warrants a rethink of how best to implement the future generations Act, and maybe, instead of a commissioner, the Act would be better implemented in-house by the Welsh Government? Thank you.
Iawn, perffaith. O ystyried y feirniadaeth helaeth gan gomisiynydd y Llywodraeth hon, yn enwedig fod Llywodraeth Cymru wedi methu dangos arweinyddiaeth glir, gydgysylltiedig a bod cyfathrebu ac integreiddio gwael rhwng gwahanol flaenoriaethau Cymreig, ac nad yw Llywodraeth Cymru yn gwrando ar lawer o’i hargymhellion, a ydych yn credu bod hyn yn cyfiawnhau ailfeddwl am y ffordd orau o weithredu Deddf cenedlaethau’r dyfodol, ac, yn hytrach na chomisiynydd, efallai y byddai’r Ddeddf yn cael ei gweithredu’n well yn fewnol gan Lywodraeth Cymru? Diolch.
Llywydd, I think, like many in here, I managed to lose track of what the actual question was in the Member's contribution then. And just to make the point that, actually, this is a responsibility the Minister for Social Justice leads on, so please do write to her on these. But I'm able to actually advise the Member at this point that we are in discussions with the future generations commissioner's office on a range of options to alleviate the budget pressures faced by the commissioner, and this includes options with regard to the alignment exercise and the reserves the commissioner has to draw on to manage her work. We very much do recognise the work that the future generations commissioner does in promoting the sustainable development principle and advising bodies on how they can work in a sustainable way, including the Welsh Government.
Lywydd, fel nifer o bobl yma, credaf imi golli golwg ar y cwestiwn yng nghyfraniad yr Aelod. A hoffwn wneud y pwynt mai cyfrifoldeb y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yw hyn, felly ysgrifennwch ati hi ynghylch y materion hyn. Ond gallaf ddweud wrth yr Aelod ar y pwynt hwn ein bod mewn trafodaethau gyda swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ynghylch ystod o opsiynau i liniaru'r pwysau cyllidebol a wynebir gan y comisiynydd, ac mae hyn yn cynnwys opsiynau mewn perthynas â'r ymarfer alinio a'r cronfeydd wrth gefn y mae’n rhaid i’r comisiynydd eu defnyddio i drefnu ei gwaith. Rydym yn cydnabod y gwaith y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn ei wneud yn hyrwyddo'r egwyddor datblygu cynaliadwy ac yn cynghori cyrff ar sut y gallant weithio mewn ffordd gynaliadwy, gan gynnwys Llywodraeth Cymru.
Thank you, Deputy Minister, for that, because at the moment it seems that the commissioner is free to waste public money at her discretion and on her own irrelevant pet projects. But, since being elected, I've read and heard of countless organisations complaining that the Welsh Government is not focused on implementing policy—
Diolch, Ddirprwy Weinidog, oherwydd ar hyn o bryd, ymddengys bod y comisiynydd yn rhydd i wastraffu arian cyhoeddus yn ôl ei disgresiwn ac ar ei phrosiectau amherthnasol ei hun. Ond ers cael fy ethol, rwyf wedi darllen a chlywed am sefydliadau dirifedi yn cwyno nad yw Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar weithredu polisi—
Can I just cut across? I do need to have some quiet. I'm struggling to hear Members and the Deputy Minister as well. So, if we can have some quiet on the back benches, and if you can keep your question as succinct as possible, thank you.
A gaf fi dorri ar draws? Mae angen imi gael tawelwch. Rwy’n cael trafferth clywed yr Aelodau a’r Dirprwy Weinidog hefyd. Felly, os gallwn gael tawelwch ar y meinciau cefn, ac os gallwch gadw eich cwestiwn mor gryno â phosibl, diolch.
Yes, thank you, Llywydd. The Welsh Government is not focused on implementing policy and there is a climate of seemingly warm words and promises, but a distinct lack of action. During a recent meeting with one of the commissioners, the matter of policy implementation was again brought up, plus another very interesting point. They believe that the implementation problem that this Government has stems from the fact that portfolio responsibilities for Ministers are poorly aligned when compared to the policy areas that they cover.
From what I can gather, this has been brought up before in Government meetings and, though Ministers will no doubt work closely together, the reactionary nature of government means that many areas are being overlooked. It's easy to glance over the list of ministerial responsibilities and see how portfolios do not align. For example, the role of pollinators for agriculture, which should be a rural affairs matter, comes under the responsibilities of the Minister for Climate Change, and within your own portfolio, Deputy Minister, many of the responsibilities that lie with the children's commissioner, for example, come under the remit of the Minister for education, and not yourself.
Whilst I would never expect the Deputy Minister to ever admit to it in public that this issue exists, in the spirit of getting the best for the people of Wales, will the Deputy Minister or Minister commit to raising this concern of policy and role alignment as an item of business when the Welsh Government Cabinet next meets? Thank you.
Ie, diolch, Lywydd. Nid yw Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar roi polisi ar waith, ac mae yna hinsawdd o eiriau ac addewidion sy'n swnio'n gefnogol, ond diffyg gweithredu amlwg. Mewn cyfarfod diweddar ag un o’r comisiynwyr, codwyd mater gweithredu polisi unwaith eto, ynghyd â phwynt diddorol iawn arall. Maent yn credu bod y broblem weithredu sydd gan y Llywodraeth hon yn deillio o’r ffaith bod cyfrifoldebau portffolio Gweinidogion wedi’u halinio’n wael o’u cymharu â’r meysydd polisi y maent yn ymdrin â hwy.
O’r hyn a ddeallaf, mae hyn wedi’i godi eisoes yng nghyfarfodydd y Llywodraeth, ac er y bydd Gweinidogion yn siŵr o gydweithio’n agos, mae natur adweithiol llywodraeth yn golygu bod llawer o feysydd yn cael eu hesgeuluso. Mae'n hawdd bwrw golwg dros y rhestr o gyfrifoldebau gweinidogol a gweld sut nad yw portffolios yn alinio â'i gilydd. Er enghraifft, mae rôl peillwyr mewn amaethyddiaeth, a ddylai berthyn i faterion gwledig, yn dod o dan gyfrifoldebau’r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac yn eich portffolio chi, Ddirprwy Weinidog, mae llawer o’r cyfrifoldebau sydd gan y comisiynydd plant, er enghraifft, yn dod o dan gylch gwaith y Gweinidog addysg, yn hytrach na chi.
Er na fyddwn byth yn disgwyl i’r Dirprwy Weinidog gyfaddef yn gyhoeddus fod y broblem hon yn bodoli, mewn ysbryd o geisio sicrhau'r gorau i bobl Cymru, a wnaiff y Dirprwy Weinidog neu’r Gweinidog ymrwymo i godi mater alinio polisi a rôl fel eitem o fusnes pan fydd Cabinet Llywodraeth Cymru yn cyfarfod nesaf? Diolch.
I thank the Member for his final question. I can give assurance to the Member and Members in here that, as a responsible Government, we very much work on a cross-Government basis. We do not operate in silos and we recognise that, actually, we work collectively, whether that be with the Minister for education, the Minister for Social Justice, with my colleagues in health, and right across the Welsh Government piece to make sure we work as a Government, as a collective, to make a difference to the people of Wales.
Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn olaf. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod a’r Aelodau yma ein bod, fel Llywodraeth gyfrifol, yn gweithio ar sail drawslywodraethol. Nid ydym yn gweithredu mewn seilos ac rydym yn cydnabod ein bod yn gweithio ar y cyd, boed hynny gyda’r Gweinidog addysg, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, gyda fy nghyd-Aelodau ym maes iechyd, ac ar draws Llywodraeth Cymru yn gyffredinol i sicrhau ein bod yn gweithio fel Llywodraeth, yn gyfunol, i wneud gwahaniaeth i bobl Cymru.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson now, Peredur Owen Griffiths.
Diolch yn fawr, Llywydd. Older people have endured a particularly difficult time during the pandemic, which has left many with anxiety about what the future holds. The cost-of-living crisis will add significantly to these worries, especially as fuel bills are already likely to be inflated due to the isolation requirements over the last two years.
The Government announcement on the winter fuel support scheme calculated that around 350,000 householders are eligible to apply for a payment of £200 under the scheme. According to the Older People's Commissioner for Wales, over £200 million of pension credit went unclaimed in Wales last year. Knowing that health risks increase due to cold homes for those over the age of 55, and access to inefficient broadband and the internet is difficult for many, can you tell us how many eligible households have successfully applied to date, and how will the Welsh Government be using the extended deadline to promote the support available, particularly to older people?
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae pobl hŷn wedi dioddef cyfnod arbennig o anodd yn ystod y pandemig, ac mae hynny wedi golygu bod llawer ohonynt yn pryderu am y dyfodol. Bydd yr argyfwng costau byw yn ychwanegu’n sylweddol at y pryderon hyn, yn enwedig gan fod biliau tanwydd eisoes yn debygol o fod yn uwch oherwydd y gofynion ynysu dros y ddwy flynedd ddiwethaf.
Cyfrifodd cyhoeddiad y Llywodraeth ar y cynllun cymorth tanwydd gaeaf fod oddeutu 350,000 o ddeiliaid tai yn gymwys i wneud cais am daliad o £200 o dan y cynllun. Yn ôl Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, ni hawliwyd dros £200 miliwn o gredyd pensiwn yng Nghymru y llynedd. Gan gofio bod risgiau iechyd yn cynyddu oherwydd cartrefi oer i bobl dros 55 oed, a bod mynediad at fand eang aneffeithlon a’r rhyngrwyd yn anodd i lawer, a allwch ddweud wrthym faint o aelwydydd cymwys sydd wedi gwneud cais llwyddiannus hyd yn hyn, a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r terfyn amser estynedig i hyrwyddo'r cymorth sydd ar gael, yn enwedig i bobl hŷn?
Diolch yn fawr for that really important question in terms of the cost-of-living crisis, and particularly our concerns about tackling fuel poverty. I can relay to the Member and to Members across the Chamber that, as I think I've already said, 350,000 people should be eligible for the winter fuel support scheme; the £100 has doubled in the last fortnight to £200; we've had 146,000 applications so far, and over 105,000 payments have been made.
Local authorities are playing a crucial role here in contacting all those who they deem to be eligible for our winter fuel payment support scheme. It is very important also—. It's been extended to the end of February, so I also urge everyone here across the Chamber, as I'm sure you will all want to make sure that your constituents who are eligible will apply for the fuel support scheme.
But it's also very important to recognise the needs of pensioners, and I'm glad you've raised the issue that two out of five people who are eligible for pension credit are not claiming it. So, I very much welcome the older people's commissioner, and indeed Age Cymru, and all those who are representing older people and pensioners of their commitment to support our 'Claim what's yours' income maximisation claims, and to ensure that they do apply for the pension credit scheme.
But also another message, which actually, I have to say, is for the UK Government as well, because energy bill rebates to older people and vulnerable households through the warm home discount and the winter fuel payment, as well as the winter fuel payment scheme, could be easily expanded by the UK Government to offer further support, so I'm sure you will join me in calling for that after what I thought was a derisory uplift, which was announced last week, in terms of the warm home discount. And can I also just take the opportunity to say that, of course, pensioners are also eligible to apply for the discretionary assistance fund? And we are investing through the Warm Homes programme in energy efficiency measures.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn gwirioneddol bwysig ar yr argyfwng costau byw, ac yn benodol ar ein pryderon ynghylch trechu tlodi tanwydd. Gallaf ddweud wrth yr Aelod a'r Aelodau ar draws y Siambr, fel rwyf wedi’i ddweud eisoes, rwy'n credu, y dylai 350,000 o bobl fod yn gymwys ar gyfer y cynllun cymorth tanwydd gaeaf; mae'r £100 wedi dyblu yn y pythefnos diwethaf i £200; rydym wedi cael 146,000 o geisiadau hyd yn hyn, ac mae dros 105,000 o daliadau wedi’u gwneud.
Mae awdurdodau lleol yn chwarae rhan allweddol yma yn cysylltu â phawb y maent yn eu hystyried yn gymwys ar gyfer ein cynllun cymorth taliadau tanwydd gaeaf. Mae'n bwysig iawn hefyd—. Mae wedi’i ymestyn hyd at ddiwedd mis Chwefror, felly rwyf hefyd yn annog pawb yma ar draws y Siambr, gan fy mod yn siŵr y bydd pob un ohonoch yn awyddus i sicrhau y bydd eich etholwyr sy’n gymwys yn gwneud cais am y cynllun cymorth tanwydd.
Ond mae hefyd yn bwysig iawn cydnabod anghenion pensiynwyr, ac rwy'n falch eich bod wedi codi'r mater nad yw dau o bob pump o bobl sy'n gymwys i gael credyd pensiwn yn ei hawlio. Felly, rwy'n croesawu ymrwymiad y comisiynydd pobl hŷn, ac Age Cymru yn wir, a phawb sy’n cynrychioli pobl hŷn a phensiynwyr, i gefnogi ein hawliadau gwneud y gorau o incwm, ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’, ac i sicrhau eu bod yn gwneud ceisiadau am y cynllun credyd pensiwn.
Ond rhaid imi ddweud mai neges arall, sydd ar gyfer Llywodraeth y DU hefyd mewn gwirionedd, yw y gallai'r ad-daliadau biliau ynni i bobl hŷn ac aelwydydd agored i niwed drwy'r gostyngiad cartref cynnes a'r taliad tanwydd gaeaf, yn ogystal â'r cynllun taliadau tanwydd gaeaf, gael eu hehangu’n hawdd gan Lywodraeth y DU i gynnig cymorth pellach, felly rwy’n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i alw am hynny ar ôl y cynnydd gwarthus, yn fy marn i, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf mewn perthynas â'r gostyngiad cartref cynnes. Ac a gaf fi achub ar y cyfle i ddweud, wrth gwrs, fod pensiynwyr hefyd yn gymwys i wneud cais i'r gronfa cymorth dewisol? Ac rydym yn buddsoddi, drwy raglen Cartrefi Clyd, mewn mesurau effeithlonrwydd ynni.
Diolch, Minister. You mentioned the Warm Homes programme. Despite a 2010 Welsh Government target to eradicate fuel poverty as far as reasonably practicable in all households by 2018, fuel poverty was only reduced by 6 per cent in all households between 2012 and 2016. This Government is consulting on the next iteration of the Warm Homes programme, first launched in 2009. Many, including the Bevan Foundation, have argued that a single programme cannot have a dual aim of reducing fuel poverty and decarbonising homes. The Warm Homes programme failed to adequately meet either objective, because of its dual aims. To address this, two separate programmes should be established, one focused on decarbonising homes and one on fuel poverty.
The consultation poses the question, of the twin objectives of alleviating fuel poverty and tackling climate change, whether one should take precedence over the other in a new programme. Surely these two objectives shouldn't have to compete. Isn't it time that we finally get to the root cause of these issues with two separate, but collaborative and focused programmes? Diolch.
Diolch, Weinidog. Fe sonioch chi am raglen Cartrefi Clyd. Er gwaethaf targed gan Lywodraeth Cymru yn 2010 i ddileu tlodi tanwydd cyn belled ag y bo’n rhesymol ymarferol ym mhob cartref erbyn 2018, gostyngiad o 6 y cant yn unig a gafwyd mewn tlodi tanwydd ym mhob cartref rhwng 2012 a 2016. Mae’r Llywodraeth hon yn ymgynghori ar iteriad nesaf rhaglen Cartrefi Clyd, a lansiwyd gyntaf yn 2009. Mae llawer, gan gynnwys Sefydliad Bevan, wedi dadlau na all un rhaglen gael nod deuol o leihau tlodi tanwydd a datgarboneiddio cartrefi. Methodd rhaglen Cartrefi Clyd fodloni'r naill amcan na'r llall yn ddigonol, oherwydd ei nodau deuol. I fynd i’r afael â hyn, dylid sefydlu dwy raglen ar wahân, un i ganolbwyntio ar ddatgarboneiddio cartrefi ac un ar dlodi tanwydd.
Mae'r ymgynghoriad yn gofyn cwestiwn ynghylch pa un o'r ddau amcan, trechu tlodi tanwydd a mynd i'r afael â newid hinsawdd, a ddylai gael blaenoriaeth dros y llall mewn rhaglen newydd. Ni ddylai'r ddau amcan orfod cystadlu. Onid yw'n bryd inni fynd at wraidd y materion hyn gyda dwy raglen ar wahân, ond sy'n rhaglenni â ffocws, sy'n cydweithio â'i gilydd? Diolch.
Thank you. Again, a very useful contribution, because, as you say, Peredur, we are consulting on the next iteration of the Warm Homes programme. It started in December and the consultation goes on until 1 April, and we have a fuel poverty advisory panel. The points that you make are very important. I think it's important that we do see both as objectives that we should be pursuing in terms of our Warm Homes programme. But just to say, in terms of improving home energy efficiency through the Warm Homes programme, up until the end of March last year £394 million had been invested in improving home energy efficiency, and more than 168,000 people had received energy efficiency advice through the Warm Homes programme as well. So, yes, we need to ensure that this is supporting decarbonising Welsh homes and sustainable growth in the housing retrofit and renewable sector. So, let's see how the new programmes—however they pan out in terms of those objectives—can meet those needs.
Diolch. Unwaith eto, cyfraniad defnyddiol iawn, oherwydd, fel y dywedwch, Peredur, rydym yn ymgynghori ar iteriad nesaf rhaglen Cartrefi Clyd. Fe ddechreuodd ym mis Rhagfyr ac mae’r ymgynghoriad yn parhau tan 1 Ebrill, ac mae gennym banel cynghori ar dlodi tanwydd. Mae’r pwyntiau a wnewch yn bwysig iawn. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn ystyried y ddau yn amcanion y dylem fod yn anelu tuag atynt yn ein rhaglen Cartrefi Clyd. Ond o ran gwella effeithlonrwydd ynni yn y cartref drwy raglen Cartrefi Clyd, hyd at ddiwedd mis Mawrth y llynedd, dylwn ddweud bod £394 miliwn wedi'i fuddsoddi mewn gwella effeithlonrwydd ynni yn y cartref, a mwy na 168,000 o bobl wedi cael cyngor effeithlonrwydd ynni drwy raglen Cartrefi Clyd hefyd. Felly, oes, mae angen inni sicrhau bod hyn yn cefnogi'r gwaith o ddatgarboneiddio cartrefi Cymru ac yn cefnogi twf cynaliadwy yn y sector ynni adnewyddadwy ac ôl-osod tai. Felly, gadewch inni weld sut y gall y rhaglenni newydd ddiwallu'r anghenion, ni waeth sut y byddant yn datblygu mewn perthynas â'r amcanion.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu pobl gyda'u biliau tanwydd? OQ57605
3. What steps is the Welsh Government taking to help people with their fuel bills? OQ57605
Our existing Warm Homes programme for lower income households saves an average of £300 a year by improving energy efficiency. Additionally, on 1 February, I increased our winter fuel support payments to £200.
Mae ein rhaglen Cartrefi Clyd bresennol ar gyfer aelwydydd incwm is yn arbed £300 y flwyddyn ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Yn ogystal â hynny, ar 1 Chwefror, cynyddais ein taliadau cymorth tanwydd gaeaf i £200.
Thank you, Minister. Minister, the Welsh Government's Nest scheme offers a package of home energy efficiency improvements to lower energy bills. However, there are no specific grants for solar panels in Wales. In England, the smart export guarantee, launched on 1 January 2020, is a Government-backed initiative that requires some electricity suppliers to pay small-scale generators for low-carbon electricity that they can export back to the national grid, providing certain criteria are met. In Scotland, the Scottish Government provides interest-free loans through the Home Energy Scotland loan scheme, providing funding for various energy efficiency improvements, including home renewable systems. So, Minister, I'd like to ask what discussions have you had with ministerial colleagues here in Wales about schemes to provide grants for solar panels to be installed on domestic properties in Wales to provide people with long-term solutions to help with their fuel bills. Thank you.
Diolch. Weinidog, mae cynllun Nyth Llywodraeth Cymru yn cynnig pecyn o welliannau effeithlonrwydd ynni yn y cartref i leihau biliau ynni. Fodd bynnag, nid oes unrhyw grantiau penodol ar gyfer paneli solar yng Nghymru. Yn Lloegr, mae’r warant allforio doeth, a lansiwyd ar 1 Ionawr 2020, yn fenter a gefnogir gan y Llywodraeth sy’n ei gwneud yn ofynnol i rai cyflenwyr trydan dalu cynhyrchwyr bach am drydan carbon isel y gallant ei allforio yn ôl i’r grid cenedlaethol, os bydd meini prawf penodol wedi eu bodloni. Yn yr Alban, mae'r Llywodraeth yn darparu benthyciadau di-log drwy gynllun benthyca Home Energy Scotland, sy'n darparu cyllid ar gyfer gwelliannau effeithlonrwydd ynni amrywiol, gan gynnwys systemau ynni adnewyddadwy yn y cartref. Felly, Weinidog, hoffwn ofyn pa drafodaethau rydych wedi’u cael gyda'ch cyd-Weinidogion yma yng Nghymru ynglŷn â chynlluniau i ddarparu grantiau i osod paneli solar ar eiddo domestig yng Nghymru i roi atebion hirdymor i bobl i'w helpu gyda’u biliau tanwydd. Diolch.
Thank you very much, Natasha Asghar. This shows how cross-Government this policy area is, because this will also be a question for the Minister for Climate Change as well, but it also can feed into the consultation that I've just been talking about, responding to the question about energy efficiency, the Warm Homes programme and the consultation. So, clearly, we need to look at every opportunity in terms of investing in renewables, and that's for households as well. But I do have to say that this requires significant investment and I would hope you would support our call for increased allocation in terms of general taxation via the UK Government Treasury to help us with these really important ambitions.
Diolch yn fawr iawn, Natasha Asghar. Mae hyn yn dangos pa mor drawslywodraethol yw’r maes polisi hwn, gan y bydd hwn hefyd yn gwestiwn i’r Gweinidog Newid Hinsawdd, ond gall hefyd fwydo i mewn i’r ymgynghoriad rwyf newydd fod yn sôn amdano, wrth ymateb i’r cwestiwn ynglŷn ag effeithlonrwydd ynni, rhaglen Cartrefi Clyd a'r ymgynghoriad. Felly, yn amlwg, mae angen inni edrych ar bob cyfle i fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy, ac mae hynny ar gyfer aelwydydd hefyd. Ond mae'n rhaid imi ddweud bod angen buddsoddiad sylweddol ar hyn, a byddwn yn gobeithio y byddech yn cefnogi ein galwad am ddyraniad mwy o drethiant cyffredinol drwy Drysorlys Llywodraeth y DU i'n helpu gyda'r uchelgeisiau hynod bwysig hyn.
Minister, the Tory cost-of-living crisis is impacting on every single household in Islwyn. Yet, while some Islwyn residents have to choose between eating or heating, yesterday, oil giant BP announced its highest profits for eight years: £9.5 billion. Last week, Shell announced profits of £14.3 billion, which analysts believe will grow to £23.6 billion by the end of the financial year in June. The Tories' unregulated capitalism is causing huge suffering for the people of Wales, whilst we await UK legislation on money laundering, offshore accounting and fraud. And, in contrast, the Welsh Labour Government's announcement of the expansion of the winter fuel support scheme, doubling the one-off payment to £200, is the sort of active mitigating measures that people need. Minister, BP's chief executive Bernard Looney has said himself that BP has become a cash machine. Therefore, what consideration has the Welsh Government given to making representations to the UK Tory Government to introduce a windfall tax on energy companies, to stand up for Welsh families who are suffering as multinational energy corporations enjoy excessive profits at a time of a national debt crisis?
Weinidog, mae argyfwng costau byw'r Torïaid yn cael effaith ar bob aelwyd yn Islwyn. Fodd bynnag, er bod rhai o drigolion Islwyn yn gorfod dewis rhwng bwyta neu wresogi, ddoe, cyhoeddodd y cawr olew BP ei elw uchaf ers wyth mlynedd: £9.5 biliwn. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Shell elw o £14.3 biliwn, y mae dadansoddwyr yn credu y bydd yn tyfu i £23.6 biliwn erbyn diwedd y flwyddyn ariannol ym mis Mehefin. Mae cyfalafiaeth anrheoleiddiedig y Torïaid yn achosi dioddefaint enfawr i bobl Cymru, wrth inni aros am ddeddfwriaeth y DU ar wyngalchu arian, cyfrifyddu tramor a thwyll. Ac mewn cyferbyniad, cyhoeddiad Llywodraeth Lafur Cymru ynghylch ehangu'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf, gan ddyblu'r taliad untro i £200, yw'r math o fesurau lliniaru gweithredol sydd eu hangen ar bobl. Weinidog, mae prif weithredwr BP, Bernard Looney, wedi dweud ei hun fod BP wedi troi'n beiriant gwneud arian. Felly, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i rhoi i ddweud wrth Lywodraeth Dorïaidd y DU am gyflwyno treth ffawdelw ar gwmnïau ynni, er mwyn amddiffyn teuluoedd sy’n dioddef yng Nghymru, wrth i gorfforaethau ynni rhyngwladol fwynhau elw gormodol ar adeg o argyfwng dyled cenedlaethol?
Thank you very much. I think the strong support from this Chamber—some sides of this Chamber, anyway—in terms of calling for a windfall tax, which is precisely what Julie James and I called for last week when we responded to the Ofgem rise in the cap, which, of course, is devastating households across Wales, and in your constituency of Islwyn in particular—. I actually very much favoured the Western Mail editorial headline, 'Ease consumer pain with a windfall tax'. I believe that that actually does represent the views of people in Wales on those appalling windfalls—last week it was Shell and this week it's BP. With a £700 rise in the energy price cap, why don't they do a windfall tax now?
Diolch yn fawr iawn. Credaf fod y gefnogaeth gref gan y Siambr hon—rhai o ochrau’r Siambr hon, beth bynnag—i alw am dreth ffawdelw, sef yr union beth y galwodd Julie James a minnau amdano yr wythnos diwethaf wrth ymateb i godi'r cap gan Ofgem, sydd wrth gwrs yn cael effaith ddinistriol ar aelwydydd ledled Cymru, ac yn enwedig yn eich etholaeth chi yn Islwyn—. Roeddwn yn cytuno'n gryf â phennawd erthygl olygyddol y Western Mail, yn galw am leddfu poen defnyddwyr drwy gyflwyno treth ffawdelw. Credaf fod hynny'n cynrychioli barn pobl yng Nghymru ar y ffawdelw ofnadwy hwnnw—Shell yr wythnos diwethaf a BP yr wythnos hon. Gyda chynnydd o £700 yn y cap ar brisiau ynni, pam nad ydynt yn cyflwyno treth ffawdelw yn awr?
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer y sector gwirfoddol? OQ57588
4. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's priorities for the voluntary sector? OQ57588
Thank you, Paul Davies. If we are to create a fair, green and just society, the third sector will have a vital role to play. A strong and vibrant third sector can help those disproportionately affected by the pandemic and the cost-of-living crisis.
Diolch, Paul Davies. Os ydym am greu cymdeithas werdd, deg a chyfiawn, bydd gan y trydydd sector rôl allweddol i'w chwarae. Gall trydydd sector cadarn a bywiog helpu'r rheini yr effeithiwyd arnynt yn anghymesur gan y pandemig a'r argyfwng costau byw.
Thank you for that response, Minister. As you know, the sustainability of the voluntary sector has taken a huge knock in the last few years and there is a need to support the sector quickly as it faces significant challenges going forward. In the coming months and years, there could be a steep increase in demand for charities' services at a time when many charities haven't improved their sustainability from the pandemic. Minister, I know that the third sector partnership council agreed a recovery plan last year, which addresses some issues, but can you tell us what additional work is being done to ensure that the voluntary sector is sustainable for the future and is able to provide those much-needed services to people in their communities?
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae cynaliadwyedd y sector gwirfoddol wedi cael ei daro'n galed yn ystod y blynyddoedd diwethaf ac mae angen cefnogi'r sector yn gyflym gan ei fod yn wynebu heriau sylweddol wrth symud ymlaen. Yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, gallai fod cynnydd serth yn y galw am wasanaethau elusennau ar adeg pan fo llawer o elusennau heb wella eu cynaliadwyedd yn sgil y pandemig. Weinidog, gwn fod cyngor partneriaeth y trydydd sector wedi cytuno ar gynllun adfer y llynedd, sy'n mynd i'r afael â rhai o'r materion sy'n codi, ond a allwch ddweud wrthym pa waith ychwanegol sy'n cael ei wneud i sicrhau bod y sector gwirfoddol yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol ac yn gallu darparu gwasanaethau mawr eu hangen i bobl yn eu cymunedau?
Thank you very much for that very helpful question, because we did have a third sector COVID recovery plan. I chair the third sector partnership council; it's co-produced, it sets out our joint priorities and it's got three work streams: support, relationships and volunteering. We've also got the third phase of our third sector resilience fund with over £6.5 million available, and again, I'm sure that you will all be ensuring that your third sector organisations can access that, particularly looking at your councils for voluntary service as a route to that.
I'll just finally say that volunteering is key to this, so we've secured an additional £1 million for our Volunteering Wales grant, and that's got a particular strategic element building on the work and momentum seen during the pandemic. Very interestingly, I met with representatives from Carmarthenshire Citizens Advice today, who say that they're now working with volunteers in west Wales to ensure that they can continue to play their part. Indeed, some of the organisations now are developing remote volunteering, which I'm sure responds to those needs.
Diolch yn fawr am gwestiwn defnyddiol iawn, oherwydd roedd gennym gynllun adfer COVID ar gyfer y trydydd sector. Rwy'n cadeirio cyngor partneriaeth y trydydd sector; caiff ei gydgynhyrchu, mae'n nodi ein blaenoriaethau ar y cyd ac mae ganddo dair ffrwd waith: cymorth, cysylltiadau a gwirfoddoli. Mae gennym drydydd cam ein cronfa gwydnwch y trydydd sector hefyd gyda dros £6.5 miliwn ar gael, ac unwaith eto, rwy'n siŵr y byddwch i gyd yn sicrhau y gall eich sefydliadau trydydd sector wneud defnydd o hwnnw, yn enwedig wrth edrych ar eich cynghorau gwasanaeth gwirfoddol fel llwybr at hynny.
Rwyf am ddweud i orffen fod gwirfoddoli'n allweddol i hyn, felly rydym wedi sicrhau £1 filiwn ychwanegol ar gyfer ein grant Gwirfoddoli Cymru, ac mae elfen strategol benodol yn perthyn i hwnnw sy'n adeiladu ar y gwaith a'r momentwm a welwyd yn ystod y pandemig. Yn ddiddorol iawn, cyfarfûm â chynrychiolwyr Cyngor ar Bopeth Sir Gaerfyrddin heddiw, sy'n dweud eu bod bellach yn gweithio gyda gwirfoddolwyr yng ngorllewin Cymru i sicrhau y gallant barhau i chwarae eu rhan. Yn wir, mae rhai o'r sefydliadau yn datblygu gwirfoddoli o bell erbyn hyn, sy'n ymateb i'r anghenion hynny, rwy'n siŵr.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ Llywodraeth Cymru? OQ57600
5. Will the Minister provide an update on the Welsh Government LGBTQ+ action plan? OQ57600
We remain resolute in our commitment to making Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe. Our LGBTQ+ action plan is a key part of our programme for government and our co-operation agreement with Plaid Cymru. The consultation on the action plan closed in October and an analysis is under way, which will be used to further develop and strengthen it.
Rydym yn parhau'n gadarn yn ein hymrwymiad i wneud Cymru'r genedl fwyaf cyfeillgar LHDTC+ yn Ewrop. Mae ein cynllun gweithredu LHTDC+ yn rhan allweddol o'n rhaglen lywodraethu a'n cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru. Daeth yr ymgynghoriad ar y cynllun gweithredu i ben ym mis Hydref ac mae dadansoddiad ar y gweill, a fydd yn cael ei ddefnyddio i'w ddatblygu a'i gryfhau ymhellach.
I thank the Minister for that response. Of course, this question was tabled before the courts reached the verdict on the tragic and brutal murder of Dr Gary Jenkins, and I'm certain that the Minister will want to join all of us in this Siambr today in paying tribute to him. This was a homophobic attack that took place in this very city, not far from where we speak today. I'm sure that I speak on behalf of every Member when I say that our deepest and sincerest of condolences go out to his family, to his friends and to every person who grieves. He was a man who dedicated his life to our NHS, who is described by all who knew him as kind and compassionate. Dr Jenkins will be remembered as such, and for his service to our nation. Will the Minister join me in paying tribute to Dr Jenkins and to every single person who continues the campaign to secure the equal, safe and just nation that we know that Wales can be when we are at our very best?
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw. Wrth gwrs, cyflwynwyd y cwestiwn hwn cyn i'r llysoedd ddwyn rheithfarn ar lofruddiaeth drasig ac chiaidd Dr Gary Jenkins, ac rwy'n sicr y bydd y Gweinidog am ymuno â phob un ohonom yn y Siambr hon heddiw i dalu teyrnged iddo. Roedd hwn yn ymosodiad homoffobig a ddigwyddodd yn y ddinas hon, nid nepell o'r man lle'r ydym yn siarad heddiw. Rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran pob un o'r Aelodau pan ddywedaf ein bod yn cydymdeimlo'n ddwys a diffuant â'i deulu, ei ffrindiau a phawb sy'n galaru ar ei ôl. Roedd yn ddyn a gysegrodd ei fywyd i'n GIG, ac a gaiff ei ddisgrifio gan bawb a oedd yn ei adnabod fel dyn caredig a thrugarog. Bydd Dr Jenkins yn cael ei gofio yn y ffordd honno, ac am ei wasanaeth i'n gwlad. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i dalu teyrnged i Dr Jenkins ac i bob un sy'n parhau â'r ymgyrch i sicrhau'r genedl gyfartal, ddiogel a chyfiawn y gwyddom y gall Cymru fod pan fyddwn ar ein gorau?
Diolch. My thoughts and those of the Welsh Government are with the family, friends, colleagues and all who knew Dr Gary Jenkins. Like everybody here, I was saddened by the horrific homophobic murder of Dr Jenkins. I actually attended the vigil in Cardiff on the steps of the national museum on Sunday evening with hundreds of people, where we were moved by people paying tribute to a kind soul, who was incredibly generous, humane and compassionate, and as you said, somebody who worked hard and dedicated his life to our NHS, and whose life had a positive impact on so many other lives. I think the vigil demonstrated the strength of feeling following this horrific incident, and I know that the LGBTQ+ community in Cardiff and beyond has really felt that deep impact of the attack.
We talked last week as part of LGBT+ History Month about how far we've come, but it demonstrates in the cruellest possible way how far we still have to go. It's the cruellest extreme, but so many LGBTQ+ people, myself included, still face slurs and snide remarks on a daily basis. We don't feel that we can hold the hands of our loved ones to walk down the street. That's why it's so important that we speak out and we use our platform for good in this Chamber and demonstrate the nation that we want to be. As a Welsh Government, that's why our action plan is so important. We've taken action already to make sure that we are, myself and the Minister for Social Justice, meeting with representatives of the LGBTQ+ community in Wales, and with the police, to see what more needs to be done to make sure that our communities are safe, as they should be, and secure, on the streets and in the communities of Wales.
Diolch. Mae fy meddyliau i a meddyliau Llywodraeth Cymru gyda'r teulu, ffrindiau, cydweithwyr a phawb a oedd yn adnabod Dr Gary Jenkins. Fel pawb yma, cefais fy nhristau gan lofruddiaeth homoffobig erchyll Dr Jenkins. Mynychais yr wylnos yng Nghaerdydd ar risiau'r amgueddfa genedlaethol nos Sul gyda channoedd o bobl, lle y cawsom ein cyffwrdd gan bobl yn talu teyrnged i enaid caredig, a oedd yn hynod o hael, yn drugarog ac yn dosturiol, ac fel y dywedoch chi, rhywun a weithiodd yn galed gan gysegru ei fywyd i'n GIG, dyn y cafodd ei fywyd effaith gadarnhaol ar gynifer o fywydau eraill. Rwy'n credu bod yr wylnos wedi dangos cryfder y teimlad yn dilyn y digwyddiad erchyll hwn, a gwn fod y gymuned LHDTC+ yng Nghaerdydd a thu hwnt wedi teimlo effaith yr ymosodiad yn ddwfn iawn.
Buom yn siarad yr wythnos diwethaf fel rhan o Fis Hanes LHDTC+ am ba mor bell rydym wedi dod, ond mae'n dangos yn y ffordd greulonaf sy'n bosibl pa mor bell sydd gennym i fynd o hyd. Dyma'r pegwn creulonaf, ond mae cymaint o bobl LHDTC+, a minnau yn eu plith, yn dal i wynebu sylwadau sarhaus a bychanus yn ddyddiol. Ni theimlwn y gallwn ddal dwylo ein hanwyliaid wrth gerdded ar hyd y stryd. Dyna pam ei bod mor bwysig ein bod yn codi llais ac yn defnyddio ein llwyfan er lles yn y Siambr hon a dangos sut genedl y dymunwn fod. Fel Llywodraeth Cymru, dyna pam y mae ein cynllun gweithredu mor bwysig. Rydym eisoes wedi rhoi camau ar waith i sicrhau ein bod ni, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau, yn cyfarfod â chynrychiolwyr o'r gymuned LHDTC+ yng Nghymru, a chyda'r heddlu, i weld beth arall sydd angen ei wneud i sicrhau bod ein cymunedau'n saff, fel y dylent fod, ac yn ddiogel ar y strydoedd ac yng nghymunedau Cymru.
Could I identify with the sentiments of the Member for Ogmore and also the Minister's comments this afternoon? Could I also question the Minister on the reports today on the BBC Wales Live programme about homophobic insults and attacks within the education system? Sadly, they're identifying an increase in that via the Estyn reports that are coming from the inspections that have been undertaken. We can talk all we want about action plans, and I'm sure they're put with the best intention in the world, but the reality is, from the real-life experiences, sadly, people who are going into some of our education establishments are experiencing homophobic attacks. Regrettably, the report does indicate that, where the teaching profession are made aware of these, there is a lack of experience, in some instances, of them being able to deal with them in a sensitive manner. Can you confirm that you work collaboratively with the education department to make sure that—you alluded to this earlier—this silo working isn't happening in Government, and where these concerns are raised by Estyn or other organisations, they are dealt with appropriately and the support and help is put before our teachers, so that when they do get presented with such reports, they are dealt with?
A gaf fi uniaethu â theimladau'r Aelod dros Ogwr a hefyd sylwadau'r Gweinidog y prynhawn yma? A gaf fi hefyd holi'r Gweinidog ynglŷn â'r adroddiadau heddiw ar raglen BBC Wales Live am eiriau sarhaus ac ymosodiadau homoffobig o fewn y system addysg? Yn anffodus, maent yn nodi cynnydd yn hynny drwy adroddiadau Estyn sy'n deillio o'r arolygiadau a gynhaliwyd. Gallwn siarad cymaint ag y dymunwn am gynlluniau gweithredu, ac rwy'n siŵr eu bod yn cael eu llunio gyda'r bwriad gorau yn y byd, ond yn anffodus y realiti yw, o'r profiadau bywyd go iawn, fod pobl sy'n mynd i rai o'n sefydliadau addysg yn profi ymosodiadau homoffobig. Yn anffodus, mae'r adroddiad yn dangos, lle y mae'r proffesiwn addysgu'n cael gwybod am y rhain, fod diffyg profiad, mewn rhai achosion, i allu ymdrin â hwy mewn modd sensitif. A allwch gadarnhau eich bod yn cydweithio â'r adran addysg i sicrhau—fe gyfeirioch chi at hyn yn gynharach—nad oes gwaith seilo o'r fath yn digwydd yn y Llywodraeth, a lle y codir y pryderon hyn gan Estyn neu sefydliadau eraill, yr ymdrinnir â hwy'n briodol ac y rhoddir cymorth i'n hathrawon, fel y gallant ymdrin ag adroddiadau o'r fath pan gânt eu cyflwyno iddynt?
I thank Andrew R.T. Davies for his contribution. I'm familiar with the Estyn report and the reports that have been on the BBC today. It is incredibly sad that young people anywhere still face fear, whether that's physical attacks or just those remarks that make you feel that you can't be yourself and feel uncomfortable. I know that we are working very closely across Government with my colleague the Minister for education to ensure that not only are schools safe places and that children and young people have the support, but, actually, teachers and educators have the right resources and the confidence to deal with these things sensitively and that young people are able to approach them and feel that their school, as it should be, is a safe space.
I was looking at the BBC report earlier, and I think there was an example of a school in Cardiff. They've got a group called Digon, and they actually sit down, when perhaps somebody's said something and perhaps somebody might not understand the intent of the language that they've used, the harm it could cause—. It could just be a flippant remark for them, or they don't understand the significant impact it could have on another person. What they're trying to do—and I think this is a really good approach that we can learn from elsewhere too—is actually sitting down with those young people and explaining the impact that had and why it hurt and why it's wrong, in almost like a restorative justice kind of way, but in a way that actually is peer to peer and they understand. I think that's probably something that we can actually all learn from, whatever age we are.
Diolch i Andrew R.T. Davies am ei gyfraniad. Rwy'n gyfarwydd ag adroddiad Estyn a'r adroddiadau sydd wedi bod ar y BBC heddiw. Mae'n hynod o drist fod pobl ifanc yn unrhyw le yn dal i wynebu ofn, boed yn ofn ymosodiadau corfforol neu sylwadau sy'n gwneud i chi deimlo'n anghyfforddus ac na allwch fod yn chi eich hun. Gwn ein bod yn gweithio'n agos iawn ar draws y Llywodraeth gyda fy nghyd-Weinidog y Gweinidog addysg i sicrhau nid yn unig fod ysgolion yn lleoedd diogel a bod plant a phobl ifanc yn cael cefnogaeth, ond mewn gwirionedd, fod gan athrawon ac addysgwyr yr adnoddau cywir a'r hyder i ymdrin â'r pethau hyn mewn modd sensitif a bod pobl ifanc yn gallu troi atynt a theimlo bod eu hysgol yn lle diogel, fel y dylai fod.
Roeddwn yn edrych ar adroddiad y BBC yn gynharach, a chredaf fod enghraifft o ysgol yng Nghaerdydd. Mae ganddynt grŵp o'r enw Digon, a phan fydd rhywun wedi dweud rhywbeth efallai, neu pan na fydd rhywun yn deall bwriad yr iaith y maent wedi'i defnyddio, y niwed y gallai ei achosi, maent yn eistedd gyda hwy—. Gallai fod yn ddim mwy na sylw ysgafn iddynt hwy, neu efallai nad ydynt yn deall yr effaith sylweddol y gallai ei chael ar berson arall. Yr hyn y maent yn ceisio'i wneud mewn gwirionedd—a chredaf fod hon yn ffordd dda iawn o fynd ati y gallwn ei dysgu wrthi o rywle arall hefyd—yw eistedd gyda'r bobl ifanc hyn ac esbonio'r effaith a gafodd a pham y mae'n brifo a pham ei fod yn anghywir, mewn ffordd sydd bron fel cyfiawnder adferol, ond mewn ffordd sy'n digwydd rhwng cyfoedion, mewn ffordd y maent yn ei deall. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y gallwn i gyd ddysgu ohono, beth bynnag fo'n hoedran.
6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog yn eu cael gyda chlybiau nos a rhanddeiliaid eraill ynghylch gwella diogelwch menywod yn eu lleoliadau? OQ57611
6. What discussions is the Minister having with nightclubs and other stakeholders about improving the safety of women in their venues? OQ57611
The Welsh Government is in contact with both representatives from the nightclub industry and the police regarding the safety of women both socialising and working in these settings. Building on our work in this area, we have now committed to expand the 'Don’t be a bystander' training and awareness campaign to include this workforce too.
Mae Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â chynrychiolwyr o'r diwydiant clybiau nos a'r heddlu ynghylch diogelwch menywod wrth gymdeithasu ac wrth weithio yn y lleoliadau hyn. Gan adeiladu ar ein gwaith yn y maes hwn, rydym bellach wedi ymrwymo i ehangu'r ymgyrch hyfforddi a chodi ymwybyddiaeth 'Paid cadw'n dawel' i gynnwys y gweithlu hwn hefyd.
I thank the Deputy Minister for that response. You'll of course recall, Deputy Minister, the Welsh Conservatives debate on spiking and women's safety, held on 10 November. Even though the debate motion was amended, it was clear during the debate that there was consensus right across the Chamber that action needed to be taken to keep women safe in venues like nightclubs. This is obviously an incredibly serious matter for many young women across Wales. Whilst the media attention today perhaps might not be on it in the same way as it was in November, it's still a reality of nights out for many, and I think it requires Welsh Government to work with partners to deliver real change for women. It can't be left to businesses to act alone. So, can I ask, Deputy Minister, 13 weeks on from that debate here in the Senedd, what has changed for women in Wales?
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am yr ymateb hwnnw. Wrth gwrs, Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn cofio dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar sbeicio a diogelwch menywod, a gynhaliwyd ar 10 Tachwedd. Er i gynnig y ddadl gael ei ddiwygio, roedd yn amlwg yn ystod y ddadl fod consensws ar draws y Siambr fod angen cymryd camau i gadw menywod yn ddiogel mewn lleoliadau fel clybiau nos. Mae hwn yn amlwg yn fater eithriadol o ddifrifol i lawer o fenywod ifanc ledled Cymru. Er efallai na fydd sylw'r cyfryngau heddiw arno yn yr un ffordd ag yr oedd ym mis Tachwedd, mae'n dal i fod yn realiti ar nosweithiau allan i lawer, a chredaf ei fod yn ei gwneud hi'n ofynnol i Lywodraeth Cymru weithio gyda phartneriaid i sicrhau newid go iawn i fenywod. Ni ellir gadael i fusnesau weithredu ar eu pen eu hunain. Felly, a gaf fi ofyn, Ddirprwy Weinidog, 13 wythnos ar ôl y ddadl honno yma yn y Senedd, beth sydd wedi newid i fenywod yng Nghymru?
I thank the Member for his question and that significant remark at the end. I think there's a theme today about actually making sure that people feel safe in places right across the country, whether that's spiking or women fearing for their safety because of perhaps the behaviour of certain men in these settings. I know we say it's not all men, but I could guarantee that most women have felt in a situation where they have been uncomfortable in a nightclub or in a bar. I know it's happened to me not too recently in a bar, where I sat there with my wife and I could see somebody—and I could see our home of democracy. I'll try not to use unparliamentary language, but I was quite firm when this person wouldn't go away.
Going back to the substance of the Member's question, I know that my colleague Jane Hutt, following that, has met with representatives of the police forces in Wales, looking actually at how we can spread that good practice in terms of the 'Don't be a bystander' campaign. But I think, really, there are opportunities. As you say, it's not for hospitality alone, and it's not for Government alone; it's a thing that we can only tackle collectively. I think there are probably broader opportunities we can look at in terms of licensing and things, and actually things that we can put in to make sure people are kept safe, and that people who work in these premises know the sorts of things we're looking for as well, to try and stamp them out and make sure we take a zero-tolerance approach to this.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'r sylw arwyddocaol hwnnw ar y diwedd. Rwy'n credu bod thema i'w gweld heddiw ynghylch sicrhau bod pobl yn teimlo'n ddiogel mewn mannau ledled y wlad, boed yn sbeicio neu'n fenywod sy'n ofni am eu diogelwch oherwydd ymddygiad rhai dynion yn y lleoliadau hyn. Gwn ein bod yn dweud nad yw pob dyn yn ymddwyn felly, ond gallwn warantu bod y rhan fwyaf o fenywod wedi teimlo mewn sefyllfa lle y maent wedi bod yn anghyfforddus mewn clwb nos neu mewn bar. Gwn ei fod wedi digwydd i mi heb fod yn rhy ddiweddar mewn bar, lle'r oeddwn yn eistedd yno gyda fy ngwraig a gallwn weld rhywun—a gallwn weld cartref ein democratiaeth. Fe geisiaf beidio â defnyddio iaith anseneddol, ond roeddwn yn eithaf llym pan wrthododd y person hwnnw roi'r gorau iddi.
I fynd yn ôl at sylwedd cwestiwn yr Aelod, gwn fod fy nghyd-Aelod Jane Hutt, yn dilyn hynny, wedi cyfarfod â chynrychiolwyr yr heddluoedd yng Nghymru i edrych ar sut y gallwn ledaenu arfer da mewn perthynas â'r ymgyrch 'Paid cadw'n dawel'. Ond rwy'n credu bod yna gyfleoedd go iawn i'w cael. Fel y dywedwch, nid yw'n fater i sefydliadau lletygarwch yn unig, ac nid yw'n fater i'r Llywodraeth yn unig; mae'n rhywbeth y mae'n rhaid mynd i'r afael ag ef ar y cyd. Credaf fod cyfleoedd ehangach, mae'n debyg, y gallwn edrych arnynt o ran trwyddedu a phethau, a phethau y gallwn eu rhoi i mewn i sicrhau bod pobl yn cael eu cadw'n ddiogel, a bod pobl sy'n gweithio yn y lleoliadau hyn yn gwybod am y mathau o bethau rydym yn chwilio amdanynt hefyd, i geisio eu dileu a sicrhau ein bod yn mabwysiadu ymagwedd dim goddefgarwch at hyn.
As you know, Minister, thousands of women in Wales work shifts and that often entails unsociable hours, where they're expected either to start or finish work late at night. Understandably, many workers, particularly women, have expressed concern about their safety when travelling to and from work during the night. In most instances, it's the responsibility of the employee and not the employer to get themselves home safely during those unsociable hours. Unite's 'get me home safely' campaign, which addresses this particular issue, calls on employers to take all reasonable steps to ensure workers are able to get home safely. Minister, what discussions has the Welsh Government had with employers such as those in the hospitality sector regarding actions that they are taking to ensure that their employees get home safely?
Fel y gwyddoch, Weinidog, mae miloedd o fenywod yng Nghymru yn gweithio sifftiau ac mae hynny'n aml yn golygu oriau anghymdeithasol, lle y mae disgwyl iddynt naill ai ddechrau neu orffen gweithio'n hwyr y nos. Yn ddealladwy, mae llawer o weithwyr, yn enwedig menywod, wedi mynegi pryder am eu diogelwch wrth deithio i'r gwaith ac oddi yno yn ystod y nos. Yn y rhan fwyaf o achosion, cyfrifoldeb y cyflogai ac nid y cyflogwr yw cyrraedd adref yn ddiogel yn ystod yr oriau anghymdeithasol hynny. Mae ymgyrch 'get me home safely' undeb Unite, sy'n mynd i'r afael â'r mater penodol hwn, yn galw ar gyflogwyr i wneud popeth rhesymol i sicrhau bod gweithwyr yn gallu cyrraedd adref yn ddiogel. Weinidog, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda chyflogwyr fel y rhai yn y sector lletygarwch ynghylch y camau y maent yn eu cymryd i sicrhau bod eu gweithwyr yn cyrraedd adref yn ddiogel?
Can I thank the Member for her question? I'm familiar with the 'get me home safely' campaign she refers to from Unite, because I was actually at the same session when we heard from people that work in that sector now and their very real stories—particularly women, too, again, in these circumstances, who have been left to perhaps work longer on their shift when they hadn't planned it, and there's no public transport, or they're closing up on their own. I think it's a really important campaign they're doing, not just to raise awareness, but to demonstrate the tangible actions that we can take, going back to the previous question around, actually, the opportunities, I think, in licensing to look at these things. I have invited them, on the back of that meeting, to contact both myself and the Minister for Social Justice to see actually what we can do collaboratively to action some of the calls in that campaign.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Rwy'n gyfarwydd â'r ymgyrch 'get me home safely' y mae'n cyfeirio ati gan Unite, oherwydd roeddwn yn yr un sesiwn pan glywsom gan bobl sy'n gweithio yn y sector hwnnw yn awr a'u straeon real iawn—yn enwedig menywod hefyd, unwaith eto, o dan yr amgylchiadau hyn, sydd wedi cael eu gadael i weithio'n hirach ar eu shifft pan nad oeddent wedi cynllunio i wneud hynny, a phan nad oes trafnidiaeth gyhoeddus, neu eu bod yn cloi'r safle ar eu pen eu hunain. Credaf ei bod yn ymgyrch bwysig iawn, nid yn unig i godi ymwybyddiaeth, ond i ddangos y camau pendant y gallwn eu cymryd, gan fynd yn ôl at y cwestiwn blaenorol ynghylch y cyfleoedd, rwy'n meddwl, gyda thrwyddedu i edrych ar y pethau hyn. Rwyf wedi eu gwahodd, yn sgil y cyfarfod hwnnw, i gysylltu â mi a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i weld beth y gallwn ei wneud ar y cyd i weithredu rhai o'r galwadau yn yr ymgyrch honno.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y mesurau y mae wedi'u cyflwyno yn ystod y pandemig ar hawliau cyfartal pobl sydd â phroblemau golwg yn Arfon? OQ57613
7. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the measures it has introduced during the pandemic on the equal rights of people who have sight problems in Arfon? OQ57613
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Yn ystod y pandemig, comisiynodd y fforwm cydraddoldeb i bobl anabl ymchwil ar yr effaith ar bobl anabl, gan gynnwys y rheini sydd â nam ar eu golwg. O ganlyniad, mae’r tasglu hawliau pobl anabl wedi cael ei sefydlu i edrych ar effaith y pandemig, ac un o’r blaenoriaethau cyntaf fydd mynd i’r afael ag anghydraddoldebau iechyd.
Thank you very much, Siân Gwenllian. During the pandemic the disability equality forum commissioned research on the impact on disabled people, including those with visual impairments. As a result, the disability rights taskforce has been established to address the impact of the pandemic, and one of its first priorities will be to tackle health inequalities.
Diolch am yr ateb. Mae bron i 5,000 o bobl yng Ngwynedd yn byw efo problemau golwg, ac wrth i'r defnydd o brofion llif unffordd fod yn rhan o'n bywydau ni am gyfnod eto, mae angen sicrhau bod cymorth ar gael iddyn nhw o ran cymryd y profion a hefyd o ran deall y canlyniadau. Dwi'n ymwybodol o'r cynllun i gynnig cymorth drwy ap o'r enw Be My Eyes, ond dydy o ddim wedi bod yn llwyddiannus i bawb, efo llawer yn gorfod dibynnu ar gymorth gan bobl eraill, ac, wrth gwrs, nid pawb sydd â mynediad at ddyfeisiau digidol. Fedrwch chi roi diweddariad inni o ba gamau eraill sydd yn cael eu rhoi ar waith yn sgil canfyddiadau'r peilot penodol yma?
Thank you for that response. Almost 5,000 people in Gwynedd live with visual impairments, and as the use of lateral flow tests becomes part of our lives, and is likely to be for some time yet, we need to ensure that there is support available to them in terms of taking these tests and also in understanding the results. I am aware of the plan to provide support through an app called Be My Eyes, but it hasn't been successful for everyone, with many having to rely on support from others, and, of course, not everyone has access to digital devices. So, can you give us an update on what other steps are being taken in light of the findings of this specific pilot?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for your important question.
It's really important that I draw this to the attention of my colleague, the health and social services Minister particularly, in relation to Be My Eyes as one example of how we can reach out to those people who are finding it difficult in terms of the use of lateral flow tests because they are inaccessible to them. I will want to take this up with our accessible communication group, which was set up in 2022 to discuss and overcome barriers stopping people from accessing information, particularly as a result of COVID-19. Can I finally say as well, last week we had the second meeting of our disability taskforce, which is responding to the very strong recommendations that came out of 'Locked Out: Liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond Covid-19' as a result of evidence of the impact of the pandemic on disabled people? So, I'm fully committed to supporting visually impaired and blind people in Wales. I will take this back and come back to you, because this is crucial in terms of us delivering on the social model of disability, which is about removing barriers and understanding from lived experience people's lives.
Mae'n bwysig iawn fy mod yn tynnu sylw fy nghyd-Aelod, y Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn arbennig, at Be My Eyes fel un enghraifft o sut y gallwn estyn allan at bobl sy'n ei chael yn anodd defnyddio profion llif unffordd am eu bod yn anhygyrch. Byddaf am ei godi gyda'n grŵp cyfathrebu hygyrch a sefydlwyd yn 2022 i drafod a goresgyn rhwystrau sy'n atal pobl rhag cael gafael ar wybodaeth, yn enwedig o ganlyniad i COVID-19. A gaf fi ddweud i orffen hefyd, yr wythnos diwethaf cawsom ail gyfarfod ein tasglu anabledd, sy'n ymateb i'r argymhellion cryf iawn a ddeilliodd o 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19' o ganlyniad i dystiolaeth o effaith y pandemig ar bobl anabl? Felly, rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi pobl â nam ar eu golwg a phobl ddall yng Nghymru. Fe edrychaf ymhellach ar hyn a dod yn ôl atoch, oherwydd mae'n hollbwysig er mwyn gallu cyflawni'r model cymdeithasol o anabledd, sy'n ymwneud â dileu rhwystrau a dealltwriaeth o brofiad bywyd pobl.
8. Sut y mae'r Gweinidog yn defnyddio mesurau trawsbynciol i hyrwyddo ffyniant yng Ngogledd Cymru? OQ57615
8. How is the Minister using cross-cutting measures to promote prosperity in North Wales? OQ57615
We're working across portfolio and across Government to increase access to fair work. This includes promoting benefits of the real living wage for employers, for workers and for our communities. A better deal for workers, built on social partnership and fair work, is essential to broader prosperity throughout Wales including in north Wales.
Rydym yn gweithio ar draws y portffolios ac ar draws y Llywodraeth i gynyddu mynediad at waith teg. Mae hyn yn cynnwys hyrwyddo manteision y cyflog byw go iawn i gyflogwyr, i weithwyr ac i'n cymunedau. Mae gwell bargen i weithwyr, wedi'i hadeiladu ar bartneriaeth gymdeithasol a gwaith teg, yn hanfodol i ffyniant ehangach ledled Cymru gan gynnwys yng ngogledd Cymru.
Thank you, Deputy Minister, for your response. I'm sure that you'll agree with me that one of the best ways of tackling poverty is to promote prosperity, and one of the best ways to move out of poverty is to be in a good, secure job and for businesses to be thriving to allow that to happen. I'm sure the Deputy Minister will be aware that one of my favourite bedtime readings is the co-operation agreement between your Government and Plaid Cymru, and whilst there's rightfully a number of mentions in there in terms of tackling poverty, I was disappointed to see the word 'prosperity' was not used once through that document, which may feel like a small issue to some, Llywydd, but it's actually about setting a positive tone about ambition for us here in Wales. In light of this, Minister, what discussions are you having with the Minister for Economy to ensure prosperity is promoted, while ensuring that jobs and careers are available throughout north Wales in order to help alleviate poverty? Diolch yn fawr iawn.
Diolch am eich ymateb, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi mai un o'r ffyrdd gorau o drechu tlodi yw hyrwyddo ffyniant, ac un o'r ffyrdd gorau o godi allan o dlodi yw bod mewn swydd dda a diogel ac i fusnesau ffynnu er mwyn caniatáu i hynny ddigwydd. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol mai peth o fy hoff ddeunydd darllen amser gwely yw'r cytundeb cydweithio rhwng eich Llywodraeth chi a Phlaid Cymru, ac er bod nifer o gyfeiriadau yno at drechu tlodi, siom oedd gweld na ddefnyddiwyd y gair 'ffyniant' un waith drwy'r ddogfen honno, rhywbeth a allai deimlo fel mater bach i rai, Lywydd, ond mae'n ymwneud â gosod cywair cadarnhaol ynghylch uchelgais i ni yma yng Nghymru. Yng ngoleuni hyn, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod ffyniant yn cael ei hyrwyddo, gan sicrhau bod swyddi a gyrfaoedd ar gael ledled gogledd Cymru er mwyn helpu i leihau tlodi? Diolch yn fawr iawn.
Can I thank the Member for his question, although I hesitate to say maybe he needs to get out more if his favourite bedtime reading is the co-operation agreement? [Laughter.] But, no, I take on board that language is important in terms of what we do in terms of actually how we frame things and how we connect things together, because like I said in the opening statement, fair work and opportunity don't just benefit the individual that we're creating those opportunities for, but benefit, obviously, particularly small businesses and benefit our town centres and communities as people spend their money and invest locally as well. So, clearly, I work very, very closely with the Minister for Economy and I think I'd say across our social justice portfolio we have that connection between what I refer to as social justice and then the economic justice side, so the fair work, the living wage and the partnership working. So, I work very closely with the Minister for Economy to make sure things are as aligned as they can be, and, of course, as a Minister for the whole of Wales, I always consider the whole of Wales, but as a proud north Walian, I keep a keen eye on matters in north Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, er fy mod yn petruso cyn dweud efallai fod angen iddo fynd allan mwy os mai ei hoff ddeunydd darllen amser gwely yw'r cytundeb cydweithio? [Chwerthin.] Ond na, rwy'n derbyn bod iaith yn bwysig yn yr hyn a wnawn a sut rydym yn fframio pethau ac yn cysylltu pethau gyda'i gilydd, oherwydd fel y dywedais yn y datganiad agoriadol, yn ogystal â'r unigolion yr ydym yn creu'r cyfleoedd hynny ar eu cyfer, mae gwaith a chyfle teg o fudd arbennig i fusnesau bach a chanol ein trefi a'n cymunedau wrth i bobl wario'u harian a buddsoddi'n lleol hefyd. Felly, yn amlwg, rwy'n gweithio'n agos iawn gyda Gweinidog yr Economi ac ar draws ein portffolio cyfiawnder cymdeithasol, rwy'n credu y dywedwn fod gennym gysylltiad rhwng yr hyn y cyfeiriaf ato fel cyfiawnder cymdeithasol a'r ochr cyfiawnder economaidd, felly y gwaith teg, y cyflog byw a'r gwaith mewn partneriaeth. Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod pethau mor gyson ag y gallant fod, ac wrth gwrs, fel Gweinidog dros Gymru gyfan, rwyf bob amser yn ystyried Cymru gyfan, ond fel gogleddwr balch, rwy'n cadw llygad barcud ar bethau yng ngogledd Cymru.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog.
I thank the Deputy Minister and the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution. The first question comes from Janet Finch-Saunders.
1. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â diwygio neu ddileu cyfraith yr UE a ddargedwir? OQ57594
1. What advice has the Counsel General given the Welsh Government in relation to amending or removing retained EU law? OQ57594
2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion cyfraith eraill y DU ynghylch yr effaith ar Gymru y caiff cynigion Llywodraeth y DU i newid statws cyfraith yr Undeb Ewropeaidd a ddargedwir? OQ57622
2. What discussions has the Counsel General had with other UK law officers regarding the impact on Wales of the UK Government’s proposals to change the status of retained European Union law? OQ57622
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith ar Gymru y caiff cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer deddfwriaeth ar gyfraith yr UE a ddargedwir? OQ57599
3. What assessment has the Counsel General made of the impact on Wales of the UK Government's proposals for legislation on retained EU law? OQ57599
4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda llywodraethau eraill y DU mewn perthynas â chyfraith yr UE a ddargedwir? OQ57604
4. What discussions has the Counsel General had with other UK governments in respect of retained EU law? OQ57604
I thank the Member for the question. The UK Government has informed the Welsh Government that it intends to fully engage with the devolved Governments in conducting its review of retained EU law. We are pressing for further information in terms of what the review will entail, the proposals that may follow and the implications for Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Llywodraeth y DU wedi hysbysu Llywodraeth Cymru ei bod yn bwriadu ymgysylltu'n llawn â'r Llywodraethau datganoledig wrth gynnal ei hadolygiad o gyfraith yr UE a ddargedwir. Rydym yn pwyso am ragor o wybodaeth ynghylch yr hyn y bydd yr adolygiad yn ei wneud, y cynigion a allai ddilyn a'r goblygiadau i Gymru.
Thank you. Llywydd, I was really delighted upon reading the agenda that so many Members will be questioning the Counsel General today about retained EU law. And I'm sure that many, including my colleague Rhys ab Owen, are delighted that the UK Government is marking the two-year anniversary of Brexit by continuing to deliver on the democratic will of the people of the United Kingdom in Wales. Despite our exit from the bloc, EU law made before 1 January 2020 continue to have precedence in our domestic framework. That is actually a disgrace and is simply not compatible with our status as a sovereign independent country. Officials across Government are currently reviewing all the EU retained laws to determine if they are beneficial to the UK. Now, you have stated publicly that you want to engage with the UK Government constructively. Will you, therefore, be co-operating in a positive way by making recommendations as to which EU law you would like to see amended or removed, and please tell us what they might be? Thank you.
Diolch. Lywydd, roeddwn wrth fy modd yn darllen ar yr agenda y bydd cynifer o Aelodau'n holi'r Cwnsler Cyffredinol heddiw am gyfraith yr UE a ddargedwir. Ac rwy'n siŵr fod nifer, gan gynnwys fy nghyd-Aelod Rhys ab Owen, wrth eu boddau fod Llywodraeth y DU yn nodi dwy flynedd ers Brexit drwy barhau i gyflawni ewyllys ddemocrataidd pobl y Deyrnas Unedig yng Nghymru. Er ein bod wedi gadael y bloc, mae cyfraith yr UE a wnaed cyn 1 Ionawr 2020 yn parhau i gael blaenoriaeth yn ein fframwaith domestig. Mae hynny'n warthus mewn gwirionedd ac nid yw'n gydnaws â'n statws fel gwlad annibynnol sofran. Ar hyn o bryd mae swyddogion ar draws y Llywodraeth yn adolygu holl gyfreithiau'r UE a ddargedwir i benderfynu a ydynt o fudd i'r DU. Nawr, rydych wedi datgan yn gyhoeddus eich bod am ymgysylltu'n adeiladol â Llywodraeth y DU. A fyddwch chi, felly, yn cydweithredu mewn ffordd gadarnhaol drwy wneud argymhellion ynghylch pa gyfraith yr UE yr hoffech ei gweld yn cael ei diwygio neu ei dileu, a dywedwch wrthym beth ydynt os gwelwch yn dda? Diolch.
Well, I thank the Member for that comment. I'd remind the Members—they may have read about it already—the concerns we have about the way this is actually being processed and suddenly rushed forward with apparently no clear reason as to why that might be the case. In December we received a letter from Lord Frost drawing our attention to a written statement setting out more detail about the review, in which he also offered to discuss the review at a future meeting of the new UK-EU inter-ministerial group. However, the devolved Government Ministers were only notified of the UK Government's intention to publish its policy document, 'The Benefits of Brexit', during a call on 29 January. It was published two days later. In fact, I think I saw it when it was published on 31 January. Details about the policy proposals being developed as part of the review have been extremely limited to date, and the policy document largely repeats Lord Frost's written statement. My policy officials are pressing for clarity in this regard, and have asked for a meeting this month for a further update on the UK Government's plans, which still remain extremely unclear.
Wel, diolch i'r Aelod am y sylw hwnnw. Hoffwn atgoffa'r Aelodau—efallai eu bod wedi darllen amdano eisoes—am y pryderon sydd gennym ynglŷn â'r ffordd y mae hyn yn cael ei brosesu a'i ruthro yn ei flaen yn sydyn heb unrhyw reswm clir. Ym mis Rhagfyr cawsom lythyr gan yr Arglwydd Frost yn tynnu ein sylw at ddatganiad ysgrifenedig yn nodi mwy o fanylion am yr adolygiad, lle y cynigiodd drafod yr adolygiad hefyd mewn cyfarfod o grŵp rhyngweinidogol newydd y DU-UE yn y dyfodol. Fodd bynnag, ni chafodd Gweinidogion y Llywodraethau datganoledig wybod am fwriad Llywodraeth y DU i gyhoeddi ei dogfen bolisi 'The Benefits of Brexit' tan alwad a wnaed ar 29 Ionawr. Fe'i cyhoeddwyd ddeuddydd yn ddiweddarach. Yn wir, credaf imi ei weld pan gafodd ei gyhoeddi ar 31 Ionawr. Mae manylion am y cynigion polisi sy'n cael eu datblygu fel rhan o'r adolygiad wedi bod yn gyfyngedig iawn hyd yma, ac mae'r ddogfen bolisi i raddau helaeth yn ailadrodd datganiad ysgrifenedig yr Arglwydd Frost. Mae fy swyddogion polisi yn pwyso am eglurder yn hyn o beth, ac maent wedi gofyn am gyfarfod y mis hwn i gael diweddariad pellach ar gynlluniau Llywodraeth y DU, sy'n dal i fod yn aneglur iawn.
I agreed to a request by the Counsel General for the grouping of questions 1, 2, 3 and 4, and so I'll ask Rhys ab Owen now to ask his supplementary question.
Cytunais i gais gan y Cwnsler Cyffredinol i grwpio cwestiynau 1, 2, 3 a 4, ac felly gofynnaf i Rhys ab Owen ofyn ei gwestiwn atodol yn awr.
Thank you very much. Diolch yn fawr i chi, Llywydd. Counsel General, you're probably aware of Philip Rycroft's evidence this morning to the Wales select committee in the House of Commons. He described Brexit as a shock to the system, and that one of the premises that devolution is built upon—the Sewel convention—came a cropper through Brexit. Maybe not the usual words of a civil servant, but they were his words, not mine. When you gave evidence to the Legislation, Justice and Constitution Committee last month, you described the situation of the Brexit isolation Bill, as I like to call it, as having a massive impact on the devolution settlement in devolved areas. I know you were only made aware of it on the Saturday, and I'm sure you had better things to do on a Saturday than to be part of that telephone call, but you couldn't give us much detail then about the level of engagement. I'm glad to hear that there has been assurance that there will be more levels of engagement and I look forward to hear more details about that. Do you consider it appropriate that Welsh stakeholders and this Senedd should also be engaged in that process? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn i chi, Lywydd. Gwnsler Cyffredinol, mae'n debyg eich bod yn ymwybodol o dystiolaeth Philip Rycroft y bore yma i bwyllgor dethol Cymru yn Nhŷ'r Cyffredin. Disgrifiodd Brexit fel sioc i'r system, a bod un o'r cynseiliau yr adeiladwyd datganoli arni—confensiwn Sewel—wedi methu oherwydd Brexit. Efallai nad yw'r rheini'n eiriau arferol gan was sifil, ond ei eiriau ef oeddent, nid fy ngeiriau i. Pan roesoch chi dystiolaeth i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad fis diwethaf, fe wnaethoch ddisgrifio sefyllfa'r Bil ynysu Brexit, fel rwy'n hoff o'i alw, fel un sy'n cael effaith enfawr ar y setliad datganoli mewn meysydd datganoledig. Rwy'n gwybod mai dim ond ar y dydd Sadwrn y cawsoch wybod amdano, ac rwy'n siŵr fod gennych bethau gwell i'w gwneud ar ddydd Sadwrn na bod yn rhan o'r alwad ffôn honno, ond ni allech roi llawer o fanylion i ni bryd hynny am lefel yr ymgysylltu. Rwy'n falch o glywed bod sicrwydd wedi'i roi y bydd mwy o lefelau ymgysylltu ac edrychaf ymlaen at glywed mwy o fanylion am hynny. A ydych o'r farn ei bod yn briodol i randdeiliaid Cymreig a'r Senedd hon gymryd rhan yn y broses honno hefyd? Diolch yn fawr.
I thank you for the question. The points you raise are absolutely right—the issue of retained EU law and the review of law is something that is of significant concern to us, not just a constitutional issue, but the issue we have in terms of the statements that have been made across this Chamber from all parties about the importance of standards in the areas of food, environment and so on. So, it is unclear precisely what it is. I have to say, I read the document, and considering the earlier debate that was made—. Sam Rowlands, you can have a copy of my—[Inaudible.]—it will certainly be a cure for insomnia. [Laughter.] But I have to say, it does contain within it something I think will be on the lips of every citizen in Wales when they look to the wonders of achievement that are being declared. Listen: a reintroduction of our iconic blue passports, which are printed by a firm in France. But that's not enough—it actually gets better than that, because we're reviewing a ban on EU imperial marketing and sales to give businesses and consumers more choice over the measurements used. But it gets even better than that, because we're going to be allowing businesses to use a Crown stamp symbol on pint glasses. So, I think I can tell the Member we certainly have a lot to look forward to. But in all seriousness, this is a very significant and important document, and we will engage fully, and we will be discussing it fully with UK Government Ministers.
Diolch am y cwestiwn. Mae'r pwyntiau a godwch yn gwbl gywir—mae cyfraith yr UE a ddargedwir ac adolygu'r gyfraith yn rhywbeth sy'n peri pryder sylweddol i ni, nid fel mater cyfansoddiadol yn unig, ond yn sgil y datganiadau a wnaed ar draws y Siambr hon gan bob plaid ynghylch pwysigrwydd safonau ym meysydd bwyd, yr amgylchedd ac yn y blaen. Felly, nid yw'n glir beth yn union ydyw. Rhaid imi ddweud, darllenais y ddogfen, ac o ystyried y ddadl gynharach a wnaed—. Sam Rowlands, gallwch gael copi o fy—[Anghlywadwy.]—bydd yn sicr yn gwella eich insomnia. [Chwerthin.] Ond mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n cynnwys rhywbeth y credaf y bydd ar wefusau pob dinesydd yng Nghymru pan fyddant yn edrych ar y rhyfeddodau a gaiff eu datgan ynghylch cyflawniad. Gwrandewch: ailgyflwyno ein pasbortau glas eiconig, sy'n cael eu hargraffu gan gwmni yn Ffrainc. Ond nid yw hynny'n ddigon—mae'n rhagori ar hynny mewn gwirionedd, oherwydd rydym yn adolygu gwaharddiad ar farchnata a gwerthiannau imperial yr UE i roi mwy o ddewis i fusnesau a defnyddwyr ynghylch y mesuriadau a ddefnyddir. Ond mae'n mynd yn well na hynny hyd yn oed, oherwydd byddwn yn caniatáu i fusnesau ddefnyddio symbol stamp y Goron ar wydr peint. Felly, credaf y gallaf ddweud wrth yr Aelod fod gennym lawer i edrych ymlaen ato yn sicr. Ond o ddifrif, mae hon yn ddogfen arwyddocaol a phwysig iawn, a byddwn yn ymgysylltu'n llawn, a byddwn yn ei thrafod yn llawn gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU.
I echo the points made by Rhys about proper engagement and the constructive approach being taken by the Minister, but can I just say, citizens across the nation were hanging the bunting out over the weekend. They were overjoyed to hear this news, and also the appointment of man of the people, Jacob Rees-Mogg, as Minister for Brexit opportunities, and that there would be a bonfire of regulations brought forward as this grandly titled Brexit Bill mark 2 proceeds on retained law. We're far beyond parody now, of course. As this coincides with the cross-party Public Accounts Committee reporting that Brexit and the increased bureaucracy of cross-border movements of trade has suppressed trade with the EU every day since we've left. We see the political impact in Northern Ireland and Éire playing out before us every single day. Hauliers are choosing to bypass Welsh ports and the UK to ship directly to the continent, and we learnt only these last 24 hours that exports into Germany from the UK have tumbled by 8.5 per cent during 2021, and before the opposition benches say, 'Well, that's been the same for everybody', it's compared to a 16.8 per cent increase in imports from other European Union member states. Minister, Counsel General—. Does the Counsel General believe that this new iteration of Brexit Bill mark 2 will build on these remarkable successes?
Ategaf y pwyntiau a wnaeth Rhys ynghylch ymgysylltu priodol ac ymagwedd adeiladol y Gweinidog, ond a gaf fi ddweud, roedd dinasyddion ledled y wlad yn chwifio'r baneri dros y penwythnos. Roeddent yn falch iawn o glywed y newyddion hwn, a hefyd am benodi dyn y bobl, Jacob Rees-Mogg, yn Weinidog dros gyfleoedd Brexit, ac y byddai coelcerth o reoliadau'n cael ei chreu wrth i'r Bil Brexit rhif 2 hwn â'r teitl mawreddog, fynd rhagddo ar y gyfraith a ddargedwir. Rydym ymhell y tu hwnt i barodi nawr, wrth gwrs, gan fod hyn yn cyd-daro ag adroddiadau'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus trawsbleidiol fod Brexit a biwrocratiaeth gynyddol symudiadau masnach trawsffiniol wedi llesteirio masnach â'r UE bob dydd ers i ni adael. Gwelwn yr effaith wleidyddol yng Ngogledd Iwerddon ac Éire bob dydd. Mae cludwyr nwyddau'n dewis osgoi porthladdoedd Cymru a'r DU i deithio'n uniongyrchol i'r cyfandir, ac o fewn y 24 awr ddiwethaf dysgasom fod allforion i'r Almaen o'r DU wedi gostwng 8.5 y cant yn ystod 2021, a chyn i feinciau'r gwrthbleidiau ddweud, 'Wel, mae hynny wedi bod yr un fath i bawb', mae hynny o'i gymharu â chynnydd o 16.8 y cant mewn mewnforion o aelod-wladwriaethau eraill yr Undeb Ewropeaidd. Weinidog, Gwnsler Cyffredinol—. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn credu y bydd yr iteriad newydd o Fil Brexit rhif 2 yn adeiladu ar y llwyddiannau rhyfeddol hyn?
If I perhaps respond to the Member's first comment, which was about this wonderful new descriptive propagandist creation of ministerial titles—Minister for Brexit opportunities—it almost reminds you, doesn't it, of the former Soviet Union Government and 'The Minister for the over-fulfilment of the five-year plan'? [Laughter.] But the point the Member makes is very important, because the document that we have is a very propagandist document; it is full of very loose aspirations. We will obviously want to engage and to explore what they mean, but also we will want to seek guarantees in terms of the constitutional integrity. In the meeting I had on that Saturday I referred to, I raised very specifically not only that the process was unacceptable, calling us in that way, but that was not respectful engagement, but equally so, that we wanted assurances—and I know that others asked for the same thing—in terms of devolution integrity. I'm still not convinced that we have actually been given that, but we will see what actually happens. But the point he does raise, of course, is that if you are to look at EU retained law, if you are to look at it in the round, you have to look at all factors, not just the propagandist ones you want, but the serious implications that there are for trade in terms of some of the things that have either been removed or are proposed to be removed, and the serious implications there might be for the standards that we want to uphold in food, agriculture, environment and so on.
Os caf ymateb efallai i sylw cyntaf yr Aelod, a oedd yn ymwneud â chreu teitlau gweinidogol newydd disgrifiadol propagandaidd rhyfeddol—y Gweinidog dros gyfleoedd Brexit—mae bron yn eich atgoffa, onid yw, o Lywodraeth yr Undeb Sofietaidd flaenorol a'r 'Gweinidog dros or-gyflawniad y cynllun pum-mlynedd'? [Chwerthin.] Ond mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn bwysig iawn, oherwydd mae'r ddogfen sydd gennym yn ddogfen bropagandaidd iawn; mae'n llawn dyheadau llac iawn. Byddwn yn amlwg am eu hystyried ac archwilio'r hyn y maent yn ei olygu, ond hefyd byddwn am gael gwarantau ynghylch yr uniondeb cyfansoddiadol. Yn y cyfarfod a gefais ar y dydd Sadwrn y cyfeiriais ato, nodais yn benodol iawn nid yn unig fod y broses yn annerbyniol, ein galw yn y modd hwnnw, ond nad oedd yn ymgysylltiad parchus, ond yn yr un modd, ein bod am gael sicrwydd—a gwn fod eraill wedi gofyn am yr un peth—ynghylch uniondeb datganoli. Rwy'n dal i fod heb fy argyhoeddi ein bod wedi cael hynny, ond fe gawn weld beth sy'n digwydd mewn gwirionedd. Ond y pwynt y mae'n ei godi wrth gwrs, yw, os edrychwch ar gyfraith yr UE a ddargedwir, os ydych am edrych ar bob agwedd ohoni, rhaid ichi edrych ar bob ffactor, nid dim ond y rhai propagandaidd rydych am eu cael, ond y goblygiadau difrifol sydd i fasnach yn sgil rhai o'r pethau sydd naill ai wedi'u dileu neu y bwriedir eu dileu, a'r goblygiadau difrifol a allai fod i'r safonau rydym am eu cynnal mewn bwyd, amaethyddiaeth, yr amgylchedd ac yn y blaen.
Counsel General, working collaboratively with other devolved Governments of the UK is essential. The majority of the people of Wales support devolution and have twice voted for it in referendums. Leaving the EU must not mean that devolution is diluted by the UK Government. Our devolved powers must be protected. What action is the Welsh Government taking to help ensure that all nations work together to defend their devolved interests?
Gwnsler Cyffredinol, mae'n hanfodol gweithio ar y cyd â Llywodraethau datganoledig eraill y DU. Mae'r rhan fwyaf o bobl Cymru yn cefnogi datganoli ac wedi pleidleisio drosto ddwywaith mewn refferenda. Ni ddylai gadael yr UE olygu bod datganoli'n cael ei wanhau gan Lywodraeth y DU. Rhaid diogelu ein pwerau datganoledig. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i sicrhau bod pob gwlad yn cydweithio i amddiffyn eu buddiannau datganoledig?
I thank the Member for the question. We will be working co-operatively with all the Governments of the United Kingdom. I hope the discussions and negotiations will be in accordance with the principles that have already been agreed now in terms of the inter-governmental review, which are respect for the devolved Governments, mutual respect, and principles of integrity in the way the discussions are actually to take place. Now, if that happens, then we can have a positive and constructive discussion, but I make it very, very clear that we will not concede, we will not make any concession, if this is just an attempt to introduce another internal market Act mark 2.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Byddwn yn cydweithio â holl Lywodraethau'r Deyrnas Unedig. Rwy'n gobeithio y bydd y trafodaethau a'r negodiadau'n cydymffurfio â'r egwyddorion y cytunwyd arnynt eisoes yn awr mewn perthynas â'r adolygiad rhynglywodraethol, sef parch at y Llywodraethau datganoledig, parch ar y ddwy ochr, ac egwyddorion uniondeb yn y ffordd y mae'r trafodaethau i'w cynnal mewn gwirionedd. Nawr, os bydd hynny'n digwydd, gallwn gael trafodaeth gadarnhaol ac adeiladol, ond rwy'n ei gwneud yn glir iawn na fyddwn yn ildio, ni fyddwn yn cyfaddawdu, os mai dim ond ymgais i gyflwyno Bil marchnad fewnol rhif 2 arall yw hyn.
Moving on, what is the position of case law from the European Court, such as the well known Bosman judgment? Will they still apply now that we've left the European Union and, if so, for how long? This is an issue of great interest and has major repercussions, not just in football.
Wrth symud ymlaen, beth yw sefyllfa cyfraith achosion o Lys Ewrop, megis dyfarniad enwog Bosman? A fyddant yn dal i fod yn berthnasol a ninnau wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac os felly, am ba mor hir? Mae hwn yn fater o gryn ddiddordeb a chanddo sgil-effeithiau enfawr, ac nid yn unig i bêl-droed.
Well, of course, the influence of jurisprudence—the influence of decisions from Europe, from the European Court, are obviously ones that are important, still taken into account, and of course we do have, as Members from all parties have mentioned, retained EU law. The assumption that somehow—an assumption was made by the first speaker—that somehow all this stuff is bad, that somehow it is all something negative, I think, will turn out not to be the case, but, again, until the review starts—. Now, the problem is, until we are properly engaged, we won't precisely know what direction UK Government actually wants to do, but I hope that what will come out of it is that we will recognise that there are many aspects in terms of existing EU law that we not only want to retain, we may even want to improve upon, and, where that happens, I hope that what won't happen is an attempt to actually basically negate all those positives that exist.
Wel, wrth gwrs, mae dylanwad cyfreitheg—dylanwad penderfyniadau o Ewrop, gan Lys Ewrop, yn amlwg yn rhai pwysig, sy'n dal i gael eu hystyried, ac wrth gwrs, fel y mae Aelodau o bob plaid wedi'i nodi, mae gennym gyfraith yr UE a ddargedwir. Credaf y bydd y rhagdybiaeth, rywsut—gwnaethpwyd rhagdybiaeth gan y siaradwr cyntaf—fod yr holl bethau hyn rywsut yn ddrwg, fod y cyfan rywsut yn rhywbeth negyddol, yn cael eu profi'n anghywir yn y pen draw, ond eto, tan y bydd yr adolygiad yn dechrau—. Nawr, y broblem yw, hyd nes y byddwn yn ymgysylltu'n iawn, ni fyddwn yn gwybod yn fanwl i ba gyfeiriad y mae Llywodraeth y DU yn dymuno mynd, ond rwy'n gobeithio mai'r hyn a ddaw ohono yw y byddwn yn cydnabod bod sawl agwedd ar gyfraith bresennol yr UE yr ydym nid yn unig am eu cadw, ond y gallem fod yn dymuno'u gwella hefyd, a lle y bydd hynny'n digwydd, rwy'n gobeithio na fydd ymgais i negyddu'r holl bethau cadarnhaol sy'n bodoli.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Well, last week, the UK justice Secretary announced that seven new regional Ministry of Justice offices will be opened across Wales and England as part of the UK Government's Places for Growth programme, with 22,000 roles moving out of London by 2030. This move will see more than 2,000 more roles in areas like finance, human resource and digital move out by 2030, with 500 of those heading to Wrexham, Swansea, Cardiff and Newport.
A new collaboration centre will also open in Cardiff for teams to meet up or attend training and for home workers to use when they need to be in the office. The UK justice Secretary said:
'By having more of our staff based outside London we can recruit the best people wherever they live so that the justice system benefits from more diverse backgrounds, outlooks and experience.'
And the Welsh Secretary added:
'We want to make full use of the talent and potential of the Welsh workforce and moving hundreds of roles to Wales will help us achieve that objective.'
How will you engage positively with this, both to this end and to ensure synergy with devolved services, maximising the strengths of both Governments to a common end?
Diolch, Lywydd. Wel, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Ysgrifennydd cyfiawnder y DU y bydd saith o swyddfeydd rhanbarthol newydd y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn cael eu hagor ledled Cymru a Lloegr fel rhan o raglen Places for Growth Llywodraeth y DU, gyda 22,000 o rolau yn symud allan o Lundain erbyn 2030. Bydd y newid hwn yn arwain at fwy na 2,000 yn rhagor o rolau mewn meysydd fel cyllid, adnoddau dynol a digidol yn symud allan erbyn 2030, gyda 500 o’r rheini’n mynd i Wrecsam, Abertawe, Caerdydd a Chasnewydd.
Hefyd, bydd canolfan gydweithredu newydd yn agor yng Nghaerdydd i dimau gyfarfod neu fynychu hyfforddiant ac i weithwyr cartref ei defnyddio pan fydd angen iddynt fod yn y swyddfa. Dywedodd Ysgrifennydd cyfiawnder y DU:
'Drwy gael mwy o'n staff wedi'u lleoli y tu allan i Lundain gallwn recriwtio'r bobl orau lle bynnag y maent yn byw fel bod y system gyfiawnder yn elwa o gefndiroedd, rhagolygon a phrofiadau mwy amrywiol.'
Ac ychwanegodd Ysgrifennydd Cymru:
'Rydym am wneud defnydd llawn o dalent a photensial gweithlu Cymru a bydd symud cannoedd o rolau i Gymru yn ein helpu i gyflawni'r amcan hwnnw.'
Sut y byddwch yn ymgysylltu’n gadarnhaol â hyn, i’r perwyl hwn a hefyd i sicrhau synergedd â gwasanaethau datganoledig, gan wneud y gorau o gryfderau’r ddwy Lywodraeth at ddiben cyffredin?
Well, I thank you for the question and I do support the proposal that has been made and welcome the statement that's been made. I can inform you, in fact, that myself and the Minister for Social Justice met approximately several hours ago with Lord Wolfson to actually discuss the very announcement and what the implications would actually be. These, of course, aren't new jobs, but they're jobs that, as individuals retire or leave, will be transferred to seven new regional hubs.
I think what is unclear is the timescale over which this will happen, because it seems that there are a number of factors. The point I made is: well, of course, if there are going to be significant numbers of Ministry of Justice jobs transferring to Wales, there might be opportunities in terms of doing something about the appalling state of the Cardiff Civil and Family Justice Centre—an issue where there are real concerns in terms of the facilities that are available, but just the very message that is sent out by the state of that civil justice centre and the need for a new purpose-built civil justice centre in Cardiff. And that would be an opportunity, wouldn't it, to actually look at where Minister of Justice facilities are placed. Unfortunately, it doesn't look as though there is going to be any significant progress on the civil justice centre, but, in terms of the jobs, we will of course give every co-operation and liaise and engage over how best to facilitate this, as we are doing in fact over other areas of co-operation within the justice field with the Ministry of Justice and with the various areas that are within Welsh Government responsibility.
Wel, diolch am eich cwestiwn, ac rwy’n cefnogi’r cynnig a wnaed ac yn croesawu'r datganiad. Gallaf ddweud wrthych, a dweud y gwir, fy mod i a’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyfarfod sawl awr yn ôl gyda’r Arglwydd Wolfson i drafod yr union gyhoeddiad a beth fyddai’r goblygiadau. Nid yw’r rhain, wrth gwrs, yn swyddi newydd, ond maent yn swyddi a fydd, wrth i unigolion ymddeol neu adael, yn cael eu trosglwyddo i saith hyb rhanbarthol newydd.
Credaf mai’r hyn sy’n aneglur yw’r amserlen ar gyfer hyn, gan yr ymddengys bod nifer o ffactorau ar waith. Y pwynt a wneuthum yw: wel, wrth gwrs, os bydd niferoedd sylweddol o swyddi’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn symud i Gymru, efallai y bydd cyfleoedd i wneud rhywbeth am gyflwr echrydus Canolfan Cyfiawnder Sifil a Theuluol Caerdydd—mater lle y ceir pryderon gwirioneddol ynghylch y cyfleusterau sydd ar gael, ond hefyd y neges sy'n cael ei chyfleu gan gyflwr y ganolfan cyfiawnder sifil honno a’r angen am ganolfan cyfiawnder sifil newydd bwrpasol yng Nghaerdydd. A byddai hynny'n gyfle, oni fyddai, i edrych ar lle y mae cyfleusterau'r Gweinidog Cyfiawnder wedi'u lleoli. Yn anffodus, nid yw’n edrych fel pe bai unrhyw gynnydd sylweddol yn mynd i gael ei wneud ar y ganolfan cyfiawnder sifil, ond o ran y swyddi, byddwn yn cydweithredu ac yn cydgysylltu ac yn ymgysylltu ynghylch y ffordd orau o hwyluso hyn wrth gwrs, fel rydym yn ei wneud gyda materion cydweithredu eraill ym maes cyfiawnder gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a chyda’r meysydd amrywiol o fewn cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru.
Thank you, and, of course, a new collaboration centre will also open in Cardiff. But responding to your statement, 'Legal Aid and Access to Justice', here three weeks ago, I referred to that week's UK Government announcement of additional funding into the family mediation scheme to help thousands more families avoid the courtroom to last July's House of Commons Justice Committee report on the future of legal aid, which identified a real need for a more flexible scheme that allows anyone with a legal problem who cannot afford a lawyer to access early legal advice, and to the UK Government's legal aid means test review as part of its broader legal support action plan, and asked what engagement you've had with the UK Government regarding these matters and the consultation that will follow. Your response then, unfortunately, failed to answer my question and made no reference to the actions regarding legal aid currently being taken by the UK Parliament and current UK Government. So, therefore, how will you engage positively with this to ensure synergy with devolved services, maximising the strengths of both Governments to a common end?
Diolch, ac wrth gwrs, bydd canolfan gydweithredu newydd hefyd yn agor yng Nghaerdydd. Ond wrth ymateb i'ch datganiad, 'Cymorth Cyfreithiol a Mynediad at Gyfiawnder', yma dair wythnos yn ôl, cyfeiriais at gyhoeddiad Llywodraeth y DU yr wythnos honno ynglŷn â chyllid ychwanegol i'r cynllun cyfryngu teuluol i helpu miloedd yn rhagor o deuluoedd i osgoi'r llys, at adroddiad Pwyllgor Cyfiawnder Tŷ'r Cyffredin fis Gorffennaf diwethaf ar ddyfodol cymorth cyfreithiol, a nododd angen gwirioneddol am gynllun mwy hyblyg sy’n caniatáu i unrhyw un â phroblem gyfreithiol na allant fforddio cyfreithiwr gael mynediad at gyngor cyfreithiol cynnar, ac at adolygiad Llywodraeth y DU o'r prawf modd ar gyfer cymorth cyfreithiol fel rhan o'u cynllun gweithredu ehangach ar gyfer cymorth cyfreithiol, a gofynnais pa gyswllt a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ynghylch y materion hyn a’r ymgynghoriad a fydd yn dilyn. Yn anffodus, methodd eich ymateb ar y pryd ateb fy nghwestiwn ac ni chyfeiriodd o gwbl at y camau gweithredu sy’n cael eu cymryd ar hyn o bryd gan Senedd y DU a Llywodraeth bresennol y DU ar gymorth cyfreithiol. Sut, felly, y byddwch yn mynd ati'n gadarnhaol ar hyn i sicrhau synergedd â gwasanaethau datganoledig, gan wneud y gorau o gryfderau’r ddwy Lywodraeth at ddiben cyffredin?
Thank you for the question. There is no doubt that, the last decade, the legal aid cuts have had an absolute disastrous impact on our communities and have disenfranchised many of our Welsh citizens from access to justice. In terms of the review—the two reviews, of course—the one review is in respect of criminal legal aid, with Lord Bellamy. I, in fact, met with Lord Bellamy to discuss that; I again raised the issue of Lord Bellamy's proposals with regard to criminal legal aid, and, in particular, some of the recommendations that are being made on the need to properly fund to deal with the issue of some of the advice deserts that we actually have. And we're still awaiting a decision from UK Government as to what they intend with that.
As important, if not actually more important, is actually the civil justice review, that I believe Lord Wolfson is engaged with at the moment. And obviously, there are significant areas there of concern to us, which are with regard to socioeconomic issues and legal aid, and generally other areas with regard to civil justice access. So, we look forward to really seeing what the proposals are that will be forthcoming. Obviously, means testing is relevant in both criminal legal aid and indeed in civil legal aid. As things stand at the moment, though, in terms of the massive cuts that there have been to legal aid, and the impact on our communities, an important lifeline is, of course, the single advice fund that the Minister for Social Justice is responsible for, and which has helped in the region of 250,000 cases for 130,000 Welsh citizens over the past couple of years.
Diolch am eich cwestiwn. Nid oes amheuaeth, yn y degawd diwethaf, fod y toriadau i gymorth cyfreithiol wedi cael effaith hollol drychinebus ar ein cymunedau ac wedi difreinio llawer o’n dinasyddion yng Nghymru rhag mynediad at gyfiawnder. O ran yr adolygiad—y ddau adolygiad, wrth gwrs—mae un adolygiad yn ymwneud â chymorth cyfreithiol troseddol, gyda'r Arglwydd Bellamy. Cyfarfûm â’r Arglwydd Bellamy i drafod hwnnw mewn gwirionedd; unwaith eto, codais fater cynigion yr Arglwydd Bellamy ar gymorth cyfreithiol troseddol, ac yn benodol, rhai o’r argymhellion sy’n cael eu gwneud ynglŷn â'r angen i ariannu’n briodol i ymdrin â pheth o'r diffyg cyngor sydd gennym. Ac rydym yn dal i aros am benderfyniad gan Lywodraeth y DU ynghylch eu bwriad gyda hynny.
Yr un mor bwysig, os nad yn bwysicach a dweud y gwir, yw'r adolygiad cyfiawnder sifil, y mae'r Arglwydd Wolfson yn ei gyflawni ar hyn o bryd, rwy'n credu. Ac yn amlwg, mae meysydd yno sy'n peri pryder i ni, mewn perthynas â materion economaidd-gymdeithasol a chymorth cyfreithiol, a meysydd eraill yn gyffredinol mewn perthynas â mynediad at gyfiawnder sifil. Felly, edrychwn ymlaen at weld beth yw'r cynigion a fydd yn cael eu cyflwyno. Yn amlwg, mae profion modd yn berthnasol mewn cymorth cyfreithiol troseddol, ac yn wir, mewn cymorth cyfreithiol sifil. Fel y mae pethau ar hyn o bryd, serch hynny, gyda'r toriadau enfawr a wnaed i gymorth cyfreithiol, a’r effaith ar ein cymunedau, achubiaeth bwysig, wrth gwrs, yw’r gronfa gynghori sengl y mae’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gyfrifol amdani, ac sydd wedi helpu gydag oddeutu 250,000 o achosion ar gyfer 130,000 o ddinasyddion Cymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Thank you. Thank you very much for acknowledging that. Well, last week, the UK Government announced that it will be bringing forward a Brexit Freedoms Bill—[Laughter.]—to end the special status of EU law, to make our businesses more competitive and our people more prosperous. I didn't make up the name of the Bill; that's the Bill's name. This Bill will allow EU law to be more easily amended or removed in the future. The UK Government also published a 'The benefits of Brexit' White Paper, setting out how regulations will be reviewed to, for example, create a fit-for-purpose regulatory framework for artificial intelligence, and to deliver cleaner air, create new habitats and reduce waste. Responding, you stated that you want to engage with the UK Government constructively regarding the Bill, but expressed concern that it might lead to reductions in farming and fishing standards, as well as environmental protections.
However, at the time of the European Union (Withdrawal Agreement) Bill, the UK Government agreed that UK-wide frameworks to replace the EU rule book would be freely negotiated between the four UK Governments, in areas such as food, animal welfare and the environment, setting standards below which none can fall, with the existing common arrangements maintained until these are agreed. And of course, a number of these frameworks are being considered by Senedd committees currently. So, how will you therefore engage positively with the proposed UK Bill to ensure synergy with devolved powers, maximising the strengths of both Governments to a common end?
Diolch yn fawr iawn am gydnabod hynny. Wel, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd yn cyflwyno Bil Rhyddid Brexit—[Chwerthin.]—i roi diwedd ar statws arbennig cyfraith yr UE, i wneud ein busnesau'n fwy cystadleuol a'n pobl yn fwy ffyniannus. Nid fi sydd wedi dyfeisio enw'r Bil; dyna enw'r Bil. Bydd y Bil yn ei gwneud yn haws i gyfraith yr UE gael ei diwygio neu ei dileu yn y dyfodol. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi cyhoeddi Papur Gwyn ar fanteision Brexit, sy'n nodi sut y caiff rheoliadau eu hadolygu, er enghraifft, er mwyn creu fframwaith rheoleiddio addas at y diben ar gyfer deallusrwydd artiffisial, ac i ddarparu aer glanach, creu cynefinoedd newydd a lleihau gwastraff. Wrth ymateb, fe ddywedoch chi eich bod am ymwneud yn adeiladol â Llywodraeth y DU ar y Bil, ond fe wnaethoch fynegi pryder y gallai arwain at ostwng safonau ffermio a physgota, yn ogystal â mesurau diogelu’r amgylchedd.
Fodd bynnag, ar adeg Bil yr Undeb Ewropeaidd (Cytundeb Ymadael), cytunodd Llywodraeth y DU y byddai fframweithiau DU gyfan i ddod yn lle llyfr rheolau’r UE yn cael eu negodi’n rhydd rhwng pedair Llywodraeth y DU, mewn meysydd fel bwyd, lles anifeiliaid a’r amgylchedd, gan osod safonau na ellid syrthio'n fyr ohonynt, gan gadw'r trefniadau cyffredin presennol hyd nes y cytunir ar y safonau hyn. Ac wrth gwrs, mae nifer o’r fframweithiau hyn yn cael eu hystyried gan bwyllgorau’r Senedd ar hyn o bryd. Felly, sut y byddwch yn ymgysylltu’n gadarnhaol â Bil arfaethedig y DU i sicrhau synergedd â phwerau datganoledig, gan wneud y gorau o gryfderau’r ddwy Lywodraeth at ddiben cyffredin?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Well, thank you for the question. And you do raise a valid point, and that is: how will we engage, what will the synergy be, what will the principles be of that particular engagement? The problem with the document you refer to is it really is a number of headlines—there isn't anything you can take within there that actually gives you any indication of what the direction the UK Government might be. They may say, 'Well, maybe that isn't the purpose of the Bill', but I'll give you a 'for example'. It refers to EU law, and says how wonderful it is that we've taken back control and the supreme court is now the Supreme Court in the United Kingdom as a result of our leaving the EU. But then, at the same time, the UK Government wants to introduce legislation that actually debars the Supreme Court from actually dealing with the issues of judicial review, the rule of law and so on. So, on the one hand, it's about empowering the Supreme Court, on the other hand, 'Well, we'll only empower it insofar as it doesn't interfere with what we want to do and the way in which we choose to operate.' So, I think there are a number of principles and contradictions that exist within it. Certainly it would be relevant in terms of looking at how that interacts with the frameworks. Now, of course, the frameworks were massively intruded upon by the United Kingdom Internal Market Act 2020, and, of course, there are still outstanding legal issues in respect of that. But all I can do is repeat to the Member again that, of course, we will seriously engage; we will engage as a responsible Government on the basis of the principles that have been agreed between us. I just hope that the meeting we had last Saturday was an aberration and not a reflection of the way in which the UK intends to proceed in the future in those discussions.
Wel, diolch am y cwestiwn. Ac rydych yn codi pwynt dilys, sef: sut y byddwn yn ymgysylltu, beth fydd y synergedd, beth fydd egwyddorion yr ymgysylltiad hwnnw? Y broblem gyda'r ddogfen y cyfeiriwch ati yw mai nifer o benawdau ydyw mewn gwirionedd—nid oes unrhyw beth ynddi sy'n rhoi unrhyw syniad i chi i ba gyfeiriad y gallai Llywodraeth y DU fod yn mynd iddo. Efallai y byddant yn dweud, 'Wel, efallai nad dyna ddiben y Bil’, ond rhoddaf enghraifft i chi. Mae’n cyfeirio at gyfraith yr UE, ac yn dweud pa mor wych yw hi ein bod wedi adfer rheolaeth, ac mai Goruchaf Lys y Deyrnas Unedig yw’r goruchaf lys bellach o ganlyniad i adael yr UE. Ond wedyn, ar yr un pryd, mae Llywodraeth y DU eisiau cyflwyno deddfwriaeth sy'n atal y Goruchaf Lys rhag ymdrin â materion adolygu barnwrol, rheolaeth y gyfraith ac yn y blaen. Felly, ar y naill law, mae'n ymwneud â grymuso'r Goruchaf Lys, ond ar y llaw arall, 'Wel, fe'i grymuswn i'r graddau nad yw'n ymyrryd â'r hyn rydym am ei wneud a'r ffordd rydym yn dewis gweithredu.' Felly, credaf fod nifer o egwyddorion a gwrthddywediadau ynddo. Yn sicr, byddai’n berthnasol ar gyfer edrych ar sut y mae hynny’n rhyngweithio â’r fframweithiau. Nawr, wrth gwrs, ymyrrodd Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 â'r fframweithiau yn aruthrol, ac wrth gwrs, mae materion cyfreithiol yn dal heb eu datrys mewn perthynas â hynny. Ond y cyfan y gallaf ei wneud yw ailadrodd wrth yr Aelod eto y byddwn yn ymgysylltu o ddifrif; byddwn yn ymgysylltu fel Llywodraeth gyfrifol ar sail yr egwyddorion a gytunwyd rhyngom. Rwy'n gobeithio bod y cyfarfod a gawsom ddydd Sadwrn diwethaf yn eithriad ac nid yn adlewyrchiad o’r ffordd y mae’r DU yn bwriadu bwrw ymlaen â'r trafodaethau hynny yn y dyfodol.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. At the end of January, my Scottish National Party colleague, Kirsty Blackman, asked a question about post-legislative reviews within the Wales Office. In response to that question, Simon Hart, the leader of the Welsh Conservatives, according to the Brexit opportunities Minister, answered that work was under way to assess the Wales Act 2017. As you know, Cwnsler Cyffredinol, this is a key piece of legislation with regards to the devolution settlement. In addition to that, the Welsh Government is suggesting that we consent to the Health and Care Bill, which will give UK Ministers power to amend the Government of Wales Act 2006, another key piece of legislation with regards to our devolution settlement. Given all the other steps that the UK Government are doing to undermine devolution, are you concerned about handing over that power? Also, were you aware of the review of the 2017 Act? And, if so, when were you going to notify the Senedd? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ddiwedd mis Ionawr, gofynnodd fy nghyfaill ym Mhlaid Genedlaethol yr Alban, Kirsty Blackman, gwestiwn am adolygiadau ôl-ddeddfwriaethol yn Swyddfa Cymru. Mewn ymateb i’r cwestiwn hwnnw, atebodd Simon Hart, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ôl y Gweinidog cyfleoedd Brexit, fod gwaith ar y gweill i asesu Deddf Cymru 2017. Fel y gwyddoch, Gwnsler Cyffredinol, mae hon yn ddeddfwriaeth allweddol mewn perthynas â'r setliad datganoli. Yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth Cymru yn awgrymu y dylem roi cydsyniad i’r Bil Iechyd a Gofal, a fydd yn rhoi pŵer i Weinidogion y DU ddiwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006, deddfwriaeth allweddol arall mewn perthynas â’n setliad datganoli. O ystyried yr holl gamau eraill y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd i danseilio datganoli, a ydych yn pryderu ynglŷn â throsglwyddo’r pŵer hwnnw iddynt? Hefyd, a oeddech yn ymwybodol o’r adolygiad o Ddeddf 2017? Ac os felly, pryd roeddech chi'n mynd i roi gwybod i'r Senedd? Diolch yn fawr.
Well, thank you for the question. The first thing is, in respect of all UK Government legislation, the Member is aware of the principles that are applied. One of the difficulties that arises, and particularly in the Bill that he's mentioned, is that there are a number of issues where there are issues of competence, there are cross-border issues that come into play and there are issues of disputed competence. The process, it has to be said, of engagement over what will be consented to, what will not be consented to, is certainly taken very, very seriously, and the issue of devolution integrity is right at the fore. We do not consent to something unless ultimately we accept that Wales will be better off as a consequence of the outcome of whatever is consented to, and, of course, it's not the Welsh Government that consents; the Welsh Government recommends to the Senedd to consent through the legislative consent motion process.
In terms of the Wales Act 2017, I think there are likely to be a number of issues that are going to emerge as a result of a series of future reviews with regard to that particular Act. I think there are issues that are going to arise with regard to the review of the Human Rights Act 1998, for example, and I think there are other areas as well that we will be concerned with. But, any developments that do take place that engage me, I will certainly report back to this Senedd on developments.
Wel, diolch am eich cwestiwn. Yn y lle cyntaf, mewn perthynas â holl ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, mae'r Aelod yn ymwybodol o’r egwyddorion sydd ar waith. Un o’r anawsterau sy’n codi, ac yn enwedig yn y Bil y mae wedi’i grybwyll, yw bod yna nifer o faterion yn codi ynglŷn â chymhwysedd, ffactorau trawsffiniol yn codi eu pennau ac anghytundeb ynghylch cymhwysedd. Mae’n rhaid dweud bod y broses o ymgysylltu ynghylch yr hyn y rhoddir cydsyniad iddo, yr hyn na roddir cydsyniad iddo, yn rhywbeth y dylid ei ystyried yn ddifrifol iawn, ac mae mater uniondeb datganoli yn flaenllaw. Nid ydym yn cydsynio i rywbeth oni bai ein bod yn derbyn, yn y pen draw, y bydd Cymru ar ei hennill o ganlyniad i beth bynnag y rhoddir cydsyniad iddo, ac wrth gwrs, nid Llywodraeth Cymru sy’n cydsynio; mae Llywodraeth Cymru yn argymell i’r Senedd gydsynio drwy broses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol.
Ar Ddeddf Cymru 2017, credaf ei bod yn debygol y bydd nifer o faterion yn codi o ganlyniad i gyfres o adolygiadau yn y dyfodol mewn perthynas â'r Ddeddf benodol honno. Credaf y bydd materion yn codi mewn perthynas â'r adolygiad o Ddeddf Hawliau Dynol 1998, er enghraifft, a chredaf fod meysydd eraill o ddiddordeb i ni hefyd. Ond os byddaf yn rhan o unrhyw ddatblygiadau, byddaf yn sicr yn adrodd yn ôl i'r Senedd hon arnynt.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Now, we've had the long-awaited inter-governmental relations report, which sets to build a better relationship between the UK Governments, based on principles of mutual respect and to build and maintain trust. But the truth is, Cwnsler Cyffredinol, there is intense mistrust between the Governments, fundamental competing outlooks about the future of the constitution and the politics of the United Kingdom, and also attempts to reassert the sovereignty of the UK Parliament over devolved nations. Therefore, what is being done to implement the machinery and processes set out to assert mutual respect and trust into a positive and constructive inter-governmental relationship? Further, will discussions regarding the machinery and process involve us here in the Senedd? Diolch.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Nawr, rydym wedi cael yr adroddiad hirddisgwyliedig ar gysylltiadau rhynglywodraethol, sy'n mynd i adeiladu gwell perthynas rhwng Llywodraethau'r DU, yn seiliedig ar egwyddorion parch cydradd a meithrin a chynnal ymddiriedaeth. Ond y gwir amdani, Gwnsler Cyffredinol, yw bod cryn dipyn o ddrwgdybiaeth rhwng y Llywodraethau, rhagolygon sylfaenol wahanol ynghylch dyfodol y cyfansoddiad a gwleidyddiaeth y Deyrnas Unedig, yn ogystal ag ymdrechion i ailddatgan sofraniaeth Senedd y DU dros y gwledydd datganoledig. Felly, beth sy’n cael ei wneud i roi’r peirianwaith a’r prosesau a nodir ar waith er mwyn troi ymddiriedaeth a pharch cydradd yn berthynas rynglywodraethol gadarnhaol ac adeiladol? Yn ogystal, a fydd y trafodaethau ynghylch y peirianwaith a’r broses yn ein cynnwys ni yma yn y Senedd? Diolch.
Well, look, can I say that, firstly, the inter-governmental review, and the process that the Member has seen, is an important one? It is certainly, in my view, a significant step forward, but it's a cautious step forward, because we have to see how it will work. It does certainly outline the issues of respect and integrity that should apply constitutionally in terms of devolved government. And it's interesting to note the review actually uses the term 'devolved government', as opposed to 'devolved administration', of course, until you start looking at the Treasury part of it, where it reverts back to 'devolved administrations', but that's as may be for the moment. I know that officials are working together and looking at the issue of the creation of the independent secretariat and the structure that will take place, and also, I think, the schedule of meetings and so on that will take place. The fact that there will be a forum for inter-ministerial meetings is obviously important, as will be the meeting of the First Ministers and Prime Minister within this process. In terms of the Senedd, yes, as a result of the inter-institutional agreement—. Well, of course, there is already an agreement that the details of meetings that will be taking place and so on will be informed, and I would hope that there will be open discussion here. I think the whole process is one where, I think, there is even written into it a commitment to openness and transparency, and that is something that I will do everything I can to uphold, because we do want to make this new review work. It is to the benefit of the people of Wales if it does work, but we're not going to make assumptions on past practice that it necessarily is bound to work. Its one core flaw, of course, is that it does not have a constitutional status. It does not have a judicable status. But maybe we're on the way towards that. I think it is actually also the first indication of a federalised constitutional structure in terms of engagement. Now, there is a long way to go, but I will of course update Members on important issues as they do arise.
Wel, edrychwch, a gaf fi ddweud yn gyntaf fod yr adolygiad rhynglywodraethol, a’r broses y mae’r Aelod wedi’i gweld, yn bwysig? Yn fy marn i, mae'n sicr yn gam arwyddocaol ymlaen, ond mae’n gam pwyllog ymlaen, gan y bydd yn rhaid inni weld sut y bydd yn gweithio. Mae’n sicr yn amlinellu materion parch ac uniondeb a ddylai fod yn berthnasol ar sail gyfansoddiadol i lywodraeth ddatganoledig. Ac mae'n ddiddorol nodi bod yr adolygiad yn defnyddio'r term 'llywodraeth ddatganoledig', yn hytrach na 'gweinyddiaeth ddatganoledig' wrth gwrs, tan ichi edrych ar y rhan am y Trysorlys, lle y mae'n mynd yn ôl i ddefnyddio 'gweinyddiaethau datganoledig', ond dyna fel y mae am y tro. Gwn fod swyddogion yn cydweithio ac yn edrych ar greu’r ysgrifenyddiaeth annibynnol a’r strwythur a fydd ar waith, ac amserlen y cyfarfodydd a gynhelir ac ati. Mae’r ffaith y bydd fforwm ar gyfer cyfarfodydd rhyngweinidogol yn amlwg yn bwysig, fel y bydd cyfarfod y Prif Weinidogion o fewn y broses hon. O ran y Senedd, o ganlyniad i’r cytundeb rhyngsefydliadol—. Wel, wrth gwrs, ceir cytundeb eisoes y bydd manylion y cyfarfodydd a gynhelir ac yn y blaen yn cael eu rhannu, a byddwn yn gobeithio y bydd trafodaeth agored yma. Credaf fod y broses gyfan yn un lle y ceir ymrwymiad ysgrifenedig ar ei chyfer hyd yn oed, i fod yn agored ac yn dryloyw, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn gwneud popeth a allaf i'w gynnal, gan ein bod yn awyddus i wneud i'r adolygiad newydd hwn weithio. Mae er budd pobl Cymru os yw'n gweithio, ond nid ydym am ragdybio ar sail arferion y gorffennol ei fod o reidrwydd yn mynd i weithio. Ei wendid sylfaenol, wrth gwrs, yw nad oes iddo statws cyfansoddiadol. Nid oes iddo statws barnadwy. Ond efallai ein bod ar y ffordd tuag at hynny. Credaf mai dyma'r arwydd cyntaf hefyd o strwythur cyfansoddiadol ffederal o ran ymgysylltu. Nawr, mae cryn dipyn o ffordd i fynd, ond byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am faterion pwysig fel y byddant yn codi.
5. Pa gyngor a roddodd y Cwnsler Cyffredinol i'r Gweinidog cyllid ar oblygiadau cyfansoddiadol cyflwyno'r Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu)? OQ57621
5. What advice did the Counsel General give to the Minister for finance on the constitutional implications of the introduction of the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill? OQ57621
Thank you very much again. I am satisfied that the constitutional implications of the Bill have been appropriately scrutinised and evaluated. Powers included in the Bill as currently drafted are subject to four purpose tests, which may only be used where the Welsh Ministers consider it appropriate. These powers are sufficiently constrained.
Diolch yn fawr iawn eto. Rwy’n fodlon fod goblygiadau cyfansoddiadol y Bil wedi bod drwy broses graffu a gwerthuso briodol. Bydd pedwar prawf diben ar gyfer y pwerau sydd wedi’u cynnwys yn y Bil fel y’i drafftiwyd ar hyn o bryd, a dim ond pan fo Gweinidogion Cymru o’r farn fod hynny’n briodol y gellir eu defnyddio. Mae cyfyngiadau digonol ar y pwerau hyn.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. You're quite right about the wide-ranging powers when Ministers feel that it's appropriate, but I'm sure you also remember, back to your student days, Cwnsler Cyffredinol, being taught that, generally, laws should only be applied prospectively, rather than retrospectively. And I'm also sure, in constitutional lectures, you were taught about the importance of parliamentary scrutiny. Now, whilst this Bill has many sensible features, such as the ability to change the tax process quickly to comply with international obligations, it limits the scope of scrutiny by removing the Senedd's lock. The Senedd lock is important, where power to change the Act was only contingent on Senedd approval. That's gone. Now, the broadness of the Bill fundamentally alters location of power in the Senedd to Ministers, and additionally it grants Ministers the powers to alter Acts retrospectively. That's clearly undermining the rule of law by creating uncertainty within the law. Now, we often criticise the Westminster Government for undermining the rule of law, but it is true about the Welsh Government in this case. In light of that, what safeguards will you introduce in this Bill in order to prevent the erosion of scrutiny and to prevent the erosion of the rule of law? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Rydych yn llygad eich lle ynglŷn â’r pwerau eang pan fo Gweinidogion yn teimlo bod hynny'n briodol, ond rwy’n siŵr eich bod hefyd yn cofio, yn ôl yn eich dyddiau fel myfyriwr, Gwnsler Cyffredinol, cael eich dysgu mai dim ond yn rhagweithredol, at ei gilydd, y dylid defnyddio cyfreithiau, yn hytrach nag yn ôl-weithredol. Ac rwy'n siŵr hefyd, mewn darlithoedd ar y cyfansoddiad, ichi gael eich dysgu am bwysigrwydd craffu seneddol. Nawr, er bod gan y Bil hwn lawer o nodweddion synhwyrol, megis y gallu i newid y broses dreth yn gyflym i gydymffurfio â rhwymedigaethau rhyngwladol, mae’n cyfyngu ar gwmpas y craffu drwy gael gwared ar glo y Senedd. Mae clo y Senedd yn bwysig, lle'r oedd pŵer i newid y Ddeddf yn dibynnu ar gymeradwyaeth y Senedd yn unig. Mae hynny wedi mynd. Nawr, mae ehangder y Bil yn newid lleoliad pŵer yn sylfaenol yn y Senedd i Weinidogion, ac yn ogystal â hynny, mae'n rhoi pwerau i Weinidogion newid Deddfau yn ôl-weithredol. Mae hynny'n amlwg yn tanseilio rheolaeth y gyfraith drwy greu ansicrwydd o fewn y gyfraith. Nawr, rydym yn aml yn beirniadu Llywodraeth San Steffan am danseilio rheolaeth y gyfraith, ond mae’n wir am Lywodraeth Cymru yn yr achos hwn. Yng ngoleuni hynny, pa fesurau diogelu y byddwch yn eu cyflwyno yn y Bil hwn er mwyn atal erydu ar graffu a rheolaeth y gyfraith? Diolch yn fawr.
Thank you for the question. The Member raises a very important point and it's a point that has been very carefully considered; I've applied my mind to it and I know the Minister for finance has as well. And, of course, the Bill is, I think, at Stage 1 of the scrutiny process. I know the finance Minister gave evidence to the Finance Committee in the first session, I think, last week, and certainly there's another session next week, and I think is due to give evidence to the Legislation, Justice and Constitution Committee.
The first thing is really what the Bill is about. What the Bill does is it enables changes to be made to the Welsh tax Acts by regulations where Welsh Ministers consider that those changes are necessary or appropriate, and where they're required to have effect immediately or shortly thereafter. So, basically, where there are a number of external circumstances that can happen, it's about protecting the integrity of the Welsh tax system to changes that may occur.
And you're right—the issue of the lock is an important one. I can't remember discussing anything like this when I was a student. Mind you, that was over 40 years ago, so perhaps your memory is a bit fresher than mine. But it is an important constitutional point, and I know it's one that's been the subject of a certain amount of commentary—that is, that a change would have to come before the Senedd for the power to be unlocked to enable it to actually be used. I think the difficulty with that is the immediacy of a change that might need to be made, and I think there's broad recognition that there is a need to have the power. But, you're absolutely right that, of course, it is a significant power. Any power to a Government to make changes, and potentially retrospective changes, is significant and requires significant scrutiny.
The approach that is being taken in respect of the way to do it is really to have a four purposes test to it so that it is there to ensure that it can deal with issues that arise unexpectedly, suddenly et cetera with regard to tax avoidance, or to comply with international obligations, or to respond urgently to court or tribunal decisions, or in fact to things that happen at a UK Government level that mean we need to actually respond. And, in some ways, it's a little bit like the COVID regulations, isn't it, in that they're made, they take effect et cetera, and so you have the made affirmative procedure or, potentially, the draft affirmative procedure being looked at.
I think what I can say is that you are absolutely right to raise the point. It is a matter that has to be very carefully examined. The finance Minister is attending the various committee scrutiny sessions in order to do that. And, no doubt, this will come back before this Chamber. I think, in terms of the balance and my understanding of what is needed and the urgency with which it is, from time to time, necessary to act, what is contained within the Bill I think recognises those significant constitutional issues that have to be addressed. But, of course, the scrutiny process will continue and the Minister for finance will obviously engage within that.
Diolch am eich cwestiwn. Mae’r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn ac mae’n bwynt sydd wedi’i ystyried yn ofalus iawn; rwyf wedi meddwl amdano a gwn fod y Gweinidog cyllid wedi meddwl amdano hefyd. Ac wrth gwrs, credaf fod y Bil ar Gam 1 yn y broses graffu. Gwn fod y Gweinidog cyllid wedi rhoi tystiolaeth i’r Pwyllgor Cyllid yn y sesiwn gyntaf, yr wythnos diwethaf, ac yn sicr, mae sesiwn arall yr wythnos nesaf, a chredaf ei bod i fod i roi tystiolaeth i’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad.
Y peth cyntaf yw hanfod y Bil. Yr hyn y mae’r Bil yn ei wneud yw galluogi newidiadau i Ddeddfau treth Cymru drwy reoliadau pan fo Gweinidogion Cymru o'r farn fod y newidiadau hynny’n angenrheidiol neu’n briodol, a lle y mae'n ofynnol iddynt ddod i rym ar unwaith neu’n fuan wedyn. Felly, yn y bôn, lle y mae nifer o amgylchiadau allanol a all godi, mae'n ymwneud â diogelu uniondeb system drethi Cymru yn sgil newidiadau a all ddigwydd.
Ac rydych yn llygad eich lle—mae mater y clo yn un pwysig. Ni allaf gofio trafod unrhyw beth fel hyn pan oeddwn yn fyfyriwr. Cofiwch chi, roedd hynny dros 40 mlynedd yn ôl, felly efallai fod eich cof ychydig yn fwy ffres na fy nghof i. Ond mae'n bwynt cyfansoddiadol pwysig, a gwn fod cryn dipyn o sylwebaeth wedi bod yn ei gylch—hynny yw, y byddai'n rhaid i newid ddod gerbron y Senedd er mwyn i'r pŵer gael ei ddatgloi i alluogi ei ddefnyddio. Credaf mai'r anhawster gyda hynny yw sydynrwydd unrhyw newid y gallai fod ei angen, a chredaf fod cydnabyddiaeth gyffredinol fod angen cael y pŵer. Ond rydych yn llygad eich lle ei fod, wrth gwrs, yn bŵer sylweddol. Mae unrhyw bŵer sydd gan Lywodraeth i wneud newidiadau, a newidiadau ôl-weithredol o bosibl, yn sylweddol ac mae angen craffu arno'n drylwyr.
Y dull a ddefnyddir i wneud hyn yw cael prawf pedwar diben fel ei fod yno i sicrhau y gall ymdrin â materion sy’n codi’n annisgwyl, yn sydyn ac ati yng nghyd-destun osgoi trethi, neu i gydymffurfio â rhwymedigaethau rhyngwladol, neu i ymateb ar frys i benderfyniadau llys neu dribiwnlys, neu i bethau sy’n digwydd ar lefel Llywodraeth y DU sy’n golygu bod angen inni ymateb. Ac mewn rhai ffyrdd, mae'n eithaf tebyg i'r rheoliadau COVID yn yr ystyr eu bod yn cael eu gwneud, maent yn dod i rym ac ati, ac felly mae gennych y weithdrefn gadarnhaol, neu'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft o bosibl, o dan ystyriaeth.
Rwy'n credu y gallaf ei ddweud eich bod yn llygad eich lle i godi’r pwynt. Mae’n fater y mae’n rhaid ei archwilio’n ofalus iawn. Mae’r Gweinidog cyllid yn mynychu gwahanol sesiynau craffu'r pwyllgorau er mwyn gwneud hynny. A heb os, bydd hyn yn dod yn ôl gerbron y Siambr hon. O ran y cydbwysedd a fy nealltwriaeth i o’r hyn sy'n angenrheidiol a’r brys sy'n angenrheidiol, o bryd i’w gilydd, i weithredu, credaf fod yr hyn sydd wedi’i gynnwys yn y Bil yn cydnabod y materion cyfansoddiadol sylweddol hynny y mae’n rhaid mynd i’r afael â hwy. Ond wrth gwrs, bydd y broses graffu yn parhau, a bydd y Gweinidog cyllid yn amlwg yn ymgysylltu fel rhan ohoni.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cynyddu amrywiaeth ynadon lleyg yng Nghymru? OQ57592
6. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding increasing the diversity of lay magistrates in Wales? OQ57592
Thank you for the question. The appointment of lay magistrates is actually undertaken by the Judicial Office, not the UK Government. I have not personally had any discussions about magistrates specifically, but it is something we will consider with partners as we take forward the Welsh Government’s race equality action plan.
Diolch am eich cwestiwn. Y Swyddfa Farnwrol, nid Llywodraeth y DU, sy’n penodi ynadon lleyg. Yn bersonol nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau am ynadon yn benodol, ond mae’n rhywbeth y byddwn yn ei ystyried gyda phartneriaid wrth inni fwrw ymlaen â chynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru.
That's good to hear. You'll be aware that the UK Ministry of Justice is presently undertaking the largest recruitment effort in its 650-year history to find 4,000 new lay magistrates. This step has been taken to combat the fact that the number of magistrates has fallen over the past decade from 25,170 in 2012 to 12,651 last year. So, of course, a lay magistrate, technically, is a voluntary position, with individuals expected to dedicate a minimum of 13 days per year, meaning many can look to fulfil this crucial role alongside their employment and their own caring responsibilities. The recruitment drive comes at a most pressing time, as statistics for November 2021 showed that 372,000 cases were outstanding in the magistrates' courts. It also provides now for an opportunity to diversify the magistracy, given that, as of last April, just over eight in 10 were aged over 50. Counsel General, what assistance can the Welsh Government provide on promoting this voluntary opportunity amongst our young people, and particularly so in our Welsh first-language communities, to ensure that those making these decisions are actually becoming more representative of the communities that they actually serve?
Mae'n dda clywed hynny. Fe fyddwch yn gwybod bod Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU ar hyn o bryd yn cynnal yr ymdrech recriwtio fwyaf yn ei hanes 650 mlynedd i ddod o hyd i 4,000 o ynadon lleyg newydd. Cymerwyd y cam hwn i fynd i'r afael â'r ffaith bod nifer yr ynadon wedi gostwng dros y degawd diwethaf o 25,170 yn 2012 i 12,651 y llynedd. Felly, wrth gwrs, swydd wirfoddol yw ynad lleyg yn dechnegol, lle y disgwylir i unigolion roi o leiaf 13 diwrnod y flwyddyn o'u hamser, sy'n golygu y gall nifer ohonynt gyflawni'r rôl hollbwysig hon ochr yn ochr â'u gwaith a'u cyfrifoldebau gofalu eu hunain. Daw’r ymgyrch recriwtio ar adeg hynod o enbyd, gan fod ystadegau ar gyfer mis Tachwedd 2021 yn dangos bod 372,000 o achosion heb eu clywed yn y llysoedd ynadon. Mae hefyd yn darparu cyfle yn awr i amrywio’r ynadaeth, o gofio, fis Ebrill diwethaf, fod ychydig dros wyth o bob 10 ohonynt dros 50 oed. Gwnsler Cyffredinol, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i hyrwyddo’r cyfle gwirfoddol hwn ymhlith ein pobl ifanc, ac yn arbennig felly yn ein cymunedau Cymraeg iaith gyntaf, i sicrhau bod y rheini sy'n gwneud y penderfyniadau hyn yn dod yn fwy cynrychioliadol o'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu?
Thank you. It's an important question. It does beg the question why it is that, in 10 years, when you've had almost a halving of the number of magistrates, it is so late in the day now that action is being taken and also in such a minimalist way. Why are there so many fewer magistrates than there were before? But I do welcome the step to recruit 4,000 more magistrates and, of course, as a result of COVID, steps are being taken also to extend the capacity of magistrates in terms of dealing with more cases.
Can I also say that I think the magistrates perform an essential role, I think, in allowing our underfunded justice system to operate? And we do owe all these people who give their time and their expertise a debt of gratitude. I think one factor that may have contributed as well to the reduction is the closure of so many magistrates' courts. People identify with their communities, with their local courts, and the magistrates' court system has always been part of a localised justice system. That link between justice and the community has been very badly broken.
One thing I can say in terms of one of the things I think we can do and where we can work with UK Government—and, again, it's a matter that I and the Minister for Social Justice have actually been working on and discussing—is with regard to the disaggregation of data so that we actually know what the make-up is. Now, we know the age profile. We know also that about 55 per cent of magistrates in Wales are female as opposed to male. We also know that around about 5 per cent are from a minority background, but we don't have much more detail than that. We don't know whether some ethnic groupings are under-represented. We don't know where they are particularly located, and we also don't have the data that we need, I think, in respect of the ability to use Welsh language. And as we want to encourage and see a greater usage of Welsh within our courts system, I think that is something that's important to know.
I can say that discussions that we've been having I think have been very positively received. We will be writing to the UK Government to set out the criteria of the data that we do need, and I think that is an example of positive and constructive co-operative working that is taking place and that we have been developing.
Diolch. Mae'n gwestiwn pwysig. Mae'n codi'r cwestiwn pam, mewn 10 mlynedd, gyda nifer yr ynadon bron wedi haneru, mai yn awr y rhoddir camau ar waith, a hithau mor hwyr yn y dydd, ac mewn ffordd mor gyfyngedig. Pam fod cymaint yn llai o ynadon nag o'r blaen? Ond rwy'n croesawu'r cam i recriwtio 4,000 o ynadon ychwanegol, ac wrth gwrs, o ganlyniad i COVID, mae camau’n cael eu cymryd hefyd i ehangu capasiti ynadon i ymdrin â mwy o achosion.
A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn credu bod ynadon yn cyflawni rôl hanfodol yn caniatáu i’n system gyfiawnder, sydd wedi'i thanariannu, weithredu? Ac mae arnom ddyled i'r holl bobl sy'n rhoi o'u hamser a'u harbenigedd. Credaf mai un ffactor a allai fod wedi cyfrannu at y gostyngiad hefyd yw cau cymaint o lysoedd ynadon. Mae pobl yn uniaethu â’u cymunedau, â’u llysoedd lleol, ac mae system y llysoedd ynadon bob amser wedi bod yn rhan o system gyfiawnder leol. Mae’r cysylltiad hwnnw rhwng cyfiawnder a’r gymuned wedi’i dorri.
Un peth y gallaf ei ddweud ynghylch un o'r pethau y credaf y gallwn eu gwneud a lle y gallwn weithio gyda Llywodraeth y DU—ac unwaith eto, mae'n fater y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau wedi bod yn gweithio arno ac yn ei drafod—yw dadgyfuno data fel ein bod yn gallu ei ddadansoddi. Nawr, gwyddom beth yw'r proffil oedran. Gwyddom hefyd fod oddeutu 55 y cant o ynadon yng Nghymru yn fenywod yn hytrach na dynion. Gwyddom hefyd fod oddeutu 5 y cant o gefndir lleiafrifol, ond nid oes gennym lawer mwy o fanylion na hynny. Nid ydym yn gwybod a yw rhai grwpiau ethnig wedi'u tangynrychioli. Nid ydym yn gwybod lle, yn benodol, y maent wedi’u lleoli, ac nid oes gennym y data sydd ei angen arnom yn fy marn i ar y gallu i ddefnyddio’r Gymraeg. A chan ein bod yn awyddus i annog a gweld mwy o ddefnydd o'r Gymraeg yn ein system llysoedd, credaf ei bod yn bwysig gwybod hynny.
Gallaf ddweud bod y trafodaethau a gawsom wedi cael croeso mawr. Byddwn yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU i nodi meini prawf y data angenrheidiol, a chredaf fod hynny’n enghraifft o'r cydweithredu cadarnhaol ac adeiladol sy’n mynd rhagddo ac y buom yn ei ddatblygu.
7. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i'r angen am ddiwygiadau rhyngseneddol yn sgil y newidiadau i gysylltiadau rhynglywodraethol ar lefel y DU? OQ57602
7. What consideration has the Welsh Government given to the need for inter-parliamentary reforms in light of the changes to inter-governmental relations at a UK level? OQ57602
Thank you for that. Inter-parliamentary arrangements are a matter for the Parliaments themselves. We are committed to strengthening transparency, scrutiny and accountability for inter-governmental relations. We have a formal inter-governmental review agreement with the Senedd, which includes the publication of an annual report.
Diolch. Mater i’r Seneddau eu hunain yw trefniadau rhyngseneddol. Rydym wedi ymrwymo i gryfhau tryloywder, craffu ac atebolrwydd ar gyfer cysylltiadau rhynglywodraethol. Mae gennym gytundeb adolygu rhynglywodraethol ffurfiol gyda’r Senedd, sy’n cynnwys cyhoeddi adroddiad blynyddol.
The inter-governmental reforms do hold out some positive news, I think. If they can be made to be embedded in both the tone of respect but also the machinery of Government that they genuinely are meaningful between Governments, then they hold out some real hope for the future. But what we do know, of course, is that that strengthening of the inter-governmental machinery means that there is a need to have greater scrutiny of what's going on at that level. So, I wonder—and I do accept entirely what the Counsel General says, that this is a matter for Parliaments—would he personally, with his experience, support the concept that there now needs to be an equal focus on inter-parliamentary reform so that the scrutiny is up to the job of the inter-governmental reform? And that could be taken forward by intra-committee work across the nations, by the intra-parliamentary fora that we are reconstituting or, indeed—and with great respect to my colleague sitting opposite—by the Speakers' convention as well if they wanted to turn their attention to inter-parliamentary reform.
Credaf fod y diwygiadau rhynglywodraethol yn cynnwys rhywfaint o newyddion cadarnhaol. Os gellir eu gwneud yn rhan annatod o'r cywair parchus ond hefyd o beirianwaith y Llywodraeth fel eu bod yn wirioneddol ystyrlon rhwng Llywodraethau, mae ynddynt obaith gwirioneddol ar gyfer y dyfodol. Ond yr hyn a wyddom, wrth gwrs, yw bod cryfhau'r peirianwaith rhynglywodraethol yn golygu bod angen mwy o graffu ar yr hyn sy'n digwydd ar y lefel honno. Felly, tybed—ac rwy’n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywed y Cwnsler Cyffredinol, mai mater i Seneddau yw hwn—a fyddai ef, yn bersonol, gyda’i brofiad ef, yn cefnogi’r cysyniad fod angen ffocws cyfartal yn awr ar ddiwygio rhyngseneddol fel bod y craffu'n addas ar gyfer diwygio rhynglywodraethol? A gellid bwrw ymlaen â hynny drwy waith o fewn y pwyllgorau ar draws y gwledydd, drwy'r fforymau rydym yn eu hail-gyfansoddi o fewn y seneddau, neu'n wir—a chyda pharch mawr i fy nghyd-Aelod sy'n eistedd gyferbyn—drwy gonfensiwn y Llywyddion hefyd pe byddent yn dymuno troi eu sylw at ddiwygio rhyngseneddol.
Thank you, and you're absolutely right, and I'm glad that the Legislation, Justice and Constitution Committee is paying close attention to this, because, as these relations develop and deal with really significant matters that impact on people's lives, it is very important that there is solid, constructive and strategic scrutiny. The one side to it here, of course, is that there is the inter-institutional agreement between the Welsh Government and the committee that you chair. That is important. I think there's a recognition from Welsh Government of the importance of transparency and scrutiny of these issues as well.
But, can I comment then on the inter-parliamentary forum, because I actually think—? As you know, I was previously a member of that, and I know it came into existence in connection with Brexit, and so on. It seems to me that is a potential forum that offers the opportunity for the creation of a pan-parliamentary scrutiny committee that could actually operate very constructively across the constitution committees and legislation committees, whether it be the House of Lords, whether it be the constitution committees, and so on. I think that is a very interesting possibility, and I'm sure that's something that I imagine the inter-parliamentary forum, which, as you say, is being reset up, is going to look at how it would fit within that particular role.
Diolch, ac rydych yn llygad eich lle, ac rwy'n falch fod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn rhoi sylw manwl i hyn, oherwydd, wrth i'r cysylltiadau hyn ddatblygu ac ymdrin â materion gwirioneddol arwyddocaol sy'n effeithio ar fywydau pobl, mae'n bwysig iawn cael craffu cadarn, adeiladol a strategol. Yr un ochr iddo yma, wrth gwrs, yw bod cytundeb rhyngsefydliadol rhwng Llywodraeth Cymru a’r pwyllgor a gadeirir gennych chi. Mae hynny’n bwysig. Credaf fod Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd tryloywder a chraffu ar y materion hyn hefyd.
Ond a gaf fi sôn am ar y fforwm rhyngseneddol, gan y credaf—? Fel y gwyddoch, roeddwn yn aelod ohono o’r blaen, a gwn iddo gael ei sefydlu yng nghyswllt Brexit, ac ati. Ymddengys i mi y gallai fod yn fforwm sy’n cynnig cyfle i greu pwyllgor craffu traws-seneddol a allai weithredu’n adeiladol iawn ar draws y pwyllgorau cyfansoddiadol a’r pwyllgorau deddfwriaeth, boed yn Dŷ’r Arglwyddi, neu'r pwyllgorau cyfansoddiadol, ac yn y blaen. Credaf fod hwnnw’n bosibilrwydd diddorol iawn, ac rwy’n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd y fforwm rhyngseneddol sy'n cael ei ailsefydlu, fel y dywedwch, yn edrych i weld sut y byddai’n ffitio o fewn y rôl benodol honno.
8. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch cynigion Llywodraeth y DG i ariannu prosiectau yng Nghymru yn uniongyrchol o dan ei chronfa codi'r gwastad? OQ57620
8. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding the UK Government's proposals to directly fund projects in Wales under its levelling-up fund? OQ57620
I thank the Member for the question. We are still going through the detail of the levelling-up White Paper, but through their use of the United Kingdom Internal Market Act 2020, UK Ministers continue to override the devolution settlements and the democratic oversight of this Parliament.
Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rydym yn dal i fynd drwy fanylion y Papur Gwyn ar godi'r gwastad, ond drwy eu defnydd o Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, mae Gweinidogion y DU yn parhau i ddiystyru’r setliadau datganoli a throsolwg democrataidd y Senedd hon.
Diolch yn fawr iawn i chi am yr ateb yna. Mae'r cynlluniau yma, codi'r gwastad, yn edrych i gydweithio yn uniongyrchol efo awdurdodau lleol ar draws y Deyrnas Gyfunol. Mae yna sôn am ddatganoli yn y Papur Gwyn, ond datganoli yng nghyd-destun Lloegr ydy hynny, wrth gwrs. Y sbin sy'n cael ei roi yw eu bod nhw'n bwriadu lleihau'r gagendor anferthol yma sydd yn bodoli, a'r anghyfartaledd sydd yn y Deyrnas Gyfunol. Ond, mae cydweithio'n uniongyrchol efo awdurdodau lleol yma yng Nghymru am danseilio'r broses ddatganoli, fel rŷch chi wedi'i ddweud. A ydych chi'n credu y bydd y rhaglen yma, y Papur Gwyn o gael ei greu yn Ddeddf, yn cyflawni ei dibenion o leihau anghyfartaledd, neu a fydd yn methu yn hyn o beth ac, yn hytrach, yn andwyo ymdrechion y Llywodraeth yma yng Nghymru?
Thank you very much for that response. These levelling-up proposals look to co-operate directly with local authorities across the UK. There is talk of devolution in the White Paper, but it's devolution in the context of England, of course. The spin put on it is that they intend to reduce this gaping gap and the inequalities within the UK. But, working directly with local authorities here in Wales will undermine the devolution process, as you have just said. Do you believe that this programme, and the White Paper if it becomes law, will meet its objectives of reducing inequalities, or will it fail in this regard and, rather, be detrimental to the efforts of the Government here in Wales?
Thank you. I can tell you that Welsh Government officials have had no engagement from the UK Government on the levelling-up White Paper, despite economic development actually being a devolved competence. Our experience of this sort of inter-governmental partnership working on these particular matters has been, I would say, wholly unacceptable.
Delivering the levelling-up agenda in Wales without any partnership with the Welsh Government not only disrespects the devolution settlement, but it also badly weakens the potential of any investment programme. It is recognised, the need to actually respect devolved Governments in terms of the implementation of the use of funding. The Business, Energy and Industrial Strategy Committee noted:
'the apparent absence of any meaningful strategic engagement with the devolved administrations around the levelling up agenda, amplifies the lack of clarity and focus around this major policy.'
And don't forget: the UK Government commissioned the Dunlop review to actually look into these issues and so on. The Dunlop review noted that
'funding by the UK Government in devolved areas must not replace core funding and must be applied with the support of the devolved governments.'
I can only say that, so far, there has been a total failure in that particular respect, and we've seen that also by the examples of the use of levelling-up funding. The fact that we are certainly not receiving the level of funding that we were promised: the Welsh budget is set to be nearly £1 billion worse off by 2024 as a result of the UK Government's failure to honour its commitment that Wales would not lose a single penny as a result of the UK leaving the European Union.
Diolch. Gallaf ddweud wrthych nad yw swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw gysylltiad gyda Llywodraeth y DU ar y Papur Gwyn ar godi'r gwastad, er bod datblygu economaidd yn gymhwysedd datganoledig mewn gwirionedd. Mae ein profiad o'r math hwn o waith partneriaeth rhynglywodraethol ar y materion penodol hyn wedi bod yn gwbl annerbyniol yn fy marn i.
Mae cyflawni agenda codi'r gwastad yng Nghymru heb unrhyw bartneriaeth â Llywodraeth Cymru nid yn unig yn amharchu'r setliad datganoli, mae hefyd yn gwanhau potensial unrhyw raglen fuddsoddi. Cydnabyddir yr angen i barchu Llywodraethau datganoledig mewn perthynas â gweithredu'r defnydd o gyllid. Nododd y Pwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol:
'mae absenoldeb ymddangosiadol unrhyw ymgysylltiad strategol ystyrlon â'r gweinyddiaethau datganoledig ar agenda codi'r gwastad, yn amlygu'r diffyg eglurder a ffocws sy'n gysylltiedig â'r polisi pwysig hwn.'
A pheidiwch ag anghofio: comisiynodd Llywodraeth y DU adolygiad Dunlop i ymchwilio i'r materion hyn ac yn y blaen. Nododd adolygiad Dunlop
'na ddylai cyllid gan Lywodraeth y DU mewn meysydd datganoledig gymryd lle cyllid craidd a rhaid ei gymhwyso gyda chefnogaeth y llywodraethau datganoledig.'
Hyd yma, rhaid imi ddweud y bu methiant llwyr yn hynny o beth, ac rydym wedi gweld hynny hefyd yn yr enghreifftiau o'r defnydd o gyllid codi'r gwastad. Ar y ffaith nad ydym yn cael y lefel o gyllid a addawyd i ni, yn bendant: disgwylir i gyllideb Cymru fod bron i £1 biliwn yn waeth erbyn 2024 o ganlyniad i fethiant Llywodraeth y DU i anrhydeddu ei hymrwymiad na fyddai Cymru'n colli'r un geiniog o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd.
Mae cwestiwn 9 [OQ57624] wedi'i dynnu yn ôl. Felly, yn olaf, cwestiwn 10, Delyth Jewell.
Question 9 [OQ57624] is withdrawn. Therefore, finally, question 10, Delyth Jewell.
10. Pa gyngor cyfreithiol mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru ynglŷn â datganoli mwy o bwerau trethiant? OQ57617
10. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government on the devolution of more taxation powers? OQ57617
I thank the Member for the question. Four years since beginning the process to devolve new powers for a vacant land tax, we have still not been able to secure these powers. It is quite clear now that the process is not fit for purpose.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Bedair blynedd ers dechrau'r broses i ddatganoli pwerau newydd ar gyfer treth ar dir gwag, nid ydym wedi gallu sicrhau'r pwerau hyn o hyd. Mae'n gwbl glir yn awr nad yw'r broses yn addas i'r diben.
Thank you for that answer. On a recent visit to Wales, Counsel General, the Prime Minister said that
'devolved governments had to take more responsibility on raising their own finance.'
Could you therefore tell us which new taxation powers the UK Government has offered the Welsh Government? And, if none have been offered, what do you, Counsel General, think that the Prime Minister meant when he said that the Welsh Government should take more responsibility for raising its own finance?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Gwnsler Cyffredinol, ar ymweliad diweddar â Chymru, dywedodd Prif Weinidog y DU
'rhaid i lywodraethau datganoledig gymryd mwy o gyfrifoldeb dros godi eu cyllid eu hunain.'
A allech ddweud wrthym felly pa bwerau trethu newydd y mae Llywodraeth y DU wedi'u cynnig i Lywodraeth Cymru? Ac os na chynigiwyd unrhyw bwerau newydd, Gwnsler Cyffredinol, yn eich barn chi, beth a olygai'r Prif Weinidog pan ddywedodd y dylai Llywodraeth Cymru gymryd mwy o gyfrifoldeb dros godi ei chyllid ei hun?
Well, I think that the best answer to that question is that I think that I will have to ask the Minister when I meet with him because, at the moment, as far as I'm aware, the discussions on the issue, for example, of a vacant land tax—. We want such a tax because of the potential of such a tax to deliver our housing and regeneration ambitions.
The crux seems to be that, what should be happening is that the engagement with the UK Government in respect of the devolution of tax powers in certain areas should be a matter of which taxes are appropriate for devolved Government. Well, that has already been established. Where the UK Government now seems to be heading is that it wants to know how we intend to use them. Well, quite frankly, if the power is appropriate to be devolved, it is for this place to determine the best way of using that particular power. Consequently, the discussions go around in circles and the powers, which I think come from the 2014 Act, really are not fit for purpose, and there is a desperate need for change.
There are other areas of taxation, of course, that would assist us, whether it is to do with value added tax, whether it is to do with air passenger duty, and of course there's a lot of talk by the UK Government about air passenger duty. Well, we've been asking for levelling up on the air passenger duty taxation side for quite some time, and it's still not recognised.
Wel, credaf mai'r ateb gorau i'r cwestiwn hwnnw yw fy mod yn credu y bydd yn rhaid imi ofyn i'r Gweinidog pan fyddaf yn cyfarfod ag ef oherwydd, ar hyn o bryd, o'r hyn a ddeallaf, mae'r trafodaethau ar dreth ar dir gwag er enghraifft—. Rydym eisiau treth o'r fath oherwydd potensial treth o'r fath i gyflawni ein huchelgeisiau ym maes tai ac adfywio.
Mae'n ymddangos mai'r hyn a ddylai ddigwydd yw y dylai'r ymgysylltiad â Llywodraeth y DU mewn perthynas â datganoli pwerau treth mewn rhai meysydd ymwneud â pha drethi sy'n briodol i Lywodraeth ddatganoledig. Wel, mae hynny eisoes wedi'i sefydlu. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU bellach yn mynd i'r cyfeiriad lle y mae am wybod sut rydym yn bwriadu eu defnyddio. Wel, a bod yn onest, os yw'r pŵer yn briodol i gael ei ddatganoli, mater i'r lle hwn yw pennu'r ffordd orau o ddefnyddio'r pŵer penodol hwnnw. O ganlyniad, mae'r trafodaethau'n troi mewn cylchoedd ac nid yw'r pwerau, y credaf eu bod yn dod o Ddeddf 2014, yn addas i'r diben o gwbl, ac mae taer angen newid.
Ceir meysydd trethiant eraill a fyddai'n ein cynorthwyo, wrth gwrs, boed hynny'n ymwneud â threth ar werth, neu doll teithwyr awyr, ac wrth gwrs mae llawer o sôn gan Lywodraeth y DU am doll teithwyr awyr. Wel, rydym wedi bod yn gofyn am godi'r gwastad ar ochr treth y doll teithwyr awyr ers cryn dipyn o amser, ac mae hynny'n dal i fod heb ei gydnabod.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a fydd yn cael eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1, Jack Sargeant.
The next item is questions to the Senedd Commission, and they will be answered by the Llywydd. Question 1, Jack Sargeant.
1. Sut y bydd y Comisiwn yn cefnogi Senedd leuenctid Cymru yn ystod y Chweched Senedd? OQ57585
1. How will the Commission support the Welsh Youth Parliament during the Sixth Senedd? OQ57585
Diolch am y cwestiwn. Mae’r Senedd Ieuenctid yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i'r Senedd. Roeddem yn falch iawn gyda llwyddiant tymor cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru, a gyda brwdfrydedd ac angerdd y grŵp cyntaf o Aelodau Senedd Ieuenctid. Rydym newydd ethol yr ail garfan o Aelodau ac rwy'n edrych ymlaen at gadeirio'r cyfarfod llawn cyntaf ar 19 Chwefror. Yn rhithiol fydd y cyfarfod hwnnw, ond dwi'n gobeithio'n fawr y bydd yna gyfarfod o'r Senedd Ieuenctid yn cwrdd yn fuan iawn wedi hynny yn y Siambr yma.
Thank you for the question. The Welsh Youth Parliament continues to be a key priority for the Senedd. We were delighted with the success of the first Welsh Youth Parliament term, and with the enthusiasm and passion that the first group of Welsh Youth Parliament Members showed. We have recently elected our second cohort of Members and I'm looking forward to chairing the first full meeting on 19 February. That meeting will be held virtually, but I very much hope that there will be a meeting of the Youth Parliament very soon after that in this Siambr.
Diolch yn fawr, Llywydd, and I look forward to the outcome and the update from the first meeting of the newly elected Youth Parliament. Like many of us across here, I'm really keen for Members of our Youth Parliament to be given the opportunity to make a real lasting difference, to leave their mark on Welsh politics and to leave their mark and positive change on Welsh public life. One of the issues that's continually raised with me in my community of Alyn and Deeside by young people is the use of single-use plastics. Can I ask the Commission what thought they've given to facilitating the handover of this important policy area so that progress can be made by these passionate individuals on behalf of the people of Wales?
Diolch yn fawr, Lywydd, ac edrychaf ymlaen at y canlyniad a'r diweddariad o gyfarfod cyntaf y Senedd Ieuenctid sydd newydd ei hethol. Fel llawer ohonom yma, rwy'n awyddus iawn i Aelodau ein Senedd Ieuenctid gael cyfle i wneud gwahaniaeth gwirioneddol barhaol, i adael eu marc ar wleidyddiaeth Cymru ac i adael eu marc a'u newid cadarnhaol ar fywyd cyhoeddus Cymru. Un o'r materion y mae pobl ifanc yn eu dwyn i fy sylw yn barhaus yn fy nghymuned yn Alun a Glannau Dyfrdwy yw'r defnydd o blastig untro. A gaf fi ofyn i'r Comisiwn pa ystyriaeth y maent wedi'i rhoi i hwyluso'r gwaith o drosglwyddo'r maes polisi pwysig hwn fel y gall yr unigolion angerddol hyn wneud cynnydd ar ran pobl Cymru?
Well, it was a matter of great joy that the youth parliamentarians in the first Youth Parliament selected as one of its three areas of priority three very relevant, modern issues to be focusing on. One was, of course, the single-use plastics and environmental concerns that they have. The new Youth Parliament will decide of itself in a few weeks' time what its priorities will be for the next two years, and it is a matter of—I think—challenge for all of us that, as we listen to the voices of our Youth Parliament—. And I hope that Members will be able to join us on 19 February to join the meeting at some point. It's not a day when the six nations are playing, deliberately chosen for that reason. We made that mistake the first time around; we won't make it the second time around. So, please listen as they decide for themselves what their priorities for the next two years will be. I would be surprised if environmental concerns and climate change did not feature in there quite heavily.
Wel, testun llawenydd mawr oedd gweld y seneddwyr ifanc yn y Senedd Ieuenctid gyntaf yn dewis tri mater perthnasol a modern iawn fel eu tri maes blaenoriaeth i ganolbwyntio arnynt. Un, wrth gwrs, oedd plastig untro a'r pryderon amgylcheddol sydd ganddynt. Bydd y Senedd Ieuenctid newydd yn penderfynu ei hun ymhen ychydig wythnosau beth fydd ei blaenoriaethau ar gyfer y ddwy flynedd nesaf, ac rwy'n credu ei bod hi'n her i bob un ohonom, wrth inni wrando ar leisiau ein Senedd Ieuenctid—. A gobeithio y bydd yr Aelodau'n gallu ymuno â ni yn y cyfarfod ar 19 Chwefror ar ryw bwynt. Nid yw'n ddiwrnod pan fydd y chwe gwlad yn chwarae, fe'i dewiswyd yn fwriadol am y rheswm hwnnw. Gwnaethom y camgymeriad hwnnw y tro cyntaf; ni wnawn yr un camgymeriad yr eildro. Felly, gwrandewch wrth iddynt benderfynu drostynt eu hunain beth fydd eu blaenoriaethau ar gyfer y ddwy flynedd nesaf. Byddwn yn synnu pe na bai pryderon am yr amgylchedd a newid hinsawdd yn cael sylw eithaf amlwg.
2. Pa fesurau sydd ar waith i hyrwyddo cyfleoedd ar gyfer profiad gwaith a recriwtio agored yng ngweithle'r Senedd? OQ57601
2. What measures are in place to promote opportunities for work experience and open recruitment in the Senedd workplace? OQ57601
Mae'r Comisiwn yn ymroddedig i ddarparu cyfleoedd i bobl ifanc ac unrhyw un arall a hoffai fod yn rhan o'r gweithle ac ymgyfarwyddo â gweithgareddau'r Senedd drwy amrywiaeth o gyfleoedd am brofiad gwaith tymor byr. Mae'r Comisiwn yn gweithredu cynllun profiad gwaith ffurfiol ddwywaith y flwyddyn, ac mae hynny yn gyfle i unrhyw un dros 16 oed i ymgysylltu â gwaith y Senedd. Caiff cyfleoedd recriwtio i swyddi sefydlog yn y Comisiwn eu hysbysebu ar ystod eang o blatfformau a'u hyrwyddo yn unol ag egwyddorion cystadleuaeth deg ac agored.
The Commission is committed to providing opportunities to young people and any others who may wish to access the workplace and to familiarise themselves with the activities of the Senedd through a variety of short-term work experience opportunities. The Commission operates a formal work experience scheme twice annually, and that's an opportunity for anyone above the age of 16 to engage with the work of the Senedd. Recruitment to established jobs within the Commission are advertised on a broad range of platforms and are promoted in line with the principles of fair and open competition.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna.
Thank you very much for that answer.
This is a genuinely open question, because I'm impressed, to be honest, at the extent to which the Senedd is opening up to people—young people and others—across the country in terms of saying, 'Come here and experience—get work experience,' or, 'Apply for work here, right at the heart of our national democracy.' And if you look at the website, it's very well signposted and so on. But my question, as a follow-up, is whether any analysis has been done to see where people who come here are from—whether they come from work experience in schools or whether they apply through open recruitment here to various roles. What parts of the country do they come from? Which offices do they go to work in? What socioeconomic background are they from? Are they from rural Wales and the Valleys and from the coastal areas? Do they tend to congregate within certain geographic areas or certain strata of our society? That would also be very interesting to know. But I commend the work that's been done, actually, as a very open recruiter and also to give work experience to young people in our schools.
Mae hwn yn gwestiwn gwirioneddol agored, oherwydd mae'r graddau y mae'r Senedd yn agor i bobl—pobl ifanc ac eraill—ledled y wlad yn creu argraff arnaf a dweud y gwir, o ran dweud, 'Dewch yma a phrofwch—a chael profiad gwaith,' neu, 'Gwnewch gais am waith yma, wrth galon ein democratiaeth genedlaethol.' Ac os edrychwch chi ar y wefan, mae wedi'i gyfeirio'n dda iawn ac yn y blaen. Ond fy nghwestiwn i, fel dilyniant, yw a oes unrhyw ddadansoddiad wedi'i wneud i weld o lle y daw'r bobl sy'n dod yma—a ydynt yn dod o brofiad gwaith mewn ysgolion neu a ydynt yn gwneud cais drwy recriwtio agored yma i rolau amrywiol. Pa rannau o'r wlad y dônt ohonynt? I ba swyddfeydd yr ânt i weithio? Pa gefndir economaidd-gymdeithasol sydd ganddynt? A ydynt yn dod o gefn gwlad Cymru a'r Cymoedd ac o'r ardaloedd arfordirol? A ydynt yn tueddu i grynhoi o fewn ardaloedd daearyddol neu haenau penodol yn ein cymdeithas? Byddai'n ddiddorol iawn gwybod hynny hefyd. Ond rwy'n cymeradwyo'r gwaith a wnaed mewn gwirionedd, fel recriwtiwr agored iawn a hefyd i roi profiad gwaith i bobl ifanc yn ein hysgolion.
Those are very interesting questions. We come here to this place from all parts of Wales, but where do the staff that serve the Commission and also our party political staff also come from is a good question to know the answer to. I don't know the answer to it as I stand here before you at this point, and I suspect that we do collect some of those statistics, but I'll certainly look into it and ask for some clarity on that to be shared with all Members. I suspect that there is an interest from around the Chamber to know how and whether we do that.
Mae'r rheini'n gwestiynau diddorol iawn. Down yma i'r lle hwn o bob rhan o Gymru, ond mae o lle y daw'r staff sy'n gwasanaethu'r Comisiwn a staff ein pleidiau gwleidyddol hefyd yn gwestiwn da i wybod yr ateb iddo. Nid wyf yn gwybod yr ateb iddo wrth imi sefyll yma yr eiliad hon, ac rwy'n tybio ein bod yn casglu rhai o'r ystadegau hynny, ond yn sicr, fe wnaf ymchwilio iddo a gofyn am rywfaint o eglurder ynghylch hynny i'w rannu gyda'r holl Aelodau. Rwy'n tybio bod diddordeb o bob cwr o'r Siambr mewn gwybod a ydym yn gwneud hynny, a sut.
Mae cwestiwn 3 [OQ57625] wedi'i dynnu yn ôl.
Question 3 [OQ57625] has been withdrawn.
Eitem 4 ar yr agenda sydd nesaf, ond ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol.
Item 4 on the agenda is next, but no topical questions have been accepted.
Felly symudwn ymlaen at eitem 5, y datganiad 90 eiliad. Galwaf ar Jack Sargeant.
So, we move on to item 5, the 90-second statement. I call on Jack Sargeant.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This week is National Apprenticeship Week and it's not an exaggeration to say that apprenticeships change lives. Deputy Presiding Officer, I'm proud to have served my time as an apprentice engineer in DRB Group in Deeside. Apprenticeships deliver the skills necessary for individuals to embark on their successful careers. At the same time, they benefit employers, helping them to find the relevant skilled people they need to help meet the current and future needs of their businesses and the Welsh economy. Institutions like ColegauCymru and Coleg Cambria do fantastic work, working with over 1,000 employers locally and nationally to deliver apprenticeship and traineeship opportunities for the people of Wales.
Deputy Presiding Officer, I want to see apprenticeships flourish here in Wales, and be an even bigger part of our national life. I encourage all people of Wales, of all ages and all backgrounds, to consider an apprenticeship, and as we look forward to the future, who would not welcome seeing more trained apprentices sitting in this very Chamber and adding in their experience gained from the work industry to shaping policy and making decisions on behalf of the people of Wales? Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yr wythnos hon yw Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau ac nid yw dweud bod prentisiaethau'n newid bywydau yn or-ddweud. Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch fy mod wedi gwasanaethu fel prentis beiriannydd yn DRB Group ar Lannau Dyfrdwy. Mae prentisiaethau'n darparu'r sgiliau angenrheidiol i unigolion ddechrau ar yrfaoedd llwyddiannus. Ar yr un pryd, maent o fudd i gyflogwyr, i'w helpu i ddod o hyd i'r bobl fedrus berthnasol sydd eu hangen arnynt i helpu i ddiwallu anghenion eu busnesau ac economi Cymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol. Mae sefydliadau fel ColegauCymru a Coleg Cambria yn gwneud gwaith gwych, gan weithio gyda dros 1,000 o gyflogwyr yn lleol ac yn genedlaethol i ddarparu cyfleoedd prentisiaeth a hyfforddeiaeth i bobl Cymru.
Ddirprwy Lywydd, rwyf am weld prentisiaethau'n ffynnu yma yng Nghymru, a bod yn rhan fwy fyth o'n bywyd cenedlaethol. Rwy'n annog holl bobl Cymru, o bob oed a chefndir, i ystyried prentisiaeth, ac wrth inni edrych tuag at y dyfodol, pwy na fyddai'n croesawu gweld mwy o brentisiaid hyfforddedig yn eistedd yn y Siambr hon ac yn ychwanegu'r profiad a gawsant o'r diwydiant gwaith at y broses o lunio polisi a gwneud penderfyniadau ar ran pobl Cymru? Diolch yn fawr.
Diolch. Byddwn yn awr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i’r trafodion ailgychwyn a dylai unrhyw Aelodau sy’n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i’r Siambr.
Thank you. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. If you're leaving the Siambr, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart and any Members who are arriving after the changeover should wait until then before entering the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:12.
Plenary was suspended at 15:12.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:24, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:24, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Eitem 6 y prynhawn yma yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod ar reolaethau rhent. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.
We move now to item 6, a debate on a Member's legislative proposal on rent control. I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.
Cynnig NDM7831 Mabon ap Gwynfor
Cefnogwyd gan Rhys ab Owen, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar reolaethau rhent.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:
a) helpu i fynd i'r afael â rhai o effeithiau mwy difrifol argyfwng tai Cymru, sy'n effeithio ar dros filiwn o bobl ledled y wlad;
b) lliniaru cynnydd sylweddol mewn rhent yn y dyfodol, fel y cynnydd a welwyd yn y sector rhentu dros y 12 mis diwethaf;
c) cyflwyno system sy'n cyfyngu ar renti a chynnydd mewn rhent i lefelau fforddiadwy a ffactorau lleol, gan gau'r bwlch rhwng twf cyflogau a chostau byw.
Motion NDM7831 Mabon ap Gwynfor
Supported by Rhys ab Owen, Sioned Williams
To propose that Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill on rent controls.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to:
a) help combat some of the more severe effects of Wales’s housing emergency, affecting over a million people across the nation;
b) mitigate significant future rent increases, such as those seen in the rented sector over the last 12 months;
c) introduce a system which restricts rents and rent increases to affordable levels and local factors, closing the gap between wage growth and the cost of living.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. [Torri ar draws.] Diolch am y croeso. Rhaid imi ddatgan diddordeb ar gychwyn y ddadl fel rhywun sydd ag eiddo arall gyda thenant yn byw ynddo fo. Felly, pam fy mod i, o bawb, yn cyflwyno cynnig i reoli rhent? Yn syml, oherwydd mai dyma'r peth iawn i'w wneud.
Mae yna argyfyngau enbyd yn digwydd ar hyd hanes ac maen nhw'n arwain at wasgfa ariannol sydd yn ei thro yn arwain at dlodi enbyd. Mae hyn yn wir yn ddieithriad, ac mae hanes yn dyst i’r ffaith. Ar adegau o argyfwng enbyd, mae llywodraethau yn gweithredu i ddangos eu bod nhw yno i amddiffyn ac i helpu drwy gynnig tarian yn erbyn yr elfennau gwaethaf.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. [Interruption.] Thank you for the welcome. I have to declare an interest at the beginning of the debate as someone who owns another property occupied by a tenant. So, why am I, of all people, putting forward a motion to control rents? Well, simply put, because this is the right thing to do.
There are pressing crises that have happened throughout history that lead to a financial squeeze that in turn leads to poverty. This is true without exception, and history is testament to the fact. At times of pressing crisis, Governments take action to show that they are there to protect and help, through providing a shield against the worst impacts.
Gadewch inni gymryd un enghraifft amlwg o hanes. Yn dilyn yr ail ryfel byd, beth wnaeth Clement Attlee ac Aneurin Bevan? Fe aethon nhw ati i weithredu argymhellion adroddiad Ridley a chryfhau y rheolaethau rhent a dechrau ar raglen anferthol o adeiladu tai cyhoeddus. Fe soniodd Aneurin Bevan ei hun am yr angen i warchod tenantiaid. Ac mae pobl Cymru yn edrych arnom ni yma heddiw i wneud beth fedrwn ni i’w hamddiffyn rhag disgyn i dlodi yn wyneb heriau anferthol ar ôl-COVID. Dydyn ni ddim yn gwybod impact llawn COVID eto—fe ddaw yn gliriach wrth i amser fynd yn ei flaen—ond rydym ni’n dechrau gweld ei effaith andwyol yn barod, a hyn ar ben dros 10 mlynedd o lymder llethol. Mae cyflogau wedi methu â chadw i fyny efo chwyddiant, mae chwyddiant ar fin bwrw ei lefel uchaf ers 30 mlynedd, ac mae costau byw ar gynnydd. Ond, ar ben hyn, mae rhent wedi cynyddu yn fwy yng Nghymru nag yn yr un ardal arall o’r Deyrnas Gyfunol, gan weld cynnydd o bron i 13 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig.
Mae dros hanner y plant sy’n byw mewn tai rhent yn byw mewn tlodi. Mae’r canran o bobl sy’n byw mewn tlodi yn y sector rhent yn fwy yng Nghymru nag yn unrhyw ran arall o’r Deyrnas Gyfunol. Mae Caerdydd yn ei chael hi'n arbennig o wael, efo’r Joseph Rowntree Foundation yn amcangyfrif fod nifer yn gwario 35 y cant o’u hincwm ar rent yn unig. Gall pobl ifanc ddim fforddio prynu tai yn eu cymunedau ac mae rhestrau aros tai cymdeithasol yn hirfaith. Felly, yr unig ddewis ydy rhentu yn breifat neu, i rai, yn anffodus, byw efo mam a dad. Does dim syndod bod ffigurau’r ONS yn dangos bod treian o bobl rhwng 20 a 30 oed yn byw efo’u rhieni yma yng Nghymru. Mae Shelter Cymru wedi gweld rhenti yn dyblu mewn mis mewn rhai achosion, ac Acorn yng Nghaerdydd yn sôn am landlordiaid yn cynyddu rhent dros £100 y mis i rai tenantiaid. Heb gamau ymyrraeth, yna byddwn yn gweld mwy a mwy o bobl yn canfod eu hun yn byw mewn tlodi neu hyd yn oed yn ddigartref.
Gwn y bydd rhai yn cael braw o ddarllen y cynnig, ac yn reddfol yn gwrthwynebu, gan gyfeirio at enghreifftiau ble mae polisi o dan y teitl 'rheolaethau rhent' wedi methu. Ac mae hynny’n wir; mae yna arbrofion wedi methu. Ond pan eu bod nhw wedi eu llunio yn gywir, wedi cael eu targedu ac wedi cael eu cyplysu a'u cyd-blethu â pholisïau eraill llwyddiannus, yna mae rheolaethau rhent yn bolisi sydd yn llwyddo ac yn boblogaidd. Ac mae'n boblogaidd heddiw, efo dros dwy ran o dair o bobl yn cefnogi cyflwyno polisi o’r fath yn y Deyrnas Gyfunol, yn ôl pôl piniwn diweddar gan YouGov. Noder nad ydy’r cynnig yn cyflwyno math arbennig o system reoli rhent, ond mae o yn nodi yr angen i osod rheolaeth ar renti i lefelau sy’n ateb y gallu i dalu.
Gadewch inni edrych ar rai enghreifftiau. Dydy Llywodraeth Gweriniaeth Iwerddon ddim yn nodedig am fod yn un arbennig o adain chwith; yn wir, mae'n Llywodraeth mwy adain dde. Ond yno, maen nhw wedi cyflwyno camau i reoli rhent, efo adolygiad rhent heb fod yn llai na bob dwy flynedd a chyfnod 90 niwrnod o notis o’r newid hwnnw. Mae yna barthau pwysau rhent yno ar gyfer ardaloedd ble mae pwysau yn arbennig o uchel ac yn golygu na all rhent gynyddu yn uwch na chwyddiant yn y parthau hynny. Yng Nghatalunya, mae'r Llywodraeth yno wedi cyflwyno trefn sy’n cyfyngu ar y rhent i garfan benodol o bobl, er enghraifft os ydy’r rhent yn gydradd i 30 y cant neu'n fwy o’r incwm. Ac, wrth gwrs, mae rheolau rhentu mewn bodolaeth mewn gwahanol daleithiau ar draws yr Unol Daleithiau, ac maen nhw wedi cael eu cyflwyno mewn modd sydd wedi eu targedu yn bwrpasol.
Mae’n amlwg felly fod cynnal gwaith paratoadol a pharatoi manwl yn gwbl allweddol i sicrhau llwyddiant polisi o'r fath. Dyna pam fy mod i’n hynod o falch fod y Llywodraeth yma heddiw wedi dod i gytundeb â ni ym Mhlaid Cymru i edrych ar y posibilrwydd o gyflwyno rheolaethau rhent fel rhan o becyn ehangach mewn Papur Gwyn ar dai. Dyma fydd y cam cyntaf tuag at ddeddfu a sicrhau bod yna dai tecach yma yng Nghymru i'n pobl ni.
Mae’r cynnig yma felly yn gyfle cychwynnol i ddechrau gwyntyllu’r potensial ar gyfer system deg o reoli rhent, a'r cyfraniad y gallai wneud i'n nod ehangach o warantu hawliau tenantiaid—hawliau pobl i fyw efo to uwch eu pennau heb y bygythiad o ddigartrefedd yn lluchio cysgod dros eu bywydau. Mae o hefyd yn ddatganiad o egwyddor sylfaenol—bod yna anghyfiawnder sylfaenol yn nhrefniadaeth bresennol ein cyfundrefn dai, sef bod pobl yn byw mewn tlodi tra bod carfan fach iawn o bobl yn gwneud elw ar eu cefnau.
Dwi'n gofyn i Aelodau o'r Senedd, felly, gefnogi'r cynnig yma heddiw, a grymuso'r Llywodraeth i fwrw ati â'r gwaith paratoadol, er mwyn rhoi'r seiliau mewn lle ar gyfer galluogi cyflwyno system o reoli rhent, law yn llaw â gwaith ehangach i sicrhau bod gan bawb yr hawl i gartref yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Let us take one example from history. Following the second world war, what did Clement Attlee and Aneurin Bevan do? Well, they went about implementing the recommendations made in the Ridley report and strengthened rent controls, and embarked on a major programme of building public housing. Aneurin Bevan himself spoke about the need to safeguard tenants. And the people of Wales look to us today to do what we can to prevent them from falling into poverty following the huge post-COVID challenges. We don't know what the full impact of COVID will be yet—the picture will become clearer as time goes on—but we are starting to see its detrimental effect already, on top of over 10 years of stifling austerity. Wages have failed to keep up with inflation, inflation is about to hit its highest level for 30 years, and the cost of living is on the rise. But, on top of all this, rents have increased more in Wales than in any other part of the United Kingdom, with an increase of almost 13 per cent in the past year alone.
Over half the children who live in rented homes live in poverty. The percentage of people who live in poverty in the rental sector is higher in Wales than in any other part of the United Kingdom. Cardiff is having a particularly hard time, with the Joseph Rowntree Foundation estimating that many spend 35 per cent of their income on rent alone. Young people can't afford to buy homes in their communities and waiting lists for social homes are very long. So, the only option is to rent privately or, for some, unfortunately, to live with their parents. It's little wonder that ONS figures show that a third of people between 20 and 30 years of age live with their parents here in Wales. Shelter Cymru has seen rents doubling in a month in some cases, and Acorn in Cardiff has seen landlords demanding more than an extra £100 per month in rent from their tenants. Without intervention, we will see more and more people finding themselves living in poverty or even becoming homeless.
I know that some will take fright at reading the motion and will instinctively oppose it, referring to examples where policy under the heading 'rent control' has failed. And that's true; some experiments have failed. But when they are designed in the right way, when they're targeted and when they dovetail with other successful policies, then rent control is a policy that succeeds and is popular. And they're popular today, with over two thirds of people supporting a policy of this kind in the United Kingdom, according to a recent YouGov opinion poll. Note that the motion does not propose a particular kind of rent control system, but it does note the need to impose controls on rents to a level that meets the ability to pay.
Let's look at some examples. The Government of the Republic of Ireland is not known for being particularly left wing; indeed, it is a more right-wing Government. But there, they have taken steps to control rents, with a rent review no less often than every two years and a 90-day period of notice of change. They have rent pressure zones in areas where the pressure is particularly high, which mean that rent cannot increase above the rate of inflation in those areas. In Catalunya, the Government there has introduced a regime that limits rents for specific cohorts of people, for example if rent equates to 30 per cent or more of their income. And, of course, rent controls exist in different states across the United States, having been introduced in a targeted manner.
It's clear, therefore, that careful preparatory work is vital to ensure success of this kind of policy. That's why I'm exceptionally pleased that this Government today has come to an agreement with us here in Plaid Cymru to look at the possibility of introducing rent controls as part of a wider package in a White Paper on housing. This will be the first step on the legislative journey to ensure that there's fairer housing here in Wales for our people.
This proposal, therefore, is an opportunity for an initial discussion on the potential for a fair system of controlling rents here, and the contribution that this could make to our wider objective of guaranteeing tenants' rights—people's right to live with a roof above their heads without the threat of homelessness casting a shadow over their lives. It is also a statement of a fundamental principle—that there is a fundamental injustice in our current housing regime, which is that people are living in poverty while a very small group of people profit from them.
I ask Members of the Senedd, therefore, to support this motion today, and to empower the Government to start the preparatory work to lay the foundations for the introduction of a rent control system, alongside our wider work to ensure that everyone has the right to a home here in Wales. Thank you very much.
I refer Members to my own declaration of interests, and indeed will be declaring an interest on this debate. I will also be voting very firmly against this legislative proposal, and it doesn't take away the fact that I know the work that you've put into this. There is actual clear evidence that rent controls can have large negative effects, both on landlords, tenants and, indeed, the quality of housing stock. San Francisco's 1994 rent control law led to a 5.1 per cent increase in overall rents over the course of the next two decades. The overall rise in rents created a cost of £2.9 billion accrued to current and future renters, and landlords substituting to other types of real estate, which then lowered the housing supply, shifting it towards less affordable types of housing.
Now, we're already seeing a pattern that's quite worrying in Wales. Private landlords, financial brokers, are telling me that they or their clients are fed up now with so many controls being placed upon them, when all they want to do is provide good-quality accommodation for a fair rent in return. Many are now selling up their stock or moving over to the holiday let. In fact, between 2018-19 and 20-21, Wales has seen over 4,500 private landlords leave the sector. And, Minister, you can shake your head, but I have that figure, firmly, provided to me by Rent Smart Wales themselves, in black and white.
Now, last week, I chaired an estate agents round-table, and it was made clear that there is an agent in south Wales that manages over 4,000 units, and they know for a fact that owners are voting with their feet and actually leaving the rented sector. Your proposal, Mabon, would make that wave a tsunami of landlords leaving, and the casualties will be the very people that you actually think you're trying to help. Studies have shown that rent controls lead to a deterioration in housing quality, resulting from landlords' reduced income and an inclination to keep the upkeep of the housing. Germany introduced a nationwide system of rent controls in 2015, but according to research, this had no persistent effect on rental prices, instead resulting in reducing housing quality.
Now, Dr Simon Brooks has made it clear that providing a sufficient supply of rental accommodation is particularly important in towns such as Llangefni, Holyhead, Milford Haven, Haverfordwest, and Caernarfon and Bangor in Gwynedd. There is no greater example of the failure of socialism in Wales than the absolute carnage that Welsh Labour and Plaid Cymru are making of our housing sector. As was made clear in my estate agents round-table, they believe that you are just driving the quantity of stock available for tenants to rent—
Cyfeiriaf yr Aelodau at fy natganiad o fuddiannau, ac yn wir, rwyf am ddatgan diddordeb yn y ddadl hon. Byddaf hefyd yn pleidleisio'n gadarn iawn yn erbyn y cynnig deddfwriaethol hwn, ac nid yw hynny'n tynnu oddi ar y ffaith fy mod yn ymwybodol o'r gwaith rydych wedi'i wneud ar hyn. Mae tystiolaeth glir y gall rheolaethau rhent gael effeithiau negyddol sylweddol, ar landlordiaid, tenantiaid, ac yn wir, ar ansawdd y stoc dai. Arweiniodd cyfraith rheolaethau rhent San Francisco ym 1994 at gynnydd o 5.1 y cant mewn rhenti yn gyffredinol dros y ddau ddegawd nesaf. Creodd y cynnydd cyffredinol mewn rhenti gost gronedig o £2.9 biliwn i rentwyr presennol a rhentwyr yn y dyfodol, gyda landlordiaid yn newid i fathau eraill o eiddo tirol, a oedd wedyn yn lleihau'r cyflenwad tai, gan ei symud tuag at fathau llai fforddiadwy o dai.
Nawr, rydym eisoes yn gweld patrwm sy'n peri cryn bryder yng Nghymru. Mae landlordiaid preifat, broceriaid ariannol, yn dweud wrthyf eu bod hwy neu eu cleientiaid wedi cael llond bol erbyn hyn ar y rheolaethau niferus a osodir arnynt, er mai'r cyfan y maent am ei wneud yw darparu llety o ansawdd da yn gyfnewid am rent teg. Mae llawer bellach yn gwerthu eu stoc neu'n symud i'r sector llety gwyliau. Mewn gwirionedd, rhwng 2018-19 a 20-21, mae dros 4,500 o landlordiaid preifat Cymru wedi gadael y sector. Weinidog, gallwch ysgwyd eich pen, ond mae’r ffigur hwnnw gennyf, yn bendant, ac wedi’i ddarparu i mi gan Rhentu Doeth Cymru eu hunain, mewn du a gwyn.
Nawr, yr wythnos diwethaf, cadeiriais gyfarfod bord gron i werthwyr tai, a dywedwyd yn glir fod asiant yn ne Cymru sy’n rheoli mwy na 4,000 o unedau, ac maent yn gwybod i sicrwydd fod perchnogion yn pleidleisio â’u traed ac yn gadael y sector rhentu. Byddai eich cynnig, Mabon, yn troi'r don honno’n tswnami o landlordiaid yn gadael, a’r union bobl rydych yn credu eich bod yn ceisio eu helpu a fyddai'n dioddef. Mae astudiaethau wedi dangos bod rheolaethau rhent yn arwain at ddirywiad yn ansawdd tai, o ganlyniad i'r gostyngiad yn incwm y landlordiaid a llai o awydd i gynnal a chadw'r tai. Cyflwynodd yr Almaen system genedlaethol o reolaethau rhent yn 2015, ond yn ôl ymchwil, ni chafodd hyn unrhyw effaith barhaus ar brisiau rhent, gan arwain yn lle hynny at ddirywiad yn ansawdd tai.
Nawr, mae Dr Simon Brooks wedi nodi'n glir fod darparu cyflenwad digonol o lety rhent yn arbennig o bwysig mewn trefi fel Llangefni, Caergybi, Aberdaugleddau, Hwlffordd, a Chaernarfon a Bangor yng Ngwynedd. Nid oes enghraifft well o fethiant sosialaeth yng Nghymru na’r llanast llwyr y mae Llafur Cymru a Phlaid Cymru yn ei wneud o’n sector tai. Fel y nodwyd yn glir yn fy nghyfarfod bord gron gyda gwerthwyr tai, maent yn credu mai dim ond gyrru faint o stoc sydd ar gael i denantiaid ei rhentu rydych yn ei wneud—
Janet, can you conclude now, please?
Janet, a allwch ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
This legislation will be the final straw, and will see the very people that you think you are trying to help worse off. I would ask all Members to support tenants themselves, landlords, and to ensure that our housing stock doesn't deteriorate further, and vote firmly against this. Diolch.
Y ddeddfwriaeth hon fydd yr hoelen olaf yn yr arch, a bydd yn arwain at sefyllfa waeth i'r union bobl y credwch eich bod yn ceisio eu helpu. Hoffwn ofyn i bob Aelod gefnogi tenantiaid, landlordiaid, a sicrhau nad yw ein stoc dai'n dirywio ymhellach, a phleidleisio’n gadarn yn erbyn hyn. Diolch.
I actually believe in rent control, and I don't own any houses apart from the one I live in. With a shortage of rental properties compared to demand, then without controls, rents will increase continually. With large-scale council house building pre-1979, the private rented sector declined. The private rented sector began to grow again after 1989 and is now the second-largest tenure in the UK after owner-occupation. Increases in the private sector rent levels and a focus on reducing housing benefit expenditure have led several commentators, and I agree with them, to call for the reintroduction of some form of private sector rent control. The Rent Act in 1965, introduced by the Labour Government led by Harold Wilson, regulated tenancies, with fair rents set by independent rent officers. That ended with the Local Government and Housing Act 1989, brought in by the Conservatives, and we mentioned 1989 earlier, as the date at which the increase in private rented accommodation started to go up.
What are the benefits of rent control? Affordability, it prevents displacement, neighbourhood stability. The argument that is made—Janet Finch-Saunders made it, which I voted out before she even spoke—I expect is that it reduces availability of rented property for stock renovation and improvement. Firstly, the high rent of privately rented properties has driven out first-time buyers. But I'll just talk about the area I come from of Plasmarl in Swansea. Initially, it had large numbers of privately rented properties, but, as council houses became available, my family, like many others, moved to these new council houses, and the housing left behind was sold, and many people, via a mortgage, became owner-occupiers and then undertook improvement of those homes. Now, these properties are bought and made available for private rent. I must have missed the large-scale renovation of the cheaper privately rented properties in east Swansea.
Alongside rent controls, we do need the large-scale building of social housing. In fact, I talk about that probably more often than people would like to hear it from me, but we need to build council houses at the rate we built them in the 1950s and 1960s. Rent control increases the availability of houses to be bought by people to live in, reduces the cost of rental, gives security on rental costs, removes the incentive to move one tenant out to bring one in paying a higher rent. I urge everyone to support this today. This is, effectively, a Labour policy; it's something that the Wilson Government brought it, which worked very well at rolling back the tide of fairness to poor and less well-off people, but the Tories in the 1980s got rid of it. We've got an opportunity to bring it back in now for the benefit of all the people renting in Wales. I urge everybody, especially my Labour colleagues, to support what is effectively a socialist solution.
Rwy'n credu mewn rheolaethau rhent, ac nid wyf yn berchen ar unrhyw dai ar wahân i'r un rwy'n byw ynddo. Gyda phrinder eiddo rhent o gymharu â'r galw, heb reolaethau, bydd rhenti'n parhau i gynyddu. O ganlyniad i adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr cyn 1979, dirywiodd y sector rhentu preifat. Dechreuodd y sector rhentu preifat dyfu eto ar ôl 1989 a dyma'r ddeiliadaeth fwyaf ond un yn y DU bellach, ar ôl perchen-feddiannaeth. Mae cynnydd lefelau rhent yn y sector preifat a ffocws ar leihau gwariant ar fudd-daliadau tai wedi arwain sawl sylwebydd, ac rwy'n cytuno â hwy, i alw am ailgyflwyno rhyw ffurf ar reolaethau rhent ar gyfer y sector preifat. Roedd Deddf Rhenti 1965, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Lafur dan arweiniad Harold Wilson, yn rheoleiddio tenantiaethau, gyda rhenti teg yn cael eu gosod gan swyddogion rhent annibynnol. Daeth hynny i ben gyda Deddf Llywodraeth Leol a Thai 1989, a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr, ac fe soniasom am 1989 yn gynharach, sef y dyddiad y dechreuodd y cynnydd mewn darpariaeth rhent preifat.
Beth yw manteision rheolaethau rhent? Fforddiadwyedd, mae'n atal dadleoli, sefydlogrwydd cymdogaethau. Tybiaf mai'r dadl a wneir— gwnaeth Janet Finch-Saunders y ddadl honno, dadl a wrthodais cyn iddi siarad hyd yn oed—yw eu bod yn lleihau argaeledd eiddo ar rent ar gyfer adnewyddu a gwella stoc. Yn gyntaf, mae rhent uchel eiddo sy'n cael ei rentu'n breifat wedi cau prynwyr tro cyntaf allan. Ond hoffwn siarad am Blasmarl yn Abertawe, o lle rwy'n dod. I ddechrau, roedd yno niferoedd mawr o eiddo wedi’u rhentu’n breifat, ond wrth i dai cyngor ddod ar gael, symudodd fy nheulu, fel llawer o deuluoedd eraill, i’r tai cyngor newydd hyn, a gwerthwyd y tai a oedd ar ôl, a daeth llawer o bobl, drwy forgais, yn berchen-feddianwyr ac yna gwnaethant welliannau i’r cartrefi hynny. Bellach, mae'r eiddo hyn yn cael eu prynu ac ar gael i'w rhentu'n breifat. Mae’n rhaid fy mod wedi methu’r gwaith adnewyddu ar raddfa fawr i’r eiddo rhent preifat rhatach yn nwyrain Abertawe.
Ochr yn ochr â rheolaethau rhent, mae angen inni adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr. A dweud y gwir, rwy’n sôn am hynny'n amlach nag yr hoffai pobl ei glywed gennyf, mwy na thebyg, ond mae angen inni adeiladu tai cyngor yr un mor gyflym ag y byddem yn eu hadeiladu yn y 1950au a’r 1960au. Mae rheolaethau rhent yn cynyddu argaeledd tai i'w prynu gan bobl i fyw ynddynt, yn lleihau costau rhentu, yn rhoi sicrwydd ynghylch costau rhentu, yn cael gwared ar y cymhelliant i symud un tenant allan er mwyn dod ag un i mewn i dalu rhent uwch. Rwy’n annog pawb i gefnogi hyn heddiw. Mae hwn, i bob pwrpas, yn bolisi Llafur; mae’n rhywbeth a gyflwynwyd gan Lywodraeth Wilson, a weithiodd yn dda iawn i sicrhau chwarae teg i bobl dlawd a llai cyfoethog, ond cafodd y Torïaid wared arno yn y 1980au. Mae gennym gyfle i'w ailgyflwyno yn awr er budd pawb sy'n rhentu yng Nghymru. Rwy’n annog pawb, yn enwedig fy nghyd-Aelodau Llafur, i gefnogi’r hyn sydd i bob pwrpas yn ateb sosialaidd.
The need for shelter is one of the most basic human needs, but this need can be exploited. Many of the problems that we discuss day in, day out with our constituents are related to the housing emergency that has engulfed our communities. Because be in no doubt, this is an emergency, and it is hitting the poorest and most vulnerable in our society the hardest. We must act to protect them.
Housing is the single largest living cost faced by most families in Wales, and uncontrolled increases in rents are forcing too many tenants to pay landlords an unreasonable and ultimately unsustainable proportion of their limited income. The picture painted by the statistics quoted by Mabon ap Gwynfor reveals the extent and deepening negative effect of unaffordable unfair rents, which disproportionately hit those on low incomes, deepening inequality, exacerbating already too high levels of poverty. And we know that women, people from ethnic minority backgrounds, young people, refugees, migrants, disabled people and LGBTQ+ people are all disproportionately affected by economic structures that penalise those on low incomes, whilst also facing discrimination as regards access to housing.
As we've heard from Mabon ap Gwynfor, rents have increased by almost 13 per cent in Wales over the last year. Shelter Cymru's casework has seen cases of severe increases, in one instance by as much as 100 per cent per month. And the consequences for those unable to afford these increases are dire, often leading to problem debt, eviction, homelessness. Wages have not increased accordingly, and with fuel prices skyrocketing, as well as the rising cost of everyday essentials, the need to act to ensure an end to the way uncontrolled rents are contributing to the cost-of-living crisis and wider social inequality is urgent.
Economic justice is an equalities issue. The actions of those of us on the progressive wing of politics must match stated ambitions. As Mabon mentioned, we have an opportunity here to put in train the first steps of meaningful action to help tenants, such as considering targeted rent controls, and supporting the Government's White Paper on housing, and, in doing so, carry the mantle of the giants of Wales's radical tradition. Fellow Members, let's show we are the inheritors of that radical tradition.
Poverty limits your freedom to enjoy an enjoyable and authentic life, but even the possibility of being plunged into poverty or losing your home is enough to curtail your freedom. So long as landlords continue to have the capacity to arbitrarily raise rent, tenants will continue to live under a dark cloud of economic uncertainty. This motion is an indication that we as a Senedd would stand up for the rights and freedoms of ordinary people to be able to live their lives without that constant threat. The housing crisis is the result of an economic system that is designed to protect the wealth of the few not the needs of the many, and without mitigation, such as a form of rent control, the system will remain intact. Diolch.
Yr angen am loches yw un o'r anghenion dynol mwyaf sylfaenol, ond gellir camfanteisio ar yr angen hwn. Mae llawer o’r problemau rydym yn eu trafod bob dydd gyda’n hetholwyr yn ymwneud â’r argyfwng tai sydd wedi anrheithio ein cymunedau. Oherwydd, yn ddiamau, mae hwn yn argyfwng, ac mae'n cael yr effaith galetaf ar y bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae'n rhaid inni gymryd camau i'w hamddiffyn.
Tai yw’r gost fyw fwyaf a wynebir gan y rhan fwyaf o deuluoedd yng Nghymru, ac mae codiadau afreolus mewn rhenti yn gorfodi gormod o denantiaid i dalu cyfran afresymol, ac anghynaliadwy yn y pen draw, o’u hincwm cyfyngedig i landlordiaid. Mae’r darlun a baentiwyd gan yr ystadegau a ddyfynnwyd gan Mabon ap Gwynfor yn datgelu maint ac effaith fwyfwy negyddol rhenti annheg ac anfforddiadwy, sy’n cael effaith anghymesur ar bobl ar incwm isel, gan waethygu anghydraddoldeb, a gwaethygu lefelau tlodi sydd eisoes yn rhy uchel. A gwyddom fod menywod, pobl o gefndiroedd ethnig lleiafrifol, pobl ifanc, ffoaduriaid, ymfudwyr, pobl anabl a phobl LHDTC+ oll yn cael eu heffeithio’n anghymesur gan strwythurau economaidd sy’n cosbi’r rheini ar incwm isel, wrth iddynt wynebu gwahaniaethu hefyd o ran mynediad at dai.
Fel y clywsom gan Mabon ap Gwynfor, mae rhenti wedi cynyddu bron i 13 y cant yng Nghymru dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae gwaith achos Shelter Cymru wedi nodi achosion o gynnydd difrifol, cymaint â 100 y cant y mis mewn un achos. Ac mae'r canlyniadau i'r rheini na allant fforddio'r codiadau hyn yn enbyd, gan arwain yn aml at ddyledion problemus, troi allan, digartrefedd. Nid yw cyflogau wedi cynyddu’n unol â hynny, a chyda phrisiau tanwydd yn codi’n aruthrol, ynghyd â chost gynyddol hanfodion bob dydd, mae angen gweithredu ar frys er mwyn roi diwedd ar y ffordd y mae rhenti heb eu rheoli yn cyfrannu at yr argyfwng costau byw ac anghydraddoldeb cymdeithasol ehangach.
Mae cyfiawnder economaidd yn fater cydraddoldeb. Mae'n rhaid i weithredoedd y rhai ohonom ar adain flaengar gwleidyddiaeth gyd-fynd â'r uchelgeisiau a gaiff eu datgan. Fel y soniodd Mabon, mae gennym gyfle yma i roi'r camau gweithredu ystyrlon cyntaf ar waith i helpu tenantiaid, megis ystyried rheolaethau rhent wedi’u targedu, a chefnogi Papur Gwyn y Llywodraeth ar dai, ac wrth wneud hynny, parhau yn nhraddodiad cewri radicalaidd Cymru. Gyd-Aelodau, gadewch inni ddangos mai ni yw etifeddion y traddodiad radical hwnnw.
Mae tlodi'n cyfyngu ar eich rhyddid i fwynhau bywyd pleserus a diledryw, ond mae hyd yn oed y posibilrwydd o gwympo i fyw mewn tlodi neu golli eich cartref yn ddigon i gyfyngu ar eich rhyddid. Cyhyd â bod landlordiaid yn parhau i fod â gallu i godi rhenti'n fympwyol, bydd tenantiaid yn parhau i fyw o dan gwmwl tywyll o ansicrwydd economaidd. Mae’r cynnig hwn yn arwydd y byddem ni fel Senedd yn amddiffyn hawliau a rhyddid pobl gyffredin i allu byw eu bywydau heb y bygythiad cyson hwnnw. Mae’r argyfwng tai yn ganlyniad i system economaidd a luniwyd i warchod cyfoeth yr ychydig, nid anghenion y lliaws, a heb fesurau lliniaru, megis rhyw ffurf ar reolaethau rhent, bydd y system yn parhau fel y mae. Diolch.
I should declare an interest as somebody who's currently renting a property.
Well, comrades, I never thought I would see the day that I would stand here this afternoon to fight against rent controls. Where have they worked? Where have they been a success for the people you claim they would help? No-one's told me so far, because the answer is they don't work. No-one is denying there are significant pressures for the housing market and there is a lack of homes for young people. However, the answer cannot be more red tape and more regulation because we are in this position now because of red tape and regulation. Across the whole of Wales in 2021, under this Welsh Labour Government's watch, your own draft budget highlighted a measly 4,314 new dwellings were commenced, and it's not going to get any better with the Natural Resources Wales's phosphate guidance stopping people building houses.
Rent controls and more red tape will not address the housing crisis, but they may make the housing crisis worse. There are landlords in this room today and wider who know that, if rent controls are introduced, some of those people may struggle to pay mortgages on those properties, they may struggle to pay the upkeep of properties, tenants will be evicted as those homes go on the open market and, yet again, we'll see more homes going on Airbnb. Rent controls pose a real risk to destabilising the market, and you all know it. Policies like these are just headline grabbers, they don't work, and people always find a way around the regulations.
Young people need access to affordable homes, and we need to do that by deregulating and lessening the burden on the house-building sector, Minister, and let's get building, building, building.
Dylwn ddatgan buddiant fel rhywun sy'n rhentu eiddo ar hyn o bryd.
Wel, gyfeillion, ni feddyliais erioed y byddwn yn sefyll yma y prynhawn yma i ymladd yn erbyn rheolaethau rhent. Ble maent wedi gweithio? Ble maent wedi bod yn llwyddiant i'r bobl rydych yn honni y byddent yn eu helpu? Nid oes unrhyw un wedi dweud wrthyf hyd yma, gan mai'r ateb yw nad ydynt yn gweithio. Nid oes unrhyw un yn gwadu bod pwysau sylweddol ar y farchnad dai a bod prinder cartrefi i bobl ifanc. Fodd bynnag, nid mwy o fiwrocratiaeth a mwy o reoleiddio yw'r ateb gan ein bod yn y sefyllfa hon oherwydd biwrocratiaeth a rheoleiddio. Ledled Cymru gyfan yn 2021, o dan reolaeth Llywodraeth Lafur Cymru, fe wnaeth eich cyllideb ddrafft eich hun dynnu sylw at y ffaith mai 4,314 yn unig o anheddau newydd a gychwynnwyd, ac nid yw’n mynd i wella gyda chanllawiau ffosffadau Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n atal pobl rhag adeiladu tai.
Ni fydd rheolaethau rhent a mwy o fiwrocratiaeth yn mynd i’r afael â’r argyfwng tai, ond gallent waethygu’r argyfwng tai. Mae landlordiaid yn yr ystafell hon heddiw a thu hwnt yn gwybod, os cyflwynir rheolaethau rhent, y gallai rhai o’r bobl hynny ei chael hi'n anodd talu morgeisi ar yr eiddo, y gallent ei chael yn anodd talu’r gwaith cynnal a chadw ar eiddo, y bydd tenantiaid yn cael eu troi allan wrth i’r cartrefi hynny fynd ar y farchnad agored, ac unwaith eto, byddwn yn gweld mwy o gartrefi yn mynd ar Airbnb. Mae rheolaethau rhent yn peri risg wirioneddol o ansefydlogi'r farchnad, ac mae pob un ohonoch yn gwybod hynny. Bachu penawdau'n unig a wna polisïau fel hyn, nid ydynt yn gweithio, ac mae pobl bob amser yn dod o hyd i ffordd o osgoi'r rheoliadau.
Mae pobl ifanc angen mynediad at gartrefi fforddiadwy, ac mae angen inni wneud hynny drwy ddadreoleiddio a lleihau’r baich ar y sector adeiladu tai, Weinidog, a gadewch inni ddechrau adeiladu, adeiladu, adeiladu.
I have long supported rent controls and I back any move to address the poverty caused by unreasonable rent increases. The UK's housing market has been in crisis for decades. The fundamental foundations of the system have been broken. The idea that everybody should be entitled to a roof over their head, like so many other areas of our economy, is now subordinated to the whims of market forces and the pursuit of profit.
When Margaret Thatcher came to power her Government withdrew funding for councils to build economically productive housing, instead choosing to support rents and mortgages instead. The disastrous right-to-buy further entrenched market dogma into UK housing policy. Most of the houses sold under this policy were never replaced. It represented a mass sell-off of state assets into the private sector. This ripped up decades of mainstream political agreement on the need for councils to provide social housing.
Starting with Clement Attlee's Labour Government, the state provided funding to councils to invest in increasing social housing and, for decades, hundreds of thousands of social rented houses were built on average every year. Economically, the justification was obvious, mass scale home building meant that house prices and rents remained affordable because of high supply. When housing is viewed as a financial investment, the opposite is true. There is pressure to restrict supply in order to drive prices up, maximizing the profits of those who own the assets. Where house building does take place, it is now largely left to private property developers whose prime motive is to make profit for their shareholders.
The rapid and unsustainable growth of a class of buy-to-let landlords since the 1980s has not only undone much of the progress in conditions of tenants but has driven an explosion in house prices. The increased prices combined with the low supply lead to ever-increasing rents. Rent controls offer one of the most potent tools we have to address this situation. They aren't without precedent, they are fairly common across Europe. In 2016 the Scottish Government brought in the power to impose controls on rents, and in Wales we must learn the lessons of the failings of the Scottish approach, which were caused by a disappointing timidity and lack of ambition. The aim of rent control should be, first and foremost, to protect tenants. As a longer term aim, it should discourage the hoarding of property by buy-to-let landlords and increase those looking to sell. This will provide an increase in supply, allowing tenants to buy their own houses. The Welsh Government's ongoing expansion of social housing will ensure a home for those who do not wish to buy or who remain unable to, and I look forward to the White Paper and I'm pleased the Welsh Government will be embracing rent controls, as promised in the manifesto. The effects of the housing crisis are felt most acutely by the young and the working class. If we fail to act, we will consign tomorrow's young to a future without housing security. Diolch.
Rwyf wedi cefnogi rheolaethau rhent ers tro ac rwy’n cefnogi unrhyw gam i fynd i’r afael â’r tlodi a achosir gan godiadau rhent afresymol. Bu'n argyfwng ar farchnad dai'r DU ers degawdau. Mae sylfeini'r system wedi'u torri. Mae’r syniad y dylai fod hawl gan bawb i do uwch eu pennau, fel cymaint o feysydd eraill yn ein heconomi, bellach yn ddarostyngedig i fympwyon grymoedd y farchnad a'r dyhead i wneud elw.
Pan ddaeth Margaret Thatcher i rym, diddymodd ei Llywodraeth gyllid i gynghorau adeiladu tai economaidd gynhyrchiol, gan ddewis cefnogi rhenti a morgeisi yn lle hynny. Ymwthiodd dogma’r farchnad ymhellach i bolisi tai’r DU drwy bolisi trychinebus yr hawl i brynu. Ni ddarparwyd tai yn lle'r rhan fwyaf o'r tai a werthwyd o dan y polisi hwn. Roedd yn enghraifft o werthu asedau'r wladwriaeth i'r sector preifat ar raddfa enfawr. Dinistriodd ddegawdau o gytundeb gwleidyddol prif ffrwd ar yr angen i gynghorau ddarparu tai cymdeithasol.
Gan ddechrau gyda Llywodraeth Lafur Clement Attlee, darparodd y wladwriaeth gyllid i gynghorau fuddsoddi mewn cynyddu'r nifer o dai cymdeithasol, ac am ddegawdau, câi cannoedd o filoedd o dai rhent cymdeithasol, ar gyfartaledd, eu hadeiladu bob blwyddyn. Yn economaidd, roedd y cyfiawnhad yn amlwg, gan fod adeiladu tai ar raddfa fawr yn golygu bod prisiau tai a rhenti yn parhau i fod yn fforddiadwy oherwydd bod y cyflenwad yn fawr. Pan ystyrir tai fel buddsoddiad ariannol, y gwrthwyneb sy'n wir. Mae pwysau i gyfyngu ar y cyflenwad er mwyn codi prisiau, gan gynyddu elw'r rheini sy'n berchen ar yr asedau. Lle y caiff tai eu hadeiladu, bellach caiff ei adael i raddau helaeth i ddatblygwyr eiddo preifat, a'u prif gymhelliant hwy yw gwneud elw i'w cyfranddalwyr.
Mae twf cyflym ac anghynaliadwy dosbarth o landlordiaid prynu-i-osod ers y 1980au nid yn unig wedi dadwneud llawer o’r cynnydd a wnaed i amodau tenantiaid ond hefyd mae wedi arwain at beri i brisiau tai godi i'r entrychion. Mae'r prisiau uwch ynghyd â'r cyflenwad isel yn arwain at renti cynyddol. Mae rheolaethau rhent yn cynnig un o'r arfau mwyaf pwerus sydd gennym i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon. Nid ydynt yn ddigynsail, maent yn weddol gyffredin ledled Ewrop. Yn 2016, cyflwynodd Llywodraeth yr Alban y pŵer i osod rheolaethau ar renti, ac yng Nghymru, mae'n rhaid inni ddysgu gwersi am fethiannau dull gweithredu’r Alban, a achoswyd gan ofnusrwydd siomedig a diffyg uchelgais. Yn gyntaf ac yn bennaf, nod rheolaethau rhent ddylai fod i amddiffyn tenantiaid. Fel nod mwy hirdymor, dylent atal landlordiaid prynu-i-osod rhag cronni eiddo a chynyddu’r nifer ohonynt sy’n dymuno gwerthu. Bydd hyn yn darparu cynnydd yn y cyflenwad, gan ganiatáu i denantiaid brynu eu tai eu hunain. Bydd ehangu tai cymdeithasol yn barhaus gan Lywodraeth Cymru yn sicrhau cartrefi i’r rheini nad ydynt yn dymuno prynu neu sy’n dal i fod yn methu gwneud hynny, ac edrychaf ymlaen at y Papur Gwyn, ac rwy’n falch y bydd Llywodraeth Cymru yn croesawu rheolaethau rhent, fel yr addawyd yn y maniffesto. Pobl ifanc a'r dosbarth gweithiol sy'n teimlo effeithiau'r argyfwng tai yn fwyaf difrifol. Os na weithredwn, byddwn yn condemnio ieuenctid yfory i ddyfodol heb sicrwydd tai. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. In noting the proposal in the motion for a Bill on rent control, I think it is really important to set out the commitment in the programme for government. The commitment in the programme for government reflects the commitment in the 2021 Welsh Labour manifesto to develop a national scheme restricting rents for families and young people priced out of the private rental market and those who are homeless or at risk of homelessness. The programme for government commitment now also reflects the inclusion of rent control in the co-operation agreement with Plaid Cymru.
Our commitment is to publish a White Paper on fair rents and new approaches to making homes affordable for those on low incomes. In line with the co-operation agreement, that will include proposals on rent control. As many of you know, though, rent control does have a somewhat chequered history, with many previous interventions not having had the planned benefit, or indeed having some serious negative impacts. We know, for example, that the rent pressure zone legislation introduced in Scotland has not yet been used, and measures introduced in Ireland have had to be substantially redesigned, as they've been criticised for having led to rent increases and a contraction in supply.
However, there are good examples around the world of rent controls working in the right way for the right purposes. I have to say to the Conservatives opposite that their 'phosphate crisis', as they call it, that is preventing the build, build, build approach is in stark contrast to their stated commitment to climate and nature emergencies.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth nodi’r cynnig ar gyfer Bil ar reolaethau rhent, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig nodi’r ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Mae’r ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu'n adlewyrchu’r ymrwymiad ym maniffesto Llafur Cymru 2021 i ddatblygu cynllun cenedlaethol i osod cyfyngiadau ar renti i deuluoedd a phobl ifanc sydd wedi’u prisio allan o’r farchnad rentu preifat a’r rheini sy’n ddigartref neu mewn perygl o fod yn ddigartref. Mae ymrwymiad y rhaglen lywodraethu hefyd erbyn hyn yn adlewyrchu cynnwys rheolaethau rhent yn y cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru.
Ein hymrwymiad yw cyhoeddi Papur Gwyn ar renti teg a dulliau newydd o wneud cartrefi’n fforddiadwy i bobl ar incwm isel. Yn unol â’r cytundeb cydweithio, bydd hynny'n cynnwys cynigion ar reolaethau rhent. Fel y gŵyr llawer ohonoch, serch hynny, mae hanes rheolaethau rhent braidd yn frith, gyda llawer o ymyriadau blaenorol heb gael y budd a fwriadwyd, neu'n wir, wedi arwain at rai effeithiau negyddol difrifol. Gwyddom, er enghraifft, nad yw deddfwriaeth y parthau pwysau rhent a gyflwynwyd yn yr Alban wedi’i defnyddio eto, a bu’n rhaid ailgynllunio mesurau a gyflwynwyd yn Iwerddon yn sylweddol, gan eu bod wedi cael eu beirniadu am arwain at godiadau rhent a lleihau'r cyflenwad.
Fodd bynnag, mae enghreifftiau da ledled y byd o reolaethau rhent yn gweithio yn y ffordd gywir at y dibenion cywir. Mae'n rhaid imi ddweud wrth y Ceidwadwyr gyferbyn fod eu 'hargyfwng ffosffadau’, fel y maent yn ei alw, sy'n atal y dull adeiladu, adeiladu, adeiladu yn gwrthgyferbynnu’n llwyr â’u hymrwymiad dywededig i'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur.
No, it's not—[Inaudible.]
Na, nid yw—[Anghlywadwy.]
How on earth you think that we can have rivers full of phosphates and build substandard housing all over green land in Wales and have a coherent approach to the climate and nature emergencies, I really cannot understand. So, you just really need to take a good look at yourself and get a coherent approach to this.
I have met with a large number of interested private sector investors who really like the approach that we have here in Wales. They want, of course, because they are decent human beings, to make sure that they contribute to ensuring that everyone in Wales has access to a decent, affordable and safe home, because they are very well aware that housing is not just about profit. So, I think you are hanging out in the wrong crowd entirely over there on the very right-wing Conservative benches.
So, we think the approach set out in our programme for government is the right way forward. We will be shortly commissioning independent research so that we can all understand what measures have the best chance of success. Building on that research, we will then produce a White Paper containing the policy proposals, which will be the subject of a consultation.
We are, of course, wholly committed to ensuring that everyone in Wales has access to a decent, affordable and safe home. Pivotal to this is ensuring that rents are affordable, and we are, of course, acutely aware of the cost-of-living crisis facing so many people in Wales. As I said in a debate, Dirprwy Lywydd, only yesterday, the Tories on the opposite benches, whilst shouting from sedentary positions at me are also the party that have frozen the local housing allowance, making sure that people do not have access to affordable rents in the private rented sector if they're on benefits. Really, you need to take a good look at yourselves.
We are putting a raft of measures in place already, including our commitment to building 20,000 new low-carbon social homes for rent. In terms of the private rented sector, I've already referenced the national leasing scheme. This builds on our successful pilot to enable local authorities to lease properties from private property owners for between five and 20 years. We have a large number of private investors interested in this. Local authorities will provide these homes at affordable rent to those who would otherwise face potential homelessness. They will provide the support tenants need to sustain their tenancies and thrive in their homes.
More broadly, of course, and I just remind Mabon, who didn't quite remember this in his speech, implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016 will transform the landscape for tenants and considerably strengthen their rights. Providing they don't breach their contract, tenants will have a right to six months' notice if the landlord seeks to end the contract. That notice cannot be served in the first six months, so they'll have security of at least a year after moving into their home. The renting homes Act will provide greater security than elsewhere in the UK for all tenants. There are, of course, many other important provisions in the Act, including around improving the quality of rented homes and making sure that they are fit for human habitation.
We will publish a Green Paper later this year, as the next step in bringing forward ending homelessness legislation, that will fundamentally reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. In terms of the commitment to publishing a White Paper reflected in our programme for government, this will explore the role rent control can have in making the private rental market more affordable. It's an extensive and complex area of policy and law and it's essential to gather the evidence, including international models of rent control and the experience and impact of measures taken in both Scotland and Ireland, which Mabon referenced. It's important we learn from the approaches taken in other countries, and in particular this will include understanding what has worked well where rent controls are in place and what has not worked, and, critically, as Carolyn Thomas mentioned, any unintended consequences, so that we can iron them out in the measures that we take.
As I indicated, for example, in Ireland, the legislation was introduced allowing rents to increase to a maximum of 4 per cent in rent pressure zones, but actually it turned out that inflation was lower than that, and the 4 per cent became a target rather than a cap. So, we need to craft our legislation carefully so that we don't have rigid boundaries in place and we can calibrate it across the piece. Anecdotally, the measures there are linked to an increase in evictions, of course, because they have then got a ceiling instead of a cap, which we need to guard against.
We will commission the independent research into the rent controls so that we do pick up the very good examples that we have. Mabon referenced Catalonia, for example, and we know that that's been successful there. Engagement with partners and citizens will be a very important part of this research, which will then inform the policy proposals to be included in the White Paper.
So, in summary, Dirprwy Lywydd, I fully support the drive to increase the access to affordable homes and to make this the right of every person in Wales. It is, though, critically important to explore what is the most effective way of achieving this and securing more decent and affordable housing. The White Paper will be underpinned by the evidence gathered and provide robust options for future legislation on new approaches to ensure rental affordability. Diolch.
Sut ar y ddaear y credwch y gallwn gael afonydd yn llawn ffosffadau ac adeiladu tai is na'r safon dros holl dir gwyrdd Cymru a chael ymagwedd gydlynol at yr argyfyngau hinsawdd a natur, ni allaf ddeall. Felly, mae angen ichi edrych yn ofalus arnoch chi'ch hunain a mabwysiadau ymagwedd gydlynol at hyn.
Rwyf wedi cyfarfod â nifer fawr o fuddsoddwyr sector preifat sy’n hoff iawn o’r dull gweithredu sydd gennym yma yng Nghymru. Maent yn dymuno sicrhau, wrth gwrs, gan eu bod yn bobl raslon, eu bod yn cyfrannu at sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at gartref addas, fforddiadwy a diogel, gan eu bod yn ymwybodol iawn fod a wnelo tai â mwy nag elw yn unig. Felly, credaf eich bod yn troi ymysg y criw anghywir draw ar feinciau asgell dde'r Ceidwadwyr.
Felly, rydym o'r farn mai’r dull gweithredu a nodir yn ein rhaglen lywodraethu yw’r ffordd gywir ymlaen. Cyn bo hir, byddwn yn comisiynu ymchwil annibynnol fel y gall pob un ohonom ddeall pa fesurau sydd â'r gobaith gorau o lwyddo. Gan adeiladu ar y gwaith ymchwil hwnnw, byddwn wedyn yn cynhyrchu Papur Gwyn yn cynnwys y cynigion polisi, a fydd yn destun ymgynghoriad.
Rydym yn gwbl ymrwymedig, wrth gwrs, i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at gartref addas, fforddiadwy a diogel. Mae sicrhau bod rhenti’n fforddiadwy yn ganolog i hyn, ac rydym yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, o’r argyfwng costau byw sy’n wynebu cymaint o bobl yng Nghymru. Fel y dywedais mewn dadl ddoe ddiwethaf, Ddirprwy Lywydd, y Torïaid ar y meinciau gyferbyn, wrth iddynt weiddi arnaf o'u seddau, yw’r blaid sydd wedi rhewi’r lwfans tai lleol, gan sicrhau nad oes gan bobl fynediad at renti fforddiadwy yn y sector rhentu preifat os ydynt ar fudd-daliadau. O ddifrif, mae angen ichi edrych arnoch chi'ch hunain yn ofalus.
Rydym eisoes yn rhoi llu o fesurau ar waith, gan gynnwys ein hymrwymiad i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel newydd i’w rhentu. Ar y sector rhentu preifat, rwyf eisoes wedi cyfeirio at y cynllun lesio cenedlaethol. Mae hyn yn adeiladu ar ein cynllun peilot llwyddiannus i alluogi awdurdodau lleol i lesio eiddo oddi wrth berchnogion eiddo preifat am gyfnod o rhwng pump ac 20 mlynedd. Mae gennym nifer fawr o fuddsoddwyr preifat a chanddynt diddordeb yn hyn. Bydd awdurdodau lleol yn darparu’r cartrefi hyn am rent fforddiadwy i bobl y byddent fel arall yn wynebu digartrefedd o bosibl. Byddant yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar denantiaid i gynnal eu tenantiaethau a ffynnu yn eu cartrefi.
Yn fwy cyffredinol, wrth gwrs, ac rwy’n atgoffa Mabon, gan iddo fethu cofio am hyn yn ei araith, y bydd gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn trawsnewid y dirwedd i denantiaid ac yn cryfhau eu hawliau’n sylweddol. Ar yr amod nad ydynt yn torri eu contract, bydd gan denantiaid hawl i chwe mis o rybudd os bydd y landlord yn dymuno dod â'r contract i ben. Ni ellir cyflwyno'r hysbysiad hwnnw yn ystod y chwe mis cyntaf, felly bydd ganddynt sicrwydd am flwyddyn o leiaf ar ôl symud i'w cartref. Bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn rhoi mwy o sicrwydd i bob tenant nag unrhyw le arall yn y DU. Wrth gwrs, mae llawer o ddarpariaethau pwysig eraill yn y Ddeddf, gan gynnwys mewn perthynas â gwella ansawdd cartrefi ar rent a sicrhau eu bod yn addas i bobl fyw ynddynt.
Byddwn yn cyhoeddi Papur Gwyrdd yn ddiweddarach eleni, fel y cam nesaf tuag at gyflwyno deddfwriaeth i ddod â digartrefedd i ben, a fydd yn diwygio gwasanaethau digartrefedd yn sylfaenol i ganolbwyntio ar atal digartrefedd ac ailgartrefu cyflym. O ran yr ymrwymiad i gyhoeddi Papur Gwyn a welir yn ein rhaglen lywodraethu, bydd hwn yn archwilio’r rôl y gall rheolaethau rhent ei chwarae yn gwneud y farchnad rentu preifat yn fwy fforddiadwy. Mae'n faes polisi a chyfraith helaeth a chymhleth, ac mae'n hanfodol casglu'r dystiolaeth, gan gynnwys modelau rhyngwladol o reolaethau rhent a phrofiad ac effaith mesurau a roddwyd ar waith yn yr Alban ac Iwerddon, y cyfeiriodd Mabon atynt. Mae'n bwysig ein bod yn dysgu o'r dulliau a ddefnyddiwyd mewn gwledydd eraill, ac yn benodol, bydd hyn yn cynnwys deall beth sydd wedi gweithio'n dda lle y mae rheolaethau rhent ar waith a beth nad yw wedi gweithio, ac yn allweddol, fel y soniodd Carolyn Thomas, unrhyw ganlyniadau anfwriadol, fel y gallwn gael gwared arnynt yn y mesurau a roddwn ar waith.
Fel y nodais, yn Iwerddon er enghraifft, cyflwynwyd y ddeddfwriaeth sy’n caniatáu i renti gynyddu i uchafswm o 4 y cant mewn parthau pwysau rhent, ond mewn gwirionedd, daeth yn amlwg fod chwyddiant yn is na hynny, a throdd y 4 y cant yn darged yn hytrach na chap. Felly, mae angen inni lunio ein deddfwriaeth yn ofalus fel nad oes gennym ffiniau anhyblyg ar waith ac er mwyn inni allu ei raddnodi'n gyffredinol. Yn anecdotaidd, mae’r mesurau yno'n gysylltiedig â chynnydd mewn achosion o droi allan, wrth gwrs, am fod ganddynt derfyn uchaf yn hytrach na chap, ac mae angen inni ymatal rhag gwneud hynny.
Byddwn yn comisiynu’r ymchwil annibynnol i’r rheolaethau rhent fel ein bod yn canfod yr enghreifftiau da iawn sydd gennym. Cyfeiriodd Mabon at Gatalonia, er enghraifft, a gwyddom fod hynny wedi bod yn llwyddiannus yno. Bydd ymgysylltu â phartneriaid a dinasyddion yn rhan bwysig iawn o’r ymchwil hwn, a fydd wedyn yn llywio’r cynigion polisi i’w cynnwys yn y Papur Gwyn.
Felly, i grynhoi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n llwyr gefnogi'r ymdrech i gynyddu mynediad at gartrefi fforddiadwy, ac i sicrhau bod hyn yn hawl i bob unigolyn yng Nghymru. Er hynny, mae'n hollbwysig archwilio beth yw'r ffordd fwyaf effeithiol o gyflawni hyn a sicrhau mwy o dai gweddus a fforddiadwy. Bydd y Papur Gwyn wedi'i seilio ar dystiolaeth a gasglwyd, a bydd yn darparu opsiynau cadarn ar gyfer deddfwriaeth yn y dyfodol ar ddulliau newydd o sicrhau fforddiadwyedd rhenti. Diolch.
Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i ymateb i'r ddadl.
I call on Mabon ap Gwynfor to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma. Diolch i'r Gweinidog am ei hymateb cynhwysfawr.
Dwi'n ymddiddori, mae'n rhaid dweud, efo ymatebion y Ceidwadwyr. Dwi'n meddwl weithiau hwyrach eu bod nhw wedi ysgrifennu rhyw araith ymlaen llaw a ddim cymryd dim sylw o'r hyn sydd wedi cael ei ddweud, oherwydd tra bo rhywun yn cydnabod—mae'r Gweinidog ei hun yma wedi cydnabod—fod yna wendidau efo rheolaethau rhent, ac rydw innau wedi dweud hynny, mewn rhai achosion, mae yna enghreifftiau ohono fo yn llwyddo, ac enghreifftiau amlwg iawn hefyd.
Ac rydyn ni'n gwybod, er mwyn i reolaethau rhent lwyddo, fod yn rhaid iddyn nhw gael eu cyplysu a'u priodi efo ystod o bolisïau eraill; nid y lleiaf ohonyn nhw ydy adeiladu, adeiladu ac adeiladu, fel mae Mike Hedges wedi'i ddweud hefyd. Ond, wrth sôn am adeiladu, mae'n rhaid inni dderbyn na fyddai eich cyfeillion chi yn y Ceidwadwyr sydd yn y sector breifat adeiladu yn ateb y galw oherwydd, wrth gwrs, mae ganddyn nhw ddiddordeb mewn creu proffid ac elw yn unig. Mae'n rhaid inni sicrhau bod tai cyhoeddus yn cael eu hadeiladu unwaith eto, gan rymuso'n hawdurdodau lleol i'w galluogi nhw i ailadeiladu tai cyngor eto er mwyn ateb y galw, oherwydd bod y diffyg stoc ar hyn o bryd yn golygu bod rhai o'r landlordiaid rogue yna, sydd eisiau manteisio ar bobl, eu bod nhw'n gwybod eu bod nhw'n medru cynyddu rhent yn gyson, yn gyson ac yn gyson. Amdani, James.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you to everyone who has taken part in this discussion. Thank you to the Minister for her comprehensive response.
I'm interested, I have to say, in the responses of the Conservatives. I'm thinking sometimes that they have written a speech ahead of time and haven't paid any attention to what has been said, because whilst one acknowledges—the Minister herself has acknowledged—that there are weaknesses with rent controls, and I've said that, in some cases, there are examples of rent controls succeeding, and very prominent examples of that.
And we know that, in order for rent controls to succeed, they have to be coupled with a range of other policies, not least of which is build, build and build, as Mike Hedges said too. But, in talking about building, we have to accept that your friends in the Conservatives in private sector construction wouldn't meet demand, of course, because they are interested in creating profit only. We have to ensure that public housing is built once again, empowering our local authorities to enable them to rebuild council homes once again to meet the demand, because the lack of stock at present means that some of the rogue landlords, who want to take advantage of people, they know that they can increase rent levels consistently. James.
Do you not agree with me, then, that the Welsh Government's phosphate guidance is going to stop council house building and social house building in certain parts of Wales?
Onid ydych yn cytuno â mi, felly, fod canllawiau ffosffadau Llywodraeth Cymru yn mynd i atal adeiladu tai cyngor ac adeiladu tai cymdeithasol mewn rhannau penodol o Gymru?
Mae hwnna'n bryder, bod y polisi yna'n golygu bod nifer o dai cymdeithasol lawr yn Nyffryn Teifi ac yn sir Fynwy ddim yn cael eu hadeiladu ar hyn o bryd, ond mater i'r Llywodraeth ydy hynny.
Ond dwi yn falch iawn o glywed bod y Llywodraeth wedi comisiynu ymgynghoriad i mewn i hyn, ac yn croesawu hynny'n fawr, oherwydd, os ydy'r polisi'n mynd i lwyddo, fel rydyn ni wedi dysgu o gyfnod Clement Attlee ymlaen, os ydy o'n mynd i lwyddo, mae'n rhaid iddo fo fod yn un sydd wedi cael ei ymchwilio'n drwyadl ac sy'n priodi i mewn i'r polisïau eraill. Felly, buaswn i'n falch iawn, os gwelwch yn dda, Weinidog, os caf i weld termau a chyfarwyddiadau'r gwaith yna. Buasai fo'n ddifyr iawn. Ond gadewch i ni yma heddiw, felly, ddatgan ein cefnogaeth i'r polisi yma yn ei ystyr ehangach, ein bod ni eisiau gweld camau'n cael eu cymryd, yn cefnogi bod y Llywodraeth yn gwneud hyn efo'r ymchwil ac yn mynd i ddod â Phapur Gwyn ymlaen a sicrhau bod yna dai fforddiadwy i'n pobl yn ein cymunedau ni yma yng Nghymru. Cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr iawn ichi.
Well, that is a concern, that that policy does mean that a number of social homes down in the Teifi valley and in Monmouthshire won't be built at the moment, but it's a matter for the Government to respond to that point.
But I am very pleased to hear that the Government has commissioned a consultation into this, and I very much welcome that, because, if the policy is going to succeed, as we've learnt from Clement Attlee onwards, if it's going to succeed, it has to be a policy that's been investigated thoroughly and is dovetailed with other policies. So, I'd very pleased, Minister, if I could see the terms and guidance for that work. But let us today declare our support for this policy in its wider sense, that we want to see steps being taken, support that the Government is doing this with this research and will bring forward a White Paper and ensure that there are affordable homes for people in our communities here in Wales. Do support the motion. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Symudwn ymlaen nawr at yr eitem nesaf ar yr agenda, dadl y Ceidwadwyr Cymreig: gwasanaethau canser. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
We'll move now to our next agenda item, the Welsh Conservatives debate on cancer services, and I call on Russell George to move the motion tabled in the name of Darren Millar.
Cynnig NDM7911 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynllun adfer yn dilyn COVID-19 GIG Cymru a gyhoeddwyd ar ddiwedd y tymor seneddol diwethaf.
2. Yn mynegi pryder:
a) bod rhestrau aros yng Nghymru yn parhau i gynyddu, gyda bron i un o bob tri chlaf yn aros mwy na blwyddyn am driniaeth;
b) mai Cymru fydd yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig heb strategaeth canser cyn bo hir.
3. Yn nodi pryder pellach ynghylch adroddiadau gan Gyfarwyddwr Clinigol Canser Cenedlaethol Cymru y bydd yn rhaid i wasanaethau weithio gyda 120 i 130 y cant o'r capasiti blaenorol i ddelio â niferoedd cynyddol o gleifion canser.
4. Yn mynegi siom nad yw datganiad ansawdd ar ganser 2021 yn cynnwys manylion a'i fod ond yn gosod safonau gofynnol ar gyfer gwasanaethau canser.
5. Yn annog Llywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi cynllun recriwtio a chadw'r gweithlu ar frys ar gyfer arbenigwyr canser;
b) cyhoeddi strategaeth ganser lawn a fydd yn nodi sut y bydd Cymru'n mynd i'r afael â chanser dros y pum mlynedd nesaf;
c) cefnogi cleifion canser drwy eu triniaeth drwy, er enghraifft, gyflwyno gofal deintyddol am ddim yn ystod radiotherapi a chemotherapi.
Motion NDM7911 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the Welsh NHS COVID-19 recovery plan published at the end of the last parliamentary term.
2. Expresses concern:
a) that waiting lists numbers in Wales continue to rise, with nearly one in three patients waiting more than a year for treatment;
b) that Wales will soon be the only country in the United Kingdom without a cancer strategy.
3. Notes further concern at reports from the National Cancer Clinical Director for Wales that services will have to work at 120 to 130 per cent of previous capacity to deal with increased numbers of cancer patients.
4. Expresses disappointment that the 2021 quality statement on cancer lacks detail and only sets minimum standards for cancer services.
5. Urges the Welsh Government to:
a) urgently publish a workforce recruitment and retention plan for cancer specialists;
b) publish a full cancer strategy which will set out how Wales will tackle cancer over the next five years; and
c) support cancer patients through their treatment by, for example, introducing free dental care during radiotherapy and chemotherapy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd, and I move the motion tabled in the name of my colleague, Darren Millar. For some people in Wales, they worry that they will die without ever getting the cancer treatment they need, and that's the view of the board of community health councils and Andy Glyde from Cancer Research UK. Today's debate, of course, is extremely important for many people across Wales, and our motion calls for a number of measures, such as support for cancer patients through their treatment, by, for example, introducing free dental care during radiotherapy or chemotherapy. We're also asking the Welsh Government to urgently publish a workforce recruitment and retention plan for cancer specialists, and to publish a full cancer strategy that will set out how Wales will tackle cancer over the next five years.
Current cancer treatment times suggest that Welsh cancer services are not catching up with diagnosis and treatment. Last November, just 58 per cent of patients newly diagnosed with cancer started their first definitive treatment within 62 days of first being suspected of cancer, far below the target of 75 per cent. Meanwhile, the cancer waiting lists in Wales continue to rise, with nearly one in three patient pathways taking over a year to treat, while the national cancer clinical director for Wales has said that services will have to work at 120 per cent to 130 per cent of previous capacity to deal with the increased numbers of patients.
Welsh cancer survival rates have been stalling for many years. Prior to the pandemic, the Welsh cancer intelligence unit data showed that Wales had the lowest survival rates for six cancers, and the second lowest for three, across the UK. So, although the pandemic has, of course, caused more strain on the system—that's understandable, of course—the system was already broken, I would suggest, before the pandemic.
Every other part of the UK has committed to implementing a robust cancer strategy, and it is sad to see that, soon, Wales will be the only UK nation without a definitive cancer strategy. Welsh cancer services are struggling to cope with a tsunami of missed cancer diagnosis and the appearance of later stage cancers as the direct result, of course, of pausing NHS services during lockdowns. And added to this, we've got five years—or many years—of chronic understaffing.
Now, the Government seem to think that their cancer quality statement is a strategy. Well, correct me if I'm wrong, but the Minister will no doubt confirm at the end if I've analysed that correctly, but cancer charities say themselves that the cancer quality statement lacks both detail and ambition and is not a national strategy. Wales needs a cancer strategy. Unfortunately, cancer workforce is also an issue in Wales. A specialist cancer workforce that is able to cope with demand and an increasing backlog should be a priority for the Welsh Government in order to prevent cancer survival rates from slipping further back. Wales already has a severe shortfall of cancer specialists—we know that, sadly—with some areas of Wales experiencing significant gaps across, and that's according to many, including the Royal College of Radiologists. Shockingly, despite these grave concerns, the latest 10-year NHS workforce plan fails to include a specific workforce plan for cancer specialists. In fact, the joint Health Education and Improvement Wales and social care strategy from October 2020 fails to mention cancer at all. Instead, the strategy has broad aims, including—I'm quoting here—to
'have a workforce in sufficient numbers to be able to deliver responsive health and social care that meets the needs of the people of Wales'.
Well, that's why we're holding this debate today, and I would urge the Welsh Government to publish a workforce recruitment and retention plan and a full cancer strategy that includes specific targets, as well as support for cancer patients through their treatment to make easier the difficult side effects that cancer treatment often causes.
Given the prevalence of cancer, the people of Wales, I think, demand and deserve treatments that meet their needs and bring them into line, most importantly, with the performance of services elsewhere in the UK. So, I would urge the Welsh Government today to urgently publish a workforce recruitment and retention plan for cancer specialists, to publish a full cancer strategy that sets out how Wales will tackle cancer over the next five years, and to support cancer patients through treatment, for example, by introducing free dental care during radiotherapy and chemotherapy.
I would hope this afternoon our debate is a sensible debate. It's a debate that I think is very worthy to have this afternoon, and I very much hope that we'll have positive contributions from other Members, and I very much hope we'll have a positive contribution from the Minister as she concludes at the end of the debate. I would urge Members, of course, to support our calls and our motion this afternoon. Diolch, Deputy Llywydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. I rai pobl yng Nghymru, maent yn poeni y byddant yn marw heb gael y driniaeth canser sydd ei hangen arnynt, a dyna farn bwrdd y cynghorau iechyd cymuned ac Andy Glyde o Cancer Research UK. Mae’r ddadl heddiw, wrth gwrs, yn hynod bwysig i lawer o bobl ledled Cymru, ac mae ein cynnig yn galw am nifer o fesurau, megis cymorth i gleifion canser drwy eu triniaeth, er enghraifft, drwy gyflwyno gofal deintyddol am ddim yn ystod radiotherapi neu gemotherapi. Rydym hefyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw’r gweithlu ar frys ar gyfer arbenigwyr canser, a chyhoeddi strategaeth ganser lawn a fydd yn nodi sut y bydd Cymru yn mynd i’r afael â chanser dros y pum mlynedd nesaf.
Mae amseroedd triniaeth canser presennol yn awgrymu nad yw gwasanaethau canser Cymru yn dal i fyny â diagnosis a thriniaeth. Fis Tachwedd diwethaf, 58 y cant yn unig o gleifion a gafodd ddiagnosis newydd o ganser a ddechreuodd eu triniaeth ddiffiniol gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r diwrnod yr amheuir gyntaf fod ganddynt ganser, ymhell islaw'r targed o 75 y cant. Yn y cyfamser, mae’r rhestrau aros canser yng Nghymru yn parhau i godi, gyda bron i un o bob tri llwybr cleifion yn cymryd dros flwyddyn i’w drin, tra bo cyfarwyddwr clinigol canser cenedlaethol Cymru wedi dweud y bydd yn rhaid i wasanaethau weithio ar 120 y cant i 130 y cant o'u capasiti blaenorol i ymdrin â'r niferoedd cynyddol o gleifion.
Mae cyfraddau goroesi canser Cymru wedi bod yn arafu ers blynyddoedd lawer. Cyn y pandemig, dangosodd data uned gwybodaeth canser Cymru mai Cymru oedd â’r cyfraddau goroesi isaf ar gyfer chwe math o ganser, a’r isaf ond un ar gyfer tri math o ganser, ledled y DU. Felly, er bod y pandemig, wrth gwrs, wedi rhoi mwy o straen ar y system—mae hynny'n ddealladwy, wrth gwrs—byddwn yn awgrymu bod y system eisoes wedi torri cyn y pandemig.
Mae pob rhan arall o’r DU wedi ymrwymo i roi strategaeth ganser gadarn ar waith, ac mae’n drist gweld, cyn bo hir, mai Cymru fydd yr unig wlad yn y DU heb strategaeth ganser ddiffiniol. Mae gwasanaethau canser Cymru yn ei chael hi'n anodd ymdopi â tswnami o achosion canser y methwyd gwneud diagnosis ohonynt ac ymddangosiad canserau ar gamau diweddarach o ganlyniad uniongyrchol, wrth gwrs, i ohirio gwasanaethau’r GIG yn ystod y cyfyngiadau symud. Ac yn ychwanegol at hyn, mae gennym bum mlynedd—neu flynyddoedd lawer—o brinder staff cronig.
Nawr, ymddengys bod y Llywodraeth yn meddwl mai strategaeth yw eu datganiad ansawdd ar gyfer canser. Wel, cywirwch fi os wyf yn anghywir, ond mae'n siŵr y gwnaiff y Gweinidog gadarnhau ar y diwedd os wyf wedi dadansoddi hynny'n gywir, ond mae elusennau canser yn dweud eu hunain fod diffyg manylder ac uchelgais yn y datganiad ansawdd ar gyfer canser ac nad yw'n strategaeth genedlaethol. Mae angen strategaeth ganser ar Gymru. Yn anffodus, mae'r gweithlu canser hefyd yn broblem yng Nghymru. Dylai gweithlu canser arbenigol sy’n gallu ymdopi â’r galw ac ôl-groniad cynyddol fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru er mwyn atal cyfraddau goroesi canser rhag gwaethygu ymhellach. Mae Cymru'n brin o arbenigwyr canser eisoes—rydym yn ymwybodol o hynny, yn anffodus—gyda bylchau sylweddol mewn rhai ardaloedd yng Nghymru, a hynny yn ôl llawer o bobl, gan gynnwys Coleg Brenhinol y Radiolegwyr. Yn syfrdanol, er gwaethaf y pryderon dybryd hyn, nid yw cynllun gweithlu 10 mlynedd diweddaraf y GIG yn cynnwys cynllun gweithlu penodol ar gyfer arbenigwyr canser. Mewn gwirionedd, nid yw strategaeth ar y cyd Addysg a Gwella Iechyd Cymru a gofal cymdeithasol ym mis Hydref 2020 yn sôn am ganser o gwbl. Yn lle hynny, mae gan y strategaeth nodau cyffredinol, gan gynnwys—rwy'n dyfynnu yma—cael gweithlu
'mewn niferoedd digonol i allu darparu gofal iechyd a chymdeithasol ymatebol sy’n diwallu anghenion pobl Cymru'.
Wel, dyna pam ein bod yn cynnal y ddadl hon heddiw, a hoffwn annog Llywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw’r gweithlu a strategaeth ganser lawn sy’n cynnwys targedau penodol, yn ogystal â chymorth i gleifion canser drwy gydol eu triniaeth i leddfu'r sgil-effeithiau anodd y mae triniaeth ar gyfer canser yn aml yn eu hachosi.
O ystyried pa mor gyffredin yw canser, mae pobl Cymru yn mynnu ac yn haeddu triniaethau sy’n diwallu eu hanghenion ac yn bwysicaf oll, triniaethau sydd gyfuwch â pherfformiad gwasanaethau mewn mannau eraill yn y DU. Felly, carwn annog Llywodraeth Cymru heddiw i gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw’r gweithlu ar frys ar gyfer arbenigwyr canser, i gyhoeddi strategaeth ganser lawn sy’n nodi sut y bydd Cymru yn mynd i’r afael â chanser dros y pum mlynedd nesaf, ac i gefnogi cleifion canser drwy eu triniaethau, er enghraifft, drwy gyflwyno gofal deintyddol am ddim yn ystod radiotherapi a chemotherapi.
Rwy'n gobeithio y bydd ein dadl y prynhawn yma'n ddadl synhwyrol. Mae’n ddadl deilwng iawn i’w chael y prynhawn yma yn fy marn i, ac rwy’n mawr obeithio y cawn gyfraniadau cadarnhaol gan Aelodau eraill, ac rwy’n mawr obeithio y cawn gyfraniad cadarnhaol gan y Gweinidog wrth iddi gloi ar ddiwedd y ddadl. Carwn annog yr Aelodau, wrth gwrs, i gefnogi ein galwadau a’n cynnig y prynhawn yma. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan, i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan, to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth ar ôl is-bwynt 2(a) a rhoi pwynt newydd yn ei le:
Yn nodi:
a) y dull gweithredu a nodir yn y cynllun Cymru Iachach, sy’n cynnwys cyflwyno datganiadau ansawdd ar gyfer datblygu gwasanaethau clinigol;
b) y cafodd dull gweithredu Llywodraeth Cymru i wella canlyniadau canser ei gyhoeddi ar 22 Mawrth 2021 ar ffurf datganiad ansawdd;
c) y cafodd dogfen Llywodraeth Cymru, Iechyd a Gofal Cymdeithasol yng Nghymru—COVID-19: Edrych tua’r dyfodol, a oedd yn cynnwys canser, ei gyhoeddi ar 22 Mawrth 2021;
d) bod bron i £250 miliwn yn ystod y flwyddyn yn cael ei fuddsoddi yn adferiad gwasanaethau GIG, gan gynnwys canser;
e) bod yr ystadegau canser swyddogol diweddaraf yn dangos bod nifer y cleifion sydd wedi cael diagnosis newydd o ganser ac a ddechreuodd eu triniaeth ddiffiniol gyntaf wedi cynyddu i’r lefel uchaf ers i ddata cymaradwy ddechrau cael eu casglu ym mis Mehefin 2019;
f) bod ehangu lleoedd hyfforddi GIG yn cynnwys pedair swydd hyfforddiant uwch ychwanegol ar gyfer oncoleg glinigol a thair swydd hyfforddiant uwch ychwanegol ar gyfer oncoleg feddygol bob blwyddyn am bum mlynedd;
g) y bydd byrddau iechyd yn canolbwyntio ar adferiad gwasanaethau canser yn eu Cynlluniau Tymor Canolig Integredig.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all after sub-point 2(a) and replace with new point:
Notes:
a) the approach set out in A Healthier Wales, which includes the introduction of quality statements for the development of clinical services;
b) the Welsh Government’s approach to improving cancer outcomes was published on 22 March 2021 in the form of a quality statement;
c) the Welsh Government’s ‘Health and Social Care in Wales—COVID-19: Looking Forward’, which included cancer, was published on 22 March 2021;
d) nearly £250 million in year is being invested in the recovery of NHS services, including cancer;
e) the most recent official cancer statistics show the number of patients newly diagnosed with cancer who started their first definitive treatment increased to the highest level since comparable data was first collected in June 2019;
f) the expansion of NHS training places includes an additional four higher training posts for clinical oncology and an additional three higher training posts for medical oncology each year for five years;
g) health boards will be focusing on recovery of cancer services in their Integrated Medium Term Plans.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 5:
'cwblhau'r broses o gyflwyno canolfannau diagnostig amlddisgyblaethol ledled Cymru fel mater o flaenoriaeth'.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new sub-point at end of point 5:
'complete the roll-out of multidisciplinary diagnostic centres across Wales as a matter of priority'.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch iawn o gael cyfle i gyfrannu at y ddadl bwysig yma ac i gyflwyno'n ffurfiol ein gwelliant ni. O ran y prif gynnig, mi fyddwn ni'n cefnogi'r prif gynnig heddiw, wrth gwrs. Yn ogystal â bod yn ddatganiad o bryder go iawn am gyflwr gwasanaethau iechyd yn gyffredinol ar ôl dwy flynedd o bandemig, mae yna elfennau yn y cynnig dwi yn sicr wedi rhoi sylw iddyn nhw dros gyfnod o flynyddoedd bellach: mor annigonol yw'r datganiad safon fel modd o yrru gwelliannau i wasanaethau canser, a'r angen i fuddsoddi yn y gweithlu canser i gefnogi cleifion drwy eu triniaeth, ac ati.
Mae yna ddau beth dwi am roi sylw iddyn nhw yn yr ychydig funudau nesaf. Yn gyntaf, ein gwelliant ni a'r angen i gwblhau'r gwaith yna, ar frys, o sefydlu canolfannau diagnosis cyflym ar draws Cymru er mwyn gwneud yn siŵr bod yr isadeiledd yna yn ei le ar gyfer adnabod a thrin canser yn y ffordd fwyaf cyflym posibl. Allwn ni ddim gor-bwysleisio'r angen am ddiagnosis cyflym a'r budd sy'n dod o sicrhau diagnosis cyflym, ac wrth gwrs mae'r pandemig yr ydym ni wedi byw drwyddo wedi creu argyfwng ehangach, o bosibl. Yn ôl yr ystadegau, mae rhyw 1,700 yn llai o bobl nag y byddem ni wedi'u disgwyl wedi dechrau triniaeth canser yng Nghymru rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021.
Cymru oedd y wlad gyntaf—mi allwn ni ymfalchïo yn hynny—y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i dreialu canolfannau diagnostig brys. Mae yna rai yn bodoli eisoes, mae eraill ar y gweill, a dwy ardal wedyn—Powys a Chaerdydd a'r Fro—lle nad oes yna ddim cynlluniau mewn lle. Mi fyddwn i'n gwerthfawrogi diweddariad gan y Gweinidog heddiw ar y gwaith i sicrhau bod canolfannau yn mynd i fod ar gael i wasanaethu holl boblogaeth Cymru. Does yna ddim lle i unrhyw fath o loteri cod post pan ddaw hi at wasanaethau canser, a dyna fyrdwn ein gwelliant ni heddiw.
Yr ail elfen dwi am wneud sylwadau arni hi—ac mae yna gyfeiriad ato fo ddwywaith yn y cynnig gwreiddiol—ydy'r diffyg amlwg iawn yma o gynllun canser, neu ddiffyg strategaeth canser cenedlaethol, a allai sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn adeiladu'r mathau o wasanaethau canser rydyn ni eu hangen yng Nghymru. Mae'n rhaid cofio ein bod ni'n wynebu heriau enfawr yma yng Nghymru. Mae rhyw 20,000 o bobl, rhywbeth felly, yn cael diagnosis canser yng Nghymru yn flynyddol, mae o bosibl rhyw 170,000 yn byw efo canser, ac mae'r lefel o anghydraddoldebau iechyd a chymdeithasol—rhywbeth rydyn ni wedi'i drafod yn y Siambr yma yn ddiweddar—yn golygu bod cyfraddau goroesi ar gyfer rhai mathau o ganser yn salach yng Nghymru nag yng ngweddill yr ynysoedd yma, ac ar draws Ewrop.
Ac yn yr Alban a Lloegr, ac yng Ngogledd Iwerddon yn fuan, mae yna gynlluniau canser, cynlluniau sy'n gosod targedau clir, yn rhoi ffocws clir ar gyfer datblygu a chefnogi gwasanaethau. Rhyw gasgliad o wahanol raglenni a fframweithiau sydd gennym ni yma yng Nghymru, a dydy o ddim yn ddigon da. Os ydyn ni o ddifrif am fynd i'r afael â chanser, yna mae angen strategaeth. Beth gawson ni gan Lywodraeth Cymru ym mis Mawrth y llynedd, ar ôl i'r cynllun cyflawni canser ddod i ben ychydig fisoedd cyn hynny, oedd datganiad ansawdd ar gyfer canser. Nid cynllun a strategaeth i wella diagnosis, triniaeth, ymchwil canser yng Nghymru, ond rhywbeth heb y manylder sydd ei angen, sydd ddim yn cynnig yr atebolrwydd sydd ei angen, na'r camau gweithredu, na'r amcanion, na'r amserlen sydd eu hangen, ac sydd heb y weledigaeth dwi'n meddwl roedden ni ei hangen beth bynnag, heb sôn am y weledigaeth sydd ei hangen rŵan i adfer gwasanaethau ar ôl y pandemig.
Dirprwy Lywydd, gair yn sydyn gen i am welliant y Llywodraeth. Pleidleisio yn erbyn a fyddwn ni. Dydy o'n gwneud dim i gynnig atebion i'r creisis canser rydyn ni'n ei wynebu yng Nghymru—rhyw restr o beth mae'r Llywodraeth yn dweud maen nhw wedi ei wneud sydd gennym ni. Ac, er mai dim ond gofyn i ni nodi'r rhestr honno mae'r Llywodraeth, sut allwn ni ei gefnogi pan mai'r cyfan ydy o yw rhestr o bethau sy'n osgoi mynd i'r afael â'r sefyllfa o roi cynllun o sylwedd mewn lle? Dwi'n reit siŵr bod y Gweinidog eisiau i'n gwasanaethau canser ni fod y gorau y gallan nhw fod. Wrth gwrs, rydyn ni i gyd yn dymuno gweld hynny, ond mae gen i ofn na welwn ni hynny heb strategaeth gadarn mewn lle. Felly, dwi'n gofyn eto iddi heddiw i wrando ar y dros 20 o elusennau a sefydliadau sy'n rhan o Gynghrair Canser Cymru sy'n annog Llywodraeth Cymru yn gryf i lunio strategaeth ganser gynhwysfawr i Gymru.
Thank you very much, Deputy Llywydd, and I'm very pleased to have an opportunity to contribute to this important debate and to formally move our amendment. In terms of the main motion, we will support the motion today, of course. As well as being a statement of very real concern about the state of health services in general after two years of pandemic, there are elements of the motion that I have certainly been emphasising over a period of years: how inadequate the cancer quality statement is as a way of driving improvements to cancer services, and the need to invest in the cancer workforce to support patients through their treatment, and so on and so forth.
But there are two things that I want to cover in the next few minutes. First of all, our amendment and the need to complete that work, as a matter of urgency, of establishing multidisciplinary diagnostic centres across Wales in order to ensure that that infrastructure is in place in order to diagnose and treat cancer as swiftly as possible. We can't overemphasise the need for swift diagnosis and the benefits that come from that, and of course the pandemic that we have lived through has created a broader crisis, possibly. According to the statistics, some 1,700 fewer people than we would have expected have started cancer treatment in Wales between April 2020 and March 2021.
Wales was the first nation—and we can take pride in that fact—the first nation in the UK to trial these diagnostic centres. There are some in existence, others are in the pipeline, and there are two other areas—Powys and Cardiff and Vale—where there are no plans in place. I would appreciate an update from the Minister this afternoon on the work to ensure that those centres will be available to serve the whole of the Welsh population. There is no room for any sort of postcode lottery when it comes to cancer services, and that is the emphasis of our amendment today.
The second element that I want to mention—and it is referred to twice in the original motion—is the very clear absence of a national cancer plan or a national cancer strategy that could ensure that the Welsh Government could build the kinds of cancer services that we need here in Wales. We should bear in mind that we are facing huge challenges here in Wales. Some 20,000 people are diagnosed with cancer in Wales on an annual basis, possibly 170,000 people living with cancer, and the level of health inequalities and social inequalities—things that we have discussed very recently in this Chamber—mean that the survival rates for certain kinds of cancer are worse in Wales than in the rest of these isles, and across Europe.
And in England, Scotland, and in Northern Ireland very soon, there are cancer plans, cancer strategies in place that set clear targets and give a clear focus to the development and support of services. So, in Wales, we have a collection of plans and frameworks, and it's simply not good enough. If we are serious about tackling cancer, then we need a strategy. What we got from the Welsh Government in March of last year, once the cancer delivery plan came to an end a few months before that, was a cancer quality statement. Not a plan or a strategy to improve diagnosis, treatment and research in Wales, but something that doesn't have that detail that we need, doesn't provide the accountability that we need, or the action plans, or the objectives, or the timetable that we need, and which doesn't have the vision that we needed, never mind the vision that's needed now to restore services post pandemic.
Deputy Presiding Officer, just a quick word from me on the Government's amendment. We will be voting against that amendment. It does nothing to provide solutions to the crisis that we're facing in Wales; it's a list of what the Government says they've done. And, although they're just asking us to note that list, how can we support it when all it is is a list of things that actually fail to get to grips with the task of putting a proper strategy in place? I am sure that the Minister wants our cancer services to be as good as they can be. Of course, we all want to see that, but I'm afraid that we won't see that without a robust strategy in place. So, I would ask her again today to listen to the over 20 charities and organisations that are part of the Wales Cancer Alliance that are encouraging the Welsh Government strongly to formulate a comprehensive cancer strategy for Wales.
I want to thank Russell George and my Conservative colleagues for bringing forward this important subject for debate today. Cancer is something that, unfortunately, touches everyone in society, whether it be through a family member, friend, someone where we live, we all have a story of how cancer has affected us or someone we love in one way or another. My own family has been affected by breast cancer and skin cancer, and my two best friends have lost their fathers to prostate cancer. So I, like many others in this Chamber and in Wales, know all too well the toll it takes on a family and how crucial it is to get that diagnosis early so that everyone has the very best chance of survival.
Cancer is the leading cause of death in Wales, with around 19,600 people tragically diagnosed with cancer every year. We all have a responsibility to stand up for our constituents and ensure that cancer services in Wales are the very best that they can be. Whilst survival rates have vastly improved in recent decades, the UK still lags behind some comparable countries in Europe and internationally. The same can be said here in Wales. Survival rates have improved in recent decades, but they're still not good enough, with one-year survival rates for stomach, colon, pancreatic, lung and ovarian cancers well below the UK average. The challenges facing cancer services in Wales have, of course, been compounded and exacerbated by the pandemic, but we now know that, in the year between April 2020 and March 2021, as has been said, 1,700 fewer people began cancer treatment in Wales.
The challenges that cancer services are facing need this Government to respond and require urgent and decisive action, not just to recover services to where they were pre pandemic, but to completely transform our cancer services so that they're fit for the twenty-first century—services that are digitalised, online where possible, responsive and accessible—in order to improve cancer outcomes and survival in the future. To achieve this, as cancer evolves, we need to evolve too and we need to heavily invest in new technologies and treatments. We need to make sure that Wales, perhaps, is the leader in some areas of this, that we are the ones that develop these new treatments and new technologies. Innovation is absolutely key in tackling cancer and improving outcomes, and we also need to invest properly in funding and expanding the access to treatments fund here in Wales. The pandemic has shown us what we can achieve. We need to make sure that we think more ambitiously to fight this big killer.
In my own region of South Wales East, we are seeing waiting figures for cancer treatment that are the worst on record. My constituents feel let down. I am pleased to see the announcement, though, in my region of a new breast cancer centre for excellence, which is very, very welcome. This will be a vital step as we all know that, without access to timely diagnosis and the use of the most up-to-date and effective treatments, outcomes for cancer patients in Wales will not improve. Accessibility is key, so we need to see more announcements like this, with centres equally spread across Wales, as has already been said from the other benches, but I feel it needs reiterating: we need access to treatment equally across Wales, particularly in rural areas, which are so often left out.
Earlier this month, President Biden stated that we can end cancer as we know it. Sajid Javid declared a war on cancer. Minister, it leads to me ask: what is our vision for cancer services in Wales? When will we see a comprehensive cancer strategy for Wales? The Welsh Conservatives have consistently called for a new delivery plan or strategy for cancer, a workforce plan for the cancer workforce with deliverable targets, a rapid roll-out of rapid cancer diagnosis centres, expansion to the access to treatments fund, supporting patients in such ways as providing free dental care, as has been said. We need a strategy, Minister. Quite simply, we need to see much greater detail and ambition from this Welsh Government and NHS Wales, and we need to improve on preventative measures as well—obesity, alcohol, smoking, you name it. We need policies that finally are moving towards a preventative agenda as well as a reactive one. Thank you.
Hoffwn ddiolch i Russell George a fy nghyd-Aelodau Ceidwadol am gyflwyno'r pwnc pwysig hwn i'w drafod heddiw. Mae canser yn rhywbeth sydd, yn anffodus, yn cyffwrdd â phawb mewn cymdeithas, boed hynny drwy aelod o'r teulu, ffrind, rhywun lle'r ydym yn byw, mae gan bob un ohonom stori ynglŷn â sut y mae canser wedi effeithio arnom ni neu rywun rydym yn ei garu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Effeithiwyd ar fy nheulu i gan ganser y fron a chanser y croen, a chollodd fy nwy ffrind gorau eu tadau i ganser y prostad. Felly, rwyf i, fel llawer o rai eraill yn y Siambr hon ac yng Nghymru, yn gwybod yn rhy dda am y niwed y mae'n ei achosi i deulu a pha mor hanfodol yw cael diagnosis yn gynnar fel bod pawb yn cael y cyfle gorau i oroesi.
Canser yw prif achos marwolaeth yng Nghymru, gyda thua 19,600 o bobl, yn drasig iawn, yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sefyll dros ein hetholwyr a sicrhau bod gwasanaethau canser Cymru cystal ag y gallant fod. Er bod cyfraddau goroesi wedi gwella'n fawr dros y degawdau diwethaf, mae'r DU yn dal i lusgo ar ôl gwledydd cymharol yn Ewrop ac yn rhyngwladol. Gellir dweud yr un peth yma yng Nghymru. Mae cyfraddau goroesi wedi gwella yn ystod y degawdau diwethaf, ond nid ydynt yn ddigon da o hyd, gyda chyfraddau goroesi un flwyddyn ar gyfer canserau'r stumog, y colon, y pancreas, yr ysgyfaint a'r ofari yn llawer is na chyfartaledd y DU. Mae'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau canser yng Nghymru, wrth gwrs, wedi'u dwysáu a'u gwaethygu gan y pandemig, ond gwyddom bellach, yn y flwyddyn rhwng mis Ebrill 2020 a mis Mawrth 2021, fel y dywedwyd, fod 1,700 yn llai o bobl wedi dechrau triniaeth ar gyfer canser yng Nghymru.
Mae'r heriau y mae gwasanaethau canser yn eu hwynebu yn golygu bod angen i'r Llywodraeth hon weithredu ar frys ac yn bendant, nid yn unig i ddod â gwasanaethau yn ôl i lle'r oeddent cyn y pandemig, ond i drawsnewid ein gwasanaethau canser yn llwyr fel eu bod yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain—gwasanaethau ymatebol a hygyrch wedi'u digidoli, ac ar-lein lle y bo hynny'n bosibl—er mwyn gwella canlyniadau canser a chyfraddau goroesi yn y dyfodol. Er mwyn cyflawni hyn, wrth i ganser esblygu, mae angen i ni esblygu hefyd ac mae angen i ni fuddsoddi'n helaeth mewn technolegau a thriniaethau newydd. Mae angen i ni sicrhau mai Cymru, o bosibl, sy'n arwain yn rhai o'r meysydd hyn, mai ni yw'r rhai sy'n datblygu'r triniaethau a thechnolegau newydd hyn. Mae arloesi'n gwbl allweddol wrth fynd i'r afael â chanser a gwella canlyniadau, ac mae angen inni fuddsoddi'n briodol hefyd mewn cyllido ac ehangu'r gronfa mynediad at driniaethau yma yng Nghymru. Mae'r pandemig wedi dangos i ni beth y gallwn ei gyflawni. Rhaid inni sicrhau ein bod yn meddwl yn fwy uchelgeisiol er mwyn ymladd y lladdwr mawr hwn.
Yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, gwelwn ffigurau aros am driniaeth canser gwaeth nag erioed. Mae fy etholwyr yn teimlo eu bod yn cael cam. Rwy'n falch o weld y cyhoeddiad yn fy rhanbarth, serch hynny, ynglŷn â chanolfan ragoriaeth newydd ar gyfer canser y fron, cyhoeddiad sydd i'w groesawu'n fawr. Bydd hwn yn gam hollbwysig gan ein bod i gyd yn gwybod na fydd canlyniadau i gleifion canser yng Nghymru yn gwella heb gael diagnosis amserol a'r defnydd o'r triniaethau diweddaraf a mwyaf effeithiol. Mae hygyrchedd yn allweddol, felly mae angen inni weld mwy o gyhoeddiadau fel hyn, gyda chanolfannau wedi'u gwasgaru'n gyfartal ledled Cymru, fel y dywedwyd eisoes o'r meinciau eraill, ond teimlaf fod angen ailadrodd: mae arnom angen mynediad at driniaeth yn gyfartal ledled Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, sy'n cael eu hesgeuluso mor aml.
Yn gynharach y mis hwn, dywedodd yr Arlywydd Biden y gallwn roi diwedd ar ganser fel y gwyddom amdano. Fe wnaeth Sajid Javid ddatgan rhyfel ar ganser. Weinidog, mae'n gwneud imi ofyn: beth yw ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau canser yng Nghymru? Pryd y gwelwn strategaeth ganser gynhwysfawr i Gymru? Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw'n gyson am gynllun cyflawni neu strategaeth newydd ar gyfer canser, cynllun gweithlu ar gyfer y gweithlu canser gyda thargedau y gellir eu cyflawni, cyflwyno canolfannau diagnosis cyflym ar gyfer canser ar fyrder, ehangu'r gronfa mynediad at driniaethau, cefnogi cleifion mewn ffyrdd fel darparu gofal deintyddol am ddim, fel y dywedwyd. Mae arnom angen strategaeth, Weinidog. Yn syml iawn, mae angen inni weld llawer mwy o fanylion ac uchelgais gan Lywodraeth Cymru a GIG Cymru, ac mae angen inni wella mesurau ataliol hefyd—gordewdra, alcohol, ysmygu, ac yn y blaen. Mae arnom angen polisïau sy'n symud o'r diwedd tuag at agenda ataliol yn ogystal ag un adweithiol. Diolch yn fawr.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon, and I'm proudly wearing my Marie Curie badge, the daffodil, in support of their work. Sadly, 50 per cent of the population will receive a diagnosis of cancer at some point in their lifetime, and we all know someone who has had cancer, and tragically, far too many of us know someone who has passed away. Wales has some of the worst cancer survival rates in the western world, which is why we have to ensure that our cancer services are world beating. Our population can't afford a cancer strategy that lacks ambition. As my colleagues have alluded to, the problems in our cancer pathways predate the pandemic, and like many of the issues facing our NHS, many of these problems could be put down to staffing issues, or rather the lack of coherent workforce planning.
We all know that early diagnosis is key to long-term cancer survival, yet we have the lowest numbers of consultant radiologists per 100,000 patients of anywhere in the UK. And what is worse is that, according to the Royal College of Radiologists, we are due to lose as much as one third of that workforce over the next three to four years due to retirement. I can't imagine the impact this will have on existing staff as they will be expected to pick up the slack in the system. We know that the national cancer clinical director for Wales has stated that the service will have to run at about 130 per cent of capacity just to catch up to where we were pre pandemic. But, we don't want to return the service to pre-pandemic levels and, to coin a popular phrase at the moment, we want to build back better.
In order to achieve that, we have to urgently address historical staffing shortfalls. We have critical shortages across the field, not just in diagnostics. We have gaps right across clinical oncology; nearly one in 10 posts remain unfilled. As a result of shortages, one in five cancer patients in Wales lack specialist cancer nursing support during diagnosis or treatment. This means we are struggling to provide proper care now, let alone allow for new or expanded services. Macmillan Cancer Support suggests that Wales will need to increase its specialist cancer support nursing workforce by a staggering 80 per cent by the end of this decade in order to meet the demand. And Cancer Research UK highlight that these gaps in the NHS workforce are a fundamental barrier to transforming cancer services and improving cancer survival rates. Yet, despite the well-founded concerns raised by the third sector and clinical cancer leads, the Welsh Government has no plan for the specialist cancer workforce.
In fact, the workforce strategy for health and social care fails to even mention cancer. One of the biggest health issues facing our nation and this Welsh Government has no plan to tackle it. Unless Ministers grasp the nettle and address these concerns, then cancer will continue to be a death sentence for far too many. Our cancer survival rates will continue to plummet, and Welsh citizens will continue to lose loved ones needlessly. It's time we had an ambitious cancer strategy with the aim of eradicating needless cancer deaths, and a plan to deliver a workforce to meet the future needs of cancer patients; a plan to support patients throughout their cancer journey from diagnosis to cure; and a plan that builds in capacity to meet the challenges of the COVID backlog and for future pandemics. I urge Members to back our motion today.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, ac rwy'n falch o wisgo fy mathodyn Marie Curie, y cennin Pedr, i gefnogi eu gwaith. Yn anffodus, bydd 50 y cant o'r boblogaeth yn cael diagnosis o ganser ar ryw adeg yn ystod eu hoes, ac rydym i gyd yn adnabod rhywun sydd wedi cael canser, ac yn drasig, mae llawer gormod ohonom yn adnabod rhywun sydd wedi marw. Gan Gymru y mae rhai o'r cyfraddau goroesi canser gwaethaf yn y byd gorllewinol, a dyna pam y mae'n rhaid inni sicrhau bod ein gwasanaethau canser gystal ag unman yn y byd. Ni all ein poblogaeth fforddio strategaeth ganser heb uchelgais. Fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi dweud, mae'r problemau yn ein llwybrau canser yn rhagflaenu'r pandemig, ac fel llawer o'r problemau sy'n wynebu ein GIG, mae llawer o'r problemau hyn yn deillio o broblemau staffio, neu'n hytrach, o ddiffyg cydlyniad wrth gynllunio'r gweithlu.
Gwyddom i gyd fod diagnosis cynnar yn allweddol i oroesi canser yn hirdymor, ac eto gennym ni y mae'r nifer isaf o radiolegwyr ymgynghorol fesul 100,000 o gleifion yn unrhyw ran o'r DU. A'r hyn sy'n waeth yw ein bod, yn ôl Coleg Brenhinol y Radiolegwyr, yn mynd i golli cymaint â thraean o'r gweithlu hwnnw dros y tair i bedair blynedd nesaf wrth i weithwyr ymddeol. Ni allaf ddychmygu'r effaith y bydd hynny'n ei chael ar staff presennol gan y bydd disgwyl iddynt lenwi'r bwlch. Gwyddom fod cyfarwyddwr clinigol canser cenedlaethol Cymru wedi datgan y bydd yn rhaid i'r gwasanaeth redeg ar oddeutu 130 y cant o'r capasiti i gyrraedd lle'r oeddem cyn y pandemig. Ond nid ydym am i'r gwasanaeth ddychwelyd i lefelau cyn y pandemig, ac i ailadrodd ymadrodd poblogaidd ar hyn o bryd, rydym am ailgodi'n gryfach.
Er mwyn cyflawni hynny, rhaid inni fynd i'r afael ar frys â phrinder staff hanesyddol. Mae gennym brinder difrifol ar draws y meysydd, nid mewn diagnosteg yn unig. Mae gennym fylchau ar draws oncoleg glinigol; mae bron i un o bob 10 swydd yn dal heb eu llenwi. O ganlyniad i brinder, nid yw un o bob pum claf canser yng Nghymru yn cael cymorth nyrsio canser arbenigol yn ystod eu diagnosis neu eu triniaeth. Golyga hyn ein bod yn ei chael hi'n anodd darparu gofal priodol yn awr, heb sôn am ganiatáu ar gyfer gwasanaethau newydd neu wasanaethau estynedig. Mae Cymorth Canser Macmillan yn awgrymu y bydd angen i Gymru gynyddu ei gweithlu cymorth nyrsio canser arbenigol 80 y cant erbyn diwedd y degawd hwn er mwyn ateb y galw. Ac mae Cancer Research UK yn tynnu sylw at y ffaith bod y bylchau hyn yng ngweithlu'r GIG yn rhwystr sylfaenol i drawsnewid gwasanaethau canser a gwella cyfraddau goroesi canser. Eto, er gwaethaf y pryderon a leisiwyd yn briodol gan y trydydd sector ac arweinwyr canser clinigol, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynllun ar gyfer y gweithlu canser arbenigol.
Mewn gwirionedd, nid yw strategaeth y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yn crybwyll canser hyd yn oed. Un o'r problemau iechyd mwyaf sy'n wynebu ein gwlad ac nid oes gan Lywodraeth Cymru gynllun i fynd i'r afael ag ef. Oni bai bod Gweinidogion yn wynebu eu cyfrifoldeb ac yn mynd i'r afael â'r pryderon hyn, bydd canser yn parhau i fod yn ddedfryd marwolaeth i lawer gormod o bobl. Bydd ein cyfraddau goroesi canser yn parhau i ostwng, a bydd dinasyddion Cymru yn parhau i golli anwyliaid yn ddiangen. Mae'n bryd inni gael strategaeth ganser uchelgeisiol gyda'r nod o ddileu marwolaethau diangen o ganser, a chynllun i ddarparu gweithlu ar gyfer diwallu anghenion cleifion canser yn y dyfodol; cynllun i gefnogi cleifion drwy gydol eu taith ganser o ddiagnosis i wellhad; a chynllun sy'n adeiladu capasiti i ymateb i heriau'r ôl-groniad COVID ac ar gyfer pandemigau yn y dyfodol. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw.
Minister, we all know that the battle against cancer will often be the most difficult battle that any person and, indeed, their family will face in their lifetime. It is society's solemn responsibility to provide them with the best care, treatment and support possible, in order to have the best chance of beating and surviving this truly devastating illness. However, on the watch of this Labour Government, thousands of residents across Wales have been let down in their time of need. We are seeing a tsunami of missed cancer diagnoses, and a growing number of later stage cancers as a direct result of pausing NHS services during the COVID-19 pandemic.
Ultimately, though, this issue has not crept up on the Welsh Government, with cancer waiting targets not met since 2008 and with only 56 per cent of patients receiving treatment within 62 days across Wales. Additionally, Wales cancer intelligence unit data shows that Wales has the lowest survival rates for six cancers, and the second lowest for three across the UK. The Welsh Government's failure to address this matter pre pandemic has only served to compound the issue. Alarmingly, just four months ago, it was reported that only 57.9 per cent of patients newly diagnosed with cancer started their direct definitive treatment within 62 days of first being suspected of cancer. That's far below the 75 per cent target.
In that same month, it was reported that over 27,000 people were waiting for radiology services after being referred by the consultant for cancer diagnostic work, with one in eight of these people waiting more than 14 weeks. A further 30,000 people were waiting for radiology diagnostics after being referred by their GP. As it stands, Wales will soon be the only country in the United Kingdom not to have a cancer strategy. I urge the Minister to ensure fast implementation on this. Furthermore, it is recognised that radiotherapy and chemotherapy can have a detrimental impact on dental health. However, free dental medical assistance is not currently offered to these patients, leaving these individuals in more pain and feeling rather unsupported. As we emerge from the COVID-19 pandemic, this is a golden opportunity for the Welsh Government to review, and for you to amend your approach.
Cancer Research Wales has highlighted that Wales needs a futureproofed, sustainable cancer workforce. They highlight the significant gaps and variation within the diagnostic, treatment and nursing workforce. Consultant radiologist posts remain vacant. They advise that developments such as the single suspected cancer pathway are welcome, but can only achieve so much without the right staff in situ. So, Minister, will you listen to these organisations that work extremely hard, trying to support people with cancer? Will you publish a workforce recruitment and retention plan for cancer specialists? And will you publish a detailed and comprehensive cancer strategy to set out how Wales will tackle cancer over the next five years, aside from bringing the relevant legislation before this Senedd to provide free dental care to patients undergoing radiotherapy and chemotherapy? I think that we all know, stood here today or sat here today, that considerable change is required, and urgently. The people battling cancer now and their families do not have the time to watch this Government continue to fail to meet its targets.
I am going to make a personal plea. I have raised this with the First Minister, Minister. I have had situations where my constituents have approached me, where they have received a very fatal diagnosis on the telephone. One of them was at 3.20 p.m. on a Friday afternoon. The family were devastated by this, and that then impacted on the person's well-being. The First Minister said that it's up to clinicians to decide how they tell their patients that they have cancer. In this instance, they weren't clinicians, they were administrative staff. That is not the way to learn that you have cancer. Certainly, at 3.20 p.m. on a Friday afternoon, imagine their defeat and their fear. When asked, 'Well, what's the next stage?', it was, 'We'll be in touch.' Three weeks later, they approached me, and believe me, I was able to then say to the health board, 'Please help these people.' That should not happen, and that is first-hand experience of what is happening. I thank you for listening, Minister. Diolch.
Weinidog, gwyddom i gyd mai'r frwydr yn erbyn canser yn aml fydd y frwydr anoddaf y bydd unrhyw berson, a'u teuluoedd yn wir, yn ei hwynebu yn ystod eu hoes. Cyfrifoldeb dwys cymdeithas yw rhoi'r gofal, y driniaeth a'r cymorth gorau posibl iddynt, er mwyn iddynt gael y cyfle gorau i guro a goroesi'r salwch gwirioneddol ddinistriol hwn. Fodd bynnag, o dan y Llywodraeth Lafur hon, cafodd miloedd o drigolion ledled Cymru gam pan oeddent fwyaf o angen cefnogaeth. Gwelwn y tswnami o achosion canser y methwyd gwneud diagnosis ohonynt, a nifer cynyddol o ganserau ar gam diweddarach o ganlyniad uniongyrchol i ohirio gwasanaethau'r GIG yn ystod pandemig COVID-19.
Yn y pen draw, fodd bynnag, nid yw'r mater hwn wedi codi'n ddisymwth i Lywodraeth Cymru, gyda thargedau aros canser heb eu cyrraedd ers 2008 a chyda 56 y cant yn unig o gleifion yn cael triniaeth o fewn 62 diwrnod ledled Cymru. Yn ogystal, mae data uned gwybodaeth canser Cymru yn dangos mai Cymru sydd â'r cyfraddau goroesi isaf ar gyfer chwe math o ganser, a'r ail isaf ar gyfer tri math, ar draws y DU. Mae methiant Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r broblem cyn y pandemig wedi ei gwaethygu. Yn frawychus, bedwar mis yn ôl yn unig, adroddwyd mai dim ond 57.9 y cant o gleifion sydd wedi cael diagnosis newydd o ganser a ddechreuodd eu triniaeth ddiffiniol uniongyrchol o fewn 62 diwrnod i'r diwrnod yr amheuwyd gyntaf bod ganddynt ganser. Mae hynny'n llawer is na'r targed o 75 y cant.
Yn yr un mis, adroddwyd bod dros 27,000 o bobl yn aros am wasanaethau radioleg ar ôl cael eu cyfeirio gan y meddyg ymgynghorol am waith diagnostig canser, gydag un o bob wyth o'r bobl hyn yn aros mwy na 14 wythnos. Roedd 30,000 o bobl eraill yn aros am ddiagnosteg radioleg ar ôl cael eu cyfeirio gan eu meddyg teulu. Fel y mae, Cymru fydd yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig cyn bo hir i fod heb strategaeth canser. Rwy'n annog y Gweinidog i sicrhau bod hyn yn cael ei weithredu'n gyflym. At hynny, cydnabyddir y gall radiotherapi a chemotherapi gael effaith niweidiol ar iechyd deintyddol. Fodd bynnag, ni chynigir cymorth meddygol deintyddol am ddim i'r cleifion hyn yn awr, sy'n eu gadael mewn mwy o boen ac yn teimlo nad ydynt yn cael fawr o gefnogaeth. Wrth i ni gefnu ar bandemig COVID-19, dyma gyfle euraidd i Lywodraeth Cymru adolygu, ac i chi ddiwygio eich dull o weithredu.
Mae Cancer Research Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod angen gweithlu canser cynaliadwy ar Gymru i ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Maent yn tynnu sylw at y bylchau a'r amrywio sylweddol o fewn y gweithluoedd diagnostig, triniaeth a nyrsio. Erys swyddi radiolegwyr ymgynghorol yn wag. Maent yn dweud bod datblygiadau fel y llwybr sengl lle'r amheuir canser i'w groesawu, ond ni allant gyflawni mwy na hyn a hyn heb y staff cywir. Felly, Weinidog, a wnewch chi wrando ar y sefydliadau sy'n gweithio'n eithriadol o galed yn ceisio cefnogi pobl â chanser? A wnewch chi gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw'r gweithlu ar gyfer arbenigwyr canser? Ac a wnewch chi gyhoeddi strategaeth ganser fanwl a chynhwysfawr i nodi sut y bydd Cymru'n ymladd canser dros y pum mlynedd nesaf, yn ogystal â dod â'r ddeddfwriaeth berthnasol gerbron y Senedd hon i ddarparu gofal deintyddol am ddim i gleifion sy'n cael radiotherapi a chemotherapi? Credaf ein bod i gyd yn gwybod, wrth sefyll yma heddiw neu wrth eistedd yma heddiw, fod angen newid sylweddol, ac ar frys. Mae pobl yn brwydro canser yn awr ac nid oes gan eu teuluoedd amser i wylio'r Llywodraeth hon yn parhau i fethu cyrraedd ei thargedau.
Rwy'n mynd i wneud apêl bersonol. Weinidog, rwyf wedi trafod hyn gyda'r Prif Weinidog. Cefais sefyllfaoedd lle y mae fy etholwyr wedi cysylltu â mi, lle y maent wedi cael diagnosis angheuol iawn drwy alwad ffôn. Roedd un ohonynt am 3.20 p.m ar brynhawn dydd Gwener. Cafodd y teulu eu distrywio gan hyn, ac effeithiodd hynny wedyn ar les y person. Dywedodd y Prif Weinidog mai mater i glinigwyr yw penderfynu sut y maent yn dweud wrth eu cleifion fod ganddynt ganser. Yn yr achos hwn, nid oeddent yn glinigwyr, staff gweinyddol oeddent. Nid dyna'r ffordd i glywed bod gennych ganser. Yn sicr, am 3.20 p.m. ar brynhawn dydd Gwener, dychmygwch eu diymadferthedd a'u hofn. Pan wnaethant ofyn, 'Wel, beth yw'r cam nesaf?', yr ateb oedd, 'Fe ddown i gysylltiad.' Dair wythnos yn ddiweddarach, fe wnaethant gysylltu â mi, a chredwch fi, gallwn ddweud wedyn wrth y bwrdd iechyd, 'Helpwch y bobl hyn.' Ni ddylai hynny ddigwydd, a dyna brofiad uniongyrchol o'r hyn sy'n digwydd. Diolch am wrando, Weinidog.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'd like to thank Russell and the Conservatives for bringing forward this important debate about cancer services and outcomes. I can tell you that I've listened very carefully to everything that's been said and I will go away and I will consider your deliberations and make sure that I give some serious thought to what you have been talking about this afternoon. I'm afraid I won't be able to support the resolution on a number of grounds, and I'd like to explain why. But I do acknowledge that we need to do better on cancer. It is genuinely a matter of life and death. I accept that the quality statement has got to be the start of the story, not the end of the story, and certainly there's a lot more work to do in this space.
One of the problems with the motion is that it conflates overall waiting times with cancer waiting times. The waiting time for normal elective care is very different from the 62-day cancer pathway. Cancer patients have always been treated with clinical urgency in Wales. Cancer was designated an essential service at the start of the pandemic, and, whenever possible, we've maintained and we've prioritised cancer services throughout. This has resulted in new pathways and seeing patients differently. Some of those lessons are genuinely positive and we need to embed them.
The motion also implies that a cancer strategy is the only way to improve cancer outcomes and alleges that Wales is an outlier across the UK. But I'm afraid that that's just not the case. At the moment, England includes cancer in its long-term plan, Northern Ireland doesn't have a strategy, and Scotland's strategy predates the pandemic. It is self-evident that in order to recover cancer services we will have to deliver more cancer treatment than we have historically, but the difficulty is that we're still in the middle of a pandemic where productivity is reduced by infection controls and by staff having to isolate.
Nonetheless, I don't wish to dismiss the concern that we all feel about how the pandemic has impacted on cancer services. I've said on many occasions how concerned I am about the impact on cancer services. That's why we brought forward our new approach to cancer services during the pandemic. That's why cancer was the only disease that was singled out in the March 2021 recovery plan. It's why I'm making recovery in cancer services a key focus of health board planning. It's why I'm investing in recovery activity, new equipment, training more cancer clinicians and new facilities across Wales. It's my intention to publish a planned care recovery plan in April, and this of course will include a range of actions and measures that will support cancer patients.
There has been much criticism levelled at the concept of a quality statement for cancer, but I'd remind Members that our intention to publish a series of quality statements was set out in 'A Healthier Wales'. It was the response to the parliamentary review. It said that quality statements would describe the outcomes and the standards we'd expect to see in high-quality, patient-focused services.
Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i Russell a'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl bwysig hon am wasanaethau a chanlyniadau canser. Gallaf ddweud wrthych fy mod wedi gwrando'n ofalus iawn ar bopeth sydd wedi'i ddweud a byddaf yn ystyried eich sylwadau ac yn gwneud yn siŵr fy mod yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r hyn y buoch yn sôn amdano y prynhawn yma. Mae gennyf ofn na fyddaf yn gallu cefnogi'r penderfyniad am nifer o resymau, a hoffwn esbonio pam. Ond rwy'n cydnabod bod angen inni wneud yn well ar ganser. Mae'n fater o fywyd a marwolaeth go iawn. Rwy'n derbyn bod yn rhaid i'r datganiad ansawdd fod yn ddechrau'r stori, nid diwedd y stori, ac yn sicr mae llawer mwy o waith i'w wneud yn y gofod hwn.
Un o'r problemau gyda'r cynnig yw ei fod yn cyfuno amseroedd aros cyffredinol ag amseroedd aros canser. Mae'r amser aros ar gyfer gofal dewisol arferol yn wahanol iawn i'r llwybr canser 62 diwrnod. Mae cleifion canser bob amser wedi cael eu trin â brys clinigol yng Nghymru. Dynodwyd canser yn wasanaeth hanfodol ar ddechrau'r pandemig, a lle bynnag y bo modd, rydym wedi cynnal ac wedi blaenoriaethu gwasanaethau canser drwy gydol yr amser. Mae hyn wedi arwain at lwybrau newydd a gweld cleifion mewn ffyrdd gwahanol. Mae rhai o'r gwersi hynny'n wirioneddol gadarnhaol ac mae angen inni eu hymgorffori.
Mae'r cynnig hefyd yn awgrymu mai strategaeth canser yw'r unig ffordd o wella canlyniadau canser ac mae'n honni bod Cymru'n allanolyn ar draws y DU. Ond mae gennyf ofn nad yw hynny'n wir. Ar hyn o bryd, mae Lloegr yn cynnwys canser yn ei chynllun hirdymor, nid oes gan Ogledd Iwerddon strategaeth, ac roedd strategaeth yr Alban yn rhagflaenu'r pandemig. Er mwyn gwella gwasanaethau canser, mae'n amlwg y bydd yn rhaid inni ddarparu mwy o driniaeth canser nag a wnaethom yn hanesyddol, ond yr anhawster yw ein bod yn dal ynghanol pandemig lle y mae cynhyrchiant wedi ei leihau gan fesurau rheoli heintiau a chan staff yn gorfod ynysu.
Er hynny, nid wyf am ddiystyru'r pryder y mae pawb ohonom yn ei deimlo am y modd y mae'r pandemig wedi effeithio ar wasanaethau canser. Rwyf wedi dweud droeon pa mor bryderus rwyf i am yr effaith ar wasanaethau canser. Dyna pam y gwnaethom gyflwyno ein dull newydd o ymdrin â gwasanaethau canser yn ystod y pandemig. Dyna pam mai canser oedd yr unig glefyd a gafodd ei glustnodi yng nghynllun adfer mis Mawrth 2021. Dyna pam rwy'n gwneud gwella gwasanaethau canser yn ffocws allweddol i gynlluniau byrddau iechyd. Dyna pam rwy'n buddsoddi mewn gweithgarwch adfer, offer newydd, hyfforddi mwy o glinigwyr canser a chyfleusterau newydd ledled Cymru. Fy mwriad yw cyhoeddi cynllun adfer gofal wedi'i gynllunio ym mis Ebrill, a bydd hwnnw, wrth gwrs, yn cynnwys ystod o gamau gweithredu a mesurau a fydd yn cefnogi cleifion canser.
Gwelwyd llawer o feirniadu ar y cysyniad o ddatganiad ansawdd ar gyfer canser, ond hoffwn atgoffa'r Aelodau fod ein bwriad i gyhoeddi cyfres o ddatganiadau ansawdd wedi'i nodi yn 'Cymru Iachach'. Dyna oedd yr ymateb i'r adolygiad seneddol. Dywedai y byddai datganiadau ansawdd yn disgrifio'r canlyniadau a'r safonau y byddem yn disgwyl eu gweld mewn gwasanaethau o ansawdd uchel sy'n canolbwyntio ar y claf.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
Thank you. I do appreciate your willingness to take into account the debates and the conversations this afternoon, and your openness to what's been said this afternoon, Minister. I think, on the quality statements, the issue is that—tell me if I'm wrong—there are no targets in there. There is no vision in there. It's just a series of statements. Surely you recognise that that is needed if we're going to have a—. I'm just asking: do you accept the need for a cancer strategy above and beyond the cancer quality statement?
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich parodrwydd i ystyried y dadleuon a'r sgyrsiau y prynhawn yma, a'ch bod yn agored i'r hyn a ddywedwyd y prynhawn yma, Weinidog. Ar y datganiadau ansawdd, rwy'n credu mai'r broblem—dywedwch os wyf yn anghywir—yw nad oes targedau yn y rheini. Nid oes gweledigaeth yn y rheini. Dim ond cyfres o ddatganiadau ydyw. Rhaid eich bod yn cydnabod bod angen hynny os ydym am gael—. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw: a ydych yn derbyn yr angen am strategaeth canser uwchlaw a thu hwnt i'r datganiad ansawdd canser?
Thanks very much, Russell. What we don't lack is a target. We've got the target; we're just not meeting the target yet. What we need is a mechanism to reach the target, and that's certainly something we need to make sure that we can deliver on. Many people have talked today about the need to make sure that staffing is in place, for example, and training is in place. Before Christmas, we announced £0.25 billion to focus on training within the NHS. It has been interesting to look at the English planned care proposals that came out yesterday. A massive criticism of that is: where's the plan in terms of training? Well, we've got training plans in place; Health Education and Improvement Wales is on this, they know what needs to be done. I can give you chapter and verse in terms of how many people are going to be trained in each different area of cancer.
So, we are doing quite a lot of work. The difference is that we haven't packaged it up, in a way, and there's a reason for that, and the reason for that is because what we've got is an integrated set of policy commitments that were described in the national clinical framework, and what you need to understand is the context in which this cancer plan needs to work. Let me remind you what we're trying to do: we want a clearer, more effective, less duplicative set of policy arrangements that our NHS bodies who actually plan and deliver cancer services can then respond to effectively. I understand the attraction of setting out minute detail in one document on how we're going to solve cancer, but that's just not how a really complex health system is delivered. We've heard today about the need to look at prevention. Well, do you want a whole obesity strategy set out within the cancer plan? It doesn't seem to make any sense to me. We've got a smoking plan as well; we've got lots and lots of different plans that all contribute, so I think we've got to understand how complex this is.
At the heart of improving cancer outcomes is identifying someone at risk and getting that diagnostic test done. If we look at who delivers that part of our cancer pathway, they're not cancer services. So, where would we put those? Do we put them in the cancer plan, or do we not put them in the cancer plan? Because they are not cancer specialists; they are general practitioners who first identify whether it needs investigation. They're dentists, they're opticians, they also include screeners and outpatients and emergency department teams. This is where that initial clinical suspicion of cancer arises, and from where people are referred. And when they're referred for an investigation, where do they go? They go to pathologists, they go to radiologists, they go to endoscopists. Do you want all of that? Your plan is going to be massive, Russell. So, I do think that there was an approach that was clearly set out in 'A Healthier Wales', and that's why we've taken this approach.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Yr hyn nad ydym yn brin ohono yw targed. Mae gennym darged; nid ydym yn cyrraedd y targed eto. Yr hyn sydd ei angen arnom yw mecanwaith i gyrraedd y targed, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y mae angen inni sicrhau y gallwn ei gyflawni. Mae llawer o bobl wedi sôn heddiw am yr angen i sicrhau bod staff ar gael, er enghraifft, a bod hyfforddiant ar waith. Cyn y Nadolig, fe wnaethom gyhoeddi £0.25 biliwn i ganolbwyntio ar hyfforddiant o fewn y GIG. Mae wedi bod yn ddiddorol edrych ar y cynigion gofal wedi'i gynllunio yn Lloegr a gyhoeddwyd ddoe. Un feirniadaeth enfawr o hynny yw: ble mae'r cynllun ar gyfer hyfforddi? Wel, mae gennym gynlluniau hyfforddi ar waith; mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio ar hyn, maent yn gwybod beth sydd angen ei wneud. Gallaf roi'r holl fanylion i chi ynglŷn â faint o bobl sy'n mynd i gael eu hyfforddi ym mhob maes canser gwahanol.
Felly, rydym yn gwneud cryn dipyn o waith. Y gwahaniaeth mewn ffordd yw nad ydym wedi'i becynnu, ac mae rheswm dros hynny, a'r rheswm yw mai'r hyn sydd gennym yw set integredig o ymrwymiadau polisi a ddisgrifiwyd yn y fframwaith clinigol cenedlaethol, a'r hyn sydd angen i chi ei ddeall yw'r cyd-destun y mae angen i'r cynllun canser hwn weithio ynddo. Gadewch imi eich atgoffa o'r hyn y ceisiwn ei wneud: rydym am gael set gliriach, fwy effeithiol, lai dyblygol o drefniadau polisi y gall ein cyrff GIG sy'n cynllunio ac yn darparu gwasanaethau canser ymateb iddynt yn effeithiol. Rwy'n deall yr atyniad o nodi manylion mewn un ddogfen sut rydym yn mynd i ddatrys canser, ond nid dyna sut y caiff system iechyd gymhleth iawn ei chyflawni. Rydym wedi clywed heddiw am yr angen i edrych ar atal. Wel, a ydych am gael strategaeth gordewdra gyfan wedi'i gosod o fewn y cynllun canser? Nid yw i'w weld yn gwneud unrhyw synnwyr i mi. Mae gennym gynllun ysmygu hefyd; mae gennym lawer o gynlluniau gwahanol ac mae'r cyfan yn cyfrannu, felly rwy'n credu bod yn rhaid inni ddeall pa mor gymhleth yw hyn.
Yn ganolog i wella canlyniadau canser mae adnabod rhywun sy'n wynebu risg a chael y prawf diagnostig wedi'i wneud. Os edrychwn ar bwy sy'n darparu'r rhan honno o'n llwybr canser, nid gwasanaethau canser ydynt. Felly, ble byddem yn rhoi'r rheini? A ydym yn eu rhoi yn y cynllun canser ai peidio? Oherwydd nid ydynt yn arbenigwyr canser; ymarferwyr cyffredinol ydynt sy'n nodi'n gyntaf a oes angen archwilio ymhellach. Deintyddion ydynt, optegwyr ydynt, maent hefyd yn cynnwys sgrinwyr a thimau cleifion allanol ac adrannau brys. Dyma lle y mae'r amheuaeth glinigol gychwynnol o ganser yn codi, a lle y caiff pobl eu hatgyfeirio ohono. A phan gânt eu hatgyfeirio i gael archwiliad, i ble maent yn mynd? Maent yn mynd at batholegwyr, maent yn mynd at radiolegwyr, maent yn mynd at endosgopwyr. A ydych chi am gynnwys hynny i gyd? Bydd eich cynllun yn enfawr, Russell. Felly, credaf fod dull o weithredu wedi'i nodi'n glir yn 'Cymru Iachach', a dyna pam ein bod wedi mabwysiadu'r dull hwn.
But, Minister, it's not just myself and other opposition parties calling for a cancer plan. I appreciate the detail that you mentioned—that not all this can be included in a plan—but you're also saying that the 20 charities that have also suggested that there should be a cancer plan are wrong as well and have misunderstood the approach. I'm just trying to grasp the opposition to having an overarching plan here.
Ond Weinidog, nid fi a'r gwrthbleidiau eraill yn unig sy'n galw am gynllun canser. Rwy'n deall y manylion a grybwyllwyd gennych—na ellir cynnwys hyn i gyd mewn cynllun—ond rydych chi hefyd yn dweud bod yr 20 elusen sydd wedi awgrymu y dylid cael cynllun canser yn anghywir hefyd ac wedi camddeall y dull o weithredu. Rwy'n ceisio deall y gwrthwynebiad i gael cynllun trosfwaol yma.
I'm trying to explain to you that, actually, the system—. Why should all that be set within a cancer strategy, if, actually, it could be something where there could be implications for stroke? What are we going to do there? Do you separate them out? Do you put everything—? It's about duplication; I think we've got to be very careful not to duplicate different strategies. What we can't hope to improve is cancer outcomes unless we see the recovery and transformation of all of those different services, each of which is subject to important national policy programme support and local planning arrangements.
A similar story could be told for access to surgery, the dominant intervention for curative treatment, and for our vital palliative care services, all of which sit alongside specialist cancer parts of the pathway such as radiotherapy and chemotherapy, which are clearly areas of specialisation for cancer. Once we understand the breadth of the wider services involved in the cancer pathway, then I'll hope you understand why I think we need to take a more nuanced approach.
The quality statement for cancer is not some sort of lightweight delivery plan; it's an entirely new construct that is designed to work within the Welsh context, and its rationale is described in the national clinical framework.
Rwy'n ceisio egluro i chi fod y system—. Pam y dylid gosod hynny i gyd o fewn strategaeth ganser, os gallai fod yn rhywbeth lle gallai fod goblygiadau ar gyfer strôc? Beth a wnawn yno? A ydych chi'n eu gwahanu? A ydych yn rhoi popeth—? Mae'n ymwneud â dyblygu; rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn nad ydym yn dyblygu strategaethau gwahanol. Ni allwn obeithio gwella canlyniadau canser oni bai ein bod yn gweld adferiad a thrawsnewidiad yr holl wasanaethau gwahanol, a phob un ohonynt yn destun cymorth rhaglenni polisi cenedlaethol pwysig a threfniadau cynllunio lleol.
Gellid adrodd stori debyg am fynediad at lawdriniaeth, yr ymyrraeth amlycaf ar gyfer triniaeth iachusol, ac am ein gwasanaethau gofal lliniarol hanfodol, gyda phob un ohonynt yn sefyll ochr yn ochr â rhannau arbenigol o'r llwybr canser fel radiotherapi a chemotherapi, sy'n amlwg yn feysydd arbenigedd ar gyfer canser. Pan fyddwn yn deall ehangder y gwasanaethau ehangach sy'n gysylltiedig â'r llwybr canser, rwy'n gobeithio y byddwch yn deall pam fy mod yn credu bod angen i ni fabwysiadu dull mwy cynnil.
Nid rhyw fath o gynllun cyflawni disylwedd yw'r datganiad ansawdd ar gyfer canser; mae'n strwythur cwbl newydd sydd wedi'i gynllunio i weithio o fewn y cyd-destun Cymreig, a disgrifir ei resymeg yn y fframwaith clinigol cenedlaethol.
Mae'n werth cofio bod y datganiad ansawdd ar gyfer canser yn cynnwys 19 o lwybrau gofal ar gyfer gwahanol fathau o ganser, felly mewn gwirionedd, mae llawer iawn o uchelgais a manylder yma, mwy nag a welsom ni yn y cynlluniau cyflawni blaenorol, ac yn hyn o beth dŷn ni o flaen y Deyrnas Unedig. Mae gyda ni ragor i'w wneud, ac mae angen i ni fynd ymhellach; dwi'n derbyn hynny. Fe fyddwn ni'n diweddaru'r datganiad ansawdd gan ychwanegu llwybrau, manylebau gwasanaeth a metrigau wrth iddyn nhw gael eu cytuno, ac fe fyddwn ni'n gweithio mwy ar lefel genedlaethol drwy'r bwrdd rhwydwaith canser newydd i ganolbwyntio ar y gweithlu canser y mae cymaint ohonoch chi wedi sôn amdano—
It's worth noting that the quality statement for cancer includes 19 care paths for different kinds of cancer. So, truth be told, there is a great deal of ambition and detail here, more than we saw in the previous delivery plans, and in that regard, we're further ahead than the United Kingdom. We have more to do, and we do need to go further; I accept that. We will be updating the quality statement, adding pathways, details of service and metrics as they are agreed, and we'll be working on a national level through the new cancer network to focus on the cancer workforce that so many of you have mentioned—
Minister, you need to conclude now. I've given the additional time for the interventions.
Weinidog, mae angen ichi ddod i ben yn awr. Rwyf wedi rhoi'r amser ychwanegol am yr ymyriadau.
Diolch yn fawr. I'll just finish by saying that I accept that, actually, there's a lot more we need to do in this space. I don't accept that, actually, a cancer plan is the answer, but what I do accept is that we need to provide some real focus to lots of the areas that you've touched upon, but actually we need somebody to make sure that the delivery of that statement, that quality statement, is driven much more readily. And, of course, that hopefully will be easier, as we come out of the pandemic.
Diolch yn fawr. Fe ddof i ben drwy ddweud fy mod yn derbyn bod llawer mwy y mae angen inni ei wneud yn y gofod hwn mewn gwirionedd. Nid wyf yn derbyn mai cynllun canser yw'r ateb, ond yr hyn rwy'n ei dderbyn yw bod angen inni roi ffocws go iawn i lawer o'r meysydd rydych wedi cyffwrdd â hwy, ond mae angen rhywun i sicrhau bod cyflawniad y datganiad hwnnw, y datganiad ansawdd, yn cael ei yrru'n llawer rhwyddach. Ac wrth gwrs, gobeithio y bydd hynny'n haws wrth inni gefnu ar y pandemig.
Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
I call on Mark Isherwood to reply to the debate.
Diolch. I've been busy scribbling notes. I thank everyone for their contribution and the Minister for her response. The Minister told us that she had listened very carefully, doing lots of work because it's all very complex, but, as Russell George pointed out, there's no targeting, no vision. Twenty expert charities are also calling for a cancer strategy. At least the Minister accepted, quote, 'There's a lot more we can do.'
Having listened to the Minister, I have to say it is scandalous that they're seeking to delete a motion calling on them to urgently publish a workforce recruitment and retention plan for cancer specialists and to publish a full cancer strategy, setting out how Wales will tackle cancer over five years. Instead, they offer us a quality statement for cancer that lacks detail, sets only minimum standards for cancer services and avoids quantifiable monitoring and accountability. It also avoids public understanding. The public understand words like 'strategy', but nobody understands what a 'quality statement' is, unless you're in the upper echelons of, for instance, human resource management or setting corporate goals for publishing at the front of your annual accounts and reports to your shareholders. That is not a term that is accessible to the people we're trying to help.
As we heard, Wales will soon be the only country in the United Kingdom without a cancer strategy—will soon be, Minister. The public understand a strategy, but, as I said, a quality statement is a cop-out by those who wish to avoid accountability. Despite progress in recent months, the Welsh Government's targets remain unmet and waiting lists continue to rise. Even before the pandemic, cancer waiting times had not been met since 2008 and four times the number of people were waiting over a year for treatment in Wales than the whole of England. Even before the pandemic, the Welsh cancer intelligence unit's data showed that Wales had the lowest survival rates for six cancers, and the second lowest for three, in the UK.
Last month I hosted the online Wales ovarian cancer awareness meeting, organised by Target Ovarian Cancer and the National Federation of Women's Institutes, where we heard that, prior to the pandemic, only 37 per cent of women with ovarian cancer in Wales were diagnosed at an early stage. And I acknowledge and thank the Minister for the letter I've received today from her regarding that. And, yes, the number of women diagnosed with the condition has fallen, but it is still scandalous that 63 per cent of women were only diagnosed at a later stage, reducing their chances of survival.
Two weeks ago I met with Macmillan Cancer Support. Our discussion included the increase in benefits applications by people who are terminally ill, reflecting both increased later stage diagnosis during the pandemic and forecasted future growth in demand. We discussed the need for the Welsh Government's quality statement for cancer to include milestones and community services.
Two weeks ago I met Prostate Cancer UK. Our discussion included the many risk categories of early-stage prostate cancer not diagnosed since the pandemic. I do welcome the news that they're launching, with the NHS, on 17 February, a prostate cancer awareness campaign, aimed at men in the highest-risk groups.
Cancer Research Wales states that, even prior to the current crisis, Wales performed poorly on many measures relating to the diagnosis, treatment and survival of cancer, adding that the impact of the pandemic on cancer services, especially its workforce, is concerning. And the Less Survivable Cancers Taskforce is continuing to raise the profile of the six less survivable cancers, and to highlight the critical importance of early diagnosis in improving survival.
In opening today's debate, Russell George stated that the current cancer treatment times are not catching up, that Welsh cancer survival rates have been stalling for many years, and the system was broken even before the pandemic. He referred to the years of chronic understaffing and shortage of cancer specialists, and he urged the Welsh Government to publish a full workforce recruitment and retention plan for cancer specialists and a full cancer strategy.
Rhun ap Iorwerth moved the Plaid Cymru amendment urging the Welsh Government to complete the roll-out of multidisciplinary diagnostic centres across Wales as a matter of priority, which we, of course, fully support, alongside Plaid Cymru. He referred to the clear absence of a national cancer strategy and pointed out that cancer survival rates in Wales were below those in our fellow British nations and other nations across Europe. They're voting against the Labour Government amendment—of course, so will we. And he's asked the Welsh Government to instead listen to the over 20 charities forming Wales Cancer Alliance, as did Russell George in response to the Minister at the end. These aren't just happy volunteers or, sadly, bereaved families, these are experts. These are people who have the technical knowledge, expertise and front-line knowledge to be able to help Government do things the right way, and must be listened to.
Laura Anne Jones referred to the 19,600 people in Wales tragically diagnosed with cancer each year. She said survival rates in Wales have improved, but they're still well below the UK average, and that we need decisive and determined action to improve cancer survival in Wales in the future, with a comprehensive cancer strategy alongside a preventative agenda. Gareth Davies referred to early diagnosis being key to survival, but the specialist cancer workforce is actually forecast to fall. He talked about the need to address historical staffing shortages, both in diagnostics and clinical oncology, and he said it's time for an ambitious cancer strategy and workforce plan to eradicate needless, avoidable deaths. Janet Finch-Saunders stated that under the Labour Welsh Government, thousands are being let down and that this is not something that's just cropped up on them. She called for the gap in provision for the dental health needs of cancer patients to be filled also.
Well, even before COVID, Wales was already behind other UK nations in terms of cancer survival rates. As we heard from many speakers, from Plaid and, of course, Welsh Conservatives, it's not just the UK; we're behind many of our international partners also. Now, Welsh cancer services are struggling to cope with the tsunami—and we've heard that word many times—of missed cancer diagnoses and the appearance of later-stage cancers. When this is added to years of chronic understaffing, it's easy to understand why cancer charities say that the cancer quality statement lacks both detail and ambition. It is not a national strategy. I urge Members to support our motion accordingly. Diolch.
Diolch. Rwyf wedi bod yn brysur yn ysgrifennu nodiadau. Diolch i bawb am eu cyfraniad ac i'r Gweinidog am ei hymateb. Dywedodd y Gweinidog wrthym ei bod wedi gwrando'n ofalus iawn, ac yn gwneud llawer o waith gan ei fod i gyd yn gymhleth iawn, ond fel y nododd Russell George, nid oes unrhyw dargedu, dim gweledigaeth. Mae 20 o elusennau arbenigol hefyd yn galw am strategaeth canser. O leiaf fe dderbyniodd y Gweinidog, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae llawer mwy y gallwn ei wneud.'
Ar ôl gwrando ar y Gweinidog, rhaid imi ddweud ei bod yn warthus eu bod yn ceisio dileu cynnig yn galw arnynt i gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw'r gweithlu ar frys ar gyfer arbenigwyr canser a chyhoeddi strategaeth ganser lawn, yn nodi sut y bydd Cymru'n mynd i'r afael â chanser dros bum mlynedd. Yn hytrach, maent yn cynnig datganiad ansawdd ar gyfer canser sy'n brin o fanylion, ac sydd ond yn gosod safonau gofynnol ar gyfer gwasanaethau canser gan osgoi monitro ac atebolrwydd mesuradwy. Mae hefyd yn osgoi dealltwriaeth y cyhoedd. Mae'r cyhoedd yn deall geiriau fel 'strategaeth', ond nid oes neb yn deall beth yw 'datganiad ansawdd', oni bai eich bod yn perthyn i'r haenau uchaf yn y maes rheoli adnoddau dynol neu'n gosod nodau corfforaethol ar gyfer eu cyhoeddi ar flaen eich cyfrifon blynyddol ac adroddiadau i'ch cyfranddalwyr. Nid yw'n derm sy'n hygyrch i'r bobl rydym yn ceisio eu helpu.
Fel y clywsom, cyn bo hir Cymru fydd yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig heb strategaeth canser—cyn bo hir, Weinidog. Mae'r cyhoedd yn deall strategaeth, ond fel y dywedais, mae datganiad ansawdd yn ffordd o osgoi atebolrwydd i'r rhai sy'n dymuno gwneud hynny. Er gwaethaf y cynnydd a wnaed yn y misoedd diwethaf, mae targedau Llywodraeth Cymru yn parhau heb eu cyrraedd ac mae rhestrau aros yn parhau i godi. Hyd yn oed cyn y pandemig, nid oedd amseroedd aros ar gyfer canser wedi'u cyrraedd ers 2008 ac roedd pedair gwaith y nifer o bobl yn aros dros flwyddyn am driniaeth yng Nghymru nag yn Lloegr gyfan. Hyd yn oed cyn y pandemig, dangosodd data uned gwybodaeth canser Cymru mai Cymru oedd â'r cyfraddau goroesi isaf ar gyfer chwe math o ganser, a'r ail isaf ar gyfer tri math, yn y DU.
Y mis diwethaf, chynheliais gyfarfod ymwybyddiaeth o ganser yr ofari Cymru ar-lein, digwyddiad a drefnwyd gan Target Ovarian Cancer a Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, lle y clywsom, cyn y pandemig, mai dim ond 37 y cant o fenywod â chanser yr ofari yng Nghymru a gafodd ddiagnosis cynnar. Ac rwy'n cydnabod ac yn diolch i'r Gweinidog am y llythyr a gefais ganddi heddiw ynglŷn â hynny. Ac ydy, mae nifer y menywod sy'n cael diagnosis o'r cyflwr wedi gostwng, ond mae'n dal i fod yn warthus mai dim ond ar gam diweddarach y cafodd 63 y cant o fenywod ddiagnosis, gan leihau eu gobaith o oroesi.
Bythefnos yn ôl, cyfarfûm â Cymorth Canser Macmillan. Roedd ein trafodaeth yn cynnwys y cynnydd mewn ceisiadau am fudd-daliadau gan bobl sydd â salwch terfynol, gan adlewyrchu'r cynnydd mewn diagnosis ar gam diweddarach yn ystod y pandemig a'r twf a ragwelir yn y galw yn y dyfodol. Trafodwyd yr angen i ddatganiad ansawdd Llywodraeth Cymru ar gyfer canser gynnwys cerrig milltir a gwasanaethau cymunedol.
Bythefnos yn ôl, cyfarfûm â Prostate Cancer UK. Roedd ein trafodaeth yn cynnwys y nifer o gategorïau risg o ganser y prostad cam cynnar na wnaed diagnosis ohono ers y pandemig. Rwy'n croesawu'r newyddion eu bod yn lansio ymgyrch godi ymwybyddiaeth o ganser y prostad gyda'r GIG ar 17 Chwefror, wedi'i hanelu at ddynion yn y grwpiau risg uchaf.
Dywed Cancer Research Cymru fod Cymru, hyd yn oed cyn yr argyfwng presennol, wedi perfformio'n wael ar lawer o fesurau'n ymwneud â diagnosis, triniaeth a goroesi canser, gan ychwanegu bod effaith y pandemig ar wasanaethau canser, yn enwedig ei weithlu, yn peri pryder. Ac mae'r Tasglu Canserau Llai Goroesadwy yn parhau i godi proffil y chwe math o ganser llai goroesadwy, ac i dynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol diagnosis cynnar er mwyn gwella'r gobaith o oroesi.
Wrth agor y ddadl heddiw, dywedodd Russell George nad yw'r amseroedd triniaeth canser presennol yn dal i fyny, fod cyfraddau goroesi canser Cymru wedi bod yn arafu ers blynyddoedd lawer, a bod y system wedi torri hyd yn oed cyn y pandemig. Cyfeiriodd at y blynyddoedd o brinder staff cronig a phrinder arbenigwyr canser, ac anogodd Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun recriwtio a chadw gweithlu llawn ar gyfer arbenigwyr canser a strategaeth ganser lawn.
Cynigiodd Rhun ap Iorwerth welliant Plaid Cymru yn annog Llywodraeth Cymru i gwblhau'r gwaith o gyflwyno canolfannau diagnostig amlddisgyblaethol ledled Cymru fel mater o flaenoriaeth, rhywbeth rydym ni'n ei gefnogi'n llawn gyda Phlaid Cymru, wrth gwrs. Cyfeiriodd at absenoldeb amlwg strategaeth ganser genedlaethol a thynnodd sylw at y ffaith bod cyfraddau goroesi canser yng Nghymru yn is na'r rhai yn y gwledydd eraill ym Mhrydain a gwledydd eraill ledled Ewrop. Maent yn pleidleisio yn erbyn gwelliant y Llywodraeth Lafur—ac fe wnawn ninnau hynny hefyd wrth gwrs. Ac mae wedi gofyn i Lywodraeth Cymru wrando yn hytrach ar y dros 20 o elusennau sy'n ffurfio Cynghrair Canser Cymru, fel y gwnaeth Russell George mewn ymateb i'r Gweinidog ar y diwedd. Nid gwirfoddolwyr hapus yw'r rhain neu deuluoedd mewn profedigaeth; arbenigwyr ydynt. Dyma'r bobl sydd â'r wybodaeth dechnegol, yr arbenigedd a'r wybodaeth rheng flaen i allu helpu'r Llywodraeth i wneud pethau yn y ffordd gywir, a rhaid gwrando arnynt.
Cyfeiriodd Laura Anne Jones at y 19,600 o bobl yng Nghymru bob blwyddyn sydd, yn drasig iawn, yn cael diagnosis o ganser. Dywedodd fod cyfraddau goroesi yng Nghymru wedi gwella, ond eu bod yn dal i fod yn llawer is na chyfartaledd y DU, a bod angen gweithredu pendant a phenderfynol i wella cyfraddau goroesi canser yng Nghymru yn y dyfodol, gyda strategaeth ganser gynhwysfawr ochr yn ochr ag agenda ataliol. Nododd Gareth Davies fod diagnosis cynnar yn allweddol i allu goroesi, ond rhagwelir y bydd y gweithlu canser arbenigol yn lleihau mewn gwirionedd. Soniodd am yr angen i fynd i'r afael â phrinder staff hanesyddol mewn diagnosteg ac oncoleg glinigol, a dywedodd ei bod yn bryd cael strategaeth ganser uchelgeisiol a chynllun gweithlu i ddileu marwolaethau diangen y gellir eu hosgoi. Dywedodd Janet Finch-Saunders fod miloedd yn cael cam o dan Lywodraeth Lafur Cymru ac nad yw hyn yn rhywbeth sydd newydd godi ei ben iddynt. Galwodd am lenwi'r bwlch yn y ddarpariaeth ar gyfer anghenion iechyd deintyddol cleifion canser hefyd.
Wel, hyd yn oed cyn COVID, roedd Cymru eisoes yn llusgo ar ôl gwledydd eraill y DU gyda'i chyfraddau goroesi canser. Fel y clywsom gan lawer o siaradwyr, o Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig wrth gwrs, nid y DU yn unig ydyw; rydym yn llusgo ar ôl llawer o'n partneriaid rhyngwladol hefyd. Nawr, mae gwasanaethau canser Cymru yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r tswnami—ac rydym wedi clywed y gair hwnnw droeon—o ganser y methwyd gwneud diagnosis ohono ac ymddangosiad canserau ar gam diweddarach. Pan ychwanegir hyn at flynyddoedd o brinder staff cronig, mae'n hawdd deall pam y mae elusennau canser yn dweud nad yw'r datganiad ansawdd ar gyfer canser yn ddigon manwl ac uchelgeisiol. Nid yw'n strategaeth genedlaethol. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig yn unol â hynny. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is objection, therefore I will defer voting on the motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Eitem 8 y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar adnoddau Cymru. Galwaf ar Delyth Jewell i wneud y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
Item 8 this afternoon is the Plaid Cymru debate on Welsh resources. I call on Delyth Jewell to move the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7912 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi'r enghreifftiau niferus o gyfoeth sy'n deillio o adnoddau Cymru yn cael ei fwynhau y tu allan i Gymru, fel asedau Ystâd y Goron, ynni adnewyddadwy, cynhyrchu bwyd a phlannu coed ar dir amaethyddol.
2. Yn cytuno:
a) bod hyn yn cynrychioli tuedd hanesyddol a chyfoes o echdynnu a manteisio ar adnoddau Cymru gan fuddiannau allanol;
b) y dylid cadw'r asedau hyn, a'r manteision sy'n deillio ohonynt, yng Nghymru, er budd pawb sy'n byw yng Nghymru.
Motion NDM7912 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Notes the numerous examples of wealth cultivated from Welsh resources being enjoyed outside of Wales, such as Crown Estate assets, renewable energy, food production and tree planting on agricultural land.
2. Agrees:
a) that this represents a historic and contemporary trend of extraction and exploitation of Welsh resources by outside interests;
b) that these assets, and their benefits, should be retained in Wales, and for the benefit of all people living in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. This debate is focused around possibility, about how much potential is embedded in our nation and natural resources, but a potential kept tantalisingly out of our reach. I'll focus my remarks, in opening our debate, on actions we could take to address the climate and nature emergencies and fulfil our energy potential.
Let's consider the Crown Estate. There's a theme that will come up repeatedly in this debate that things are different in Scotland. In that nation, the Crown Estate was devolved to the Scottish Government in 2017. Were we to follow the same path, lucrative revenues from Crown Estate leases would go to the Welsh Treasury instead of Westminster and, indeed, the Queen's coffers. Instead, the Crown Estate's control over our sea bed and large tracts of land means Wales could lose out on a green goldrush that's currently benefiting Scotland. Some estimates show that the UK Government could raise up to £9 billion over the next decade alone from auctioning sea bed plots to windfarm developers—all potential, all money that is passing us by. The Crown Estate's lands generated £8.7 million in revenue last year, and the valuation of the Crown Estate's Welsh marine portfolio has increased from £49.2 million to £549.1 million. This is money that would enable Wales to build and develop our own Welsh renewable energy industry and retain wealth to fund public services rather than selling off our precious assets to the highest foreign bidder. It's outrageous that these resources are locked away from us and benefit others instead, because not only is the Crown Estate preventing local ownership of Welsh land and taking revenue out of Wales, it's also supporting other economies to profit from Welsh assets.
The Crown Estate paid the UK Government £345 million in 2019-20. The estate's net revenue fell by 29.9 per cent in 2020 because of the pandemic, though the monarch did not see a decrease in the sovereign grant, as the grant does not fall when profits decrease, even though it does go up when profits increase. And all the while, the people who are suffering as a result are the people of Wales. It follows, Dirprwy Lywydd, that we should renew calls for the full devolution of energy powers, since we're currently stymied by an inadequate grid infrastructure and a regulatory regime that demands more strategic thinking. We need to control and to benefit from our country's natural resources and have the ability to develop larger projects if we are to deliver on net zero and deliver for our people and our communities. Because even the cost-of-living crisis that's on the horizon will be made worse in Wales by the fact that we lack powers over natural resources. One of the core ironies of the UK new liberal energy market is that it sees state-backed energy companies from across mainland Europe earn revenue using Wales's resources, which, in turn, helps to fund their public services back home. Wales as a proxy place, an entity that benefits others, not itself.
And on this same issue, I'll close by saying a word about tree planting. Wales's route to net zero includes a target of planting an additional 180,000 hectares with trees by 2050, but concerns have come to light about Welsh farms being purchased by multinational corporations from outside Wales to plant trees as a way of offsetting their carbon emissions. Again, this locks our landscapes under the control of people who may never set foot in Wales. And this tree planting may impact gravely on food production, social considerations and the wider environment. George Monbiot has referred to it as the great climate land grab, while the academic Dr Thomas Crowther describes it as mass corporate tree planting damaging nature. It's like something out of a dystopian novel. The Welsh Government has acknowledged that there's a problem here. It's a phenomenon that's part of a wider global trend. And surely, the environmental impact assessment requirements need reviewing to strengthen protections for human, agricultural, social and even linguistic considerations. In Wales, Dirprwy Lywydd, we are as rich in natural resources as we are with our culture and history. Those natural resources are currently being used as a means of impoverishing our potential. We cannot let this great gains grab continue. I look forward to hearing the debate.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r ddadl hon yn canolbwyntio ar bosibilrwydd, ar faint o botensial sydd wedi'i wreiddio yn ein cenedl a'n hadnoddau naturiol, ond potensial a gedwir allan o'n cyrraedd. Byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau, wrth agor ein dadl, ar y camau y gallem eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a'r argyfwng natur a chyflawni ein potensial ynni.
Gadewch i ni ystyried Ystâd y Goron. Mae yna thema a fydd yn codi dro ar ôl tro yn y ddadl hon fod pethau'n wahanol yn yr Alban. Yn y wlad honno, cafodd Ystâd y Goron ei datganoli i Lywodraeth yr Alban yn 2017. Pe baem yn dilyn yr un llwybr, byddai refeniw proffidiol o brydlesi Ystâd y Goron yn mynd i Drysorlys Cymru yn hytrach na San Steffan, a choffrau'r Frenhines yn wir. Yn hytrach, mae rheolaeth Ystâd y Goron dros ein gwely môr a darnau mawr o dir yn golygu y gallai Cymru fod yn colli cyfle i elwa ar y rhuthr am aur gwyrdd sy'n creu budd i'r Alban ar hyn o bryd. Mae rhai amcangyfrifon yn dangos y gallai Llywodraeth y DU godi hyd at £9 biliwn dros y degawd nesaf yn unig o werthu lleiniau gwely môr i ddatblygwyr ffermydd gwynt—y cyfan yn botensial, yn arian na allwn ni fanteisio arno. Cynhyrchodd tiroedd Ystâd y Goron £8.7 miliwn mewn refeniw y llynedd, ac mae prisiad portffolio morol Ystâd y Goron yng Nghymru wedi cynyddu o £49.2 miliwn i £549.1 miliwn. Mae hwn yn arian a fyddai'n galluogi Cymru i adeiladu a datblygu ein diwydiant ynni adnewyddadwy ein hunain yng Nghymru a chadw cyfoeth i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn hytrach na gwerthu ein hasedau gwerthfawr i'r cynigydd tramor uchaf. Mae'n warthus fod yr adnoddau hyn wedi'u cloi rhagom ac o fudd i eraill yn lle hynny, oherwydd nid yn unig y mae Ystâd y Goron yn atal perchnogaeth leol ar dir Cymru ac yn mynd â refeniw allan o Gymru, mae hefyd yn cefnogi economïau eraill i elwa ar asedau Cymru.
Talodd Ystâd y Goron £345 miliwn i Lywodraeth y DU yn 2019-20. Gostyngodd refeniw net yr ystâd 29.9 y cant yn 2020 oherwydd y pandemig, er na welodd y frenhines ostyngiad yn y grant sofran, gan nad yw'r grant yn gostwng pan fydd elw'n gostwng, er ei fod yn codi pan fydd elw'n cynyddu. A thrwy'r amser, y bobl sy'n dioddef o ganlyniad yw pobl Cymru. Mae'n dilyn, Ddirprwy Lywydd, y dylem adnewyddu galwadau am ddatganoli pwerau ynni'n llawn, gan ein bod ar hyn o bryd yn cael ein llyffetheirio gan seilwaith grid annigonol a threfn reoleiddio sy'n galw am feddwl mwy strategol. Mae angen inni reoli ac elwa o adnoddau naturiol ein gwlad a chael gallu i ddatblygu prosiectau mwy os ydym am gyrraedd sero net a chyflawni dros ein pobl a'n cymunedau. Oherwydd bydd hyd yn oed yr argyfwng costau byw sydd ar y gorwel yn cael ei waethygu yng Nghymru gan y ffaith nad oes gennym bwerau dros adnoddau naturiol. Un eironi sylfaenol am farchnad ynni ryddfrydig newydd y DU yw ei bod yn gweld cwmnïau ynni a gefnogir gan wladwriaethau o bob rhan o dir mawr Ewrop yn ennill refeniw trwy ddefnyddio adnoddau Cymru, sydd, yn ei dro, yn helpu i ariannu eu gwasanaethau cyhoeddus hwy yn ôl adref. Cymru fel man dirprwyol, endid sydd o fudd i eraill, nid iddi hi ei hun.
Ac ar yr un mater, rwyf am orffen drwy ddweud gair am blannu coed. Mae llwybr Cymru tuag at sero net yn cynnwys targed o blannu 180,000 hectar ychwanegol o goed erbyn 2050, ond daeth pryderon i'r amlwg am ffermydd Cymru yn cael eu prynu gan gorfforaethau rhyngwladol o'r tu allan i Gymru i blannu coed fel ffordd o wrthbwyso eu hallyriadau carbon. Unwaith eto, mae hyn yn cloi ein tirweddau o dan reolaeth pobl na fyddant byth yn gosod troed yng Nghymru o bosibl. A gall y plannu coed hwn effeithio'n ddifrifol ar gynhyrchiant bwyd, ystyriaethau cymdeithasol a'r amgylchedd ehangach. Mae George Monbiot wedi cyfeirio ato fel yr ymgyrch fawr i fachu tir oherwydd yr hinsawdd, tra bo'r academydd Dr Thomas Crowther yn ei disgrifio fel ymgyrch dorfol gorfforaethol i blannu coed sy'n niweidio natur. Mae fel rhywbeth allan o nofel ddystopaidd. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod bod problem yma. Mae'n ffenomenon sy'n rhan o duedd fyd-eang ehangach. Ac yn sicr, mae angen adolygu'r gofynion asesu effaith amgylcheddol er mwyn cryfhau'r amddiffyniadau i ystyriaethau dynol, amaethyddol, cymdeithasol a hyd yn oed ieithyddol. Yng Nghymru, Ddirprwy Lywydd, rydym cyn gyfoethoced mewn adnoddau naturiol ag yr ydym gyda'n diwylliant a'n hanes. Caiff yr adnoddau naturiol hynny eu defnyddio ar hyn o bryd fel ffordd o gyfyngu ar ein potensial. Ni allwn adael i'r ymgyrch fawr i fachu enillion barhau. Edrychaf ymlaen at glywed y ddadl.
Daeth y Llywydd i'r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Galwaf nawr ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, i gynnig yn ffurfiol y gwelliant.
I now call on the Minister for Climate Change, Julie James, to formally move the amendment.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cytuno mai'r ffordd orau o sicrhau'r manteision mwyaf posibl o adnoddau naturiol yng Nghymru yw mewn Teyrnas Unedig ddiwygiedig lle mae penderfyniadau sy'n effeithio ar Gymru yn cael eu gwneud yng Nghymru.
2. Yn cydnabod ein cyfrifoldeb byd-eang i reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, gan weithio mewn cymunedau lleol a chyda phartneriaid rhyngwladol.
3. Yn gresynu at gamreolaeth ddi-drefn Llywodraeth y DU ar ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd ac effaith hynny ar sut y mae’r manteision economaidd sy’n gysylltiedig ag adnoddau naturiol yng Nghymru yn cael eu gwasgaru, gan gynnwys yr effaith ar gymunedau gwledig a'n hymateb i'r argyfwng hinsawdd.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Agrees that maximising the benefits of natural resources in Wales is best achieved in a reformed United Kingdom in which decisions affecting Wales are made in Wales.
2. Recognises our global responsibility to manage natural resources sustainably, working in local communities and with international partners.
3. Regrets the UK Government’s chaotic mismanagement of our relationship with the European Union and its effect on how the economic benefits of natural resources in Wales are distributed, including the impact on rural communities and our response to the climate emergency.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Janet Finch-Saunders.
Diolch. Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Of course, our Welsh resources play a crucial role in supporting Welsh jobs. For example, RWE, which operates around 3 GW of energy generation in Wales across 12 sites, has a diverse portfolio of onshore and offshore wind, hydro and gas, and directly employs around 200 people at their offices in Baglan, Llanidloes, Dolgarrog and the port of Mostyn. In fact, the Welsh Conservatives want to build on the benefits of making Wales net zero by creating 15,000 new green jobs.
Now, we believe that the Crown Estate plays a major and key role here in Wales, such as management of around 65 per cent of the Welsh foreshore and riverbed, and this includes a number of ports, such as Milford Haven, ownership of over 50,000 acres of Welsh uplands and common land, and they're responsible for around 250,000 acres of mineral-only interests and manage the rights to deposits of gold and silver.
Now, as the Secretary of State for Wales has stated last month—and I agree with him—'If it ain't broke, don't fix it.' So, I would be grateful if, today, Plaid Cymru could actually provide any meaningful evidence that the Crown Estate is not operating effectively.
Now, I have done my research on this, and highlights that I've taken are this: for example, during 2021, thanks to the Crown Estate, the cumulative operational capacity in the offshore wind sector increased to 9.61 GW. The outcome of round 4 provided the potential for up to 8 GW of capacity. The valuation of the marine portfolio increased significantly—[Interruption.]—you'll have your turn in a minute, Minister—from £49.2 million to £549.1 million. A milestone moment was achieved for the Welsh offshore wind sector, through the signing of an agreement for lease for the proposed 96 MW Erebus floating wind demonstration project.
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, mae ein hadnoddau Cymreig yn chwarae rhan hanfodol yn cefnogi swyddi yng Nghymru. Er enghraifft, mae gan RWE, sy'n gweithredu tua 3 GW o gynhyrchiant ynni yng Nghymru ar draws 12 safle, bortffolio amrywiol o wynt ar y tir ac ar y môr, dŵr a nwy, ac mae'n cyflogi tua 200 o bobl yn uniongyrchol yn eu swyddfeydd ym Maglan, Llanidloes, Dolgarrog a phorthladd Mostyn. Yn wir, mae'r Ceidwadwyr Cymreig am adeiladu ar fanteision gwneud Cymru'n sero net drwy greu 15,000 o swyddi gwyrdd newydd.
Nawr, credwn fod Ystâd y Goron yn chwarae rhan bwysig ac allweddol yma yng Nghymru, megis rheoli tua 65 y cant o flaendraeth a gwely afon Cymru, ac mae hyn yn cynnwys nifer o borthladdoedd, megis Aberdaugleddau, perchnogaeth ar dros 50,000 erw o ucheldir a thir comin Cymru, ac maent yn gyfrifol am oddeutu 250,000 erw o fuddiannau mwynau crai ac yn rheoli'r hawliau i ddyddodion aur ac arian.
Nawr, fel y dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru fis diwethaf—ac rwy'n cytuno—'Os nad yw wedi torri, peidiwch â'i drwsio.' Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai Plaid Cymru, heddiw, ddarparu unrhyw dystiolaeth ystyrlon nad yw Ystâd y Goron yn gweithredu'n effeithiol.
Nawr, rwyf wedi gwneud fy ymchwil ar hyn, a'r prif bethau a ddysgais oedd hyn: er enghraifft, yn ystod 2021, diolch i Ystâd y Goron, cynyddodd capasiti gweithredol cronnol yn y sector gwynt ar y môr i 9.61 GW. Roedd canlyniad rownd 4 yn darparu potensial ar gyfer hyd at 8 GW o gapasiti. Cynyddodd prisiad y portffolio morol yn sylweddol—[Torri ar draws.]—cewch eich tro mewn munud, Weinidog—o £49.2 miliwn i £549.1 miliwn. Cyrhaeddwyd carreg filltir i'r sector gwynt ar y môr yng Nghymru yn sgil llofnodi cytundeb prydles ar gyfer prosiect arddangos gwynt arnawf arfaethedig 96 MW Erebus.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, go on.
Iawn, ewch chi.
Why does it work for Scotland and it wouldn't work for Wales?
Pam y mae'n gweithio i'r Alban ac na fyddai'n gweithio i Gymru?
Well, let's be honest, the Welsh Government don't really—. If you think about it, you quite often—. Here, we hear so much against the UK Government, we even hear things against the Crown. So, for me, why is it that you think because it's working in Scotland it would work here? It is—. Rhun, please tell me: where is it not working here?
Wel, gadewch inni fod yn onest, nid yw Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd—. Os meddyliwch am y peth, rydych yn eithaf aml yn—. Yma, clywn gymaint yn erbyn Llywodraeth y DU, rydym hyd yn oed yn clywed pethau yn erbyn y Goron. Felly, i mi, pam y credwch y byddai'n gweithio yma am ei fod yn gweithio yn yr Alban? Mae—. Rhun, dywedwch wrthyf os gwelwch yn dda: ble nad yw'n gweithio yma?
Well, if you will take another intervention, Crown Estate Scotland has just issued leases for 25 GW—a staggering amount of offshore wind generation—because they're driven to do it because they have the ultimate gain out of that. You're driven to do it because you have the initiative and you have the powers to do it. That's why it works.
Wel, os derbyniwch ymyriad arall, mae Ystâd y Goron yr Alban newydd gyhoeddi prydlesi ar gyfer 25 GW—llwyth syfrdanol o gynhyrchiant gwynt ar y môr—oherwydd cânt eu hysgogi i wneud hynny am mai hwy sy'n elwa yn y pen draw o hynny. Fe gewch eich ysgogi i'w wneud am mai gennych chi y mae'r fantais a'r pwerau i'w wneud. Dyna pam y mae'n gweithio.
Where I would agree with you is that Welsh Government are not particularly driven to do anything as regards this, but there we go. [Interruption.]
A milestone moment was achieved for the Welsh offshore wind sector, through the signing of an agreement for lease of the proposed—. Oh, I've already said that. Continuous opportunity to access the sea bed for wave or tidal stream projects have been offered, and 683,000 tonnes of marine aggregates delivered to our Welsh ports. In fact, there is actual real and documented evidence of the Crown Estate absolutely working for the best interests of Wales. They grant landowners rights over the foreshore at Rhyl to Denbighshire County Council to assist in a 600m £27.5 million seafront flood defence scheme to protect 1,650 homes in the east of the town, and work, for example, with the Welsh Government to support its work on the implementation of the Welsh national marine plan.
The Crown Estate is making an invaluable contribution to the management of our resources in Wales, so why risk that success by burdening this failing Welsh Government administration that obviously is propped up by Plaid with even more responsibility? Your coalition should focus on a mess of the Welsh Government's own making. You target to plant 43,000 hectares of new trees by 2030, rising to 180,000 hectares by 2050, and yet that could see the afforestation of 3,750 Welsh family farms.
Now, when I raised concerns about this in the Senedd, Jeremy Miles MS, Minister for Education and the Welsh Language, advised that meeting woodland creation targets should not affect communities nor change the type of landowners, yet it is. The proof is piling. Valleys are shifting to vegetation, forests are forcing out farmers. Figures obtained by the Farmers Union of Wales have shown that 75 per cent of the afforestation applications in Wales for over 50 hectares of planting are from charities and private companies based in England. There has been a 450 per cent increase in afforestation environmental impact assessment applications to NRW from 2015 to 2021, and yet only 20 per cent of applications were from private individuals or businesses based here in Wales.
We are heading in the same direction as New Zealand, where their emissions trading scheme led to a rapid surge in the purchase of good farmland by carbon investors seeking to sell carbon offsets in the future through forestry creation. I understand that, within a three-week period, 80,000 stock units have been lost in the southern part of the North Island to tree planting, two thirds of which is owned by foreign companies and will cost the area in the region of $35 million due to lost productivity. That is not the future I want for Wales, so we will be voting against the motion and amendment today. But I would conclude by asking this Senedd to work cross-party to pursue the idea of establishing a just transition commission, to ensure the burden of decarbonisation does not fall unequally on our rural communities and have a negative impact on the historically thriving Welsh language in rural Wales, and I will repeat: we are much better off to leave the Crown Estate looking after us in Wales, as they do so well.
Lle y byddwn yn cytuno â chi yw nad yw Llywodraeth Cymru yn cael ei hysgogi'n arbennig i wneud unrhyw beth ar hyn, ond dyna ni. [Torri ar draws.]
Cyflawnwyd carreg filltir i sector gwynt ar y môr Cymru gyda llofnodi cytundeb ar gyfer prydlesu—. O, rwyf eisoes wedi dweud hynny. Cynigiwyd cyfle parhaus i gael mynediad at wely'r môr ar gyfer prosiectau tonnau neu ffrwd lanw, a chyflenwyd 683,000 tunnell o agregau morol i'n porthladdoedd yng Nghymru. Yn wir, ceir tystiolaeth real a dogfennol o Ystâd y Goron yn gweithio'n llwyr er lles gorau Cymru. Maent yn rhoi hawliau tirfeddianwyr dros y blaendraeth yn y Rhyl i Gyngor Sir Ddinbych i gynorthwyo mewn cynllun amddiffyn rhag llifogydd ar lan y môr sy'n werth £27.5 miliwn i ddiogelu 1,650 o gartrefi yn nwyrain y dref, a gwaith, er enghraifft, gyda Llywodraeth Cymru i gefnogi ei gwaith ar weithredu cynllun morol cenedlaethol Cymru.
Mae Ystâd y Goron yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy i reoli ein hadnoddau yng Nghymru, felly pam peryglu'r llwyddiant hwnnw drwy roi hyd yn oed mwy o gyfrifoldeb ar ysgwyddau gweinyddiaeth aflwyddiannus Llywodraeth Cymru sy'n amlwg yn cael ei chynnal gan Blaid Cymru? Dylai eich clymblaid ganolbwyntio ar y llanast y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi ei wneud. Mae gennych darged ar gyfer plannu 43,000 hectar o goed newydd erbyn 2030, gan godi i 180,000 hectar erbyn 2050, ac eto gallai hynny arwain at goedwigo 3,750 o ffermydd teuluol yng Nghymru.
Nawr, pan fynegais bryderon am hyn yn y Senedd, dywedodd Jeremy Miles AS, Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, na ddylai cyrraedd targedau creu coetiroedd effeithio ar gymunedau na newid y math o dirfeddianwyr, ac eto mae'n gwneud hynny. Mae'r dystiolaeth yn cynyddu. Mae'r cymoedd yn newid i lystyfiant, mae coedwigoedd yn gwthio ffermwyr allan. Mae ffigurau a gafwyd gan Undeb Amaethwyr Cymru wedi dangos bod 75 y cant o'r ceisiadau coedwigo yng Nghymru ar gyfer dros 50 hectar o blannu yn dod gan elusennau a chwmnïau preifat yn Lloegr. Bu cynnydd o 450 y cant yn nifer y ceisiadau asesu effaith amgylcheddol coedwigo i CNC rhwng 2015 a 2021, ac eto dim ond 20 y cant o geisiadau a ddaeth gan unigolion neu fusnesau preifat yma yng Nghymru.
Rydym yn anelu i'r un cyfeiriad â Seland Newydd, lle'r arweiniodd eu cynllun masnachu allyriadau at gynnydd cyflym yn y tir fferm da a brynwyd gan fuddsoddwyr carbon gyda'r bwriad o werthu gwrthbwysiadau carbon yn y dyfodol drwy greu coedwigoedd. O fewn cyfnod o dair wythnos, deallaf fod 80,000 o unedau stoc wedi'u colli yn y rhan ddeheuol o Ynys y Gogledd i blannu coed, gyda dwy ran o dair ohono'n eiddo i gwmnïau tramor a bydd yn costio tua $35 miliwn i'r ardal yn sgil cynhyrchiant a gollwyd. Nid dyna'r dyfodol rwyf ei eisiau i Gymru, felly byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig a'r gwelliant heddiw. Ond hoffwn gloi drwy ofyn i'r Senedd weithio'n drawsbleidiol i fynd ar drywydd y syniad o sefydlu comisiwn pontio cyfiawn, er mwyn sicrhau nad yw baich datgarboneiddio yn disgyn yn anghyfartal ar ein cymunedau gwledig ac yn cael effaith negyddol ar y Gymraeg, sy'n ffynnu'n hanesyddol yng nghefn gwlad Cymru, ac rwy'n ailadrodd: rydym yn llawer gwell ein byd trwy adael i Ystâd y Goron ofalu amdanom yng Nghymru, fel y maent yn ei wneud mor dda.
Gaf i ddechrau drwy ddatgan diddordeb fy mod i'n gynghorydd sir yn sir Gaerfyrddin? Dwi'n hynod o falch o allu cyfrannu i'r ddadl hon. Mae ecsbloetio adnoddau naturiol Cymru gan San Steffan yn fater emosiynol a hanesyddol iawn. Mae'r math hwn o economi echdynnol, hynny yw, economi extractive, wedi digwydd ers canrifoedd, gyda'n glo, ein llechi, dŵr, trydan, tai ar gyfer twristiaid, ac yn fwy diweddar ein tir amaethyddol ar gyfer plannu coed. Mae creithiau ffisegol y rheibio hwn yn dal i nodweddu ein tirwedd trwy'r tipiau glo, y tomennu llechi, ein cronfeydd dŵr, y tai gwyliau gwag, di-olau yn ystod y gaeaf, ac yn y coed lle bu cymdogaeth.
Yn mhob un o'r enghreifftiau hyn, mae cyfoeth ein hadnoddau naturiol wedi mynd allan o Gymru, a'n gadael o hyd ymhlith un or gwledydd tlotaf yn Ewrop. Ond meddyliwch pa mor gyfoethog y gallai Cymru fod petai gennym reolaeth ddeddfwriaethol dros yr adnoddau naturiol hyn. Fel mater o egwyddor, yn fy marn i, wrth galon ein holl bolisïau fel Senedd, dylid adeiladu cyfoeth cymunedol a pherchnogaeth leol ar economi a chyfalaf naturiol Cymru.
Gadwech inni ystyried adnoddau Ystâd y Goron, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, fel enghraifft. Yn fy marn i, dylid datganoli asedau tiriogaethol Ystâd y Goron i'r lle hwn, a dod â'n hadnoddau naturiol a'r rhenti sy'n cael eu codi yn nes at adref, er mwyn creu incwm i'w ddefnyddio er lles pobl Cymru. Gellid wedyn defnyddio'r elw a ddaw o'r ystâd er mwyn ymateb i flaenoriaethau economaidd a chymdeithasol Cymru.
Mae Ystâd y Goron, fel rŷn ni wedi clywed, yn berchen ar ryw 65 y can o wely'r môr a thiroedd ar hyd yr arfordir o gwmpas Cymru. Yn ôl yr amcangyfrif diwethaf, mae'r adnoddau hyn yn werth rhyw £600 miliwn. Dychmygwch am eiliad yr elw a fyddai'n gallu dod i Gymru drwy fuddsoddi mewn cynlluniau ynni gwyrdd cyffrous ar y môr fel tyrbinau gwynt a'r morlynnoedd llanw, y tidal lagoons ac yn y blaen. Ar hyn o bryd, Ystâd y Goron sy'n dal yr hawl ar y lleoliadau hyn. Dim ond pan gânt eu rheoli gan Gymru a'i phobl y gellir defnyddio a dosbarthu adnoddau naturiol Cymru a'r rhenti economaidd sy'n deillio o'u defnydd mewn ffordd y byddai'n elwa'n cymunedau.
Wedi'r cyfan, mae Ystâd y Goron eisoes wedi ei ddatganoli i'r Alban ers 2017, ac maen nhw'n elwa o ryw £12 miliwn y flwyddyn i wario ar iechyd, addysg, trafnidiaeth cyhoeddus, ynni gwyrdd ac yn y blaen. Byddai Ystâd y Goron yn nwylo pobl Cymru yn rhoi ffynhonnell ariannol hirdymor inni, fyddai'n ein galluogi i fuddsoddi yn ein dyfodol a gwireddu ein amcanion newid hinsawdd.
Gadwech imi nesaf droi at ddŵr, sydd yn bwnc eithriadol o emosiynol inni yng Nghymru. Does dim ond rhaid i fi gyfeirio at Dryweryn er mwyn deall cymaint o effaith mae boddi Capel Celyn wedi ei gael ar ein seicoleg fel cenedl. Caiff miliynau ar filiynau o litrau o ddŵr eu tynnu o Gymru a'u hanfon dros y ffin bob dydd. Mae'r protocol dŵr presennol, sy'n amlinellu'r berthynas rhwng Llywodraethau Cymru a San Steffan yn sicrhau bod gan San Steffan y feto dros benderfyniadau sy'n ymwneud â dŵr yng Nghymru. Gallwn ni byth a dylen ni byth setlo am addewidion gwag gan San Steffan, a chydag ofnau am brinder dŵr yn tyfu a chyfnodau o sychder yn debygol o ddod yn rhywbeth mwy cyffredin yn y dyfodol, mae'n bosib iawn y daw dŵr yn adnodd hynod o werthfawr i ni. Rhaid inni felly gael cytundeb cyfreithiol na ellir byth ddinistrio cymunedau Cymru eto ar gyfer anghenion dŵr, a bod unrhyw benderfyniadau am ddiwallu anghenion yn cael eu gwneud yma gan Lywodraeth Cymru mewn ymgynghoriad â chymunedau lleol.
Dwi am orffen drwy sôn am drydan. Mae Cymru'n cynhyrchu dwywaith mwy o drydan nag sydd ei angen arnom ni. Mae'r gweddill yn cael ei allforio. Yn Ewrop, dim ond Ffrainc, yr Almaen a Sweden sy'n allforio mwy o drydan na ni yng Nghymru, ond y broblem yw, er ein cryfder, ychydig iawn o fudd sy'n dod i bobl Cymru, gyda rhyw draean o gartrefi'n dioddef o dlodi tanwydd, a'n pobl yn wynebu'r costau tanwydd mwyaf uchel yn y Deyrnas Unedig. Dyw hynny, Llywydd, ddim yn dderbyniol.
Felly—a dwi'n cloi gyda'r paragraff byr hwn—er mwyn dyfodol lle nad yw Cymru unwaith eto'n cael ei gwasgu i gyflenwi ei hadnoddau i'r byd tra bod ei phobl ei hun yn dioddef, rhaid inni sicrhau bod gan ein cenedl, ein pobl, reolaeth dros ein hased mwyaf gwerthfawr, sef ein hadnoddau naturiol. Gadewch inni beidio â gadael gwaddol i genedlaethau'r dyfodol fel ein tipiau glo a'n cronfeydd dŵr o gyfleoedd a gollwyd sy'n glwyfau dolurus o'r ffordd mae Cymru wedi cael ei hecsbloetio dros y canrifoedd. Mae'n bryd i hynny ddod i ben. Mae'n bryd inni gael rheolaeth lwyr ar yr adnoddau hynny sydd ar dir Cymru.
May I start by declaring an interest that I am a county councillor in Carmarthenshire? I'm extremely pleased to contribute to this debate. The exploitation of Wales's natural resources by Westminster is an emotional and historic issue. That kind of extractive economy has been in place for centuries: our coal, slate, water, electricity, homes for tourists, and, more recently, our agricultural land for tree planting. The physical scars of this destruction still scar our landscapes through the coal tips, the slate piles, the reservoirs, the empty, unlit holiday homes, and in the trees were once there were communities.
In all of these examples, the wealth of our natural resources has been extracted from Wales, whilst leaving us one of the poorest nations in Europe. But think how rich Wales could be if we had legislative control over these natural resources. As a matter of principle, in my view, at the core of all of our policies as a Senedd, we should build community wealth and community ownership of the natural economy and capital of Wales.
Let us consider the Crown Estate resources, as we've heard already, as an example. In my view, the territorial assets of the Crown Estate should be devolved to this place, bringing our natural resources and the rents charged closer to home in order to generate income that can be used for the benefit of the people of Wales. We could then use those profits from the estate to respond to the economic and social priorities of Wales.
The Crown Estate, as we've heard, owns some 65 per cent of the sea bed and coastal lands in Wales. According to a recent estimate, these resources are worth some £600 million. Imagine, for just a second, the profits that could be generated to Wales through investing in exciting green energy proposals such as tidal lagoons and offshore wind turbines and so on. At the moment, it's the Crown Estate that holds the rights to these sites. It's only when they are managed by Wales and its people that we can distribute and use the Welsh natural resources and economic rents accruing from their use in a way that would benefit our communities.
After all, the Crown Estate is already devolved to Scotland, and has been since 2017, and they benefit from some £12 million per year to spend on health, education, public transport, green energy and so on and so forth. The Crown Estate in the hands of the people of Wales would give us a long-term source of funding that would allow us to invest in our future and to deliver our climate change objectives.
Let me next turn to water, which is an exceptionally emotional issue for us in Wales. I need only refer to Tryweryn to understand the impact the drowning of Capel Celyn had on our psyche as a nation. Millions and millions of litres of water are extracted from Wales and sent over the border every day. The current water protocol, which outlines the relationship between the Welsh Government and the Westminster Government ensures that Westminster has a veto over decisions relating to water in Wales. We cannot and we should not settle for the empty pledges of Westminster, and with fears of water shortages growing and periods of drought likely to be more common in the future, then it's very possible that water will become a very valuable resource to us. We must, therefore, have a legal agreement that we should never destroy Welsh communities again for the water needs of elsewhere, that any decisions on meeting those needs should be made here by the Welsh Government in consultation with local communities.
I want to conclude by mentioning electricity. Wales produces twice as much electricity as it uses. The rest is exported. In Europe, only France, Germany and Sweden export more electricity than Wales. But the problem is, despite our strength in this area, there is very little benefit to the people of Wales, with some third of homes suffering fuel poverty and our people facing the highest fuel costs in the UK. That, Llywydd, is not acceptable.
I will conclude with this brief paragraph. For a future where Wales is not squeezed to provide its resources to the world whilst its own people suffer, then we must ensure that our nation and our people have control over our most valuable asset, namely our natural resources. Let us not allow a legacy for future generations, such as our coal tips and water reservoirs, of opportunities lost, that are painful scars of the way in which Wales has been exploited over centuries. It's time for that to come to an end. It's time for us to have full control of those resources on Welsh land.
When I travel along north Wales, either by rail or road, walk the coastal path or visit the beautiful seaside resorts, the view out to sea is of wind turbines, and those turbines are owned by German company RWE, who generate a third of all Wales's renewable electricity. They lease the land from the Crown Estate. BP have won the right to develop more wind turbines on the Irish sea after the Crown Estate auctioned off more of the area, making millions of pounds in rent over the next decade. Unlike in Scotland, the Crown Estate is not devolved in Wales, and so this money, generated by Welsh natural resources, is not reinvested directly into the delivery of improved infrastructure that will benefit the people of Wales, nor is it used to ensure prices are kept at a rate ordinary people can afford. French publicly owned EDF sells electricity to the UK at a high price. That is about to increase by 54 per cent. But, in France, the Government has ensured it is capped by 4 per cent. In Europe, and in countries that have their own nationally owned companies, the price is a third lower than in the UK.
We are surrounded by companies making profit for shareholders, but, sadly, this follows a long history of Wales's natural resources being plundered whilst the interests of the Welsh people are cast aside. Whether it be coal, water or wind, this is a pattern that must come to an end. The energy crisis we now face demonstrates how a total imbalance exists in the system. How can it be right that, whilst people across Wales struggle to heat their homes, BP and Shell continue to make billions of pounds in profit and their North sea operations paid zero tax for several years? The entire system benefits a few very rich shareholders at the expense of the many.
Privatisation of the UK's energy grid, the national grid, is ripping off customers. Twenty-five per cent of energy bills are paid out to network companies. This is used to line the pockets of shareholders, with over billions of pounds paid out in dividends. We need to be harnessing our own natural resources to create renewable energy for the people of Wales, and I firmly believe that public ownership will be necessary to address this imbalance, and preferably direct energy, and not sleeving it into the national grid for them to make profit. And we know this is possible. In my region of North Wales, energy projects in Abergwyngregyn have a social element built into them to ensure profits from the hydroelectric scheme benefit the local community, and the award-winning Swansea Community Energy and Enterprise Scheme is a community-owned solar project, working to provide cleaner and more affordable electricity for each building, as well as a valuable education resource for the local community, and it's a shining example of what can be achieved.
But managing natural resources effectively is not just about energy production; it's about protecting what Wales has to offer for the benefit of today's generations and those yet to come, and this takes significant planning. It is important that we begin to put in place a well-thought-through strategy in which permission is sought for land use. Land is one of our biggest resources, and currently it is also being bought up by large businesses to negate their corporate responsibility through carbon offsetting, and the people of Wales should decide how best to use our land and should be the ones to benefit from that. In summary, we need a reformed United Kingdom in which decisions that impact Wales are made in Wales, and the powers to make decisions on Wales's natural resources should be devolved to Wales so that we can forge a path that ensures our resources are used for the benefit of the many and not the few. Thank you.
Pan fyddaf yn teithio ar hyd gogledd Cymru, naill ai ar y trên neu ar y ffordd, yn cerdded llwybr yr arfordir neu'n ymweld â'r cyrchfannau glan môr hardd, yr olygfa allan i'r môr yw tyrbinau gwynt, ac mae'r tyrbinau hynny'n eiddo i gwmni o'r Almaen, RWE, sy'n cynhyrchu traean o holl drydan adnewyddadwy Cymru. Maent yn prydlesu'r tir gan Ystâd y Goron. Mae BP wedi ennill yr hawl i ddatblygu mwy o dyrbinau gwynt ar fôr Iwerddon ar ôl i Ystâd y Goron werthu mwy o'r ardal, gan wneud miliynau o bunnoedd mewn rhent dros y degawd nesaf. Yn wahanol i'r Alban, nid yw Ystâd y Goron wedi'i datganoli yng Nghymru, ac felly nid yw'r arian hwn, a gynhyrchir gan adnoddau naturiol Cymru, yn cael ei ailfuddsoddi'n uniongyrchol i ddarparu seilwaith gwell a fydd o fudd i bobl Cymru, ac nid yw'n cael ei ddefnyddio ychwaith i sicrhau bod prisiau'n cael eu cadw ar gyfradd y gall pobl gyffredin ei fforddio. Mae EDF, sy'n eiddo cyhoeddus yn Ffrainc, yn gwerthu trydan i'r DU am bris uchel. Mae hynny ar fin codi 54 y cant. Ond yn Ffrainc, mae'r Llywodraeth wedi sicrhau bod y cynnydd wedi'i gapio ar 4 y cant. Yn Ewrop, ac mewn gwledydd sydd â'u cwmnïau eu hunain sy'n eiddo cenedlaethol, mae'r pris draean yn is nag yn y DU.
Cawn ein hamgylchynu gan gwmnïau sy'n gwneud elw i gyfranddalwyr, ond yn anffodus, mae hyn yn dilyn hanes hir o adnoddau naturiol Cymru yn cael eu hysbeilio tra bod buddiannau'r Cymry'n cael eu bwrw o'r neilltu. Boed yn lo, yn ddŵr neu'n wynt, mae'n rhaid i'r patrwm hwn ddod i ben. Mae'r argyfwng ynni a wynebwn yn awr yn dangos sut y ceir anghydbwysedd llwyr yn y system. Sut y gall fod yn iawn, tra bod pobl ledled Cymru yn ei chael hi'n anodd gwresogi eu cartrefi, fod BP a Shell yn parhau i wneud biliynau o bunnoedd mewn elw ac nad yw eu gweithrediadau môr y Gogledd wedi talu unrhyw dreth ers nifer o flynyddoedd? Mae'r system gyfan o fudd i ychydig bach o gyfranddalwyr cyfoethog iawn ar draul y lliaws.
Mae preifateiddio grid ynni'r DU, y grid cenedlaethol, yn gwneud cam â chwsmeriaid. Telir 25 y cant o filiau ynni i gwmnïau rhwydwaith. Fe'i defnyddir i lenwi pocedi cyfranddalwyr, gyda biliynau o bunnoedd yn cael eu talu mewn difidendau. Mae angen inni harneisio ein hadnoddau naturiol ein hunain i greu ynni adnewyddadwy i bobl Cymru, a chredaf yn gryf y bydd angen perchnogaeth gyhoeddus i fynd i'r afael â'r anghydbwysedd hwn, ac ynni uniongyrchol os oes modd, a pheidio â'i gyfeirio at y grid cenedlaethol er mwyn iddynt hwy wneud elw. A gwyddom fod hyn yn bosibl. Yn fy rhanbarth i, sef Gogledd Cymru, mae gan brosiectau ynni yn Abergwyngregyn elfen gymdeithasol wedi'u cynnwys ynddynt i sicrhau bod elw o'r cynllun trydan dŵr o fudd i'r gymuned leol, ac mae Cynllun Ynni a Menter Cymunedol Abertawe, cynllun sydd wedi ennill gwobrau, yn brosiect solar sy'n eiddo i'r gymuned, sy'n gweithio i ddarparu trydan glanach a mwy fforddiadwy ar gyfer pob adeilad, yn ogystal ag adnodd addysg gwerthfawr i'r gymuned leol, ac mae'n enghraifft ddisglair o'r hyn y gellir ei gyflawni.
Ond mae rheoli adnoddau naturiol yn effeithiol yn ymwneud â mwy na chynhyrchiant ynni yn unig; mae'n ymwneud â diogelu'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig er budd cenedlaethau heddiw a'r rhai sydd eto i ddod, ac mae hyn yn galw am gynllunio sylweddol. Mae'n bwysig ein bod yn dechrau sefydlu strategaeth ystyriol lle y ceisir caniatâd ar gyfer defnydd tir. Tir yw un o'n hadnoddau mwyaf, ac ar hyn o bryd mae hefyd yn cael ei brynu gan fusnesau mawr i negyddu eu cyfrifoldeb corfforaethol drwy wrthbwyso carbon, a dylai'r Cymry benderfynu ar y ffordd orau o ddefnyddio ein tir a hwy a ddylai elwa o hynny. I grynhoi, mae arnom angen Teyrnas Unedig ddiwygiedig lle y gwneir penderfyniadau sy'n effeithio ar Gymru yng Nghymru, a dylid datganoli'r pwerau i wneud penderfyniadau ar adnoddau naturiol Cymru i Gymru fel y gallwn greu llwybr sy'n sicrhau bod ein hadnoddau'n cael eu defnyddio er budd y lliaws ac nid ychydig rai. Diolch.
No matter your economic theories or beliefs, I think it's difficult to argue that Wales doesn't have an extractive economy. There are historic and contemporary trends of economic extraction and exploitation of Welsh resources by outside interests. The coal industry is a perfect historical example of that resource extraction. Wales powered the world, the first £1 million cheque signed around the corner from this Senedd, but all that coal shipped out and the money made elsewhere. We are poorer now because of the systems that allowed for economic extraction and left behind little wealth for the people of Wales. The Institute of Welsh Affairs has called this an economic coma that Westminster has created. George Monbiot has previously described Wales as a classic extractive economy, as our infrastructure maps resemble a series of drainages that flow towards the ports and borders that ultimately empty Wales of its wealth for the benefit of another.
We can see as well that Westminster still handles 45 per cent of Welsh expenditure, with no guarantee that it will be spent in line with the needs and desires of the people of Wales. And there are many more examples, more contemporary examples, where wealth is being cultivated from Welsh resources, but then enjoyed outside of Wales, with little to no benefit to Welsh people or the Welsh economy, whether that's through the Crown Estate, renewable energy extraction or food production and tree planting on agricultural land. And here's some food for thought: Wales represents 4.7 per cent of the UK population, but in 2020 we only received 2 per cent of the UK research and development budget. We also represent 6 per cent of railway track mileage, while receiving only 1 per cent of the current Network Rail budget. This is before even considering the impact of HS2. And the list goes on. Letting this tradition of an extractive economy continue will only be of further detriment to our economy and the livelihoods and living standards of Welsh citizens.
Many Members in this Chamber will also be aware of another form of extraction that is happening right now. We've spoken about it in this Chamber, and the economy Minister recently produced a strategy to tackle it, and that is the brain drain. We must improve our efforts to retain our young people and skilled talent in Wales and the assets they bring to the country. We cannot thrive if we cannot remedy the brain drain. There has been a historic trend and ongoing problem of out-migration of young people and talent from Wales into England, other parts of the UK, and the rest of the world. The 'Strategy for Rural Wales', written by the Welsh Council 50 years ago, in 1971, discussed the need to address the out-migration of young people from rural Wales.
In 2017, Wales was tenth out of 12 UK regions in terms of graduate loss. For example, it is thought that roughly 75 per cent of all young people in Wales that want to go into medicine will end up working for NHS England. When ambitious young people and talent are continually migrating from certain areas in Wales or Wales as whole, it makes it harder to pursue economic recovery, and it threatens Welsh access to skills and talents that would help build a sustainable economy. Addressing this issue is nuanced, however, as much of the data collection on the brain drain, such as graduate surveys or NHS patient data, do not detail why people have moved out of Wales, and out-migration from rural Wales is likely to be motivated differently to out-migration from Cardiff. To tackle this issue, we must improve our understanding of the causes of out-migration.
But we must take a more active role in doing this. The Scottish Government, for example, have commissioned and published research into factors influencing migration decisions in Scotland. Financial incentives could be used to retain labour in Wales, as has been done in Scotland, by reducing repayments on student loans, for example, which would essentially act as a reduction in the increasing tax rates that recent graduates have been facing following national insurance and council tax increases. Scotland has managed to reverse its brain drain to the rest of the UK in recent years, with more people moving from the rest of the UK into Scotland than the other way around.
To close, Llywydd, assets and their benefits, be they resources or people, should be retained in Wales, and for the benefit of all people living in Wales. Until we ensure that that is the case, then Wales will continue to fail in reaching its potential.
Ni waeth beth fo'ch damcaniaethau neu'ch credoau economaidd, credaf ei bod yn anodd dadlau nad oes gan Gymru economi echdynnol. Ceir tueddiadau hanesyddol a chyfoes o echdynnu economaidd ac ecsbloetio adnoddau Cymru gan fuddiannau allanol. Mae'r diwydiant glo yn enghraifft hanesyddol berffaith o echdynnu adnoddau o'r fath. Roedd Cymru'n pweru'r byd, gyda'r siec gyntaf £1 filiwn wedi'i llofnodi rownd y gornel o'r Senedd hon, ond yr holl lo wedi ei gludo allan a'r arian wedi'i wneud mewn mannau eraill. Rydym yn dlotach yn awr oherwydd y systemau a ganiataodd ar gyfer echdynnu economaidd a gadael fawr ddim cyfoeth ar ôl i'r Cymry. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi galw hyn yn goma economaidd a grëwyd gan San Steffan. Mae George Monbiot eisoes wedi disgrifio Cymru fel economi echdynnol glasurol, gan fod ein mapiau seilwaith yn debyg i gyfres o ddraeniau sy'n llifo tuag at y porthladdoedd a'r gororau gan wagio Cymru yn y pen draw o'i chyfoeth er budd i rywun arall.
Gallwn weld hefyd fod San Steffan yn dal i reoli 45 y cant o wariant Cymru, heb unrhyw sicrwydd y caiff ei wario'n unol ag anghenion a dyheadau pobl Cymru. A cheir llawer mwy o enghreifftiau, enghreifftiau mwy cyfoes, lle y caiff cyfoeth ei greu o adnoddau Cymru, a'i fwynhau y tu allan i Gymru, heb fawr ddim budd os o gwbl i bobl Cymru nac i economi Cymru, boed hynny drwy Ystâd y Goron, echdynnu ynni adnewyddadwy neu gynhyrchiant bwyd a phlannu coed ar dir amaethyddol. A dyma rywbeth i chi feddwl amdano: mae poblogaeth Cymru'n 4.7 y cant o boblogaeth y DU, ond yn 2020 dim ond 2 y cant o gyllideb ymchwil a datblygu y DU a gawsom. Mae gennym 6 y cant o filltiroedd trac rheilffordd y DU, ond dim ond 1 y cant o gyllideb bresennol Network Rail a gawsom, a hynny cyn ystyried effaith HS2. Ac mae'r rhestr yn parhau. Bydd gadael i draddodiad o economi echdynnol barhau yn niwed pellach i'n heconomi a bywoliaeth a safonau byw dinasyddion Cymru.
Bydd llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon hefyd yn ymwybodol o fath arall o echdynnu sy'n digwydd ar hyn o bryd. Rydym wedi siarad amdano yn y Siambr, a chynhyrchodd Gweinidog yr Economi strategaeth yn ddiweddar i fynd i'r afael ag ef, sef y draen dawn. Rhaid inni wella ein hymdrechion i gadw ein pobl ifanc a'n doniau medrus yng Nghymru ynghyd â'r asedau y maent yn eu sicrhau i'r wlad. Ni allwn ffynnu os na allwn unioni'r draen dawn. Gwelwyd tuedd hanesyddol a phroblem barhaus yn sgil allfudo pobl ifanc a thalent o Gymru i Loegr, rhannau eraill o'r DU, a gweddill y byd. Roedd y 'Strategy for Rural Wales', a ysgrifennwyd gan Gyngor Cymru 50 mlynedd yn ôl, ym 1971, yn trafod yr angen i fynd i'r afael ag allfudo pobl ifanc o gefn gwlad Cymru.
Yn 2017, roedd Cymru yn ddegfed allan o 12 rhanbarth y DU o ran colli graddedigion. Er enghraifft, credir y bydd tua 75 y cant o'r holl bobl ifanc yng Nghymru sydd am fynd i faes meddygaeth yn gweithio i GIG Lloegr yn y pen draw. Pan fydd pobl ifanc uchelgeisiol a doniau yn mudo'n barhaus o ardaloedd penodol yng Nghymru neu Gymru gyfan, mae'n ei gwneud yn anos mynd ar drywydd adferiad economaidd, ac mae'n bygwth mynediad Cymru at sgiliau a doniau a fyddai'n helpu i adeiladu economi gynaliadwy. Mae mynd i'r afael â'r mater yn gymhleth fodd bynnag, gan nad yw llawer o'r data a gesglir ar y draen dawn, megis arolygon graddedigion neu ddata cleifion y GIG, yn manylu ar y rhesymau pam y mae pobl wedi symud allan o Gymru, ac mae allfudo o gefn gwlad Cymru yn debygol o fod wedi ei ysgogi gan resymau gwahanol i'r allfudo o Gaerdydd. Er mwyn ymchwilio i'r mater, rhaid inni wella ein dealltwriaeth o achosion allfudo.
Ond mae'n rhaid inni fynd ati'n fwy gweithredol i wneud hyn. Mae Llywodraeth yr Alban, er enghraifft, wedi comisiynu a chyhoeddi ymchwil i ffactorau sy'n dylanwadu ar benderfyniadau mudo yn yr Alban. Gellid defnyddio cymhellion ariannol i gadw llafur yng Nghymru, fel sydd wedi'i wneud yn yr Alban, drwy leihau ad-daliadau benthyciadau myfyrwyr, er enghraifft, a fyddai yn ei hanfod yn gweithredu fel gostyngiad yn y cyfraddau treth cynyddol y mae graddedigion diweddar wedi bod yn eu hwynebu yn dilyn cynnydd i yswiriant gwladol a chynnydd yn y dreth gyngor. Mae'r Alban wedi llwyddo i wrthdroi ei draen dawn i weddill y DU yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gyda mwy o bobl yn symud o weddill y DU i'r Alban na'r ffordd arall.
I gloi, Lywydd, dylid cadw asedau a'u budd, boed yn adnoddau neu'n bobl, yng Nghymru, ac er budd pawb sy'n byw yng Nghymru. Hyd nes y gallwn sicrhau bod hynny'n digwydd, bydd Cymru'n parhau i fethu cyrraedd ei photensial.
Y Gweinidog nawr i gyfrannu i'r ddadl. Julie James.
The Minister now to contribute to the debate. Julie James.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to respond to this debate.
As a Labour Government, we believe that the state has a vital role in making sure wealth in the economy is distributed fairly. A more equal distribution of wealth goes hand in hand with prosperity and fair work. We do not believe in casting outside interests as a convenient enemy, however. We live in an interconnected world where many of the most pressing challenges we face can only be addressed through exchange and co-operation between people and nations.
It is deeply damaging to the interests of working people for public figures to cultivate a sense of grievance and division for the purpose of short-term political advantage. We should instead be offering real and practical solutions to the disadvantages people face, because ultimately those solutions will benefit us all, both here in Wales and around the planet we all share.
We absolutely share the concern expressed in the original motion that Welsh communities have been disadvantaged economically, including through the extraction of wealth from natural resources, and that such disadvantages require Government action to address them. We do not, however, believe it is right or responsible to seek to suggest that the fate of Welsh communities is determined by historic patterns of sectarian conflict, or that such claims reflect the complex history of Wales in any meaningful way. Nor do such claims offer any practical solutions to the issues raised.
The specific examples of wealth extraction raised in the Plaid Cymru motion are real issues on which the Welsh Government is taking action, as recent publications and statements on energy, forestry and net-zero have all been put before the Senedd. The challenge we face in delivering the change we wish to see does not come from hostile foreign actors, but from deficiencies in the current devolution settlement, the impact of the wide-ranging changes in the policy environment created by the exit from the European Union, and chaos in both of these and many other areas being inflicted on this country by the inept and disgraced Conservative Government in Westminster.
A sense of victimhood or a close-fisted economic policy and hostility directed towards others will not secure local ownership and control of natural resources, nor fair work and prosperity for our communities. Nor will it attract and retain the local or the global talent that we need here in Wales.
My colleague the Counsel General and Minister for the Constitution has put forward radical, practical proposals for constitutional reform to the United Kingdom, so that more of the decisions affecting Wales, such as how to distribute the revenues raised by the Crown Estate in Wales, are made here in Wales. These could, of course, be taken forward now. Just to explain to our colleagues on the Conservative benches, our relationship with the Crown Estate here in Wales is very good, and they do indeed manage a large number of resources here in Wales. What they are not able to do is give us back the revenues generated by that resource, nor take direction from the Welsh Government about the exploitation of that resource. So, Janet was right to read out the large number of things the Crown Estate does well; what she fails to understand is that all of the profit from that goes straight back to Westminster and none of it comes here. That is clearly what we want devolved to Wales, so I think that's just an essential misunderstanding in the research the Member says that she has done.
Failing that, the election of a new Government in Westminster would of course provide a further opportunity to reform the United Kingdom in a way that makes us stronger in the face of our domestic policy challenges, and stronger in the face of the global challenges that confront us all, not least that of climate change and biodiversity loss. I've lost count, Llywydd, of the number of times I've had to explain to Janet Finch-Saunders that you can't agree that there's a climate emergency and then trash every single policy necessary to make any difference to that. I won't repeat them here, but Members will know that there are many times on the record where I've had to school the Member opposite that she cannot just get on every bandwagon and then oppose every policy designed to make that happen.
There is an irony also in the opposition motion that the arguments put forward mirror those made by some of the campaign to withdraw the UK from the European Union: the sense of grievance against others and a promise of plenty once those foreign powers have been put back into their rightful place. Of course, the reality is far more complex, and our communities and economy remain closely connected to those of our European neighbours. The economic disruption that has resulted from the UK Government's chaotic handling of our relationship with the EU has disadvantaged exactly those communities that were promised a better future as a result, such as Wales's farmers and fishers. And this has been used as a means of critically undermining institutions that we rely on to respond to the global challenges of our time, from Erasmus and the convention on human rights, to emissions trading and transnational nature conservation through the EU's LIFE scheme. I would take this opportunity, Llywydd, to urge the UK Government to get the consultation on the emissions trading scheme out and live as soon as possible. None of this is inevitable, but it is perhaps possible to predict that a prospectus based on false premises would neither attempt nor succeed to secure the benefits being promised by those putting it forward.
Llywydd, while the struggle for equality is real, Wales's future is not determined by the injustice of the past nor by the machinations of outside interests. A better future in which the benefits of Wales's rich natural resources are shared fairly is within our grasp if we are prepared collectively to seize it; a future in which Wales's natural resources are safeguarded for our future generations and in line with our global responsibilities, fostering strong communities and economic resilience in a turbulent world. We are taking action as a Government, working with communities and businesses in Wales, as well as with other Governments and international partners, to bring about this future, and we will fiercely resist claims that setting communities against each other is anything other than a spurious strategy for short-term political advantage, against the interests of the people we are all here to serve and against the interests of the natural environment on which we all rely across the globe. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon.
Fel Llywodraeth Lafur, credwn fod gan y wladwriaeth rôl hanfodol i sicrhau bod cyfoeth yn yr economi yn cael ei ddosbarthu'n deg. Mae dosbarthu cyfoeth yn fwy cyfartal yn mynd law yn llaw â ffyniant a gwaith teg. Fodd bynnag, nid ydym yn credu mewn creu gelyn cyfleus o fuddiannau allanol. Rydym yn byw mewn byd rhyng-gysylltiedig lle na ellir mynd i'r afael â llawer o'r heriau mwyaf dybryd a wynebwn heb gyfnewid a chydweithredu rhwng pobl a gwledydd.
Mae'n niweidiol iawn i fuddiannau pobl sy'n gweithio os yw ffigyrau cyhoeddus yn meithrin ymdeimlad o anfodlonrwydd a rhaniadau at ddiben manteision gwleidyddol tymor byr. Yn hytrach, dylem fod yn cynnig atebion real ac ymarferol i'r anfanteision y mae pobl yn eu hwynebu, oherwydd yn y pen draw bydd yr atebion hynny o fudd i bob un ohonom, yma yng Nghymru ac o amgylch y blaned rydym i gyd yn ei rhannu.
Rydym yn sicr yn rhannu'r pryder a fynegwyd yn y cynnig gwreiddiol fod cymunedau Cymru wedi bod dan anfantais yn economaidd, gan gynnwys drwy echdynnu cyfoeth o adnoddau naturiol, a bod anfanteision o'r fath yn galw am weithredu gan y Llywodraeth i fynd i'r afael â hwy. Fodd bynnag, nid ydym yn credu ei bod yn iawn nac yn gyfrifol ceisio awgrymu bod tynged cymunedau Cymru wedi ei phennu gan batrymau hanesyddol o wrthdaro sectyddol, neu fod honiadau o'r fath yn adlewyrchu hanes cymhleth Cymru mewn unrhyw ffordd ystyrlon. Ac nid yw honiadau o'r fath yn cynnig unrhyw atebion ymarferol i'r materion a godwyd ychwaith.
Mae'r enghreifftiau penodol o echdynnu cyfoeth a godwyd yng nghynnig Plaid Cymru yn faterion go iawn y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu arnynt, gan fod cyhoeddiadau a datganiadau diweddar ar ynni, coedwigaeth a sero net i gyd wedi'u rhoi gerbron y Senedd. Nid gweithredwyr tramor gelyniaethus sy'n creu'r her a wynebwn wrth gyflawni'r newid y dymunwn ei weld, ond diffygion yn y setliad datganoli presennol, effaith y newidiadau eang yn yr amgylchedd polisi a grëwyd drwy adael yr Undeb Ewropeaidd, ac anhrefn yn y meysydd hyn a llawer o feysydd eraill a orfodir ar y wlad hon gan y Llywodraeth Geidwadol anfedrus a chywilyddus yn San Steffan.
Ni fydd ymdeimlad o erledigaeth neu bolisi economaidd llawgaead a gelyniaeth tuag at eraill yn sicrhau perchnogaeth a rheolaeth leol ar adnoddau naturiol, na gwaith teg a ffyniant i'n cymunedau. Ni fydd ychwaith yn denu ac yn cadw'r ddawn leol neu fyd-eang sydd eu hangen arnom yma yng Nghymru.
Mae fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, wedi cyflwyno cynigion radical, ymarferol ar gyfer diwygiadau cyfansoddiadol i'r Deyrnas Unedig, fel bod mwy o'r penderfyniadau sy'n effeithio ar Gymru, megis sut i ddosbarthu'r refeniw a godir gan Ystâd y Goron yng Nghymru, yn cael eu gwneud yma yng Nghymru. Gellid bwrw ymlaen â'r rhain yn awr, wrth gwrs. I esbonio i'n cyd-Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr, mae ein perthynas ag Ystâd y Goron yma yng Nghymru yn dda iawn, ac maent yn rheoli nifer fawr o adnoddau yma yng Nghymru yn wir. Yr hyn na allant ei wneud yw rhoi'r refeniw a gynhyrchir gan yr adnodd hwnnw yn ôl i ni, na derbyn cyfarwyddyd gan Lywodraeth Cymru ynghylch manteisio ar yr adnodd hwnnw. Felly, roedd Janet yn iawn i ddarllen y nifer fawr o bethau y mae Ystâd y Goron yn eu gwneud yn dda; yr hyn y mae'n methu ei ddeall yw bod yr holl elw ohono'n mynd yn syth yn ôl i San Steffan ac nad oes dim ohono'n dod yma. Mae'n amlwg mai dyna'r hyn rydym am ei ddatganoli i Gymru, felly credaf mai camddealltwriaeth allweddol yn yr ymchwil y mae'r Aelod yn dweud ei bod wedi'i wneud yw hynny.
O fethu gwneud hynny, byddai ethol Llywodraeth newydd yn San Steffan, wrth gwrs, yn rhoi cyfle pellach i ddiwygio'r Deyrnas Unedig mewn ffordd sy'n ein gwneud yn gryfach yn wyneb ein heriau polisi domestig, ac yn gryfach yn wyneb yr heriau byd-eang sy'n wynebu pawb ohonom, yn enwedig newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Lywydd, ni allaf gofio sawl gwaith y bu'n rhaid i mi egluro wrth Janet Finch-Saunders na allwch gytuno bod yna argyfwng hinsawdd a mynd ati wedyn i ladd ar bob polisi sy'n angenrheidiol i wneud unrhyw wahaniaeth i hynny. Ni wnaf eu hailadrodd yma, ond bydd yr Aelodau'n gwybod ei fod wedi'i gofnodi fy mod wedi gorfod dysgu'r Aelod gyferbyn na all neidio ar bob trol ac yna gwrthwynebu pob polisi a luniwyd i wneud i hynny ddigwydd.
Mae eironi hefyd yng nghynnig yr wrthblaid fod y dadleuon a gyflwynwyd yn adlewyrchu'r rhai a wnaed gan rai a ymgyrchodd dros dynnu'r DU o'r Undeb Ewropeaidd: yr ymdeimlad o gwyno am eraill ac addewid o ddigon ar ôl i'r pwerau tramor hynny gael eu rhoi'n ôl yn eu lle priodol. Wrth gwrs, mae'r realiti'n llawer mwy cymhleth, ac mae ein cymunedau a'n heconomi yn parhau i fod â chysylltiad agos â rhai ein cymdogion Ewropeaidd. Mae'r aflonyddwch economaidd sydd wedi deillio o ffordd anhrefnus Llywodraeth y DU o ymdrin â'n perthynas â'r UE wedi rhoi'r union gymunedau yr addawyd dyfodol gwell iddynt dan anfantais o ganlyniad, megis ffermwyr a physgotwyr Cymru. A defnyddiwyd hynny fel ffordd o danseilio sefydliadau y dibynnwn arnynt i ymateb i heriau byd-eang ein cyfnod ni, o Erasmus a'r confensiwn ar hawliau dynol, i fasnachu allyriadau a chadwraeth natur drawswladol drwy gynllun LIFE yr UE. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn, Lywydd, i annog Llywodraeth y DU i gael yr ymgynghoriad ar y cynllun masnachu allyriadau ar y gweill cyn gynted â phosibl. Nid oes dim o hyn yn anochel, ond efallai ei bod yn bosibl rhagweld na fyddai prosbectws sy'n seiliedig ar ragosodiadau ffug yn ceisio nac yn llwyddo i sicrhau'r manteision a addawyd gan y rhai sy'n ei gyflwyno.
Lywydd, er bod y frwydr dros gydraddoldeb yn real, nid yw dyfodol Cymru'n cael ei bennu gan anghyfiawnder y gorffennol na chan gynllwynion buddiannau allanol. Mae dyfodol gwell lle y caiff manteision adnoddau naturiol cyfoethog Cymru eu rhannu'n deg o fewn ein gafael os ydym yn barod gyda'n gilydd i anelu tuag ato; dyfodol lle y mae adnoddau naturiol Cymru wedi eu diogelu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol ac yn unol â'n cyfrifoldebau byd-eang, gan feithrin cymunedau cryf a gwydnwch economaidd mewn byd cythryblus. Rydym yn gweithredu fel Llywodraeth, gan weithio gyda chymunedau a busnesau yng Nghymru, yn ogystal â chyda Llywodraethau eraill a phartneriaid rhyngwladol, i sicrhau'r dyfodol hwn, a byddwn yn gwrthwynebu'n ffyrnig yr honiadau fod gosod cymunedau yn erbyn ein gilydd yn ddim byd heblaw strategaeth ffug ar gyfer mantais wleidyddol tymor byr, yn erbyn buddiannau'r bobl rydym i gyd yma i'w gwasanaethu ac yn erbyn buddiannau'r amgylchedd naturiol rydym i gyd yn dibynnu arno ym mhob cwr o'r byd. Diolch.
Rhun ap Iorwerth nawr i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am yr holl gyfraniadau. Mi wnaf i brosesu sylwadau'r Gweinidog a dod yn ôl at y rheini, o bosib, tuag at ddiwedd fy nghyfraniad i yn fan hyn.
Dwi a fy nghyd-Aelodau ar feinciau Plaid Cymru yn credu yng Nghymru. Rydyn ni'n uchelgeisiol dros Gymru, a dwi'n gobeithio y bydd pawb yn y Siambr yma yn dweud eu bod nhwythau'n cyd-fynd â hynny. Ond, beth sy'n ein gwahaniaethu ni, dwi'n meddwl, ar y meinciau yma ydy'n gweledigaeth ni am Gymru hyderus, deg a ffyniannus sy'n normal o annibynnol, sy'n gallu gwneud beth sy'n normal o ran defnyddio ei chryfderau a'i hadnoddau fel sylfaen i lunio'r dyfodol hwnnw. Ond, mae'r pwynt olaf yna'n un o'r pethau yna sy'n destun trafod wrth i bobl bwyso a mesur eu perthynas nhw efo'r drafodaeth ar ddyfodol Cymru. Mi wneith rhai ofyn efo diddordeb go iawn, wrth chwilio am ateb, 'Beth ydy'n hadnoddau ni? Oes gennym ni adnoddau o werth yma yng Nghymru?' Mi wneith eraill—a dwi'n edrych ar y meinciau sydd gyferbyn â fi, yn anffodus—rhoi o o fewn mwy o ddatganiad yn amlach na pheidio, 'Does gennym ni ddim adnoddau', neu i'w roi o'n blaen, 'Does gennym ni ddim byd gwerth ei gael, felly anghofiwch am lunio dyfodol gwell.' Mae'r ddadl y prynhawn yma, dwi'n meddwl, wedi bod yn fodd inni drafod beth ydy ein hadnoddau ni ac felly beth ydy'n potensial ni, fel y dywedodd Delyth Jewell yn ei geiriau agoriadol, ac o adnabod beth ydy rhai o'r adnoddau hynny, sut mae eu rheoli nhw er budd pobl Cymru a sut i atal y math o ecsbloetio, ie, rydyn ni yn anffodus wedi profi llawer gormod ohono fo dros y blynyddoedd.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for all of the contributions. I will process the comments made by the Minister and return to those perhaps towards the end of my contribution here.
I and my fellow Members on the Plaid Cymru benches believe in Wales. We are ambitious for Wales, and I hope that everybody in this Siambr would say that they, too, agree with that aim. But what differentiates us on these benches here, I think, is our vision for a confident, fair and prosperous Wales that is normally independent, that can do what is usual in terms of using its strengths and its resources as the foundation for its future. But the final point there is one of those topics of discussion as people weigh up their relationship with this debate on the future of Wales. Some will ask with genuine interest, in seeking a response, 'What are our resources? Do we have resources of value here in Wales?' Others—I'm looking at the benches opposite, unfortunately—will use it as a statement more often than not. They will say, 'We have no resources', or to put it plainly, 'We don't have anything worth having, so forget about a better future.' The debate this afternoon, I think, has been a way for us to discuss what our resources are and what our potential is, as Delyth Jewell said in her opening words, and in identifying some of those resources, how they can be managed for the benefit of the people of Wales and to prevent the kind of exploitation, yes, that we have unfortunately experienced far too much of over the years.
This wasn't tabled as a debate about independence. Yes, we on the Plaid Cymru benches are crystal clear in our version of an independent Wales, and our resources, the careful management of those resources for the benefit of all the people of Wales, form a big part of that. But, of course, controlling those resources as best we can, stopping exploitation, often by others outside Wales, of the resources that we have, I'd argue, is a pretty important element, even in the sub-optimal constitutional position that we find ourselves in now. And I'd hope everybody would agree with that, too.
But how interesting it is that, in its 'delete all' amendment, Welsh Government decides to pitch in with a defence of the current constitutional position, welcoming, in effect, the limiting of control over our resources. It's a topsy-turvy statement, that amendment, saying that the way to get most control over our resources is by not being in ultimate control of them. They say we're best served in the UK, with decisions affecting Wales made in Wales, when the same amendment says how appallingly badly the UK Government does things.
Only today in the House of Commons, the UK Secretary of State for Wales said there's no public appetite for devolution of the Crown Estate in Wales. I know devolution of the Crown Estate is something the Minister now warmly supports, and I appreciate her comments on that today, but let me tell you—let me translate for you, perhaps—what the Secretary of State meant today. What he meant was that the UK Government has no appetite for devolving the Crown Estate to Wales. As we've heard argued today, devolution of the Crown Estate would bring huge benefits to Wales, as Scotland is seeing—that staggering 25 GW of leased energy recently published by Crown Estate Scotland is quite remarkable.
I think it's very revealing that what I took out of the Member for Aberconwy's comments was that she believes we are not capable of being in control of those resources. I'll welcome it if she wants to put up a defence, but what I heard was that she does not believe we are capable of making good use of the devolution of Crown Estate powers.
Ni chyflwynwyd hon fel dadl ynglŷn ag annibyniaeth. Rydym ni ar feinciau Plaid Cymru yn gwbl glir yn ein fersiwn ni o Gymru annibynnol, ac mae ein hadnoddau, rheoli'r adnoddau hynny'n ofalus er budd holl bobl Cymru, yn rhan fawr o hynny. Ond wrth gwrs, byddwn yn dadlau bod rheoli'r adnoddau hynny yn y ffordd orau y gallwn, gan atal ecsbloetio'r adnoddau sydd gennym, yn aml gan eraill o'r tu allan i Gymru, yn elfen go bwysig, hyd yn oed yn y sefyllfa gyfansoddiadol lai na delfrydol rydym ynddi ar hyn o bryd. A byddwn yn gobeithio y byddai pawb yn cytuno â hynny hefyd.
Ond mae hi mor ddiddorol gweld bod Llywodraeth Cymru, yn ei gwelliant 'dileu popeth', yn penderfynu amddiffyn y sefyllfa gyfansoddiadol bresennol, gan groesawu, i bob pwrpas, y cyfyngiad ar reolaeth dros ein hadnoddau ni. Mae'r gwelliant hwnnw'n ddatganiad dryslyd sy'n dweud mai'r ffordd i gael y rheolaeth fwyaf ar ein hadnoddau yw peidio â chael rheolaeth lwyr arnynt. Maent yn dweud mai yn y DU y cawn ein gwasanaethu orau, gyda phenderfyniadau sy'n effeithio ar Gymru yn cael eu gwneud yng Nghymru, pan fo'r un gwelliant yn dweud pa mor ofnadwy o wael y mae Llywodraeth y DU yn gwneud pethau.
Heddiw ddiwethaf yn Nhŷ'r Cyffredin, dywedodd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Gymru nad oes awydd ymhlith y cyhoedd i ddatganoli Ystâd y Goron yng Nghymru. Gwn fod datganoli Ystâd y Goron yn rhywbeth y mae'r Gweinidog bellach yn ei gefnogi'n fawr, ac rwy'n gwerthfawrogi ei sylwadau ar hynny heddiw, ond gadewch imi ddweud wrthych—gadewch imi gyfieithu i chi, efallai—beth oedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn ei olygu heddiw. Yr hyn a olygai oedd nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw awydd i ddatganoli Ystâd y Goron i Gymru. Fel y clywsom heddiw, byddai datganoli Ystâd y Goron yn dod â manteision enfawr i Gymru, fel y mae'r Alban yn ei weld—mae'r 25 GW o gynhyrchiant ynni ar brydles a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Ystâd y Goron yr Alban yn rhyfeddol.
Credaf ei bod yn ddadlennol iawn mai'r hyn a ddysgais o sylwadau'r Aelod dros Aberconwy oedd ei bod yn credu nad ydym yn gallu rheoli'r adnoddau hynny. Byddaf yn ei groesawu os yw am amddiffyn hynny, ond yr hyn a glywais oedd nad yw'n credu y gallem wneud defnydd da o ddatganoli pwerau Ystâd y Goron.
Thank you for taking an intervention. Isn't it a fact that where we have devolution on all the powers with this Welsh Government here now—health, education, transport, infrastructure; I could go on, Rhun—if you have a look at how we have gone backwards in many of those, the failings are evident for the people of Wales, and indeed Aberconwy, to see?
Diolch am dderbyn ymyriad. Onid yw'n ffaith, lle y mae gennym ddatganoli'r holl bwerau gyda Llywodraeth Cymru yma yn awr—iechyd, addysg, trafnidiaeth, seilwaith; gallwn fynd ymlaen, Rhun—os edrychwch ar sut rydym wedi mynd tuag yn ôl mewn llawer o'r rheini, mae'r methiannau'n amlwg i bobl Cymru, ac Aberconwy yn wir?
I'll immediately ask if you want to come back on this. Are you saying now that you would like to get rid of devolution because you don't like some things another party over there does? I'm not in that party either. I'd love to get rid of them out of power, but we have the power in our own hands in Wales and we have that potential, and that is what we are seeking always. Carry on.
Fe ofynnaf i chi ar unwaith a ydych am ddod yn ôl ar hyn. A ydych yn dweud yn awr yr hoffech gael gwared ar ddatganoli oherwydd nad ydych yn hoffi rhai pethau y mae plaid arall draw acw yn eu gwneud? Nid wyf i yn y blaid honno ychwaith. Byddwn wrth fy modd yn cael gwared arnynt o rym, ond mae gennym y pŵer yn ein dwylo ein hunain yng Nghymru ac mae gennym y potensial hwnnw, a dyna rydym yn ei geisio bob amser. Ewch amdani.
Listen, we've had devolution for 22 years. We've also had a Labour Government propped up by Plaid Cymru and the odd Lib Dem, and what have we achieved? It's time for the people of Wales to allow the Conservatives to be here and have the levers of power and the finance to go with it. [Interruption.]
Gwrandewch, rydym wedi cael datganoli ers 22 mlynedd. Rydym hefyd wedi cael Llywodraeth Lafur yn cael ei chynnal gan Blaid Cymru ac ambell Ddemocrat Rhyddfrydol, a beth rydym wedi'i gyflawni? Mae'n bryd i bobl Cymru ganiatáu i'r Ceidwadwyr fod yma a chael yr ysgogiadau pŵer a'r cyllid i fynd gyda hynny. [Torri ar draws.]
You wouldn't believe that we were four and a half years away from an election, would you, at this point? Rhun ap Iorwerth.
Ni fyddech yn credu bod pedair blynedd a hanner i fynd cyn yr etholiad ar y pwynt hwn, fyddech chi? Rhun ap Iorwerth.
Isn't it again revealing that when we're talking about something so fundamentally important to the future of Wales, you cannot help but take up the temptation of politicising this in that way? When we are looking at releasing our potential, you need to be a little bit more serious in your politics.
The motion, as well as looking at the control that we could bring through the devolution of the Crown Estate, looks at other elements of control. We have mentioned the loss of hundreds of acres of land for forestry, planted by investors from outside of Wales to be used as carbon credits. It strips us of carbon credits that we need as a nation, and strips us too of the integrity of our communities—opportunities for our young people in farming, undermining of language. We're seeing the same thing with solar developments on Anglesey now. Solar can be a really important part of our renewable energy production, but let's be innovative in the way that we do it. What we have on Anglesey is proposal after proposal for thousands of acres of agricultural land earmarked for solar development by companies from outside Wales. 'Why here?' we ask. 'Oh, your land is cheaper than brownfield sites, thank you very much'. They'll wrest over farmed land, we're told, in Môn Mam Cymru, the mother of Wales, which has fed the nation for countless centuries. 'What about construction traffic as it's being built?', asked one constituent in another public meeting. 'Oh, don't worry, there'll be less farm traffic after it's built', came the unbelievable response. And the financial community benefit proposal from that particular solar farm was £50,000 over a 30-year life span of a solar farm. It's insulting and typifies the exploitation that we face.
Let me deal with the Minister's comments to close, and whether she'd add 'exploitation' to the list of words that she's not comfortable with. She felt that we were too ready to bear a grievance, to be victims. Listen, this is about saying, 'Let's move on from the past'. Let's look at a way of dealing with our own resources in a way that enables us to plan our future as a nation around it—not as victims, not with a grievance, but with real positivity. And let's build a partnership within this Senedd that can help deliver that better future.
We have, in the past, for whatever reason, not felt confident enough to challenge the exploitation—and I do use that again. Let's say that those days have now passed, and what we need to do now is look at our resources in the round, and how to make sure that they are used properly—yes, internationally, in partnership with partners from around the world, but for the benefit of our communities and our population.
Onid yw'n ddadlennol eto, pan fyddwn yn sôn am rywbeth mor sylfaenol bwysig i ddyfodol Cymru, na allwch help ond ildio i'r demtasiwn o wleidydda hyn yn y modd hwnnw? A ninnau'n edrych ar ryddhau ein potensial, mae angen i chi fod ychydig yn fwy difrifol yn eich gwleidyddiaeth.
Yn ogystal ag edrych ar y rheolaeth y gallem ei gael drwy ddatganoli Ystâd y Goron, mae'r cynnig yn edrych ar elfennau eraill o reolaeth. Rydym wedi sôn am golli cannoedd o erwau o dir ar gyfer coedwigaeth, tir a blannwyd gan fuddsoddwyr o'r tu allan i Gymru i'w defnyddio fel credydau carbon. Mae'n ein hamddifadu ni o gredydau carbon sydd eu hangen arnom fel cenedl, ac mae'n ein hamddifadu hefyd o gyfanrwydd ein cymunedau—cyfleoedd i'n pobl ifanc ym myd ffermio, tanseilio iaith. Gwelwn yr un peth gyda datblygiadau solar ar Ynys Môn yn awr. Gall solar fod yn rhan bwysig iawn o'n cynhyrchiant ynni adnewyddadwy, ond gadewch i ni fod yn arloesol yn y ffordd y'i gwnawn. Yr hyn sydd gennym ar Ynys Môn yw cynnig ar ôl cynnig ar gyfer miloedd o erwau o dir amaethyddol a glustnodwyd ar gyfer datblygiadau solar gan gwmnïau o'r tu allan i Gymru. 'Pam yma?' gofynnwn. 'O, mae eich tir yn rhatach na safleoedd tir llwyd, diolch yn fawr'. Clywn eu bod yn ymrafael dros dir fferm ym Môn Mam Cymru, sydd wedi bwydo'r genedl ers canrifoedd dirifedi. 'Beth am draffig adeiladu wrth iddo gael ei adeiladu?', gofynnodd un etholwr mewn cyfarfod cyhoeddus arall. 'O, peidiwch â phoeni, bydd llai o draffig fferm ar ôl iddo gael ei adeiladu', daeth yr ymateb anghredadwy. Ac roedd y cynnig budd cymunedol ariannol o'r fferm solar benodol honno yn £50,000 dros gyfnod oes fferm solar o 30 mlynedd. Mae'n sarhaus ac mae'n nodweddiadol o'r ecsbloetio a wynebwn.
Gadewch imi ymdrin â sylwadau'r Gweinidog i orffen, ac a wnaiff hi ychwanegu 'ecsbloetio' at y rhestr o eiriau nad yw'n gyfforddus â hwy. Teimlai ein bod yn rhy barod i leisio anfodlonrwydd, i fod yn ddioddefwyr. Gwrandewch, mae hyn yn ymwneud â dweud, 'Gadewch inni symud ymlaen o'r gorffennol'. Gadewch inni edrych ar ffordd o ymdrin â'n hadnoddau ein hunain mewn ffordd sy'n ein galluogi i gynllunio ein dyfodol fel cenedl o'i gwmpas—nid fel dioddefwyr, nid mewn anfodlonrwydd, ond yn wirioneddol benderfynol. A gadewch inni adeiladu partneriaeth yn y Senedd hon a all helpu i gyflawni'r dyfodol gwell hwnnw.
Yn y gorffennol, am ba reswm bynnag, nid ydym wedi teimlo'n ddigon hyderus i herio'r ecsbloetio—ac rwy'n defnyddio'r gair hwnnw eto. Gadewch inni ddweud bod y dyddiau hynny bellach wedi mynd, a'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn awr yw edrych ar ein hadnoddau yn eu holl agweddau, a sut i sicrhau y cânt eu defnyddio'n iawn—ie, yn rhyngwladol, mewn partneriaeth â phartneriaid o bob cwr o'r byd, ond er budd ein cymunedau a'n poblogaeth ni.
Lywydd, rydyn ni fel Aelodau Plaid Cymru yn falch o gael y cyfle i gyflwyno dadl fel hon yn Senedd ein gwlad ni. Rydyn ni wedi cael cyfle heddiw i amlinellu rhai o'r pethau sylfaenol yna rydyn ni'n meddwl a all ein galluogi ni i gryfhau seiliau Cymru y dyfodol. Ond, mae angen i'r Senedd yma weithredu ar ddiwedd y dydd—sylweddoli mai gennym ni, fel cynrychiolwyr pobl Cymru a chymunedau Cymru, y mae'r cyfrifoldeb i fynnu yr hawl i warchod ein hadnoddau amhrisiadwy. Does yna ddim ffiniau gwleidyddol na phleidiol ddylai ein gwahanu ni rhag ceisio gwireddu yr uchelgais hwnnw.
Llywydd, we as Plaid Cymru Members are very pleased to have the opportunity to put forward a debate like this one in our nation's Parliament, our Senedd. We've had an opportunity today to outline some of the fundamental issues that we believe could enable us to strengthen Wales's future foundations. But, this Senedd needs to take action, ultimately, to realise that we, as the representatives of the people of Wales and its communities, have the responsibility to demand the right to safeguard our priceless resources. There are no political thresholds or boundaries that should prevent us from trying to achieve that aim.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio. Rŷn ni nawr yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ond mae angen inni gymryd toriad byr gyntaf er mwyn paratoi yn dechnegol. Toriad, felly.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There is an objection. Therefore, I defer voting until voting time. That brings us to voting time, but we will need to take a short break to make technical preparations for the vote. So, a short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:22.
Plenary was suspended at 17:22.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:26, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:26, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Mabon ap Gwynfor ar reoliadau rhent. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mabon ap Gwynfor. Agor y bleidlais. O blaid 14, yn ymatal 22, ac yn erbyn 14. Felly, yn unol â'r canllawiau, mi fyddaf i yn pleidleisio yn erbyn ar y bleidlais gyfartal yna, ac felly mae'r bleidlais yn ei chyfanrwydd yn erbyn.
That brings us to voting time. The first vote this afternoon is on the debate on a Member's legislative proposal put forward by Mabon ap Gwynfor on rent controls. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mabon ap Gwynfor. Open the vote. In favour 14, 22 abstentions and 14 against. Therefore, in accordance with the guidance, I will cast my vote against the motion, given that the vote was tied, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Rheolaethau rhent, cyflwynwyd yn enw Mabon ap Gwynfor : O blaid: 14, Yn erbyn: 14, Ymatal: 22
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 6. Debate on a Member's Legislative Proposal: Rent control, tabled in the name of Mabon ap Gwynfor: For: 14, Against: 14, Abstain: 22
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Yr eitem nesaf i bleidleisio arno yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar wasanaethau canser. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote will be on the Welsh Conservatives debate on cancer services. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. In favour 15, no absentions, 35 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwasanaethau Canser. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7. Welsh Conservatives debate - Cancer services. Motion without amendment: For: 15, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd nesaf. Os derbynnir gwelliant 1 bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, dwi'n bwrw fy mhleidlais i hefyd yn erbyn, yn unol â'r canllawiau. Dwi'n cadarnhau, felly, ganlyniad y bleidlais yna: o blaid 25, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
We'll move therefore to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. In favour 25, no abstentions, 25 against. Therefore I exercise my casting vote against the amendment, in line with Standing Orders. So, the result is: in favour 25, no abstentions, 26 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 25, Against: 25, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 yw'r bleidlais nesaf, felly, yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly, dwi'n bwrw fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 2, ac felly canlyniad y bleidlais yn derfynol ar welliant 2 yw 25 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae gwelliant 2 hefyd wedi ei wrthod, a gan fod y cynnig a'r ddau welliant heb eu derbyn, yna does dim byd yn cael ei dderbyn a'i gefnogi yn y bleidlais a'r ddadl yna.
We'll move now to amendment 2, in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. The result of the vote is: in favour 25, no abstentions and 25 against. And therefore I exercise my casting vote against amendment 2, and the final result of the vote is: in favour 25, no abstentions and 26 against. Therefore, amendment 2 is also rejected, and as the motion and both amendments have not been agreed, then nothing is agreed on that particular motion.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Gwelliant 2, cflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Welsh Conservatives debate. Amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 25, Against: 25, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gawn ni weld sut aiff y ddadl Plaid Cymru ar adnoddau Cymru. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
We'll see how things go on the Plaid Cymru debate on Welsh resources, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 39 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. dadl Plaid Cymru - Adnoddau Cymru. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Plaid Cymru debate - Welsh resources. Motion without amendment: For: 11, Against: 39, Abstain: 0
Motion has been rejected
Pleidlais ar welliant 1 nesaf, felly—gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 1, ac felly canlyniad y bleidlais yn derfynol yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae'r gwelliant wedi ei wrthod. Fe wrthodwyd y cynnig, ac felly fe wrthodwyd y cwbl.
A dyna ni, dyna ddiwedd ar ein cyfnod pleidleisio, diolch byth, ac ie, dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio am y prynhawn yma.
We'll now move to a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. 25 in favour, no abstentions and 25 against. And therefore I exercise my casting vote to vote against amendment 1. Therefore, the final result is that there were 25 in favour, no abstentions and 26 against. The amendment is therefore not agreed. The motion was also not agreed, and nothing has therefore been agreed.
And that concludes voting time for today, thank goodness. So, that concludes voting time for this afternoon.
Eitem 8. Dadl Plaid Cymru. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Cadeirydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Plaid Cymru debate. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 25, Against: 25, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Mi fyddwn ni'n symud ymlaen nawr, achos mae darn o waith eto i'w gwblhau: y ddadl fer y prynhawn yma gan Mabon ap Gwynfor ar y testun, 'Po fwyaf rwy'n ymarfer, y mwyaf lwcus yr ydw i: cyfleusterau chwaraeon yn ein cymunedau gwledig'. Felly, dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i gyflwyno'i ddadl, a dwi'n galw ar Aelodau, os ydyn nhw'n gadael y Siambr—
And we will now move on, because we do have an agenda item remaining: the short debate to be introduced by Mabon ap Gwynfor on the topic, 'The more I practice, the luckier I am: sports facilities in our rural communities'. And I call on Mabon ap Gwynfor to speak to the topic he has chosen, and I urge Members, if they are leaving the Chamber—
If Members are leaving the Chamber, do so quietly. Mabon ap Gwynfor.
Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n dawel. Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi wedi cytuno i bum Aelod arall gymryd rhan yn y drafodaeth wedyn. Mae James Evans, Sam Kurtz, Jane Dodds, Sam Rowlands a Laura Anne Jones wedi mynegi diddordeb i gyfrannu, a dwi'n ddiolchgar iddyn nhw am hynny.
Llywydd, nid yn aml mae Aelod yn cael cyfle i gyflwyno dadleuon ar lawr ein Senedd, a heddiw dwi'n cael y fraint o gyflwyno dwy ddadl ar faterion gwahanol iawn, ond eto pwysig i fy etholwyr i yn Nwyfor Meirionnydd, ac yn wir i bobl drwy Gymru benbaladr. Dwi'n ddiolchgar nad oes yna bleidlais ar ddiwedd hyn, felly byddaf i ddim yn crio drwy'r nos yn dilyn canlyniad y bleidlais ddiwethaf. [Chwerthin.]
Ond i fynd ymlaen at y teitl: 'Po fwyaf dwi'n ymarfer, y mwyaf lwcus yr ydw i'. Dyna ydy pennawd y ddadl yma heddiw. Mae'n siŵr eich bod chi gyd wedi dod ar draws y dywediad yma ar ryw ffurf neu'i gilydd dros y blynyddoedd. Mae'n ansicr, mewn gwirionedd, beth ydy gwraidd y dywediad, ond dywed rhai mai Gary Palmer ydy awdur y dywediad, a'i bathodd e mewn gwirionedd. Ond pwy bynnag ddaru fathu'r dywediad, mae'n berffaith glir beth ydy'r neges: os am lwyddo mewn unrhyw faes, yn enwedig chwaraeon, mae'n rhaid ymarfer, ymarfer ac ymarfer er mwyn perffeithio eich crefft. Daw hyn â fi at grynswth y ddadl yma, sef y diffyg adnoddau sydd yn ein cymunedau gwledig er mwyn galluogi pobl i berffeithio eu dawn a mynd ymlaen i gystadlu ar y lefel uchaf.
Er mwyn medru ymarfer a pherffeithio dawn, mae'n rhaid wrth adnoddau; mae'n sefyll i reswm. Rŵan, bydd rhai yn pwyntio allan i rai arwyr athletaidd a ddaeth o gefndir difreintiedig cyn llwyddo yn eu maes lwyddo, a hynny er gwaethaf y cefndir yna, ac mae yna enghreifftiau clodwiw o bobl o'r fath. Ond, ar y cyfan, eithriadau ydy'r bobl yma. Dydy o ddim syndod mai'r gwledydd sy'n buddsoddi fwyaf yn eu hadnoddau ac yn eu hathletwyr sydd yn llwyddo i ennill y medalau ym mha bynnag faes. Mae'r un yn wir ar bob lefel, boed yn chwaraeon rhyngwladol neu ar y lefel mwyaf lleol. I unrhyw un sydd yn amau gwerth buddsoddiadau bach, rhaid ichi ond dilyn yr hyfforddwr seiclo llwyddiannus o Ddeiniolen, David Brailsford, a oedd yn hyrwyddo yr enillion ymylol—y marginal gains. Mae'r pethau bychan, chwedl Dewi Sant, yn gwneud gwahaniaeth.
Thank you, Llywydd. I have agreed that five other Members should take part in this discussion. James Evans, Sam Kurtz, Jane Dodds, Sam Rowlands and Laura and Jones have expressed an interest in contributing, and I'm very grateful to them for that.
Llywydd, it isn't every day that a Member has an opportunity to put forward debates in our Senedd, and today I have the honour of putting forward two debates on very different issues, yet very important issues for my constituents in Dwyfor Meirionnydd and, indeed, to people across Wales. I'm grateful that there isn't a vote at the end of this debate, following what happened with the previous debate. [Laughter.]
But to go on to the title of my short debate: 'The more I practice, the luckier I am'. That's the title of today's debate. I'm sure that you will have come across this expression in some form or another over the years. Its origins are unclear, truth be told. Some say that Gary Palmer is the true author. But whoever coined the phrase, its message is perfectly clear: if we are to succeed in any field, especially sport, we must practice, practice and practice to perfect our craft. That brings me to the thrust of this debate, which is the lack of resources in our rural communities to enable people to refine their talents and to go on to compete at the very highest level.
To be able to practice and perfect talent, resources must be available; that stands to reason. Now, some will point to athletes from disadvantaged backgrounds who triumphed in their fields, despite their backgrounds, and there are laudable examples of this, of course. But, on the whole, they are exceptions to the rule. It's no surprise that it's the countries that invest most in their resources and athletes that succeed in winning medals in whichever field that might be. The same is true on every level, be it international sport or on a more local level. To anyone who doubts the value of small investments, you only have to follow the successful cycling coach from Deiniolen, David Brailsford, who promoted the marginal gains. The little things, as St David said, make a difference.
Cefais y pleser o fynd i siarad efo criw o ddisgyblion Ysgol Glan y Môr, Pwllheli, tua 10 niwrnod yn ôl—sôn am bobl wybodus, chwilfrydig a serchog. Roedd hi'n bleser cael bod yn eu cwmni. Ta waeth, dyma un ohonyn nhw, Elan Davies, yn gofyn i fi:
'Dwi wrth fy modd efo chwaraeon'—
meddai Elan—
'ond yn gweld diffyg cyfleoedd cyfartal i ferched. Pa gyfleoedd ydych chi'n eu gweld sydd i ferched yng Nghymru ym myd chwaraeon, a thu hwnt i hynny, yn eu bywydau o ddydd i ddydd?'
Nid pwynt gwleidyddol er mwyn ennill pwyntiau gwleidyddol oedd hyn gan Elan, ond profiad byw go iawn ein pobl ifanc yng nghefn gwlad Cymru heddiw, ac—a gadewch imi gael y dudalen iawn—mae'n siarad i'r gwelliant a gyflwynodd Heledd Fychan i ddadl yma ar lawr y Senedd ynghylch chwaraeon nôl ym mis Mehefin. Ac mae Elan yn dweud y gwir. Yn fuan ar ôl i mi gael fy ethol, fe gysylltodd clwb pêl-droed merched Porthmadog â fi, a gofyn am unrhyw gymorth posib er mwyn gwella'r adnoddau oedd ar eu cyfer nhw yn Port, gan nad oedd ganddyn nhw gae chwarae 3G, ac yn aml iawn yn y gaeaf roedd yn rhaid atal ymarferion a mynd i chwarae yn rhywle arall gan fod y cae yn llawer yn rhy fwdlyd.
Neu beth am nofio? Mae gennym ni glybiau nofio rhagorol yn y gogledd, ac mae rhai o'r hyfforddwyr yn dweud wrthyf fi fod yna dalent aruthrol yn y gogledd. Ond os ydy un ohonyn nhw am gyrraedd safon cystadlu uwch, yna mae'n rhaid iddyn nhw deithio lawr i Abertawe, a'r teulu oll yn gorfod mynd lawr am amser maith dros benwythnos hir a thalu am westy a thalu am aros yn Abertawe ar gyfer cyfnod yr hyfforddi. Pam hynny? Oherwydd nad oes gennym ni bwll nofio maint Olympaidd yn y gogledd, ac mae'n rhaid cael adnodd o'r fath er mwyn medru mynd a chystadlu ar lefel uwch.
Mae Dwyfor Meirionnydd, yn wir mae Cymru yn ffodus iawn i gael traethau lu a hardd efo llanw a thrai a surf, ac sydd yn cael eu hadnabod i fod ymhlith y traethau gorau ar gyfer syrffio. Ond er mwyn sicrhau bod y dalent leol yma yn medru cyrraedd y lefel nesaf, a gweld mwy o bobl yn syrffio yng Nghymru ac yn cystadlu ar lefel ryngwladol, mae'n rhaid sicrhau hyfforddwyr ac mae'n rhaid i bobl o bob cefndir gael mynediad i'r gamp.
Yn yr un modd, seiclo—boed yn seiclo ffordd neu'n seiclo mynydd, a phob math arall. Mae gennym ni record i ymfalchïo ynddo yma yng Nghymru, gyda chlybiau seiclo newydd wedi datblygu yn sgil llwyddiannau Geraint Thomas. Ces i'r fraint o ymweld â chanolfan ragorol Beicio Dyfi, yr Athertons, yn fy etholaeth yn ddiweddar, sydd yn denu miloedd o bobl ar draws Cymru, heb sôn, wrth gwrs, am y gwaith gwych gan Antur Stiniog neu yng Nghoed y Brenin yn Nwyfor Meirionnydd.
Mae gennym ni dirwedd ac adnoddau rhagorol, ond mae'n broses ddrud, ac mae llawer o bobl yn methu â chael mynediad i feicio oherwydd eu hamgylchiadau ariannol. Mae'n rhaid sicrhau bod pobl yn medru cael mynediad i'r meysydd yma i gychwyn, er mwyn cael blas ar y maes, yna'n medru ymarfer, perffeithio'u dawn a mynd ymlaen i bethau mwy.
Yr enghraifft amlycaf, wrth gwrs, o'r methiant ydy'r methiant i sefydlu rhanbarth rygbi cystadleuol yn y gogledd, a chreu llwybr clir i dalent leol fedru datblygu drwy'r rhengoedd. Mae yna blant a phobl ifanc efo doniau di-ri yng Nghymru wledig, o baffio, i nofio, i bêl-droed, ond yn amlach na pheidio, dyw'r adnoddau angenrheidiol ddim wedi cael eu rhoi i mewn, a dydy'r doniau yma ddim yn medru cyrraedd eu llawn botensial. Wrth gwrs, mae'r rhesymeg o blaid gwneud y buddsoddiad yma yn fwy o lawer na chwilio am fri a chlod lleol. Fel y clywsom yn y ddadl ar ordewdra yr wythnos diwethaf, mae yna fuddiannau iechyd lu i'w cael o ddatblygu adnoddau chwaraeon yn ein cymunedau gwledig hefyd.
Rŵan, gadewch inni edrych ar Norwy am ysbrydoliaeth. Mae Norwy wedi dechrau cynhyrchu llu o athletwyr llwyddiannus. Nid yn unig eu bod nhw'n debygol o guro yn y Gemau Olympaidd y Gaeaf yn Beijing eleni, ond mae ganddyn nhw chwaraewyr tenis, golff, pêl-droed, ac eraill yn dod i'r fei. Sut? Oherwydd yn Norwy maen nhw'n gweithredu polisi 'pleser chwaraeon i bawb'—the joy of sports for all—gyda phlant yn cael eu hannog i gymryd rhan mewn cymaint o chwaraeon â phosib, a phrisiau cymryd rhan yn cael eu cadw'n isel gan y Llywodraeth. Ymhellach i hyn, dengys gwaith ymchwil yn Norwy fod datblygu rhaglenni chwaraeon yn y cymunedau gwledig wedi denu merched ifanc o gefndiroedd sosioeconomaidd difreintiedig, gan roi cyfleon i bobl na fyddai wedi eu cael ffordd arall.
Felly, dwi'n croesawu cyhoeddiad y Gweinidog fis diwethaf ynghylch y buddsoddiad o rai miliynau o bunnoedd fydd yn cael ei roi mewn, er enghraifft, meysydd 3G, ac, yn wir, dwi'n disgwyl clywed y datganiad yna'n cael ei gyhoeddi unwaith eto yma heddiw, ond dwi'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog sicrhau bod canran teg o'r pres yma am gael ei wario ar adnoddau yn y cymunedau gwledig. Hoffwn i hefyd glywed pa gynlluniau uchelgeisiol sydd efo'r Llywodraeth er mwyn cynorthwyo â datblygu pwll nofio maint Olympaidd, neu felodrom, neu ddatblygu canolfan ar gyfer chwaraeon yn ymwneud â'r môr yn ein cymunedau gwledig. Beth ydy uchelgais y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod yna lwybr clir ar gael i blant Cymru er mwyn medru dilyn eu breuddwydion a datblygu eu doniau cynhenid?
Fe hoffwn glywed yn benodol ateb y Gweinidog i gwestiwn Elan: pa gyfleoedd ydych chi'n eu gweld sydd i ferched yng Nghymru, ac yng Nghymru wledig yn enwedig, ym myd chwaraeon a thu hwnt i hynny yn eu bywydau o ddydd i ddydd? Ac yn olaf, a wnaiff y Gweinidog ymuno â fi ac Elan ar ymweliad efo un o gymunedau Dwyfor Meirionnydd—efallai Pwllheli, cymuned Elan ei hun—er mwyn gweld y dalent ryfeddol sydd gennym ni yno, er mwyn gweld yr anghenion buddsoddi? Diolch yn fawr iawn.
I had the pleasure of going to speak to a group of pupils at Ysgol Glan y Môr, Pwllheli, about 10 days ago—talk about informed, curious and welcoming young people. It was a pleasure to be in their company. Anyway, one of them, Elan Davies, asked me the following question:
'I love sport'—
Elan said—
'but I see a lack of equal opportunity for young women. What opportunities do you see for girls in Wales in the world of sport, and beyond this, in their daily lives?'
Now, this isn't a political point or political point scoring, but these are the real lived experiences of our young people in rural Wales today, and it speaks to the amendment put forward by Heledd Fychan in a debate here at the Senedd on sport back in June. And Elan is speaking the truth. Shortly after being elected, Porthmadog women's football club contacted me to ask for any support possible to improve the resources available to them in Porthmadog, as they didn't have a 3G pitch, and very often during the winter they had to cancel training sessions and had to go play elsewhere because the pitches were far too muddy.
What about swimming? We have excellent swimming clubs in north Wales, and some of the coaches have spoken to me about the incredible talent we have there. But if one reaches the highest level of competition, they have to travel down to Swansea, and their families have to take time off work and pay for accommodation in Swansea for that period of training. And why? Well, because we don't have an Olympic-sized pool in the north of Wales, and such a resource is vital to be able to progress and compete at the highest level.
Dwyfor Meirionnydd, and indeed Wales, are very fortunate to have many beautiful beaches, with tides that produce waves and surf that are recognised as being amongst the best for surfing. But to ensure that this local talent can reach the next level, and to see more surfers from Wales competing on the international stage, we must ensure that the coaches are here and that people of all backgrounds can access the sport.
The same is true for cycling, be it road cycling or mountain biking, and every other kind. We have a record to be proud of, with new cycling clubs burgeoning following Geraint Thomas's success. I had the privilege of visiting the wonderful Beicio Dyfi centre, Athertons, in my constituency recently, which attracts thousands of people from across the globe, not to mention the excellent work being done by Antur Stiniog or Coed y Brenin in Dwyfor Meirionnydd.
We have an extraordinary landscape and natural resources, but it is an expensive process, and many people cannot take up cycling because of their financial circumstances. We must ensure that people can access these sports at an early stage, so that they can try them out, or practice before going on to bigger things having perfected their talent.
The most prominent of example of failure, of course, is the failure to establish competitive regional rugby in north Wales, and create a clear pipeline for local talent to be able to develop through the ranks. There are children and young people with all kinds of sporting talents in Wales, from boxing, to swimming, to football, but more often than not the vital resources and facilities haven't been provided to enable these talents to reach their full potential. Of course, the rationale for making this investment is much greater than seeking local prestige and praise. As we heard in the debate on obesity last week, there are a whole host of health benefits to be had from developing sporting facilities in our communities.
Now, let's look to Norway for inspiration. Norway has started to produce many successful athletes. Not only are they expected to top the table at the Winter Olympics in Beijing this year, but they have tennis players, golfers, footballers and other sportspeople coming to the fore. How? Because in Norway, they have implemented a policy called 'the joy of sports for all', where children are encouraged to take part in as many sports as possible and the cost of participation kept low by the Government. Furthermore, research from Norway shows that developing sporting programmes in rural areas had attracted young women from disadvantaged socioeconomic backgrounds, giving opportunities to them and to people who otherwise would not have received them.
So, I welcome the Deputy Minister's recent announcement on the investment of some millions of pounds that will be given, and I look forward to hearing that announcement being reconfirmed today, but what I would like to hear today is whether the Minister will ensure that a fair proportion of this funding will be spent on developing facilities in rural Wales. I'd also like to hear what ambitious plans the Government has to assist in the development of an Olympic-sized swimming pool in north Wales, or a velodrome or a centre for sea sports in our rural areas. What is the Government's aspiration to ensure that there are clear pathways for the children of Wales to be able to pursue their dreams and develop their inherent talents?
I would like to hear specifically the Minister's response to Elan's question, namely what opportunities she perceives are there for young women in Wales, and in rural Wales in particular, with regard to sport and beyond that in their daily lives. And finally, will the Deputy Minister join me and Elan on a visit to one of the communities of Dwyfor Meirionnydd—perhaps Pwllheli, Elan's own community—to see the extraordinary talent that we have there, and also to see the need to invest. Thank you.
Mae pum person y mae Mabon ap Gwynfor wedi cytuno i rannu ei amser â nhw. Os gall pawb fod yn gryno o fewn y funud, yna bydd amser i'r pump. James Evans.
Mabon has agreed to share his time with five individuals. If you could all be brief and keep to a minute, then I can call all five. James Evans.
I'll try, Llywydd. Diolch. I'd like to thank Mabon ap Gwynfor—
Fe geisiaf, Lywydd. Diolch. Hoffwn ddiolch i Mabon ap Gwynfor—
You will do more than try. [Laughter.]
Fe wnewch chi fwy na cheisio. [Chwerthin].
I'll try. I thank Mabon ap Gwynfor for bringing this debate forward. The more I practice, the luckier I am, but as somebody who practices darts a lot, I'm not sure that's quite true on a Friday night. [Laughter.] But in our community, our sports facilities are the heart of the community, whether that be rugby clubs, football clubs, netball clubs, cricket, bowls—you name it, they are the heart. I was very fortunate to be a part of Gwernyfed RFC in Talgarth, the great community sports club that has a women's side and all the junior sides and does fantastically well. That club taught me a number of things: it taught me respect, it taught me team work, it taught me to appreciate other people and also how to have a very good time.
Our clubs provide the opportunities for young people to come together. They build community cohesion and help the well-being agenda and help improve the health and well-being of the nation. And I agree with you, Mabon, that more resources should be put into rural communities, because we've all seen how our young sports stars have to go to the towns and the cities to actually access the sports facilities they need to reach their potential. And I do urge the Minister, as you have done, to make sure that those resources make their way to rural communities so that those young people there can reach their potential. Diolch, Llywydd.
Fe geisiaf. Diolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r ddadl hon. Po fwyaf rwy’n ymarfer, y mwyaf lwcus yr ydw i, ond fel rhywun sy'n ymarfer chwarae dartiau'n aml, nid wyf yn siŵr a yw hynny'n hollol wir ar nos Wener. [Chwerthin.] Ond yn ein cymuned ni, ein cyfleusterau chwaraeon yw calon y gymuned, boed hynny'n glybiau rygbi, clybiau pêl-droed, clybiau pêl-rwyd, criced, bowls—beth bynnag, hwy yw calon y gymuned. Roeddwn yn ffodus iawn i fod yn rhan o Glwb Rygbi Gwernyfed yn Nhalgarth, y clwb chwaraeon cymunedol gwych sydd â thîm merched a thimau iau ac sy'n gwneud yn arbennig o dda. Dysgodd y clwb hwnnw nifer o bethau i mi: dysgodd barch i mi, dysgodd i mi am waith tîm, dysgodd i mi werthfawrogi pobl eraill a hefyd sut i gael amser da iawn.
Mae ein clybiau yn darparu cyfleoedd i bobl ifanc ddod at ei gilydd. Maent yn meithrin cydlyniant cymunedol, yn helpu'r agenda llesiant ac yn helpu i wella iechyd a llesiant y genedl. Ac rwy'n cytuno, Mabon, y dylid darparu mwy o adnoddau mewn cymunedau gwledig, oherwydd rydym i gyd wedi gweld sut y mae'n rhaid i'n sêr chwaraeon ifanc fynd i'r trefi a'r dinasoedd i allu defnyddio'r cyfleusterau chwaraeon sydd eu hangen arnynt i gyflawni eu potensial. Ac rwy'n annog y Gweinidog, fel y gwnaethoch chi, i sicrhau bod yr adnoddau hynny'n mynd i gymunedau gwledig fel y gall y bobl ifanc yno gyflawni eu potensial. Diolch, Lywydd.
Diolch i'r Aelod o Ddwyfor Meirionnydd am y cyfle i gyfrannu.
Thank you to the Member for Dwyfor Meirionnydd for the opportunity to contribute.
As someone who's played a whole host of sports throughout their life, from football, golf, tennis, rugby, cricket and everything else in between, this debate got me thinking back to what it was like growing up in rural west Wales. And it was often more jumpers for goalposts than Millennium Stadium—Principality Stadium, forgive me—or Celtic Manor or Lord's cricket ground. And one thing that really struck me is that what facilities clubs do have they take great pride in, and I think that that is something that is really a testament to the volunteers, without whom many of these community clubs wouldn't exist. Volunteers who give up their time for free, mowing pitches, sweeping changing rooms, washing playing kit or even ferrying kids around the area so that they can go and play sport and keep fit. Without these volunteers, we wouldn't have grass-roots sports here in Wales, so I'd just like to take the opportunity to thank every volunteer from every corner of Wales for everything that they do in ensuring that grass-roots sport in Wales is as strong as it can be. Diolch.
Fel rhywun sydd wedi chwarae llu o chwaraeon drwy gydol eu hoes, o bêl-droed, golff, tenis, rygbi, criced a phopeth arall yn y canol, mae'r ddadl hon wedi gwneud i mi gofio'r profiad o dyfu i fyny yng nghefn gwlad gorllewin Cymru. Ac yn aml roedd yn fwy o siwmperi fel pyst gôl nag ydoedd o Stadiwm y Mileniwm—Stadiwm Principality, maddeuwch imi—neu Celtic Manor neu faes criced Lord's. Ac un peth a'm trawodd yn amlwg iawn yw bod y clybiau'n ymfalchïo'n fawr yn y cyfleusterau sydd ganddynt, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sy'n dyst i waith y gwirfoddolwyr, na fyddai llawer o'r clybiau cymunedol hyn yn bodoli hebddynt. Gwirfoddolwyr sy'n rhoi eu hamser am ddim, yn torri gwair y caeau, yn brwsio lloriau ystafelloedd newid, yn golchi citiau chwarae neu hyd yn oed yn cludo plant o amgylch yr ardal fel y gallant fynd i ymarfer chwaraeon a chadw'n heini. Heb y gwirfoddolwyr hyn, ni fyddai gennym chwaraeon llawr gwlad yma yng Nghymru, felly hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i bob gwirfoddolwr o bob cwr o Gymru am bopeth a wnânt i sicrhau bod chwaraeon llawr gwlad yng Nghymru mor gryf ag y gall fod. Diolch.
Jane Dodds.
Jane Dodds.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch hefyd i Mabon, a diolch am y cyfle i gyfrannu yn y ddadl yma.
Thank you very much, Llywydd, and thank you to Mabon, and thank you for the opportunity to contribute to this debate.
Just another angle—I won't repeat what's been said and I have no claim to any sporting abilities either—I asked a young person in a little village called Llandinam, which has 911 people, in Montgomeryshire, what would help him and what did help him when he was growing up in terms of involvement in sports activities, and he said 'youth workers'. And so I'd just like to pitch here for more youth workers. We've seen a massive decline in youth workers across Wales, and it does make a difference in order to engage young people from different communities in order to be able to take part in sports. I was very lucky to visit Shedz in Blaenau Ffestiniog where they've got an amazing set-up there of youth workers who are engaging with young people. So, let's move forward as soon as we can, but let's look at how we can also get more youth workers to engage with young people to allow them to take part in sports activities. Diolch yn fawr iawn.
Un safbwynt arall—ni wnaf ailadrodd yr hyn a ddywedwyd ac nid oes gennyf unrhyw alluoedd chwaraeon ychwaith—gofynnais i berson ifanc mewn pentref bach o'r enw Llandinam, sydd â 911 o bobl, yn sir Drefaldwyn, beth a fyddai'n ei helpu a beth a wnaeth ei helpu pan oedd yn tyfu i fyny i gymryd rhan mewn gweithgareddau chwaraeon, a dywedodd 'gweithwyr ieuenctid'. Ac felly hoffwn alw am fwy o weithwyr ieuenctid. Rydym wedi gweld dirywiad enfawr yn nifer y gweithwyr ieuenctid ledled Cymru, ac mae'n gwneud gwahaniaeth o ran cynnwys pobl ifanc o wahanol gymunedau a'u galluogi i gymryd rhan mewn chwaraeon. Roeddwn i'n lwcus iawn i ymweld â Shedz ym Mlaenau Ffestiniog lle y mae ganddynt drefn anhygoel yno gyda gweithwyr ieuenctid yn ymgysylltu â phobl ifanc. Felly, gadewch inni symud ymlaen cyn gynted ag y gallwn, ond gadewch inni edrych hefyd ar sut y gallwn gael mwy o weithwyr ieuenctid i ymgysylltu â phobl ifanc i'w galluogi i gymryd rhan mewn gweithgareddau chwaraeon. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Mabon ap Gwynfor for submitting this really important debate and allowing me to speak. It's great to have a ringside seat on the issue of sports facilities in our rural communities.
As outlined so far in debate, sport is so crucial for rural communities, especially at grass-roots level, including the region that I represent in north Wales, and we know that sport is vital for people's mental and physical well-being. It brings communities, friends and families together; for some, it simply provides purpose. But, without these suitable facilities, it's either impossible for people to take part or, as we know, they have to travel many hours to simply enjoy a sport they want to partake in. Of course, on top of the grass-roots benefits to having good rural sports facilities, we must be looking to inspire a generation who are our future sporting stars—the ones who will win us the six nations, the ones who will win the world cups and Olympic medals, or even become crown green bowls champions. So, to conclude, Llywydd, it's vital that we don't miss an open goal here, that we hit the back of the net in ensuring sporting facilities are made available in our rural communities, ensuring Wales continues to punch above its weight in sport.
Diolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r ddadl bwysig iawn hon a chaniatáu i mi siarad. Mae'n wych bod yma i glywed trafodaeth ar fater cyfleusterau chwaraeon yn ein cymunedau gwledig.
Fel yr amlinellwyd hyd yma yn y ddadl, mae chwaraeon mor hanfodol i gymunedau gwledig, yn enwedig ar lawr gwlad, gan gynnwys y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yng ngogledd Cymru, a gwyddom fod chwaraeon yn hanfodol ar gyfer llesiant meddyliol a chorfforol pobl. Mae'n dod â chymunedau, ffrindiau a theuluoedd at ei gilydd; i rai, mae'n rhoi pwrpas. Ond heb y cyfleusterau addas hyn, mae naill ai'n amhosibl i bobl gymryd rhan neu, fel y gwyddom, mae'n rhaid iddynt deithio oriau lawer i fwynhau chwaraeon y maent eisiau cymryd rhan ynddynt. Wrth gwrs, ar ben y manteision llawr gwlad o gael cyfleusterau chwaraeon da yn ein hardaloedd gwledig, rhaid inni geisio ysbrydoli cenhedlaeth o sêr chwaraeon y dyfodol—y rhai a fydd yn ennill y chwe gwlad i ni, y rhai a fydd yn ennill cwpanau byd a medalau Olympaidd, neu hyd yn oed yn dod yn bencampwyr bowls lawnt anwastad. Felly, i gloi, Lywydd, mae'n hanfodol nad ydym yn methu gôl agored yma, ein bod yn taro cefn y rhwyd a sicrhau bod cyfleusterau chwaraeon ar gael yn ein cymunedau gwledig, a gwneud yn siŵr fod Cymru'n parhau i wneud yn well na'r disgwyl mewn chwaraeon.
The Chamber's not taking all that well to all your puns and jokes there. Laura Jones.
Nid yw'r Siambr yn hoff iawn o'ch holl chwarae ar eiriau a'ch jôcs. Laura Jones.
Thank you, and thank you, Mabon, for raising this important subject. It's something I've raised continually ever since I've been a politician. And, as chair of the cross-party group on sport, I want to reassure you that there's complete consensus across this Chamber that facilities are an absolute key priority for all of us. They need to be changed. They are in disrepair, they are completely out of date or they're non-existent, particularly in rural areas. It's an absolute must that we look into it.
I was secretary of a junior football club, and literally everything closes down in the winter, because the pitches are so bad. There are no 3G facilities within a 20-mile radius, for example. It's not good enough for our young people, or any age, really, to have that lack of facilities. If we are serious about creating future stars, then we need to be serious about improving our facilities. I swam for Wales in Pontypool Dolphins, as it happens. So, seven days a week I was swimming, and my parents had to take me from Usk to Pontypool and back seven days a week. That's a massive commitment, and I was lucky that they were able to do that, otherwise I would never have had the opportunities that I had. So, travel is something that we absolutely need to look into in terms of getting people to these things if we can't place those facilities on doorsteps. I just want to say thank you for bringing—. I think it's just a perfect subject to talk about, because practise, practise, practise does make perfect, and it will create our future stars. And without anything to practise on, we won't create them. So, thank you for bringing this debate.
Diolch, a diolch, Mabon, am godi'r pwnc pwysig hwn. Mae'n rhywbeth rwyf wedi'i godi'n barhaus ers i mi fod yn wleidydd. Ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar chwaraeon, hoffwn eich sicrhau bod consensws llwyr ar draws y Siambr fod cyfleusterau'n flaenoriaeth allweddol i bob un ohonom. Mae angen eu newid. Maent mewn cyflwr gwael, maent yn hen ffasiwn neu nid ydynt yn bodoli, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Mae'n rhaid inni edrych i mewn i hyn.
Roeddwn yn arfer bod yn ysgrifennydd clwb pêl-droed iau, ac yn llythrennol mae popeth yn cau yn y gaeaf am fod y caeau mor wael. Nid oes unrhyw gyfleusterau 3G o fewn 20 milltir, er enghraifft. Nid yw diffyg cyfleusterau o'r fath yn ddigon da i'n pobl ifanc nac i bobl o unrhyw oedran mewn gwirionedd. Os ydym o ddifrif ynghylch creu sêr y dyfodol, mae angen inni fod o ddifrif ynghylch gwella ein cyfleusterau. Roeddwn yn arfer nofio dros Gymru gyda'r Pontypool Dolphins fel mae'n digwydd. Felly, roeddwn yn nofio saith diwrnod yr wythnos, ac roedd yn rhaid i fy rhieni fynd â mi o Frynbuga i Bont-y-pŵl ac yn ôl saith diwrnod yr wythnos. Mae hwnnw'n ymrwymiad enfawr, ac roeddwn yn ffodus eu bod yn gallu gwneud hynny, neu fel arall ni fyddwn byth wedi cael y cyfleoedd a gefais. Felly, mae teithio'n rhywbeth y mae gwir angen inni edrych arno er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu mynd i'r pethau hyn os na allwn ddarparu'r cyfleusterau hynny ar garreg eu drws. Hoffwn ddweud diolch am gyflwyno—. Rwy'n credu ei fod yn bwnc perffaith i siarad amdano, oherwydd ymarfer, ymarfer, ymarfer yw'r ffordd tuag at berffeithrwydd, a bydd yn creu sêr ein dyfodol. A heb unrhyw le i ymarfer, ni fyddwn yn eu creu. Felly, diolch ichi am gyflwyno'r ddadl hon.
A'r Dirprwy Weinidog nawr i ymateb i'r ddadl. Dawn Bowden.
And the Deputy Minister to reply to the debate. Dawn Bowden.
Thank you. Thank you very much, Llywydd, and thank you, Mabon, for bringing this debate forward. This is a subject very close to my heart, and what I would say, I love the title of the debate: 'The more I practise, the luckier I am', because all I can think is that all the teams that I support clearly don't practise very much because they're not very lucky, that's for sure. But it is an important debate, Mabon, and it was a very thought-provoking debate, and it was good to hear so many contributions in a cross-party debate where I could agree on virtually everything that was said. So, thanks to everybody for that.
So, can I start by saying I want to state very, very clearly at the outset that investing in our nation's sports facilities that are accessible and enhance the opportunities to participate in sport and physical activity is a key priority for the Welsh Government? And I would be absolutely delighted to come and visit your constituency at some point and see some of the facilities that you already have and that we potentially can develop in the future. Now, this commitment is a key strand of the programme for government and a personal commitment of mine. Investing in our facilities is a key to unlocking so much of the potential as a nation. As we turn our sights to our recovery from the pandemic, expanding on the opportunities to increase participation to support our mental and physical health will be more important than ever.
Diolch. Diolch yn fawr iawn, Lywydd, a diolch, Mabon, am gyflwyno'r ddadl hon. Mae hwn yn bwnc sy'n agos iawn at fy nghalon, a hoffwn ddweud fy mod yn hoff iawn o deitl y ddadl: 'Po fwyaf rwy’n ymarfer, y mwyaf lwcus yr ydw i', oherwydd y cyfan y gallaf ei feddwl yw nad yw'r holl dimau rwy'n eu cefnogi yn ymarfer yn aml iawn, yn amlwg, gan nad ydynt yn lwcus iawn, mae hynny'n sicr. Ond mae'n ddadl bwysig, Mabon, roedd yn ddadl a oedd yn ysgogi'r meddwl, ac roedd yn dda clywed cynifer o gyfraniadau mewn dadl drawsbleidiol lle y gallwn gytuno ar bron bopeth a gafodd ei ddweud. Felly, diolch i bawb am hynny.
Felly, a gaf fi ddechrau drwy ddweud fy mod eisiau datgan yn glir iawn ar y dechrau fod buddsoddi yng nghyfleusterau chwaraeon ein gwlad sy'n hygyrch ac yn gwella'r cyfleoedd i gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru? A byddwn wrth fy modd yn dod i ymweld â'ch etholaeth rywbryd a gweld rhai o'r cyfleusterau sydd gennych eisoes ac y gallem eu datblygu yn y dyfodol. Nawr, mae'r ymrwymiad hwn yn elfen allweddol o'r rhaglen lywodraethu ac yn ymrwymiad personol i mi. Mae buddsoddi yn ein cyfleusterau yn allweddol i ddatgloi cymaint o'n potensial fel cenedl. Wrth inni droi ein golygon at ein hadferiad o'r pandemig, bydd ehangu ar y cyfleoedd i gynyddu cyfranogiad i gefnogi ein hiechyd meddwl a chorfforol yn bwysicach nag erioed.
We must have a clear approach for delivering on that commitment. I'm focused on investing at both elite level and at the community, grass-roots level for all the reasons that you set out in your speech. Our investment at elite level, investing in world-class sports facilities to support our nation's sporting success on the global stage, is key to inspiring the next generation. We know that Wales already punches above its weight on the sporting front, and we have to maintain and ensure that that grows and develops as we go forward.
And an even more important commitment, in my view, is to support and enable that next generation now. Our commitment is to invest in new and existing facilities that really improve the foundation of our community sports. Without attractive and accessible facilities, we cannot hope to grow participation across sports, particularly amongst underrepresented groups. This is the key to supporting our children's development and taking forward access to sport, such as investing in girls' and women's sport, which, again, is very close to my heart.
And can I thank Mabon for reminding everybody of my recent announcement of a further £4.5 million capital funding this year to support that commitment? That brings our total investment in 2021-22 to more than £13.2 million. And looking to the future, Llywydd, we've already committed £24 million of capital funding to Sport Wales over the next three years. From my perspective, that is only the starting point. For our ambition, we will be looking to build on that initial investment year on year.
But it's not just about the scale of our investment; a key consideration for us and Sport Wales is how and where we invest. As Mabon has highlighted, we must ensure that facilities are accessible to all of our communities, including our rural communities. We know that we have that commitment from our national sport governing bodies, whether that is the Football Association of Wales, the Welsh Rugby Union, whether it is Hockey Wales and so on; they are ready to work with us on that national effort.
When those facilities are further afield, as we do recognise that a football, rugby, cricket pitch or a climbing wall may not be available in every community, and may not be realistically available in every community, we must ensure that the means are there for enabling access, whether that is through public transport or active travel, which I think is what Laura was alluding to. But that wraparound support for the facilities must be there, and I call on all our sports organisations, local authorities and educational establishments to forge those links and become enablers for our sports and leisure.
Llywydd, I must draw the attention of Members, however, to the disappointing and frustrating approach that the UK Government has taken of late in sidestepping the important principles of devolution. Whilst all investments are, of course, welcome, such as recent football and tennis investments, the UK Government has been using the UK internal market Act to provide direct funding to sport organisations in Wales, and that is not, in my view, the right approach. It sets a worrying precedent, taking accountability away from the devolved institutions, and adds a further layer of complex bureaucracy. It means that we have to work harder to ensure alignment of investments that align with our programme for government to avoid duplication of effort and ensure funding is distributed fairly and evenly across the country, using established devolved institutions.
But turning to some positive examples, Sport Wales has provided significant amounts of money for many different sports across Wales, including in rural communities. There are many examples across a range of sports, from improvement to the pitches at the Gwrnyfed rugby club and Denbigh Town Football Club, new tennis courts in Chepstow, new practice nets for Pembroke County Cricket Club, new equipment for the Bala Canoe Club and new mats for a Brazilian jujitsu club in Ystradgynlais.
The sport funding we provide to Sport Wales and the national governing bodies of sports is only part of that picture. Our communities facilities programme is designed to improve community facilities that are useful to and used by people in the community. Community facilities, including sporting facilities, play a vital role, acting as a focus for community events, providing opportunities for volunteering and enabling local access to services. This can be even more important in rural areas. Community-owned and operated facilities can also play an important part in empowering local people, providing local jobs as well as opportunities to socialise, which helps to tackle loneliness and isolation and improving, of course, general health and well-being.
The education estate through our schools and colleges provides an important platform for sporting facilities. Our sustainable communities for learning programme, formerly the twenty-first century schools programme, has a significant role to play in providing sports facilities. The programme makes it clear that we expect schools and colleges in Wales to support both our learners and the wider communities. Our aspiration is that all facilities receiving investment commit to making those assets available for community use where local demand exists, and this has resulted in the provision of excellent sporting facilities, benefiting all ages. We expect all school projects that receive funding support to show that their facilities can support the community around them, and this includes extending the use of physical assets, such as sports facilities for community use, both during and outside school hours. Good examples delivered under the programme include Ysgol Bro Teifi in Llandysul. This is a new age three to 16—three to 19, apologies—Welsh-medium school that has streamlined education in the area to support learners from primary age right the way through to secondary education, while ensuring their state-of-the-art sports facilities, which include an all-weather pitch and a sports hall, are readily available to the surrounding community outside the school day.
Another example is the new special school, Ysgol Hafod Lon in Penrhyndeudraeth in Gwynedd, which ensures that our most vulnerable members of the community have facilities to support them and their families, with a hydrotherapy pool and extended outdoor space. It's vital that we make these facilities for sport and physical activity accessible to everyone if we are going to unleash the benefit of sport for everyone in Wales, from grass roots to elite sportspeople.
Modern, accessible and sustainable facilities are crucial to encourage people into or back into sport. The health, social and economic value of sport is widely recognised, and that is why the Welsh Government continues to invest in sport and through the preventative power of sport. The commitment to grass roots is the basic building block for our wider success as a nation on the world stage. The Welsh Government will continue to invest in sports facilities across Wales in a sustainable and globally responsible way to ensure equal access and to support our talented athletes and coaches wherever they live and whatever their background. We have already had positive and constructive dialogue with some of our national partners about delivering those objectives together, and I look forward to further discussions with them in future—in the near future. Thank you.
Mae'n rhaid inni gael dull clir o gyflawni'r ymrwymiad hwnnw. Rwy'n canolbwyntio ar fuddsoddi ar lefel elitaidd ac ar lefel gymunedol, llawr gwlad am yr holl resymau a nodwyd gennych yn eich araith. Mae ein buddsoddiad ar lefel elitaidd, buddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf i gefnogi llwyddiant chwaraeon ein gwlad ar y llwyfan byd-eang, yn allweddol i ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf. Gwyddom fod Cymru eisoes yn gwneud yn well na'r disgwyl yn y byd chwaraeon, ac mae'n rhaid inni gynnal hynny a sicrhau ei fod yn tyfu ac yn datblygu wrth inni symud ymlaen.
Ac ymrwymiad pwysicach fyth, yn fy marn i, yw cefnogi a galluogi'r genhedlaeth nesaf yn awr. Ein hymrwymiad yw buddsoddi mewn cyfleusterau newydd a rhai sy'n bodoli'n barod sy'n gwella sylfaen ein chwaraeon cymunedol. Heb gyfleusterau deniadol a hygyrch, ni allwn obeithio cynyddu cyfranogiad ar draws y campau, yn enwedig ymhlith grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Dyma'r allwedd i gefnogi datblygiad ein plant a hybu mynediad at chwaraeon, megis buddsoddi mewn chwaraeon merched a menywod, sydd, unwaith eto, yn agos iawn at fy nghalon.
Ac a gaf fi ddiolch i Mabon am atgoffa pawb am fy nghyhoeddiad diweddar am £4.5 miliwn o gyllid cyfalaf pellach eleni i gefnogi'r ymrwymiad hwnnw? Daw hynny â chyfanswm ein buddsoddiad yn 2021-22 i fwy na £13.2 miliwn. Ac wrth edrych tua'r dyfodol, Lywydd, rydym eisoes wedi ymrwymo £24 miliwn o gyllid cyfalaf i Chwaraeon Cymru dros y tair blynedd nesaf. O'm rhan i, man cychwyn yn unig yw hynny. Ar gyfer ein huchelgais, byddwn yn ceisio adeiladu ar y buddsoddiad cychwynnol hwnnw o flwyddyn i flwyddyn.
Ond nid yw'n ymwneud â maint ein buddsoddiad yn unig; ystyriaeth allweddol i ni a Chwaraeon Cymru yw sut a lle'r ydym yn buddsoddi. Fel y mae Mabon wedi nodi, mae'n rhaid inni sicrhau bod cyfleusterau'n hygyrch i bob un o'n cymunedau, gan gynnwys ein cymunedau gwledig. Gwyddom fod gennym yr ymrwymiad hwnnw gan ein cyrff llywodraethu chwaraeon cenedlaethol, boed yn Gymdeithas Bêl-droed Cymru, Undeb Rygbi Cymru, neu Hoci Cymru ac yn y blaen; maent yn barod i weithio gyda ni ar yr ymdrech genedlaethol honno.
Pan fo'r cyfleusterau hynny ymhellach i ffwrdd, gan ein bod yn cydnabod efallai na fydd cae pêl-droed, cae rygbi, cae criced neu wal ddringo ar gael ym mhob cymuned, ac efallai nad yw'n realistig iddynt fod ar gael ym mhob cymuned, rhaid inni sicrhau bod modd galluogi mynediad, naill ai drwy drafnidiaeth gyhoeddus neu deithio llesol, a chredaf mai dyna roedd Laura'n cyfeirio ato. Ond rhaid i'r cymorth cofleidiol hwnnw i'r cyfleusterau fod yno, a galwaf ar ein holl sefydliadau chwaraeon, awdurdodau lleol a sefydliadau addysgol i feithrin y cysylltiadau hynny a dod yn alluogwyr ar gyfer ein chwaraeon a'n hamdden.
Lywydd, rhaid imi dynnu sylw'r Aelodau, fodd bynnag, at ymagwedd siomedig a rhwystredig Llywodraeth y DU yn ddiweddar yn y modd y mae wedi anwybyddu egwyddorion pwysig datganoli. Er bod croeso i bob buddsoddiad wrth gwrs, megis buddsoddiadau pêl-droed a thennis diweddar, mae Llywodraeth y DU wedi bod yn defnyddio Deddf marchnad fewnol y DU i ddarparu cyllid uniongyrchol i sefydliadau chwaraeon yng Nghymru, ac nid dyna'r ffordd gywir o'i wneud yn fy marn i. Mae'n gosod cynsail sy'n peri pryder, gan fynd ag atebolrwydd oddi wrth y sefydliadau datganoledig, ac mae'n ychwanegu haen arall o fiwrocratiaeth gymhleth. Mae'n golygu bod yn rhaid inni weithio'n galetach i sicrhau bod buddsoddiadau'n cyd-fynd â'n rhaglen lywodraethu er mwyn osgoi dyblygu ymdrechion a sicrhau bod cyllid wedi ei ddosbarthu'n deg ac yn gyfartal ledled y wlad, gan ddefnyddio sefydliadau datganoledig sefydledig.
Ond i droi at rai enghreifftiau cadarnhaol, mae Chwaraeon Cymru wedi darparu symiau sylweddol o arian ar gyfer llawer o wahanol chwaraeon ledled Cymru, gan gynnwys mewn cymunedau gwledig. Ceir llawer o enghreifftiau ar draws ystod o chwaraeon, o welliant i'r caeau yng nghlwb rygbi Gwernyfed a Chlwb Pêl-droed Dinbych, cyrtiau tennis newydd yng Nghas-gwent, rhwydi ymarfer newydd ar gyfer Clwb Criced Sir Benfro, offer newydd ar gyfer Clwb Canŵio'r Bala a matiau newydd ar gyfer clwb jujitsu Brasilaidd yn Ystradgynlais.
Dim ond rhan o'r darlun hwnnw yw'r cyllid chwaraeon a ddarparwn i Chwaraeon Cymru a'r cyrff llywodraethu chwaraeon cenedlaethol. Mae ein rhaglen cyfleusterau cymunedau wedi'i chynllunio i wella cyfleusterau cymunedol sy'n ddefnyddiol ac sy'n cael eu defnyddio gan bobl yn y gymuned. Mae cyfleusterau cymunedol, gan gynnwys cyfleusterau chwaraeon, yn chwarae rhan hanfodol, gan weithredu fel ffocws ar gyfer digwyddiadau cymunedol, darparu cyfleoedd i wirfoddoli a galluogi mynediad lleol at wasanaethau. Gall hyn fod hyd yn oed yn bwysicach mewn ardaloedd gwledig. Gall cyfleusterau a weithredir gan y gymuned ac sy'n eiddo i'r gymuned hefyd chwarae rhan bwysig yn grymuso pobl leol, gan ddarparu swyddi lleol yn ogystal â chyfleoedd i gymdeithasu, sy'n helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd, a gwella iechyd a llesiant cyffredinol wrth gwrs.
Mae'r ystâd addysg drwy ein hysgolion a'n colegau yn darparu llwyfan pwysig ar gyfer cyfleusterau chwaraeon. Mae gan ein rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu, rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn flaenorol, rôl bwysig i'w chwarae yn darparu cyfleusterau chwaraeon. Mae'r rhaglen yn ei gwneud yn glir ein bod yn disgwyl i ysgolion a cholegau yng Nghymru gefnogi ein dysgwyr a'r cymunedau ehangach. Ein dyhead yw bod yr holl gyfleusterau sy'n derbyn buddsoddiad yn ymrwymo i sicrhau bod yr asedau hynny ar gael at ddefnydd y gymuned lle y ceir galw lleol, ac mae hyn wedi arwain at ddarparu cyfleusterau chwaraeon rhagorol sydd o fudd i bob oedran. Rydym yn disgwyl i bob prosiect ysgol sy'n derbyn cymorth ariannol ddangos y gall eu cyfleusterau gefnogi'r gymuned o'u cwmpas, ac mae hyn yn cynnwys ymestyn y defnydd o asedau ffisegol, megis cyfleusterau chwaraeon at ddefnydd y gymuned, yn ystod oriau ysgol a thu allan i oriau ysgol. Mae enghreifftiau da o'r hyn y gellir ei gyflawni o dan y rhaglen yn cynnwys Ysgol Bro Teifi yn Llandysul. Mae hon yn ysgol cyfrwng Cymraeg newydd ar gyfer disgyblion rhwng tair ac 16 oed—tair i 19 oed, mae'n ddrwg gennyf—sydd wedi symleiddio addysg yn yr ardal i gefnogi dysgwyr o oedran cynradd yr holl ffordd drwodd i addysg uwchradd, gan sicrhau bod eu cyfleusterau chwaraeon o'r radd flaenaf, sy'n cynnwys cae pob tywydd a neuadd chwaraeon, ar gael yn rhwydd i'r gymuned gyfagos y tu allan i'r diwrnod ysgol.
Enghraifft arall yw'r ysgol arbennig newydd, Ysgol Hafod Lon ym Mhenrhyndeudraeth yng Ngwynedd, sy'n sicrhau bod gan ein haelodau mwyaf agored i niwed o'r gymuned gyfleusterau i'w cefnogi hwy a'u teuluoedd, gyda phwll hydrotherapi a man awyr agored estynedig. Mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod y cyfleusterau hyn ar gyfer chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn hygyrch i bawb os ydym am ryddhau budd chwaraeon i bawb yng Nghymru, o lawr gwlad i chwaraeon elitaidd.
Mae cyfleusterau modern, hygyrch a chynaliadwy yn hanfodol i annog pobl i ddechrau cymryd rhan mewn chwaraeon neu i ddychwelyd at chwaraeon. Mae gwerth iechyd, cymdeithasol ac economaidd chwaraeon yn cael ei gydnabod yn eang, a dyna pam fod Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn chwaraeon a thrwy bŵer ataliol chwaraeon. Yr ymrwymiad i chwaraeon llawr gwlad yw'r bloc adeiladu sylfaenol ar gyfer ein llwyddiant ehangach fel cenedl ar lwyfan y byd. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon ledled Cymru mewn ffordd gynaliadwy a chyfrifol yn fyd-eang i sicrhau mynediad cyfartal ac i gefnogi ein hathletwyr a'n hyfforddwyr talentog lle bynnag y maent yn byw a beth bynnag fo'u cefndir. Rydym eisoes wedi cael deialog gadarnhaol ac adeiladol gyda rhai o'n partneriaid cenedlaethol ynghylch cyflawni'r amcanion hynny gyda'n gilydd, ac edrychaf ymlaen at drafodaethau pellach gyda hwy yn y dyfodol—yn y dyfodol agos. Diolch.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a diolch i bawb am y ddadl yna. Daw hynny â'n gwaith ni am y dydd heddiw i ben. Diolch yn fawr.
I thank the Deputy Minister and I thank everyone for that debate. That brings today's proceedings to a close. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:58.
The meeting ended at 17:58.