Y Cyfarfod Llawn

Plenary

08/02/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y cyfarfod yn berthnasol, ac yr un mor berthnasol i Aelodau yn y Siambr ag ydyn nhw i'r rheini sydd ar gyswllt fideo.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Rhianon Passmore.

We move to our first item, questions to the First Minister, and the first question is from Rhianon Passmore.

Cyllid gan Lywodraeth y DU
Funding from the UK Government

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r cyllid y bydd Cymru'n ei gael gan Lywodraeth y DU i gymryd lle cyllid yr Undeb Ewropeaidd? OQ57608

1. What assessment has the Welsh Government made of the funding Wales will receive from the UK Government to replace European Union funding? OQ57608

Llywydd, Wales will receive substantially less funding from the UK Government in comparison with what we have received from the European Union and would have received under the current round of structural funding. The absolute guarantee that Wales would be not a penny worse off has been comprehensively broken and abandoned.

Llywydd, bydd Cymru'n cael llawer llai o arian gan Lywodraeth y DU o'i gymharu â'r hyn a gawsom gan yr Undeb Ewropeaidd ac y byddem ni wedi ei gael o dan y cylch presennol o gyllid strwythurol. Mae'r warant absoliwt na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd wedi ei thorri a chefnwyd arni'n gyfan gwbl.

Diolch, First Minister. The UK Tory Government has finally admitted that it will not fully replace EU funding to Wales for three years, this despite Boris saying constantly that the people of Wales would not be a penny poorer when the UK left the European Union. Boris economical with the truth—who would have thought it? While the Welsh people stand to lose £1 billion a year, Boris and his Tory Government are letting fraudsters walk away scot-free with public money—£4.3 billion-worth of funds fraudulently obtained through coronavirus help schemes, crony contracts have been just written off by the Tories. First Minister, the Western Mail commented in its editorial last week,

'Once again, it's our poorest communities that are most likely to miss out'.

Those poorer communities are communities such as Risca, Newbridge and Crosskeys—the tapestry of towns that make up the constituency of Islwyn. First Minister, what can the Welsh Labour Government do to stand up for Islwyn and stand up for Wales, on the side of the Welsh people, while the UK Tory Government sides with their fraudster friends?

Diolch, Prif Weinidog. Mae Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi cyfaddef o'r diwedd na fydd yn rhoi cyllid yn lle cyllid yr UE yn llawn i Gymru am dair blynedd. Mae hyn er i Boris ddweud yn gyson na fyddai pobl Cymru geiniog yn dlotach ar ôl i'r DU ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Boris yn economaidd o ran dweud y gwir—pwy fyddai wedi meddwl? Wrth i'r Cymry ddisgwyl colli £1 biliwn y flwyddyn, mae Boris a'i Lywodraeth Dorïaidd yn gadael i dwyllwyr gerdded yn rhydd gydag arian cyhoeddus—gwerth £4.3 biliwn o arian a gafwyd yn dwyllodrus drwy gynlluniau cymorth coronafeirws, mae'r Torïaid newydd ddileu dyledion unrhyw gontractau ffrindgarwch. Prif Weinidog, gwnaeth y Western Mail sylwadau yn ei olygyddol yr wythnos diwethaf,

'Unwaith eto, ein cymunedau tlotaf sydd fwyaf tebygol o fod ar eu colled'.

Mae'r cymunedau tlotach hynny yn gymunedau fel Rhisga, Trecelyn a Crosskeys—tapestri o drefi sy'n ffurfio etholaeth Islwyn. Prif Weinidog, beth all Llywodraeth Lafur Cymru ei wneud i sefyll dros Islwyn a sefyll dros Gymru, ar ochr y Cymry, tra bod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn ochri â'u cyfeillion twyllodrus?

Llywydd, I think it is just worth reminding everybody what the Conservative Party said in their manifesto at the general election of December 2019, and which was repeated by them in the comprehensive spending review announcements of October last year. This is what they said:

'The UK Shared Prosperity Fund will at a minimum'

—at a minimum, Llywydd—

'match the size of EU Funds in all nations, and Cornwall, each year.'

Well, Wales would have received £375 million in funding in this calendar year from European structural funds. What will we actually get? Forty-seven million pounds. How does anybody, Llywydd, believe that £47 million, when we would have received £375 million, represents, at a minimum, matching the size of EU funds each year? And, of course, Rhianon Passmore is right that that promise, that absolute guarantee, as we were told in the Chamber here, has simply been abandoned. The UK Government now says that it will count towards the money that they will give us, money we have already got from the European Union. Now, I'm not saying anything about fraudulent use of money, but I'm absolutely saying that that argument is fraudulent—the argument that you can count money you've already got towards money that they promised they would give us is simply not to accurately describe what is going on here.

Now, what will the Welsh Government do? Well, Llywydd, what we will definitely do is to continue to uphold different standards here in Wales than we have seen across our border. Members here will remember that, in April of last year, the auditor general published a comprehensive report into the provision and the procurement of PPE, here in Wales. The report said that it had showed how in Wales we had been able to avoid the problems reported in England. Well, on top of the £4.3 million lost in fraud from business funds—remember what Lord Agnew said:

'a "lamentable", "woeful", "desperately inadequate" refusal by the UK Government to tackle fraud'—

last week, the National Audit Office in England published its report on PPE procurement in England. The comptroller general said that he had not been able to obtain an assurance that, of the nearly £9 billion that had been lost on PPE in England, there had not been a material level of that loss that was down to fraud. Well, there you have it, Llywydd: a very, very direct comparison of the way things have been done in Wales. That money then available for us to invest in supporting businesses, in supporting the communities in the Islwyn constituency, compared to the ways things have been done across our border. 

Llywydd, rwy'n credu bod gwerth atgoffa pawb beth ddywedodd y Blaid Geidwadol yn ei maniffesto yn etholiad cyffredinol mis Rhagfyr 2019, ac y gwnaethon nhw ei ailadrodd yng nghyhoeddiadau cynhwysfawr yr adolygiad o wariant ym mis Hydref y llynedd. Dyma y gwnaethon nhw ei ddweud:

'Bydd Cronfa Ffyniant Gyffredin y DU o leiaf'

—o leiaf, Llywydd—

'yn cyfateb i faint Cronfeydd yr UE ym mhob gwlad, a Chernyw, bob blwyddyn.'

Wel, byddai Cymru wedi cael £375 miliwn o gyllid yn y flwyddyn galendr hon o gronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Beth fyddwn ni'n ei gael mewn gwirionedd? 47 miliwn o bunnau. Sut y mae unrhyw un, Llywydd, yn credu bod £47 miliwn, pan fyddem ni wedi cael £375 miliwn, yn cyfateb o leiaf i faint cronfeydd yr UE bob blwyddyn? Ac, wrth gwrs, mae Rhianon Passmore yn iawn bod yr addewid hwnnw, y warant absoliwt honno, fel y dywedwyd wrthym yn y Siambr yma, wedi ei gefnu arno yn llwyr. Mae Llywodraeth y DU yn dweud bellach y bydd yn cyfrif tuag at yr arian y bydd yn ei roi i ni, arian yr ydym ni wedi ei gael eisoes gan yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, nid wyf i'n dweud dim am ddefnydd twyllodrus o arian, ond rwy'n dweud yn sicr iawn fod y ddadl honno yn dwyllodrus—nid yw'r ddadl y gallwch chi gyfrif arian sydd gennych eisoes tuag at arian y gwnaethon nhw addo y bydden nhw yn ei roi i ni, yn disgrifio'n gywir yr hyn sy'n digwydd yn y fan yma.

Nawr, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud? Wel, Llywydd, yr hyn y byddwn yn bendant yn ei wneud yw parhau i gynnal safonau gwahanol yma yng Nghymru i'r hyn yr ydym wedi ei weld dros ein ffin. Bydd yr Aelodau yn fan yma yn cofio ym mis Ebrill y llynedd y cyhoeddodd yr archwilydd cyffredinol adroddiad cynhwysfawr ar ddarpariaeth a chaffael Cyfarpar Diogelu Personol (PPE) yma yng Nghymru. Dywedodd yr adroddiad ei fod wedi dangos sut yr oeddem ni yng Nghymru wedi gallu osgoi'r problemau y cawson nhw eu hadrodd yn Lloegr. Wel, ar ben y £4.3 miliwn a gafodd ei golli drwy dwyll o gronfeydd busnes—cofiwch yr hyn a ddywedodd yr Arglwydd Agnew:

'gwrthodiad "gresynus", "truenus", "enbyd o annigonol" gan Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â thwyll'—

yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr ei hadroddiad ar gaffael PPE yn Lloegr. Dywedodd y rheolwr cyffredinol nad oedd wedi gallu cael sicrwydd nad oedd lefel sylweddol o'r golled o bron i £9 biliwn a gafodd ei golli ar PPE yn Lloegr, o ganlyniad i dwyll. Wel, dyna chi, Llywydd: cymhariaeth uniongyrchol iawn, iawn â'r ffordd y mae pethau wedi eu gwneud yng Nghymru. Mae'r arian hwnnw wedyn ar gael i ni fuddsoddi mewn cefnogi busnesau, i gefnogi'r cymunedau yn etholaeth Islwyn, o'i gymharu â'r ffyrdd y mae pethau wedi eu gwneud dros ein ffin. 

13:35

Prif Weinidog, dwi'n cytuno ei bod yn hollol hanfodol nad yw Cymru'n cael llai o gyllid nag a oedd ganddi pan oeddem ni yn yr Undeb Ewropeaidd. Ac, fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, gallaf eich sicrhau y byddwn ni yn craffu ar y mater hwn yn ofalus iawn yn yr wythnosau a misoedd sydd i ddod. Nawr, y mis diwethaf, cyhoeddwyd y byddai strwythurau newydd yn cael eu sefydlu rhwng Llywodraethau'r Deyrnas Unedig i drafod materion sy'n effeithio ar bobl ledled y Deyrnas Unedig, yn enwedig lle maent yn torri ar draws polisïau gwahanol y Seneddau. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni pa rôl y gallai'r strwythurau hyn ei chwarae i sicrhau bod Cymru'n cael y lefel gywir o gymorth ariannol unwaith y daw cyllid yr Undeb Ewropeaidd i ben?

First Minister, I agree that it's crucial that Wales doesn't receive less funding than it had when we were in the European Union. And, as Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, I can assure you that we will be scrutinising this issue very carefully in the next weeks and months. Now, last month, it was announced that new structures would be put in place between the Governments of the United Kingdom to discuss issues that affect people across the UK, particularly where they cut across the various policies of the different Parliaments. So, First Minister, can you tell us what role these structures could play in ensuring that Wales does receive the right level of financial support once EU funding comes to an end? 

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Paul Davies am beth ddywedodd e, fel Cadeirydd y pwyllgor, a dwi'n edrych ymlaen at y gwaith y bydd y pwyllgor yn ei wneud i'n helpu ni gyd i wneud yr achos i'r Trysorlys i wneud beth ddywedodd y Ceidwadwyr yn eu maniffesto nhw yn ystod yr etholiad cyffredinol diwethaf. Dwi ddim yn meddwl bod unrhyw amheuaeth nawr eu bod nhw wedi symud yn ôl o beth roedden nhw'n addo, a bydd y gwaith pwyllgor yn help, dwi'n siwr, i ail-wneud yr achos i Lywodraeth y Deyrnas Unedig i ariannu Cymru fel roedden nhw wedi dweud.

So, mae system newydd wedi dod i rym i'n helpu ni i drafod pethau dros y Deyrnas Unedig. Dyw hwnna ddim wedi digwydd eto, ac, wrth gwrs, mae'r pethau sydd wedi digwydd yng Ngogledd Iwerddon dros yr wythnos ddiwethaf yn rhoi rhyw fath o gymhlethdod i mewn i drefnu pethau heb gael Gogledd Iwerddon wrth y bwrdd. Dwi'n edrych ymlaen at weld pryd fydd cyfarfod cyntaf y system newydd yn cael ei drefnu, achos bydd hwnna yn gyfle i ni wneud y pwyntiau dwi wedi eu gwneud heddiw, ac mae'r Gweinidogion yn y Llywodraeth yma yng Nghymru yn eu gwneud bob tro y gallwn ni, i'r Gweinidogion yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig.  

Well, Llywydd, thank you very much to Paul Davies for what he said, as Chair of the committee, and I look forward to the work that the committee will be doing to assist all of us to make the case to the Treasury to do what the Conservatives said in their manifesto during the general election. I don't think that there is any doubt now that they have rolled back from what they promised, and the work of the committee will be a help, I'm sure, to make the case again to the UK Government to fund Wales as they had said they would.

So, there is a new system that has come into force to help us to discuss issues across the United Kingdom. That hasn't happened yet, and, of course, things that have happened in Northern Ireland over the past week complicate the arrangements for these discussions as regards not having Northern Ireland present around the table. I look forward to seeing when the first meeting of this new system will be arranged, because that will be an opportunity for us to make the points that I have made today, and that Ministers in the Welsh Government make every time we can, to Ministers on a UK Government level.  

The levelling-up fund White Paper makes for an interesting read, doesn't it, First Minister, with references to Renaissance Florence, Jericho's Byzantine empire, if nothing else, but it also references the levelling-up that happened in Germany after reunification, explaining that £1.7 trillion was spent there up to 2014, being £71 billion a year over 24 years. The levelling-up and shared prosperity funds combined don't provide for even 10 per cent of that level of funding. As you've just been setting out, First Minister, Wales will be £1 billion worse off under these plans than if we'd not left the EU, despite the promises from the Tories that we wouldn't be a penny worse off. But, as well as that, it's the question of how these funds are spent. Gone will be the strategic oversight we had with Welsh European Funding Office and in its place comes a pork-barrel process, with councils pitted against each other in a battle to get funds from Westminster. So, First Minister, do you agree with me that the levelling-up agenda is nothing more than political spin, when the Tories are in fact reducing the level of structural funding and depriving us of the ability to spend it strategically?

Mae'n ddiddorol iawn darllen Papur Gwyn y gronfa codi'r gwastad, onid yw, Prif Weinidog, gyda chyfeiriadau at Renaissance Florence, ymerodraeth Fysantaidd Jericho, os nad dim byd arall, ond mae hefyd yn cyfeirio at y codi'r gwastad a ddigwyddodd yn yr Almaen ar ôl yr ailuno, gan esbonio bod £1.7 triliwn wedi ei wario yno hyd at 2014, sef £71 biliwn y flwyddyn dros 24 mlynedd. Nid yw'r gronfa codi'r gwastad a'r gronfa ffyniant gyffredin gyda'i gilydd yn darparu ar gyfer hyd yn oed 10 y cant o'r lefel honno o gyllid. Fel yr ydych chi newydd ei nodi, Prif Weinidog, bydd Cymru £1 biliwn yn waeth ei byd o dan y cynlluniau hyn nag y byddem ni pe na baem ni wedi ymadael â'r UE, er gwaethaf yr addewidion gan y Torïaid na fyddem ni geiniog yn waeth ein byd. Ond, yn ogystal â hynny, mae'n fater o sut y caiff yr arian hwn ei wario. Bydd yr oruchwyliaeth strategol a gawsom gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn diflannu ac yn ei lle daw proses o roi arian y llywodraeth i brosiectau er mwyn ennill pleidleisiau, a bydd cynghorau yn mynd yn erbyn ei gilydd mewn brwydr i gael arian o San Steffan. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi nad yw'r agenda codi'r gwastad yn ddim mwy na sbin gwleidyddol, pan fo'r Torïaid mewn gwirionedd yn lleihau lefel y cyllid strwythurol ac yn ein hamddifadu ni o'r gallu i'w wario'n strategol?

13:40

Well, Llywydd, I think Delyth Jewell has made those points very forcefully and I agree with them all. The 'Levelling Up' White Paper is a friendless document, even by the Secretary of State whose name is on the cover. Its attempt to range far and wide across the mists of time is simply, I think, an indication of the lack of real content that there was there for this, despite the fact that this levelling-up fund, the shared prosperity fund, has been trailed by the Conservative Party since 2017. They have had years in which they could have produced something that matched their promises. What we have instead is a very thin document indeed—thin on money because the Treasury refused to provide the necessary funds to back it up, and very thin indeed in response to its claims that it is about transferring power and decision making beyond Whitehall because, as Delyth Jewell said, every single decision made about how money is to be spent in Wales will be made in Westminster, nowhere else. And that competitive way of pitting one part of Wales against another in order to bid for what is left on the table in this fund is guaranteed to mean that the money is not well spent. There will be no strategic plan behind it. It will be a series of minor dollops of money handed out on a basis in which it is very hard often to find any genuine rationale, and with no sense at all about how any long-term impact from that investment is to be secured for the Welsh public.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod Delyth Jewell wedi gwneud y pwyntiau yna'n rymus iawn ac rwy'n cytuno â nhw i gyd. Mae Papur Gwyn 'Codi'r Gwastad' yn ddogfen ddigyfaill, hyd yn oed gan yr Ysgrifennydd Gwladol y mae ei enw ar y clawr. Mae'r ymgais i ymestyn yn bell ac yn eang ar draws niwl amser, yn fy marn i, yn ddim byd ond arwydd o'r diffyg cynnwys gwirioneddol a oedd yna ar gyfer hyn, er gwaethaf y ffaith bod y gronfa codi'r gwastad hon, y gronfa ffyniant gyffredin, wedi ei hyrwyddo gan y Blaid Geidwadol ers 2017. Maen nhw wedi cael blynyddoedd pan allen nhw fod wedi cynhyrchu rhywbeth a oedd yn cyfateb i'w haddewidion. Yr hyn sydd gennym ni yn lle hynny yw dogfen denau iawn yn wir—yn denau o ran arian am fod y Trysorlys wedi gwrthod darparu'r arian angenrheidiol i'w chefnogi, ac yn denau iawn o ran ymateb i'w honiadau ei fod yn ymwneud â throsglwyddo grym a phrosesau gwneud penderfyniadau y tu hwnt i Whitehall oherwydd, fel y dywedodd Delyth Jewell, bydd pob un penderfyniad a gaiff ei wneud ynghylch sut y caiff arian ei wario yng Nghymru yn cael ei wneud yn San Steffan, nid yn unman arall. Ac mae'r ffordd gystadleuol honno o osod un rhan o Gymru yn erbyn un arall er mwyn gwneud cais am yr hyn sy'n weddill ar y bwrdd yn y gronfa hon yn sicr o olygu nad yw'r arian yn cael ei wario'n briodol. Ni fydd cynllun strategol y tu ôl iddo. Bydd yn gyfres o fân dalpiau o arian a gaiff eu dosbarthu ar sail y mae'n anodd iawn dod o hyd i unrhyw resymeg wirioneddol iddi yn aml, a heb unrhyw synnwyr o gwbl ynghylch sut y bydd unrhyw effaith hirdymor o'r buddsoddiad hwnnw yn cael ei sicrhau i'r cyhoedd yng Nghymru.

Yr Argyfwng Costau Byw
The Cost-of-living Crisis

2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch yr argyfwng costau byw? OQ57603

2. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the cost-of-living crisis? OQ57603

I thank the Member for that question, Llywydd. We have repeatedly called on the UK Government to act to prevent the crisis for which they are themselves responsible. A decade of austerity has left many more people in poverty and unable to manage the situation in which they now find themselves.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Rydym wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth y DU i weithredu i atal yr argyfwng y maen nhw eu hunain yn gyfrifol amdano. Mae degawd o gyni wedi gadael llawer mwy o bobl mewn tlodi ac yn methu â rheoli'r sefyllfa y maen nhw ynddi bellach.

Well, First Minister, you're right, and I'm seeing it day by day in Ogmore—and I'm sure every Member here is, regardless of party affiliation—because families in Ogmore are now facing multiple whammies. It's a cost-of-living crisis done by Conservative UK Government policies. The cut to universal credit has impacted tens of thousands of families right across Wales. The introduction of the Way2Work programme, slashing the time people have to find a job in their area of skill and experience from three months to just four weeks, means that now people are going to be facing sanctions before financial support is in place. And it doesn't end there. Households are facing the wide-ranging, mounting pressures we all know about: the weekly shop is rising, the energy costs are increasing, and we've got more tax rises coming down the tunnel from this Conservative UK Government. This is going to make things worse. The choice between heating and eating is not rhetoric; it is now reality. Do you agree with me, First Minister, that the Chancellor's buy now, pay later—as it has been described by the chief executive of Citizens Advice—energy bills rebate is loading the burden onto those who can least afford it?

Wel, Prif Weinidog, rydych chi'n iawn, ac rwy'n ei weld o ddydd i ddydd yn Ogwr—ac rwy'n siŵr bod pob Aelod yma, ni waeth beth fo'i ymlyniad gwleidyddol—oherwydd bod teuluoedd yn Ogwr bellach yn wynebu sawl ergyd. Mae'n argyfwng costau byw wedi ei achosi gan bolisïau Llywodraeth Geidwadol y DU. Mae'r toriad i gredyd cynhwysol wedi effeithio ar ddegau o filoedd o deuluoedd ledled Cymru. Mae cyflwyno'r rhaglen Way2Work, sy'n lleihau'r amser sydd gan bobl i ddod o hyd i swydd yn eu maes sgiliau a phrofiad o dri mis i bedair wythnos yn unig, yn golygu y bydd pobl bellach yn wynebu sancsiynau cyn bod cymorth ariannol ar waith. Ac nid dyna'r diwedd. Mae aelwydydd yn wynebu'r pwysau pellgyrhaeddol cynyddol yr ydym ni i gyd yn gwybod amdanyn nhw: mae cost y siopa wythnosol yn cynyddu, mae'r costau ynni'n cynyddu, ac mae gennym ni fwy o godiadau treth ar y ffordd diolch i Lywodraeth Geidwadol y DU. Mae hyn yn mynd i wneud pethau'n waeth. Nid rhethreg yw'r dewis rhwng gwresogi a bwyta; mae'n realiti erbyn hyn. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, fod ad-daliad biliau ynni trwy drefniant prynu nawr a thalu wedyn y Canghellor—fel y mae prif weithredwr Cyngor ar Bopeth wedi ei ddisgrifio—yn llwytho'r baich ar y rhai hynny sy'n gallu ei fforddio leiaf?

Well, Llywydd, I completely agree with Huw Irranca-Davies that that is the inevitable result of the mismanagement of the UK economy—that the costs of that mismanagement will be loaded onto those people who can least afford to bear that burden. Can I just pick up two points from the many powerful points that the Member made? I'm very glad that he made reference to the Way2Work programme, because I don't think I've heard it discussed on the floor of the Senedd, and it deserves to be. We've already seen the impact of the £20 cut in universal credit for families here in Wales, one of the most cruel decisions that I think any Government has made in the last 70 years. You've got to back before the war to the 1930s to find a Government that deliberately and knowingly took money on that scale out of the pockets of households that needed it the most. In our discretionary assistance fund, where we've been able to extend the criteria to help families, because of universal credit, last month 57 per cent of all the applications were because of people not being able to manage without that extra £20 a week. It really is an astonishing scale of distress that has been caused by that decision. And now, on top of that, as Huw Irranca-Davies has said, we have that announcement smuggled out, that in future people will only have four weeks in which to find a job for which they are skilled, experienced and capable. It takes five weeks to get a payment out of universal credit, and I think there were even Members here—Conservative Members here—who pressed, earlier last year, for the Chancellor to reduce that waiting time. So, it takes you five weeks to wait for a payment, and four weeks to wait to be sanctioned. I think that just tells you everything you need to know about where the priorities of the UK Government lie.

The second point that Huw Irranca-Davies made that I wanted to draw on, Llywydd, was the buy now, pay later scheme. So, here we are: the help that people will get with their bills will be that they themselves will end up paying later than they would pay now. Now, you might have thought, if you'd just listened to the way that UK Ministers talked about it, that this help will be available to people in the next few weeks. It will actually be October. It will be October before that help is provided. And I hear Ofgem saying that they intend to shorten the period over which they revisit the price cap from six months to three months, which means that, potentially, there will be two further price rises in fuel bills before people get even the help that the Chancellor has announced so far, and then they'll have to pay it back. That does not sound to me like something that is likely to be broadly welcomed by people who are struggling, not just with fuel bills, but with the national insurance contributions, with food prices rising, with inflation at 7 per cent. All of these make for a very torrid time ahead for the families in Ogmore, with which their Senedd representative, I know, will be deeply concerned.

Wel, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â Huw Irranca-Davies mai dyna ganlyniad anochel camreoli economi'r DU—caiff costau'r camreoli hwnnw eu llwytho ar y bobl hynny na allan nhw fforddio ysgwyddo'r baich hwnnw. A gaf i godi dau bwynt o'r nifer mawr o bwyntiau pwerus a wnaeth yr Aelod? Rwy'n falch iawn ei fod wedi cyfeirio at y rhaglen Way2Work, oherwydd nid wyf yn credu fy mod i wedi clywed y rhaglen hon yn cael ei thrafod ar lawr y Senedd, ac mae'n haeddu trafodaeth o'r fath. Rydym eisoes wedi gweld effaith y toriad o £20 mewn credyd cynhwysol ar gyfer teuluoedd yma yng Nghymru, un o'r penderfyniadau mwyaf creulon yr wyf i'n credu y mae unrhyw Lywodraeth wedi ei wneud yn ystod y 70 mlynedd diwethaf. Mae'n rhaid i chi fynd yn ôl cyn y rhyfel i'r 1930au i ddod o hyd i Lywodraeth a oedd yn fwriadol ac yn bwrpasol yn cymryd arian ar y raddfa honno allan o bocedi aelwydydd a oedd ei angen fwyaf. Yn ein cronfa cymorth dewisol ni, lle rydym ni wedi gallu ymestyn y meini prawf i helpu teuluoedd, oherwydd credyd cynhwysol, y mis diwethaf roedd 57 y cant o'r holl geisiadau o ganlyniad i'r ffaith nad oedd pobl yn gallu ymdopi heb yr £20 yr wythnos ychwanegol hwnnw. Mae'n raddfa syfrdanol o drallod sydd wedi ei hachosi gan y penderfyniad hwnnw. A nawr, ar ben hynny, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, mae gennym ni'r cyhoeddiad hwnnw a gafodd ei smyglo allan, mai dim ond pedair wythnos fydd gan bobl yn y dyfodol i ddod o hyd i swydd y mae ganddyn nhw'r sgiliau, y profiad a'r gallu i'w chyflawni. Mae'n cymryd pum wythnos i gael taliad credyd cynhwysol, ac rwy'n credu bod Aelodau yma hyd yn oed—Aelodau Ceidwadol yma—a bwysodd, yn gynharach y llynedd, ar y Canghellor i leihau'r amser aros hwnnw. Felly, mae'n cymryd pum wythnos i chi aros am daliad, a phedair wythnos i aros i gael eich cosbi. Rwy'n credu bod hynny'n dweud popeth y mae angen i chi ei wybod am le mae blaenoriaethau Llywodraeth y DU.

Yr ail bwynt a wnaeth Huw Irranca-Davies yr oeddwn i'n dymuno rhoi sylw iddo, Llywydd, oedd y cynllun prynu nawr a thalu wedyn. Felly, dyma ni: y cymorth y bydd pobl yn ei gael gyda'u biliau yw y byddan nhw eu hunain yn talu'n hwyrach yn lle talu nawr. Nawr, efallai eich bod wedi meddwl, pe baech chi wedi gwrando ar y ffordd y soniodd Gweinidogion y DU amdano, y bydd y cymorth hwn ar gael i bobl yn ystod yr wythnosau nesaf. Bydd yn fis Hydref mewn gwirionedd. Bydd yn fis Hydref cyn i'r cymorth hwnnw gael ei ddarparu. Ac rwy'n clywed Ofgem yn dweud eu bod yn bwriadu byrhau'r cyfnod ar gyfer ailedrych ar y terfyn uchaf ar brisiau o chwe mis i dri mis, sy'n golygu, o bosibl, y bydd dau godiad arall mewn biliau tanwydd cyn i bobl hyd yn oed cael y cymorth y mae'r Canghellor wedi ei gyhoeddi hyd yn hyn, ac yna bydd yn rhaid iddyn nhw ei dalu'n ôl. Nid yw hynny'n swnio i mi fel rhywbeth sy'n debygol o gael ei groesawu'n gyffredinol gan bobl sy'n ei chael yn anodd, nid yn unig o ran biliau tanwydd, ond o ran cyfraniadau yswiriant gwladol, gyda phrisiau bwyd yn codi, gyda chwyddiant yn 7 y cant. Mae'r rhain i gyd yn golygu y bydd cyfnod anodd iawn o flaen y teuluoedd yn Ogwr, ac rwy'n gwybod y bydd eu cynrychiolydd yn y Senedd yn bryderus iawn ynghylch hyn.

13:45

I thank the Member for Ogmore for raising this important issue, even though I don't agree with perhaps all of the sentiment nor the way he presents it. But, following the welcome announcement by the Chancellor of a package of support to help people with the rising costs of living, including support to cope with rising energy costs as well as council tax rebate, the Welsh Government will receive around £175 million in consequential funding. I'm sure that you will agree, First Minister, with me, that it's important that this substantial funding is used to provide urgent support to people during this difficult time. What consideration has the Welsh Government given to providing a council tax rebate to help reduce the pressure on families, as well as creating a discretionary fund for local authorities to provide to those households already eligible for a reduction in council tax? Thank you.

Diolch i'r Aelod dros Ogwr am godi'r mater pwysig hwn, er nad wyf i'n cytuno efallai â'r holl deimladau na'r ffordd y mae'n eu cyflwyno. Ond, yn dilyn y cyhoeddiad sydd i'w groesawu gan y Canghellor am becyn cymorth i helpu pobl gyda chostau byw cynyddol, gan gynnwys cymorth i ymdopi â chostau ynni cynyddol yn ogystal ag ad-daliad y dreth gyngor, bydd Llywodraeth Cymru yn cael tua £175 miliwn o gyllid canlyniadol. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, ei bod yn bwysig defnyddio'r cyllid sylweddol hwn i roi cymorth brys i bobl yn ystod y cyfnod anodd hwn. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi i ddarparu ad-daliad treth gyngor i helpu i leihau'r pwysau ar deuluoedd, yn ogystal â chreu cronfa ddewisol er mwyn i awdurdodau lleol ei darparu i'r aelwydydd hynny sydd eisoes yn gymwys i gael gostyngiad i'r dreth gyngor? Diolch.

Well, Llywydd, I thank Peter Fox for that. He talks about a package of support. I think I've already explained that the help with fuel bills is help that just allows you to defer the bill. It doesn't give you any money; it just means you don't have to pay all of it up front. He speaks of 'urgent' help, and that help will arrive with all the urgency that next October brings. There was a tiny increase from £140 to £150 in the warm home discount, but again that isn't money from the Treasury; that's money that goes on everybody else's bill, as part of the social and environmental costs that all consumers have to bear.

Now, I know that the Member will be very well aware that you cannot draw a direct comparison on council tax between Wales and England. When the Chancellor's £150 reduction in a band D bill in England is applied, a band D council tax in England will still be higher than a band D average council tax in Wales, even after the Chancellor's help has been applied. And in Wales, we have the council tax benefit scheme, which was abandoned by his Government in England nearly 10 years ago—£244 million, Llywydd, way above any consequential we will receive, provided every year; 220,000 households in Wales paying no council tax at all. What I will say to the Member is this: that if we receive £175 million to help households in Wales with the cost-of-living crisis, that is what the money will be used for, but it will be used in ways that recognise the existing landscape in Wales, the fact that help is already available in Wales that doesn't exist across our border. We will find the most effective ways of getting that money from us to the families who need it, and we'll make those decisions as quickly as we are able.

Wel, Llywydd, diolch i Peter Fox am hynna. Mae'n sôn am becyn cymorth. Rwy'n credu fy mod i eisoes wedi esbonio bod y cymorth ar gyfer biliau tanwydd yn gymorth sy'n caniatáu i chi ohirio'r bil. Nid yw'n rhoi unrhyw arian i chi; mae'n golygu nad oes rhaid i chi dalu'r cyfan ymlaen llaw. Mae'n sôn am gymorth 'brys', a bydd y cymorth hwnnw'n cyrraedd gyda'r holl frys a ddaw fis Hydref nesaf. Cafwyd cynnydd bach o £140 i £150 i'r gostyngiad cartrefi clyd, ond eto nid arian gan y Trysorlys yw hynny; arian yw hynny sy'n mynd ar fil pawb arall, fel rhan o'r costau cymdeithasol ac amgylcheddol y mae'n rhaid i bob defnyddiwr eu talu.

Nawr, rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn na allwch chi gymharu'n uniongyrchol y dreth gyngor yng Nghymru â'r dreth yn Lloegr. Pan fydd gostyngiad y Canghellor o £150 i fil band D yn Lloegr yn cael ei weithredu, bydd treth gyngor band D yn Lloegr yn dal i fod yn uwch na threth gyngor gyfartalog band D yng Nghymru, hyd yn oed ar ôl i gymorth y Canghellor gael ei ddefnyddio. Ac yng Nghymru, mae gennym y cynllun budd-dal y dreth gyngor, y rhoddodd ei Lywodraeth ef yn Lloegr y gorau iddi bron i 10 mlynedd yn ôl—£244 miliwn, Llywydd, ymhell uwchlaw unrhyw swm canlyniadol a byddwn ni'n ei gael, sy'n cael ei ddarparu bob blwyddyn; 220,000 o aelwydydd yng Nghymru nad ydyn nhw'n talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Yr hyn y byddaf yn ei ddweud wrth yr Aelod yw hyn: os byddwn yn cael £175 miliwn i helpu aelwydydd yng Nghymru gyda'r argyfwng costau byw, ar gyfer hynny y caiff yr arian hwnnw ei ddefnyddio, ond caiff ei ddefnyddio mewn ffyrdd sy'n cydnabod y dirwedd bresennol yng Nghymru, y ffaith bod cymorth eisoes ar gael yng Nghymru nad yw'n bodoli dros ein ffin. Byddwn yn dod o hyd i'r ffyrdd mwyaf effeithiol o gael yr arian hwnnw i'r teuluoedd sydd ei angen, a byddwn yn gwneud y penderfyniadau hynny cyn gynted ag y gallwn ni.

13:50
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. First Minister, if I could draw your attention to something that you are responsible for, which is the health board in north Wales and the Royal College of Surgeons report into vascular services last week that revealed that the majority of clinical documentation was unreadable or absent, that communication and care planning was non-existent in some cases, and that, in one instance, an amputee's wife had to carry him to the toilet after he was sent home without a care plan, is any of this acceptable, and, if it's not, will you apologise?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, os caf i dynnu eich sylw at rywbeth yr ydych yn gyfrifol amdano, sef y bwrdd iechyd yn y gogledd ac adroddiad Coleg Brenhinol y Llawfeddygon ar wasanaethau fasgwlaidd yr wythnos diwethaf a ddatgelodd fod y rhan fwyaf o ddogfennau clinigol yn annarllenadwy neu'n absennol, nad oedd cyfathrebu a chynllunio gofal yn bodoli mewn rhai achosion, ac, mewn un achos, bu'n rhaid i wraig gŵr a oedd wedi cael trychiad ei gario i'r toiled ar ôl iddo gael ei anfon adref heb gynllun gofal, a yw hyn yn dderbyniol, ac, os nad ydyw, a wnewch chi ymddiheuro?

I do not regard any of that as acceptable, Llywydd; of course I don't. The findings of those 44 cases that were reviewed by the Royal College of Surgeons are very disappointing, and they are—as Andrew R.T. Davies illustrated in his answer—errors that were made by clinical staff failing to observe what seem to me to be basic standards of professional practice. When you read that there were deficiencies in record keeping, in consent taking and follow-up of cases examined, then all of us are right to be concerned and to be disappointed, and it is for the health board now to ensure that the necessary standards of professional practice are consistently delivered to the people who depend upon that service in north Wales.

Nid wyf i'n ystyried bod hynny'n dderbyniol, Llywydd; wrth gwrs ddim. Mae canfyddiadau'r 44 o achosion hynny a adolygodd Coleg Brenhinol y Llawfeddygon yn siomedig iawn, ac maen nhw—fel y dangosodd Andrew R.T. Davies yn ei ateb—yn gamgymeriadau a wnaed gan staff clinigol a fethodd â dilyn yr hyn sy'n ymddangos i mi yn safonau ymarfer proffesiynol sylfaenol. Pan fyddwch chi'n darllen bod diffygion o ran cadw cofnodion, o ran cael caniatâd a dilyn achosion a archwiliwyd, yna mae pob un ohonom yn iawn i bryderu ac i gael ein siomi, a mater i'r bwrdd iechyd yn awr yw sicrhau bod y safonau ymarfer proffesiynol angenrheidiol yn cael eu darparu'n gyson i'r bobl sy'n dibynnu ar y gwasanaeth hwnnw yn y gogledd.

Sadly, First Minister, I didn't hear an apology from you there, which I asked you to give to the people of Wales, and in particular the people who have that health board serving their needs, and the staff as well, who feel let down, because, obviously, you—as First Minister and health Minister—had this health board in special measures for seven years. Also, your Deputy Minister at the time, Vaughan Gething, had special responsibility for the health board in north Wales, and so I'd ask you again, please, if you accept that these findings are unacceptable, that you make an apology for the time that you held the strings on the governance and accountability within that health board. You can't go on constantly delivering, saying that promises are going to be made and improvements are made time and time again when (a) from your lack of apology today, you don't seem to accept any accountability for the problems that arose that this report uncovered, and, importantly, the constant merry-go-round that we as Members constantly see reports like this coming out of the health board area. So, I do ask you, as you had this health board in special measures, and you are First Minister, and, previous to that, you were health Minister, to apologise for what has gone on in this health board.

Yn anffodus, Prif Weinidog, ni chlywais ymddiheuriad gennych yn y fan yna, a gofynnais i chi ei roi i bobl Cymru, ac yn arbennig y bobl sydd â'r bwrdd iechyd hwnnw'n diwallu eu hanghenion, a'r staff hefyd, sy'n teimlo eu bod wedi eu siomi, oherwydd, yn amlwg, yr oeddech chi—y Prif Weinidog a'r Gweinidog iechyd—wedi rhoi'r bwrdd iechyd hwn mewn mesurau arbennig am saith mlynedd. Hefyd, roedd gan eich Dirprwy Weinidog ar y pryd, Vaughan Gething, gyfrifoldeb arbennig dros y bwrdd iechyd yn y gogledd, ac felly rwy'n gofyn i chi eto, os gwelwch yn dda, os ydych chi'n derbyn bod y canfyddiadau hyn yn annerbyniol, eich bod yn ymddiheuro am yr amser yr oeddech yn dal awennau'r drefn lywodraethu ac atebolrwydd y bwrdd iechyd hwnnw. Ni allwch chi fynd ymlaen yn barhaus yn dweud y bydd addewidion yn cael eu gwneud a bod gwelliannau'n cael eu gwneud dro ar ôl tro pan (a) o'ch diffyg ymddiheuriad heddiw, nad yw'n ymddangos eich bod chi'n derbyn unrhyw atebolrwydd am y problemau a gododd ac a gafodd eu datgelu gan yr adroddiad hwn, ac, yn bwysig, fel ceffylau bach y ffair, y ffordd yr ydym ni yr Aelodau yn gweld adroddiadau fel hyn yn ymddangos o ardal y bwrdd iechyd yn gyson. Felly, rwyf i yn gofyn i chi, gan mai chi a roddodd y bwrdd iechyd hwn mewn mesurau arbennig, a chi yw'r Prif Weinidog, a chyn hynny, chi oedd y Gweinidog iechyd, i ymddiheuro am yr hyn sydd wedi digwydd yn y bwrdd iechyd hwn.

Llywydd, I have no difficulty in apologising. I don't share the same standards as the Conservative Party, where the Prime Minister refuses to apologise time and time again for the things for which he has been so directly responsible. I have apologised in the past for the failings of the health board in north Wales, and the Welsh Government has taken a series of measures to assist the health board to make sure that the services people get are of the standard that they are entitled to receive.

In relation to vascular services alone, the Welsh Government has made a substantial investment in the physical infrastructure of the service at Glan Clwyd Hospital, and, as a result of the funding that the Welsh Government has found for that health board, there are six additional consultant vascular surgeons, an additional consultant interventional radiologist, four vascular junior doctors, extra vascular specialist nurses, and a dedicated 18-bed vascular ward. The Welsh Government has done everything we can to support the board in making good for some of the deficiencies that had been identified in it. It is very disappointing to learn that in this service there are still standards of professional practice that do not match the standards that people are entitled to expect from those who are directly responsible for that clinical care.

My colleague Eluned Morgan set out in her written statement on 3 February the measures that will now be taken, and that includes oversight of the service from a large vascular service outside Wales to make sure that there is both oversight and multidisciplinary support. She said in that written statement as well that she had asked that vascular services are discussed at the next tripartite meeting of the Welsh Government, Healthcare Inspectorate Wales and the Wales Audit Office. That meeting will be taking place on Friday of this week.

Llywydd, nid yw'n anodd i mi ymddiheuro o gwbl. Nid wyf i'n rhannu'r un safonau â'r Blaid Geidwadol, lle mae'r Prif Weinidog yn gwrthod ymddiheuro dro ar ôl tro am y pethau y bu mor uniongyrchol gyfrifol amdanyn nhw. Rwyf i wedi ymddiheuro yn y gorffennol am fethiannau'r bwrdd iechyd yn y gogledd, ac mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd cyfres o gamau i gynorthwyo'r bwrdd iechyd i sicrhau bod y gwasanaethau y mae pobl yn eu cael o'r safon y mae ganddyn nhw'r hawl iddi.

O ran gwasanaethau fasgwlar yn unig, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud buddsoddiad sylweddol yn seilwaith ffisegol y gwasanaeth yn Ysbyty Glan Clwyd, ac, o ganlyniad i'r cyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd iddo ar gyfer y bwrdd iechyd hwnnw, mae chwe llawfeddyg fasgwlaidd ymgynghorol ychwanegol, radiolegydd ymyriadol ymgynghorol ychwanegol, pedwar meddyg iau fasgwlaidd, nyrsys arbenigol fasgwlaidd ychwanegol, a ward fasgwlaidd bwrpasol â 18 o welyau. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi'r bwrdd i unioni rhai o'r diffygion a nodwyd ynddo. Mae'n destun siom mawr dysgu bod safonau ymarfer proffesiynol yn y gwasanaeth hwn o hyd nad ydyn nhw'n cyfateb i'r safonau y mae gan bobl hawl i'w disgwyl gan y rhai sy'n uniongyrchol gyfrifol am y gofal clinigol hwnnw.

Nododd fy nghyd-Weinidog Eluned Morgan yn ei datganiad ysgrifenedig ar 3 Chwefror y mesurau a fydd yn cael eu cymryd yn awr, ac mae hynny'n cynnwys gwaith goruchwylio'r gwasanaeth gan wasanaeth fasgwlaidd mawr y tu allan i Gymru i sicrhau bod goruchwyliaeth a chymorth amlddisgyblaethol ar gael. Dywedodd yn y datganiad ysgrifenedig hwnnw hefyd ei bod wedi gofyn i wasanaethau fasgwlaidd gael eu trafod yng nghyfarfod teirochrog nesaf Llywodraeth Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru. Cynhelir y cyfarfod hwnnw ddydd Gwener yr wythnos hon.

13:55

Well, I asked you for the second time to apologise and you said that you had difficulty to apologise. I'm sure the lady who was carrying her husband to the toilet will regret the fact that you have difficulty in apologising for the lack of care plan that was put in place. I'm sure you will find it really—[Interruption.] I'm sure that the patients—22 that are numbered in this particular document—that you have responsibility for, have their records missing or unable to find any care plans put in place for their future well-being—. And it is a matter of regret that, during the seven years that you were in charge of the health board directly here from Cardiff, because of special measures—I might add the longest public body in special measures in any part of the United Kingdom—you, again, have felt unable to apologise when this report has come out.

You have tried special measures, First Minister. Since its formation in 2009, there have been four chief executives, six chairs and now we have targeted intervention and still we're getting reports like this. At what point are you going to accept that, instead of trying the same thing over and over again and getting the same results, Betsi needs radical reform and restructuring so we can see change for the people in north Wales and delivery of a service that stops reports like this being published and we have to debate them here in this Chamber?

Wel, gofynnais i chi am yr eildro i ymddiheuro ac fe ddywedoch chi eich bod yn cael anhawster wrth ymddiheuro. Rwy'n siŵr y bydd y wraig a oedd yn cario ei gŵr i'r toiled yn gresynu at y ffaith eich bod yn cael anhawster wrth ymddiheuro am y diffyg cynllun gofal a roddwyd ar waith. Rwy'n siŵr y byddwch yn ei chael yn wir—[Torri ar draws.] Rwy'n siŵr bod y cleifion—22 sydd wedi'u rhifo yn y ddogfen benodol hon—y mae gennych gyfrifoldeb amdanyn nhw, sydd â'u cofnodion ar goll neu nad oes modd dod o hyd i unrhyw gynlluniau gofal a roddwyd ar waith ar gyfer eu llesiant yn y dyfodol—. Ac mae'n destun gofid, yn ystod y saith mlynedd yr oeddech chi'n gyfrifol am y bwrdd iechyd yn uniongyrchol yma o Gaerdydd, oherwydd mesurau arbennig—efallai y byddwn yn ychwanegu, y corff cyhoeddus a fu hwyaf mewn mesurau arbennig mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig—yr ydych chi, unwaith eto, wedi teimlo na allwch chi ymddiheuro ar ôl i'r adroddiad hwn gael ei gyhoeddi.

Rydych wedi rhoi cynnig ar fesurau arbennig, Prif Weinidog. Ers ei ffurfio yn 2009, bu pedwar prif weithredwr, chwe chadeirydd ac erbyn hyn mae gennym ymyrraeth wedi ei thargedu ac rydym yn dal i gael adroddiadau fel hyn. Ar ba bwynt ydych chi'n mynd i dderbyn, yn hytrach na rhoi cynnig ar yr un peth dro ar ôl tro a chael yr un canlyniadau, fod angen diwygio ac ailstrwythuro radical ar Betsi fel y gallwn weld newid ar gyfer pobl y gogledd a darparu gwasanaeth sy'n rhoi diwedd ar gyhoeddi adroddiadau fel hyn a ninnau'n gorfod eu trafod yma yn y Siambr hon?

Llywydd, it may be because I'm taking part remotely that what I said wasn't able to be heard sufficiently well. What I said was—

Llywydd, efallai mai oherwydd fy mod yn siarad yn rhannol o bell na chlywyd yr hyn a ddywedais yn ddigon clir. Yr hyn a ddywedais oedd—

If I may help you, First Minister, I certainly heard you say that you had no difficulty in apologising. So, it may have been misheard elsewhere, but that's certainly my recollection of what you said.

Os caf eich helpu, Prif Weinidog, fe glywais chi yn sicr yn dweud na chawsoch unrhyw anhawster wrth ymddiheuro. Felly, efallai ei fod wedi ei gamglywed mewn mannau eraill, ond dyna'n sicr fy atgof o'r hyn a ddywedoch chi.

Well, Llywydd, that is exactly what I did say, that I had no difficulty in apologising, and I'm sure the leader of the opposition will recognise that. I'm afraid I just cannot agree with him that the best way in which services for people in north Wales could be strengthened, in the way that I think right across the Chamber we would wish to see, would be to embark upon the turmoil of a radical reform and restructuring of services. If anything was guaranteed to divert attention away from care at the front line of the sort that needs to be put right in vascular services, it would be to plunge the organisation into that sort of internal turmoil. I can assure him that at various points when this has been suggested, this has been rehearsed inside the Welsh Government and with professional advisers and with other bodies, and every time the conclusion is reached that this would be the opposite of a recipe for improvement. It would just guarantee that, for several years ahead, instead of focusing on the things that need to be done, people in north Wales in the health service would be focused on organisational matters, rather than on the standards of clinical care.

Wel, Llywydd, dyna'n union a ddywedais i, na chefais unrhyw anhawster wrth ymddiheuro, ac rwy'n siŵr y bydd arweinydd yr wrthblaid yn cydnabod hynny. Mae arnaf ofn na allaf gytuno ag ef mai'r ffordd orau o gryfhau gwasanaethau i bobl yn y gogledd, yn y ffordd yr wyf i'n credu ar draws y Siambr yr hoffem ni ei gweld, fyddai dechrau ar yr helbul o ddiwygio radical ac ailstrwythuro gwasanaethau. Pe bai unrhyw beth yn cael ei warantu i dynnu sylw oddi wrth ofal yn y rheng flaen, o'r math y mae angen ei gywiro mewn gwasanaethau fasgwlaidd, yna taflu'r sefydliad i'r math hwnnw o helbul mewnol fyddai hynny. Gallaf ei sicrhau, ar wahanol adegau pan awgrymwyd hyn, fod hyn wedi'i ailadrodd y tu mewn i Lywodraeth Cymru a gyda chynghorwyr proffesiynol a gyda chyrff eraill, a phob tro, deuir i'r casgliad y byddai hyn yn groes i'r hyn sydd ei angen ar gyfer gwella. Byddai'n gwarantu, am nifer o flynyddoedd i ddod, yn hytrach na chanolbwyntio ar y pethau y mae angen eu gwneud, y byddai pobl yn y gogledd yn y gwasanaeth iechyd yn canolbwyntio ar faterion sefydliadol, yn hytrach nag ar safonau gofal clinigol.

Ar ran Plaid Cymru heddiw, Rhun ap Iorwerth.

On behalf of Plaid Cymru today, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Dwi ar y cofnod yn dweud y dylid cael gwared ar fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr oni bai eu bod nhw'n gallu dod yn ôl ar y trywydd cywir, ac mae gen i ofn bod yr adroddiad yma rydyn ni wedi'i weld rŵan yn gwneud dim i roi hyder inni yn nyfodol y bwrdd. Wythnos yn ôl, wrth ateb cwestiwn gan Mabon ap Gwynfor, mi wnaeth y Prif Weinidog fwy neu lai ein cyhuddo ni ar y meinciau yma, ac ymgyrchwyr a staff lleol, o danseilio gwasanaethau fasgwlar yn y gogledd oherwydd y modd rydyn ni wedi gwrthwynebu a chodi cwestiynau am y broses o ganoli gwasanaethau. O fod wedi gweld yr adroddiad damniol arall yma, ydy'r Prif Weinidog rŵan yn gweld mai codi pryderon go iawn am resymau da yr oeddem ni?

Thank you, Llywydd. I am on the record stating that we should get rid of Betsi Cadwaladr health board unless they can return to the right path, and I'm afraid that the report that we've seen now does nothing to give us confidence in the future of the health board. Last week, in responding to a question from Mabon ap Gwynfor, the First Minister more or less accused us on these benches, and campaigners and local staff, of undermining vascular services in the north because of the way that we have opposed and raised questions about the process of centralising services. Having seen another damning report, does the First Minister now see that we were raising genuine concerns for good reason—that's what we were doing?

14:00

Na, dwi ddim yn cytuno â hynny o gwbl, Llywydd. Dwi'n cofio'r cwestiynau gan Mabon ap Gwynfor a dwi'n cofio'r atebion—yr atebion gofalus—a roddais i wythnos diwethaf. Dwi'n dal i gredu beth ddywedais i wythnos yn ôl. Beth sydd wedi digwydd gyda'r gwasanaeth, i ailwampio'r gwasanaeth, yw rhywbeth a oedd yn angenrheidiol i'w wneud. Dyw'r ffordd y mae wedi cael ei wneud ddim yn dderbyniol, ond fel yr oedd Eluned Morgan yn ei ddweud yn ei datganiad hi—dyma beth ddywedodd y Gweinidog:

No, I don't agree with that at all, Llywydd. I recall the questions asked by Mabon ap Gwynfor and I recall the responses—the careful responses—that I gave to those questions last week. I still believe what I said a week ago. What has happened with the reorganisation of the service is something that was necessary. The way that it has been done isn't acceptable, but as Eluned Morgan said in her statement—these are the words of the Minister:

'I am also sure the situation has not been helped by relentlessly negative public discourse which has overshadowed any positive impacts of the service reconfiguration and had the potential to impact on staff morale. This is something that was noted in the first RCS report.'

'Rwyf hefyd yn siŵr nad yw'r sefyllfa wedi cael ei helpu gan drafodaeth gyhoeddus negyddol ddi-baid sydd wedi taflu cysgod dros unrhyw effeithiau cadarnhaol ad-drefnu'r gwasanaeth ac a oedd â'r potensial i effeithio ar forâl staff. Mae hyn yn rhywbeth a nodwyd yn adroddiad cyntaf yr RCS.'

Concerns were raised and opposition raised because we were worried about the standards of service. I could barely believe what I was reading in this report: treatment given that should not have been given, even amputation; treatment not given when it should have been given; an appalling lack of communication with patients and their families; and record keeping so poor that the royal college investigators couldn't even figure out what had happened to some patients or what discussions there had been about their treatment, or, indeed, whether the health board had even met its ethical and legal obligations in the treatment of patients. Far from being the fault of those of us who questioned the centralisation programme, this has been down to incompetence and mismanagement, and the board had to insist on pressing ahead with this investigation when senior managers were still saying, 'No, everything's okay.'

Now, there were real questions over whether Betsi Cadwaladr was ready to come out of special measures, very conveniently before the last election. I'm looking for an assurance this afternoon that vascular services in the north will go back into special measures with targeted intervention to sort out this mess. And will the First Minister, in reflection, now agree that the end of special measures then was premature?

Codwyd pryderon a chodwyd gwrthwynebiad am ein bod yn poeni am safonau'r gwasanaeth. Prin y gallwn gredu'r hyn yr oeddwn i yn ei ddarllen yn yr adroddiad hwn: triniaeth wedi ei rhoi na ddylai fod wedi'i rhoi, hyd yn oed tynnu rhan o'r corff; triniaeth na roddwyd pan ddylai fod wedi'i rhoi; diffyg cyfathrebu ofnadwy gyda chleifion a'u teuluoedd; a chadw cofnodion mor wael fel na allai ymchwilwyr y coleg brenhinol hyd yn oed nodi'r hyn a ddigwyddodd i rai cleifion na pha drafodaethau a gafwyd am eu triniaeth, neu, yn wir, a oedd y bwrdd iechyd hyd yn oed wedi cyflawni ei rwymedigaethau moesegol a chyfreithiol wrth drin cleifion. Yn hytrach na bod yn fai ar y rhai ohonom a heriodd y rhaglen ganoli, mae hyn wedi bod yn ganlyniad i anallu a chamreoli, a bu'n rhaid i'r bwrdd fynnu bwrw ymlaen â'r ymchwiliad hwn pan oedd uwch reolwyr yn dal i ddweud, 'Na, mae popeth yn iawn.'

Nawr, roedd cwestiynau go iawn ynghylch a oedd Betsi Cadwaladr yn barod i ddod allan o fesurau arbennig, yn gyfleus iawn cyn yr etholiad diwethaf. Rwy'n chwilio am sicrwydd y prynhawn yma y bydd gwasanaethau fasgwlaidd yn y gogledd yn mynd yn ôl i fesurau arbennig gydag ymyrraeth wedi'i thargedu i ddatrys y llanastr hwn. Ac a wnaiff y Prif Weinidog, wrth fyfyrio, gytuno nawr fod diwedd mesurau arbennig bryd hynny'n gynamserol?

Well, Llywydd, a number of points there. It's important to put on the record the fact that up to half of the 44 cases investigated by the Royal College of Surgeons long predate the reorganisation of the services; these are cases that span from 2014 to 2021. The Member, I think, does a disservice, again this week, in mixing up those two issues together. The way in which services have been redrawn, so that specialist services are concentrated in one place, was the right decision; that is not challenged in either of the Royal College of Surgeons' reports and, indeed, the royal college supported that plan. What is unacceptable and deeply disappointing is the neglect of basic standards of professional practice that are revealed in the report. 

I was the Minister that placed Betsi Cadwaladr into special measures. I remember being told by Members on the floor of the Chamber that that was convenient for political purposes, just as I'm used to other parties trying to claim that the decision to bring the board out of special measures was somehow politically motivated. It was, Llywydd, simply the result of the process that is in place.

I cannot give the Member the guarantees that he asks for this afternoon, because those are not political decisions. Now, he may think that he, as a politician, has the answers and that we should simply rely on his political judgment, but that is not the way in which those decisions are made in Wales. There will be a tripartite meeting. The tripartite meeting will make recommendations and then, indeed, it will be Ministers who decide whether and how to act on them. But that's how the system works. It's not by people designing solutions on the floor of the Senedd; it's by taking the expert judgment of that rounded tripartite meeting, and then Ministers taking the responsibility for acting on them.

Wel, Llywydd, nifer o bwyntiau yn y fan yna. Mae'n bwysig cofnodi'r ffaith bod hyd at hanner y 44 o achosion yr ymchwiliwyd iddyn nhw gan Goleg Brenhinol y Llawfeddygon yn rhagddyddio ad-drefnu'r gwasanaethau ers peth amser; mae'r rhain yn achosion sy'n ymestyn rhwng 2014 a 2021. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud cam, unwaith eto yr wythnos hon, wrth gymysgu'r ddau fater hynny gyda'i gilydd. Y ffordd y mae gwasanaethau wedi'u hail-lunio, fel bod gwasanaethau arbenigol wedi'u crynhoi mewn un lle, oedd y penderfyniad cywir; nid yw hynny'n cael ei herio yn adroddiadau Coleg Brenhinol y Llawfeddygon ac, yn wir, cefnogodd y coleg brenhinol y cynllun hwnnw. Yr hyn sy'n annerbyniol ac yn siomedig iawn yw esgeuluso safonau sylfaenol ymarfer proffesiynol a ddatgelir yn yr adroddiad.

Fi oedd y Gweinidog a roddodd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Cofiaf i aelodau ar lawr y Siambr ddweud wrthyf fod hynny'n gyfleus at ddibenion gwleidyddol, yn union fel yr wyf wedi arfer â phleidiau eraill sy'n ceisio honni bod y penderfyniad i ddod â'r bwrdd allan o fesurau arbennig rywsut wedi'i ysgogi'n wleidyddol. Yr oedd, Llywydd, yn ganlyniad i'r broses sydd ar waith.

Ni allaf roi'r gwarantau y mae'n gofyn amdanyn nhw y prynhawn yma i'r Aelod, oherwydd nid penderfyniadau gwleidyddol yw'r rheini. Nawr, efallai ei fod yn credu, fel gwleidydd, fod yr atebion ganddo ac y dylem ddibynnu ar ei farn wleidyddol yn unig, ond nid dyna'r ffordd y gwneir y penderfyniadau hynny yng Nghymru. Bydd cyfarfod teirochrog. Bydd y cyfarfod teirochrog yn gwneud argymhellion ac yna, yn wir, Gweinidogion fydd yn penderfynu a ddylid eu gweithredu a sut i'w gweithredu. Ond dyna sut mae'r system yn gweithio. Nid bobl yn dylunio atebion ar lawr y Senedd ond drwy gael barn arbenigol y cyfarfod teirochrog hwnnw, ac yna Gweinidogion yn cymryd y cyfrifoldeb dros eu gweithredu.

14:05

But I fear that, sometimes, decisions are made without a deep understanding of the communities that they affect. Let's look at that principle of centralisation. I totally understand the arguments for developing centres that are able to have a bigger throughput of patients with the most serious illnesses. But (a) when we do that for rural areas, say, we have to think innovatively so as not to strip away core functions that are important locally, because whatever promises were made in relation to this particular centralisation, that certain services would be kept local, that's certainly not what has happened. And (b) if it's about better services, why on earth was that element of centralisation, which could have been beneficial, not developed around Ysbyty Gwynedd, where the quality of treatment was so high? I asked a Betsi Cadwaladr medical director why on earth wasn't it decided to centralise around Ysbyty Gwynedd. He told me he didn't know.

There are lessons here for all of Wales, I believe, First Minister, and that is that the principle of centralising has become more important than the quality of care in too many instances. Will the First Minister commit to having an investigation that's open and transparent, and independent, into what happened with vascular services in the north, so that all of Wales can be sure that those lessons, where centralisation does go wrong, are genuinely learnt?

Ond rwy'n ofni, weithiau, fod penderfyniadau'n cael eu gwneud heb ddealltwriaeth ddofn o'r cymunedau y maen nhw'n effeithio arnyn nhw. Gadewch i ni edrych ar yr egwyddor honno o ganoli. Rwy'n deall yn llwyr y dadleuon dros ddatblygu canolfannau sy'n gallu cael cyfradd brosesu uwch o gleifion â'r afiechydon mwyaf difrifol. Ond (a) pan wnawn ni hynny ar gyfer ardaloedd gwledig, dyweder, mae'n rhaid i ni feddwl yn arloesol er mwyn peidio â dileu swyddogaethau craidd sy'n bwysig yn lleol, oherwydd pa addewidion bynnag a wnaed mewn cysylltiad â'r canoli penodol hwn, byddai rhai gwasanaethau'n cael eu cadw'n lleol, yn sicr nid dyna sydd wedi digwydd. A (b) os yw'n ymwneud â gwell gwasanaethau, pam ar y ddaear yr oedd yr elfen honno o ganoli, a allai fod wedi bod yn fuddiol, heb ei datblygu o amgylch Ysbyty Gwynedd, lle yr oedd ansawdd y driniaeth mor uchel? Gofynnais i gyfarwyddwr meddygol Betsi Cadwaladr pam ar y ddaear na phenderfynwyd canoli o amgylch Ysbyty Gwynedd. Dywedodd wrthyf nad oedd yn gwybod.

Mae gwersi yma i Gymru gyfan, rwy'n credu, Prif Weinidog, sef bod yr egwyddor o ganoli wedi dod yn bwysicach nag ansawdd y gofal mewn gormod o achosion. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i gael ymchwiliad sy'n agored ac yn dryloyw, ac yn annibynnol, i'r hyn a ddigwyddodd gyda gwasanaethau fasgwlaidd yn y gogledd, fel y gall Cymru gyfan fod yn siŵr bod y gwersi hynny, lle aiff canoli o chwith, yn cael eu dysgu'n wirioneddol?

Well, there are some aspects of what the Member said that I can agree with, Llywydd. We've just had the second independent investigation report published; I just don't see where the merit lies in piling investigation upon investigation. What we need is action on the basis of the reports that we now have in front of us.

The point that I feel I can agree with is when Rhun ap Iorwerth says that models that are developed by royal colleges and others have to be properly transferred into the Welsh context and can't be just picked up and dropped into Wales. When I was the health Minister, I was also responsible for a piece of work done about Bronglais General Hospital, in which these exact arguments were discussed—and discussed with the royal colleges—about the way in which services that could safely and properly be provided locally in a rural area could be safely and successfully deployed at that hospital. And I think that has been a successful set of actions that have followed that have added to the staff at the hospital and the capacity at the hospital. So, I agree that general trends in medicine, which are towards the centralisation of specialist services, have to be calibrated to the context in which they are being implemented, and we should do that in a way that works for us here in Wales.

Where I do depart from him completely is in his wish to try and reopen old battles over the way in which services were decided upon and configured in north Wales in the vascular context. The health Minister could not have been more direct in her statement about the distraction, at the very best, that that will be from the real job in hand, which is to make sure that the system that we now have works, and works properly, and does not have the very disturbing and disappointing aspects that were revealed in the report that the board itself had commissioned.

Wel, mae rhai agweddau ar yr hyn a ddywedodd yr Aelod y gallaf gytuno â nhw, Llywydd. Rydym newydd gyhoeddi'r ail adroddiad ymchwiliad annibynnol; nid wyf yn gweld lle mae'r budd o bentyrru ymchwiliad ar ôl ymchwiliad. Yr hyn sydd ei angen arnom yw gweithredu ar sail yr adroddiadau sydd gennym nawr o'n blaenau.

Y pwynt y teimlaf y gallaf i gytuno ag ef yw pan ddywed Rhun ap Iorwerth fod yn rhaid trosglwyddo modelau sy'n cael eu datblygu gan golegau brenhinol ac eraill yn briodol i gyd-destun Cymru ac nid dim ond eu codi a'u gollwng yng Nghymru. Pan oeddwn i yn Weinidog iechyd, yr oeddwn i hefyd yn gyfrifol am ddarn o waith a wnaed am Ysbyty Cyffredinol Bronglais, lle trafodwyd yr union ddadleuon hyn—a'u trafod gyda'r colegau brenhinol—am y ffordd y gellid defnyddio gwasanaethau y gellid eu darparu'n ddiogel ac yn briodol yn lleol mewn ardal wledig yn ddiogel ac yn llwyddiannus yn yr ysbyty hwnnw. Ac rwy'n credu bod hynny wedi bod yn gyfres lwyddiannus o gamau gweithredu sydd wedi dilyn ac sydd wedi ychwanegu at staff yr ysbyty a'r capasiti yn yr ysbyty. Felly, rwy'n cytuno bod yn rhaid i dueddiadau cyffredinol mewn meddygaeth, sydd tuag at ganoli gwasanaethau arbenigol, gael eu graddnodi ar gyfer y cyd-destun y maen nhw'n cael eu gweithredu ynddo, a dylem wneud hynny mewn ffordd sy'n gweithio i ni yma yng Nghymru.

Lle yr wyf yn gwyro oddi wrtho'n llwyr, yw ei ddymuniad i geisio ailagor hen frwydrau dros y ffordd y penderfynwyd ar wasanaethau a'u ffurfweddu yn y gogledd yn y cyd-destun fasgwlaidd. Ni allai'r Gweinidog iechyd fod wedi bod yn fwy uniongyrchol yn ei datganiad sef y byddai hynny yn tynnu sylw oddi ar y gwaith go iawn sydd dan sylw, sef sicrhau bod y system sydd gennym nawr yn gweithio, ac yn gweithio'n iawn, ac nad oes ganddi'r agweddau annymunol a siomedig iawn a ddatgelwyd yn yr adroddiad yr oedd y bwrdd ei hun wedi'i gomisiynu.

Strategaeth Ryngwladol
International Strategy

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru? OQ57614

3. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's international strategy? OQ57614

I thank the Member for that question, Llywydd. Since the publication of the international strategy, we have published a series of action plans and reinforced our relationships with key international partners. We regularly review priorities against the international strategy as we move into a world beyond coronavirus.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Ers cyhoeddi'r strategaeth ryngwladol, rydym wedi cyhoeddi cyfres o gynlluniau gweithredu ac wedi atgyfnerthu ein perthynas â phartneriaid rhyngwladol allweddol. Rydym yn adolygu blaenoriaethau yn rheolaidd o'u cymharu â'r strategaeth ryngwladol wrth i ni symud i fyd y tu hwnt i coronafeirws.

I thank the First Minister for his answer. As we look ahead to the St David's Day celebrations in a few weeks' time, I took the trouble earlier this week of reading your written statement in advance of last year's St David's Day. I was delighted to read that your aim then was to use our

'National Day to support delivery of our International Strategy, with its key ambitions of raising Wales' profile on the international stage'.

I remember from Plenary last week that this year's plans are similar as well. But in that written statement, you mentioned that most of this work would be publicised via the @walesdotcom Twitter, Instagram and Facebook pages. Indeed, much of Wales's international publicity is supposed to be done via @walesdotcom. But, First Minister, are you aware that, as of this morning, those same Twitter and Facebook pages you mentioned last year as being an integral part of your international strategy have only had one original post in the last three months, and the Instagram page has only posted once since September? How exactly are we selling Wales to the world ahead of our national day as a place to work, study, visit and invest when we look closed for business?

Diolch i'r Prif Weinidog am ei ateb. Wrth i ni edrych ymlaen at ddathliadau Dydd Gŵyl Dewi ymhen ychydig wythnosau, penderfynais yn gynharach yr wythnos hon ddarllen eich datganiad ysgrifenedig cyn Dydd Gŵyl Dewi y llynedd. Roeddwn i wrth fy modd yn darllen mai eich nod bryd hynny oedd defnyddio ein

'Diwrnod Cenedlaethol i gefnogi'r gwaith o gyflawni ein Strategaeth Ryngwladol, gyda'i huchelgeisiau allweddol o godi proffil Cymru ar y llwyfan rhyngwladol'.

Cofiaf o'r Cyfarfod Llawn yr wythnos diwethaf fod cynlluniau eleni yn debyg hefyd. Ond yn y datganiad ysgrifenedig hwnnw, fe sonioch chi y byddai'r rhan fwyaf o'r gwaith hwn yn cael cyhoeddusrwydd drwy dudalennau @walesdotcom Twitter, Instagram a Facebook. Yn wir, mae llawer o gyhoeddusrwydd rhyngwladol Cymru i fod i gael ei wneud drwy @walesdotcom. Ond, Prif Weinidog, a ydych chi'n ymwybodol, hyd y bore yma, mai dim ond un postiad gwreiddiol sydd wedi ei roi ar y tudalennau Twitter a Facebook y sonioch chi amdanyn nhw y llynedd fel rhan annatod o'ch strategaeth ryngwladol, yn ystod y tri mis diwethaf, a dim ond un postiad ar Instagram ers mis Medi? Sut yn union yr ydym yn gwerthu Cymru i'r byd cyn ein diwrnod cenedlaethol fel lle i weithio, astudio, i ymweld ag ef ac i fuddsoddi ynddo pan fo'n ymddangos ein bod wedi cau ar gyfer busnes?

14:10

Llywydd, I'm in no doubt at all that the Member spends more of his time looking at those social media posts than I do. What I can tell him, of course, is that the Welsh Government, through the international strategy, is busy every day in making sure that Wales is promoted abroad and that we use our national day as a platform on which we can do more to make sure that the profile of Wales, opportunities for business in Wales, the work of our arts organisations, our sports organisations are known across the world, and that the profile of Wales is strengthened accordingly.

Llywydd, even in the last month, across the world, Welsh Government offices have been doing exactly that: a Welsh event in Washington with Study in Wales and Welsh universities, making sure that opportunities to come and study here in Wales are properly known and promoted in the United States, and face-to-face meetings in our Brussels office resuming, particularly around the plan to have a meeting of the CPMR—the Conference of Peripheral Maritime Regions—here in Cardiff in March, bringing delegations from across Europe to our capital city. Our Paris office supported a Welsh trade mission to the World Nuclear Exhibition in Paris in December. Our middle east offices have been, of course, focusing on the World Expo event in Dubai, and in Japan, our office has led an offshore wind investment event that has led to 10 Japanese companies expressing an interest in making investment here in Wales.

Perhaps if the Member spent a little less time trailing Instagram and a little bit longer looking at the world around him, he would recognise all the things that go on all the time to promote Wales on that world stage.

Llywydd, nid oes gennyf amheuaeth o gwbl fod yr Aelod yn treulio mwy o'i amser yn edrych ar bostiadau ar y cyfryngau cymdeithasol hynny na mi. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho, wrth gwrs, yw bod Llywodraeth Cymru, drwy'r strategaeth ryngwladol, yn brysur bob dydd o ran sicrhau bod Cymru'n cael ei hyrwyddo dramor a'n bod yn defnyddio ein diwrnod cenedlaethol fel llwyfan y gallwn wneud mwy arno i sicrhau bod proffil Cymru, cyfleoedd i fusnesau yng Nghymru, gwaith ein sefydliadau celfyddydol, mae ein sefydliadau chwaraeon yn adnabyddus ledled y byd, bod proffil Cymru'n cael ei gryfhau yn unol â hynny.

Llywydd, hyd yn oed yn ystod y mis diwethaf, ar draws y byd, mae swyddfeydd Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud yr union beth hwnnw: digwyddiad Cymreig yn Washington gydag Astudio yng Nghymru a phrifysgolion Cymru, sicrhau bod cyfleoedd i ddod i astudio yma yng Nghymru yn hysbys ac yn cael eu hyrwyddo'n briodol yn yr Unol Daleithiau, a chyfarfodydd wyneb yn wyneb yn ein swyddfa ym Mrwsel yn ailddechrau, yn enwedig o amgylch y cynllun i gael cyfarfod o'r CPMR—Cynhadledd y Rhanbarthau Morol Ymylol—yma yng Nghaerdydd ym mis Mawrth, gan ddod â dirprwyaethau o bob rhan o Ewrop i'n prifddinas. Cefnogodd ein swyddfa ym Mharis daith fasnach Gymreig i Arddangosfa Niwclear y Byd ym Mharis ym mis Rhagfyr. Mae ein swyddfeydd yn y dwyrain canol, wrth gwrs, wedi bod yn canolbwyntio ar ddigwyddiad Expo'r Byd yn Dubai, ac yn Japan, mae ein swyddfa wedi arwain digwyddiad buddsoddi gwynt ar y môr sydd wedi arwain at 10 cwmni o Japan yn mynegi diddordeb mewn buddsoddi yma yng Nghymru.

Efallai pe bai'r Aelod yn treulio ychydig llai o amser â'i ben yn Instagram ac ychydig mwy yn edrych ar y byd o'i gwmpas, byddai'n cydnabod yr holl bethau sy'n mynd ymlaen drwy'r amser i hyrwyddo Cymru ar y llwyfan byd hwnnw.

First Minister, Wales is home to some internationally recognised brands such as Penderyn whisky, based in my own constituency, and their slogan, 'From Wales to the world', emphasises this global outlook. In addition to the comments you've already made to the previous Member, could you outline for us how the Welsh Government is building on the reputation of these world leaders, both to promote Welsh businesses and Wales as a tourism destination?

Prif Weinidog, mae Cymru'n gartref i rai brandiau a gydnabyddir yn rhyngwladol fel wisgi Penderyn, sydd wedi'u lleoli yn fy etholaeth i, ac mae eu slogan, 'O Gymru i'r byd', yn pwysleisio'r agwedd fyd-eang hon. Yn ogystal â'r sylwadau yr ydych eisoes wedi'u gwneud i'r Aelod blaenorol, a wnewch chi amlinellu i ni sut y mae Llywodraeth Cymru yn adeiladu ar enw da'r arweinwyr byd hyn, i hyrwyddo busnesau Cymru a Chymru fel cyrchfan twristiaeth?

I thank Vikki Howells for that question. Of course, she is absolutely right to point to Penderyn whisky as a leading Welsh brand, a brand known right across the world. Wales has leading brands in many parts of life; it was fantastic that Welsh National Opera were chosen to perform in Dubai at the expo event. But in food and drink in particular, we have so many world-leading brands, and at Dubai—and my colleague Vaughan Gething will be representing Wales at the expo event around St David's Day—we will be promoting Tŷ Nant water, Rachel's Organic, Snowdonia Cheese, alongside, of course, Penderyn whisky.

When I was in Japan, Llywydd—it seems a while ago now—Penderyn whisky was a real calling card for Wales, known everywhere. I was in Tokyo myself the day that Tokyo ran out of Wrexham Lager during the world cup, and that was another iconic Welsh brand that's known across the world. Those brands, as well as being calling cards for Welsh businesses, as Vikki Howells said, also bring people to Wales. Again, when I was in Japan, food and drink was very important to Japanese visitors. It's very important indeed that they have a strong sense of provenance of the food that they're eating. When they come to Wales, as they have, up to the pandemic, in growing numbers year by year, those iconic brands are what very often help us to strengthen that tourism offer as well.

Diolch i Vikki Howells am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, mae hi'n llygad ei lle i gyfeirio at wisgi Penderyn fel brand Cymreig blaenllaw, brand sy'n adnabyddus ar draws y byd. Mae gan Gymru frandiau blaenllaw mewn sawl rhan o fywyd; roedd yn wych bod Opera Cenedlaethol Cymru wedi cael eu dewis i berfformio yn Dubai yn y digwyddiad expo. Ond ym maes bwyd a diod yn arbennig, mae gennym gymaint o frandiau sy'n arwain y byd, ac yn Dubai—a bydd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething yn cynrychioli Cymru yn y digwyddiad expo o amgylch Dydd Gŵyl Dewi—byddwn yn hyrwyddo dŵr Tŷ Nant, Rachel's Organic, Caws Eryri, ochr yn ochr â wisgi Penderyn, wrth gwrs.

Pan oeddwn i yn Japan, Llywydd—mae'n ymddangos yn bell yn ôl nawr—roedd wisgi Penderyn yn gerdyn galw go iawn i Gymru, yn cael ei adnabod ym mhobman. Roeddwn i yn Tokyo fy hun y diwrnod y rhedodd Tokyo allan o Lager Wrecsam yn ystod cwpan y byd, ac roedd hwnnw'n frand eiconig arall o Gymru sy'n adnabyddus ar draws y byd. Mae'r brandiau hynny, yn ogystal â bod yn gardiau galw ar gyfer busnesau Cymru, fel y dywedodd Vikki Howells, hefyd yn dod â phobl i Gymru. Unwaith eto, pan oeddwn i yn Japan, roedd bwyd a diod yn bwysig iawn i ymwelwyr Japaneaidd. Mae'n bwysig iawn yn wir fod ganddyn nhw ymdeimlad cryf o darddiad y bwyd y maen nhw'n ei fwyta. Pan fyddan nhw'n dod i Gymru, fel y gwnaethon nhw, hyd at y pandemig, yn eu niferoedd cynyddol o flwyddyn i flwyddyn, y brandiau eiconig hynny yw'r hyn sy'n ein helpu ni'n aml iawn i gryfhau'r cynnig twristiaeth hwnnw hefyd.

14:15
Gofal Iechyd yng Ngorllewin Cymru
Healthcare in West Wales

4. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer darpariaeth gofal iechyd yng ngorllewin Cymru? OQ57607

4. What are the Welsh Government's priorities for healthcare provision in west Wales? OQ57607

The current priority in west Wales remains balancing services to keep people safe from COVID while extending the return of wider, more routine services as it becomes safe to do so. 

Y flaenoriaeth bresennol yn y gorllewin yw cydbwyso gwasanaethau o hyd i gadw pobl yn ddiogel rhag COVID gan ymestyn y gwaith o ddychwelyd gwasanaethau ehangach, mwy rheolaidd wrth iddi ddod yn ddiogel i wneud hynny. 

Diolch, Brif Weinidog. A fortnight ago, Hywel Dda University Health Board signed off a programme business case for the reorganisation of healthcare services in west Wales, which, if approved and signed off by your Government, will see the creation of a new hospital at a location not yet decided somewhere between Narberth and St Clears. This business case also sees both Glangwili and Withybush hospitals downgraded to community hospitals. These are plans that have been in circulation for a number of years. A protest is planned for 23 February outside Withybush Hospital by the local campaign group, who have not given up the fight to see services stay at their local hospital. When you were health Minister in 2014, you—and I quote—saw 'no useful purpose' in meeting with the concerned residents of west Wales to discuss health service reorganisation when invited to do so by MP Stephen Crabb. Given the strength of feeling by the community and their steadfast desire to see services retained in their local hospitals, do you now regret not meeting with the people of west Wales?

Diolch, Prif Weinidog. Bythefnos yn ôl, cymeradwyodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda achos busnes rhaglen ar gyfer ad-drefnu gwasanaethau gofal iechyd yn y gorllewin, a fydd, os caiff ei gymeradwyo a'i gadarnhau gan eich Llywodraeth chi, yn gweld ysbyty newydd yn cael ei godi mewn lleoliad nad yw wedi'i benderfynu eto rywle rhwng Arberth a Sanclêr. Mae'r achos busnes hwn hefyd yn gweld ysbytai Glangwili a Llwynhelyg yn cael eu hisraddio i ysbytai cymunedol. Mae'r rhain yn gynlluniau sydd wedi bod o gwmpas ers nifer o flynyddoedd. Bwriedir cynnal protest ar 23 Chwefror y tu allan i Ysbyty Llwynhelyg gan y grŵp ymgyrchu lleol, sydd heb roi'r gorau i'r frwydr i weld gwasanaethau'n aros yn eu hysbyty lleol. Pan oeddech chi'n Weinidog iechyd yn 2014, roeddech chi—a dyfynnaf—yn teimlo nad oedd 'diben defnyddiol' i gyfarfod â thrigolion pryderus yn y gorllewin i drafod ad-drefnu'r gwasanaeth iechyd pan wahoddwyd chi gan yr AS Stephen Crabb i wneud hynny. O ystyried cryfder y teimladau yn y gymuned a'u hawydd cyson i weld gwasanaethau'n cael eu cadw yn eu hysbytai lleol, a ydych yn difaru yn awr na wnaethoch chi gyfarfod â phobl yn y gorllewin?

I'm afraid the question is just completely mistaken, because I did meet—I did meet—with representatives of those groups. I met them here in this building. So, he's just completely wrong, really. But I think his question is deeply disappointing—deeply, deeply disappointing. If the Conservative Party think that their contribution to improving services in west Wales is once again to lead a campaign against the improvements that the health board seeks to bring about, then he is doing a deep disservice to the people that he represents. Let me be clear on that with him. The health board has brought forward a series of proposals. They'll be looked at by the Welsh Government. They're designed to make sure that services in west Wales are safe and secure for the next 20 years.

I'm afraid I remember all too well the last time the Welsh Government attempted to invest millions and millions of pounds in improving services in west Wales, when Brian Gibbons was the health Minister here and the health board brought forward a plan for a new hospital—a brand new hospital—for west Wales to be placed, at that time, in Whitland, in the Member's own constituency. It was opposition from his party that prevented that major investment from being realised in the community that he now serves. I do hope he doesn't intend to embark upon his career here in the Senedd by frustrating the attempts of local people to have millions of pounds invested in the health services on which they will rely in the future.

Mae arnaf ofn bod y cwestiwn yn gwbl anghywir, oherwydd fe wnes i gyfarfod—fe wnes i gyfarfod—â chynrychiolwyr y grwpiau hynny. Fe wnes i gyfarfod â nhw yma yn yr adeilad hwn. Felly, mae'n hollol anghywir, mewn gwirionedd. Ond rwy'n credu bod ei gwestiwn yn siomedig iawn—yn siomedig iawn. Os yw'r Blaid Geidwadol yn credu mai eu cyfraniad at wella gwasanaethau yng ngorllewin Cymru unwaith eto yw arwain ymgyrch yn erbyn y gwelliannau y mae'r bwrdd iechyd yn ceisio eu cyflwyno, yna mae'n gwneud cam mawr â'r bobl y mae'n eu cynrychioli. Gadewch i mi fod yn glir ynghylch hynny gydag ef. Mae'r bwrdd iechyd wedi cyflwyno cyfres o gynigion. Bydd Llywodraeth Cymru yn edrych arnyn nhw. Maen nhw wedi'u cynllunio i sicrhau bod gwasanaethau yn y gorllewin yn ddiogel am yr 20 mlynedd nesaf.

Mae arnaf ofn fy mod yn cofio'n rhy dda y tro diwethaf i Lywodraeth Cymru geisio buddsoddi miliynau a miliynau o bunnau i wella gwasanaethau yn y gorllewin, pan oedd Brian Gibbons yn Weinidog iechyd yma a chyflwynodd y bwrdd iechyd gynllun ar gyfer ysbyty newydd—ysbyty newydd sbon—ar gyfer y gorllewin, i'w leoli bryd hynny, yn Hendy-gwyn ar Daf, yn etholaeth yr Aelod ei hun. Gwrthwynebiad gan ei blaid ef a oedd yn atal y buddsoddiad mawr hwnnw rhag cael ei wireddu yn y gymuned y mae bellach yn ei gwasanaethu. Rwy'n gobeithio nad yw'n bwriadu dechrau ar ei yrfa yma yn y Senedd drwy rwystro ymdrechion pobl leol i sicrhau buddsoddiad o filiynau o bunnau yn y gwasanaethau iechyd y byddant yn dibynnu arnyn nhw yn y dyfodol.

I hope, First Minister, that you'll agree with me that it would be a good thing to focus on the £1.3 billion that's on the table for a new hospital—the sort of investment that's badly needed in our area. It is transformational money that can bring about transformation in the services that are currently provided. I hope you will share my opinion that the health board must listen to the views across west Wales of all people, not just the voices of those who shout the loudest.

Gobeithio, Prif Weinidog, y byddwch yn cytuno â mi y byddai'n beth da canolbwyntio ar y £1.3 biliwn sydd ar y bwrdd ar gyfer ysbyty newydd—y math o fuddsoddiad sydd ei wir angen yn ein hardal. Mae'n arian trawsnewidiol a all arwain at drawsnewid yn y gwasanaethau a ddarperir ar hyn o bryd. Gobeithio y byddwch yn rhannu fy marn bod yn rhaid i'r bwrdd iechyd wrando ar farn pawb ledled y gorllewin, nid lleisiau'r rhai sy'n gweiddi uchaf yn unig.

I thank Joyce Watson for bringing a voice of sanity to this discussion. If the health board is able to put forward a convincing business case, there is, as she says, major, major investment to be made in services in the south-west of Wales. It's not, as I know she will recognise, a plan simply focused on hospital services either. It is, in some ways, consistent with some of the points that Rhun ap Iorwerth was making earlier. It's a plan to make sure that as many services as possible are provided as close to where people live as possible by the strengthening of community facilities—facilities outside hospitals in places like the Cross Hands integrated health centre, in centres in Aberystwyth and developments that the health board plans in other parts of the health board area—and of course retaining services at both Withybush and at Glangwili, where the Welsh Government goes on investing in those buildings and in those services right up to the present day.

It was very good news—and I know that Joyce Watson, having been such a close supporter of all of this, will agree—on 25 January when the first baby was looked after in the special care baby unit that's now being provided at Glangwili, with £25 million worth of investment in those services. I completely agree with Joyce Watson that the health board must listen to views, of course, of all people within the health board area, that it must work with its clinicians, and then it can look forward to the sorts of investment that its plan would trigger, with services provided close to where people live in the community and with a hospital system that meets the needs of the twenty-first century.  

Diolch i Joyce Watson am ddod â llais o bwyll a rheswm i'r drafodaeth hon. Os yw'r bwrdd iechyd yn gallu cyflwyno achos busnes argyhoeddiadol, fel y dywed, mae buddsoddiad mawr i'w wneud mewn gwasanaethau yn y de-orllewin. Nid yw, fel y gwn y bydd yn cydnabod, yn gynllun sy'n canolbwyntio ar wasanaethau ysbytai ychwaith. Mewn rhai ffyrdd, mae'n gyson â rhai o'r pwyntiau yr oedd Rhun ap Iorwerth yn eu gwneud yn gynharach. Mae'n gynllun i sicrhau bod cymaint o wasanaethau â phosibl yn cael eu darparu mor agos at le mae pobl yn byw â phosibl drwy gryfhau cyfleusterau cymunedol—cyfleusterau y tu allan i ysbytai mewn mannau fel canolfan iechyd integredig Cross Hands, mewn canolfannau yn Aberystwyth a datblygiadau y mae'r bwrdd iechyd yn eu cynllunio mewn rhannau eraill o ardal y bwrdd iechyd—ac wrth gwrs, cadw gwasanaethau yn Llwynhelyg ac yng Nglangwili, lle mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i fuddsoddi yn yr adeiladau hynny ac yn y gwasanaethau hynny hyd heddiw.

Roedd yn newyddion da iawn—a gwn y bydd Joyce Watson, ar ôl bod yn gefnogwr mor frwd o hyn oll, yn cytuno—ar 25 Ionawr pan oedd y baban cyntaf yn derbyn gofal yn yr uned gofal arbennig i fabanod sydd bellach yn cael ei darparu yng Nglangwili, gyda gwerth £25 miliwn o fuddsoddiad yn y gwasanaethau hynny. Rwy'n cytuno yn llwyr â Joyce Watson fod yn rhaid i'r bwrdd iechyd wrando ar farn pawb yn ardal y bwrdd iechyd, wrth gwrs, fod yn rhaid iddo weithio gyda'i glinigwyr, ac yna gall edrych ymlaen at y mathau o fuddsoddiad y byddai ei gynllun yn ei sbarduno, gyda gwasanaethau'n cael eu darparu'n agos at le mae pobl yn byw yn y gymuned a gyda system ysbyty sy'n diwallu anghenion yr unfed ganrif ar hugain.  

14:20
Diogelwch Tân
Fire Safety

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi trigolion a landlordiaid mewn adeiladau sydd â diffygion diogelwch tân posibl yn sgil datganiadau diweddar gan Lywodraeth y DU? OQ57606

5. What steps is the Welsh Government taking to support residents and landlords in buildings with potential fire safety defects in light of recent statements by the UK Government? OQ57606

It is for developers who constructed buildings with fire safety defects to pay for their remediation. In September we launched the first phase of the Welsh building safety fund. This will provide grant-funded surveys for buildings where fire safety issues are known or suspected in order to identify necessary remedial actions.

Mater i ddatblygwyr a adeiladodd adeiladau â diffygion diogelwch tân yw talu am eu hadfer. Ym mis Medi lansiwyd cam cyntaf cronfa diogelwch adeiladau Cymru. Bydd hyn yn darparu arolygon a ariennir gan grantiau ar gyfer adeiladau lle mae problemau diogelwch tân yn hysbys neu'n cael eu hamau er mwyn nodi'r camau adfer angenrheidiol.

Diolch. At the end of January I hosted a public meeting here on the steps of the Senedd to listen to those affected and caught up in what is a tragedy and a scandal. I spoke to a pensioner, Eileen, who pays £511 a month in service charges alone. Her income—her monthly pension—is just £800 a month. Another attendee was sent a bill of thousands of pounds and given just 25 days to pay. Others are facing bills of £50,000 over the coming years. We all know that this scandal will devastate the lives of countless people, not to mention the terrible emotional toll that this causing. I think it is important that the voices of those people are heard. The Welsh Government should be stepping in to help those leaseholders right now. There's remedial action that needs to be taken to make those buildings safe and to make sure that their emotional health is protected. So, I would ask you, First Minister, to reconsider your position and to make available funds for that remedial action in those properties. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Ddiwedd mis Ionawr, cynhaliais gyfarfod cyhoeddus yma ar risiau'r Senedd i wrando ar y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw ac a gafodd eu dal yng nghanol yr hyn sy'n drasiedi ac yn sgandal. Siaradais â phensiynwraig, Eileen, sy'n talu £511 y mis mewn taliadau gwasanaeth yn unig. Dim ond £800 y mis yw ei hincwm—ei phensiwn misol—. Anfonwyd bil o filoedd o bunnau at un arall a oedd yn bresennol a dim ond 25 diwrnod a gafodd i'w dalu. Mae eraill yn wynebu biliau o £50,000 dros y blynyddoedd nesaf. Gwyddom i gyd y bydd y sgandal hwn yn dinistrio bywydau pobl ddi-rif, heb sôn am y niwed emosiynol ofnadwy y mae hyn yn ei achosi. Rwy'n credu ei bod yn bwysig clywed lleisiau'r bobl hynny. Dylai Llywodraeth Cymru fod yn camu i'r adwy i helpu'r lesddeiliaid hynny ar hyn o bryd. Mae angen cymryd camau adferol i wneud yr adeiladau hynny'n ddiogel ac i sicrhau bod eu hiechyd emosiynol yn cael ei ddiogelu. Felly, gofynnaf i chi, Brif Weinidog, ailystyried eich safbwynt a sicrhau bod arian ar gael ar gyfer y camau adferol sydd eu hangen ar yr eiddo hynny. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

I'm not quite sure I follow the very final point the Member made, because the Welsh Government does intend to provide funding of that sort, but to do it in a way that does not create the moral hazard in which the public purse pays for the problems that developers themselves have created and lets those developers off the hook. I think exactly that point was made by the Secretary of State in England, Michael Gove, when he said that he expected the industry to provide the £4 billion that will be necessary to put right the wrongs that the industry itself has created. If the public purse simply steps in and picks up all those bills, what possible incentive will there be for the next developer to make sure that their buildings do not suffer from the same defects?

I congratulate the Member on the meeting that she held. I saw some accounts of it, and those are powerful testimonies that she's relayed from the people she met that day. It's because of that, Llywydd, that on 14 December the Minister responsible, Julie James, made an oral statement on the floor of the Senedd, where she committed the Welsh Government to a new leasehold support scheme to help that small number of leaseholders who find themselves in the very significant financial hardship that Jane Dodds has pointed to this afternoon. The Minister will make a further statement before the Easter recess that will provide further details of how that leasehold support scheme will operate—the costs it will cover, the way in which people will be able to access that help—so that the worst casualties of this scandal will receive the help that we can provide without allowing the developers themselves off the hook. They are responsible for these defects, they must put them right.

Nid wyf yn hollol siŵr fy mod yn dilyn y pwynt olaf a wnaeth yr Aelod, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu cyllid o'r math hwnnw, ond ei wneud mewn ffordd nad yw'n creu'r perygl moesol pan fo'r pwrs cyhoeddus yn talu am y problemau y mae datblygwyr eu hunain wedi'u creu ac yn gadael i'r datblygwyr hynny fynd yn rhydd heb orfod talu. Rwy'n credu bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn Lloegr, Michael Gove, wedi gwneud y pwynt hwnnw'n union, pan ddywedodd ei fod yn disgwyl i'r diwydiant ddarparu'r £4 biliwn y bydd ei angen i unioni'r camweddau y mae'r diwydiant ei hun wedi'u creu. Os yw'r pwrs cyhoeddus yn camu i mewn ac yn talu'r holl filiau hynny, pa gymhelliant posibl fydd i'r datblygwr nesaf sicrhau nad yw eu hadeiladau'n dioddef o'r un diffygion?

Rwy'n llongyfarch yr Aelod ar y cyfarfod a gynhaliodd. Gwelais rai adroddiadau amdano, ac mae'r rheini'n dystiolaethau pwerus gan y bobl y cyfarfu â nhw y diwrnod hwnnw y mae hi wedi eu hailadrodd. Oherwydd hynny, Llywydd, ar 14 Rhagfyr, gwnaeth y Gweinidog sy'n gyfrifol, Julie James, ddatganiad llafar ar lawr y Senedd, pryd ymrwymodd Lywodraeth Cymru i gynllun cymorth lesddaliad newydd i helpu'r nifer fach honno o lesddeiliaid sy'n cael eu hunain yng nghanol y caledi ariannol sylweddol iawn y mae Jane Dodds wedi cyfeirio ato y prynhawn yma. Bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad pellach cyn toriad y Pasg a fydd yn rhoi rhagor o fanylion am sut y bydd y cynllun cymorth lesddaliad hwnnw'n gweithredu—y costau y bydd yn eu talu, y ffordd y bydd pobl yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw—fel y bydd y rhai a ddioddefodd waethaf yn y sgandal hwn yn cael y cymorth y gallwn ni ei ddarparu heb ganiatáu i'r datblygwyr eu hunain osgoi eu cyfrifoldebau. Maen nhw'n gyfrifol am y diffygion hyn, rhaid iddyn nhw eu cywiro.

14:25
Y Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol
The National Independent Safeguarding Board

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol Cymru? OQ57584

6. Will the First Minister provide an update on the work of the National Independent Safeguarding Board for Wales? OQ57584

I thank Jack Sargeant for that. The work of the board continues to develop, as does the safeguarding landscape in Wales. In January I chaired the inaugural meeting of the single unified safeguarding review board of Wales, which includes representatives from the National Independent Safeguarding Board. 

Diolch i Jack Sargeant am hynna. Mae gwaith y bwrdd yn parhau i ddatblygu, felly hefyd y dirwedd ddiogelu yng Nghymru. Ym mis Ionawr cadeiriais gyfarfod cyntaf un bwrdd adolygu diogelu unedig sengl Cymru, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o'r Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol. 

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog. As the First Minister mentions there, the National Independent Safeguarding Board has played a key role, and is included in the single unified safeguarding review board, which, as the First Minister will know, my own dad played a significant part in establishing. First Minister, yesterday marked four years since I was elected to this Senedd following the tragic death of Dad. I've been reflecting on his passing, and I've been reflecting on how we secure his legacy in this particular area. The most important thing that springs to mind with me is that it was never about positions in Government or status for Dad, it was always about delivering positive change for the people of Wales. First Minister, therefore can I ask you: how do we ensure that this legacy of continuing to deliver positive change for the people of Wales is continued? 

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Fel y mae'r Prif Weinidog yn sôn yn y fan yna, mae'r Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol wedi chwarae rhan allweddol, ac mae wedi'i gynnwys yn y bwrdd adolygu diogelu unedig sengl, a chwaraeodd fy nhad fy hun, fel y gŵyr y Prif Weinidog, ran bwysig yn y gwaith o'i sefydlu. Prif Weinidog, bedair blynedd i ddoe cefais fy ethol i'r Senedd hon yn dilyn marwolaeth drasig Dad. Rwyf wedi bod yn myfyrio ar ei farwolaeth, ac rwyf wedi bod yn myfyrio ar sut yr ydym yn sicrhau ei etifeddiaeth yn y maes penodol hwn. Y peth pwysicaf sy'n dod i fy meddwl i yw nad oedd hyn byth yn ymwneud â swyddi mewn Llywodraeth na statws i Dad, yr oedd bob amser yn ymwneud â sicrhau newid cadarnhaol i bobl Cymru. Prif Weinidog, felly, a gaf i ofyn i chi: sut yr ydym yn sicrhau bod yr etifeddiaeth hon o barhau i sicrhau newid cadarnhaol i bobl Cymru yn parhau? 

Can I thank Jack Sargeant for that? I was very pleased to chair the inaugural meeting of the new single unified safeguarding review board. Had he been there, I think he would have been moved by the number of times references were made to Carl Sargeant, because it was when Carl was the Minister responsible that he set in motion a review of the way in which domestic homicide reviews in Wales were put to work to improve services for people who find themselves victims of domestic abuse. It was Carl who asked the then assistant chief constable of Dyfed-Powys, Liane James, to carry out that review, and it was Liane who presented the work that lies behind the new board at that inaugural meeting.

I think Jack can both take confidence but also take enormous pride from the fact that now, in 2022, the fruit of that work is being seen and made effective here in Wales. It has grown significantly from the starting point that Carl set in motion. The new system will encompass domestic homicide reviews, child practice reviews, adult practice reviews and mental health homicide reviews. Because it is a partnership between practitioners and Cardiff University, it will help us to ensure that in future the lessons that can be drawn when things go so badly wrong will be known and will be available in all parts of Wales, and will make a difference in the lives of those families who've been so much affected by them.

It was great to hear from the Police and Crime Commissioner for Dyfed-Powys, Dafydd Llywelyn, at that meeting, and it was great to have around the table the key devolved institutions—the WLGA, the Welsh Government, the social services departments, the health services—but also the non-devolved services as well. It was very good to have representation from the Home Office at the board, to see the senior coroner for Wales as a member of that board. I really do think, Llywydd, that it is a very practical and telling example of the way in which an initiative by a committed Minister can lead to real and lasting change.

A gaf ddiolch i Jack Sargeant am hynna? Roeddwn yn falch iawn o gadeirio cyfarfod cyntaf y bwrdd adolygu diogelu unedig sengl newydd. Pe bai wedi bod yno, rwy'n credu y byddai wedi cael ei gyffwrdd gan y nifer o weithiau y cyfeiriwyd at Carl Sargeant, oherwydd pan mai Carl oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol cyflwynodd adolygiad o'r ffordd y cafodd adolygiadau o ddynladdiadau domestig yng Nghymru eu gweithredu er mwyn gwella gwasanaethau i bobl sy'n dioddef cam-drin domestig. Carl oedd yr un a ofynnodd i brif gwnstabl cynorthwyol Dyfed-Powys ar y pryd, Liane James, i gynnal yr adolygiad hwnnw, a Liane a gyflwynodd y gwaith sydd y tu ôl i'r bwrdd newydd yn y cyfarfod agoriadol hwnnw.

Rwy'n credu y gall Jack fod yn ffyddiog ond hefyd gall ymfalchïo'n fawr yn y ffaith bod ffrwyth y gwaith hwnnw yn awr, yn 2022, yn cael ei weld a'i wneud yn effeithiol yma yng Nghymru. Mae wedi tyfu'n sylweddol o'r man cychwyn a osododd Carl mewn cynnig. Bydd y system newydd yn cwmpasu adolygiadau o ddynladdiad domestig, adolygiadau ymarfer plant, adolygiadau ymarfer oedolion ac adolygiadau o ddynladdiadau iechyd meddwl. Gan ei fod yn bartneriaeth rhwng ymarferwyr a Phrifysgol Caerdydd, bydd yn ein helpu ni i sicrhau y bydd y gwersi y gellir manteisio arnyn nhw yn y dyfodol pan fydd pethau'n mynd o le'n ddifrifol, yn hysbys ac y byddant ar gael ym mhob rhan o Gymru, a bydd yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau'r teuluoedd hynny yr effeithiwyd cymaint arnyn nhw.

Roedd yn wych clywed gan Gomisiynydd yr Heddlu a Throseddu Dyfed-Powys, Dafydd Llywelyn, yn y cyfarfod hwnnw, ac roedd yn wych cael y sefydliadau datganoledig allweddol o amgylch y bwrdd—CLlLC, Llywodraeth Cymru, yr adrannau gwasanaethau cymdeithasol, y gwasanaethau iechyd—ond hefyd y gwasanaethau nad ydyn nhw wedi'u datganoli hefyd. Roedd yn dda iawn cael cynrychiolaeth o'r Swyddfa Gartref ar y bwrdd, i weld uwch grwner Cymru yn aelod o'r bwrdd hwnnw. Rwy'n credu mewn gwirionedd, Llywydd, ei fod yn enghraifft ymarferol a grymus o'r ffordd y gall menter gan Weinidog ymroddedig arwain at newid gwirioneddol a pharhaol.

14:30
Effeithlonrwydd Ynni
Energy Efficiency

7. Pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda'r sector manwerthu ynghylch gwella effeithlonrwydd ynni tuag at garbon sero? OQ57627

7. What conversations has the Welsh Government had with the retail sector about improving energy efficiency towards zero carbon? OQ57627

Llywydd, in March of this year, we will launch a retail strategy for Wales. The strategy is the result of close engagement with the sector and will promote energy efficiency, and will include the appointment of trade union green representatives in the workplace, a manifesto commitment of this Government.

Llywydd, ym mis Mawrth eleni, byddwn yn lansio strategaeth fanwerthu i Gymru. Mae'r strategaeth yn ganlyniad i ymgysylltiad agos â'r sector a bydd yn hybu effeithlonrwydd ynni, a bydd yn cynnwys penodi cynrychiolwyr gwyrdd undebau llafur yn y gweithle, un o ymrwymiadau maniffesto'r Llywodraeth hon.

Thank you, First Minister. I recently met with Friends of the Earth regarding encouraging supermarkets to retrofit doors on fridges and freezers, or ensure that they have doors on when they are upgraded. I understand that the Petitions Committee discussed this in the last Senedd term, and some supermarkets responded to say they believed it would affect consumers' impulsive purchasing. I think times have changed, and with climate change a priority, along with targeting food waste, I think it should be revisited. Surging energy costs may also help encourage retailers to curb energy consumption as well. Aldi has been leading the way on this, and shown, when building new supermarkets, installing fridge doors isn't an issue and can actually improve customer experience compared to unbearably cold aisles that don't have fridge doors on them. Would the First Minister advise me of the best way forward in this campaign, and would it be possible for supermarkets to share their experience and best practice of cost savings, in order to learn from those that have taken this step? Thank you.

Diolch, Prif Weinidog. Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar â Chyfeillion y Ddaear ynghylch annog archfarchnadoedd i ôl-osod drysau ar oergelloedd a rhewgelloedd, neu sicrhau bod ganddyn nhw ddrysau pan gânt eu huwchraddio. Rwy'n deall bod y Pwyllgor Deisebau wedi trafod hyn yn nhymor diwethaf y Senedd, ac ymatebodd rhai archfarchnadoedd i ddweud eu bod yn credu y byddai'n effeithio ar arferion prynu byrbwyll defnyddwyr. Rwy'n credu bod pethau wedi newid erbyn hyn, a gyda newid hinsawdd yn flaenoriaeth, ynghyd â thargedu gwastraff bwyd, credaf y dylid ailedrych arno. Gall costau ynni sy'n codi hefyd helpu i annog manwerthwyr i leihau'r defnydd o ynni. Mae Aldi wedi bod yn arwain y ffordd ar hyn, ac wedi dangos, wrth adeiladu archfarchnadoedd newydd, nad yw gosod drysau oergelloedd yn broblem a gall wella profiad cwsmeriaid o'i gymharu ag eiliau oer annioddefol nad oes ganddyn nhw ddrysau oergell arnyn nhw. A wnaiff y Prif Weinidog fy nghynghori ar y ffordd orau ymlaen yn yr ymgyrch hon, ac a fyddai'n bosibl i archfarchnadoedd rannu eu profiad a'u harferion gorau o ran arbed costau, er mwyn dysgu oddi wrth y rhai sydd wedi cymryd y cam hwn? Diolch.

I thank Carolyn Thomas for those important questions, Llywydd. She's absolutely right that the use of doors on fridges has been shown to save energy, reduce food spoilage, and therefore save businesses money. And with the cost of energy rising as it is, there surely are greater incentives for businesses to do just what the Member suggested. And she's right, times are changing.

Now, there is some very good work going on amongst some supermarkets. Sainsbury's, for example, has worked with Imperial College London on its zero-carbon strategy, and that includes many initiatives of the sort that the Member has identified. Aldi, we know, is to save the equivalent of 2,000 tonnes of carbon emissions a year by installing fridge doors as standard in its new and newly refurbished stores. It carried out an experiment, the experiment was successful, and now it's doing it right across the range of its stores. We've got other initiatives going on in Wales in that energy-saving field. Tesco is trialling the use of all-electric heavy goods vehicles at its south Wales distribution centre—the first part of the United Kingdom to have those all-electric vehicles.

Now, the point is, as I think Carolyn Thomas was suggesting, that we need the good practice of the leading players to be learnt by everybody else. And the retail strategy is an opportunity for us to help to make that happen. Lesley Griffiths meets regularly with the retail sector, where we discuss a whole range of issues of relevance to Wales, and energy efficiency is certainly one of them. And the strategy is an opportunity to pull some of that together and encourage those who, in the past, have been reluctant, because they believe that fridge doors, for example, might negatively impact on sales, to take the successful steps that others have already demonstrated you can do—successfully from the point of view of the customer, but also with real energy-saving advantages.

Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiynau pwysig yna, Llywydd. Mae hi'n llygad ei lle, profwyd bod defnyddio drysau ar oergelloedd yn arbed ynni, yn lleihau'r bwyd sy'n cael ei ddifetha, ac felly'n arbed arian i fusnesau. A gyda chost ynni'n codi fel y mae, siawns nad oes mwy o gymhellion i fusnesau wneud yr hyn a awgrymodd yr Aelod. Ac mae hi'n iawn, mae pethau wedi newid erbyn hyn.

Nawr, mae gwaith da iawn yn digwydd ymhlith rhai archfarchnadoedd. Mae Sainsbury's, er enghraifft, wedi gweithio gyda Choleg Imperial Llundain ar ei strategaeth ddi-garbon, ac mae hynny'n cynnwys llawer o fentrau o'r math y mae'r Aelod wedi'i nodi. Mae Aldi, fel y gwyddom ni, yn mynd i arbed yr hyn sy'n cyfateb i 2,000 tunnell o allyriadau carbon y flwyddyn drwy osod drysau oergell fel rhywbeth arferol yn ei storfeydd newydd a'r rhai sydd newydd eu hadnewyddu. Cynhaliodd arbrawf, roedd yr arbrawf yn llwyddiannus, ac erbyn hyn mae'n digwydd yn ei holl storfeydd. Mae gennym fentrau eraill sy'n digwydd yng Nghymru yn y maes arbed ynni hwnnw. Mae Tesco yn treialu'r defnydd o gerbydau nwyddau trwm trydan yn ei ganolfan ddosbarthu yn ne Cymru—y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i gael y cerbydau trydan hynny.

Nawr, y pwynt yw, fel yr oedd Carolyn Thomas yn ei awgrymu, yn fy marn i, fod arnom angen i bawb arall ddysgu arfer da'r prif gwmnïau. Ac mae'r strategaeth fanwerthu yn gyfle i ni helpu i wneud i hynny ddigwydd. Mae Lesley Griffiths yn cyfarfod yn rheolaidd â'r sector manwerthu, pryd y byddwn yn trafod ystod eang o faterion sy'n berthnasol i Gymru, ac mae effeithlonrwydd ynni yn sicr yn un ohonyn nhw. Ac mae'r strategaeth yn gyfle i dynnu rhywfaint o hynny at ei gilydd ac annog y rhai sydd, yn y gorffennol, wedi bod yn amharod, oherwydd eu bod yn credu y gallai drysau oergelloedd, er enghraifft, effeithio'n negyddol ar werthiannau, i gymryd y camau llwyddiannus y mae eraill eisoes wedi dangos y gallwch chi eu gwneud—yn llwyddiannus o safbwynt y cwsmer, ond hefyd gyda manteision arbed ynni go iawn.

Staff Llywodraeth Cymru yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru
Welsh Government Staff in Mid and West Wales

8. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o nifer staff Llywodraeth Cymru sydd wedi'u lleoli yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57626

8. What assessment has the First Minister made of the number of Welsh Government staff that are located in Mid and West Wales? OQ57626

Diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. Ar ddiwedd mis Ionawr cofnodwyd bod swyddfa barhaol 1,067 o staff Llywodraeth Cymru yn y canolbarth neu'r gorllewin.

Thank you very much to Cefin Campbell for the question, Llywydd. At the end of January there were 1,067 Welsh Government staff whose permanent office base was recorded as being in mid or west Wales.

14:35

Diolch yn fawr iawn. Rŷn ni'n gwybod bod dros hanner staff y Llywodraeth yn gweithio fan hyn yng Nghaerdydd, a rhyw 58 y cant ar draws y de-ddwyrain i gyd. Nawr, mae rhyw 19 y cant o boblogaeth Cymru yn byw yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ond eto dim ond rhyw 13 y cant o swyddi Llywodraeth Cymru sydd wedi eu lleoli yma, a, digwydd bod, mae nifer y swyddfeydd sydd gan y Llywodraeth yn y rhanbarth wedi'u lleoli ar gyrion trefi. A gaf i ofyn, felly, wrth inni'n araf bach symud yn ôl i ryw fath o normalrwydd ar ôl COVID, pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud ynglŷn â symud rhagor o swyddi i'r gorllewin a'r canolbarth a defnyddio adeiladau yng nghanol trefi fel swyddfeydd er mwyn adfywio'r trefi hyn yn economaidd a chymdeithasol?

Thank you very much. We know that over half of Welsh Government's staff work here in Cardiff, with some 58 per cent across the whole of the south-east. Now, some 19 per cent of the population of Wales live in Mid and West Wales. However, only around 13 per cent of Welsh Government posts are located in that region, and, as it happens, many of the Welsh Government's offices in the region are on the outskirts of towns. So, can I ask, as we slowly move back to some kind of normality post COVID, what assessment has the Government made of moving more jobs to Mid and West Wales and using town-centre buildings as offices in order to rejuvenate these towns economically and socially? 

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiynau yna. Mae'n well jest inni gofio ar ddechrau datganoli fod bron pob un o'r bobl oedd yn gweithio i'r Swyddfa Gymreig yn gweithio yma yng Nghaerdydd, a dros y cyfnod o ddatganoli rŷn ni wedi creu swyddfeydd newydd ym Merthyr Tudful, yn Llandudno ac, wrth gwrs, yn Aberystwyth hefyd. Nawr, rŷn ni yn mynd i symud mewn i gyfnod newydd ar ôl coronofeirws, dwi'n meddwl, pan fydd llai o staff yn gweithio bob dydd mewn swyddfeydd a mwy o bobl yn gweithio'n lleol. Dyw hyn ddim yn golygu y bydd pobl yn gweithio yn eu tai eu hunain bob tro, ond hefyd bydd mwy o bosibiliadau i bobl ddod at ei gilydd i weithio o ganolfannau gwaith. Ac rŷn ni wedi bod yn gweithio'n galed i sefydlu mwy o ganolfannau fel yna lle bydd pobl yn gallu cael mynediad i'r cyfleusterau sydd eu hangen arnynt yn nes at adref. Nawr, yn y gorllewin, mae canolfannau gyda ni yn barod yn Hwlffordd ac yn Llanelli, ac rŷn ni'n edrych i weld ble fydd mwy o bosibiliadau yn y dyfodol.

Fel roedd Cefin Campbell yn ei ddweud, Llywydd, mae'r canolfannau nid jest ar ffin trefi, maen nhw'n gallu bod yn fwy hyblyg na hynny. Maen nhw'n gallu bod yn rhan o'r trefi. A bydd mwy o bosibiliadau i bobl aros yn lleol, a phan maen nhw'n aros yn lleol i weithio maen nhw'n gwario mwy o arian yn y trefi hefyd. So, mae'n help i bobl, mae'n help i'r amgylchedd, ond mae'n help economaidd hefyd. A dwi'n gyfarwydd â'r gwaith mae Cyngor Sir Gaerfyrddin wedi ei wneud, a dwi'n gwybod bod yr Aelod yn rhan o'r gwaith pwysig yna, ac rŷn ni, fel Llywodraeth, eisiau gwneud mwy i gydweithio â phobl leol i weld beth allwn ni wneud i helpu pobl yn y cyd-destun ar ôl coronafeirws, lle bydd dim rhaid i bobl deithio bob dydd i mewn i swyddfeydd mawr, i aros yn lleol, i weithio yn lleol ac i fod yn rhan o'r economi leol ar yr un pryd. 

Well, Llywydd, thank you very much to the Member for those questions. It is worth us remembering at the beginning of devolution almost all of those working for the Welsh Office were working here in Cardiff, and over the period of devolution we have created new offices in Merthyr Tydfil, in Llandudno, and, of course, in Aberystwyth as well. Now, we are going to move into the new phase post COVID, I believe, when there will be fewer staff working every day in offices, and more people working locally. That doesn't mean that people will be working in their own homes every time, but there are also more possibilities for people to come together to work from these working centres. And we've been working very hard to establish more of those centres or hubs where people can access the facilities that they need closer to home. Now, in west Wales, we already have the centres in Haverfordwest and in Llanelli, and we are looking forward to seeing where there will be further opportunities in future.

As Cefin Campbell said, Llywydd, we have centres not just on the outskirts of towns, but they can also be more flexible than that. They can be part of the towns. And there are more possibilities for people to remain local, and when they do stay in their local area they spend more money in those towns as well. It's a help for the people themselves, it's a help for the environment, and it's an economic help too. And I am familiar with the work that Carmarthenshire County Council has done, and I know that the Member was part of that important work, and we, as a Government, want to do more to work with local people to see what we can do to help people in the post-coronavirus context, where they won't have to travel every day into the major offices; they can remain local, and they can work in the local area and they can be part of the local economy at the same time. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.   

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. I have no changes to this week's business. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes gennyf i unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig. 

Trefnydd, over the weekend there were pubs across the whole of Wales that were packed with people watching the rugby. Not an enjoyable experience, I know, for many of us this weekend, but that's what many people were doing. Unfortunately, the following day, on the Sunday, there were people who were in churches still required to wear their masks in church in order to participate in acts of worship. I don't think that it's right, and many of my constituents don't think that it's right, that people can shout and yell at tv screens in packed pubs without the need to wear a mask and, yet, people in places of worship seem to be discriminated against in this way. Can I ask you for a statement by the Welsh Government on why places of worship are still facing these very significant restrictions at times when other venues, like hospitality venues, are not?

Trefnydd, dros y penwythnos roedd tafarndai ledled Cymru gyfan yn llawn pobl yn gwylio'r rygbi. Nid oedd yn brofiad pleserus, rwy'n gwybod, i lawer ohonom ni'r penwythnos hwn, ond dyna yr oedd llawer o bobl yn ei wneud. Yn anffodus, y diwrnod canlynol, ar y Sul, roedd pobl a oedd mewn eglwysi yn dal i orfod gwisgo eu masgiau yn yr eglwys er mwyn cymryd rhan mewn gweithredoedd addoli. Nid wyf i'n credu ei fod yn iawn, ac nid yw llawer o fy etholwyr yn credu ei fod yn iawn, bod modd i bobl weiddi a sgrechian ar sgriniau teledu mewn tafarndai llawn heb fod angen gwisgo masg ac, eto, mae'n ymddangos bod pobl mewn addoldai yn cael eu gwahaniaethu yn eu herbyn fel hyn. A gaf i ofyn i chi am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch pam mae addoldai'n dal i wynebu'r cyfyngiadau sylweddol iawn hyn ar adegau pan nad yw lleoliadau eraill, fel lleoliadau lletygarwch?

14:40

Thank you. The Member will be aware that this week brings the conclusion of the three-week review of all the COVID protections, and this is something the Welsh Government will be considering ahead of the First Minister's statement on Friday.

Diolch. Bydd yr Aelod yn ymwybodol bod yr adolygiad tair wythnos o'r holl ddiogeliadau COVID yn dod i ben yr wythnos hon, ac mae hyn yn rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ystyried cyn datganiad y Prif Weinidog ddydd Gwener.

I would like to declare an interest that I'm currently a sitting councillor on Monmouthshire County Council.

Trefnydd, could I call for a statement from yourself in your capacity as rural affairs Minister regarding the co-operation and supply chain development scheme? As you may already be aware, the rural programmes team at Monmouthshire council has applied for funding under round 11 of the scheme for a space for a local production project. This involves a number of delivery partners from both Monmouthshire and beyond from across the food supply chain. The team submitted a full application for funding in May 2021 and have still not received any funding decisions from the Welsh Government. This is despite a decision meaning to be received from the Government within 90 days of an application being made. It is my understanding that this is not the only scheme to have not yet received a response. I'm sure you will understand, Minister, that such delays result in uncertainty for everyone involved in the project as well as preventing the benefits of the scheme from being felt in the local area. Furthermore, every month the project is delayed, the delivery time is reduced, meaning the team has to account for an underspend in additional project delivery elements. Any update or assistance, Minister, that you could give would be much appreciated. Thank you.

Hoffwn i ddatgan buddiant fy mod ar hyn o bryd yn gynghorydd ar Gyngor Sir Fynwy.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan eich hun yn rhinwedd eich swydd fel Gweinidog materion gwledig ynghylch y cynllun cydweithredu a datblygu'r gadwyn gyflenwi? Fel y gwyddoch chi eisoes, mae'r tîm rhaglenni gwledig yng Nghyngor Sir Fynwy wedi gwneud cais am gyllid o dan rownd 11 y cynllun am le ar gyfer prosiect cynhyrchu lleol. Mae hyn yn cynnwys nifer o bartneriaid cyflenwi o sir Fynwy a thu hwnt o bob rhan o'r gadwyn cyflenwi bwyd. Cyflwynodd y tîm gais llawn am gyllid ym mis Mai 2021 a dydyn nhw yn dal ddim wedi derbyn unrhyw benderfyniadau ariannu gan Lywodraeth Cymru. Mae hyn er gwaethaf bod penderfyniad fod i ddod gan y Llywodraeth o fewn 90 diwrnod o wneud cais. Rwy'n deall nad dyma'r unig gynllun nad yw wedi cael ymateb eto. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n deall, Gweinidog, fod oedi o'r fath yn arwain at ansicrwydd i bawb sy'n ymwneud â'r prosiect yn ogystal ag atal manteision y cynllun rhag cael eu teimlo yn yr ardal leol. At hynny, bob mis mae'r prosiect yn cael ei ohirio, mae'r amser cyflawni'n cael ei leihau, sy'n golygu bod yn rhaid i'r tîm gyfrif am danwariant mewn elfennau cyflawni prosiectau ychwanegol. Byddai unrhyw ddiweddariad neu gymorth y gallech chi eu rhoi, Gweinidog, yn cael eu gwerthfawrogi'n fawr. Diolch.

Thank you. I don't think it's appropriate for a statement, but I will certainly look at the individual case you've just raised with me and I will write to the Member will full details.

Diolch. Nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cael datganiad, ond fe wnaf i yn sicr edrych ar yr achos unigol yr ydych chi newydd ei godi gyda mi ac fe wnaf ysgrifennu at yr Aelod gyda manylion llawn.

I'm asking for a debate during Government time to discuss the implications to Wales of the 'Levelling Up' paper by the UK Government. I'm sure the Trefnydd agrees with me that we've seen consecutive Westminster Governments that have been levelling down Governments—taking money away from Wales. To solve the problem of uneven development within the English regions, the Government states that they will use a devolution deal, with powers at or approaching the highest level of devolution. Unfortunately, this paper says nothing about Wales with regard to the highest level of devolution. When we have asked for devolution of justice, of energy, of Crown Estate, of air duty, it's been denied time and time again. Some English regions have more powers than we as a country do in Wales. 

Turning to another matter, Trefnydd, I'd like a comprehensive statement from the climate change Minister on building safety to answer a number of questions. Firstly, given the UK Government's intention to extend the legal limitation period to tackle defective premises from six years to 30 years, will the Minister take now legal action against developers to recover the costs of remediation of developments in Cardiff Bay? And has the Welsh Government been in discussion with the Development Bank of Wales to see whether they can play a role to provide commercially backed loans to support the residents of these developments to remediate their defective premises? Diolch yn fawr.

Rwy'n gofyn am ddadl yn ystod amser y Llywodraeth i drafod goblygiadau'r papur 'Codi'r gwastad' i Gymru gan Lywodraeth y DU. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn cytuno â mi ein bod ni wedi gweld Llywodraethau olynol San Steffan sydd wedi bod yn gostwng gwastad Llywodraethau—gan dynnu arian oddi wrth Gymru. Er mwyn datrys problem datblygiad anwastad o fewn rhanbarthau Lloegr, mae'r Llywodraeth yn dweud y byddan nhw'n defnyddio cytundeb datganoli, gyda phwerau ar neu'n agosáu at y lefel uchaf o ddatganoli. Yn anffodus, nid yw'r papur hwn yn dweud dim am Gymru o ran y lefel uchaf o ddatganoli. Pan yr ydym ni wedi gofyn am ddatganoli cyfiawnder, ynni, Ystad y Goron, toll teithwyr awyr, mae wedi cael ei wrthod dro ar ôl tro. Mae gan rai rhanbarthau yn Lloegr fwy o bwerau na sydd gennym ni fel gwlad yng Nghymru. 

Gan droi at fater arall, hoffwn i gael datganiad cynhwysfawr gan y Gweinidog newid hinsawdd ar ddiogelwch adeiladau i ateb nifer o gwestiynau. Yn gyntaf, o ystyried bwriad Llywodraeth y DU i ymestyn y cyfnod cyfyngu cyfreithiol i ymdrin ag eiddo diffygiol o chwe blynedd i 30 mlynedd, a wnaiff y Gweinidog gymryd camau cyfreithiol yn erbyn datblygwyr nawr i adennill costau adfer datblygiadau ym Mae Caerdydd? Ac a yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn trafod gyda Banc Datblygu Cymru i weld a allan nhw chwarae rhan i ddarparu benthyciadau wedi'u cefnogi'n fasnachol i gefnogi trigolion y datblygiadau hyn i adfer eu hadeiladau diffygiol? Diolch yn fawr.

Diolch. I don't disagree with the majority of the statement from the Member around levelling up and the 'Levelling Up' White Paper from the UK Government. I think what the White Paper does, for those of us who've had the opportunity to have a look at it, is really trumpet the potential of new devolution deals in England, yet they have undermined Welsh devolution at every turn. They've used the United Kingdom Internal Market Act 2020 to wrestle funding and decision-making powers away from both the Welsh Government and the Senedd. The Government has been heavily criticised—the UK Government—for its lack of strategic engagement with the Welsh Government on levelling up by its own Department for Business, Energy and Industrial Strategy select committee. I think, unless the UK Government changes its approach, they'll simply waste more resources, underachieve and misrepresent what is actually happening. 

In response to your second question, the Minister for Climate Change will be making a statement on building safety before the Easter recess.

Diolch. Nid wyf i'n anghytuno â'r rhan fwyaf o'r datganiad gan yr Aelod ynghylch codi'r gwastad a'r Papur Gwyn 'Codi'r gwastad' gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu bod yr hyn y mae'r Papur Gwyn yn ei wneud, i'r rheini ohonom ni sydd wedi cael y cyfle i gael golwg arno, yn clodfori potensial cytundebau datganoli newydd yn Lloegr, ac eto maen nhw wedi tanseilio datganoli yng Nghymru ar bob achlysur. Maen nhw wedi defnyddio Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 i dynnu pwerau cyllido a gwneud penderfyniadau oddi ar Lywodraeth Cymru a'r Senedd. Mae'r Llywodraeth wedi cael ei beirniadu'n hallt—Llywodraeth y DU—am ei diffyg ymgysylltu strategol â Llywodraeth Cymru ar godi'r gwastad gan bwyllgor dethol yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ei hun. Rwy'n credu, oni bai bod Llywodraeth y DU yn newid ei dull gweithredu, y byddan nhw'n gwastraffu mwy o adnoddau, yn tangyflawni ac yn camgyfleu'r hyn sydd wir yn digwydd. 

Mewn ymateb i'ch ail gwestiwn, bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ar ddiogelwch adeiladau cyn toriad y Pasg.

I call for a statement on the education of autistic pupils in Wales. Two weeks ago, Swansea University's school of education issued a statement regarding its preliminary report on the education of autistic pupils in Wales. Its findings include that over three quarters of autistic pupils said that being in school causes increased anxiety, three in four said they had been the victim of bullying, over half thought they were not getting enough help during the school day, and a third felt their teacher did not understand them. One in three parents whose children attend mainstream settings said they were unhappy with the school, in comparison to four in five of those in specialist provision being happy with their child's setting. Parents told them that one in three children with a statement of educational need was not given all support or provision detailed within the document. Ninety per cent of educators have experience of working with autistic pupils, and they felt their local authority had been generally unsupportive. And four out of five parents and nearly three quarters of parents whose children currently have a statement said neither their local authority nor their child's school had given them any information about the introduction of the new additional learning needs code and what it means for their child. This reflects my own high case load in this area, with those officers who have previously refused to understand autism continuing to do so, causing pain and blaming the parents. I call for a statement accordingly. 

Rwy'n galw am ddatganiad ar addysg disgyblion awtistig yng Nghymru. Bythefnos yn ôl, cyhoeddodd ysgol addysg Prifysgol Abertawe ddatganiad ynghylch ei hadroddiad rhagarweiniol ar addysg disgyblion awtistig yng Nghymru. Mae'r canfyddiadau'n cynnwys bod dros dri chwarter y disgyblion awtistig wedi dweud bod yn yr ysgol yn achosi mwy o bryder, dywedodd tri o bob pedwar eu bod wedi dioddef bwlio, roedd dros hanner yn credu nad oedden nhw'n cael digon o gymorth yn ystod y diwrnod ysgol, ac roedd traean yn teimlo nad oedd eu hathro yn eu deall. Dywedodd un o bob tri rhiant y mae eu plant yn mynychu lleoliadau prif ffrwd eu bod yn anhapus â'r ysgol, o gymharu â phedwar o bob pump o'r rhai mewn darpariaeth arbenigol sy'n hapus â lleoliad eu plentyn. Dywedodd y rhieni wrthyn nhw nad oedd un o bob tri phlentyn â datganiad o angen addysgol yn cael yr holl gymorth na darpariaeth sydd wedi'u nodi yn y ddogfen. Mae gan 90 y cant o addysgwyr brofiad o weithio gyda disgyblion awtistig, ac roedden nhw'n teimlo nad oedd eu hawdurdod lleol wedi bod yn gefnogol ar y cyfan. A dywedodd pedwar o bob pump o rieni a bron i dri chwarter y rhieni y mae gan eu plant ddatganiad ar hyn o bryd nad oedd eu hawdurdod lleol nac ysgol eu plentyn wedi rhoi unrhyw wybodaeth iddyn nhw am gyflwyno'r cod anghenion dysgu ychwanegol newydd a'r hyn y mae'n ei olygu i'w plentyn. Mae hyn yn adlewyrchu fy llwyth achos uchel fy hun yn y maes hwn, gyda'r swyddogion hynny sydd eisoes wedi gwrthod deall awtistiaeth yn parhau i wneud hynny, gan achosi poen a beio'r rhieni. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny. 

14:45

Thank you. I know the Member does take a very close interest in this topic, and the Minister for education and his officials will look very closely at the report. It's important that a child receives the correct and appropriate education, and it's very important that, as Ministers, we listen to such experts. And the Minister and his officials will obviously consider the next steps from the report.  

Diolch. Rwy'n gwybod fod gan yr Aelod ddiddordeb agos iawn yn y pwnc hwn, a bydd y Gweinidog addysg a'i swyddogion yn edrych yn fanwl iawn ar yr adroddiad. Mae'n bwysig bod plentyn yn cael yr addysg gywir a phriodol, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni, fel Gweinidogion, yn gwrando ar arbenigwyr o'r fath. A bydd y Gweinidog a'i swyddogion yn amlwg yn ystyried y camau nesaf o'r adroddiad.  

Trefnydd, I would like a statement from the Deputy Minister for Social Services on domiciliary care, because the Welsh NHS Confederation has stated that one of the main sources of system bottleneck is the transfer out of discharge to recovery and access pathways to onward packages of domiciliary care. I'm receiving more and more correspondence from relatives of those who cannot be discharged. Private care providers are handing back care packages to local authorities because they cannot find care staff. Powys County Council have told me they're not in a position to guarantee a package of care immediately for anyone who has been in hospital longer than 14 days, due to staff shortages. And I'm sure I and the Chamber would like to know what work the Welsh Government is doing to ensure that domiciliary care is available for those needing discharge, and what positive action Welsh Government is taking to recruit and retain more carers in the care sector in Wales. Diolch, Llywydd. 

Trefnydd, hoffwn i gael datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar ofal cartref, oherwydd mae Cydffederasiwn GIG Cymru wedi datgan mai un o brif ffynonellau tagfeydd y system yw'r trosglwyddo o ryddhau i lwybrau adfer a mynediad ymlaen i becynnau gofal cartref. Rwy'n derbyn fwyfwy o ohebiaeth gan berthnasau'r rhai nad oes modd eu rhyddhau. Mae darparwyr gofal preifat yn rhoi pecynnau gofal yn ôl i awdurdodau lleol oherwydd na allan nhw ddod o hyd i staff gofal. Mae Cyngor Sir Powys wedi dweud wrthyf i nad ydyn nhw mewn sefyllfa i warantu pecyn gofal ar unwaith i unrhyw un sydd wedi bod yn yr ysbyty yn hwy na 14 diwrnod, oherwydd prinder staff. Ac rwy'n siŵr yr hoffwn i a'r Siambr wybod pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gofal cartref ar gael i'r rhai y mae angen eu rhyddhau, a pha gamau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i recriwtio a chadw mwy o ofalwyr yn y sector gofal yng Nghymru. Diolch, Llywydd. 

Absolutely. The Deputy Minister for Social Services will be making a statement on the real living wage. That is something, obviously, very positive that the Welsh Government is doing, but it's really important that local authorities obviously look to employ the necessary provision for domiciliary services for their local population. 

Yn sicr. Bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar y cyflog byw gwirioneddol. Mae hynny'n rhywbeth cadarnhaol iawn, yn amlwg, y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, ond mae'n bwysig iawn bod awdurdodau lleol yn amlwg yn ceisio defnyddio'r ddarpariaeth angenrheidiol ar gyfer gwasanaethau cartref i'w poblogaeth leol. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Three weeks ago, the UK's COVID-19 infection prevention and control cell issued new guidance on the use of respiratory protective equipment for front-line healthcare staff. This led to the UK Government taking the decision to allow all healthcare staff in England access to higher levels of PPE, namely FFP2 and FFP3 masks, to ensure that staff and patients are kept safe from the COVID-19 omicron variant. This new guidance applies not only to the NHS in England but to the Welsh Government as well. Can we therefore have an urgent statement from the Minister for Health and Social Services explaining why she has chosen to ignore this new guidance—she might want to oblige now, given that she's in the Chamber; it seems a bit strange that I'm asking for a statement from the Trefnydd when she's in the room, but I digress—and why she instead continues to leave decisions on higher grade levels of PPE at the door of health boards and individual managers, when she could show leadership and ensure that staff and patients across the whole of Wales are fully protected? [Interruption.] A golden opportunity. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dair wythnos yn ôl, cyhoeddodd cell atal a rheoli heintiau COVID-19 y DU ganllawiau newydd ar ddefnyddio offer diogelu anadlol ar gyfer staff gofal iechyd rheng flaen. Arweiniodd hyn at Lywodraeth y DU yn gwneud y penderfyniad i ganiatáu i holl staff gofal iechyd yn Lloegr fanteisio ar lefelau uwch o gyfarpar diogelu personol, sef masgiau FFP2 a FFP3, er mwyn sicrhau bod staff a chleifion yn cael eu cadw'n ddiogel rhag amrywiolyn omicron COVID-19. Mae'r canllawiau newydd hyn yn berthnasol nid yn unig i'r GIG yn Lloegr ond i Lywodraeth Cymru hefyd. A gawn ni felly ddatganiad brys gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn esbonio pam y mae wedi dewis anwybyddu'r canllawiau newydd hyn—efallai y byddai hi eisiau ei gwneud nawr, o gofio ei bod yn y Siambr; mae'n ymddangos braidd yn rhyfedd fy mod i'n gofyn am ddatganiad gan y Trefnydd pan ei bod hi yn yr ystafell, ond rwy'n crwydro—a pham ei bod hi yn hytrach yn parhau i adael penderfyniadau ar lefelau uwch o gyfarpar diogelu personol wrth ddrws byrddau iechyd a rheolwyr unigol, pan y gallai ddangos arweiniad a sicrhau bod staff a chleifion ledled Cymru gyfan yn cael eu diogelu'n llawn? [Torri ar draws.] Cyfle euraidd. 

I think the Minister was almost tempted to make the statement at that point—

Rwy'n credu bod y Gweinidog bron wedi cael ei themtio i wneud y datganiad ar yr adeg honno—

—but I think we need to allow the Trefnydd to respond formally. [Interruption.]

—ond rwy'n credu bod angen i ni ganiatáu i'r Trefnydd ymateb yn ffurfiol. [Torri ar draws.]

I don't want to swap jobs, if that's what you mean.

I was just going to say to the Member that that's not the way the business statement works. The Minister for Health and Social Services has already done a written statement. FFP3 masks are available to all staff where a local risk assessment shows a continuing risk of transmission despite other infection prevention and control measures in place.

Nid wyf i eisiau cyfnewid swyddi, os mai dyna'r hyn yr ydych chi'n ei olygu.

Roeddwn i ond yn mynd i ddweud wrth yr Aelod nad dyna'r ffordd y mae'r datganiad busnes yn gweithio. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol eisoes wedi gwneud datganiad ysgrifenedig. Mae masgiau FFP3 ar gael i'r holl staff lle mae asesiad risg lleol yn dangos risg barhaus o drosglwyddo er gwaethaf mesurau atal a rheoli heintiau eraill sydd ar waith.

14:50

Diolch i'r Trefnydd. Pwynt o drefn ar ddatgan diddordeb, Cefin Campbell. 

I thank the Trefnydd. A point of order now to declare an interest, Cefin Campbell.

Ie, ymddiheuriadau mawr, Llywydd—fe wnes i anghofio datgan diddordeb, sef fy mod i'n gynghorydd sir yn sir Gaerfyrddin, cyn gofyn y cwestiwn i'r Prif Weinidog. Felly, ymddiheuriadau. 

Sincere apologies, Llywydd, as I forgot to declare an interest, in that I am a county councillor in Carmarthenshire, before I asked my question of the First Minister. So, my apologies. 

Diolch am yr ymddiheuriad. Dyna ni, dwi wedi galw un aelod o bob grŵp dros y tair wythnos ddiwethaf yma nawr sydd wedi gwneud yr un camgymeriad o beidio datgan diddordeb. A gaf i ofyn i'r rhai ohonoch sy'n gynghorwyr neu'n piau busnes, neu beth bynnag yw'ch diddordeb chi, geisio cofio hynny pan fyddwch chi'n gwneud eich cyfraniad yn hytrach na'n bod ni'n galw hyn yn hwyrach yn y sesiwn? Fyddaf i ddim yn caniatáu hynna ymhellach; mae pob un grŵp wedi cael one strike, and you're out. 

Thank you for the apology. There we go, I have called one member from each group over the past three weeks now who have made the same mistake in not declaring an interest. May I ask those of you who are councillors, who own a business, or whatever your interests are, to try to remember that when you do make your contributions, rather than us having to call you later on in the session? I will not allow that further; every group has had one strike, and now you're out. 

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: COVID Hir
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Long COVID

Felly, fe wnawn ni symud ymlaen nawr i'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar COVID hir—Eluned Morgan.

So, we'll move on now to the statement by the Minister for Health and Social Services on long COVID—Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Llywydd. I launched the Adferiad programme last June, a £5 million-package of services for people who are recovering from the long-term effects of COVID-19 in Wales, including long COVID. As part of that announcement, I said we would review the progress of the programme every six months. The first review has considered reports from each of the health boards and feedback from hundreds of people who have received care as part of the service from an all-Wales service evaluation, undertaken by Cedar research centre.

Before I turn to the results of the review, I want to say something about how services for people with long COVID are structured in Wales. We want care to meet people’s specific needs through services that are available as close to home as possible. If someone is struggling with the long-term effects of COVID-19, their first point of contact is their GP, who can quickly and easily refer them to local services, including rehabilitation services. Some people have also been referred into the system from other parts of the NHS. This includes people who have spent many weeks and even months in hospital being treated for COVID-19, although it's interesting to note that the majority of people being treated for long COVID were not admitted to hospital with their original COVID-19 illness.

The Adferiad programme has funded expanded and enhanced primary and community-based services in every health board, and we've developed a clear pathway to improve access and speed up referral to treatment where people need more specialist care. All services are provided in line with National Institute for Health and Care Excellence guidelines. I had the privilege of meeting some of the healthcare professionals providing services and some of the people receiving services when I visited the long COVID team at Swansea Bay University Health Board last week.

The information we have from health boards is that the average waiting time for people to be seen in long COVID services is 23 days. This compares to the current 15-week waiting time for access to the specialist long COVID clinics that have been set up in areas of England. Data from Digital Health and Care Wales show that, by January, just over 2,400 people had been diagnosed with long COVID by their GP or healthcare professional in Wales, and 2,226 people were referred into our long COVID rehabilitation services in the last year. This number is smaller than the self-reported Office for National Statistics estimates of the number of people with long COVID in Wales, and we don't know yet what the long-term impact of omicron, the variant that is currently very prevalent in our communities that has affected so many people, will be on the number of people experiencing long COVID symptoms.

The COVID recovery app, which supports people to manage their own symptoms, has been downloaded more than 10,000 times. It is possible many people have found the app is helping them to manage their symptoms on a day-to-day basis. However, we know that some people, particularly those who developed COVID-19 at the start of the pandemic and are living with the long-term effects of their initial illness, have struggled to access the support they needed. I would urge them to seek help if their symptoms are impacting on their quality of life.

Llywydd, I want to turn now to what the first review of the Adferiad programme is telling us. The evaluation suggests services are supporting those people who have been seen and are undergoing treatment to improve their health outcomes. The model of locally delivered, integrated and multi-professional rehabilitation appears to be meeting the needs of our population. But we are not complacent, and we will continue to monitor, learn and improve services, making sure that we react to feedback from people who need and who use these services.

Our long COVID services provide assessment and access to a wide range of health professionals, treatments and rehabilitation.

Diolch yn fawr, Llywydd. Fis Mehefin y llynedd, fe wnes i lansio rhaglen Adferiad sef pecyn gwerth £5 miliwn o wasanaethau i bobl sy'n gwella o effeithiau hirdymor COVID-19 yng Nghymru, gan gynnwys COVID hir. Yn rhan o'r cyhoeddiad hwnnw, fe ddywedais i y byddem ni'n adolygu cynnydd y rhaglen bob chwe mis. Mae'r adolygiad cyntaf wedi ystyried adroddiadau gan bob un o'r byrddau iechyd ac adborth gan gannoedd o bobl sydd wedi derbyn gofal yn rhan o'r gwasanaeth drwy gyfrwng gwerthusiad o'r gwasanaeth ledled Cymru, a gynhaliwyd gan ganolfan ymchwil Cedar.

Cyn i mi droi at ganlyniadau'r adolygiad, fe hoffwn i ddweud rhywbeth am sut y caiff gwasanaethau i bobl â COVID hir eu strwythuro yng Nghymru. Rydym ni'n dymuno i'r gofal hwn ddiwallu anghenion arbennig pobl drwy gyfrwng gwasanaethau a ddarperir mor agos â phosibl i'w cartrefi nhw. Os caiff rhywun drafferthion yn sgil effeithiau hirdymor COVID-19, eu pwynt cyswllt cyntaf yw eu meddyg teulu, a all eu cyfeirio nhw'n gyflym ac yn rhwydd at wasanaethau lleol, gan gynnwys y gwasanaethau adsefydlu. Mae rhai pobl wedi cael eu cyfeirio at y system mewn rhannau eraill o'r GIG hefyd. Mae hyn yn cynnwys pobl sydd wedi treulio wythnosau lawer neu fisoedd hyd yn oed yn yr ysbyty yn cael triniaeth COVID-19, er ei bod hi'n ddiddorol nodi nad oedd yn rhaid i'r rhan fwyaf o bobl sy'n cael eu trin am COVID hir fod yn gleifion mewnol mewn ysbytai oherwydd eu salwch COVID-19 gwreiddiol.

Mae rhaglen Adferiad wedi ariannu gwasanaethau sylfaenol a chymunedol estynedig ac uwch ym mhob bwrdd iechyd, ac rydym ni wedi datblygu llwybr clir i wella argaeledd a chyflymu'r broses atgyfeirio ar gyfer triniaeth lle mae angen gofal mwy arbenigol ar bobl. Fe ddarperir yr holl wasanaethau yn unol â chanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Fe gefais i'r fraint o gwrdd â rhai o'r gweithwyr gofal iechyd proffesiynol sy'n darparu gwasanaethau yn ogystal â rhai o'r bobl sy'n derbyn gwasanaethau pan ymwelais i â thîm hir COVID ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe'r wythnos diwethaf.

Y wybodaeth sydd gennym ni oddi wrth fyrddau iechyd yw mai'r amser aros cyfartalog i bobl gael eu gweld gan wasanaethau COVID hir yw 23 diwrnod. Mae hyn yn cymharu â'r amser aros o 15 wythnos ar hyn o bryd ar gyfer mynediad i'r clinigau COVID hir arbenigol a sefydlwyd mewn ardaloedd yn Lloegr. Mae data gan Iechyd a Gofal Digidol Cymru yn dangos bod ychydig dros 2,400 o bobl, erbyn mis Ionawr, wedi cael diagnosis o COVID hir gan eu meddyg teulu neu weithiwr gofal iechyd proffesiynol yng Nghymru, a bod 2,226 o bobl wedi cael eu cyfeirio at ein gwasanaethau adsefydlu COVID hir yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r rhif hwn yn llai nag amcangyfrifon hunanadrodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol o niferoedd y bobl sydd â COVID hir yng Nghymru, ac nid ydym ni'n gwybod eto beth fydd effaith hirdymor omicron, yr amrywiolyn sy'n gyffredin iawn ar hyn o bryd yn ein cymunedau ni ac wedi effeithio ar gymaint o bobl, ar niferoedd y rhai sy'n dioddef symptomau COVID hir.

Mae ap adfer COVID, sy'n cefnogi pobl i reoli eu symptomau eu hunain, wedi cael ei lawrlwytho dros 10,000 o weithiau. Mae hi'n bosibl fod llawer o bobl wedi canfod bod yr ap yn eu helpu nhw i reoli eu symptomau o ddydd i ddydd. Serch hynny, fe wyddom ni fod rhai pobl, yn enwedig y rhai a ddatblygodd COVID-19 ar ddechrau'r pandemig ac sy'n byw gydag effeithiau hirdymor eu salwch cychwynnol, wedi cael trafferth wrth gael gafael ar y cymorth yr oedd ei angen arnyn nhw. Fe fyddwn i'n eu hannog nhw i ofyn am help os yw eu symptomau nhw'n effeithio ar ansawdd eu bywydau.

Llywydd, rwyf i eisiau troi yn nawr at yr hyn y mae'r adolygiad cyntaf o raglen Adferiad yn ei ddweud wrthym ni. Mae'r gwerthusiad yn awgrymu bod y gwasanaethau yn cefnogi'r bobl hynny sydd wedi cael eu gweld ac sy'n cael triniaeth i wella eu canlyniadau o ran iechyd. Mae hi'n ymddangos bod y model adsefydlu integredig ac amlbroffesiwn a ddarperir yn lleol yn ateb anghenion ein poblogaeth ni. Ond nid ydym ni'n hunanfodlon, ac fe fyddwn ni'n parhau i fonitro, dysgu, a gwella gwasanaethau, gan sicrhau ein bod ni'n ymateb i adborth gan bobl y mae angen y gwasanaethau hyn arnyn nhw ac sy'n eu defnyddio nhw.

Mae ein gwasanaethau COVID hir yn cynnig asesiadau a mynediad at ystod eang o weithwyr iechyd proffesiynol, triniaethau, ac adsefydlu.

Rŷn ni'n gwybod, ymhlith nifer fach o bobl, fod COVID-19 wedi cael effaith sylweddol ar eu bywydau, a bod angen asesiadau, ymchwiliadau a thriniaethau arbenigol parhaus arnyn nhw. Mae nifer y plant sydd â COVID hir yng Nghymru hefyd yn parhau i fod yn isel, diolch byth. Mae byrddau iechyd yn trin pob plentyn yn unol â'i anghenion penodol.

Mae ein gweithlu'n gweithio'n galed iawn i helpu'r boblogaeth gyfan i wella'n effeithiol ac yn gyfartal. Maen nhw'n cydweithio â phobl ledled y byd i sicrhau bod y dystiolaeth ddiweddaraf yn sail i'n penderfyniadau ni a'n hymatebion.

Llywydd, yn ychwanegol at y gwasanaeth Adferiad, mae'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn cymryd rhan mewn astudiaethau ymchwil ledled y Deyrnas Unedig i COVID hir, a fydd yn helpu i gynyddu ein gwybodaeth am driniaethau a diagnosis. Hoffwn ddiolch i'r holl bobl yng Nghymru sydd hefyd yn cymryd rhan yn yr astudiaethau ymchwil pwysig iawn hyn.

Dwi hefyd wedi sefydlu Canolfan Dystiolaeth COVID-19 Cymru drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Mae rhan o raglen waith y ganolfan hon yn canolbwyntio'n benodol ar fynd i'r afael â materion sy'n berthnasol i bobl sydd wedi'u heffeithio gan COVID hir ac i'r sector iechyd a gofal cymdeithasol.

Mae rhai pobl wedi dioddef symptomau COVID hir mor ddifrifol neu barhaol nes eu bod wedi effeithio ar eu gallu i weithio. Dwi'n falch o ddweud bod cyflogwyr y gwasanaeth iechyd ac undebau llafur wedi cydweithio i adolygu polisïau a gweithdrefnau cyflogaeth i sicrhau bod staff gofal iechyd yn cael eu cefnogi cymaint â phosibl.

Mae gwasanaethau adferiad ar gyfer COVID hir y gwasanaeth iechyd yn cynnwys cymorth i bobl o ran eu gallu i weithio, er bod budd-daliadau cysylltiedig â gwaith yn parhau'n gyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Mi wnes i hefyd ofyn i Gomisiwn Bevan lunio adroddiad ar y potensial ar gyfer datblygu cofrestr o bobl sydd â COVID hir yma yng Nghymru. Ar hyn o bryd dwi'n ystyried ei adroddiad.

Mae byrddau iechyd wedi dweud wrthym ni eu bod yn credu y bydd ehangu'r gwasanaeth COVID hir presennol a'i gyfuno â gwasanaeth i bobl â chyflyrau hirdymor a gwasanaethau adsefydlu cymunedol yn sicrhau triniaeth ac arbenigedd clinigol o'r ansawdd gorau ar gyfer y tymor hir.

Dwi bellach yn ystyried y blaenoriaethau ar gyfer y chwe mis nesaf, fel y gall y gwasanaeth iechyd ddal ati i ddatblygu arbenigedd ein gweithlu, addasu gwasanaethau i ddiwallu anghenion ein poblogaeth, a sicrhau bod y gwasanaethau hyn yn rhan o'n cynlluniau ehangach ar gyfer adfer yn dilyn COVID. Diolch yn fawr.   

We know that, for a small number of people, COVID-19 has had a significant impact on their lives, and they need ongoing specialist assessment, investigations and treatment. The number of children with long COVID in Wales also remains low, thankfully. Health boards are treating each child in accordance with their specific needs. 

Our workforce is working extremely hard to support the recovery of the whole population effectively and equitably. They are collaborating with colleagues around the world to ensure that the latest evidence informs our decisions and responses.

Llywydd, in addition to the Adferiad service, the NHS in Wales is taking an active part in UK-wide long COVID research studies, which will help to increase our knowledge of both diagnosis and treatment. I'd like to thank all of those people in Wales who are also taking part in these very important research studies.

I have also set up the Wales COVID-19 Evidence Centre, through Health and Care Research Wales. Part of its work programme has a particular focus on addressing issues of relevance to those affected by long COVID and the health and social care sector.

Some people have experienced such severe or long-lasting long COVID symptoms that they had had an impact on their ability to work. I am pleased to say that NHS employers and trade unions have worked together to review employment policies and procedures to ensure that healthcare staff are supported as far as possible.

The NHS's long COVID recovery services include specific support for people in respect of their ability to work, although work-related benefits remain a UK Government responsibility. I have also asked the Bevan Commission to report on the potential to develop a register of people with long COVID here in Wales. Currently, I am considering the commission's report.

Health boards have told us that they believe that expanding and integrating the existing long COVID services into other community rehabilitation and long-term conditions services will provide the highest quality of treatment and clinical expertise for the longer term. 

I am now considering the priorities for the next six months, so that the NHS can continue to develop the expertise of our workforce, adapt services to meet the needs of our population and ensure that these services are embedded as part of our wider COVID recovery planning. Thank you.

14:55

Minister, can I thank you for your statement this afternoon? I'm interested in your claim in regard to the information that you have had from health boards—that the average waiting time for people to be seen in long COVID services is 23 days. You also go on to compare this to a 15-week waiting time for access to specialist long COVID clinics that have been set up in parts of England. Can I ask you: are the two comparisons that you make on a like-for-like basis, and if they are not, can you set out the differences?

A top story today, Minister, on the BBC, as I'm sure you would have seen, is the story of Sian Griffiths, a Welsh resident who has paid to see a consultant in Stoke-on-Trent instead of waiting 12 months—which is the claim in this case—on the Welsh NHS. So, can you perhaps explain the contrast of Sian's experience and story with the claim that the average waiting time for long COVID treatment is 23 days? I wonder what actions, in this regard, you would take, Minister, to ensure that Welsh patients don't have to travel long distances and travel to England in instances such as the one that has been set out in this particular story. 

Now, I'm not aware that the data that you mentioned from health boards is published, Minister, at all, so I wonder if you would agree to publishing this data so that we can examine this ourselves across the Senedd.

Of course, many people who have or are suffering from long COVID talk of their frustrations and their struggles, of having to go for several tests at different times and in different places. They talk about the experience being exhausting, which I'm sure that you and I can appreciate. People who are struggling in this regard argue themselves that specialist clinics are needed, because people are very unwell and they're not able to negotiate a complex system of referrals to different places. So, I wonder if you would agree that it is better for those struggling in these particular situations to go to one place to be treated.

I was interested in an initiative taking place in Essex for those struggling with long COVID and other lung conditions, where a mobile vehicle is available for support for at-risk patients—I'm assuming the mobile vehicle parks very near someone's home—because people are struggling to get to a GP or hospital themselves, and this detects, of course, various conditions, such as long COVID. It struck me that this might be a potential opportunity to introduce in areas of Wales, particularly rural areas, where people do have to travel a long time for hospital appointments and for GP services.

Specialist centres, of course—. One of the arguments that is used in support of specialist centres is that doctors can develop expertise through the pooling of minds and resources to better understand the condition. So, can I ask how specialist experience is being developed here in Wales, Minister?

In your statement, you say that some people have experienced such severe or long-lasting COVID symptoms that they've had an impact on their ability to work, and then you've gone on then to talk about that you're pleased that the NHS, employers and trade unions have worked together to review employment policies and procedures to ensure that healthcare staff are supported as much as possible. You mention, of course, healthcare staff there, but does this support extend to nurses in care homes that are not employed by the NHS?

And of course the other issue, Minister, which I'm sure you'll appreciate as well, is that long COVID, of course, is not fully understood, and unfortunately the definitions differ around the world. So, measures of how common it is, or symptoms are, of course vary greatly, and it can be difficult for GPs to provide the right care and advice for patients. So, can I ask what conversations you've had with healthcare professionals in defining the symptoms of long COVID so that GPs and healthcare professionals can be supported?

And finally, Minister, I'm aware that those that are suffering from long COVID are eligible for Department for Work and Pensions payments. Recipients will receive payments through personal independence payments that are designed to help those, of course, suffering from long-term conditions or a disability that affects their ability to carry out everyday tasks or move around. So, I wonder, finally: how is the Welsh Government ensuring that relevant bodies in Wales that are supporting people with long COVID are making people aware of these particular payments?

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma? Mae gennyf i ddiddordeb yn eich honiad ynglŷn â'r wybodaeth a gawsoch chi gan y byrddau iechyd—mai'r amser aros cyfartalog i bobl gael eu gweld gan wasanaethau COVID hir yw 23 diwrnod. Fe ewch chi ymlaen hefyd i gymharu hyn ag amser aros o 15 wythnos ar gyfer mynediad at glinigau COVID hir arbenigol a sefydliwyd mewn rhannau o Loegr. A gaf i ofyn i chi: a yw'r ddwy gymhariaeth a wnewch ar sail gyffelyb i'w gilydd, ac os nad ydyn nhw, a wnewch chi nodi'r gwahaniaethau?

Un o'r prif straeon heddiw, Gweinidog, ar y BBC, fel gwelsoch chi, mae'n siŵr, yw stori Siân Griffiths, sy'n byw yng Nghymru ac sydd wedi talu i gael gweld ymgynghorydd yn Stoke-on-Trent yn hytrach nag aros 12 mis—sef yr hawliad yn yr achos hwn—yn GIG Cymru. Felly, a wnewch chi esbonio'r gwrthgyferbyniad, efallai, rhwng profiad a stori Siân a'r honiad mai 23 diwrnod yw'r amser aros cyfartalog am driniaeth ar gyfer COVID hir? Pa gamau, tybed, yn hyn o beth, y byddech chi'n eu cymryd, Gweinidog, i sicrhau nad oes yn rhaid i gleifion Cymru deithio yn bell na theithio i Loegr mewn achosion fel yr un a nodir yn y stori benodol hon?

Nawr, nid wyf i'n ymwybodol bod y data yr ydych chi'n sôn amdano oddi wrth y byrddau iechyd wedi cael eu cyhoeddi o gwbl, Gweinidog, felly tybed a wnewch chi gytuno i gyhoeddi'r data hyn er mwyn i ni allu ymchwilio i hynny ein hunain ar draws y Senedd.

Wrth gwrs, mae llawer o bobl sy'n dioddef oherwydd COVID hir, neu wedi gwneud hynny'n flaenorol, yn sôn am eu rhwystredigaethau a'u brwydrau nhw, o orfod mynd am sawl prawf ar wahanol amseroedd ac mewn gwahanol leoedd. Maen nhw'n sôn bod y profiad yn un blinedig, ac rwy'n siŵr y gallech chi a minnau ddeall hynny. Mae'r bobl sy'n dioddef oherwydd hyn eu hunain yn dadlau bod angen clinigau arbenigol, oherwydd fe all pobl fod yn sâl iawn ac yn analluog i negodi system gymhleth o atgyfeiriadau i wahanol leoedd. Felly, tybed a fyddech chi'n cytuno y byddai hi'n well i'r rhai sy'n dioddef yn y sefyllfaoedd penodol hyn allu mynd i un lle ar gyfer eu triniaeth.

Roedd gennyf i ddiddordeb mewn menter sy'n digwydd yn Essex ar gyfer rhai sy'n dioddef oherwydd COVID hir neu gyflyrau eraill yr ysgyfaint, lle mae cerbyd symudol ar gael i gael cymorth i gleifion sydd mewn perygl—rwy'n cymryd bod y cerbyd symudol yn gallu parcio yn agos iawn at gartref rhywun—am fod pobl yn ei chael hi'n anodd mynd i weld meddyg teulu neu i'r ysbyty eu hunain, ac mae'r fenter honno'n darganfod cyflyrau amrywiol, fel COVID hir, wrth gwrs. Yr hyn a oedd yn fy nharo i oedd y gallai menter fel honno gael ei chyflwyno, o bosibl, mewn ardaloedd yng Nghymru, ac mewn ardaloedd gwledig yn arbennig, lle mae'n rhaid i bobl deithio ffordd bell am eu hapwyntiadau ysbyty ac ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu.

Canolfannau arbenigol, wrth gwrs—. Un o'r dadleuon a ddefnyddir i gefnogi canolfannau arbenigol yw y gall meddygon ddatblygu arbenigedd drwy gyfuno meddyliau ac adnoddau ar gyfer deall y cyflwr yn well. Felly, a gaf i ofyn sut mae profiad arbenigol yn cael ei ddatblygu yma yng Nghymru, Gweinidog?

Yn eich datganiad, rydych chi'n dweud bod rhai pobl wedi dioddef symptomau COVID mor ddifrifol neu hirhoedlog fel bod hynny wedi cael effaith ar eu gallu nhw i weithio, ac fe aethoch chi ymlaen wedyn i fynegi eich balchder oherwydd bod y GIG, cyflogwyr, ac undebau llafur wedi gweithio gyda'i gilydd i adolygu polisïau a gweithdrefnau cyflogaeth i sicrhau bod staff gofal iechyd yn cael cymaint o gefnogaeth â phosibl. Wrth gwrs, am staff gofal iechyd yr ydych chi'n sôn, ond a yw'r cymorth hwn yn ymestyn at nyrsys mewn cartrefi gofal nad ydyn nhw'n cael eu cyflogi gan y GIG?

Ac wrth gwrs, y mater arall, Gweinidog, yr wyf i'n siŵr ei bod chi'n ei ddeall hefyd, yw nad ydym ni'n llawn ddeall COVID hir eto, wrth gwrs, ac yn anffodus mae'r diffiniadau yn amrywio drwy'r byd. Felly, mae'r mesurau o pa mor gyffredin ydyw, neu pa mor gyffredin yw'r symptomau, yn amlwg yn amrywio llawer, ac fe all hi fod yn anodd i feddygon teulu roi'r gofal a'r cyngor cywir i gleifion. Felly, a gaf i ofyn pa sgyrsiau a gawsoch chi gyda gweithwyr gofal iechyd proffesiynol wrth ddiffinio symptomau COVID hir i allu rhoi cefnogaeth i feddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol?

Ac yn olaf, Gweinidog, rwy'n ymwybodol bod y rhai sy'n dioddef o COVID hir yn gymwys i gael taliadau oddi wrth yr Adran Gwaith a Phensiynau. Fe fydd y sawl sy'n eu derbyn yn cael taliadau drwy gyfrwng taliadau annibyniaeth bersonol a gynllunnir i helpu'r rhai, wrth gwrs, sy'n dioddef o gyflyrau hirdymor neu anabledd sy'n effeithio ar eu gallu nhw i gyflawni tasgau bob dydd neu symud o gwmpas. Felly, tybed, yn olaf: sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau bod y cyrff perthnasol yng Nghymru sy'n cefnogi pobl â COVID hir yn gwneud pobl yn ymwybodol o'r taliadau arbennig hyn?

15:00

Diolch yn fawr, Russell. I think it is worth pointing out that access in Wales is quicker. What you will know is that they have gone a slightly different direction in England, unlike the way we've gone in Wales, Scotland and Northern Ireland. What that has meant is that, actually, whereas in Wales people are being seen quicker, there is a much longer wait for those clinics, those COVID clinics. Let's remember, I think there is about 90 of them, which is not that many, if you think about the size and the scale of England. So, I think what would matter to the patients is how quickly they're seen and making sure that they're having an assessment that then directs them to the right support. That's the system that we've set up in Wales, and there seem to be many people who are satisfied with that system.

I'm obviously reluctant to comment on any individual cases, but what I will say is that at the beginning of COVID, of course, we were all learning, we didn't know much at all about long COVID, and we're still learning about long COVID, but, obviously, the service that was available then is very, very different from the service that is available now, and that £5 million that only went into the system in July is already reaping the benefits. So, clearly, there are people who may have felt very frustrated because they were before this programme started, but, obviously, that is available to them as well.

I am very happy to publish the report, which of course is an independent assessment of what we have put forward.FootnoteLink I think we have to be really careful, because, obviously, we all hear anecdotal reports, but, actually, what's more important for me is listening to data that is broader, but, having said that, I think it is worth listening to direct experience from people. That's what I was able to do last week in Swansea, where I must say that the response from the people who were in receipt of the service was extremely positive.

The multiprofessional, multidisciplinary approach is one that we think is working very well here in Wales, and only around 3.5 per cent of the people who come into the system are referred on to secondary care. So, that's the danger with a kind of clinic approach, that you're actually getting people to go and see specialists who don't necessarily need to see that kind of specialist, and the question is what kind of specialist do they need to see. Because the symptoms for COVID are very, very different in every individual; some have problems with fatigue and they've lost their sense of smell, they have definitely breathing, difficulty concentrating, but some have much more complex issues around heart issues or lung issues that obviously need far more specialist services.

In terms of health and care staff, obviously, there's a very clear concentration on that because of the sense of responsibility particularly towards those who've maybe contracted COVID during their employment. I'm pleased to say that the unions and the NHS are working together to make sure.

And just in terms of defining symptoms, it is difficult, because the symptoms are very, very different for lots of people. We're still learning, but what we did do very early in the programme was to give training to GPs to make sure that they were aware in terms of what to look out for and then where they could refer on to.

Diolch yn fawr, Russell. Rwyf yn credu ei bod hi'n werth tynnu sylw at y ffaith bod y gwasanaethau i'w cael yn gynt yng Nghymru. Yr hyn a wyddoch chi yw bod pethau wedi mynd i gyfeiriad ychydig yn wahanol yn Lloegr, yn wahanol i'r ffordd yr ydym ni wedi mynd yng Nghymru, yr Alban, a Gogledd Iwerddon. Yr hyn a olygodd hynny, mewn gwirionedd, oedd bod pobl yn cael eu gweld yn fwy cyflym yng Nghymru, ac mae llawer mwy o aros am y clinigau hyn yn Lloegr, y clinigau COVID hyn. Gadewch i ni gofio, tua 90 ohonyn nhw sydd yna rwy'n credu, nad yw hynny'n gymaint felly, os ydych chi'n ystyried maint a phoblogaeth Lloegr. Felly, rwyf i o'r farn mai'r hyn sy'n bwysig i gleifion yw pa mor gyflym y daw eu hapwyntiadau nhw a sicrhau eu bod nhw'n cael asesiad sy'n eu cyfeirio nhw wedyn at y cymorth priodol. Dyna'r system y gwnaethom ni ei sefydlu yng Nghymru, ac mae hi'n ymddangos bod llawer o bobl yn fodlon ar y system honno.

Rwy'n amharod, yn amlwg, i fynegi barn ar unrhyw achosion unigol, ond yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw, ar ddechrau COVID, wrth gwrs, dysgu oeddem ni i gyd, ac nid oeddem ni'n gwybod fawr o ddim am COVID hir, ac rydym ni'n parhau i ddysgu am COVID hir, ond, yn amlwg, mae'r gwasanaeth a oedd ar gael bryd hynny'n wahanol dros ben i'r gwasanaeth sydd ar gael nawr, a bod y £5 miliwn a aeth i mewn i'r system ym mis Gorffennaf yn dwyn ffrwyth yn barod. Felly, yn amlwg, mae yna bobl a allai fod yn rhwystredig iawn am eu bod nhw wedi teimlo felly cyn i'r rhaglen hon ddechrau, ond, yn amlwg, mae'r system hon ar gael iddyn nhw hefyd.

Rwyf i'n hapus iawn i gyhoeddi'r adroddiad, sydd, wrth gwrs, yn asesiad annibynnol o'r hyn y gwnaethom ni ei gyflwyno.FootnoteLink Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, rwy'n credu, oherwydd, yn amlwg, rydym ni i gyd yn clywed adroddiadau anecdotaidd, ond, mewn gwirionedd, yr hyn sy'n bwysicach i mi yw gwrando ar ddata sy'n fwy eang, ond, wedi dweud hynny, rwy'n credu ei bod hi'n werth gwrando ar brofiad uniongyrchol pobl. Dyna'r hyn yr oeddwn i'n gallu ei wneud yr wythnos diwethaf yn Abertawe, lle mae'n rhaid i mi ddweud bod yr ymateb gan y bobl a oedd yn derbyn y gwasanaeth yn gadarnhaol iawn.

Mae'r dull amlbroffesiynol, amlddisgyblaethol yn un sy'n gweithio yn dda iawn yma yng Nghymru, yn ein barn ni, a dim ond tua 3.5 y cant o'r bobl sy'n dod i mewn i'r system sy'n cael eu cyfeirio at ofal eilaidd. Felly, dyna'r perygl gyda'r dull o gynnal clinigau fel hyn, eich bod chi'n gwahodd pobl i fynd i weld arbenigwyr, mewn gwirionedd, heb wir angen iddyn nhw, o reidrwydd, fod yn gweld arbenigwr o'r fath a'r cwestiwn yw pa fath o arbenigwr y mae angen iddyn nhw ei weld. Gan fod y symptomau ar gyfer COVID yn amrywio yn fawr iawn, iawn ym mhob unigolyn; mae gan rai broblemau gyda blinder ac maen nhw'n methu ag arogli pethau, mae gan rai drafferthion wrth anadlu, yn bendant, a rhai'n ei chael hi'n anodd canolbwyntio, ond mae gan rai broblemau llawer mwy cymhleth sy'n ymwneud â materion ynglŷn â'r galon neu faterion ynglŷn â'r ysgyfaint ac mae hi'n amlwg bod angen gwasanaethau llawer mwy arbenigol ar bobl fel hynny.

O ran staff iechyd a gofal, mae hi'n amlwg bod canolbwyntio pendant iawn wedi bod ar hynny oherwydd yr ymdeimlad o gyfrifoldeb tuag at y rhai sydd efallai wedi cael COVID yn ystod eu cyflogaeth, yn arbennig. Rwy'n falch o ddweud bod yr undebau a'r GIG yn cydweithio i wneud yn siŵr o hynny.

A dim ond o ran diffinio symptomau, mae hi'n anodd, oherwydd mae'r symptomau yn gallu amrywiol llawer iawn i lawer iawn o bobl. Rydym ni'n dal i ddysgu, ond yr hyn a wnaethom ni'n gynnar iawn yn y rhaglen oedd rhoi hyfforddiant i feddygon teulu i sicrhau eu bod nhw'n ymwybodol o'r hyn i gadw llygad amdano a'r mannau y gallen nhw gyfeirio pobl atyn nhw.

15:05

Diolch am y datganiad, Weinidog. Heb os, mae llawer o gleifion sy’n dioddef y symptomau ofnadwy yma yn gallu cael cefnogaeth gan eu meddygon teulu, ac mae rôl meddygon teulu wrth gwrs yn hanfodol yn hyn, ond rŷn ni yn gwybod dyw rhai ddim yn gallu cael eu cyfeirio; maen nhw'n dod nôl at eu meddygon dro ar ôl tro a dydyn nhw ddim yn cael y gefnogaeth arbenigol sydd ei angen arnyn nhw.

Roeddech chi'n sôn am ddysgu; wrth gwrs mae wedi bod yn broses o ddysgu i’r proffesiwn meddygol, ond mae’n amlwg dyw'r arbenigedd ddim yno, a dyw'r gefnogaeth ddim yno, ar gyfer rhai o'r cleifion hyn sy’n mynd at eu meddygon teulu. Felly, pa adolygiadau fydd yna i'r rheini sydd wedi trio tro ar ôl tro i gael y gefnogaeth arbenigol yma? A beth am y rheini, wrth gwrs, fel y clywon ni yn achos Sian Griffiths o Ynys Môn, sydd wedi bod yn y newyddion heddiw ac wedi cael ei gorfodi i dalu i fynd yn breifat? Mae hi, fel nifer o staff eraill sy'n gweithio i'r gwasanaeth iechyd, wedi gorfod mynd yn breifat. Oni ddylen nhw, yn syml iawn, gael ad-daliad? A beth am y staff hynny wedyn sy’n gweithio i’r gwasanaeth iechyd sydd yn wynebu colli eu cyflog nawr, a nhw yn dal i fethu gweithio? Maen nhw'n haeddu parhad i gefnogaeth ariannol; gobeithio y byddwch chi'n cytuno â hynny. Ond fel pwynt canolog, yn sgil eich datganiad heddiw, onid ydym ni yn dal i fod yn brin o’r math o dimau arbenigol byddai yn gallu rhoi diagnosis cywir, yn medru rhoi triniaethau addas, ac yn rhoi y gefnogaeth yna yn gynt na'r hyn sydd yn digwydd ar hyn o bryd ar gyfer cleifion sy’n dioddef o COVID hir? Diolch.

Thank you for the statement, Minister. Without doubt, many patients who are suffering these terrible symptoms can access support from their GPs, and, of course, the role of GPs is crucial in all of this, but we do know that some can't be referred; they return to their GPs time and time again and aren't getting the specialist support that they need.

You mentioned learning, and it has been a learning experience for the medical profession, but it is clear that the expertise isn't there and the support isn't there for some of these patients who do approach their GPs. So, what reviews will there be for those who have tried to access specialist support time and time again? And what about those, as we heard in the case of Sian Griffiths from Anglesey, who's been in the headlines today and has been forced to pay to go private? She, like many other NHS staff, has had to go private. Shouldn't they, quite simply, be reimbursed that cost? And what about those staff who work for the health service who face losing their salary now because they still can't work? They deserve for financial support to continue, and I hope you'd agree with me on that. But, as a central point, in light of your statement today, aren't we still short of the kind of specialist teams that could provide accurate diagnosis, could provide appropriate treatment, and also provide that support earlier than is the case at the moment for those patients suffering long COVID? Thank you.

Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl bod, yn amlwg, rôl bwysig i feddygon teulu. Dyna yw'r drws ffrynt ar gyfer y ffordd rŷn ni'n gweithredu gydag iechyd yn y wlad yma. Ac, wrth gwrs, wedyn, maen nhw yn cael eu cyfeirio at y gwasanaethau yma sydd nawr ar gael ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru. Dyna yw'r adborth rŷn ni wedi'i gael o'r adroddiad yma.

Felly, dwi yn meddwl ei fod e'n bwysig gofyn pryd mae pobl wedi ceisio am y gwasanaethau yma. Os oedden nhw wedi ceisio cyn mis Gorffennaf, mae'n bwysig eu bod nhw'n mynd yn ôl nawr achos mae'r gwasanaethau ar gael nawr, lle nad oedden nhw ar gael cyn mis Gorffennaf diwethaf, achos ein bod ni wedi dysgu. Dim ond ym mis Gorffennaf daeth y £5 miliwn yma ar gael. Felly, os oes yna bobl sydd efallai ddim wedi cael yr help cyn hynny—. Ac roedd e'n ddiddorol cwrdd â nifer o bobl yn Abertawe ddydd Gwener, nifer wedi dal COVID yn Rhagfyr 2020. Wrth gwrs, doedd y gwasanaeth ddim ar gael yr adeg yna, ond maen nhw'n hapus nawr eu bod nhw wedi cael y driniaeth ers i'r rhaglen yma ddod. So, mae'n rili bwysig bod pobl yn mynd yn ôl os oedden nhw wedi ceisio yn y lle cyntaf, achos mae'r system, yn amlwg, wedi newid.

Beth sy'n digwydd, wrth gwrs, yw bod yna dimau arbenigol. Dyna beth sy'n digwydd nawr. Mae yna dimau, mae'r GPs yn cyfeirio at y timau arbenigol yna ac maen nhw'n cyfeirio pobl i sicrhau—. Efallai bod yna iechyd meddwl; efallai fod issues yn ymwneud â blinder. Mae pob math o bethau ac mae'r arbenigwyr i gyd yna yn helpu allan. Felly, mae'r driniaeth nawr yn gwbl wahanol i beth oedd ar gael o'r blaen. Ac yn sicr, nid jest oedden ni'n barod i ddysgu yr adeg honno, ond rŷn ni'n awyddus i gario ymlaen i ddysgu, achos, fel dwi'n dweud, mae hwn yn rhywbeth newydd a dŷn ni ddim eto'n gwybod sut mae omicron yn mynd i gael effaith ar COVID hir chwaith. 

Thank you very much. I think that there is, clearly, an important role for GPs. That's the front door for the way that we operate in terms of the health system here in Wales. And, of course, then, they are referred on to the services that are now available in every health board area in Wales. That is the feedback that we've received from this report.

So, I think it is important to ask when people have tried to access these services. If they tried to access them before July, it's important that they go back now because these services are now available, whereas they weren't available before last July, because we have learnt from these experiences. It's only in July that this £5 million was available. So, if there are some who haven't received support before then—. And it was interesting to meet a number of people in Swansea on Friday, a number had caught COVID in December 2020. Of course, the service wasn't available at that point, but they are content now that they have received the treatment since this programme has been up and running. So, it's important that people go back if they have tried to access the service, because the system has changed, clearly. 

What is happening is that there are expert teams. That is what is happening now. There are teams, the GPs refer to these expert teams, they refer people to ensure that—. Mental health support is available; there might be issues with regard to exhaustion. There are all kinds of factors and all of those experts help out. So, the treatment now is entirely different to what it was previously. And certainly, we weren't just willing to learn then, but we are eager to continue to learn, because, as I said, this is a new condition and we don't know yet how omicron is going to have an impact on long COVID either.

15:10

I'm grateful to the Minister for coming forward with this statement this afternoon. What I want to focus on is the impact this is having on people, on patients and families. I'd like to know what exactly are the services that the Minister is ensuring are going to be available in each one of our health boards. What are the Government's expectations for those services? Like her, I'm not persuaded that an under-resourced specialist unit is the best way of providing care, but I also want to be convinced that the current system is working well. What instructions has the Welsh Government given to health boards? What targets or objectives have been set for the delivery of those services?

And secondly, Presiding Officer, I want to think specifically of the NHS and front-line staff who, working throughout the pandemic, have put themselves at risk and who may now be suffering from long COVID themselves. People who contracted it whilst delivering services on behalf of us all are owed a fundamental duty of care by all of us, and it is the important role—fundamental role—of this Government to deliver that duty of care. Can we ensure, Minister, that all people in the NHS and associated services who find themselves with long COVID today are treated like people who have suffered an industrial injury and receive the duty of care that we all need to owe to them?

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad hwn y prynhawn yma. Yr hyn yr wyf i am ganolbwyntio arno yw'r effaith a gaiff hyn ar bobl, ar gleifion ac ar deuluoedd. Fe hoffwn i wybod beth yn union yw'r gwasanaethau hyn y mae'r Gweinidog am wneud yn siŵr eu bod nhw ar gael ym mhob un o'n byrddau iechyd ni. Beth yw disgwyliadau'r Llywodraeth ar gyfer y gwasanaethau hyn? Fel hithau, nid wyf i wedi fy argyhoeddi mai uned arbenigol heb adnoddau digonol yw'r ffordd orau o ddarparu gofal, ond fe hoffwn innau hefyd fod wedi fy argyhoeddi bod y system bresennol yn gwneud ei gwaith yn iawn. Pa gyfarwyddiadau a roddodd Llywodraeth Cymru i'r byrddau iechyd? Pa nodau neu amcanion a bennwyd ar gyfer darparu'r gwasanaethau hyn?

Ac yn ail, Llywydd, fe hoffwn i ystyried y GIG yn benodol a'r staff rheng flaen sydd, drwy gydol y pandemig, wedi eu rhoi eu hunain mewn perygl ac a allai fod yn dioddef o COVID hir eu hunain erbyn hyn. Mae dyletswydd ar bob yr un ohonom ni i sicrhau bod gan y bobl a gafodd eu heintio wrth gynnal y gwasanaethau gofal er ein mwyn ni i gyd ofal sylfaenol ar eu cyfer nawr a swyddogaeth bwysig—swyddogaeth sylfaenol—y Llywodraeth hon yw anrhydeddu'r ddyletswydd honno o ran gofal. A gawn ni sicrhau, Gweinidog, fod pawb yn y GIG a'r gwasanaethau cysylltiedig sy'n dioddef oherwydd COVID hir heddiw yn cael eu trin fel pobl sydd wedi dioddef anaf diwydiannol ac yn derbyn y ddyletswydd honno i ofalu amdanyn nhw y mae angen i ni i gyd sylweddoli ei maint hi oherwydd eu gwasanaeth nhw er ein mwyn ni?

Diolch yn fawr. I can tell you some of the things that we have focused on in terms of what our expectations were. Certainly, we expect staff time, training, therapeutic and technical equipment to have been purchased, and a real emphasis on digital resources. I'm very pleased to say that 10,000 people have downloaded the self-help app. I downloaded it last night and had a good look. It's very, very easy to use and it's clear that a lot of people are getting that tailored support. So, the app is also giving tailored, individualised support.

The other requirement was that, actually, we expected individualised support. So, there is no one-size-fits-all; it's got to be responsive to the people that are walking into those services. Certainly, in terms of the people who have contracted COVID, in particular if they have been NHS workers, you're absolutely right, there is a duty of care. It was very interesting to hear from the Swansea health board in particular last week how they are very focused on supporting those people who have found it difficult going back to work, with occupational therapists specifically put in place and making sure that people are not pushed back to work before time. There's an understanding that, actually, in particular, that duty of care is something that needs to be understood and that, working with the trade unions, we're making sure that that respect is given to those people who, as you say, have really given their all during this pandemic and paid a significant price under certain circumstances.

Diolch yn fawr. Rwy'n gallu sôn wrthych chi am rai o'r pethau y gwnaethom ni ganolbwyntio arnyn nhw o ran ein disgwyliadau ni. Yn sicr, rydym ni'n disgwyl gweld amser yn cael ei roi i staff, hyfforddiant, ac offer therapiwtig a thechnegol yn cael eu prynu, a phwyslais gwirioneddol yn cael ei roi ar adnoddau digidol. Rwy'n falch iawn o ddweud bod 10,000 o bobl wedi lawrlwytho'r ap hunangymorth. Fe wnes i ei lawrlwytho neithiwr a chael golwg iawn arno. Mae'n un hawdd iawn ei ddefnyddio, ac mae hi'n amlwg bod llawer o bobl yn gallu cael y cymorth hwnnw sy'n addas iddyn nhw. Felly, mae'r ap hefyd yn rhoi cymorth unigol sydd wedi ei deilwra.

Y gofyniad arall oedd ein bod ni, mewn gwirionedd, yn disgwyl gweld cymorth priodol i bob unigolyn. Felly, nid oes unrhyw gymorth sy'n addas i bawb; mae'n rhaid i hwnnw ymateb i'r bobl sy'n cerdded i mewn i'r gwasanaethau hynny. Yn sicr, o ran y bobl sydd wedi cael eu heintio â COVID, yn enwedig os ydyn nhw wedi bod yn weithwyr yn y GIG, rydych chi yn llygad eich lle, fe geir dyletswydd o ran gofal. Roedd hi'n ddiddorol iawn clywed gan fwrdd iechyd Abertawe yn benodol yr wythnos diwethaf am sut y maen nhw'n canolbwyntio llawer ar gefnogi'r bobl hynny sydd wedi ei chael hi'n anodd mynd yn ôl i'r gwaith, gyda therapyddion galwedigaethol yn cael eu rhoi ar waith yn benodol i roi cymorth iddyn nhw a sicrhau nad yw pobl yn cael eu gwthio nôl i'w gwaith cyn iddyn nhw fod yn barod. Mae yna ddealltwriaeth arbennig, mewn gwirionedd, fod dyletswydd o ran gofal yn rhywbeth y mae angen ei deall ac, wrth weithio gyda'r undebau llafur, ein bod ni'n sicrhau bod y parch dyledus hwnnw'n cael ei roi i'r bobl hynny sydd, fel rydych chi'n dweud, wedi rhoi popeth sydd ganddyn nhw yn ystod y pandemig hwn ac sydd wedi talu pris mawr am hynny mewn rhai achosion.

15:15

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

I thank you for your statement this afternoon, Minister. I think we've yet to fully comprehend the long-term impact that a COVID infection has on some people. What we do know is that, sadly, far too many people have been left debilitated long after the virus has left their system. Minister, emerging evidence has highlighted the similarity of brain scans in some COVID patients and those suffering some forms of Alzheimer's. What research has been undertaken in Wales to understand the causes and potential remedies for long COVID?

Rehabilitation is key to longer term recovery, so what assessment have you made of the capacity of such services in Wales, when considering allied health professionals—physios, OTs, speech and language therapists? How will the NHS in Wales manage referrals into those services? Some health boards such as my own, Betsi Cadwaladr, allow self-referrals, but others require GP interventions. So, what steps are you taking to avoid setting up a potential postcode lottery for care? And, with an estimated 2 per cent of the population believed to be suffering long COVID, what assessment has the Welsh Government made of the additional pressures that this could place on the social care sector in Wales? And finally, Minister, as we move from the pandemic to an endemic phase of this disease, what process will be put in place to monitor the longer term impacts of COVID infections on both the individual and our healthcare systems?

Diolch i chi am eich datganiad chi'r prynhawn yma, Gweinidog. Rwyf i o'r farn nad ydym ni wedi deall yn llawn eto pa mor fawr yw effaith hirdymor heintiad COVID ar rai pobl. Yr hyn a wyddom ni yw bod llawer gormod o bobl, yn anffodus, yn teimlo yn wanllyd iawn ymhell wedi i'r feirws adael eu system. Gweinidog, mae yna dystiolaeth yn dod i'r amlwg sy'n tynnu sylw at debygrwydd rhwng sganiau o'r ymennydd mewn rhai cleifion COVID a'r rhai sy'n dioddef rhai mathau o glefyd Alzheimer. Pa ymchwil a wnaethpwyd yng Nghymru i ddeall achosion a'r meddyginiaethau posibl ar gyfer COVID hir?

Mae adsefydlu yn allweddol i adferiad tymor hwy, felly pa asesiad a wnaethoch chi o allu gwasanaethau o'r fath yng Nghymru, gan ystyried y gweithwyr iechyd proffesiynol cysylltiedig—ffisios, therapyddion galwedigaethol, therapyddion lleferydd ac iaith? Sut fydd y GIG yng Nghymru yn rheoli atgyfeiriadau i'r gwasanaethau hyn? Mae rhai byrddau iechyd fel fy un i, Betsi Cadwaladr, yn caniatáu hunanatgyfeiriadau, ond mae angen ymyriadau gan feddygon teulu ar rai eraill. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i osgoi'r posibilrwydd o loteri cod post o ran gofal? A gydag amcangyfrifiad o 2 y cant o'r boblogaeth y credir eu bod nhw'n dioddef COVID hir, pa asesiad a wnaeth Llywodraeth Cymru o'r pwysau ychwanegol y gallai hynny ei roi ar y sector gofal cymdeithasol yng Nghymru? Ac yn olaf, Gweinidog, wrth i ni symud oddi wrth y pandemig at gyfnod pan fo'r clefyd hwn ar gam endemig, pa broses a gaiff ei rhoi ar waith i fonitro effeithiau tymor hwy heintiadau COVID ar unigolion ac ar ein systemau ni o ofal iechyd?

Thanks very much. I haven't seen that research that suggests that it's similar to Alzheimer's, so if you could send me a copy of that, that would be really useful. What we are trying to do is to learn about long COVID every day. We have invested considerable funding into research, as I set out in my statement, working on this specifically.

There are people in particular who are therapists, who you'll be very aware of, who can be very helpful in these circumstances, giving that support and renewing the confidence of people. That's what came across very clearly to me in meeting some of these people is that, actually, they were very pleased that there was an acknowledgement that there's a problem, and many of them felt that people who they knew—. Because many of them had also suffered COVID, but hadn't responded in that way, as you've heard, some people were told that they were lazy and, actually, that is so far from the truth. What was great is that these people were just so pleased to be listened to, to be heard, but also to be given, then, the practical support that they needed to rebuild their health and their lives.

And certainly, in terms of a postcode lottery, well, I'm really delighted to say that every health board now has this multidisciplinary service, so we shouldn't be seeing that. And obviously, the long-term impact is something that we just need to keep an eye on, which is why I have said that every six months, in relation to long COVID, I want a reassessment to check, 'Are we doing the right thing? What do we need to change? How do we need to re-evaluate the services that we're giving?'

Diolch yn fawr iawn. Nid wyf i wedi gweld yr ymchwil hwnnw sy'n awgrymu ei fod yn cael effaith debyg i Glefyd Alzheimer, felly pe byddech chi'n anfon copi o hwnnw i mi, fe fyddai hynny o gymorth mawr. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw dysgu am COVID hir bob dydd. Rydym ni wedi buddsoddi cyllid sylweddol mewn ymchwil, fel y nodais i yn fy natganiad i, yn gweithio yn benodol ar hyn.

Mae yna bobl fel therapyddion yn arbennig, yr ydych chi'n ymwybodol iawn ohonyn nhw, a all fod o gymorth mawr yn yr amgylchiadau hyn, gan roi'r cymorth angenrheidiol a rhoi hyder o'r newydd i bobl. Dyna ddaeth yn amlwg iawn i mi wrth gwrdd â rhai o'r bobl hyn sef eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn falch iawn bod eu problem nhw wedi cael ei chydnabod, ac roedd llawer ohonyn nhw'n teimlo bod pobl yr oedden nhw'n eu hadnabod—. Gan fod llawer ohonyn nhw wedi dioddef COVID hefyd, ond heb ymateb i'r heintiad yn y ffordd honno, fel y clywsoch chi, fe ddywedwyd wrth rai mai pobl ddiog oedden nhw ac mae hynny ymhell iawn o fod yn wir. Yr hyn a oedd yn rhagorol yw bod y bobl hyn mor falch o gael gwrandawiad, a'u clywed, ond i allu cael y cymorth ymarferol yr oedd ei angen arnyn nhw hefyd, felly, i ailadeiladu eu hiechyd a'u bywydau nhw.

Ac yn sicr, o ran loteri cod post, wel, rwy'n falch iawn o ddweud bod y gwasanaeth amlddisgyblaethol hwn wedi cael ei sefydlu ym mhob bwrdd iechyd erbyn hyn, felly ni ddylem ni fod yn gweld hynny. Ac yn amlwg, mae'r effaith hirdymor yn rhywbeth y mae angen i ni gadw llygad arno, a dyna pam y dywedais i fy mod i am weld ailasesiad yn digwydd bob chwe mis, o ran COVID hir, ar gyfer gwirio, 'A ydym ni'n gwneud y peth iawn? Beth sydd angen i ni ei newid? Sut mae angen i ni ailwerthuso'r gwasanaethau a roddwn ni?'

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. I welcome the statement by the Minister and I also welcome the response to Alun Davies with regard to a duty of care for those who've caught coronavirus within the NHS and associated services. But I do feel that there is a piece of work there to fully understand who caught coronavirus when working within those services. I know that my colleague Sarah Murphy has a particular passion about that, and I think that there's an opportunity to work with our trade union colleagues on that. 

Also, Minister, I welcome the statement in particular, because I think it's important that we talk about helping people with long COVID. A couple of weeks ago, the Senedd Petitions Committee considered a petition for the second time calling for long COVID clinics—one-stop clinics. Now, it's important to patients across Wales who will be using these services that they'll have a role in shaping those services. Can you set out today, Minister, how the future delivery of long COVID services are being shaped, and how patients' voices can be heard in this delivery plan?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog ac rwy'n croesawu'r ymateb i Alun Davies hefyd o ran dyletswydd gofal i'r rhai sydd wedi cael eu heintio â'r coronafeirws yn y GIG a'r gwasanaethau cysylltiedig. Ond rwy'n teimlo bod darn o waith i'w wneud yn hynny o beth ar gyfer deall yn iawn pwy yn union a gafodd coronafeirws wrth weithio o fewn y gwasanaethau hynny. Fe wn i fod gan fy nghyd-Aelod Sarah Murphy angerdd arbennig ynglŷn â hynny, ac rwy'n credu bod cyfle yn hynny o beth i weithio gyda'n cydweithwyr ni yn yr undebau llafur. 

Yn ogystal â hynny, Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad yn arbennig, oherwydd rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig i ni siarad am helpu pobl sydd â COVID hir. Ychydig wythnosau nôl, am yr eildro, fe ystyriodd Pwyllgor Deisebau'r Senedd ddeiseb yn galw am glinigau COVID hir—clinigau un stop. Nawr, mae hi'n bwysig i'r cleifion ledled Cymru a fydd yn defnyddio'r gwasanaethau hyn fod â rhan wrth lunio'r gwasanaethau hyn. A wnewch chi nodi heddiw, Gweinidog, sut y caiff gwasanaethau COVID hir eu darparu yn y dyfodol, a sut y gellir clywed lleisiau'r cleifion yn y cynllun cyflawni hwn?

15:20

Thanks very much, Jack. And I know that there are many people who are very focused on this issue, and when you have an illness that is so debilitating, then clearly we need to respond. We have not gone down the route of long COVID clinics, but we're following the National Institute for Health and Care Excellence guidelines, and I'll read to you what the NICE guidelines actually say. They say that we should:

'Provide access to multidisciplinary services, if available...for assessing physical and mental health symptoms and carrying out further tests and investigations'

and

'these could be "one-stop" clinics'.

Well, what we do is that we have access through the GP to this multidisciplinary team. When you call it whatever you call it, the fact is that we are following the NICE guidelines, and we're very confident that we're doing that. It is important, I think, that we continue to learn from and to listen to the voice of the people who are using the services, and that's why it is important, I think, that people who tried to use a service earlier on in the pandemic recognise that the service has changed significantly and fundamentally in the past six months. And it's really important, if people tried to get that care in the beginning and they didn't get it, that they know that it's available now and that they should go and seek that support.

Diolch yn fawr iawn, Jack. Ac fe wn i fod yna lawer o bobl sy'n canolbwyntio llawer iawn ar y mater hwn, a phan welwch chi salwch sydd mor wanychol â hwn, mae hi'n amlwg bod angen i ni ymateb i hynny. Nid ydym ni wedi dilyn y trywydd o fod â chlinigau COVID hir, ond rydym ni'n dilyn canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, ac fe wnaf ddarllen i chi'r hyn y mae canllawiau NICE yn ei ddweud mewn gwirionedd. Maen nhw'n dweud y dylem ni:

'Roi gwasanaethau amlddisgyblaethol ar gael, os ydynt ar waith...ar gyfer asesu symptomau iechyd corfforol a meddyliol a chynnal profion ac ymchwiliadau pellach'

a

'gallai'r rhain fod yn glinigau "un stop" '.

Wel, yr hyn a wnawn ni yw bod y tîm amlddisgyblaethol hwn ar gael drwy gyfrwng y meddygon teulu. Os ydych chi am alw hwnnw beth bynnag yr ydych chi'n ei alw, y ffaith yw ein bod ni'n dilyn canllawiau NICE, ac rydym ni'n hyderus iawn ein bod ni'n gwneud felly. Mae hi'n bwysig, yn fy marn i, ein bod ni'n parhau i ddysgu oddi wrth leisiau'r bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau ac yn gwrando arnyn nhw, a dyna pam mae hi'n bwysig, yn fy marn i, fod y rhai sydd wedi ceisio defnyddio'r gwasanaeth yn gynharach yng nghwrs y pandemig yn cydnabod bod y gwasanaeth wedi newid yn sylweddol ac yn sylfaenol yn ystod y chwe mis diwethaf. Ac mae hi'n bwysig iawn, os yw pobl wedi gofyn am ofal fel hyn ar y dechrau a heb ei gael, eu bod nhw'n gwybod ei fod ar gael nawr ac y dylen nhw fynd i ofyn am y cymorth hwnnw.

Diolch i'r Gweinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelod sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

I thank the Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. If you are leaving the Siambr, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who arrive after a changeover should wait until then before entering the Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:22.

Plenary was suspended at 15:22.

15:30

Ailymgynullodd y Senedd am 15:32, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:32, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Cap ar Brisiau Ynni
4. Statement by the Minister for Climate Change: Energy Price Cap

Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar y cap ar brisiau ynni. Galwaf ar y Gweinidog, Julie James.

Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change on the energy price cap. I call on the Minister, Julie James.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Last week, the energy regulator, Ofgem, announced the price cap that will take effect from April this year for residential energy consumers. As my colleague Jane Hutt set out on Thursday, the 54 per cent increase in the cap is clearly a devastating blow on households and hard-pressed families already struggling with the cost of living. This latest increase comes on the heels of significant increases in 2021, and means a typical household’s dual fuel energy bill will be close to £2,000 a year. While this rise has been in part fuelled by the recent fluctuations in the global wholesale price of gas, the UK Government must be held accountable for the choices they have taken. It is the UK Government that set the pricing framework that Ofgem operate, and this is having an unfair impact on households.

We all recognise the need for urgent action from Government to meet our net-zero targets, but we must also recognise that a progressive approach is the fairest way to achieve that goal. We have been consistent and clear on the need for a just transition, with those most able to pay for the necessary changes paying the greatest share of the costs. As a result, we have called for the UK Government to fund the cost of the change through a progressive tax system, rather than these costs being passed through directly to the consumer, hitting households hard with these steep price rises when other costs are also spiralling.

Secondly, the UK has long suffered from significant underinvestment in new renewable energy generation. Throughout the last decade, the Conservative Government in London cut subsidies and failed to put in place the incentives for the scale of investment needed. As a result, we have an imbalance in our energy system, with an over-reliance on fossil fuels, at considerable environmental cost. In addition, the UK Government advocates financial models for new energy investment that pass the costs to consumers, transferring the risk from developers to households, placing future burdens on household bills through higher prices.

And finally, we have a UK Government that has continued to cut welfare for those most in need, failed to raise taxation from those most able to pay, and left those most vulnerable in our communities with a cost-of-living crisis. Taking this latest increase in the price cap, 145,000 households who were at risk of fuel poverty in 2018 are now likely to be struggling to make ends meet. This means more than a quarter of all households in Wales, if not more, are having to make difficult choices about whether or how to heat their homes.

The Minister for Social Justice and I wrote to the UK Government on 11 January, pressing the case for immediate action and setting out a series of actions that needs to be taken. Those actions include an expansion of the warm home discount, removing policy costs from household bills and funding them instead from general taxation. The UK Government’s response announced last week falls considerably short of the action needed. While the proposal to provide a £200 discount to all households will help with the bills households need to pay today, it is not available until next October. Even when this support does come through, it is a one-off payment; it needs to be repaid over the next five years, so will do nothing to help households in the medium term.

The UK Government is gambling that wholesale gas prices will fall so that the impact of the repayment won’t be felt as much by households. But the reality is likely to be an additional burden on households to pay this money back at a time when the price cap continues to rise as a result of the fundamental failures in the way the UK Government oversees the energy system. The outcome here is that consumers face higher costs for a sustained period of time. This is not a short-term spike in the market, and in my meeting with Ofgem last week they were clear to me that there will be difficult times ahead for households. I called on Ofgem to ensure that the rights of customers are protected and vulnerable households have full access to the support and advice that is available. I reiterated my commitment to work with Ofgem to ensure households in Wales maximise all the services at this time of hardship.

Dirprwy Lywydd, we are clear that we will use the powers that are available to us to support those most in need. Our cold weather resilience plan sets out 14 actions we are already taking with partners to support households. A key action is helping to improve domestic energy efficiency through the Warm Homes programme Nest scheme. Our continued investment saves lower income households on average more than £300 on their energy bills. Our £51 million household support fund announced in November included £38 million being allocated to support a winter fuel support scheme. This offered working-age households in receipt of means-tested benefits a one-off payment of £100 towards the cost of their energy needs. And, last week, in the face rising pressure on households and inaction from the UK Government, we led by example and announced an expansion to the winter fuel support scheme, doubling the one-off payment to £200. Unlike the UK Government proposal, this is immediate support without a repayment schedule. This additional funding will go some way to helping the most vulnerable in our society to pay their fuel bills during this difficult time, but we know this still will not be enough for many people living in need. 

In light of the changes in April, and the likelihood of further increases, we want to do more. Last week the Minister for Social Justice and I met with National Energy Action to explore the options for further measures of support. To take this work forward we will be hosting a summit on 17 February with front-line services and other key groups to identify what more can be done to support households both now and in the future. And, as we look to the future, we need to recognise that the most sustainable watt of energy is the one that isn’t needed. That is why we will continue to put in place policies that support reducing the demand for energy, saving Welsh people and businesses money as well as tackling emissions—policies that include investing in the housing stock to improve energy efficiency, supporting the circular economy to encourage reuse and repair, and working closely with industry to support a more sustainable use of energy.

We are committed to a just transition and ensuring the energy system in Wales supports renewable energy generation is the fairest way possible. As we continue to press the UK Government for urgent changes to the way the market is regulated, we will do all we can to support households in Wales. A greener, stronger and fairer future for Wales is at risk from an outdated energy market and an energy pricing structure that is blind to the impacts on the poorest and most vulnerable in society. We must and will work to do whatever we can to keep our vision alive for future generations. Diolch. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y rheoleiddiwr ynni, Ofgem, y cap ar brisiau a fydd yn dod i rym o fis Ebrill eleni ar gyfer defnyddwyr ynni preswyl. Fel y nododd fy nghyd-Aelod Jane Hutt ddydd Iau, mae'r cynnydd o 54 y cant yn y cap yn amlwg yn ergyd drom i aelwydydd a theuluoedd sydd eisoes dan bwysau ac sydd eisoes yn cael trafferth gyda chostau byw. Daw'r cynnydd diweddaraf hwn yn dynn ar sodlau cynnydd sylweddol yn 2021, ac mae'n golygu y bydd bil ynni tanwydd deuol cartref nodweddiadol yn agos at £2,000 y flwyddyn. Er bod y cynnydd hwn wedi'i ysgogi'n rhannol gan yr amrywiadau diweddar ym mhris cyfanwerthu byd-eang nwy, rhaid i Lywodraeth y DU gael ei dwyn yn atebol am y dewisiadau y maen nhw wedi'u cymryd. Llywodraeth y DU sy'n gosod y fframwaith prisio mae Ofgem yn ei weithredu, ac mae hyn yn cael effaith annheg ar aelwydydd.

Rydyn ni i gyd yn cydnabod yr angen am weithredu ar frys gan y Llywodraeth i gyrraedd ein targedau sero-net, ond rhaid i ni gydnabod hefyd mai dull blaengar yw'r ffordd decaf o gyflawni'r nod hwnnw. Rydyn ni wedi bod yn gyson ac yn glir ynghylch yr angen am gyfnod pontio cyfiawn, gyda'r rhai mwyaf abl i dalu am y newidiadau angenrheidiol yn talu'r gyfran fwyaf o'r costau. O ganlyniad, rydyn ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i ariannu cost y newid drwy system dreth flaengar, yn hytrach na bod y costau hyn yn cael eu trosglwyddo'n uniongyrchol i'r defnyddiwr, gan daro aelwydydd yn galed gyda'r codiadau prisiau serth hyn pan fydd costau eraill hefyd yn cynyddu.

Yn ail, mae'r DU wedi dioddef ers tro byd o danfuddsoddi sylweddol mewn cynhyrchu ynni adnewyddadwy newydd. Drwy gydol y degawd diwethaf, torrodd y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain gymorthdaliadau a methodd â rhoi'r cymhellion ar waith ar gyfer maint y buddsoddiad sydd ei angen. O ganlyniad, mae gennym anghydbwysedd yn ein system ynni, gyda gorddibyniaeth ar danwydd ffosil, am gost amgylcheddol sylweddol. Yn ogystal â hyn, mae Llywodraeth y DU yn argymell modelau ariannol ar gyfer buddsoddi ynni newydd sy'n trosglwyddo'r costau i ddefnyddwyr, gan drosglwyddo'r risg o ddatblygwyr i aelwydydd, gan roi pwysau ar filiau'r cartref yn y dyfodol drwy brisiau uwch.

Ac yn olaf, mae gennym ni Lywodraeth y DU sydd wedi parhau i dorri taliadau lles i'r rhai mwyaf anghenus, wedi methu â chodi trethiant gan y rhai mwyaf abl i dalu, ac wedi gadael y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau gydag argyfwng cost byw. Gan ystyried y cynnydd diweddaraf hwn yn y cap ar brisiau, mae 145,000 o aelwydydd a oedd mewn perygl o dlodi tanwydd yn 2018 bellach yn debygol o gael trafferth cael dau ben llinyn ynghyd. Mae hyn yn golygu bod mwy na chwarter yr holl aelwydydd yng Nghymru, os nad mwy, yn gorfod gwneud dewisiadau anodd ynghylch a ddylid gwresogi eu cartrefi ai peidio.

Ysgrifennodd y Gweinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol a minnau at Lywodraeth y DU ar 11 Ionawr, gan bwyso'r achos dros weithredu ar unwaith a nodi cyfres o gamau y mae angen eu cymryd. Mae'r camau hynny'n cynnwys ehangu'r gostyngiad cynnes yn y cartref, dileu costau polisi o filiau'r cartref a'u hariannu yn hytrach na threthiant cyffredinol. Mae ymateb Llywodraeth y DU a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn llai na'r camau sydd eu hangen. Er y bydd y cynnig i ddarparu gostyngiad o £200 i bob aelwyd yn helpu gyda'r biliau mae angen i aelwydydd eu talu heddiw, nid yw ar gael tan fis Hydref nesaf. Hyd yn oed pan ddaw'r cymorth hwn drwodd, mae'n daliad untro; mae angen ei ad-dalu dros y pum mlynedd nesaf, felly ni fydd yn gwneud dim i helpu aelwydydd yn y tymor canolig.

Mae Llywodraeth y DU yn gamblo y bydd prisiau nwy cyfanwerthol yn gostwng fel na fydd effaith yr ad-daliad yn cael ei deimlo cymaint gan aelwydydd. Ond mae'r realiti yn debygol o fod yn faich ychwanegol ar aelwydydd i dalu'r arian hwn yn ôl ar adeg pan fo'r cap ar brisiau yn parhau i godi o ganlyniad i'r methiannau sylfaenol yn y ffordd mae Llywodraeth y DU yn goruchwylio'r system ynni. Y canlyniad yma yw bod defnyddwyr yn wynebu costau uwch am gyfnod parhaus o amser. Nid brig tymor byr yn y farchnad yw hwn, ac yn fy nghyfarfod ag Ofgem yr wythnos diwethaf roedden nhw’n glir gyda mi y bydd adegau anodd o'n blaenau i aelwydydd. Galwais ar Ofgem i sicrhau bod hawliau cwsmeriaid yn cael eu diogelu a bod gan aelwydydd sy'n agored i niwed fynediad llawn i'r cymorth a'r cyngor sydd ar gael. Ailadroddais fy ymrwymiad i weithio gydag Ofgem i sicrhau bod aelwydydd yng Nghymru yn manteisio i'r eithaf ar yr holl wasanaethau ar yr adeg hon o gyni.

Dirprwy Lywydd, rydyn ni’n glir y byddwn ni’n defnyddio'r pwerau sydd ar gael i ni i gefnogi'r rhai sydd â'r angen mwyaf. Mae ein cynllun ymdopi â thywydd oer yn nodi 14 o gamau gweithredu yr ydym ni eisoes yn eu cymryd gyda phartneriaid i gefnogi aelwydydd. Cam allweddol yw helpu i wella effeithlonrwydd ynni domestig drwy gynllun Nyth y rhaglen Cartrefi Cynnes. Mae ein buddsoddiad parhaus yn arbed mwy na £300 ar gyfartaledd i aelwydydd incwm ar eu biliau ynni. Roedd ein cronfa cymorth i gartrefi gwerth £51 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd yn cynnwys £38 miliwn yn cael ei ddyrannu i gefnogi cynllun cymorth tanwydd gaeaf. Roedd hyn yn cynnig budd-daliadau untro o £100 i aelwydydd o oedran gweithio sy'n derbyn budd-daliadau prawf modd tuag at gost eu hanghenion ynni. Ac, yr wythnos diwethaf, yn wyneb pwysau cynyddol ar aelwydydd a diffyg gweithredu gan Lywodraeth y DU, fe wnaethom arwain drwy esiampl a chyhoeddi ehangiad i’r cynllun cymorth tanwydd gaeaf, gan ddyblu'r taliad untro i £200. Yn wahanol i gynnig Llywodraeth y DU, mae hyn yn gymorth ar unwaith heb amserlen ad-dalu. Bydd yr arian ychwanegol hwn yn mynd beth o'r ffordd i helpu'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas i dalu eu biliau tanwydd yn ystod y cyfnod anodd hwn, ond fe wyddom ni na fydd hyn yn ddigon o hyd i lawer o bobl sy'n byw mewn angen.

Yng ngoleuni'r newidiadau ym mis Ebrill, a'r tebygolrwydd o gynnydd pellach, rydyn ni am wneud mwy. Yr wythnos diwethaf, fe wnaeth y Gweinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol a minnau gyfarfod â Gweithredu Ynni Cenedlaethol i archwilio'r opsiynau ar gyfer mesurau cymorth pellach. Er mwyn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn byddwn yn cynnal uwchgynhadledd ar 17 Chwefror gyda gwasanaethau rheng flaen a grwpiau allweddol eraill i nodi beth arall y gellir ei wneud i gefnogi aelwydydd yn awr ac yn y dyfodol. Ac, wrth i ni edrych tua'r dyfodol, mae angen i ni gydnabod mai'r watt mwyaf cynaliadwy o ynni yw'r un nad oes ei angen. Dyna pam y byddwn ni'n parhau i sefydlu polisïau sy'n cefnogi lleihau'r galw am ynni, arbed arian i bobl a busnesau Cymru yn ogystal â mynd i'r afael ag allyriadau—polisïau sy'n cynnwys buddsoddi yn y stoc dai i wella effeithlonrwydd ynni, cefnogi'r economi gylchol i annog ailddefnyddio ac atgyweirio, a gweithio'n agos gyda diwydiant i gefnogi defnydd mwy cynaliadwy o ynni.

Rydyn ni wedi ymrwymo i drawsnewid cyfiawn a sicrhau bod y system ynni yng Nghymru yn cefnogi cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn y ffordd decaf bosibl. Wrth i ni barhau i bwyso ar Lywodraeth y DU am newidiadau brys i'r ffordd y caiff y farchnad ei rheoleiddio, byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi aelwydydd yng Nghymru. Mae dyfodol gwyrddach, cryfach a thecach i Gymru mewn perygl yn sgil marchnad ynni hen ffasiwn a strwythur prisio ynni sy'n ddall i'r effeithiau ar y tlotaf a'r rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Rhaid i ni weithio i wneud beth bynnag y gallwn ni i gadw ein gweledigaeth yn fyw ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Diolch. 

15:35

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.  

Diolch. Thank you, Minister, for your statement today. Frankly, I have to be honest, when I first read it, I thought I'd picked up the wrong document, because it read rather more like a party political broadcast by the Welsh Labour Party. We have devolution, we've had this for 22 years now, and, I'm afraid, to keep pointing the finger of blame on the UK Government for what is a global crisis is not what my constituents in Aberconwy want to hear. Your original target was to completely eradicate fuel poverty in all households by 2018, yet recent estimates show that 155,000 households are living in fuel poverty, 12 per cent of households here in Wales, 20 per cent of households in the private sector living in fuel poverty, and 9 per cent in the social housing sector. If these targets had not been missed, quite simply, the people of Wales would not be facing as severe a crisis as they are today.

I do acknowledge that the Welsh Government has been driving forward some improvements to energy efficiency, but that is now turning into a bit of a nightmare, isn't it, for you as a Government? Arbed has seen residents in a number of villages in Gwynedd experiencing issues with damp and green slime following works to their homes. Bridgend County Borough Council was recently forced to apologise to residents after issues such as the faulty sealing of windows, damp, mould and algae. Your key delivery mechanism, the Warm Homes programme, between 2011 and 2023, is now only expected to reach 79,000 homes. So, will you consider, Minister, being proactive and amend the eligibility criteria for support, so that all 155,000 of those living in fuel poverty can actually see some benefit?

The total cost of decarbonising housing stock based on Welsh School of Architecture estimates is circa £15 billion, of which more than £10 billion is for the social housing stock and for homes in fuel poverty. Capital funding under the residential decarb and quality budget expenditure line is £72 million for 2022-23, increasing to £92 million for both schemes in 2023-24 and 2024-25. On that basis, it could take the Welsh Government over 160 years to invest all the money needed to decarbonise all housing stock. So, tell us, in a meaningful way, how are you going to put the foot on the accelerator?

You claim to want a progressive tax system. However, a 10 per cent windfall tax, which has been proposed, would likely raise much less than is being claimed, and, depending on companies’ behavioural response, may actually reduce tax revenues. So, I do hope, Minister, that you will acknowledge that the current tax rate charged on oil and gas profits is already more than double the rate charged on profits in most other sectors of the economy.

We the Welsh Conservatives will not support any more taxation placed on our hard-working families by your Government. There are limited levers the UK Government does have to deal—[Interruption.] I know you don't like hearing it, but it has to be said. [Interruption.]

Diolch, Weinidog, am eich datganiad heddiw. A dweud y gwir, mae'n rhaid i mi fod yn onest, pan ddarllenais y ddogfen gyntaf, roeddwn i’n meddwl fy mod wedi codi'r ddogfen anghywir, oherwydd yr oedd yn darllen braidd yn debycach i ddarllediad gwleidyddol pleidiol gan Blaid Lafur Cymru. Mae gennym ni ddatganoli, rydyn ni wedi bod â hyn ers 22 mlynedd bellach, ac, mae arnaf i ofn, mae dal i bwyntio bys ar Lywodraeth y DU am yr hyn sy'n argyfwng byd-eang yn rhywbeth nad yw fy etholwyr yn Aberconwy am ei glywed. Eich targed gwreiddiol oedd dileu tlodi tanwydd yn llwyr ym mhob aelwyd erbyn 2018, ac eto mae amcangyfrifon diweddar yn dangos bod 155,000 o aelwydydd yn byw mewn tlodi tanwydd, 12 y cant o aelwydydd yma yng Nghymru, 20 y cant o aelwydydd yn y sector preifat yn byw mewn tlodi tanwydd, a 9 y cant yn y sector tai cymdeithasol. Pe na bai'r targedau hyn wedi'u methu, yn syml iawn, ni fyddai pobl Cymru yn wynebu argyfwng mor ddifrifol ag y maen nhw heddiw.

Rwyf yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn bwrw ymlaen â rhai gwelliannau i effeithlonrwydd ynni, ond mae hynny bellach yn troi'n dipyn o hunllef, on'd ydy, i chi fel Llywodraeth? Mae Arbed wedi gweld trigolion mewn nifer o bentrefi yng Ngwynedd yn cael problemau gyda lleithder a llaid gwyrdd yn dilyn gwaith i'w cartrefi. Yn ddiweddar, gorfodwyd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i ymddiheuro i drigolion ar ôl problemau fel selio ffenestri ddiffygiol, lleithder, llwydni ac algâu. Mae disgwyl i'ch dull cyflawni allweddol, y rhaglen Cartrefi Cynnes, rhwng 2011 a 2023, gyrraedd 79,000 o gartrefi yn unig. Felly, a fyddwch chi’n ystyried, Gweinidog, bod yn rhagweithiol a diwygio'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer cymorth, fel y gall pob un o'r 155,000 o'r rhai sy'n byw mewn tlodi tanwydd weld rhywfaint o fudd mewn gwirionedd?

Cyfanswm cost datgarboneiddio stoc tai yn seiliedig ar amcangyfrifon Ysgol Pensaernïaeth Cymru yw tua £15 biliwn, ac mae mwy na £10 biliwn ohono ar gyfer y stoc tai cymdeithasol ac ar gyfer cartrefi mewn tlodi tanwydd. Mae cyllid cyfalaf o dan y llinell wariant ar y gyllideb breswyl a'r gyllideb ansawdd yn £72 miliwn ar gyfer 2022-23, gan gynyddu i £92 miliwn ar gyfer y ddau gynllun yn 2023-24 a 2024-25. Ar y sail honno, gallai gymryd dros 160 mlynedd i Lywodraeth Cymru fuddsoddi'r holl arian sydd ei angen i ddatgarboneiddio'r holl stoc tai. Felly, dywedwch wrthym ni, mewn ffordd ystyrlon, sut ydych chi’n mynd i gyflymu pethau?

Rydych chi’n honni eich bod am gael system dreth flaengar. Fodd bynnag, byddai treth ffawdelw o 10 y cant, sydd wedi cael ei chynnig, yn debygol o godi llawer llai nag sy'n cael ei hawlio, ac, yn dibynnu ar ymateb ymddygiadol cwmnïau, gall leihau refeniw treth mewn gwirionedd. Felly, rwyf i’n gobeithio, Gweinidog, y byddwch chi’n cydnabod bod y gyfradd dreth bresennol a godir ar elw olew a nwy eisoes yn fwy na dwbl y gyfradd a godir ar elw yn rhan fwyaf o sectorau eraill yr economi.

Ni fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi mwy o drethiant yn cael ei roi ar ein teuluoedd sy'n gweithio'n galed gan eich Llywodraeth. Mae ychydig o ysgogiadau y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ymdrin â nhw—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod nad ydych chi'n hoffi ei glywed, ond mae'n rhaid dweud hynny. [Torri ar draws.]

15:40

I would like to hear the—[Interruption.] I would like to hear the Member's questions to the Minister, so please give her an opportunity to do so.

Hoffwn glywed y—[Torri ar draws.] Hoffwn glywed cwestiynau'r Aelod i'r Gweinidog, felly rhowch gyfle iddi wneud hynny.

Thank you. Reducing the universal credit taper rate, increasing the national living wage, freezing fuel duty for the twelfth year in a row, and now the historic rebate scheme announced last week. The UK Government scheme, Joyce, will help with household bills immediately and will protect people against as much as half of the £700 increase. The Welsh Government will receive £175 million in Barnett consequentials as a result of the UK Government's announcement of £150 off council tax bills. Will you commit to replicating this in Wales?

I am astounded by your false claim that there has been a significant underinvestment in new renewable energy generation. I hope you certainly do acknowledge the fact that the UK Government has committed £90 million to innovate Welsh net-zero projects, and is certainly delivering on its plan for a green industrial revolution. The UK Government—you keep mentioning them, so will I—also has a plan for a world-leading hydrogen economy, which includes a commitment to create a hydrogen village trial by 2025, and potentially pilot a hydrogen town by the end of the decade. So, will you again reflect such ambition by expanding on the commitment in carbon budget 2 to support local hydrogen projects and place-based solutions?

I acknowledge that support is to be provided—

Diolch. Lleihau'r gyfradd raddedig credyd cynhwysol, cynyddu'r cyflog byw cenedlaethol, rhewi'r dreth tanwydd am y deuddegfed flwyddyn yn olynol, a bellach y cynllun ad-dalu hanesyddol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Bydd cynllun Llywodraeth y DU, Joyce, yn helpu gyda biliau'r cartref ar unwaith a bydd yn amddiffyn pobl rhag cymaint â hanner y cynnydd o £700. Bydd Llywodraeth Cymru yn derbyn £175 miliwn mewn symiau canlyniadol Barnett o ganlyniad i gyhoeddiad Llywodraeth y DU o £150 oddi ar filiau'r dreth gyngor. A wnewch chi ymrwymo i wneud hyn yng Nghymru?

Rwyf i wedi fy syfrdanu gan eich honiad ffug y bu tanfuddsoddi sylweddol mewn cynhyrchu ynni adnewyddadwy newydd. Rwy'n gobeithio eich bod yn sicr yn cydnabod y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo £90 miliwn i arloesi prosiectau sero-net Cymru, ac yn sicr mae'n cyflawni ei chynllun ar gyfer chwyldro diwydiannol gwyrdd. Mae gan Lywodraeth y DU—yr ydych chi'n cadw sôn amdani, felly fe wnaf innau hefyd—gynllun hefyd ar gyfer economi hydrogen sy'n arwain y byd, sy'n cynnwys ymrwymiad i greu treial pentref hydrogen erbyn 2025, ac o bosibl treialu tref hydrogen erbyn diwedd y degawd. Felly, a wnewch chi eto adlewyrchu uchelgais o'r fath drwy ehangu ar yr ymrwymiad yng nghyllideb carbon 2 i gefnogi prosiectau hydrogen lleol ac atebion sy'n seiliedig ar deuluoedd?

Rwy'n cydnabod bod cymorth i'w ddarparu—

Yes, I will do now—to Blaenau Gwent via the Smart Living programme to develop a type of microgrid on an industrial estate that would help us to move to renewable energy and create and distribute cleaner energy locally. So, bearing in mind, Minister, that the north Wales energy strategy includes a microgrid development as a priority area, will you establish a microgrid trial in north Wales? It's time that north Wales benefited from some innovation from this Welsh Government. Diolch. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Ie, fe wnaf i nawr—i Flaenau Gwent drwy'r rhaglen Byw'n Gall i ddatblygu math o ficrogrid ar ystad ddiwydiannol a fyddai'n ein helpu i symud i ynni adnewyddadwy a chreu a dosbarthu ynni glanach yn lleol. Felly, o gofio, Gweinidog, fod strategaeth ynni y gogledd yn cynnwys datblygiad microgrid fel maes blaenoriaeth, a wnewch chi sefydlu treial microgrid yn y gogledd? Mae'n bryd i'r gogledd elwa ar rywfaint o arloesedd gan y Llywodraeth hon yng Nghymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.

15:45

Well, where to start? So, Arbed—Arbed has had some problems, absolutely, and as Janet Finch-Saunders said herself, we have taken responsibility for those both through our local authorities and as a Welsh Government. Unfortunately, there were preceding schemes to Arbed that the UK Government propagated—many of the Members here have had terrible problems with them in their constituencies. The UK Government's response to that has been to throw up their hands in horror, say there's no bond and there's nothing that can be done and the householder is entirely alone. So, Janet, before you start flinging stones, you really should have a look at where you're picking the stones up from, because you really are not in a good place as Conservatives to say that you've protected consumers from very poorly thought out schemes. 

Going on to the decarbonisation proposal, we have very much learnt from some of the difficulties we had with Arbed, and indeed from some of the small difficulties we had with the Welsh housing quality standard. One size does not fit all. So, we have an optimised retrofit programme here in Wales where we are trialling different technologies for different types of housing, making sure that we learn from the problems of the past with cavity wall installations that have gone wrong—some of them are excellent, but some of them have gone wrong—and other issues that have arisen, to make sure that we have the right programme for the right house.

Across the border, we have Prime Minister de Pfeffel going on about air source heat pumps for all houses, which you may as well install on the outside, because without addressing all of the other issues, they absolutely will not have any effect. 

A couple of other things that you mentioned: the windfall tax. I mean, I don't know where to start with that. A company that can announce record profits at the same time as putting energy prices up to the point where people really are choosing between heating and eating, and you're telling me that they're already paying enough tax—. Well, I think that says it all about the Conservatives. It's beyond satire—I won't even attempt it. If you can't see the problems you're making, I feel really sorry for you.

The £150 council tax issue is another one. So, that's a rebate on council tax; we already have a council tax relief scheme here in Wales that isn't duplicated in England. That council tax rebate cannot be claimed by anyone paying a collective rent, so anyone in a flat, anyone paying council tax as part of their rent will not be able to claim it. We've asked questions about that. It will be really interesting to see how that works. The idea that the £200 that's being given to people is a loan—I mean, even, Janet, you must be able to see the idiocy of relying on a market so volatile as this to even itself out so that people won't mind repaying a loan. I mean, it's just breathtaking. 

This Government, on the other hand, is doing what we can to help immediately with grants to people who are in immediate need. The idea that you're telling me what the cost of living is when you're the Government who took away the £20 universal credit uplift, who has frozen the local housing market allowance—. You're talking to me about rising rents at the same time as freezing the local housing allowance, having only put it up once in 15 years—absolutely outrageous behaviour, frankly, driving people into poverty—I will not be putting up with that. It's absolutely outrageous that you've done that. People living in private sector rented accommodation who can no longer claim the full cost of their rent absolutely through the welfare policies of your Government, that you support, that you've never got anything to say against—it's just extraordinary. I'm sure the people of Aberconwy have lots of questions to ask, probably along those lines.

In terms of innovative energy developments, we have worked very hard here in Wales, both with Ofgem and with everyone else to develop decentralised grid structures. However, the UK Government is in charge of the so-called national grid. The instructions to Ofgem mitigate that. You could do a great deal of good for your constituents, Janet, by asking the UK Government to devolve that to Wales, because we need upfront grid development that is not driven by consumer policies and contracts, but is driven by need and which allows a distributed grid. I would absolutely be behind you there. Closed-loop grids have caused endless problems because as soon as they go down, as we've learnt to our cost in Baglan, the UK Government will not step in, it will not legislate to make sure that the official receiver steps in to help the people there.

So, I am taking no lessons whatsoever from you on how to deal with welfare, on how to deal with poverty, on how to develop innovative energy structures or on how to deal with the UK Government. Actually, Janet, you really do need to do your research better.

Wel, ble i ddechrau? Arbed—mae Arbed wedi cael rhai problemau, yn sicr, ac fel y dywedodd Janet Finch-Saunders ei hun, rydyn ni wedi cymryd cyfrifoldeb dros y rheini drwy ein hawdurdodau lleol ac fel Llywodraeth Cymru. Yn anffodus, roedd cynlluniau blaenorol cyn Arbed mae Llywodraeth y DU wedi'u lledaenu—mae llawer o'r Aelodau yma wedi cael problemau ofnadwy gyda nhw yn eu hetholaethau. Ymateb Llywodraeth y DU i hynny oedd taflu eu dwylo mewn arswyd, dweud nad oes bond ac nid oes dim y gellir ei wneud ac mae'r deiliad tŷ yn gyfan gwbl ar ei ben ei hun. Felly, Janet, cyn i chi ddechrau taflu cerrig, dylech chi wirioneddol edrych ar ble rydych chi'n codi'r cerrig, oherwydd dydych chi ddim mewn lle da fel Ceidwadwyr i ddweud eich bod wedi gwarchod defnyddwyr rhag cynlluniau sydd wedi'u cynllunio yn wael iawn.

Gan fynd ymlaen at y cynnig datgarboneiddio, rydyn ni’n sicr wedi dysgu am rai o'r anawsterau a gawsom gydag Arbed, ac yn wir o rai o'r anawsterau bach a gawsom ni gyda safon ansawdd tai Cymru. Nid yw un maint yn addas i bawb. Felly, mae gennym ni raglen ôl-ffitio wedi’i hoptimeiddio yma yng Nghymru lle rydyn ni’n treialu gwahanol dechnolegau ar gyfer gwahanol fathau o dai, gan sicrhau ein bod yn dysgu o broblemau'r gorffennol gyda gosodiadau waliau ceudod sydd wedi mynd o'i le—mae rhai ohonynt yn rhagorol, ond mae rhai ohonynt wedi mynd o'i le—a materion eraill sydd wedi codi, i sicrhau bod gennym ni’r rhaglen gywir ar gyfer y tŷ cywir.

Dros y ffin, mae gennym ni Brif Weinidog de Pfeffel yn sôn am bympiau gwres ffynhonnell aer ar gyfer pob tŷ, y byddai waeth i chi ei osod ar y tu allan, oherwydd heb fynd i'r afael â'r holl faterion eraill, ni fyddant yn cael unrhyw effaith.

Un neu ddau o bethau eraill y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw: y dreth ffawdelw. Wyddoch chi, dydw i ddim yn gwybod ble i ddechrau gyda hynny. Cwmni a all gyhoeddi'r elw mwyaf erioed ar yr un adeg â chodi prisiau ynni i'r pwynt lle mae pobl yn dewis rhwng gwresogi a bwyta, ac rydych chi’n dweud wrthyf i eu bod nhw eisoes yn talu digon o dreth—. Wel, rwy’n credu bod hynny'n dweud y cyfan am y Ceidwadwyr. Mae y tu hwnt i ddychan—ni fyddaf i hyd yn oed yn ceisio gwneud hynny. Os na allwch chi weld y problemau rydych chi'n eu gwneud, rwy'n teimlo'n flin iawn drosoch chi.

Mae'r mater £150 y dreth gyngor yn un arall. Felly, mae hynny'n ad-daliad ar y dreth gyngor; mae gennym ni eisoes gynllun rhyddhad treth gyngor yma yng Nghymru nad yw'n cael ei ddyblygu yn Lloegr. Ni all unrhyw un sy'n talu rhent ar y cyd hawlio ad-daliad y dreth gyngor, felly ni fydd unrhyw un sy'n talu treth gyngor fel rhan o'i rent yn gallu ei hawlio. Rydyn ni wedi gofyn cwestiynau am hynny. Bydd yn ddiddorol iawn gweld sut mae hynny'n gweithio. Mae'r syniad bod y £200 sy'n cael ei roi i bobl yn fenthyciad— mae’n rhaid eich bod chi, hyd yn oed, Janet, yn gallu gweld y twpdra o ddibynnu ar farchnad mor gyfnewidiol â hyn i wastatáu fel na fydd ots gan bobl ad-dalu benthyciad. Mae'n syfrdanol.

Mae'r Llywodraeth hon, ar y llaw arall, yn gwneud yr hyn a allwn ni i helpu ar unwaith gyda grantiau i bobl sydd mewn angen ar unwaith. Y syniad eich bod chi’n dweud wrthyf i beth yw costau byw pan mai chi yw'r Llywodraeth a gymerodd y codiad credyd cynhwysol o £20 i ffwrdd, chi sydd wedi rhewi'r lwfans marchnad dai lleol—. Rydych chi’n siarad â mi am gynnydd mewn rhenti ar yr un pryd â rhewi'r lwfans tai lleol, ar ôl ei godi unwaith mewn 15 mlynedd yn unig—ymddygiad hollol warthus, a dweud y gwir, gyrru pobl i dlodi—ni fyddaf yn derbyn hynny. Mae'n gwbl warthus eich bod chi wedi gwneud hynny. Pobl sy'n byw mewn llety rhent yn y sector preifat na allant bellach hawlio cost lawn eu rhent yn llwyr drwy bolisïau lles eich Llywodraeth, rydych chi’n eu cefnogi, nad oes gennych chi erioed ddim i'w ddweud yn eu herbyn—mae'n rhyfeddol. Rwy'n siŵr bod gan bobl Aberconwy lawer o gwestiynau i'w gofyn ar hyd y llinellau hynny, mae’n debyg.

O ran datblygiadau ynni arloesol, rydyn ni wedi gweithio'n galed iawn yma yng Nghymru, gydag Ofgem a gyda phawb arall i ddatblygu strwythurau grid datganoledig. Fodd bynnag, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y grid cenedlaethol fel mae’n cael ei alw. Mae'r cyfarwyddiadau i Ofgem yn lliniaru hynny. Gallech chi wneud llawer o les i'ch etholwyr, Janet, drwy ofyn i Lywodraeth y DU ddatganoli hynny i Gymru, oherwydd mae arnom angen datblygu grid ymlaen llaw nad yw'n cael ei lywio gan bolisïau a chontractau defnyddwyr, ond sy'n cael ei ysgogi gan angen ac sy'n caniatáu grid gwasgaredig. Byddwn yn eich cefnogi’n llwyr ar hynny. Mae gridiau dolen gaeedig wedi achosi problemau diddiwedd oherwydd cyn gynted ag y byddant yn mynd i lawr, fel rydyn ni wedi dysgu am gost ym Maglan, ni fydd Llywodraeth y DU yn camu i mewn, ni fydd yn deddfu i sicrhau bod y derbynnydd swyddogol yn camu i mewn i helpu'r bobl yno.

Felly, dydw i ddim yn cymryd unrhyw wersi o gwbl gennych chi ar sut i ddelio â lles, ar sut i ddelio â thlodi, ar sut i ddatblygu strwythurau ynni arloesol na sut i ddelio â Llywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, Janet, mae gwir angen i chi wneud eich ymchwil yn well.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, as we've just been hearing, millions of people across the UK are going to be put in a situation of incredible stress because of the price cap on bills going up by 54 per cent. Parts of Wales are set to be hardest hit in all of the UK. Local authority areas, including Ceredigion, will be looking at £972, Gwynedd £904, Carmarthenshire £853, Powys £848. Those are Office for National Statistics figures. Fourteen of the 22 local authorities in Wales will be affected worse than the average price rise of £693. Some of those areas are already areas that have some of the lowest wages in the UK as well and, obviously, as we often discuss, behind all of those figures are going to be truly terrifying situations for individuals and for families.

This comes at a time, of course, when millions are already struggling to make ends meet, to put food on the table, to pay phone bills, broadband bills, transport cost, housing costs, education-related costs—the list just goes on and on and on, doesn't it? One step the Welsh Government, I think, really needs to take is to reduce the overall costs of living in order to counteract some of the steeper price rises. I know that you've been alluding to this a little already. I'm very glad to hear that the summit will be going ahead on 17 February. Of course, that comes as a result of the Senedd voting in favour of Plaid Cymru's recent motion calling for an emergency plan. I really welcome this. Could I ask you what sorts of measures will be on the table for discussion at this summit? You said that it will include meetings with front-line services and key groups, and I do really welcome that, but could you offer us, please, some assurance that this summit will include voices of people who are going to be directly impacted by this cost-of-living crisis, and how their voices might be heard as part of that?

Fuel poverty, of course, is not a new problem. People are already struggling to stay warm and well, and the price-cap increase is going to push them deeper into trouble. As Care & Repair Cymru have expressed, people are changing their behaviours, and this is going to impact on their health. They're going to be cutting back on heating and using less electricity out of a fear of going into energy debt. The cold is responsible for many health conditions. It causes hospital admissions and more deaths. Could I ask you, Minister, what targeted measures the Welsh Government is going to be employing in order to ensure support reaches the people who are most vulnerable and who are going to be most vulnerable to these rises? I'd be particularly interested to hear what the Welsh Government will be doing in terms of preventing and responding to debt when it comes to energy bills, in addition to what you've already laid out, of course. I'm really keen, and I know that I've talked about this before, to hear more about how people on pre-payment meters are going to be supported, because they could face having their energy turned off if they run out of money. So, are there specific measure that you're exploring that could help people in that really dire situation, please?

And finally, this is an area that's already come up in your exchange with Janet, of course, to turn to housing. As we've been hearing, we have the oldest housing stock in the UK and some of the least energy-efficient homes as well. The latest estimate for homes in fuel poverty in Wales is already 12 per cent, which is one in every 10 homes or something, and I think that that estimate is from 2019, so that could well underestimate the problem. A colleague of mine in Westminster has been talking about how there are 275,000 homes in Wales—nearly a fifth of all households—that aren't connected to the gas grid. That figure is, I think, from 2020. And in rural areas, like Ceredigion, that figure goes up to as much as 80 per cent. In Wales we seem to have a series of unique challenges that are going to make this crisis, or these coalescing crises, even more acute, in terms of housing, in terms of heating, and we do really need to get to grips with that now more than ever.

I recognise the questions have already been answered in this session already, but in your statement you did make reference to this situation. Could you please provide an update on progress to improve the energy efficiency of homes during the Senedd term and inform the Senedd of any future plans to make the Wales housing stock more energy efficient, particularly, perhaps, when we're talking about off-grid homes? Thank you very much.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fel rydyn ni newydd ei glywed, bydd miliynau o bobl ledled y DU yn cael eu rhoi mewn sefyllfa o straen anhygoel oherwydd y cap prisiau ar filiau sy'n codi 54 y cant. Bydd rhannau o Gymru ymhlith y rhannau fydd yn cael eu taro waethaf yn y DU gyfan. Bydd ardaloedd awdurdodau lleol, gan gynnwys Ceredigion, yn edrych ar £972, Gwynedd £904, sir Gaerfyrddin £853, Powys £848. Ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yw'r rheini. Bydd 14 o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn cael eu heffeithio'n waeth na'r cynnydd cyfartalog mewn prisiau o £693. Mae rhai o'r ardaloedd hynny eisoes yn ardaloedd sydd â rhai o'r cyflogau isaf yn y DU hefyd ac, yn amlwg, fel rydyn ni’n ei drafod yn aml, y tu ôl i'r holl ffigurau hynny, bydd sefyllfaoedd gwirioneddol frawychus i unigolion ac i deuluoedd.

Daw hyn ar adeg, wrth gwrs, pan fydd miliynau eisoes yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd, i roi bwyd ar y bwrdd, i dalu biliau ffôn, biliau band eang, costau trafnidiaeth, costau tai, costau sy'n gysylltiedig ag addysg—mae'r rhestr yn mynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen, on’d ydy? Un cam mae angen i Lywodraeth Cymru ei gymryd, rwy’n credu, yw lleihau costau byw cyffredinol er mwyn lleddfu rhywfaint o’r cynnydd mewn prisiau mwy serth. Gwn eich bod chi wedi bod yn cyfeirio at hyn ychydig yn barod. Rwy'n falch iawn o glywed y bydd yr uwchgynhadledd yn mynd yn ei blaen ar 17 Chwefror. Wrth gwrs, daw hynny o ganlyniad i’r Senedd yn pleidleisio o blaid cynnig diweddar Plaid Cymru yn galw am gynllun argyfwng. Rwy’n croesawu hyn yn fawr. A gaf i ofyn i chi pa fathau o fesurau fydd yn cael eu trafod yn yr uwchgynhadledd hon? Fe wnaethoch chi ddweud y bydd yn cynnwys cyfarfodydd gyda gwasanaethau rheng flaen a grwpiau allweddol, ac rwy’n croesawu hynny'n fawr, ond a allech chi gynnig rhywfaint o sicrwydd i ni, os gwelwch yn dda, y bydd yr uwchgynhadledd hon yn cynnwys lleisiau pobl sy'n mynd i gael eu heffeithio'n uniongyrchol gan yr argyfwng costau byw hwn, a sut y gellid clywed eu lleisiau fel rhan o hynny?

Nid yw tlodi tanwydd, wrth gwrs, yn broblem newydd. Mae pobl eisoes yn ei chael hi'n anodd cadw'n gynnes ac yn iach, ac mae'r cynnydd mewn capiau prisiau yn mynd i'w gwthio'n ddyfnach i drafferthion. Fel mae Gofal a Thrwsio Cymru wedi'i fynegi, mae pobl yn newid eu hymddygiad, ac mae hyn yn mynd i effeithio ar eu hiechyd. Maen nhw'n mynd i dorri'n ôl ar wresogi a defnyddio llai o drydan allan o ofn mynd i ddyled ynni. Mae'r oerfel yn gyfrifol am lawer o gyflyrau iechyd. Mae'n achosi derbyniadau i'r ysbyty a mwy o farwolaethau. A gaf i ofyn i chi, Gweinidog, pa fesurau wedi'u targedu y bydd Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith er mwyn sicrhau bod cymorth yn cyrraedd y bobl sydd fwyaf agored i niwed ac sy'n mynd i fod fwyaf agored i'r cynnydd hwn? Byddai gennyf ddiddordeb arbennig mewn clywed beth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran atal ac ymateb i ddyled o ran biliau ynni, yn ogystal â'r hyn rydych chi eisoes wedi'i nodi, wrth gwrs. Rwy'n awyddus iawn, a gwn fy mod wedi siarad am hyn o'r blaen, i glywed mwy am sut y bydd pobl ar fesuryddion rhagdalu yn cael eu cefnogi, oherwydd gallent wynebu eu ynni yn cael ei ddiffodd os byddan nhw'n rhedeg allan o arian. Felly, a oes mesur penodol rydych chi’n ei archwilio a allai helpu pobl yn y sefyllfa wirioneddol enbyd honno, os gwelwch chi’n dda?

Ac yn olaf, mae hwn yn faes sydd eisoes wedi codi yn eich sgwrs â Janet, wrth gwrs, i droi at dai. Fel rydyn ni wedi bod yn ei glywed, mae gennym y stoc dai hynaf yn y DU a rhai o'r cartrefi lleiaf ynni-effeithlon hefyd. Mae'r amcangyfrif diweddaraf ar gyfer cartrefi mewn tlodi tanwydd yng Nghymru eisoes yn 12 y cant, sy'n un ym mhob 10 cartref neu rywbeth, ac rwy’n credu bod yr amcangyfrif hwnnw o 2019, felly gallai hynny danbrisio'r broblem yn sicr. Mae cydweithiwr i mi yn San Steffan wedi bod yn sôn am sut mae 275,000 o gartrefi yng Nghymru—bron i un rhan o bump o'r holl aelwydydd—nad ydyn nhw wedi'u cysylltu â'r grid nwy. Rwy’n credu bod y ffigur hwnnw o 2020. Ac mewn ardaloedd gwledig, fel Ceredigion, mae'r ffigur hwnnw'n codi cymaint ag i 80 y cant. Yng Nghymru, mae'n ymddangos bod gennym ni gyfres o heriau unigryw sy'n mynd i wneud yr argyfwng hwn, neu'r argyfyngau hyn sy’n ymdoddi, hyd yn oed yn fwy difrifol, o ran tai, o ran gwresogi, ac mae gwir angen i ni fynd i'r afael â hynny'n awr yn fwy nag erioed.

Rwy’n cydnabod bod y cwestiynau eisoes wedi'u hateb yn y sesiwn hon, ond yn eich datganiad fe wnaethoch chi gyfeirio at y sefyllfa hon. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yn ystod tymor y Senedd a rhoi gwybod i'r Senedd am unrhyw gynlluniau yn y dyfodol i wneud stoc tai Cymru'n fwy effeithlon o ran ynni, yn enwedig, efallai, pan fyddwn ni’n sôn am gartrefi oddi ar y grid? Diolch yn fawr iawn.

15:50

Diolch. So, yes, I'll just run through, very quickly, some of those. So, Jane Hutt and I had a very good meeting with Ofgem. I'm sorry, each day blends into each other—I think it was Friday of last week. Late last week anyway. It might have been very late Thursday, I can't remember. But, anyway, it was a very good meeting, although it was quite tense, because we're not happy at all about the way that this has been dealt with, but we raised a number of points. The pre-payment-meter point was certainly one that was high on our agenda. There are some really technical issues about if your supplier goes down, what happens to the existing payments that you have, and whether you have to pay balloon payments or not. So, that was well aired at the meeting. We also were reassured by Ofgem that they have asked the energy companies to put in place measures that will identify people who are self-disconnecting, as in they're not using any energy anymore, because they've turned their heating off and so on. Because obviously they can see that from the meters, particularly on pre-payment meters—they can see that people aren't paying into them. So, we'll be continuing that conversation, both at the round-table and with Ofgem. There are a number of things that we need to put in place to make sure people aren't self-disconnecting, as they call it—stopping using energy.

Part of the issue about the round-table is to glean information and ideas from around Wales on what we can do, and to put those measures in place. My colleague Jane Hutt is actually in charge of the round-table and its distribution, and I'm attending as well. I will take up the point about lived experience, though; I'm sure she'll have that in hand, but I'll come back to you on that. We certainly will have National Energy Action there as the voice of the sector in representing that, so I'll certainly come back to you on that.

One of the things we are very keen to do, and we've already funded our advice agencies to do this, is to make sure that people can get the right advice. So, on the off-grid point, for example, it's not always understood that the fuel payments—. You're eligible for those even if you're on off-grid oil. You don't have to be a gas user. So, if you meet the eligibility criteria, you'll be on course for that.

You will have heard me, Delyth, a number of times in this Chamber talk about the problems we have in Wales where you can see a windfarm out of your window, but you're on off-grid oil and so on. We will be working with our energy advice services to make sure that communities that host windfarms, for example, can take community benefits that can be used to insulate their homes, and make sure that they're available for electricity heating. That wouldn't be the case until you've done quite a lot of work. Community benefits can be used for a number of things. The community themselves need to choose those benefits, but we can assist them with a menu of choices that people might be able to choose from, and encourage the use of those benefits for things like insulation, retrofit and so on, to bring the houses up to standard. It's obviously in the energy companies' interests as well, because that gives them more customers for their energy, but also you use less energy by insulating your home in that way. So, there are a number of things that we have in train to do this, but, obviously, they're longer term, they're not going to solve the immediate crisis that we certainly face, and my colleague Jane Hutt has put a range of measures in place, as I said, and a number of payments.

The last thing I wanted to say to you was that we are very keen on talking to the private rented sector—again, you'll have heard me saying this—about taking the lessons from our optimised retrofit programme and starting to introduce them into the private rented sector houses, so not the owner-occupier sector yet. As you know, we've been putting incentive schemes in place to get private rented sector landlords to give their houses across to us while we bring them up to standard. 

The depression of the local housing allowance is a really big problem for us. So, it used to be at 50 per cent, just to remind everybody; the Conservatives dropped that to 30 per cent and then froze it. In areas of Wales it's covering less than 5 per cent of the rental market at its current level, so it's a disaster, really. We'll have to find some other mechanism in order to be able to support those landlords in order to get that in place. But I cannot emphasise enough the sort of stealth measure that the Conservative Government did in freezing that allowance, and the effect that that's having on (a) people's ability to heat their home and pay their rent, but also on our ability to intervene in that market in a way that means that the private sector rented landlords can have help to bring their property up to standard, which is really important. 

The last thing I'll say, Deputy Llywydd, is that part of the ORP programme, the optimised retrofit programme, is to figure out what works, but it's also to skill a workforce. So, at the moment we're skilling people to put more efficient gas boilers in. The whole point of this programme is to work out the tech that works, but also work out the skills that are necessary to fit it, so that once we have those skills in place, we can roll out the grant programme to the private sector, knowing that there'll be the skilled workpeople there to put those provisions in place, and that isn't the case now, if you look at that. Then my colleague Rebecca Evans, who's sitting in the Chamber with me, and I have started to discuss, as a preliminary point, whether there can be incentives put into the market to reward people who bring their houses up to the energy efficiency standard A and so on, in terms of discounts and so on. Because a very interesting part of the conversation with Ofgem was about why the market itself isn't responding to that. So, if you bring your house up to EPC A it isn't currently commanding a premium in the market, which seems counterintuitive. So, we'll be looking at incentives to do that as well. 

Diolch. Felly, ie, fe wnaf i redeg drwy rhai o’r rheini, yn gyflym iawn. Felly, cafodd Jane Hutt a minnau gyfarfod da iawn gydag Ofgem. Mae'n ddrwg gen i, mae pob diwrnod yn cymysgu â'i gilydd—rwy'n credu mai dydd Gwener yr wythnos diwethaf oedd hi. Yn hwyr yr wythnos diwethaf beth bynnag. Efallai mai yn hwyr iawn ddydd Iau oedd hi, ond dydw i ddim yn gallu cofio. Ond, beth bynnag, roedd yn gyfarfod da iawn, er bod tipyn o densiwn, oherwydd nid ydym yn hapus o gwbl am y ffordd mae hyn wedi cael ei drin, ond fe wnaethom ni godi nifer o bwyntiau. Roedd y pwynt am y mesurydd rhagdalu yn sicr yn un a oedd yn uchel ar ein hagenda. Mae rhai materion gwirioneddol dechnegol ynghylch os yw eich cyflenwr yn methu, beth sy'n digwydd i'r taliadau presennol sydd gennych chi, ac a oes rhaid i chi dalu taliadau balŵn ai peidio. Felly, cafodd hynny ei wyntyllu'n dda yn y cyfarfod. Cawsom ein sicrhau hefyd gan Ofgem eu bod wedi gofyn i'r cwmnïau ynni roi mesurau ar waith a fydd yn nodi pobl sy'n hunan-ddatgysylltu, gan nad ydyn nhw’n defnyddio unrhyw ynni mwyach, oherwydd eu bod nhw wedi diffodd eu gwres ac yn y blaen. Oherwydd yn amlwg gallan nhw weld hynny o'r mesuryddion, yn enwedig ar fesuryddion rhagdalu—gallan nhw weld nad yw pobl yn talu i mewn iddynt. Felly, byddwn yn parhau â'r sgwrs honno, wrth y bwrdd crwn a gydag Ofgem. Mae nifer o bethau mae angen i ni eu rhoi ar waith i sicrhau nad yw pobl yn hunan-ddatgysylltu, fel maen nhw’n ei alw—rhoi'r gorau i ddefnyddio ynni.

Rhan o'r mater ynglŷn â'r bwrdd crwn yw casglu gwybodaeth a syniadau o bob cwr o Gymru ar yr hyn y gallwn ni ei wneud, a rhoi'r mesurau hynny ar waith. Mae fy nghyd-Weinidog Jane Hutt mewn gwirionedd yn gyfrifol am y bwrdd crwn a'i ddosbarthiad, ac rwyf i’n bresennol hefyd. Fodd bynnag, byddaf yn codi'r pwynt am brofiad byw; rwy'n siŵr y bydd ganddi hynny mewn llaw, ond byddaf yn dod yn ôl atoch chi ar hynny. Yn sicr, byddwn yn sicrhau bod Gweithredu Ynni Cenedlaethol yno fel llais y sector wrth gynrychioli hynny, felly byddaf yn sicr yn dod yn ôl atoch chi ar hynny.

Un o'r pethau rydyn ni’n awyddus iawn i'w wneud, ac rydyn ni eisoes wedi ariannu ein hasiantaethau cynghori i wneud hyn, yw sicrhau bod pobl yn gallu cael y cyngor cywir. Felly, ar y pwynt oddi ar y grid, er enghraifft, nid yw pobl bob amser yn deall bod y taliadau tanwydd—. Rydych chi’n gymwys ar gyfer y rheini hyd yn oed os ydych chi ar olew oddi ar y grid. Does dim rhaid i chi fod yn ddefnyddiwr nwy. Felly, os ydych chi’n bodloni'r meini prawf cymhwysedd, byddwch chi ar y trywydd iawn ar gyfer hynny.

Byddwch wedi fy nghlywed i, Delyth, nifer o weithiau yn y Siambr hon yn sôn am y problemau sydd gennym ni yng Nghymru lle gallwch chi weld fferm wynt allan o'ch ffenestr, ond rydych chi ar olew oddi ar y grid ac yn y blaen. Byddwn yn gweithio gyda'n gwasanaethau cynghori ar ynni i sicrhau bod cymunedau sy'n cynnal ffermydd gwynt, er enghraifft, yn gallu cymryd buddion cymunedol y gellir eu defnyddio i insiwleiddio eu cartrefi, a sicrhau eu bod ar gael ar gyfer gwresogi trydan. Ni fyddai hynny'n wir nes eich bod wedi gwneud cryn dipyn o waith. Gellir defnyddio manteision cymunedol ar gyfer nifer o bethau. Mae angen i'r gymuned eu hunain ddewis y budd-daliadau hynny, ond gallwn ni eu cynorthwyo gyda dewislen o ddewisiadau y gallai pobl ddewis ohonynt, ac annog y defnydd o'r budd-daliadau hynny ar gyfer pethau fel inswleiddio, ôl-ffitio ac yn y blaen, i sicrhau bod y tai'n cyrraedd y safon. Mae'n amlwg er budd y cwmnïau ynni hefyd, oherwydd mae hynny'n rhoi mwy o gwsmeriaid iddynt am eu hynni, ond hefyd rydych chi’n defnyddio llai o ynni drwy insiwleiddio eich cartref yn y ffordd honno. Felly, mae nifer o bethau sydd gennym ar y gweill i wneud hyn, ond, yn amlwg, maen nhw ar gyfer y tymor hwy, nid ydyn nhw’n mynd i ddatrys yr argyfwng uniongyrchol rydyn ni’n sicr yn ei wynebu, ac mae fy nghyd-Weinidog Jane Hutt wedi rhoi amrywiaeth o fesurau ar waith, fel y dywedais i, a nifer o daliadau.

Y peth olaf roeddwn i am ei ddweud wrthych chi oedd ein bod yn awyddus iawn i siarad â'r sector rhentu preifat—unwaith eto, byddwch wedi fy nghlywed yn dweud hyn—am gymryd y gwersi o'n rhaglen ôl-ffitio wedi'i optimeiddio a dechrau eu cyflwyno i dai'r sector rhentu preifat, felly nid y sector perchen-feddianwyr eto. Fel y gwyddoch chi, rydyn ni wedi bod yn rhoi cynlluniau cymhelliant ar waith i gael landlordiaid sector rhentu preifat i roi eu tai i ni tra byddwn ni'n eu datblygu i'r safon.

Mae gostyngiad y lwfans tai lleol yn broblem fawr iawn i ni. Felly, roedd yn arfer bod ar 50 y cant, dim ond i atgoffa pawb; gostyngodd y Ceidwadwyr hynny i 30 y cant ac yna ei rewi. Mewn ardaloedd yng Nghymru, mae'n cwmpasu llai na 5 y cant o'r farchnad rentu ar ei lefel bresennol, felly mae'n drychineb, mewn gwirionedd. Bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i ryw ddull arall er mwyn gallu cefnogi'r landlordiaid hynny er mwyn sicrhau bod hynny ar waith. Ond ni allaf bwysleisio digon y math o fesur llechwraidd a wnaeth y Llywodraeth Geidwadol wrth rewi'r lwfans hwnnw, a'r effaith mae hynny'n ei chael ar (a) allu pobl i wresogi eu cartref a thalu eu rhent, ond hefyd ar ein gallu i ymyrryd yn y farchnad honno mewn ffordd sy'n golygu y gall landlordiaid rhent y sector preifat gael help i godi eu heiddo i'r safon, sy'n bwysig iawn.

Y peth olaf y byddaf yn ei ddweud, Dirprwy Lywydd, yw mai rhan o'r rhaglen ORP, y rhaglen ôl-ffitio optimaidd, yw nodi'r hyn sy'n gweithio, ond mae hefyd i ddatblygu sgiliau gweithlu. Felly, ar hyn o bryd rydym yn datblygu sgiliau pobl i roi boeleri nwy mwy effeithlon i mewn. Holl bwynt y rhaglen hon yw cyfrifo'r dechnoleg sy'n gweithio, ond hefyd i gyfrifo'r sgiliau sy'n angenrheidiol i'w ffitio, fel y gallwn gyflwyno'r rhaglen grant i'r sector preifat unwaith y bydd gennym y sgiliau hynny, gan wybod y bydd y gweithwyr medrus yno i roi'r darpariaethau hynny ar waith, ac nid yw hynny'n wir yn awr, os edrychwch chi ar hynny. Yna, mae fy nghyd-Weinidog Rebecca Evans, sy'n eistedd yn y Siambr gyda mi, a minnau wedi dechrau trafod, fel pwynt rhagarweiniol, a ellir rhoi cymhellion yn y farchnad i wobrwyo pobl sy'n dod â'u tai i fyny i'r safon effeithlonrwydd ynni A ac yn y blaen, o ran disgowntiau ac yn y blaen. Oherwydd rhan ddiddorol iawn o'r sgwrs gydag Ofgem oedd rhan yn ymwneud â pham nad yw'r farchnad ei hun yn ymateb i hynny. Felly, os byddwch chi’n dod â'ch tŷ i fyny i EPC A nid yw'n hawlio premiwm yn y farchnad ar hyn o bryd, sy'n ymddangos yn wrthun. Felly, byddwn ni’n edrych ar gymhellion i wneud hynny hefyd. 

15:55

Diolch, Weinidog. I thank you for your statement. You set out this afternoon that there is a clear divergence between Government interventions in Wales and those Government interventions in England. The UK scheme, as we all know, is too little too late. It's going to saddle every householder with debt, giving with one hand and taking back with the other, whereas the Welsh Government has targeted support for the most vulnerable households now, with no strings attached. You talked about the UK Government's gamble on wholesale prices. The fact is that Tory Governments have been gambling with the UK's energy security for years. For example, in 2017, it allowed the country's largest gas storage facility to close. That left Britain able to store just 2 per cent of annual demand, whereas other major gas importers can store 20 to 30 per cent. At the same time, as you said, Conservative Governments have not invested anywhere near enough in new renewable energy generation. They've cut subsidies and—

Diolch, Gweinidog. Diolch i chi am eich datganiad. Fe wnaethoch chi ddweud prynhawn yma fod gwahaniaeth amlwg rhwng ymyriadau'r Llywodraeth yng Nghymru a'r ymyriadau hynny gan y Llywodraeth yn Lloegr. Mae cynllun y DU, fel y gwyddom ni i gyd, yn rhy hwyr. Mae'n mynd i rhoi baich dyled ar bob deiliad tŷ, gan roi gydag un llaw a chymryd yn ôl gyda'r llall, tra bod Llywodraeth Cymru wedi targedu cymorth i'r aelwydydd mwyaf agored i niwed yn awr, heb unrhyw amodau. Fe wnaethoch chi sôn am gambl Llywodraeth y DU ar brisiau cyfanwerthu. Y gwir amdani yw bod Llywodraethau Torïaidd wedi bod yn gamblo gyda diogelwch ynni'r DU ers blynyddoedd. Er enghraifft, yn 2017, fe wnaeth ganiatáu i gyfleuster storio nwy mwyaf y wlad gau. Gadawodd hynny Brydain gyda'r gallu i storio dim ond 2 y cant o'r galw blynyddol, tra gall mewnforwyr nwy mawr eraill storio 20 i 30 y cant. Ar yr un pryd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, nid yw Llywodraethau Ceidwadol wedi buddsoddi digon o bell ffordd mewn cynhyrchu ynni adnewyddadwy newydd. Maen nhw wedi torri cymorthdaliadau ac—

16:00

—they have never fixed the roof when the sun was shining. Just one more sentence, if I can. What I would like, Minister, is some feedback from the 17 February meeting that you have alluded to, particularly for my area, where many people are off-grid, to see what help we can give those people who are accessing gas and oil off-grid and they don't have the luxury of that price cap. 

—dydyn nhw erioed wedi trwsio'r to pan oedd yr haul yn disgleirio. Dim ond un frawddeg arall, os caf i. Yr hyn y byddwn i'n ei hoffi, Gweinidog, yw rhywfaint o adborth o'r cyfarfod ar 17 Chwefror yr ydych chi wedi cyfeirio ato, yn enwedig ar gyfer fy ardal i, lle mae llawer o bobl oddi ar y grid, i weld pa gymorth y gallwn ni ei roi i'r bobl hynny sy'n cael gafael ar nwy ac olew oddi ar y grid ac nad yw moeth y cap prisiau hwnnw ganddyn nhw. 

Diolch, Joyce. So, a couple of things there. Absolutely, on the storage point, although really what we need to do is move away from fossil fuels to renewables. One of the issues about the investment and the lack of investment and the investment models is really interesting. So, the UK Government consulted last year, and then accepted, as a result of a piece of work and consultation, a model called a regulated asset base model, which effectively capitalises the cost of investment in renewables and then puts the cost of that onto consumer bills. So, it basically gets the consumer to pay for it. So, it's a wheeze not to have to put any Government money into it. And that's one of the difficulties we have, that we're up against a Government that doesn't put upfront investment in and comes up with a model that puts the price back onto the consumer. And, in fact, they announced that just at the first of the Ofgem price rises at the end of last year in a, even for the Conservatives, remarkably tin-eared way of announcing it, I thought. 

Of course, Deputy Llywydd, we'll be very happy to do feedback on 17 February. Either myself or Jane Hutt, I'm sure, will do a statement in Plenary about the outcome of that, so we can get the advice out to everyone's constituents. And just in terms of off-grid oil, we are looking for innovative ideas and things that we can do at the round-table, as well as sharing things. I'm very interested in whether we could help communities to come together to bulk buy oil, which would get the price down, and to help them put the storage facilities in place for themselves because, as always, the poorer you are, the less likely you are to be able to take advantage of bulk prices, the less likely you are to come together as a community to do that. So, there will be things that we're really interested in looking to see whether we can assist people to do, perhaps with upfront loans in order to get the bulk purchasing in and get the lower price, or a number of other things that we're interested in looking at. So, Joyce, if you have communities you think would be interested in that, I'd be really grateful to work with you to see if we can identify them. 

Diolch, Joyce. Felly, un neu ddau o bethau yn y fan yna. Yn bendant, ar y pwynt storio, er mai'r hyn y mae angen i ni ei wneud mewn gwirionedd yw symud oddi wrth danwydd ffosil i ynni adnewyddadwy. Mae un o'r materion sy'n ymwneud â'r buddsoddiad a'r diffyg buddsoddiad a'r modelau buddsoddi yn ddiddorol iawn. Felly, fe wnaeth Llywodraeth y DU ymgynghori y llynedd, ac yna derbyn, o ganlyniad i ddarn o waith ac ymgynghoriad, model o'r enw model sylfaen asedau a reoleiddir, sy'n cyfalafu yn effeithiol cost buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy ac yna'n rhoi cost hynny ar filiau defnyddwyr. Felly, yn y bôn, mae'n cael y defnyddiwr i dalu amdano. Felly, mae'n sgâm i beidio â gorfod rhoi unrhyw arian y Llywodraeth ynddo. A dyna un o'r anawsterau sydd gennym ni, ein bod ni yn erbyn Llywodraeth nad yw'n buddsoddi ymlaen llaw ac sy'n llunio model sy'n trosglwyddo'r pris yn ôl i'r defnyddiwr. Ac, mewn gwirionedd, fe wnaethon nhw gyhoeddi hynny ar adeg y cynnydd cyntaf i brisiau Ofgem ddiwedd y llynedd mewn ffordd hynod o ansensitif o'i gyhoeddi yn fy marn i, hyd yn oed i'r Ceidwadwyr. 

Wrth gwrs, Dirprwy Lywydd, byddwn yn hapus iawn i roi adborth ar 17 Chwefror. Byddaf i neu Jane Hutt, rwy'n siŵr, yn gwneud datganiad yn y Cyfarfod Llawn ar ganlyniad hynny, fel y gallwn ni gael y cyngor allan i etholwyr pawb. Ac o ran olew oddi ar y grid, rydym ni'n chwilio am syniadau a phethau arloesol y gallwn ni eu gwneud wrth y bwrdd crwn, yn ogystal â rhannu pethau. Mae gen i ddiddordeb mawr mewn pa un a allem ni helpu cymunedau i ddod at ei gilydd i swmp-brynu olew, a fyddai'n cael y pris i lawr, ac i'w helpu i roi'r cyfleusterau storio ar waith drostyn nhw eu hunain oherwydd, fel erioed, y tlotaf ydych chi, y lleiaf tebygol ydych chi o allu manteisio ar brisiau swmp, y lleiaf tebygol yr ydych chi o ddod at eich gilydd fel cymuned i wneud hynny. Felly, bydd pethau y mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn edrych i weld a allwn ni gynorthwyo pobl i'w gwneud, efallai gyda benthyciadau ymlaen llaw er mwyn gwneud y swmp-brynu a chael y pris is, neu nifer o bethau eraill y mae gennym ni ddiddordeb mewn edrych arnyn nhw. Felly, Joyce, os oes gennych chi gymunedau yr ydych chi'n credu y byddai ganddyn nhw ddiddordeb yn hynny, byddwn yn ddiolchgar iawn o weithio gyda chi i weld a allwn ni eu nodi. 

Good afternoon, Minister. Thank you so much for your statement. I recognise the anger and passion that you feel when you're addressing the complete lack of empathy and fairness that we hear from the party opposite in their role in making families poorer, and particularly when we face this massive, massive effect on their lives. I can afford to pay the fuel increase that is coming on, and I'm sure many of us in this Chamber can, but there are many who can't. And I urge you, whatever party you belong to, go and talk to those households, go and hear their tales, go and hear exactly the situations they're in, because that's what's missing here from the Conservatives: fairness and empathy. 

We've heard a lot about households. I just want to talk a little bit, if I may, Minister, about small businesses. In Powys and Pembrokeshire, in the region that I cover, and others in the Siambr cover, there are a higher number of micro and small businesses, and they are affected by this price hike. I wonder if I could ask you what targeted help there is available to those small businesses at this particular time from Welsh Government. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Gweinidog. Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwy'n cydnabod y dicter a'r angerdd rydych chi'n eu teimlo pan fyddwch chi'n cyfeirio at y diffyg empathi a thegwch llwyr yr ydym ni'n ei glywed gan y blaid gyferbyn yn eu swyddogaeth o wneud teuluoedd yn dlotach, ac yn enwedig pan fyddwn ni'n wynebu'r effaith enfawr iawn hon ar eu bywydau. Rwyf i'n gallu fforddio talu'r cynnydd i brisiau tanwydd sy'n cael ei gyflwyno, ac rwy'n siŵr y gall llawer ohonom ni yn y Siambr hon, ond mae llawer nad ydyn nhw'n gallu. Ac rwy'n eich annog chi, pa blaid bynnag yr ydych chi'n perthyn iddi, ewch i siarad â'r aelwydydd hynny, ewch i glywed eu hanesion, ewch i glywed yr union sefyllfaoedd y maen nhw ynddyn nhw, oherwydd dyna sydd ar goll yma gan y Ceidwadwyr: tegwch ac empathi. 

Rydym ni wedi clywed llawer am aelwydydd. Hoffwn siarad ychydig, os caf i, Gweinidog, am fusnesau bach. Ym Mhowys a sir Benfro, yn y rhanbarth yr wyf i'n gyfrifol amdano, ac y mae eraill yn y Siambr yn gyfrifol amdano, mae nifer uwch o ficro-fusnesau a busnesau bach, ac maen nhw'n cael eu heffeithio gan y cynnydd hwn i brisiau. Tybed a gaf i ofyn i chi pa gymorth wedi'i dargedu sydd ar gael i'r busnesau bach hynny ar yr adeg benodol hon gan Lywodraeth Cymru. Diolch. Diolch yn fawr iawn. 

Thanks very much, Jane. One of the things that we want to look at at the round-table is how we can target microbusinesses in particular. So, we have the business rates relief scheme in place, of course, so many small businesses won't be paying rates already because they'll be taking advantage of that. But we are very keen to target other help to businesses. So, one of the things we will be looking at at the round-table is how we can do that. It's also about how we can skill up our advice agencies to give the right advice for business and commercial debt, as well as for personal and household debt. So, we will certainly be looking at that. We'll be working with the Federation of Small Businesses and others to make sure that we understand that. We're very concerned indeed that even the smallest coffee shop, who might have had a marginal profit, is going to really struggle with its energy costs, given the price hikes that we have. So, we will certainly be looking at that. I don't have the answer right now; part of the point of the round-table, of course, is to do exactly that.

We are also encouraging businesses, of course, to invest in renewables, including solar and so on, and battery storage, to make sure that they can get the best out of a change to renewables. And I can't emphasise enough that security of supply is very important for our business communities, of course, as well as for our households. 

Diolch yn fawr iawn, Jane. Un o'r pethau yr ydym ni eisiau eu hystyried wrth y bwrdd crwn yw sut y gallwn ni dargedu microfusnesau yn benodol. Felly, mae gennym ni'r cynllun rhyddhad ardrethi busnes ar waith, wrth gwrs, felly ni fydd llawer iawn o fusnesau bach yn talu ardrethi eisoes gan y byddan nhw'n manteisio ar hwnnw. Ond rydym ni'n awyddus iawn i dargedu cymorth arall i fusnesau. Felly, un o'r pethau y byddwn ni'n eu hystyried wrth y bwrdd crwn yw sut y gallwn ni wneud hynny. Mae hefyd yn ymwneud â sut y gallwn ni wella sgiliau ein hasiantaethau cynghori i roi'r cyngor cywir ar gyfer dyledion busnes a masnachol, yn ogystal ag ar gyfer dyledion personol a chartref. Felly, byddwn ni'n sicr yn ystyried hynny. Byddwn yn gweithio gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach ac eraill i wneud yn siŵr ein bod ni'n deall hynny. Rydym ni'n pryderu'n fawr bod hyd yn oed y siop goffi leiaf, a oedd efallai'n gwneud elw bach, yn mynd i gael trafferth gyda'i chostau ynni, o ystyried y cynnydd i brisiau sydd gennym ni. Felly, byddwn ni'n sicr yn ystyried hynny. Nid yw'r ateb gen i ar hyn o bryd; rhan o ddiben y bwrdd crwn, wrth gwrs, yw gwneud yn union hynny.

Rydym ni hefyd yn annog busnesau, wrth gwrs, i fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy, gan gynnwys ynni solar ac yn y blaen, a batris storio, i wneud yn siŵr y gallan nhw gael y gorau o newid i ynni adnewyddadwy. Ac ni allaf i bwysleisio digon bod diogelwch y cyflenwad yn bwysig iawn i'n cymunedau busnes, wrth gwrs, yn ogystal ag i'n haelwydydd. 

16:05

Thank you, Minister, for your statement today on an issue that is of concern to very many of my constituents. I've got three questions for you. Firstly, I note the comments from the Minister for Social Justice that Welsh Government has called on the UK Government to consider introducing a differentiated domestic energy tariff cap, or a social energy tariff. I wonder whether you could say a little more about this; for example, how it might work, how many people in Wales might benefit and by what amount. 

My second question, Minister. When the Minister for Social Justice was speaking to the cross-party group on poverty, it was noted that many people eligible for the winter fuel support scheme had not, at that point, applied for the support. Can you provide any update on this and perhaps outline what additional work the Welsh Government is doing to make sure anyone who is eligible receives this funding?

And lastly, my trade union, the Union of Shop, Distributive and Allied Workers, recently surveyed their membership, and four out of five people who responded said that financial worries were impacting their mental health. What discussions have you had with colleagues in Welsh Government about putting in mechanisms and support for Welsh citizens whose mental health is being impacted by financial worries?   

Diolch, Gweinidog, ar gyfer eich datganiad heddiw ar fater sy'n peri pryder i lawer iawn o'm hetholwyr. Mae gen i dri chwestiwn i chi. Yn gyntaf, rwy'n nodi sylwadau'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol fod Llywodraeth Cymru wedi galw ar Lywodraeth y DU i ystyried cyflwyno cap tariff ynni domestig gwahaniaethol, neu dariff ynni cymdeithasol. Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy am hyn; er enghraifft, sut y gallai weithio, faint o bobl yng Nghymru a allai elwa a faint. 

Fy ail gwestiwn, Gweinidog. Pan oedd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn siarad gyda'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi, nodwyd nad oedd llawer o bobl a oedd yn gymwys ar gyfer y cynllun cymorth tanwydd gaeaf wedi gwneud, bryd hynny, cais am y cymorth. A allwch chi roi unrhyw wybodaeth ddiweddaraf am hyn ac efallai amlinellu pa waith ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wneud yn siŵr bod unrhyw un sy'n gymwys yn cael y cyllid hwn?

Ac yn olaf, cynhaliodd fy undeb llafur, Undeb y Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gweithwyr Perthynol, arolwg o'u haelodaeth yn ddiweddar, a dywedodd pedwar o bob pump o bobl a ymatebodd fod pryderon ariannol yn effeithio ar eu hiechyd meddwl. Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda chydweithwyr yn Llywodraeth Cymru ynghylch cyflwyno mecanweithiau a chymorth i ddinasyddion Cymru y mae eu hiechyd meddwl yn cael ei effeithio gan bryderon ariannol?

Diolch, Vikki. So, a couple of things there, then. The differentiated cap, we were discussing with Ofgem how that might work. We've called on the UK Government to look at putting a differentiated price cap in place. Somewhat counterintuitively as well, and they've announced it now, we also asked them to look at reviewing the price more frequently, because one of the big issues for anyone who's struggling to make ends meet is predictability. So, the idea that you wait every six months and then there's a massive hike, you can't possibly predict that, you can't budget for it, you can't put money aside. And somewhat counterintuitively, I guess, if you have smaller rises along the way, it's much more manageable. So, that was announced by Ofgem as an ask as well. But we're basically saying, 'Why can't you have a cap that differentiates for means?' So, if you're on welfare benefits, then the cap is lower, if you're on a prepayment meter, then the cap is lower, and so on. I can think off the top of my head of a number of ways that we could do that that would make that work, and it spreads the load differentially away from those most hardest hit, on whose shoulders we always seem to heap the biggest burden, across to those of us, as Jane Dodds said, who may be able to afford, or at least more easily afford, the price growth. So, that was the point there.

In terms of the winter fuel support scheme, one of the reasons we're having the 17 February round-table is to figure out, along with all of the advice agencies that will be taking part, how we can get that advice out more effectively. We're working with council colleagues as well to make sure that people who are eligible for other benefits are signposted to these benefits. I've actually had a couple of meetings with a diverse range of other stakeholders—banks and so on—saying that they can get it out through there, because they have alert mechanisms for customers who are experiencing debt difficulties, that they can start to signpost them to advice services that would assist them to get grant assistance from us and so on. So, we're very keen to make sure that people do have that take-up where the money is available, and that's why I was keen to say that people on off-grid oil are also eligible. I think it's often a myth that people think they aren't. 

And then, just in terms of the mental health issue, again, in the signposting for debt advice, we are signposting mental health services at the same time. We have funded the advice agencies in order to give a holistic package of support to families coming forward, and we are in discussion with a number of other areas, team around the family and so on, in family support services to make sure that named workers are able to assist with signposting as well. Families who are in difficulty often have a real problem with admitting it, and I really do fear that, in this particular wave—. I mean, this is an awful thing, an indictment of our society, if I might say so. We have some families who are used to having to ask for help and have kind of grown a thicker skin around it—what a terrible thing to say in a rich society. We have another wave of people who will not have grown that thicker skin and who will feel shame and embarrassment. I'm here to say that they should not, that it's not anything that they have done wrong themselves, that they should come forward and get the help that they richly deserve, and that people should not feel that it is their fault for not being able to manage.

Diolch, Vikki. Felly, un neu ddau o bethau yn y fan yna. Y cap gwahaniaethol, roeddem ni’n trafod gydag Ofgem sut y gallai hwnnw weithio. Rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i ystyried rhoi cap ar brisiau gwahaniaethol ar waith. Braidd yn groes i’r amcan hefyd, ac maen nhw wedi ei gyhoeddi bellach, fe wnaethon ni hefyd ofyn iddyn nhw edrych ar adolygu'r pris yn amlach, oherwydd un o'r problemau mawr i unrhyw un sy'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd yw'r gallu i ragweld. Felly, mae'r syniad eich bod chi'n aros bob chwe mis ac yna mae cynnydd enfawr, nid yw'n bosibl i chi ragweld hynny, allwch chi ddim cyllidebu ar ei gyfer, allwch chi ddim rhoi arian o'r neilltu. A braidd yn groes i’r amcan, am wn i, os oes gennych chi gynnydd llai yn raddol, mae'n llawer haws ei reoli. Felly, cyhoeddwyd hynny gan Ofgem fel cais hefyd. Ond rydym ni’n dweud yn y bôn, 'Pam na allwch chi gael cap sy'n gwahaniaethu ar gyfer modd?' Felly, os ydych chi ar fudd-daliadau lles, yna mae'r cap yn is, os ydych chi ar fesurydd rhagdalu, yna mae'r cap yn is, ac yn y blaen. Gallaf feddwl yn y fan a’r lle am nifer o ffyrdd y gallem ni wneud hynny a fyddai'n gwneud i hynny weithio, ac mae'n rhannu'r baich yn wahaniaethol oddi wrth y rhai sy’n cael eu taro fwyaf, y mae'n ymddangos ein bod ni bob amser yn rhoi'r baich mwyaf arnyn nhw, draw i'r rheini ohonom ni, fel y dywedodd Jane Dodds, sydd efallai’n gallu fforddio, neu o leiaf sy’n ei chael hi’n haws fforddio, y cynnydd i brisiau. Felly, dyna oedd y pwynt hwnnw.

O ran y cynllun cymorth tanwydd gaeaf, un o'r rhesymau pam rydym ni'n cynnal y bwrdd crwn ar 17 Chwefror yw i nodi, ynghyd â'r holl asiantaethau cynghori a fydd yn cymryd rhan, sut y gallwn ni gael y cyngor hwnnw allan yn fwy effeithiol. Rydym ni’n gweithio gyda chydweithwyr mewn cynghorau hefyd i wneud yn siŵr bod pobl sy'n gymwys i gael budd-daliadau eraill yn cael eu cyfeirio at y budd-daliadau hyn. Rwyf i wedi cael un neu ddau o gyfarfodydd gydag amrywiaeth eang o randdeiliaid eraill—banciau ac yn y blaen—sy’n dweud y gallan nhw ei gael allan drwy’r ffordd honno, gan fod ganddyn nhw fecanweithiau hysbysu ar gyfer cwsmeriaid sy'n cael anawsterau dyled, y gallan nhw ddechrau eu cyfeirio at wasanaethau cynghori a fyddai'n eu cynorthwyo i gael cymorth grant gennym ni ac yn y blaen. Felly, rydym ni’n awyddus iawn i wneud yn siŵr bod pobl yn manteisio ar yr arian pan fydd ar gael, a dyna pam roeddwn i’n awyddus i ddweud bod pobl ar olew oddi ar y grid hefyd yn gymwys. Rwy'n credu ei fod yn aml yn fyth bod pobl yn meddwl nad ydyn nhw.

Ac yna, o ran y mater iechyd meddwl, eto, wrth gyfeirio at gyngor ar ddyledion, rydym ni’n cyfeirio gwasanaethau iechyd meddwl ar yr un pryd. Rydym ni wedi ariannu'r asiantaethau cynghori er mwyn rhoi pecyn cyfannol o gymorth i deuluoedd sy'n dod ymlaen, ac rydym ni mewn trafodaethau gyda nifer o feysydd eraill, y tîm o amgylch y teulu ac yn y blaen, mewn gwasanaethau cymorth i deuluoedd i wneud yn siŵr bod gweithwyr wedi'u henwi yn gallu helpu gyda chyfeirio hefyd. Yn aml, mae gan deuluoedd sydd mewn trafferthion broblem wirioneddol yn ei gyfaddef, ac rwyf i wir yn ofni hynny, yn y don benodol hon—. Hynny yw, mae hyn yn beth ofnadwy, yn gondemniad o'n cymdeithas, os caf i ddweud hynny. Mae gennym ni rai teuluoedd sydd wedi arfer gorfod gofyn am gymorth a chael rhyw fath o groen mwy trwchus ynghylch hynny—am beth ofnadwy i'w ddweud mewn cymdeithas gyfoethog. Mae gennym ni don arall o bobl na fydd wedi tyfu'r croen mwy trwchus hwnnw ac a fydd yn teimlo cywilydd ac embaras. Rwyf i yma i ddweud na ddylen nhw, nad yw'n ddim y maen nhw wedi ei wneud o'i le eu hunain, y dylen nhw ddod ymlaen a chael y cymorth y maen nhw wir yn ei haeddu, ac na ddylai pobl deimlo mai eu bai nhw yw'r ffaith nad ydyn nhw'n gallu ymdopi.

16:10

Thank you, Minister, for bringing forward today's statement, which of course is very timely. I would like, first of all, to join Members across the Chamber in acknowledging the difficulties coming from the increase in these energy costs, which will hit many hard-working families up and down the country.

As you've highlighted in your statement, Minister, there are long-term issues, though, that need to be addressed. The first, as I see it, is how we as an island nation of Great Britain can become energy self-sufficient and, of course, the part that we can play in Wales here in delivering that aim. The second, which you've also acknowledged in your statement, is the measures that can be undertaken to reduce our reliance on energy consumption, full stop.

So, in light of this, Minister, how do you see your and the Welsh Government's role in tackling these long-term issues, and how will you accelerate your plans to deal with the strategic opportunities that will come about from these as well? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw, sydd, wrth gwrs, yn amserol iawn. Hoffwn, yn gyntaf oll, ymuno ag Aelodau ar draws y Siambr i gydnabod yr anawsterau sy'n deillio o'r cynnydd i'r costau ynni hyn, a fydd yn taro llawer o deuluoedd sy'n gweithio'n galed ar hyd a lled y wlad.

Fel rydych chi wedi tynnu sylw ato yn eich datganiad, Gweinidog, ceir problemau hirdymor, fodd bynnag, mae angen mynd i'r afael â nhw. Y cyntaf, y ffordd yr wyf i'n ei weld, yw sut y gallwn ni fel cenedl ynys Prydain Fawr ddod yn hunangynhaliol o ran ynni ac, wrth gwrs, y rhan y gallwn ni ei chwarae yma yng Nghymru i gyflawni'r nod hwnnw. Yr ail, yr ydych chi hefyd wedi ei gydnabod yn eich datganiad, yw'r mesurau y gellir eu cymryd i leihau ein dibyniaeth ar ddefnyddio ynni yn gyfan gwbl.

Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, sut ydych chi'n gweld eich swyddogaeth chi a swyddogaeth Llywodraeth Cymru o ran mynd i'r afael â'r materion hirdymor hyn, a sut gwnewch chi gyflymu eich cynlluniau i ddelio â'r cyfleoedd strategol a fydd yn dod yn sgil y rhain hefyd? Diolch.

Thanks very much indeed for that, Sam. Absolutely, there are some long-term issues. The whole issue about energy security and energy self-sufficiency is certainly one of them. Our plan, of course, is to get Wales to the point where it's a net exporter of energy, so we are producing so much renewable energy here in Wales that we are able to export it, and all of our needs are met here.

There are a number of things that we need to do in terms of energy generation, but there are also things that we need to do in terms of curbing consumption. That's just around all of the things that we just talked about—optimised retrofit, making sure that our homes are fit for purpose and so on. 

It is also about changing the habits of a lifetime. I constantly say to my children, 'I know that it's an LED, but it still uses some electricity. Shut the light off when you go out of the room.' You get the kind of 'talk to the hand' thing that you get with teenagers, but I do think that the habits of a lifetime are important: unplugging things that you're not using, and just minimise your energy consumption—not because you are poor or because it's a problem, but because it's good for the world, it's good for the planet. The more energy that we don't need to generate, the better off the planet is.

So, we're doing a whole public engagement programme with our carbon budget 2, which goes along those kinds of small behaviour changes that make a huge difference. We will be engaging with the commercial sector on that as well. We've got into the habit over the twentieth century of lighting up our shop windows and our towns in a way that may be not entirely necessary as we go forward into a climate crisis.

But, fundamentally, we do need to produce more renewable energy. We need to take advantage of the enormous abundance of natural resources that we have around us, and we have a number of programmes in place to exploit marine energy—wave power and tidal energy, which are two different things, I've recently learned—wind, solar and all the rest of it. 

I did mention in passing in a previous answer, Deputy Llywydd, that we are having an ongoing conversation with Ofgem, not just about the energy price cap and how it works, although we have obviously had a number of issues with that, but about the grid and the necessity to make that fit for purpose and to allow distributed forms of energy production, so, homes as power stations. That means that you have to have a feed-in as well as a feed-out arrangement on the grid. So, we are having good conversations about how we can get those things to be fit for the twenty-first century, and to get the investment in place to do so.   

Diolch yn fawr iawn am hynna, Sam. Yn sicr, ceir rhai problemau hirdymor. Mae'r holl fater ynghylch diogelwch ynni a bod yn hunangynhaliol o ran ynni yn sicr yn un ohonyn nhw. Ein bwriad, wrth gwrs, yw cael Cymru i'r pwynt lle mae'n allforiwr ynni net, felly rydym ni'n cynhyrchu cymaint o ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru fel y gallwn ni ei allforio, ac mae ein holl anghenion yn cael eu diwallu yma.

Mae nifer o bethau y mae angen i ni eu gwneud o ran cynhyrchu ynni, ond mae pethau y mae angen i ni eu gwneud hefyd o ran lleihau defnydd. Mae hynny yn ymwneud â'r holl bethau yr ydym ni newydd sôn amdanyn nhw—ôl-osod wedi'i optimeiddio, gan wneud yn siŵr bod ein cartrefi yn addas i'r diben ac yn y blaen. 

Mae hefyd yn ymwneud â newid arferion oes. Rwy'n dweud yn gyson wrth fy mhlant, 'Rwy'n gwybod mai LED yw ef, ond mae'n dal i ddefnyddio rhywfaint o drydan. Diffoddwch y golau pan fyddwch chi'n gadael yr ystafell.' Rydych chi'n cael y math o agwedd 'siaradwch â'r llaw' yna rydych chi'n ei chael gyda phobl ifanc yn eu harddegau, ond rwy'n credu bod arferion oes yn bwysig: tynnu plygiau pethau nad ydych chi'n eu defnyddio, a sicrhau bod eich defnydd o ynni cyn lleied â phosibl—nid oherwydd eich bod chi'n dlawd neu oherwydd ei fod yn broblem, ond oherwydd ei fod o ddaioni i'r byd, mae o ddaioni i'r blaned. Po fwyaf o egni nad oes angen i ni ei gynhyrchu, gorau oll i'r blaned.

Felly, rydym ni'n cynnal rhaglen ymgysylltu â'r cyhoedd lawn gyda'n cyllideb garbon 2, sy'n dilyn y mathau hynny o newidiadau ymddygiad bach sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr. Byddwn yn ymgysylltu â'r sector masnachol ar hynny hefyd. Rydym ni wedi dod i'r arfer yn ystod yr ugeinfed ganrif o oleuo ffenestri ein siopau a'n trefi mewn ffordd nad yw'n gwbl angenrheidiol o bosibl wrth i ni fynd ymlaen i argyfwng hinsawdd.

Ond, yn y bôn, mae angen i ni gynhyrchu mwy o ynni adnewyddadwy. Mae angen i ni fanteisio ar yr adnoddau naturiol helaeth sydd gennym ni o'n cwmpas, ac mae gennym ni nifer o raglenni ar waith i fanteisio ar ynni morol—ynni'r tonnau ac ynni'r llanw, sy'n ddau beth gwahanol, rwyf i wedi ei ddysgu yn ddiweddar—gwynt, solar a'r gweddill. 

Fe wnes i sôn yn gryno mewn ateb blaenorol, Dirprwy Lywydd, ein bod ni'n cael sgwrs barhaus gydag Ofgem, nid yn unig am y cap ar brisiau ynni a sut mae'n gweithio, er ein bod ni'n amlwg wedi cael nifer o broblemau gyda hynny, ond am y grid a'r angen i wneud hwnnw yn addas i'r diben ac i ganiatáu mathau gwasgaredig o gynhyrchu ynni, felly, cartrefi fel gorsafoedd pŵer. Mae hynny yn golygu bod yn rhaid i chi gael trefniant cyflenwi yn ogystal â threfniant darparu ar y grid. Felly, rydym ni'n cael sgyrsiau da am sut y gallwn ni sicrhau bod y pethau hynny yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac i gael y buddsoddiad ar waith i wneud hynny.

Diolch, Deputy Llywydd. Minister, the Tory cost-of-living crisis is impacting on every single household in Islwyn, and I welcome very much the Minister's Ofgem meeting on many topics, but especially around the prepayment meter concerns that have been raised. Ofgem have stated that average energy charges for households will rise to £1,971 in April, with no current immediate UK help. With the UK broken into 14 different pricing regions, where it costs different amounts to get electricity and gas into people's homes, there is inherent and intrinsic fragmentation of pricing across Britain.

Minister, the people of Islwyn have welcomed the Welsh Labour Government's announcement of the expansion of the winter fuel support scheme, doubling the one-off upfront payment to £200. So, what assessment has the Welsh Government made of the adequateness, or otherwise, of the UK Tory Government's response to this cost-of-living crisis? How is the freezing of local housing allowance fair? What further representations will the Welsh Government make to the UK Tory Government calling for urgent changes to the way the energy market is regulated to support the people of Wales? And how can Wales further pioneer and develop community energy schemes benefiting local communities, like the proposed green hydro scheme on the Aberbargoed plateau in Islwyn? Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae argyfwng costau byw'r Torïaid yn effeithio ar bob un aelwyd yn Islwyn, ac rwy'n croesawu'n fawr gyfarfod Ofgem y Gweinidog ar lawer o bynciau, ond yn enwedig o ran y pryderon ynghylch y mesuryddion rhagdalu a godwyd. Mae Ofgem wedi dweud y bydd taliadau ynni cyfartalog aelwydydd yn codi i £1,971 ym mis Ebrill, heb unrhyw gymorth uniongyrchol ar hyn o bryd yn y DU. Gyda'r DU wedi'i rhannu yn 14 gwahanol ranbarth prisio, lle mae'n costio gwahanol symiau i gael trydan a nwy i mewn i gartrefi pobl, ceir darnio prisiau cynhenid ledled Prydain.

Gweinidog, mae pobl Islwyn wedi croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Lafur Cymru am ehangu'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf, gan ddyblu'r taliad untro ymlaen llaw i £200. Felly, pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ddigonolrwydd, neu fel arall, ymateb Llywodraeth Dorïaidd y DU i'r argyfwng cost byw hwn? Sut mae rhewi lwfans tai lleol yn deg? Pa sylwadau pellach fydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i Lywodraeth Dorïaidd y DU yn galw am newidiadau brys i'r ffordd y mae'r farchnad ynni yn cael ei rheoleiddio i gynorthwyo pobl Cymru? A sut gall Cymru arloesi a datblygu ymhellach gynlluniau ynni cymunedol sydd o fudd i gymunedau lleol, fel y cynllun ynni dŵr gwyrdd arfaethedig ar lwyfandir Aberbargod yn Islwyn? Diolch.

16:15

Diolch, Rhianon. So, as I said, Jane Hutt and I have written to the Secretary of State, Kwasi Kwarteng, the Secretary of State for BEIS, calling for five pretty straightforward actions: remove the social policy costs on household energy bills and move them to general taxation as, as you've just said, they're a very regressive and unfair tax in their current form; introduce a differentiated domestic energy tariff cap that Vikki Howells mentioned just now, and have a better tariff targeted to better support lower income households; provide further and increased support through the warm home discount and other winter fuel payment schemes, so not loans but grants and one-off payments, to get to people; expand the ability of suppliers, very importantly, to write off household energy debt and introduce match-funding elements to the schemes, with costs met by the UK Government; and increase the local housing allowance, for all the reasons we've set out. We've not yet had a response. I will be writing again to remind the Secretary of State that he has not yet responded.

I just want to point out as well, Rhianon, as you raised it, that we will get the £175 million in consequential funding as a result of the £150 rebate for homes in bands A to D. I did say, in answer to Janet Finch-Saunders, that large numbers of people will not be able to take advantage of that. The First Minister has already said that the Cabinet will look at how we can use the funding to support people who need help the most, and I know my colleague Rebecca Evans is looking at that with her officials.

I'll just remind the Senedd that the average band D council tax bill in England is £167 higher than in Wales already, and that we have an existing £244 million council tax reduction scheme, which helps 270,000 households in Wales with council tax bills, and around 220,000 pay nothing at all. So, we're already considerably further advanced than the—I think—very paltry offering from the Conservative Government.

Diolch, Rhianon. Felly, fel y dywedais i, mae Jane Hutt a minnau wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol, Kwasi Kwarteng, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, yn galw am bum cam eithaf syml: dileu'r costau polisi cymdeithasol ar filiau ynni'r cartref a'u symud i drethiant cyffredinol oherwydd, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, maen nhw'n dreth atchweliadol ac annheg iawn ar eu ffurf bresennol; cyflwyno terfyn uchaf ar dariff ynni domestig gwahaniaethol y mae Vikki Howells newydd sôn amdano, a chyflwyno gwell tariff wedi ei dargedu at gefnogi aelwydydd incwm is yn well; darparu rhagor a mwy o gymorth drwy'r gostyngiad cartrefi cynnes a chynlluniau taliad tanwydd gaeaf eraill, felly nid benthyciadau ond grantiau a thaliadau untro, i gyrraedd pobl; ehangu gallu cyflenwyr, yn bwysig iawn, i ddileu dyled ynni cartrefi a chyflwyno elfennau o arian cyfatebol i'r cynlluniau, gyda chostau'n cael eu talu gan Lywodraeth y DU; a chynyddu'r lwfans tai lleol, am yr holl resymau yr ydym wedi eu nodi. Nid ydym wedi cael ymateb hyd yn hyn. Byddaf yn ysgrifennu eto i atgoffa'r Ysgrifennydd Gwladol nad yw wedi ymateb eto.

Hoffwn i dynnu sylw hefyd, Rhianon, gan y gwnaethoch chi ei godi, y byddwn yn cael y £175 miliwn o gyllid canlyniadol o ganlyniad i'r ad-daliad o £150 ar gyfer cartrefi ym mandiau A i D. Fe wnes i ddweud, wrth ateb Janet Finch-Saunders, na fydd niferoedd mawr o bobl yn gallu manteisio ar hynny. Mae'r Prif Weinidog eisoes wedi dweud y bydd y Cabinet yn edrych ar sut y gallwn ni ddefnyddio'r cyllid i gefnogi pobl y mae angen cymorth arnyn nhw fwyaf, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog Rebecca Evans yn edrych ar hynny gyda'i swyddogion.

Hoffwn atgoffa'r Senedd fod bil cyfartalog y dreth gyngor ym mand D yn Lloegr £167 yn uwch nag yng Nghymru eisoes, a bod gennym ni gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor gwerth £244 miliwn ar waith, sy'n helpu 270,000 o aelwydydd yng Nghymru gyda biliau'r dreth gyngor, ac nad yw tua 220,000 yn talu dim o gwbl. Felly, rydym ni eisoes wedi datblygu'n sylweddol fwy—yn fy marn i—na'r cynnig pitw iawn gan y Llywodraeth Geidwadol.

5. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Pensiynau’r Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol
5. Legislative Consent Motion on the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill

Eitem 5 sydd nesaf, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Pensiynau’r Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad i wneud y cynnig. Mick Antoniw.

Item 5 is next, the legislative consent motion on the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill. I call on the Counsel General and Minister for the Constitution to move the motion. Mick Antoniw.

Cynnig NDM7907 Mick Antoniw

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Pensiynau'r  Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.

Motion NDM7907 Mick Antoniw

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I move the legislative consent motion for the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill.

Most of this Bill is outside devolved competence. The provisions with which we are concerned today are solely about increasing the mandatory retirement age for members of our devolved tribunals to the age of 75, and arrangements for sitting in retirement. These are things on which we have concluded that, under the current settlement at least, it makes sense for there to be continued parity between England and Wales.

The Legislation, Justice and Constitution Committee and the Equality and Social Justice Committee have both scrutinised the legislative consent memorandum. I thank them for their consideration of the memorandum and for their reports on this matter. The Legislation, Justice and Constitution Committee agreed with our assessment of the provisions in the Bill requiring the consent of the Senedd.

The Equality and Social Justice Committee concluded that the majority of the committee had no objection to the agreement of the motion, noting that one Member expressed concern about the principle of legislation that will apply in Wales being enacted via a UK Government Bill rather than a Welsh Government Bill. This is not a position with which I disagree. Generally, primary legislation in devolved areas should be enacted by the Senedd. Our approach to legislating is to maximise outcomes that can be achieved through the capacity we have to introduce our own legislation and through taking appropriate opportunities available to us in the UK Government's legislative programme. In this instance, the provisions are intended to provide greater flexibility to meet business needs across courts and tribunals. Wales would be at a disadvantage if judicial office holders were faced with a shorter and potentially less flexible judicial career in Wales compared to that which they could pursue in England.

In December, I welcomed the publication of the Law Commission's report, reviewing the law governing the devolved tribunals in Wales. In my written statement, I made it clear that we strongly endorse the fundamental principle of the Law Commission's recommendations for a unified, single, structurally independent system of tribunal in Wales. We are working through the details of the Law Commission's recommendations as we develop our distinctive Welsh policy relating to Welsh tribunals, including judicial offices.

Implementing our policy for reform of the devolved tribunals will of course require primary legislation. However, the provisions in the Bill we are debating today and the changes to the mandatory retirement age and sitting in retirement arrangements for judicial office holders can be made and implemented sooner than would be the case if we were to defer the changes to our future legislation in response to the Law Commission's report. I consider that the provisions of the Bill that are the subject of the memorandum fall within the legislative competence of the Senedd and, accordingly, I recommend that Members agree the motion and provide the Senedd's consent to those Bill provisions.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Pensiynau'r Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol.

Mae'r rhan fwyaf o'r Bil hwn y tu allan i gymhwysedd datganoledig. Mae'r darpariaethau yr ydym yn eu trafod heddiw yn ymwneud dim ond â chynyddu'r oedran ymddeol gorfodol ar gyfer aelodau o'n tribiwnlysoedd datganoledig hyd at 75 oed, a threfniadau ar gyfer eistedd ar ôl ymddeol. Mae'r rhain yn bethau yr ydym wedi dod i'r casgliad, o dan y setliad presennol o leiaf, ei bod yn gwneud synnwyr bod cydraddoldeb parhaus rhwng Cymru a Lloegr.

Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ill dau wedi craffu ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n diolch iddyn nhw am ystyried y memorandwm ac am eu hadroddiadau ar y mater hwn. Cytunodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad â'n hasesiad o'r darpariaethau yn y Bil sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd.

Daeth y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i'r casgliad nad oedd gan fwyafrif y pwyllgor unrhyw wrthwynebiad i gytuno i'r cynnig, gan nodi bod un Aelod wedi mynegi pryder ynghylch yr egwyddor o ddeddfwriaeth a fydd yn berthnasol i Gymru yn cael ei deddfu trwy Fil Llywodraeth y DU yn hytrach na Bil Llywodraeth Cymru. Nid wyf i'n anghytuno â'r safbwynt hwn. Yn gyffredinol, dylai deddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd datganoledig gael ei deddfu gan y Senedd. Ein dull ni o ddeddfu yw sicrhau'r canlyniadau gorau posibl y gellir eu cyflawni trwy'r gallu sydd gennym ni i gyflwyno ein deddfwriaeth ein hunain a thrwy fanteisio ar y cyfleoedd priodol sydd ar gael i ni yn rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU. Yn yr achos hwn, bwriad y darpariaethau yw darparu mwy o hyblygrwydd i ddiwallu anghenion busnes ar draws llysoedd a thribiwnlysoedd. Byddai Cymru o dan anfantais pe bai deiliaid swyddi barnwrol yn wynebu gyrfa farnwrol fyrrach a llai hyblyg o bosibl yng Nghymru o'i chymharu â'r hyn y gallen nhw ei dilyn yn Lloegr.

Ym mis Rhagfyr, fe wnes i groesawu cyhoeddiad adroddiad Comisiwn y Gyfraith, a oedd yn adolygu'r gyfraith sy'n llywodraethu'r tribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru. Yn fy natganiad ysgrifenedig, roeddwn i'n glir ein bod ni'n cefnogi'n gryf egwyddor sylfaenol argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar gyfer un system dribiwnlys unedig, annibynnol yng Nghymru. Rydym yn gweithio ar fanylion argymhellion Comisiwn y Gyfraith wrth i ni ddatblygu ein polisi unigryw i Gymru sy'n ymwneud â thribiwnlysoedd Cymru, gan gynnwys swyddi barnwrol.

Wrth gwrs, bydd angen deddfwriaeth sylfaenol ar weithredu ein polisi ar gyfer diwygio'r tribiwnlysoedd datganoledig. Fodd bynnag, gellir gwneud a gweithredu'r darpariaethau yn y Bil yr ydym yn ei drafod heddiw a'r newidiadau i'r oedran ymddeol gorfodol a threfniadau eistedd ar ôl ymddeol ar gyfer deiliaid swyddi barnwrol yn gynt nag a fyddai'n wir pe baem yn gohirio'r newidiadau i'n deddfwriaeth ni yn y dyfodol mewn ymateb i adroddiad Comisiwn y Gyfraith. Rwyf i o'r farn bod darpariaethau'r Bil sy'n destun y memorandwm yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd ac, yn unol â hynny, rwy'n argymell bod yr Aelodau yn cytuno i'r cynnig ac yn rhoi cydsyniad y Senedd i'r darpariaethau Bil hynny.

16:20

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I've only got a few comments to make, and I'm only making them because this is quite an interesting one that is in front of us here. We reported on this memorandum on 3 November 2021, and we don't have any recommendations in our report, but two observations that should be of interest to the Senedd in terms of legislative competence.

So, we note and agree with the Welsh Government's assessment of the provisions within the Bill that require the Senedd's consent. We also note that the Bill includes provisions that modify the Welsh Ministers' functions, but in a way—as the Counsel General has described—that is actually outside the legislative competence of the Senedd, and as such—and it interests us as a committee—consent is not required for those clauses. Instead, Standing Order 30 requires the Welsh Government to lay a written statement before the Senedd. This is slightly unusual and you can see why we're excited as a committee about this appearing here on the floor of the Senedd.

So, we do note, our report notes, that the Deputy Minister for Social Partnership laid such a statement on 12 August 2021 in respect of the Bill, and since we reported, we note that further statements have been laid in accordance with Standing Order 30, as the Counsel General has indicated.

So, diolch yn fawr iawn, Counsel General, diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd; it's something to note for other Members.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a dim ond ychydig o sylwadau sydd gen i i'w gwneud, a hynny dim ond oherwydd bod hwn yn un eithaf diddorol sydd o'n blaenau ni yma. Fe wnaethom ni adrodd ar y memorandwm hwn ar 3 Tachwedd 2021, ac nid oes gennym ni unrhyw argymhellion yn ein hadroddiad, ond dau sylw a ddylai fod o ddiddordeb i'r Senedd o ran cymhwysedd deddfwriaethol.

Felly, rydym yn nodi ac yn cytuno ag asesiad Llywodraeth Cymru o'r darpariaethau yn y Bil sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd. Rydym hefyd yn nodi bod y Bil yn cynnwys darpariaethau sy'n addasu swyddogaethau Gweinidogion Cymru, ond mewn ffordd—fel y disgrifiodd y Cwnsler Cyffredinol—sydd y tu allan i gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd mewn gwirionedd, ac felly—ac mae o ddiddordeb i ni fel pwyllgor—nid oes angen cydsyniad ar gyfer y cymalau hynny. Yn hytrach, mae Rheol Sefydlog 30 yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru osod datganiad ysgrifenedig gerbron y Senedd. Mae hyn ychydig yn anarferol a gallwch chi weld pam ein bod wedi cyffroi fel pwyllgor bod hyn yn ymddangos yma ar lawr y Senedd.

Felly, rydym ni yn nodi yn nodiadau ein hadroddiad fod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol wedi gosod datganiad o'r fath ar 12 Awst 2021 mewn cysylltiad â'r Bil, ac ers i ni adrodd, rydym yn nodi bod rhagor o ddatganiadau wedi eu gosod yn unol â Rheol Sefydlog 30, fel y nododd y Cwnsler Cyffredinol.

Felly, diolch yn fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol, diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd; mae'n rhywbeth i'w nodi ar gyfer yr Aelodau eraill.

Nid oes unrhyw siaradwyr eraill. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb i'r ddadl.

There are no other speakers, so I call on the Counsel General to reply to the debate.

I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their detailed consideration of what is a very technical piece of legislation and, of course, the reference that he made was with regard to certain changes and amendments that were made that apply to the firefighters' pension provisions, which were the result of legislative action, which I think ended up in the Supreme Court with regard to certain equality issues.

Just to conclude, really: the provisions of the Bill are there about providing flexibility to meet the business needs of the courts and tribunals, and I think they do lead constructively into what I hope will be future legislation in respect of the implementation of the recommendations of the Law Commission with regard to Welsh tribunals. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n diolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth fanwl o'r hyn sy'n ddarn technegol iawn o ddeddfwriaeth ac, wrth gwrs, roedd y cyfeiriad a wnaeth o ran rhai newidiadau a gwelliannau a wnaed sy'n berthnasol i ddarpariaethau pensiwn y diffoddwyr tân, a oedd yn ganlyniad i weithredu deddfwriaethol, a ddaeth i ben yn y Goruchaf Lys, rwy'n credu, o ran rhai materion cydraddoldeb.

I gloi, mewn gwirionedd: mae darpariaethau'r Bil yno yn ymwneud â darparu hyblygrwydd i ddiwallu anghenion busnes y llysoedd a'r tribiwnlysoedd, ac rwy'n credu eu bod yn arwain yn adeiladol at yr hyn a fydd, gobeithio, yn ddeddfwriaeth yn y dyfodol o ran gweithredu argymhellion Comisiwn y Gyfraith mewn cysylltiad â thribiwnlysoedd Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, therefore I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl: Cyllideb Ddrafft 2022-2023
6. Debate: Draft Budget 2022-23

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.

Eitem 6 yw'r ddadl ar gyllideb ddrafft 2022 i 2023. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

Item 6 is the debate on the draft budget for 2022 to 2023, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NDM7908 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.12:

Yn nodi'r Gyllideb Ddrafft ar gyfer blwyddyn ariannol 2022-23 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar 20 Rhagfyr 2021.

Motion NDM7908 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.12:

Notes the Draft Budget for the financial year 2022-23 laid in the Table Office by the Minister for Finance and Local Government on 20 December 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. I'm pleased to open this debate this afternoon on the Welsh Government's draft budget for 2022-23.

Since we first had the opportunity to debate this draft budget in the Senedd, the Finance Committee and the other Senedd committees have scrutinised our spending plans. Before I provide some early reflections on the key themes arising from the scrutiny, I'd like to reflect on the circumstances that have shaped and continue to shape our budget preparations. This budget was forged to recognise that the pandemic and the repercussions of the previous year's restrictions are far from over. We have however set a budget that not only focuses on bolstering support for public services now, but also lays the foundations for a prosperous Wales beyond the pandemic. We have an obligation to those most affected by the pandemic to provide a fairer Wales that leaves no-one behind. This budget does all we can within our powers and funding to address the disproportionate impacts of the pandemic.

Diolch. Rwy'n falch o agor y ddadl hon y prynhawn yma ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23.

Ers ein cyfle cyntaf i gynnal dadl ar y gyllideb ddrafft hon yn y Senedd, mae'r Pwyllgor Cyllid a phwyllgorau eraill y Senedd wedi craffu ar ein cynlluniau gwariant. Cyn i mi roi rhai o'r myfyrdodau cynnar ar y themâu allweddol sy'n deillio o'r craffu, hoffwn fyfyrio ar yr amgylchiadau sydd wedi llunio ac sy'n parhau i lunio ein paratoadau ar gyfer y gyllideb. Cafodd y gyllideb hon ei ffurfio i gydnabod bod y pandemig ac effeithiau cyfyngiadau'r flwyddyn flaenorol ymhell o fod ar ben. Fodd bynnag, rydym ni wedi gosod cyllideb sydd, yn ogystal â chanolbwyntio ar gryfhau'r cymorth i wasanaethau cyhoeddus yn awr, hefyd yn gosod y sylfeini ar gyfer Cymru lewyrchus y tu hwnt i'r pandemig. Mae gennym ni rwymedigaeth i'r rhai y mae'r pandemig wedi effeithio arnyn nhw fwyaf i ddarparu Cymru decach nad yw'n gadael neb ar ei ôl. Mae'r gyllideb hon yn gwneud popeth o fewn ein pwerau a'n cyllid i fynd i'r afael ag effeithiau anghymesur y pandemig.

We also recognise the need to look to the longer term to ensure that we leave behind us a sustainable Wales for future generations. We have acted now to address the urgent need to respond to the climate and nature emergency. Our preparations have been guided by supporting Wales's path to recovery, ensuring that a stronger Wales emerges from the pandemic, and one that continues to value equality. Our public services are an integral part of this, and this is reflected in the additional revenue funding we are investing: £1.3 billion for the NHS, £60 million specific grant funding to support social care and other essential services, and £743 million for local government. I welcome the recognition that this draft budget has provided certainty to the wider public sector, and the acknowledgment of our engagement with partners. Alongside our support for the public sector, we will also continue to support the economy and businesses with direct investment of £160 million to mitigate the impacts of the pandemic, and with investment in public transport, town centres and digital infrastructure.

This budget also aims to deliver a fairer Wales, and our investment of an additional £60 million in childcare, almost £65 million in education recovery and reform, and £90 million in free school meals, on top of already significant investments in this area, shows our commitment to ensuring that no-one is left behind. Also, in response to the cost-of-living crisis, driven by a rate of inflation not seen for over a decade, this budget has considered the impacts on those most vulnerable. We have acted by including schemes like our basic income pilot and bolstering the discretionary assistant fund. We have also called on the UK Government to use all its levers to respond to the crisis, recognising that the levers that can have the greatest impact on welfare and energy are non-devolved. But we won't be complacent in our own response to help those most impacted by the crisis. I intend shortly to announce a package of measures for 2021-22 and 2022-23 targeted at where the greatest difference can be made to the people of Wales.

The climate and nature emergency demands urgent and radical action, the kind that guided the decision to create a new ministry for climate change and the kind that led to the decision to undertake a zero-based review of all of our capital budgets. In response, we have produced a new 10-year Wales infrastructure and investment strategy and a three-year investment finance plan, which aligns £8 billion of funding to tackling the climate and nature emergency. All investments in the plan must consider the carbon impact of their activities. At the heart of this plan is £1.8 billion of capital funding that invests in both the climate and nature emergencies, and this includes investment in the national forest, biodiversity and green spaces, energy generation and decarbonisation. In maximising our available capital funding, I will also be outlining further financial transactions capital allocations within our final budget, aligned to our priorities. The complex mechanisms in place by the UK Government to manage our own profile made it impossible to deliver a credible plan for the deployment of financial transactions capital earlier. 

Turning to points raised in scrutiny, I welcome the recognition of the positive steps that we're taking on improving budget and tax processes through our budget improvement plan. I look forward to engaging with the Finance Committee and wider Senedd colleagues on this important work as we move forward. I believe there's a real opportunity for us to work together to put Wales at the forefront of these reforms, both in the UK context and internationally. I also welcome the recognition of the extent to which the UK Government's actions have impacted on our plans.

The challenging front-loaded budget settlement from the UK Government's multi-year spending round, particularly in respect of capital, failed to address the significant concerns facing Wales. The lack of ongoing support for COVID from the UK Government, its failure to provide a credible plan to replace EU funding, and the dismissal of our reasonable request for support to remediate coal tips and address flooding, are only a few examples of where the UK Government has failed the people of Wales. We have also seen that by not concluding its spending review until late October, the UK Government has yet again failed to respect devolution, impacting our own budget and scrutiny timetable. While I hope to return to our normal timetable in future years, the reality is that we will be, again, at the whim of the UK Government. And, of course, I will continue to call for devolution to be respected in my engagement with the UK Government.

In light of the challenging settlement and the ongoing volatile fiscal context, we have done all that we can to maximise our available funding. I am positive that we have created a draft budget that appropriately utilises all of the levers within our powers. While the course of action we have taken is prudent, it does not come without risks. In fully deploying the available funding, we have adopted a new reserve strategy and overprogrammed our capital budgets. I therefore want to make it clear that, without further funding from the UK Government, any calls for increased funding would have to come from disinvestment in another area. In this respect, I welcome the recognition of the need for greater budgetary flexibilities from the UK Government. We may yet receive further funding from the UK Government in year, but it is often provided with very short notice and without the flexibility needed to maximise the benefits of these allocations.

This draft budget delivers on the commitments made in the Welsh Government's co-operation agreement with Plaid Cymru. It supports investment in 13 of the areas we have agreed to work together on, such as investment of an additional £90 million to support our ambition for free school meals for all primary school pupils. I will continue to work with designated Members in these areas of agreement. The draft budget also signals the investment of £20 million for looked-after children and care leavers as a result of discussions with Jane Dodds.

I'd like to offer my thanks to all of those involved in the budget preparation, including the Finance Committee. The scrutiny of our assumptions and plans is an integral part of the process, and whilst we agree with the vast majority of the recommendations, there are some that we will need to consider in light of the limitations I have set out today. I and my Cabinet colleagues will respond formally to the recommendations of the Finance Committee report and the other Senedd committee reports in advance of the vote on the final budget on 8 March. To conclude, I am confident that we have a budget that can deliver our ambition and our vision for a stronger, fairer and greener Wales. I am proud to present a draft budget that delivers for Wales, and I look forward to a constructive debate within the Senedd. Diolch.

Rydym ni hefyd yn cydnabod yr angen i edrych i'r tymor hwy i sicrhau ein bod yn gadael Cymru gynaliadwy ar ein holau ni ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Rydym ni wedi gweithredu yn awr i fynd i'r afael â'r angen dybryd i ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Mae ein paratoadau wedi eu harwain gan gefnogi llwybr Cymru at adferiad, gan sicrhau bod Cymru gryfach yn deillio o'r pandemig, ac un sy'n parhau i werthfawrogi cydraddoldeb. Mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn rhan annatod o hyn, ac adlewyrchir hyn yn y cyllid refeniw ychwanegol yr ydym yn ei fuddsoddi: £1.3 biliwn ar gyfer y GIG, £60 miliwn o gyllid grant penodol i gefnogi gofal cymdeithasol a gwasanaethau hanfodol eraill, a £743 miliwn ar gyfer llywodraeth leol. Rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth bod y gyllideb ddrafft hon wedi rhoi sicrwydd i'r sector cyhoeddus ehangach, a'r gydnabyddiaeth o'n hymgysylltiad â phartneriaid. Ochr yn ochr â'n cymorth i'r sector cyhoeddus, byddwn ni hefyd yn parhau i gefnogi'r economi a busnesau gyda buddsoddiad uniongyrchol o £160 miliwn i liniaru effeithiau'r pandemig, a gyda buddsoddiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus, canol trefi a seilwaith digidol.

Nod y gyllideb hon hefyd yw sicrhau Cymru decach, ac mae ein buddsoddiad o £60 miliwn ychwanegol mewn gofal plant, bron i £65 miliwn mewn adfer a diwygio addysg, a £90 miliwn mewn prydau ysgol am ddim, ar ben buddsoddiadau sylweddol sydd wedi eu gwneud eisoes yn y maes hwn, yn dangos ein hymrwymiad i sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ei ôl. Hefyd, mewn ymateb i'r argyfwng costau byw, wedi ei ysgogi gan gyfradd chwyddiant nas gwelwyd ers dros ddegawd, mae'r gyllideb hon wedi ystyried yr effeithiau ar y rhai mwyaf agored i niwed. Rydym ni wedi gweithredu drwy gynnwys cynlluniau fel ein cynllun treialu incwm sylfaenol ac ategu'r gronfa cymorth dewisol. Rydym ni hefyd wedi galw ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio ei holl ysgogiadau i ymateb i'r argyfwng, gan gydnabod nad yw'r ysgogiadau a all gael yr effaith fwyaf ar les ac ynni wedi eu datganoli. Ond ni fyddwn yn hunanfodlon yn ein hymateb ein hunain i helpu'r rhai y mae'r argyfwng yn effeithio arnyn nhw fwyaf. Rwy'n bwriadu cyhoeddi pecyn o fesurau ar gyfer 2021-22 a 2022-23 cyn bo hir, wedi ei dargedu at ble y gellir gwneud y gwahaniaeth mwyaf i bobl Cymru.

Mae'r argyfwng hinsawdd a natur yn gofyn am weithredu brys a radical, y math a lywiodd y penderfyniad i greu gweinyddiaeth newydd ar gyfer newid hinsawdd a'r math a arweiniodd at y penderfyniad i gynnal adolygiad ar sail sero o'n holl gyllidebau cyfalaf. Mewn ymateb, rydym wedi llunio strategaeth seilwaith a buddsoddi 10 mlynedd newydd i Gymru a chynllun cyllid buddsoddi tair blynedd, sy'n neilltuo £8 biliwn o gyllid i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur. Mae'n rhaid i bob buddsoddiad yn y cynllun ystyried effaith garbon ei weithgareddau. Wrth wraidd y cynllun hwn mae £1.8 biliwn o gyllid cyfalaf sy'n buddsoddi yn yr argyfyngau hinsawdd a natur, ac mae hyn yn cynnwys buddsoddi yn y goedwig genedlaethol, bioamrywiaeth a mannau gwyrdd, cynhyrchu ynni a datgarboneiddio. Wrth sicrhau bod cymaint â phosibl o'n cyllid cyfalaf ar gael, byddaf hefyd yn amlinellu rhagor o ddyraniadau cyfalaf trafodiadau ariannol yn ein cyllideb derfynol, sy'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau. Fe wnaeth y mecanweithiau cymhleth a oedd ar waith gan Lywodraeth y DU i reoli ein proffil ein hunain ei gwneud yn amhosibl cyflwyno cynllun credadwy ar gyfer defnyddio cyfalaf trafodiadau ariannol yn gynharach.

Gan droi at bwyntiau a godwyd wrth graffu, rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth o'r camau cadarnhaol yr ydym yn eu cymryd i wella prosesau cyllideb a threth drwy ein cynllun gwella'r gyllideb. Edrychaf ymlaen at ymgysylltu â'r Pwyllgor Cyllid a chydweithwyr ehangach yn y Senedd ar y gwaith pwysig hwn wrth i ni symud ymlaen. Rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol i ni gydweithio i roi Cymru ar flaen y gad yn y diwygiadau hyn, yng nghyd-destun y DU ac yn rhyngwladol. Rwyf hefyd yn croesawu'r gydnabyddiaeth o'r graddau y mae gweithredoedd Llywodraeth y DU wedi effeithio ar ein cynlluniau.

Methodd y setliad cyllidebol heriol o gylch gwariant aml-flwyddyn Llywodraeth y DU, yn enwedig o ran cyfalaf, â mynd i'r afael â'r pryderon sylweddol y mae Cymru'n eu hwynebu. Mae'r diffyg cymorth parhaus gan Lywodraeth y DU ar gyfer COVID, ei methiant i ddarparu cynllun credadwy i ddisodli cyllid yr UE, a'r ffaith iddi anwybyddu ein cais rhesymol am gymorth i adfer tomenni glo a mynd i'r afael â llifogydd, yn rhai enghreifftiau yn unig o ble mae Llywodraeth y DU wedi gwneud drwg â phobl Cymru. Rydym ni hefyd wedi gweld, drwy beidio â chwblhau ei hadolygiad o wariant tan ddiwedd mis Hydref, fod Llywodraeth y DU unwaith eto wedi methu â pharchu datganoli, gan effeithio ar ein cyllideb a'n hamserlen graffu ein hunain. Er fy mod i'n gobeithio dychwelyd at ein hamserlen arferol yn y dyfodol, y realiti yw y byddwn, unwaith eto, ar fympwy Llywodraeth y DU. Ac, wrth gwrs, byddaf yn parhau i alw am barchu datganoli yn fy ymgysylltiad â Llywodraeth y DU.

Yng ngoleuni'r setliad heriol a'r cyd-destun cyllidol cyfnewidiol parhaus, rydym ni wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod cymaint â phosibl o'n cyllid ar gael. Rwyf i'n sicr ein bod ni wedi creu cyllideb ddrafft sy'n defnyddio'r holl ysgogiadau o fewn ein pwerau yn briodol. Er bod y camau yr ydym wedi eu cymryd yn ddoeth, nid ydyn nhw'n rhydd rhag risg. Wrth ddefnyddio'r cyllid sydd ar gael yn llawn, rydym ni wedi mabwysiadu strategaeth wrth gefn newydd ac wedi gor-raglennu ein cyllidebau cyfalaf. Felly, rwy'n ei gwneud yn glir, heb ragor o gyllid gan Lywodraeth y DU, y byddai'n rhaid i unrhyw alwadau am fwy o gyllid ddod trwy ddadfuddsoddi mewn maes arall. Yn hyn o beth, rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth o'r angen am fwy o hyblygrwydd cyllidebol gan Lywodraeth y DU. Efallai y cawn ni ragor o arian eto gan Lywodraeth y DU yn ystod y flwyddyn, ond yn aml caiff hyn ei ddarparu ar fyr rybudd a heb yr hyblygrwydd sydd ei angen i fanteisio i'r eithaf ar y dyraniadau hyn.

Mae'r gyllideb ddrafft hon yn cyflawni'r ymrwymiadau a wnaed yng nghytundeb cydweithredu Llywodraeth Cymru â Phlaid Cymru. Mae'n cefnogi buddsoddiad mewn 13 o'r meysydd yr ydym wedi cytuno i gydweithio arnyn nhw, er enghraifft buddsoddi £90 miliwn ychwanegol i gefnogi ein huchelgais ar gyfer prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd. Byddaf yn parhau i weithio gydag Aelodau dynodedig yn y meysydd cytundeb hyn. Mae'r gyllideb ddrafft hefyd yn nodi'r buddsoddiad o £20 miliwn ar gyfer plant sy'n derbyn gofal a'r rhai sy'n gadael gofal o ganlyniad i drafodaethau gyda Jane Dodds.

Hoffwn i ddiolch i bawb sy'n ymwneud â pharatoi'r gyllideb, gan gynnwys y Pwyllgor Cyllid. Mae'r craffu ar ein rhagdybiaethau a'n cynlluniau yn rhan annatod o'r broses, ac er ein bod yn cytuno â'r mwyafrif helaeth o'r argymhellion, mae rhai y bydd angen i ni eu hystyried yng ngoleuni'r cyfyngiadau yr wyf i wedi eu nodi heddiw. Byddaf i a fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn ymateb yn ffurfiol i argymhellion adroddiad y Pwyllgor Cyllid ac adroddiadau pwyllgorau eraill y Senedd cyn y bleidlais ar y gyllideb derfynol ar 8 Mawrth. I gloi, rwy'n ffyddiog bod gennym ni gyllideb a all gyflawni ein huchelgais a'n gweledigaeth ar gyfer Cymru gryfach, decach a gwyrddach. Rwy'n falch o gyflwyno cyllideb ddrafft sy'n cyflawni dros Gymru, ac edrychaf ymlaen at ddadl adeiladol yn y Senedd. Diolch.

16:30

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.

I call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gen i i wneud cyfraniad yn y ddadl bwysig yma ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23. Hon yw cyllideb ddrafft gyntaf y Senedd hon a dwi'n falch bod Llywodraeth Cymru, am y tro cyntaf ers 2017, wedi gallu darparu cyllideb amlflwyddyn sy'n nodi cyllid ar gyfer 2022-23 a dyraniadau dangosol ar gyfer y ddwy flynedd ganlynol. Mae hyn wedi cael croeso cynnes gan ein rhanddeiliaid ac mae wedi rhoi lefel o sicrwydd iddynt gynllunio'n fwy effeithiol dros y tymor hirach. Gobeithiwn y bydd hyn yn golygu y bydd Llywodraeth Cymru yn dychwelyd i gyhoeddi ei chyllidebau ym mis Hydref, gan ganiatáu i'r pwyllgor ei amserlen arferol o wyth wythnos waith ar gyfer craffu ar y gyllideb. Edrychwn ymlaen hefyd at arwain dadl yn y Cyfarfod Llawn ar flaenoriaethau gwariant Llywodraeth Cymru yn nhymor yr haf, cyn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft yn yr hydref.

Hon yw fy nghyllideb ddrafft gyntaf fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ac rwy'n ystyried ymgysylltu â phobl ledled Cymru a gwrando ar randdeiliaid fel blaenoriaeth. Hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth ac a rannodd eu barn gyda ni drwy ein hymgynghoriad, ein sesiynau tystiolaeth a'n grwpiau ffocws, sydd oll wedi helpu i lunio ein canfyddiadau.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I am delighted to contribute to this important debate on the Welsh Government's draft budget 2022-23. This is the first draft budget of this Senedd and I am pleased that, for the first time since 2017, the Welsh Government has been able to provide a multi-year budget setting out funding for 2022-23 and indicative allocations for the following two years. This has been warmly welcomed by our stakeholders and has provided them with a level of certainty to plan more effectively over the longer term. We hope that this means the Welsh Government will return to publishing its budgets in October, allowing the committee its normal timetable of eight working weeks for scrutiny of the budget. We also look forward to leading a Plenary debate on the Welsh Government's spending priorities in the summer term, prior to the publication of the draft budget in the autumn.

This is my first draft budget as Chair of the Finance Committee, and I view engaging with people across Wales and listening to stakeholders as a priority. I would like to thank all those who provided evidence and shared their views with us through our consultation, our evidence sessions and our focus groups, which have all helped to shape our findings.

Dirprwy Lywydd, as Wales emerges from the pandemic, the Welsh Government, and the Minister in particular, is facing significant challenges in responding to economic pressures, the effects of climate change, Brexit and in mitigating the squeeze on household incomes. Pandemic-related pressures also remain significant for health, local government and businesses. Our report makes 41 recommendations. Given the time available, I will focus on our main concerns.

There is a notable and welcome shift in this draft budget towards recovery. The funding available to the Welsh Government has been better than expected and revised forecasts for the Welsh tax base also indicate an improved economic outlook. We welcome the increases in the Welsh block grant, which have enabled the Welsh Government to increase budget allocations across all expenditure groups. This is much needed and puts solid foundations in place for future years. However, whilst the draft budget for 2022-23 includes significant increases, the increases in the following two years are far smaller, and these years will be even more challenging.

As a committee, we are also concerned by the constrained outlook for capital funding, which, in real terms, is likely to be cut over the three-year period. Difficult choices will need to be made. To address this, we are pleased to hear that the Minister has changed her approach to allocating funding for capital projects, which is intended to maximise available funding, through borrowing and potential consequentials. However, we'd like to keep an eye on this new approach and we have recommended that Welsh Government reports back on the in-year funding position associated with overprogrammed capital plans and provides regular updates on the funding contained in the Wales reserve.

In terms of funding, the committee believes that the Welsh Government should have the autonomy to push funding from one year to the next, to prevent any Welsh funding being lost. To do its job effectively, the Welsh Government needs maximum budget agility, so we support the Minister in pressing the UK Government for greater flexibility. As Members are aware, in November last year, the co-operation agreement was announced between the Welsh Labour Government and Plaid Cymru, which included a number of additional spending commitments. Whilst the Minister told us that the agreement had little impact on the budget prioritisation process for this year, we recommend that the Welsh Government provides clarity on how the funding of associated policy commitments will be reflected in future budget allocations.

I'd now like to turn to how the draft budget impacts on specific policy areas. The committee welcomes the views that health, social care and local government have received a good settlement, which reflects the prioritisation of local services. We're also pleased to hear the positive comments regarding the Welsh Government’s response and financial support during the pandemic. However, these sectors are subject to unprecedented pressures. As mentioned, capital allocations will be a particular constraint, given the demands for service transformation, investment in infrastructure and the wider implications of decarbonisation and reducing environmental impact. To address this, we have recommended the Welsh Government considers switching revenue to capital as part of future budgets and allows the health sector to do the same, to provide flexibility, given the limited capital funding available. We're also concerned about staff shortages and workforce issues, with staff suffering from burnout and COVID-19 absences. There are also longer term challenges to deal with, such as high staff vacancies, with many in the health and social care sector making alternative career choices, often with better pay. As a result, the committee recommends the Welsh Government provides information to demonstrate how the allocations for 2022-23 will alleviate the immediate pressures on staffing across the health, local government and social care sectors.

The businesses we spoke to as a committee told us that engagement between the Welsh Government and the sectors they represent had been good. There was an acknowledgment of the swift support provided by the Welsh Government during the pandemic, particularly the business rates waiver, furlough scheme, grants and loans. However, we also heard that more could be done, which is why we recommend that the Welsh Government considers further allocations being made in the final budget to increase the support for business rates relief. To enable smaller businesses and retailers to recover from the pandemic, we further recommend that Welsh Government prioritises investment in digital infrastructure and skills and helps those businesses to develop an online presence.

Wrth i Gymru ddod allan o'r pandemig, mae Llywodraeth Cymru, a'r Gweinidog yn benodol, yn wynebu heriau sylweddol wrth ymateb i bwysau economaidd, effeithiau newid hinsawdd, Brexit a lliniaru'r wasgfa ar incwm aelwydydd. Mae pwysau sy'n gysylltiedig â'r pandemig hefyd yn parhau i fod yn arwyddocaol ar gyfer iechyd, llywodraeth leol a busnesau. Mae ein hadroddiad yn gwneud 41 o argymhellion. O ystyried yr amser sydd ar gael, byddaf yn canolbwyntio ar ein prif bryderon.

Mae newid nodedig ac i'w groesawu yn y gyllideb ddrafft hon tuag at adferiad. Mae'r cyllid sydd ar gael i Lywodraeth Cymru wedi bod yn well na'r disgwyl ac mae rhagolygon diwygiedig ar gyfer sylfaen drethi Cymru hefyd yn dangos rhagolygon economaidd gwell. Rydym yn croesawu'r cynnydd yn grant bloc Cymru, sydd wedi galluogi Llywodraeth Cymru i gynyddu dyraniadau cyllideb ar draws yr holl grwpiau gwariant. Mae angen mawr am hyn ac mae'n rhoi sylfeini cadarn ar waith ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Fodd bynnag, er bod y gyllideb ddrafft ar gyfer 2022-23 yn cynnwys cynnydd sylweddol, mae'r cynnydd yn y ddwy flynedd ganlynol yn llawer llai, a bydd y blynyddoedd hyn hyd yn oed yn fwy heriol.

Fel pwyllgor, rydym ni hefyd yn pryderu am y rhagolygon cyfyngedig ar gyfer cyllid cyfalaf, sydd, mewn termau real, yn debygol o gael ei dorri dros y cyfnod o dair blynedd. Bydd angen gwneud dewisiadau anodd. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, rydym yn falch o glywed bod y Gweinidog wedi newid ei dull o ddyrannu cyllid ar gyfer prosiectau cyfalaf, sydd â'r bwriad o sicrhau cymaint o gyllid â phosibl, drwy fenthyca a symiau canlyniadol posibl. Fodd bynnag, hoffem ni gadw llygad ar y dull newydd hwn ac rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn adrodd yn ôl ar y sefyllfa gyllid yn ystod y flwyddyn sy'n gysylltiedig â chynlluniau cyfalaf sydd wedi eu gor-raglennu a'i bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd am y cyllid a geir yng nghronfa wrth gefn Cymru.

O ran cyllid, mae'r pwyllgor yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod â'r ymreolaeth i wthio cyllid o un flwyddyn i'r nesaf, er mwyn atal unrhyw arian o Gymru rhag cael ei golli. Er mwyn gwneud ei gwaith yn effeithiol, mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau'r hyblygrwydd mwyaf posibl yn y gyllideb, felly rydym yn cefnogi'r Gweinidog i bwyso ar Lywodraeth y DU am fwy o hyblygrwydd. Fel y gŵyr yr Aelodau, ym mis Tachwedd y llynedd, cyhoeddwyd y cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru, a oedd yn cynnwys nifer o ymrwymiadau gwariant ychwanegol. Er i'r Gweinidog ddweud wrthym nad oedd y cytundeb yn cael fawr o effaith ar y broses o flaenoriaethu cyllid ar gyfer eleni, rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn rhoi eglurder ynghylch sut y caiff y cyllid ar gyfer ymrwymiadau polisi cysylltiedig ei adlewyrchu yn y dyraniadau cyllideb yn y dyfodol.

Hoffwn i droi yn awr at sut mae'r gyllideb ddrafft yn effeithio ar feysydd polisi penodol. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r farn bod iechyd, gofal cymdeithasol a llywodraeth leol wedi cael setliad da, sy'n adlewyrchu'r blaenoriaethu gwasanaethau lleol. Rydym ni hefyd yn falch o glywed y sylwadau cadarnhaol ynghylch ymateb a chymorth ariannol Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig. Fodd bynnag, mae'r sectorau hyn yn destun pwysau digynsail. Fel y nodwyd, bydd dyraniadau cyfalaf yn gyfyngiad penodol, o ystyried y galwadau am drawsnewid gwasanaethau, buddsoddi mewn seilwaith a goblygiadau ehangach datgarboneiddio a lleihau effaith amgylcheddol. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried newid refeniw i gyfalaf yn rhan o gyllidebau'r dyfodol ac yn caniatáu i'r sector iechyd wneud yr un peth, i ddarparu hyblygrwydd, o ystyried y cyllid cyfalaf cyfyngedig sydd ar gael. Rydym hefyd yn pryderu am brinder staff a materion yn ymwneud â'r gweithlu, wrth i staff ddioddef yn sgil absenoldebau oherwydd eu bod wedi eu gorweithio a COVID-19. Mae heriau tymor hwy hefyd i fynd i'r afael â nhw, er enghraifft nifer uchel o swyddi gwag ymhlith staff, wrth i lawer yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol wneud dewisiadau gyrfa amgen, sydd yn aml gyda gwell cyflog. O ganlyniad, mae'r pwyllgor yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn darparu gwybodaeth i ddangos sut y bydd y dyraniadau ar gyfer 2022-23 yn lleddfu'r pwysau uniongyrchol ar staffio ar draws y sectorau iechyd, llywodraeth leol a gofal cymdeithasol.

Dywedodd y busnesau y buom yn siarad â nhw fel pwyllgor wrthym fod yr ymgysylltu rhwng Llywodraeth Cymru a'r sectorau y maen nhw'n eu cynrychioli wedi bod yn dda. Roedd cydnabyddiaeth o'r cymorth cyflym a roddodd Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig, yn enwedig yr egwyl i ardrethi busnes, y cynllun ffyrlo, grantiau a benthyciadau. Fodd bynnag, fe wnaethom ni glywed hefyd y gellid gwneud mwy, a dyna pam yr ydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried gwneud rhagor o ddyraniadau yn y gyllideb derfynol i gynyddu'r cymorth ar gyfer rhyddhad ardrethi busnes. Er mwyn galluogi busnesau a manwerthwyr llai i adfer ar ôl y pandemig, rydym yn argymell hefyd fod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu buddsoddiad mewn seilwaith a sgiliau digidol ac yn helpu'r busnesau hynny i ddatblygu presenoldeb ar-lein.

Gyda’r agenda hinsawdd ac amgylcheddol yn cynyddu yn dilyn uwchgynhadledd dyngedfennol COP26, mae'r pwyllgor yn croesawu ymdrechion Llywodraeth Cymru i dargedu buddsoddiadau ar gyfer yr argyfyngau o ran hinsawdd a natur. Efallai y bydd lefel y cyllid newydd a’r cyllid ychwanegol a nodir yn y gyllideb ddrafft, fodd bynnag, yn is na'r hyn sydd ei angen i ymdrin â'r dasg enfawr hon. Mae’n siomedig nad yw’r gyllideb ddrafft yn mynd ymhellach i asesu effaith penderfyniadau gwariant Llywodraeth Cymru o ran carbon. Os yw’r argyfwng hinsawdd a’r argyfwng natur yn sail wirioneddol i Lywodraeth Cymru wneud buddsoddiadau, rhaid iddi gael syniad clir o’r hyn y bydd yn ei chyflawni drwy ei gwariant. Rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd amlinellu’r ffyrdd ymarferol y mae’r strategaethau a’r amcanion a amlinellir yn y gyllideb ddrafft yn cael eu rhoi ar waith i gydnabod yr argyfwng hinsawdd a’r argyfwng natur.

With the climate and environmental agenda gathering momentum following the critical COP26 summit, the committee welcomes the Welsh Government’s efforts to target investment at the climate and nature emergencies. However, the level of new and additional funding identified within the draft budget may fall short of what’s required to deal with this huge task. It’s disappointing that the draft budget doesn't go further to assess the carbon impact of the Welsh Government’s spending decisions. If the climate and nature emergencies are truly a basis on which the Welsh Government is making its investments, it must have a clear idea of what it will achieve through its spending. The Welsh Government must also outline the practical ways in which the strategies and objectives outlined in the draft budget are being implemented in recognition of the climate and nature emergencies.

This year, households will feel significant pressures on their incomes as a result of inflation, rising energy costs and commodity prices, with the poorest households being hit hardest. Last week's announcement of a hike in the price of people's gas and electricity bills will be particularly worrying for many. The committee notes the Welsh Government’s ongoing efforts to address the crisis, such as the discretionary assistance fund, help with winter fuel bills and the extension of free school meals, although we heard that a range of schemes have a low profile, meaning the most vulnerable people are missing out. The committee urges the Minister to liaise with the Minister for Social Justice to ensure the public and support agencies understand that there's a range of support that is available. Welsh benefits should be simplified and consolidated. We call for the establishment of a single entry point that links across the key services and schemes so people can easily access the support they are entitled to.

Eleni, bydd aelwydydd yn teimlo pwysau sylweddol ar eu hincwm o ganlyniad i chwyddiant, costau ynni cynyddol a phrisiau nwyddau uwch, a'r aelwydydd tlotaf fydd yn cael eu taro galetaf. Bydd y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am gynnydd ym mhris biliau nwy a thrydan pobl yn peri pryder arbennig i lawer. Mae'r pwyllgor yn nodi ymdrechion parhaus Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r argyfwng, fel y gronfa cymorth dewisol, cymorth gyda biliau tanwydd gaeaf ac ymestyn prydau ysgol am ddim, er i ni glywed bod gan amrywiaeth o gynlluniau broffil isel, sy'n golygu bod y bobl fwyaf agored i niwed ar eu colled. Mae'r pwyllgor yn annog y Gweinidog i gysylltu â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i sicrhau bod y cyhoedd ac asiantaethau cymorth yn deall bod amrywiaeth o gymorth ar gael. Dylid symleiddio a chydgrynhoi budd-daliadau Cymru. Rydym yn galw am sefydlu un pwynt mynediad sy'n cysylltu ar draws y gwasanaethau a'r cynlluniau allweddol er mwyn i bobl allu cael gafael ar y cymorth y mae ganddyn nhw hawl iddo yn hawdd.

Soniais ar ddechrau’r cyfraniad hwn fod ymgysylltu â phobl ledled Cymru a gwrando ar farn rhanddeiliaid yn flaenoriaeth gen i fel Cadeirydd. Mae dangos effaith y gyllideb yn hollbwysig er mwyn sicrhau ymgysylltiad ystyrlon â’r sectorau a’r sefydliadau hynny yr effeithir arnynt, ac yn rhoi cyfle iddynt lywio a dylanwadu ar benderfyniadau cyllidebol. Rydym wedi argymell felly y dylid ystyried sut y cyflwynir gwybodaeth gyllidebol fel ei bod yn gysylltiedig â chanlyniadau ac effeithiau. Teimlwn y bydd hyn yn helpu gwerthusiad Llywodraeth Cymru ei hun, yn ogystal â chynyddu gallu’r cyhoedd a’r Senedd i ddwyn cyllideb Llywodraeth Cymru i gyfrif. 

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, mae gwaith craffu ariannol yn bwysicach nag erioed, oherwydd bydd gwariant cyhoeddus ar raddfa fawr yn ofynnol i sicrhau adferiad o’r pandemig a mynd i’r afael â’r pwysau aruthrol y mae Cymru yn eu hwynebu. Fel y dywedodd cyfranwr o un o grwpiau ffocws y pwyllgor wrthym, gallai cynnydd mewn gwariant wneud byd o wahaniaeth wrth inni adfer ar ôl y pandemig. Mae'r pwyllgor yn falch bod y safbwyntiau hynny'n cyd-fynd â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Mater i'r Gweinidog rŵan ydy sicrhau bod gweledigaeth Llywodraeth Cymru yn cael ei gwireddu. Fel pwyllgor, byddwn yn gwneud ein gorau glas i gadw llygad barcud ar sicrhau bod rhethreg Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â’r realiti. Diolch yn fawr.

I mentioned at the beginning of this contribution that engaging with people across Wales and listening to the views of stakeholders is a priority for me as Chair. Demonstrating the impact of the budget is crucial to ensure meaningful engagement with those sectors and organisations affected, and in providing them with an opportunity to inform and influence budgetary decisions. We have recommended therefore that consideration is given to how budgetary information is presented so that it’s linked to outputs and impacts. We feel that this will help the Welsh Government’s own evaluation, as well as increasing the public and Senedd’s ability to hold the Welsh Government’s budget to account. 

Therefore, in conclusion, Deputy Presiding Officer, financial scrutiny is more important than ever, with massive public spending required to deal with recovery post pandemic and tackling the huge pressures that Wales faces. As a participant from one of our focus groups told us, an increase in spending could make all the difference as we recover from the pandemic. The committee is pleased that those views are in line with the Welsh Government’s priorities. It's now up to the Minister to ensure that the Welsh Government’s vision is realised. As a committee, we will do our upmost to keep a watchful eye to ensure that the Welsh Government’s rhetoric matches reality. Thank you.

16:40

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Peter Fox i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Peter Fox to move the amendment tabled in the name of Darren Millar.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod y Senedd:

Yn credu bod Cyllideb Ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23 yn methu â chyflawni blaenoriaethau pobl Cymru.

Amendment 1—Darren Millar

Delete all and replace with:

To propose that the Senedd:

Believes that the Welsh Government’s Draft Budget 2022-23 fails to deliver on the priorities of the people of Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Deputy Llywydd. I move the amendment in the name of my colleague Darren Millar. Before I begin, can I thank the Minister for her statement, as well as my colleague the Chair of the Finance Committee? I'd like to thank you most sincerely for the way you've managed the committee through this first budget round; it's been great working with you. And also thanks to all of those who contributed to the scrutiny of this very important budget.

Deputy Llywydd, as I stated in my speech on the draft budget last month, there are a number of things that I generally welcome, for example the additional funding for the Welsh NHS, the business rates holiday and the uplift in the local government settlement. Such allocations are much needed to help services and businesses to not just recover from the pandemic, but to build resilience and to put us on a better path for the future. I must reiterate that it is because of the UK Conservative Government's record funding boost for Wales that the Welsh Government has been able to provide this much-needed funding support for our communities and services. However, the devil is in the detail, and we on this side of the Chamber will be closely scrutinising how this money is used over the coming months to ensure that it actually delivers on what is being promised by the Government—a stronger, fairer and greener Wales, as we just heard.

The reason for our amendment, Deputy Llywydd, and why the Welsh Conservative group will be voting against today's motion, is that we still feel that the Welsh Government can go further in its budget proposals. In fact, it needs to go further to tackle some of the most significant issues facing Wales: the backlog in the already overstretched, overworked Welsh NHS that has resulted in several unwanted records during COVID, such as the highest accident and emergency waiting times on record, the slowest ambulance response times on record and the longest waiting times on record; the ever-increasing demand on social care, which is placing huge strain on the sector as well as multiple staffing issues, including low pay, high turnover—[Interruption.] No, I won't be taking any interventions at the moment; it's a two-hour debate and there's a long time for people to contribute. They include low pay, high turnover rates and falling staff numbers in some areas. There's also the fragile state of the Welsh economy, which has had to deal with a cycle of restrictions over the past two years, stifling growth and investment. The pandemic has exposed the structural economic issues facing our communities, highlighting the need to level up the country. And responding to climate change and the nature emergencies, which will dominate the work of this Senedd, in what the Climate Change Committee called a 'decisive decade'.

Of course, there is also the current issue with the increasing cost of living, as we discussed earlier, as a consequence of inflationary pressure as the global economy picks up from the pandemic. Now, before Members opposite accuse me of this, I'm not being negative for the sake of it. The fact is that the pandemic has exasperated significant problems that already existed, as they had not been tackled by previous Governments. Despite the Labour group believing nothing wrong in Wales is down to them or the Welsh Government, these are things that the Government, indeed, here, and the Senedd will need to get to grips with over the next few years, and they're also the things that our constituents want us to focus our efforts on. This is why in my speech last month I set out some of the Welsh Conservative plans for the Welsh Government budget that would not only support the recovery of our public services, but would build a more prosperous, aspirational nation. Our costed plans include tackling the NHS backlog by establishing COVID-lite regional surgical hubs; supporting businesses to recover from the pandemic through a package of policies to get people back on to the high street, as well as additional money for businesses still struggling to pay for the cost of COVID; promoting research and development by delivering a more joined-up approach to R&D; establishing new partnerships and funding streams—this should be an explicit priority to help the country to build back better, creating jobs and encouraging inward investment; taking action to alleviate the pressure on families by funding an all-Wales council tax freeze for at least two years to give those families additional breathing space; increasing per-pupil funding to address historic underfunding of our schools and recruiting more full-time teachers to boost standards and give young people the education they need after two years of disruption.

What frustrates me, Deputy Llywydd, is that time after time, Minister after Minister, we hear how Welsh Government isn't the only ideas factory and the need for cross-party working on issues of national importance. And I was pleased to hear the Minister say today that she wants to work with all of us on this, yet Welsh Government action doesn't always quite match its rhetoric, and, instead, it feels that the Government's default position is to pivot towards the easiest way to get the votes necessary to pass a budget—a deal with Plaid, and, it seems, one with the Liberal Member also. And, once again—[Interruption.]

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y gwelliant yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Cyn i mi ddechrau, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad, yn ogystal â fy nghyd-Aelod, Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid? Hoffwn i ddiolch yn ddiffuant i chi am y ffordd yr ydych chi wedi rheoli'r pwyllgor drwy'r cylch cyllideb cyntaf hwn; mae wedi bod yn wych gweithio gyda chi. A diolch hefyd i bawb a gyfrannodd at graffu ar y gyllideb bwysig iawn hon.

Dirprwy Lywydd, fel y dywedais i yn fy araith ar y gyllideb ddrafft fis diwethaf, mae nifer o bethau yr wyf i'n eu croesawu yn gyffredinol, er enghraifft y cyllid ychwanegol ar gyfer GIG Cymru, y gwyliau ardrethi busnes a'r cynnydd i setliad llywodraeth leol. Mae angen dyraniadau o'r fath yn fawr i helpu gwasanaethau a busnesau nid yn unig i adfer ar ôl y pandemig, ond i feithrin cydnerthedd a'n rhoi ar lwybr gwell ar gyfer y dyfodol. Mae'n rhaid i mi ailadrodd mai'r rheswm y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu darparu'r cymorth ariannol y mae mawr ei angen ar ein cymunedau a'n gwasanaethau, yw bod Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhoi'r hwb ariannol mwyaf erioed i Gymru. Fodd bynnag, yn y manylion y daw'r broblem, a byddwn ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn craffu'n fanwl ar sut y bydd yr arian hwn yn cael ei ddefnyddio dros y misoedd nesaf i sicrhau ei fod yn cyflawni'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi ei addo—Cymru gryfach, decach a gwyrddach, fel yr ydym newydd ei glywed.

Y rheswm dros ein gwelliant, Dirprwy Lywydd, a'r rheswm y bydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio yn erbyn y cynnig heddiw, yw ein bod yn dal i fod o'r farn y gall Llywodraeth Cymru wneud mwy yn ei chynigion cyllidebol. Yn wir, mae angen iddi wneud mwy i fynd i'r afael â rhai o'r materion mwyaf arwyddocaol y mae Cymru'n eu hwynebu: yr ôl-groniad yn y GIG yng Nghymru sydd eisoes dan straen ac wedi ei orweithio, sydd wedi arwain at nifer o gofnodion diangen yn ystod COVID, fel yr amseroedd aros uchaf ar gofnod mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd ymateb ambiwlansys arafaf ar gofnod a'r amseroedd aros hiraf ar gofnod; y galw cynyddol am ofal cymdeithasol, sy'n rhoi straen enfawr ar y sector yn ogystal â nifer o faterion staffio, gan gynnwys cyflog isel, trosiant uchel—[Torri ar draws.] Na, ni fyddaf yn derbyn unrhyw ymyriadau ar hyn o bryd; mae'n ddadl ddwy awr ac mae amser hir i bobl gyfrannu. Maen nhw'n cynnwys cyflogau isel, cyfraddau trosiant uchel a gostyngiad yn nifer y staff mewn rhai ardaloedd. Mae cyflwr bregus economi Cymru hefyd, sydd wedi gorfod ymdrin â chylch o gyfyngiadau yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, gan dagu twf a buddsoddiad. Mae'r pandemig wedi amlygu'r materion economaidd strwythurol y mae ein cymunedau yn eu hwynebu, gan dynnu sylw at yr angen i godi'r gwastad yn y wlad. Ac ymateb i newid hinsawdd a'r argyfyngau natur, a fydd yn dominyddu gwaith y Senedd hon, yn yr hyn a alwodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd yn 'ddegawd arwyddocaol'.

Wrth gwrs, mae gennym ni hefyd y mater presennol yn ymwneud â'r costau byw cynyddol, fel y gwnaethom ei drafod yn gynharach, o ganlyniad i bwysau chwyddiant wrth i'r economi fyd-eang adfer ar ôl y pandemig. Nawr, cyn i'r Aelodau gyferbyn fy nghyhuddo o hyn, nid wyf yn negyddol heb reswm. Y gwir amdani yw bod y pandemig wedi gwaethygu problemau sylweddol a oedd yn bodoli eisoes, gan nad oedd Llywodraethau blaenorol wedi mynd i'r afael â nhw. Er bod y grŵp Llafur yn credu nad nhw na Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am ddim sydd o'i le yng Nghymru, mae'r rhain yn bethau y bydd angen i'r Llywodraeth, yn wir, yma, a'r Senedd fynd i'r afael â nhw dros y blynyddoedd nesaf, a nhw hefyd yw'r pethau y mae ein hetholwyr yn dymuno ein bod yn canolbwyntio ein hymdrechion arnyn nhw. Dyna pam yn fy araith y mis diwethaf y gwnes i nodi rhai o gynlluniau'r Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer cyllideb Llywodraeth Cymru a fyddai'n cefnogi adferiad ein gwasanaethau cyhoeddus, ond hefyd yn adeiladu cenedl fwy llewyrchus ac uchelgeisiol. Mae ein cynlluniau â chostau yn cynnwys mynd i'r afael ag ôl-groniad y GIG drwy sefydlu canolfannau llawfeddygol rhanbarthol sy'n ysgafn o ran COVID; cefnogi busnesau i adfer ar ôl y pandemig drwy becyn o bolisïau i ddenu pobl yn ôl i'r stryd fawr, yn ogystal ag arian ychwanegol i fusnesau sy'n dal i gael anawsterau wrth dalu am gost COVID; hyrwyddo ymchwil a datblygiad drwy ddarparu dull mwy cydgysylltiedig o ymdrin ag ymchwil a datblygiad; sefydlu partneriaethau a ffrydiau cyllid newydd—dylai hyn fod yn flaenoriaeth benodol i helpu'r wlad i ailgodi'n gryfach, creu swyddi ac annog mewnfuddsoddiad; cymryd camau i leddfu'r pwysau ar deuluoedd drwy ariannu cynllun i rewi'r dreth gyngor i Gymru gyfan am o leiaf dwy flynedd i roi saib ychwanegol i'r teuluoedd hynny; cynyddu cyllid fesul disgybl i fynd i'r afael â'r diffyg cyllid hanesyddol yn ein hysgolion a recriwtio mwy o athrawon amser llawn i hybu safonau a rhoi'r addysg sydd ei hangen ar bobl ifanc ar ôl dwy flynedd o darfu.

Yr hyn sy'n peri rhwystredigaeth i mi, Dirprwy Lywydd, yw ein bod yn clywed dro ar ôl tro, gan Weinidog ar ôl Gweinidog, sut nad Llywodraeth Cymru yw'r unig ffatri syniadau a bod angen gwaith trawsbleidiol ar faterion o bwys cenedlaethol. Ac roeddwn i'n falch o glywed y Gweinidog yn dweud heddiw ei bod yn dymuno gweithio gyda phob un ohonom ni ar hyn, ac eto nid yw camau gweithredu Llywodraeth Cymru bob amser yn cyfateb i'w rhethreg, ac, yn hytrach, mae'n teimlo mai safbwynt diofyn y Llywodraeth yw troi tuag at y ffordd hawsaf o gael y pleidleisiau angenrheidiol i basio cyllideb—bargen gyda Phlaid, ac, mae'n ymddangos, un gyda'r Aelod Rhyddfrydol hefyd. Ac, unwaith eto—[Torri ar draws.]

16:45

The Member has indicated earlier on that he will not take an intervention at this stage. 

Mae'r Aelod wedi dweud yn gynharach na fydd yn derbyn ymyriad ar hyn o bryd. 

And, once again, this is what we have ended up with. Minister, this debate is an opportunity to gain genuine cross-party support for your spending plans as well as to ensure that your budget puts Wales on a better path. Will you meet with me and colleagues from this side of the Chamber to listen to our concerns as well as those of stakeholders, and to consider our plans to ensure that the budget delivers on its priorities? 

Touching upon the Labour/Plaid agreement, which still seems to be a type of coalition in all but name, some concerns have been raised, such as by Wales Fiscal Analysis, that the agreement includes significant additional spending commitments. For example, as we've heard, expanding free school meals could cost an additional £86 million a year; expanding childcare provision could cost an extra £40 million-odd a year; and creating a national care service will need an extra £200 million a year at the very least. Well, we can see that Plaid Cymru certainly aren't a cheap date, are they? There remains questions about the deliverability of some of these commitments. For example, Minister, how do you respond to concerns from the Welsh Local Government Association about the apparent lack of additional capital funding to invest in schools' catering facilities to deliver on the school meals policy? The WLGA have also stated that the draft budget does not make allocation to reform the arrangements governing how people currently pay for care. Do you agree with this? Minister, could you also provide clarity on the future financial planning you have undertaken to cost and fund the co-operation agreement policies? And does this include increasing Welsh rates of income tax at some point?

Deputy Llywydd, exploring further, the draft budget front-loads a substantial amount of additional funding for the NHS, and I still question how this will impact on medium to long-term financial planning for services. How does the Minister respond to the significant concerns of the health committee about the failure of many of the health boards to achieve financial sustainability and the constant need for Ministers to bail them out? Furthermore, what impact will the £98 million reduction in the NHS core capital allocation have on the much-needed transformation of services, as highlighted by the NHS Confederation?

Now, whilst I welcome the increase in the local government settlement, there are still concerns that with all of the pressures facing councils, many will be left with little additional room to manoeuvre. Is the Minister considering any further allocations to local government so they can invest more in their local areas rather than merely meeting inflationary pressures? Meanwhile, there are still long-standing issues about the local government funding formula and, in particular, that the funding gap between the highest and lowest funded councils has widened yet again. Does the Welsh Government intend on finally reviewing and overhauling the formula so all councils get a consistently fair settlement, regardless of whether they're a rural or urban council? Now, I know the stock answer—we've heard it many times—but this is where Government need to lead, and lead from the front and take charge of this.

There is also the issue of climate change. Whilst I welcome the £1.8 billion capital over the next three years for green investment, £1.6 billion of this is allocated to decarbonising social housing, leaving just £200 million capital for other investments. Clearly, this can't be enough.

Before I finish, Deputy Llywydd, I just want to touch upon the future of EU funding. Throughout the budget process we have heard the Welsh Government constantly bashing the UK Government over the issue, indeed Members were waxing lyrical earlier today. Wales will continue to benefit from EU-funding tail-off until 2024-25, with the UK Government gradually topping up the remaining amount. It just seems as if the Welsh Government is happy scaremongering about Wales's future outside of the EU rather than looking at opportunities to level up our communities. Ministers talk about replacing programmes being a threat to devolution, but why should we not trust our councils and communities to deliver the changes that they want to see? Surely, we in this Chamber believe in the principles of subsidiary, don't we? Do Ministers really believe that the powers should just stop in Cardiff Bay?

Ac, unwaith eto, dyma'r hyn sydd gennym ni yn y pen draw. Gweinidog, mae'r ddadl hon yn gyfle i gael cefnogaeth drawsbleidiol wirioneddol i'ch cynlluniau gwariant yn ogystal â sicrhau bod eich cyllideb yn rhoi Cymru ar lwybr gwell. A wnewch chi gyfarfod â mi a chyd-Aelodau o'r ochr hon i'r Siambr i wrando ar ein pryderon yn ogystal â phryderon rhanddeiliaid, ac ystyried ein cynlluniau i sicrhau bod y gyllideb yn cyflawni ei blaenoriaethau?

Gan gyfeirio at gytundeb Llafur/Plaid, sy'n dal i ymddangos yn fath o glymblaid ym mhob dim ond enw, mae pryderon wedi eu codi, er enghraifft gan Ddadansoddiad Cyllidol Cymru, fod y cytundeb yn cynnwys ymrwymiadau gwariant ychwanegol sylweddol. Er enghraifft, fel yr ydym wedi ei glywed, gallai ehangu prydau ysgol am ddim gostio £86 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol; gallai ehangu'r ddarpariaeth gofal plant gostio £40 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol; a bydd angen o leiaf £200 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol i greu gwasanaeth gofal cenedlaethol. Wel, gallwn ni weld yn sicr nad yw Plaid Cymru yn rhad i'w chanlyn, nac ydy? Mae cwestiynau o hyd ynghylch pa mor hawdd eu cyflawni yw rhai o'r ymrwymiadau hyn. Er enghraifft, Gweinidog, sut ydych chi'n ymateb i bryderon gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru am y diffyg cyllid cyfalaf ychwanegol ymddangosiadol i fuddsoddi mewn cyfleusterau arlwyo ysgolion i gyflawni'r polisi prydau ysgol? Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi datgan hefyd nad yw'r gyllideb ddrafft yn gwneud dyraniad i ddiwygio'r trefniadau sy'n llywodraethu sut y mae pobl yn talu am ofal ar hyn o bryd. Ydych chi'n cytuno â hyn? Gweinidog, a wnewch chi hefyd roi eglurder ynghylch y cynllunio ariannol yr ydych wedi ei wneud ar gyfer y dyfodol i gyfrifo costio polisïau'r cytundeb cydweithredu a'u hariannu? Ac a yw hyn yn cynnwys cynyddu cyfraddau treth incwm Cymru ar ryw adeg?

Dirprwy Lywydd, wrth archwilio ymhellach, mae'r gyllideb ddrafft yn llwytho swm sylweddol o arian ychwanegol i'r GIG ar y dechrau, ac rwy'n dal i gwestiynu sut y bydd hyn yn effeithio ar gynllunio ariannol tymor canolig a hir ar gyfer gwasanaethau. Sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i bryderon sylweddol y pwyllgor iechyd ynghylch methiant llawer o'r byrddau iechyd i sicrhau cynaliadwyedd ariannol a'r angen cyson i Weinidogion eu hachub? At hynny, beth fydd effaith y gostyngiad o £98 miliwn i ddyraniad cyfalaf craidd y GIG ar y trawsnewid gwasanaethau y mae mawr ei angen, fel y nododd Cydffederasiwn y GIG?

Nawr, er fy mod i'n croesawu'r cynnydd i'r setliad llywodraeth leol, mae pryderon o hyd, gyda'r holl bwysau y mae cynghorau'n eu hwynebu, y bydd llawer yn cael eu gadael heb fawr o le ychwanegol i symud. A yw'r Gweinidog yn ystyried unrhyw ddyraniadau pellach i lywodraeth leol er mwyn iddyn nhw allu buddsoddi'n fwy yn eu hardaloedd lleol yn hytrach na dim ond bodloni pwysau chwyddiant? Yn y cyfamser, mae materion hirsefydlog o hyd ynghylch fformiwla ariannu llywodraeth leol ac, yn benodol, bod y bwlch cyllid rhwng y cynghorau sy'n cael y mwyaf a'r lleiaf o gyllid wedi ehangu eto. A yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu adolygu ac ailwampio'r fformiwla o'r diwedd fel bod pob cyngor yn cael setliad teg yn gyson, p'un a yw'n gyngor gwledig neu drefol? Nawr, rwy'n gwybod yr ateb stoc—rydym ni wedi ei glywed droeon—ond dyma lle mae angen i'r Llywodraeth arwain, ac arwain o'r tu blaen a chymryd cyfrifoldeb am hyn.

Mae hefyd y mater o newid hinsawdd. Er fy mod i'n croesawu'r cyfalaf o £1.8 biliwn dros y tair blynedd nesaf ar gyfer buddsoddiad gwyrdd, mae £1.6 biliwn o hyn wedi ei ddyrannu i ddatgarboneiddio tai cymdeithasol, gan adael £200 miliwn yn unig o gyfalaf ar gyfer buddsoddiadau eraill. Yn amlwg, ni all hyn fod yn ddigon.

Cyn i mi orffen, Dirprwy Lywydd, hoffwn i sôn am ddyfodol cyllid yr UE. Drwy gydol proses y gyllideb, rydym ni wedi clywed Llywodraeth Cymru yn pardduo Llywodraeth y DU yn gyson ynghylch y mater, yn wir roedd yr Aelodau'n parablu'n helaeth yn gynharach heddiw. Bydd Cymru'n parhau i elwa ar gyllid yr UE tan 2024-25, a bydd Llywodraeth y DU yn ychwanegu yn raddol at y swm sy'n weddill. Mae'n ymddangos fel pe bai Llywodraeth Cymru yn hapus i godi bwganod am ddyfodol Cymru y tu allan i'r UE yn hytrach nag edrych ar gyfleoedd i godi'r gwastad yn ein cymunedau. Mae Gweinidogion yn sôn bod disodli rhaglenni yn fygythiad i ddatganoli, ond pam na ddylem ni ymddiried yn ein cynghorau a'n cymunedau i gyflawni'r newidiadau y maen nhw'n dymuno eu gweld? Siawns nad ydym ni yn y Siambr hon yn credu mewn egwyddorion is-gorff, onid ydym ni? A yw Gweinidogion yn credu mewn gwirionedd y dylai'r pwerau ddod i ben ym Mae Caerdydd?

16:50

The Member needs to conclude now. I have many speakers who want to contribute today.

Mae angen i'r Aelod ddod i ben yn awr. Mae gen i lawer o siaradwyr sy'n dymuno cyfrannu heddiw.

We need to see Welsh Ministers engaging with replacement programmes, like many of our councils already have done, so our communities are best placed to take advantage of the funding heading our way. This budget needs to be one of not only support and recovery, but one of aspiration and prosperity, of levelling up—a budget that finally delivers real change for the people of Wales rather than just tinkering around the edges. The record funding from the Government in addition to the huge support during the pandemic provides us here in Wales with an opportunity to achieve a better, brighter and greener future. But as it stands, this is a budget that falls short in a number of key areas, in supporting our NHS, our communities—

Mae angen i ni weld Gweinidogion Cymru yn ymgysylltu â rhaglenni newydd, fel y mae llawer o'n cynghorau wedi ei wneud eisoes, felly ein cymunedau sydd yn y sefyllfa orau i fanteisio ar y cyllid sydd ar ei ffordd i ni. Mae angen i'r gyllideb hon fod yn un o gefnogaeth ac adferiad, ond hefyd yn un o ddyhead a ffyniant, o godi'r gwastad—cyllideb sy'n cyflawni newid gwirioneddol i bobl Cymru o'r diwedd yn hytrach na dim ond potsian o amgylch yr ymylon. Mae'r cyllid mwyaf erioed gan y Llywodraeth yn ogystal â'r cymorth enfawr yn ystod y pandemig yn rhoi cyfle i ni yma yng Nghymru i sicrhau dyfodol gwell, mwy disglair a gwyrddach. Ond fel y mae, mae hon yn gyllideb sy'n methu â chyrraedd y nod mewn nifer o feysydd allweddol, wrth gefnogi ein GIG, ein cymunedau—

Peter, you've gone over the time. You need to finish.

Peter, rydych chi wedi mynd dros yr amser. Mae angen i chi orffen.

I'm just finishing, deputy Chair. The budget can and must do more, and this is why I sincerely hope that the Minister is open to engaging with us on this side of the Chamber and not just their friends in Plaid, so we, as one Senedd, can respond to the challenges facing the people of Wales. Diolch.

Rwyf i ar fin gorffen, dirprwy Gadeirydd. Gall y gyllideb wneud mwy ac mae'n rhaid iddi wneud hynny, a dyma pam yr wyf i'n mawr obeithio bod y Gweinidog yn agored i ymgysylltu â ni ar yr ochr hon i'r Siambr ac nid eu cyfeillion Plaid yn unig, fel y gallwn ni, yn un Senedd, ymateb i'r heriau sy'n wynebu pobl Cymru. Diolch.

Dwi am rannu, gyda'ch caniatâd chi, fy nghyfraniad i yn gyntaf yn fy nghapasiti fel llefarydd fy mhlaid ar gyllid, ac wedyn i fynd ymlaen i wneud rhai sylwadau fel Cadeirydd pwyllgor.

Yn gyntaf, o safbwynt Plaid Cymru, wrth gwrs, rŷn ni yn croesawu, fel clywon ni gan y Cadeirydd, fod hon, o'r diwedd, yn gyllideb aml-flwyddyn. Dwi'n credu ein bod ni wedi aros rhyw bum mlynedd, dwi'n meddwl, i gael bod yn y sefyllfa yma. Mae'n wyrthiol, a dweud y gwir, sut mae cyrff cyhoeddus a'r Llywodraeth ei hunan i raddau, wedi gallu cynllunio mewn sefyllfa neu ar sail mor anwadal, yn gorfod mynd o flwyddyn i flwyddyn oherwydd gwahanol sefyllfaoedd sydd wedi codi ar lefel San Steffan. A gobeithio nawr y bydd y sicrwydd yma'n gallu caniatáu i'n darparwyr gwasanaethau cyhoeddus allu gwasgu pob ceiniog allan o'r pwrs cyhoeddus i wneud yn siŵr ei bod yn gweithio mor galed ag sy'n bosib. Ac mae angen i hynny digwydd, wrth gwrs, achos efallai gallai rhai pobl ddadlau bod y setliad, yn ymddangosiadol, efallai, ar yr olwg gyntaf, yn edrych yn weddol hael; mae'r realiti yn wahanol iawn, yn enwedig os edrychwch chi dros y tair blynedd gyfan.

Rŷn ni'n dal yn gweld oblygiadau Brexit, sydd yn dod â chostau ychwanegol i ni yma yng Nghymru, rŷn ni'n dal i frwydro COVID, rŷn ni'n dal, wrth gwrs, yn wynebu argyfwng hinsawdd a natur yng Nghymru ac ar draws y byd, a nawr rŷn ni'n gweld y crisis costau byw yn taro. Felly, os ŷch chi'n credu bod y gwasanaeth iechyd, a llywodraeth leol, a darparwyr gwasanaethau cyhoeddus wedi bod o dan bwysau ers blynyddoedd, wel, dyw hynna ddim yn mynd i leihau yn y cyfnod nesaf. Mae'n bosib iawn y bydd e'n dwysáu, ac mae'n rhaid i ni gadw hynny mewn cof. Mae'r Ceidwadwyr yn sefyll lan yn y Siambr hon ac yn awgrymu bod Trysorlys Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi bod yn hael â Chymru. Mae'n ffars, yn fy marn i, ac mae'n sarhad, a dweud y gwir. Hyd yn oed petaech chi yn derbyn ei fod e'n setliad gwell na'r disgwyl, beth rŷn ni'n gweld, wrth gwrs, yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig efallai yn rhoi gydag un llaw, ond yn cymryd gyda'r llaw arall. Maen nhw'n pocedu £1 biliwn o bres Ewropeaidd a ddylai fod yn dod i Gymru, gwrthod siâr Cymru o bres HS2, tra eu bod nhw'n hapus i'w roi i'r Alban, a'i roi i Ogledd Iwerddon, ond ddim i Gymru, o na. Mae Cymru angen gwybod ei lle pan fo'n dod i dderbyn cyllid o'r fan yna.

I will, first of all, speak in my capacity as my party's spokesperson on finance, and then make some comments as committee Chair, with your permission.

As Plaid Cymru, we do welcome that this is a multi-year budget, as we heard from the Chair of the Finance Committee. I think we've waited around five years to be in this position. It's miraculous how public bodies and the Government itself, to a certain extent, have been able to plan on such an ad-hoc basis, having to move from year to year because of the various scenarios that have arisen in Westminster. And hopefully now this assurance will be able to provide our public service providers with the ability to squeeze every penny out of the public purse in order to ensure that it's working as hard as possible. And that does need to happen, of course, because some might argue that the settlement is, apparently, at first sight, perhaps, quite generous; the reality is very different, particularly if you look over the whole three-year period.

We are still seeing the implications of Brexit, which is bringing additional costs to us in Wales, we are still fighting COVID, we are still facing a climate and nature emergency in Wales and globally, and we are now seeing the cost-of-living crisis hit. So, if you believe that the health service and local government and providers of public services have been under pressure for years, well, that is by no means going to be reduced in ensuing years. It is likely to intensify, and we must bear that in mind. For the Conservatives to stand up in this Chamber and suggest that the UK Treasury has been generous to Wales—well, that's farcical in my view. And it's insulting, if truth be told, and even if you did accept that it's a better than expected settlement, what we're seeing, of course, is the UK Government giving with one hand and taking away with the other. There's £1 billion of European funding that should be coming to Wales. They've rejected the Welsh share of HS2, whilst they're happy to give it to Scotland and Northern Ireland, but not to Wales, oh no. Wales needs to know its place when it comes to consequentials of that kind.

Ac, wrth gwrs, rŷn ni'n gwybod hefyd—dyw e ddim yn rhywbeth newydd—petai cyllidebau Cymru wedi cadw lan â chwyddiant, yna, fel mae'r Gweinidog yn ein hatgoffa ni'n gyson, mi fyddai yna £3 biliwn ychwanegol yn y gyllideb rŷn ni'n ei thrafod heddiw, ond, na. Felly, peidied y Ceidwadwyr â dod fan hyn a dweud wrthym ni pa mor lwcus ŷn ni. Mae'r gwirionedd i'r gwrthwyneb yn llwyr.

Ac, wrth gwrs, erbyn diwedd y drydedd flwyddyn, yn edrych ar yr hyn sydd o'n blaenau ni y prynhawn yma, mi fydd y gyllideb refeniw 0.5 y cant yn unig wedi tyfu dros dair blynedd—dros dair blynedd, dim ond 0.5 y cant. Mi fydd y gyllideb gyfalaf, sef y buddsoddiad yna sydd ei angen mewn isadeiledd i danio'r economi, i greu swyddi yma yng Nghymru—mi fydd hwnnw 11 y cant yn llai. Dyna realiti y gyllideb sydd o'n blaenau ni heddiw. Felly, dwi ddim eisiau clywed rhagor o'r nonsens yna, â phob parch.

O ran gwelliant y Ceidwadwyr, wel, am welliant diog. Mae'n or-gyffredinol, onid yw e? Plague on all your houses yw'r math yna o welliant. Ydych chi'n dweud bod pob elfen o'r gyllideb ddim yn cwrdd â blaenoriaethau pobl Cymru? Dyw hi ddim yn berffaith. Dyw hi ddim yn berffaith, a dwi yn poeni a'n rhannu consýrn am elfennau o'r gyllideb i lywodraeth leol, er enghraifft, ddim o reidrwydd y flwyddyn nesaf, ond yn sicr ym mlwyddyn 2 a 3, lle bydd yr ariannu yn disgyn ymhellach y tu ôl i lefelau chwyddiant.

Dwi'n poeni hefyd fod mwy y gellid a dylid ei wneud i amddiffyn pobl Cymru yn wyneb y crisis costau byw. Bydd rhai o fy nghyfeillion i ar feinciau Plaid Cymru yn ymhelaethu ar hynny yn nes ymlaen yn y ddadl yma.

Ond mae yna elfennau i'w croesawu hefyd, wrth gwrs, sydd yn sicr yn cwrdd â blaenoriaethau pobl Cymru yn fy marn i, yn enwedig yr elfennau yn y gyllideb yma, fel clywon ni gan y Gweinidog, sy'n rhoi ar waith y cytundeb cydweithredu rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth. Yn lle cwyno ar y cyrion, fel mae'r Ceidwadwyr yn ei wneud, mae Plaid Cymru wedi rholio llawes i fyny ac wedi eistedd lawr gyda'r Llywodraeth i drafod beth allwn ni wneud i fynd i'r afael â'r problemau yma. Yn lle amddiffyn toriadau mewn credyd cynhwysol, mae Plaid Cymru yn y cytundeb yma yn delifro ar brydau ysgol am ddim i blant Cymru. Yn lle leinio pocedi cyfeillion cyfoethog gyda chytundebau PPE digon amheus, fel mae'r Ceidwadwyr wedi'i wneud, mae Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithredu yn delifro mwy o ofal am ddim i blant a rhieni Cymru.

Ac mae yna 44 o bolisïau eraill sydd yn cael eu rhoi ar waith yn y cytundeb, a dwi'n edrych ymlaen at weld y gyllideb yma yn sicrhau ein bod ni'n gallu symud ymlaen gyda'r rheini. Felly, yn wahanol iawn i beth rŷn ni'n ei weld gan y Ceidwadwyr a Llywodraeth San Steffan y dyddiau yma, mae Plaid Cymru yn arddel gwleidyddiaeth gyfrifol, adeiladol sydd yn blaenoriaethu anghenion pobl Cymru, ac mae hynny'n cael ei adlewyrchu i raddau helaeth yn y dyraniadau sydd yn y gyllideb yma.

Dyw hi ddim yn berffaith. Dwi'n cytuno, dyw hi ddim y gyllideb y byddai Plaid Cymru wedi'i gosod yn ei chyflawnder, a dyna pam y byddwn ni ddim yn pleidleisio o blaid y gyllideb. Ond mae yn gam i'r cyfeiriad cywir, ac mae o leiaf yn cychwyn ar y gwaith o adeiladu'r Gymru rŷn ni eisiau ei gweld.

Mi symudaf i ymlaen nawr i gyfrannu i'r ddadl ar ran y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith. Wrth gwrs, mae'n gyllideb ddrafft gyntaf y chweched Senedd. Mae'n dilyn COP26, ac yn rhagflaenu COP15, lle wrth gwrs rŷn ni'n disgwyl gweld targedau bioamrywiaeth byd-eang newydd yn cael eu cytuno. Mae pwysau cynyddol ar lywodraethau ar draws y byd i sicrhau bod gweithredu a buddsoddiadau yn cyd-fynd â'r geiriau cadarnhaol rŷn ni'n eu clywed, ond, wrth gwrs, beth rŷn ni eisiau gweld yw hynny yn cael ei roi ar waith. Ac mae'r chweched Senedd yn cyd-ddigwydd â chyfnod tyngedfennol yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd a dirywiad byd natur. Ac mi fydd camau gweithredu Llywodraeth Cymru dros y pum mlynedd nesaf yn hanfodol wrth benderfynu a all Cymru fodloni ei chyllideb garbon ar gyfer 2021-25, a gwneud digon o gynnydd, wrth gwrs, tuag at ddod yn genedl sero net erbyn 2050 neu, wrth gwrs, yn gynt, gobeithio.

Mae llawer o naratif y Llywodraeth ynghylch y gyllideb ddrafft yn ymwneud â’r angen i lunio ymateb brys a radical, i ddefnyddio geiriau'r Llywodraeth, i’r argyfwng newid hinsawdd. Ac mae’r gyllideb ddrafft yn gyfle i'r Llywodraeth ddangos ei hymrwymiad i wneud yn union hynny drwy ei phenderfyniadau gwariant. Ac mae rhai arwyddion calonogol: mwy o fuddsoddiad ym maes datgarboneiddio tai, yr economi gylchol, coedwigaeth, ynni adnewyddadwy a llifogydd. Ond, wrth gwrs, y prawf go iawn fydd a fydd hyn yn ddigon i sicrhau newid ar y raddfa ac ar y cyflymder sydd angen ei weld.

Nawr, datgarboneiddio trafnidiaeth yw un o'r prif heriau sy'n wynebu Llywodraeth Cymru. Mae'r strategaeth drafnidiaeth ddiweddar, a hynny'n gwbl briodol, yn gosod targedau ymestynnol, sy'n cynnwys i 50 y cant o fysiau fod yn ddi-allyriad erbyn 2028. Ond fydd cyllid i gefnogi datgarboneiddio gwasanaethau bysiau lleol ddim yn dilyn tan 2023-24. Y cwestiwn yw: pam? Pam hynny? Rŷn ni wedi gofyn i'r Gweinidog am esboniad o hynny. Ochr yn ochr â'r targed ar gyfer bysiau, mae gan Lywodraeth Cymru darged y bydd pob cerbyd tacsi neu gar hurio preifat yn ddi-allyriad erbyn 2028. Wel, bydd angen cymorth ar y sector hwn, gydag unigolion yn hunangyflogedig a’u henillion yn isel, er mwyn iddyn nhw allu trosglwyddo i geir trydan. Yn ein hadroddiad, felly, rŷn ni'n galw ar Lywodraeth Cymru i nodi map llwybr ar gyfer cyflawni targedau 2028, gan gynnwys manylion y gost ariannol a sut y caiff ei chyflawni. Rŷn ni'n edrych ymlaen, wrth gwrs, at dderbyn ymateb.

Yn olaf ar drafnidiaeth, rydym yn pryderu am y backlog mewn gwaith cynnal a chadw priffyrdd lleol sy’n aros i gael ei wneud, ar gost o tua £1 biliwn. Mae cyflwr ein ffyrdd ni wrth gwrs nid yn unig yn cael effaith ar drafnidiaeth, ond ar bethau eraill, oherwydd y problemau ehangach y gall dadfeilio eu hachosi, er enghraifft, culverts sydd ddim, efallai, yn cael eu cynnal a'u cadw sydd wedyn yn achosi llifogydd. Mae'r Dirprwy Weinidog wedi dweud wrthym ni y bydd cyllid yn cael ei ailgyfeirio o ganlyniad i'r adolygiad o ffyrdd ond, wrth gwrs, y gofid yw na fydd hynny hyd yn oed yn ddigon i grafu'r wyneb. Ond amser a ddengys.

Symud ymlaen, felly, i’r argyfwng natur, fe fethodd Llywodraeth Cymru gyflawni dros fyd natur yn y bumed Senedd. Fe fethodd gyflawni ymrwymiadau a thargedau cenedlaethol a rhyngwladol. Er bod yr ymchwil wyddonol ddiweddaraf yn awgrymu nad yw’n rhy hwyr i dynnu byd natur yn ôl o’r dibyn, mae angen newid sylweddol a thrawsnewidiol—nid yn y flwyddyn nesaf, nid ymhen pum mlynedd, ond nawr. Ac mae’r gyllideb ddrafft yn awgrymu cynnydd mewn gwariant uniongyrchol ar fioamrywiaeth, ac mae hynny i’w groesawu. Fodd bynnag, mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn gliriach ynglŷn â chyfanswm y cyllid y mae’n ei ddarparu ar gyfer adferiad byd natur, a sut y mae wedyn yn asesu a monitro effaith hyn ar frwydro yn erbyn colli bioamrywiaeth.  

Ac, i gloi, mae gan, wrth gwrs, Cyfoeth Naturiol Cymru rôl ganolog o ran gwarchod a gwella'r amgylchedd a chefnogi'r llywodraeth i wireddu ei huchelgais. A'r neges gan randdeiliaid, yn glir iawn ac yn groch iawn, yw bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael trafferth i gyflawni ei rôl yn iawn oherwydd diffyg capasiti a diffyg adnoddau. Mae'r Gweinidog, wrth gwrs, wedi dweud bod gwaith ar droed i adolygu cyllideb Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rŷn ni'n croesawu hynny’n fawr iawn fel pwyllgor. Ond mae'n rhaid defnyddio'r cyfle yma i wrthdroi y tuedd hanesyddol o doriadau yng nghyllid Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae’n rhaid cytuno ar setliad felly—

We also know, of course—and it's nothing new—that if Welsh budgets had kept pace with inflation, then, as the Minister regularly reminds us, there would be an additional £3 billion in the budget that we're discussing today. But, no. So, let not the Conservatives come here and tell us how lucky we are. The truth is that it's quite the opposite.

Indeed, by the end of the third year, in looking at what is before us this afternoon, the revenue budget will be just 0.5 per cent larger over three years. That's growth of 0.5 per cent over three years. And the capital budget, that investment in infrastructure that is needed to spark our economy and create jobs here in Wales, will fall by 11 per cent. That is the reality of the budget we're facing today, so I don't want to hear any more of that nonsense, with all due respect.

In terms of the Conservative amendment, well, what a lazy amendment that is. It is overly general; it's a plague on all your houses, in effect. Are you saying that all elements of the budget fail to meet the needs of the people of Wales? It's not perfect, and I am concerned—I share concerns—about the local government settlement, for example, not necessarily for next year, but certainly in years 2 and 3, when the funding will fall even further behind levels of inflation.

I'm also concerned that there is more that could and should be done to safeguard the people of Wales in light of the cost-of-living crisis, and some of my colleagues on the Plaid Cymru benches will expand on that later on in this debate.

But there are elements to be welcomed, too, which certainly meet the needs of the people of Wales in my view, particularly the elements of this budget, as we heard from the Minister, implementing the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Government. So, rather than complaining at the periphery, as the Conservatives are doing, Plaid Cymru have rolled up their sleeves, sat down with the Government and discussed what we can do to tackle these problems. Rather than defending cuts in universal credit, Plaid Cymru in this agreement is delivering on free school meals for children in Wales. Rather than lining the pockets of wealthy friends with suspect PPE contracts, as the Conservatives have done, in the co-operation agreement, Plaid Cymru is delivering more care, free of charge, to the children and parents of Wales.

And there are 44 other policies that are to be implemented in that co-operation agreement, and I look forward to seeing this budget ensuring that we can make progress with those. So, unlike what we've seen from the Conservatives and the Westminster Government these days, Plaid Cymru is espousing responsible, constructive politics, which prioritises the needs of the people of Wales. That is reflected to a great extent in the allocations within this budget.

It's not perfect, I agree. It's not the budget that Plaid Cymru would have laid in its entirety, and that is why we won't be voting in favour of the budget. But it is a step in the right direction, and at least starts the work of building the Wales that we want to see.

I'll move on now to contribute to the debate on behalf of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee. Of course, this is the first draft budget of the sixth Senedd. It comes on the heels of COP26 and precedes COP15, where new global biodiversity targets are expected to be agreed. There is growing pressure on Governments across the world to match their warm words on climate change and nature recovery with action and investment. And the sixth Senedd coincides with a critical period in the fight against climate change and nature decline. And actions taken by the Welsh Government over the next five years will be crucial in determining whether Wales can meet its carbon budget for 2021-25, and make sufficient progress towards becoming a net-zero nation by 2050, or, hopefully, sooner.

Much of the Welsh Government’s narrative around the draft budget relates to the need to deliver an urgent and radical response, to use the Government’s own words, to the climate change emergency, and the draft budget provides an opportunity for the Welsh Government to demonstrate its commitment to doing just that through its spending decisions. And there are some encouraging signs: increased investment in decarbonising housing, forestry, the circular economy, renewable energy and flooding. But the real test, of course, is whether this will be enough to deliver the change at the scale and pace required.

Decarbonising transport is one of the main challenges facing the Welsh Government, and the latest transport strategy, quite rightly, sets stretching targets, including for 50 per cent of buses to be zero emission by 2028. But funding to support local bus service decarbonisation will not follow until 2023-24. The question is: why? Why is that the case? And we’ve asked the Minister for an explanation. Alongside the target for the bus fleet, the Welsh Government has a target that all taxis or private hire vehicles will be zero emission by 2028. Well, this sector, with individuals being self-employed and on low earnings, will need adequate support to transition to electric vehicles. In our report, therefore, we call on the Welsh Government to set out a route-map for achieving the 2028 targets, including details of estimated financial cost and how it will be met. And we look forward to receiving the response.

Finally on transport, we’re concerned about the growing backlog of outstanding local highways maintenance, at a cost of an estimated £1 billion. The state of our roads not only has an impact on transport but on other things too, because of the wider problems that disrepair can cause, such as culverts that aren’t maintained and then lead to flooding. And the Deputy Minister has told us that funding will be redirected as a result of the roads review, but the concern is that that won’t even scratch the surface. But time will tell.

Moving on to the nature emergency, the Welsh Government in the fifth Senedd failed to deliver for nature. It missed both national and international commitments and targets. While the latest science suggests that it’s not too late to pull nature back from the brink, transformative change is needed—not next year, not in five years’ time, but now. And the draft budget suggests an increase in direct spending on biodiversity, which is to be welcomed. However, the Welsh Government needs to be clearer about the total amount of funding it’s providing for nature recovery and how it’s assessing and monitoring the impact of this on fighting on biodiversity loss.

And to conclude, Natural Resources Wales has a pivotal role to play in protecting and enhancing the Welsh natural environment and supporting the Welsh Government in delivering its ambition. And the message from stakeholders is coming through loud and clear that NRW is struggling to perform its role properly because of a lack of capacity and resources. The Minister has told us that work is under way to review NRW funding, and we welcome that very much as a committee, but we must use this opportunity to reverse the historic trend of cuts in NRW's funding. We must agree on a settlement therefore—

17:00

—sy’n gymesur â'i rôl a'i chyfrifoldebau. Dŷn ni ddim eisiau bod nôl yn trafod hwn eto flwyddyn nesaf. Diolch.

—that is commensurate with its role and responsibilities. We don’t want to be back discussing this again next year. Thank you.

I'd like to begin by placing on record my thanks to the Ministers, Deputy Ministers and Welsh Government officials who provided evidence to us on the Children, Young People, and Education Committee to support our scrutiny of this year's draft budget. As well as appearing before committee, the Welsh Government provided us with extensive and detailed written information. We're grateful for their hard work and co-operation, which enhanced our ability to scrutinise the draft budget. We asked for such detailed information because of the experiences of our predecessor committee, which felt the Welsh Government did not set out clearly enough how its draft budgets complied with the United Nations Convention on the Rights of the Child. Unfortunately, this was also the case this year. Disappointingly, the Government did not publish children’s rights impact assessments to show how children’s rights shaped budget allocations for children and young people. A glaring omission was that it did not mention children’s rights once in its entire strategic integrated impact assessment.

We're deeply concerned that this is a backward step in its statutory obligations under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. This law means that Welsh Ministers need to give due regard to the United Nations Convention on the Rights of the Child in everything it does. The financial allocations across the Welsh Government’s portfolios are amongst the most important decisions that Welsh Ministers make. We hope that this year was an unfortunate blip and that the Government accepts our recommendations in this area for future draft budgets.

We made a number of strong recommendations, but I would like to highlight two other recommendations from our final report. The first is about perinatal mental health. At the moment, many families in north and mid Wales have to travel unreasonably long distances to access specialist perinatal mental health support services. We heard from the Deputy Minister that plans to open new provision for those families just over the border, in conjunction with NHS England, were being driven at pace. Unfortunately, our predecessor committee heard similar assurances back in 2017. We have recommended that the Welsh Government clarify what services will be opening for Welsh families, and when those services will be available.

The second relates to the education maintenance allowance. The Welsh Government has not changed the maximum EMA award of £30 since 2004. Neither has it changed the maximum household income threshold since the 2011-12 financial year. We believe that the EMA is an invaluable source of income for children and their families. We have recommended that the Government clarify why it has let the real-terms value of the EMA decline so markedly, and the impact of that decline on the number of learners who are eligible for it.

Our report makes a number of other constructive recommendations across a range of critical policy areas. More generally, the committee welcomes the additional funding that has been made available in 2022-23 for children and young people. In particular, we welcome the Welsh Government’s commitment to, and funding for, COVID recovery.

We have agreed that we will pay particular attention throughout the sixth Senedd to policy delivery. This applies to many commitments that the Welsh Government made to us in relation to the draft budget. For the 2022-23 financial year and beyond, my fellow committee members and I will do what we can to ensure that the Welsh Government translates those commitments and funding allocations into real improvements to the day-to-day lives of children and young people. Diolch.

Hoffwn i ddechrau drwy gofnodi fy niolch i'r Gweinidogion, y Dirprwy Weinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru a roddodd dystiolaeth i ni ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gefnogi ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft eleni. Yn ogystal ag ymddangos gerbron y pwyllgor, rhoddodd Llywodraeth Cymru wybodaeth ysgrifenedig helaeth a manwl i ni. Rydym yn ddiolchgar am eu gwaith caled a'u cydweithrediad, a wnaeth wella ein gallu i graffu ar y gyllideb ddrafft. Fe wnaethom ni ofyn am wybodaeth mor fanwl oherwydd profiadau ein pwyllgor blaenorol, a oedd yn teimlo nad oedd Llywodraeth Cymru yn nodi'n ddigon clir sut yr oedd ei chyllidebau drafft yn cydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Yn anffodus, roedd hyn yn wir eleni hefyd. Yn siomedig, ni chyhoeddodd y Llywodraeth asesiadau o'r effaith ar hawliau plant i ddangos sut yr oedd hawliau plant yn llywio dyraniadau cyllideb ar gyfer plant a phobl ifanc. Hepgoriad amlwg oedd nad oedd yn sôn am hawliau plant unwaith yn ei holl asesiad effaith integredig strategol.

Rydym yn pryderu'n fawr fod hwn yn gam yn ôl yn ei rhwymedigaethau statudol o dan Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Mae'r gyfraith hon yn golygu bod angen i Weinidogion Cymru roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ym mhopeth y maen nhw'n ei wneud. Mae'r dyraniadau ariannol ar draws portffolios Llywodraeth Cymru ymysg y penderfyniadau pwysicaf y mae Gweinidogion Cymru yn eu gwneud. Rydym yn gobeithio bod eleni yn wall anffodus a bod y Llywodraeth yn derbyn ein hargymhellion yn y maes hwn ar gyfer cyllidebau drafft yn y dyfodol.

Gwnaethom nifer o argymhellion cryf, ond hoffwn i dynnu sylw at ddau argymhelliad arall o'n hadroddiad terfynol. Mae'r cyntaf yn ymwneud ag iechyd meddwl amenedigol. Ar hyn o bryd, mae llawer o deuluoedd yn y gogledd a'r canolbarth yn gorfod teithio pellteroedd afresymol o hir i gael gafael ar wasanaethau cymorth iechyd meddwl amenedigol arbenigol. Fe wnaethom ni glywed gan y Dirprwy Weinidog bod cynlluniau i agor darpariaeth newydd ar gyfer y teuluoedd hynny ychydig dros y ffin, ar y cyd â GIG Lloegr, yn cael eu gweithredu'n gyflym. Yn anffodus, clywodd ein pwyllgor blaenorol sicrwydd tebyg yn ôl yn 2017. Rydym ni wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn egluro pa wasanaethau fydd yn agor i deuluoedd Cymru, a phryd y bydd y gwasanaethau hynny ar gael.

Mae'r ail yn ymwneud â'r lwfans cynhaliaeth addysg. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi newid uchafswm dyfarniad y lwfans cynhaliaeth addysg o £30 ers 2004. Nid yw ychwaith wedi newid uchafswm trothwy incwm aelwydydd ers blwyddyn ariannol 2011-12. Rydym ni o'r farn bod y lwfans cynhaliaeth addysg yn ffynhonnell amhrisiadwy o incwm i blant a'u teuluoedd. Rydym wedi argymell bod y Llywodraeth yn egluro pam y mae wedi gadael i werth y lwfans mewn termau real ostwng mor sylweddol, ac effaith y gostyngiad hwnnw ar nifer y dysgwyr sy'n gymwys i'w gael.

Mae ein hadroddiad yn gwneud nifer o argymhellion adeiladol eraill ar draws ystod o feysydd polisi hanfodol. Yn fwy cyffredinol, mae'r pwyllgor yn croesawu'r cyllid ychwanegol sydd ar gael yn 2022-23 ar gyfer plant a phobl ifanc. Yn benodol, rydym yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adfer ar ôl COVID, a'r cyllid ar ei gyfer.

Rydym wedi cytuno y byddwn yn rhoi sylw arbennig ar hyd y chweched Senedd i gyflawni polisïau. Mae hyn yn berthnasol i lawer o ymrwymiadau a wnaeth Llywodraeth Cymru i ni mewn cysylltiad â'r gyllideb ddrafft. Ar gyfer blwyddyn ariannol 2022-23 a thu hwnt, bydd fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor a minnau yn gwneud yr hyn a allwn i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn trosi'r ymrwymiadau a'r dyraniadau cyllid hynny yn welliannau gwirioneddol i fywydau plant a phobl ifanc o ddydd i ddydd. Diolch.

17:05

Good afternoon, Minister. Thank you so much for the work you've done on the budget, and thank you for your engagement with me as well. Thank you. 

Prynhawn da, Gweinidog. Diolch yn fawr am y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud ar y gyllideb, a diolch am eich ymgysylltiad â mi hefyd. Diolch yn fawr. 

Hoffwn ddechrau drwy groesawu'r cynigion hynny yn y gyllideb. Rydw i a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn eu cefnogi. Y rheini yw: buddsoddiad mewn gwasanaethau iechyd meddwl; cynnydd yn y grant datblygu disgyblion, menter a gyflwynwyd gan y Democratiaid Rhyddfrydol eto; parhau gyda'r cerdyn teithio rhatach i bobl o dan 21; cynllunio i ddarparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn yn yr ysgol gynradd; a dwi'n edrych ymlaen hefyd i weld rhagor o fanylion am gynigion ynghylch gofal plant. A dwi'n falch hefyd o weld yr ymrwymiad, yn dilyn fy nghynnig i ddiwygio gwasanaethau i blant y llynedd, i fuddsoddi mewn rhaglen o ddiwygio er mwyn sicrhau bod pob plentyn sy'n derbyn gofal yn cael y dechrau gorau mewn bywyd. 

I'd like to start by welcoming the proposals in the draft budget. I and the Liberal Democrats in Wales support them. Those are: investing in mental health services; an increase in the pupil development grant, an initiative introduced by the Liberal Democrats again; continuing with the discounted travel scheme for those under 21 years of age; planning to provide free school meals to every child in primary education; and I also look forward to seeing more details about proposals with regard to childcare. And I'm also pleased to see the commitment, following my proposal to reform services for children last year, to invest in a programme of reform to ensure that every child in receipt of care has the best start in life.  

I wonder if I could just focus on three areas: transport, health and cladding, which I mentioned earlier in the Siambr. If I could start with transport, I welcome the outline detail provided in terms of funding to aid public transport and the decarbonisation agenda. I wonder if you're able to provide more information on how the budget allocation will enable socially beneficial routes to be maintained, or even reinstated, and how much of the current allocated budget is directed towards decarbonisation. And I'd like to ask what discussions have happened with the Deputy Minister for Climate Change, following my short debate on free public transport for under-25s, and how this budget could possibly kick start that ambition.

On health, I just wondered if I could seek some clarity on the funding for mental health. I welcome the additional funds allocated to mental health services, and the additional £10 million for children and young people. Minister, we know that the number of young people waiting for more than four weeks for an assessment on mental health is the highest on record. So, I wonder if you could share some additional detail on how this would be allocated. And, staying with health again, I have consistently raised concerns around dentistry, particularly in mid and west Wales, with a growing number of people unable to access NHS dentistry even before the pandemic. I'm very grateful for the additional funds made available, but it needs to go further. So, I'd be really grateful for more information on that.

Finally, Minister, just on cladding—again, the second time that I have raised this issue this afternoon—it really is a crisis and a scandal for those people affected. Again, I welcome the detail set out in the budget relating to this matter. I am concerned, however, that the bulk of the capital allocation to deal with this issue is in year 2024-25, which leads me to believe that the vast majority of those caught up in this issue will have to wait at least another three years before remediation work will even begin. That's eight years since the tragedy at Grenfell Tower. When the building safety passport scheme has already received 248 expressions of interest, and we can expect an announcement in the next phase in April, I would like to ask whether those leaseholders are being asked to wait further time for essential safety works to take place. 

I finish once again, Minister, by thanking you for your engagement and for your support to some of the issues that I have put forward in the budget. Diolch yn fawr iawn. Diolch.

Tybed a gaf i ganolbwyntio ar dri maes: trafnidiaeth, iechyd a chladin, y soniais amdanyn nhw yn gynharach yn y Siambr. I ddechrau gyda thrafnidiaeth, rwy'n croesawu'r manylion amlinellol sydd wedi eu darparu o ran cyllid i gynorthwyo trafnidiaeth gyhoeddus a'r agenda datgarboneiddio. Tybed a allwch chi roi rhagor o wybodaeth am sut y bydd dyraniad y gyllideb yn galluogi llwybrau sy'n fuddiol yn gymdeithasol i gael eu cynnal, neu hyd yn oed eu hadfer, a faint o'r gyllideb sydd wedi ei ddyrannu ar hyn o bryd sy'n cael ei gyfeirio tuag at ddatgarboneiddio. A hoffwn i ofyn pa drafodaethau sydd wedi digwydd gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn dilyn fy nadl fer ar drafnidiaeth gyhoeddus am ddim i bobl dan 25 oed, a sut y gallai'r gyllideb hon roi hwb i'r uchelgais hwnnw.

O ran iechyd, roeddwn i'n meddwl tybed a gaf i ofyn am rywfaint o eglurder ynghylch y cyllid ar gyfer iechyd meddwl. Rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol sydd wedi ei ddyrannu i wasanaethau iechyd meddwl, a'r £10 miliwn ychwanegol ar gyfer plant a phobl ifanc. Gweinidog, rydym yn gwybod bod nifer y bobl ifanc sy'n aros am fwy na phedair wythnos am asesiad iechyd meddwl yr uchaf erioed. Felly, tybed a allech chi rannu rhywfaint o fanylion ychwanegol am sut y byddai hyn yn cael ei ddyrannu. Ac, wrth aros ym maes iechyd eto, rwyf i wedi codi pryderon yn gyson ynghylch deintyddiaeth, yn enwedig yn y canolbarth a'r gorllewin, gyda nifer cynyddol o bobl yn methu â chael mynediad at ddeintydd y GIG hyd yn oed cyn y pandemig. Rwy'n ddiolchgar iawn am yr arian ychwanegol sydd ar gael, ond mae angen iddo wneud mwy. Felly, byddwn i'n ddiolchgar iawn am ragor o wybodaeth am hynny.

Yn olaf, Gweinidog, o ran cladin—unwaith eto, yr ail dro i mi godi'r mater hwn y prynhawn yma—mae'n argyfwng gwirioneddol ac yn sgandal i'r bobl hynny y mae'n effeithio arnyn nhw. Unwaith eto, rwy'n croesawu'r manylion sydd wedi eu nodi yn y gyllideb sy'n ymwneud â'r mater hwn. Rwyf i yn pryderu, fodd bynnag, fod y rhan fwyaf o'r dyraniad cyfalaf i ymdrin â'r mater hwn ym mlwyddyn 2024-25, sy'n fy arwain i gredu y bydd yn rhaid i'r mwyafrif llethol o'r rhai sydd wedi eu dal yn y mater hwn aros o leiaf tair blynedd arall cyn y bydd gwaith adfer yn dechrau hyd yn oed. Mae hynny wyth mlynedd ers y drasiedi yn Nhŵr Grenfell. Pan fo'r cynllun pasbort diogelwch adeiladau eisoes wedi derbyn 248 o ddatganiadau o ddiddordeb, a gallwn ddisgwyl cyhoeddiad yn y cam nesaf ym mis Ebrill, hoffwn i ofyn a oes gofyn i'r lesddeiliaid hynny aros yn hirach i waith diogelwch hanfodol gael ei wneud.

Rwy'n gorffen unwaith eto, Gweinidog, drwy ddiolch i chi am eich ymgysylltiad ac am eich cefnogaeth i rai o'r materion yr wyf i wedi eu cyflwyno yn y gyllideb. Diolch yn fawr iawn. Diolch.

17:10

This debate would be improved if we had alternative proposals, even if only at the level of ministerial budgets, from the Conservatives, who weren't willing to accept any interventions, and Plaid Cymru. It's easy to spend additional money. Perhaps you ought to say where you want to take it from.

I will support the budget, but the key question is: what will be achieved for the additional expenditure? I welcome the announcement by the UK Government of its multi-year budget settlement, and I'm pleased to see that the Welsh Government took the opportunity of a three-year spending review to give funding certainty to organisations, providing provisional allocations for 2023-24 and 2024-25. There will be people working in the voluntary sector who don't have their Christmas present this year of a redundancy notice because they don't know if they are going to be funded into the following year.

I further welcome that the allocation provided over the three-year period has given the Welsh Government the opportunity to provide significant increases in revenue funding in 2022-23. However, the increases in 2023-24 and 2024-25 are far more modest, with some organisations having their budgets frozen in cash terms at the 2022-23 level. I welcome the over-commitment of capital expenditure, because it should avoid capital underspends as schemes slip during the year. It's inevitable that capital schemes will slip during the year.

It is easy to spend money. The challenge to Government is to spend it beneficially. I am disappointed that Welsh Government has not used the five Es. Effectiveness: was the expenditure effective in the previous year and did it achieve what was required? Efficiency: were resources used efficiently last year? If not, what is going to be done to ensure efficient use of resources this year? Equality: is the budget expenditure fair to all groups? I heard Jayne Bryant earlier talking about children; I'm sure that somebody is going to mention women, and somebody else is going to mention older people later on this debate. Equity: is the budget fair to all of Wales, not just for one year but over several years? And environment: what is the expected effect of the budget on carbon and biodiversity? 

Whilst the future generations Act deals with the last one, the first four need addressing. Why are certain areas in the UK, North America and Europe economically successful, with high wages, high skills and high productivity? They provide the most important economic tool—not giving people bribes to come; education is the most important economic tool. If you need to provide financial incentives to companies to bring branch units, they don't want to come. Provide the research capacity in universities, and provide a highly skilled workforce, and clusters of companies will start forming. Then, the economy will grow, and wages will increase.

Also, investing in early years and education remains one of the most powerful levers for tackling inequality, to embed prevention and invest in our future generations, so that no-one is left behind. With the universal provision of free school meals in state primary schools, the use of free school meals as an indicator of additional educational funding will obviously disappear. I think we need to know what is going to replace that.

Turning to efficiency, the health service needs bringing—. I was going to say into the twenty-first century, but certainly into the last bit of the twentieth century. Prescriptions are printed, signed, hand-delivered; why can't we have e-prescribing? Why can't they be filled in online with an online signature and then sent to the relevant pharmacist? There may be concerns about certain drugs, especially opium-based drugs, but safeguards for those can be built in. One of the things that surprised many of us at the health committee—and I'm sure Russell George is going to mention it later—is that fax machines are not only still used but are still being bought in the health service.

What are the health boards doing to increase energy efficiency? With health boards getting extra money, how are they going to improve productivity in hospitals? We seem to have this idea that you just give the money and everything will be fine. Well, you give the money and everything isn't fine, and we need to address why it isn't fine, and make sure that in the future it is fine. And just saying, 'We need more money for health' or 'We need more money for something else', that's fine, it's easy, it's good politics; it is bad economics. I think that what we need to do is ensure that the money is spent effectively and efficiently, and we know that buying fax machines probably doesn't come on the list of spending that's either effective or efficient.

I have a prediction, which I hope is wrong, that the health boards will get the increase and the share given to primary healthcare will again decrease, so primary healthcare's percentage of health expenditure will go down. The Welsh Government have created large organisations such as NRW, Betsi Cadwaladr and the Welsh ambulance service; at what point does the Government decide they are not working and need breaking up into smaller units? Will this budget allow that to happen? 

Finally, we need to solve the problem of operational management in the public sector, to improve efficiency and effectiveness. We need to concentrate on outcomes, and far less on inputs and how much money we're spending. What are we getting for our bucks?

Byddai'r ddadl hon yn cael ei gwella pe bai gennym ni gynigion amgen, hyd yn oed os dim ond ar lefel cyllidebau gweinidogol, gan y Ceidwadwyr, nad oedden nhw'n fodlon derbyn unrhyw ymyriadau, a Phlaid Cymru. Mae'n hawdd gwario arian ychwanegol. Efallai y dylech chi ddweud o le yr ydych am ei gymryd.

Byddaf i'n cefnogi'r gyllideb, ond y cwestiwn allweddol yw: beth fydd yn cael ei gyflawni am y gwariant ychwanegol? Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU am ei setliad cyllideb aml-flwyddyn, ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi manteisio ar adolygiad gwariant tair blynedd i roi sicrwydd cyllid i sefydliadau, gan ddarparu dyraniadau dros dro ar gyfer 2023-24 a 2024-25. Bydd pobl sy'n gweithio yn y sector gwirfoddol nad ydyn nhw wedi cael hysbysiad terfynu swydd yn anrheg Nadolig eleni oherwydd nad ydyn nhw'n gwybod a fyddan nhw'n cael eu hariannu i'r flwyddyn ganlynol.

Rwyf i hefyd yn croesawu'r ffaith bod y dyraniad wedi ei ddarparu dros y cyfnod o dair blynedd wedi rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru ddarparu cynnydd sylweddol mewn cyllid refeniw yn 2022-23. Fodd bynnag, mae'r cynnydd yn 2023-24 a 2024-25 yn llawer mwy cymedrol, ac mae rhai sefydliadau'n cael eu cyllidebau wedi eu rhewi mewn termau arian parod ar lefel 2022-23. Rwy'n croesawu gor-ymrwymiad y gwariant cyfalaf, oherwydd dylai osgoi tanwariant cyfalaf wrth i gynlluniau lithro yn ystod y flwyddyn. Mae'n anochel y bydd cynlluniau cyfalaf yn llithro yn ystod y flwyddyn.

Mae'n hawdd gwario arian. Yr her i'r Llywodraeth yw ei wario'n fuddiol. Rwyf wedi fy siomi nad yw Llywodraeth Cymru wedi defnyddio'r pum E Saesneg. Effeithiolrwydd: a oedd y gwariant yn effeithiol yn y flwyddyn flaenorol ac a wnaeth gyflawni'r hyn oedd ei angen? Effeithlonrwydd: a gafodd adnoddau eu defnyddio yn effeithlon y llynedd? Os na, beth fydd yn cael ei wneud i sicrhau defnydd effeithlon o adnoddau eleni? Cydraddoldeb: a yw gwariant y gyllideb yn deg i bob grŵp? Clywais Jayne Bryant yn siarad yn gynharach am blant; rwy'n siŵr bod rhywun yn mynd i sôn am fenywod, ac mae rhywun arall yn mynd i sôn am bobl hŷn yn ddiweddarach yn y ddadl hon. Tegwch: a yw'r gyllideb yn deg i Gymru gyfan, nid am flwyddyn yn unig ond dros sawl blwyddyn? A'r amgylchedd: beth yw effaith ddisgwyliedig y gyllideb ar garbon a bioamrywiaeth?

Er bod Deddf Cenedlaethau'r Dyfodol yn ymdrin â'r un olaf, mae angen mynd i'r afael â'r pedwar cyntaf. Pam mae rhai ardaloedd yn y DU, Gogledd America ac Ewrop yn llwyddiannus yn economaidd, gyda chyflogau uchel, sgiliau uchel a chynhyrchiant uchel? Maen nhw'n darparu'r offeryn economaidd pwysicaf—nid rhoi llwgrwobrwyon i bobl ddod; addysg yw'r offeryn economaidd pwysicaf. Os oes angen i chi ddarparu cymhellion ariannol i gwmnïau ddod ag unedau cangen, nid ydyn nhw eisiau dod. Trwy ddarparu'r capasiti ymchwil mewn prifysgolion, a darparu gweithlu medrus iawn, bydd clystyrau o gwmnïau'n dechrau ffurfio. Yna, bydd yr economi'n tyfu, a bydd cyflogau'n cynyddu.

Hefyd, mae buddsoddi yn y blynyddoedd cynnar ac addysg yn parhau i fod yn un o'r dulliau mwyaf pwerus o fynd i'r afael ag anghydraddoldeb, i ymgorffori camau atal a buddsoddi yn ein cenedlaethau yn y dyfodol, fel nad oes neb yn cael ei adael ar ei ôl. Gyda'r ddarpariaeth gyffredinol o brydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd gwladol, mae'n amlwg y bydd defnyddio prydau ysgol am ddim fel dangosydd cyllid addysgol ychwanegol yn diflannu. Rwy'n credu bod angen i ni wybod beth fydd yn disodli hynny.

Gan droi at effeithlonrwydd, mae angen i'r gwasanaeth iechyd gael ei hebrwng—. Roeddwn i'n mynd i ddweud i mewn i'r unfed ganrif ar hugain, ond yn sicr i mewn i ran olaf yr ugeinfed ganrif. Caiff presgripsiynau eu hargraffu, eu llofnodi, eu darparu â llaw; pam na allwn ni gael e-bresgripsiynau? Pam na ellir eu llenwi ar-lein gyda llofnod ar-lein ac yna eu hanfon at y fferyllydd perthnasol? Efallai y bydd pryderon ynghylch rhai cyffuriau, yn enwedig cyffuriau sy'n seiliedig ar opiwm, ond gellir cynnwys mesurau diogelu ar eu cyfer nhw. Un o'r pethau a synnodd lawer ohonom yn y pwyllgor iechyd—ac rwy'n siŵr y bydd Russell George yn sôn amdano'n ddiweddarach—yw bod peiriannau ffacs nid yn unig yn dal i gael eu defnyddio ond yn dal i gael eu prynu yn y gwasanaeth iechyd.

Beth mae'r byrddau iechyd yn ei wneud i gynyddu effeithlonrwydd ynni? Gan fod byrddau iechyd yn cael arian ychwanegol, sut maen nhw'n mynd i wella cynhyrchiant mewn ysbytai? Mae'n ymddangos bod gennym y syniad hwn eich bod yn rhoi'r arian a bydd popeth yn iawn. Wel, rydych chi'n rhoi'r arian ac nid yw popeth yn iawn, ac mae angen i ni fynd i'r afael â pham nad yw'n iawn, a gwneud yn siŵr ei fod yn iawn yn y dyfodol. Ac mae dweud, 'Mae angen mwy o arian ar gyfer iechyd' neu 'Mae angen mwy o arian arnom ar gyfer rhywbeth arall', mae hynny'n iawn, mae'n hawdd, mae'n wleidyddiaeth dda; mae'n economeg wael. Rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod yr arian yn cael ei wario'n effeithiol ac yn effeithlon, ac rydym yn gwybod nad yw prynu peiriannau ffacs i'w weld ar y rhestr o wariant sy'n effeithiol nac yn effeithlon.

Rwy'n rhagweld, ac rwy'n gobeithio y byddaf i'n anghywir, y bydd y byrddau iechyd yn cael y cynnydd a bydd y gyfran a roddir i ofal iechyd sylfaenol yn gostwng eto, felly bydd canran y gwariant ar iechyd sylfaenol yn gostwng. Mae Llywodraeth Cymru wedi creu sefydliadau mawr fel CNC, Betsi Cadwaladr a gwasanaeth ambiwlans Cymru; ar ba bwynt y mae'r Llywodraeth yn penderfynu nad ydyn nhw'n gweithio a bod angen eu rhannu'n unedau llai? A fydd y gyllideb hon yn caniatáu i hynny ddigwydd?

Yn olaf, mae angen i ni ddatrys problem rheoli gweithredol yn y sector cyhoeddus, er mwyn gwella effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd. Mae angen i ni ganolbwyntio ar ganlyniadau, a llawer llai ar fewnbynnau a faint o arian rydym yn ei wario. Beth ydym ni'n ei gael am ein harian?

17:15

Our health and social care services continue, of course, to be at the forefront of Wales's response to the pandemic. On behalf of the Health and Social Care Committee, I would like to thank everyone in health and social care, including the many volunteers and hundreds of thousands of unpaid carers across Wales. We owe them, I think, a debt of gratitude.

The health and social care sector is also working hard to recover and maintain the crucial non-COVID services on which people rely. They're also looking, of course, to the future, towards a post-pandemic reset, which offers a chance to build a more resilient system and help people in Wales live longer and healthier lives. Without a stable and robust and effective social care sector, we can't be confident of course that people will receive the care and support that they need, and risk seeing the impact on health services even worsen.

So, already, too many people are having to spend too long in hospital because suitable care packages can't be provided. Others are being discharged without adequate care packages. Unless these issues are resolved, the funding allocated to health services may continue to increase year on year without delivering more integrated services or improving outcomes. So, in that context, the Health and Social Care Committee welcome the increase in funding for social care. However, we are not yet assured that the allocations in the draft budget will be enough to respond to the immediate pressures or provide longer term stability. Most urgently, further clarity, I think, is needed from the Welsh Government on what is going to be in the immediate term to address the workforce and other pressures facing social care providers and what contingency plans are in place to ensure that people continue to receive the care and support that they need, if pressures facing the sector worsen.

There are also significant pressures on, of course, our health services, and committee members  and I are deeply concerned that the equivalent of one in five people in Wales are on waiting lists, many of which are waiting for long and uncertain periods of time, in pain, discomfort, distress and also in many cases facing financial hardship in that time as well. So, these are issues that we will be discussing with the Minister later this week as part of our inquiry into the impact of waiting time backlogs.

We are pleased to see the investment in the recovery of NHS services; however, we would welcome more detail from the Government on how the Government will assess how the funding for the NHS's recovery plan will transpire, which is of course due to be published in April. In that case, we're obviously very keen to see the new ways of working, new models of service delivery and achieving outcomes and experiences for people who need health and care services. I think meaningful and sustained transformation is absolutely necessary, and I align my own views with the views of Mike Hedges in regard to e-prescribing. I wasn't going to mention this, but, yes, of course, Mike is right: we heard just two weeks ago that the NHS is not only still using fax machines, they're still actually buying fax machines. So, we want to see the Welsh Government continue its use in regard of its budget in terms of driving transformation and increased resilience within the Welsh NHS.

The National Health Service Finance (Wales) Act 2014 gave health boards a statutory duty to break even over a three-year rolling period, so it is disappointing that two health boards are still consistently failing to operate within their budgets and a third is only breaking even as a result of the millions of pounds of additional support each year. So, we agree with the Minister for Health and Social Services that this isn't a sustainable system, and it isn't fair on health boards that are doing the right thing and keeping within their budgets.

The new health and social care regional integration fund and the new capital fund for social care are central pillars of the Welsh Government's transformation agenda. However, we do note that previous transformation funds were criticised by Audit Wales in 2019 on the basis of little evidence of successful projects being mainstreamed and funded as part of public bodies' core service delivery.

And of course, it isn't just about transforming our health and social care services—it's not enough to just do that—we also need to transform how we think about health and how we make sure that they're included and everyone's involved in that. We know there's a high level of chronic disease across Wales; it's too high and there are too many issues of unhealthy lifestyles, and it's all too very common. So, helping everyone in our communities—

Mae ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn parhau, wrth gwrs, i fod ar flaen ymateb Cymru i'r pandemig. Ar ran y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, hoffwn i ddiolch i bawb ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys y gwirfoddolwyr niferus a channoedd o filoedd o ofalwyr di-dâl ledled Cymru. Dylem fod yn ddiolchgar iawn iddyn nhw.

Mae'r sector iechyd a gofal cymdeithasol hefyd yn gweithio'n galed i adfer a chynnal y gwasanaethau hanfodol nad ydyn nhw'n ymwneud â COVID y mae pobl yn dibynnu arnyn nhw. Maen nhw hefyd yn edrych, wrth gwrs, at y dyfodol, tuag at ailosod ar ôl y pandemig, sy'n cynnig cyfle i ddatblygu system fwy cydnerth a helpu pobl yng Nghymru i fyw bywyd hirach ac iachach. Heb sector gofal cymdeithasol sefydlog a chadarn ac effeithiol, ni allwn ni fod yn ffyddiog wrth gwrs y bydd pobl yn cael y gofal a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw, ac mae perygl y byddwn ni'n gweld yr effaith ar wasanaethau iechyd yn gwaethygu, hyd yn oed.

Felly, yn barod, mae gormod o bobl yn gorfod treulio gormod o amser yn yr ysbyty oherwydd nid oes modd darparu pecynnau gofal addas. Mae eraill yn cael eu rhyddhau heb becynnau gofal digonol. Oni bai fod y materion hyn yn cael eu datrys, gall yr arian sy'n cael ei ddyrannu i wasanaethau iechyd barhau i gynyddu o flwyddyn i flwyddyn heb ddarparu gwasanaethau mwy integredig na gwella canlyniadau. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, mae'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn croesawu'r cynnydd yn y cyllid ar gyfer gofal cymdeithasol. Fodd bynnag, nid ydym ni wedi ein sicrhau eto y bydd y dyraniadau yn y gyllideb ddrafft yn ddigon i ymateb i'r pwysau uniongyrchol nac i ddarparu sefydlogrwydd tymor hwy. Yn fater o'r brys mwyaf, mae angen rhagor o eglurder, rwy'n credu, gan Lywodraeth Cymru ynghylch yr hyn a fydd yn y tymor presennol i ymdrin â'r gweithlu a phwysau eraill sy'n wynebu darparwyr gofal cymdeithasol a pha gynlluniau wrth gefn sydd ar waith i sicrhau bod pobl yn parhau i dderbyn y gofal a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw, os bydd y pwysau sy'n wynebu'r sector yn gwaethygu.

Mae pwysau sylweddol hefyd ar ein gwasanaethau iechyd, wrth gwrs, ac mae aelodau'r pwyllgor a minnau'n pryderu'n fawr fod yr hyn sy'n cyfateb i un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restrau aros, y mae llawer ohonyn nhw'n aros am gyfnodau hir ac ansicr, mewn poen, anghysur, trallod a hefyd mewn llawer o achosion yn wynebu caledi ariannol yn y cyfnod hwnnw hefyd. Felly, mae'r rhain yn faterion y byddwn ni'n eu trafod gyda'r Gweinidog yn ddiweddarach yr wythnos hon fel rhan o'n hymchwiliad i effaith ôl-groniadau amseroedd aros.

Rydym ni'n falch o weld y buddsoddiad yn y broses o adfer gwasanaethau'r GIG; fodd bynnag, byddem ni'n croesawu mwy o fanylion gan y Llywodraeth ynghylch sut y bydd y Llywodraeth yn asesu sut y bydd y cyllid ar gyfer cynllun adfer y GIG yn digwydd, sydd, wrth gwrs, i'w gyhoeddi ym mis Ebrill. Felly rydym ni'n amlwg yn awyddus iawn i weld y ffyrdd newydd o weithio, modelau newydd o ddarparu gwasanaethau a chyflawni canlyniadau a phrofiadau i bobl y mae angen gwasanaethau iechyd a gofal arnyn nhw. Rwy'n credu bod trawsnewid ystyrlon a pharhaus yn gwbl angenrheidiol, ac mae fy marn i yn gydnaws â barn Mike Hedges o ran e-bresgripsiynu. Nid oeddwn i'n mynd i sôn am hyn, ond, ydy, wrth gwrs, mae Mike yn gywir: gwnaethom ni glywed bythefnos yn ôl fod y GIG nid yn unig yn dal i ddefnyddio peiriannau ffacs, ond eu bod dal yn prynu peiriannau ffacs. Felly, rydym ni eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn parhau i'w defnyddio o ran ei chyllideb ynghylch sbarduno trawsnewid a mwy o gydnerthedd o fewn GIG Cymru.

Rhoddodd Deddf Cyllid y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2014 ddyletswydd statudol i fyrddau iechyd adennill eu costau dros gyfnod treigl o dair blynedd, felly mae'n siomedig bod dau fwrdd iechyd yn dal i fethu'n gyson â gweithredu o fewn eu cyllidebau a thraean dim ond yn adennill eu costau o ganlyniad i'r miliynau o bunnoedd o gymorth ychwanegol bob blwyddyn. Felly, rydym ni'n cytuno â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol nad yw hon yn system gynaliadwy, ac nid yw'n deg ar fyrddau iechyd sy'n gwneud y peth iawn ac yn cadw o fewn eu cyllidebau.

Mae'r gronfa integreiddio rhanbarthol iechyd a gofal cymdeithasol newydd a'r gronfa gyfalaf newydd ar gyfer gofal cymdeithasol yn seiliau canolog agenda trawsnewid Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, rydym ni'n nodi bod cronfeydd trawsnewid blaenorol wedi'u beirniadu gan Archwilio Cymru yn 2019 ar sail nad oedd fawr o dystiolaeth bod prosiectau llwyddiannus yn cael eu prif ffrydio a'u hariannu fel rhan o'r broses o ddarparu gwasanaethau craidd cyrff cyhoeddus.

Ac wrth gwrs, nid yw'n ymwneud â thrawsnewid ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn unig—nid yw'n ddigon gwneud hynny'n unig—mae angen i ni hefyd drawsnewid sut yr ydym ni'n meddwl am iechyd a sut yr ydym ni'n sicrhau eu bod yn cael eu cynnwys a bod pawb yn ymwneud â hynny. Rydym ni'n gwybod bod lefel uchel o glefydau cronig ledled Cymru; mae'n rhy uchel ac mae gormod o faterion yn ymwneud â ffyrdd o fyw nad ydyn nhw'n iach, ac mae hyn oll yn rhy gyffredin o lawer. Felly, mae helpu pawb yn ein cymunedau—

17:20

—to lead healthier lives will need cross-Government action to tackle the root causes. That includes housing, poverty and access to affordable and healthier food.

And in finishing, Deputy Presiding Officer, we need of course to tackle the many health inequalities, and we need greater clarity about how funding in the budget will be targeted to ensure that spending achieves the desired outcomes, with people in Wales leading longer and healthier lives. Diolch, Dirprwy Lywydd.

—i fyw bywyd iachach bydd angen gweithredu ar draws y Llywodraeth er mwyn ymdrin â'r achosion sylfaenol. Mae hynny'n cynnwys tai, tlodi a chyfle i fanteisio ar fwyd fforddiadwy ac iachach.

Ac wrth orffen, Dirprwy Lywydd, mae angen i ni, wrth gwrs, ymdrin â'r anghydraddoldebau iechyd niferus, ac mae angen mwy o eglurder arnom ni ynghylch sut y caiff cyllid yn y gyllideb ei dargedu i sicrhau bod gwariant yn cyflawni'r canlyniadau a ddymunir, gyda phobl yng Nghymru yn byw bywyd hirach ac iachach. Diolch, Dirprwy Lywydd.

I'll be speaking in my capacity as Chair of the Local Government and Housing Committee, and I'd like to thank the Welsh Local Government Association, the Minister for Finance and Local Government and the Minister for Climate Change for attending the committee's evidence sessions.

Our committee welcomes the local government settlement. We heard from the sector that it is generous and it will enable local authorities to undertake longer term planning rather than simply reacting to immediate pressures. But we are concerned at the reduction in capital funding for local government, which is part of a wider reduction in capital spend across the budget. We've therefore recommended that Welsh Government and the WLGA work together to explore alternative ways of supporting larger capital budgets for local government, including the role of supported borrowing.

We're also concerned by the continuing difficulties faced by local government in recruiting and retaining staff across all service areas, but particularly in social care. The Minister referred to an additional £60 million direct funding for reforming the care sector; however, we would like to know how the Welsh Government will ensure that this funding will achieve its aims. We've recommended that Welsh Government, before publishing the final budget, provides further information as to how this additional money will contribute to the long-term sustainability of the sector.

In terms of housing, we welcome the commitment to reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. However, we are concerned that there is currently an unprecedented number of people in temporary accommodation. The latest data for October 2021 shows that there were over 7,000 people in emergency temporary accommodation and 1,728 were dependent children under the age of 16. People need to be moved into long-term permanent accommodation if homelessness is to be rare, brief and unrepeated, as Welsh Government aspires to in its strategy. We're concerned that local authorities may face financial challenges if the number of people in temporary accommodation continues to increase. We therefore recommend that the Welsh Government closely monitors the pressures on emergency temporary accommodation, so that local authorities have the necessary resources to ensure that no-one is left without accommodation.

And, as the pandemic comes to an end, local authorities will not be able to help people with no recourse to public funds. The introduction of public health legislation to extend help and support to people in this position has provided a lifeline to many during the pandemic. So, it's very concerning that some people may fall through the gaps and not be eligible for support once the public health emergency is over. We therefore recommend that Welsh Government works with the UK Government to ensure that it's still able to extend housing-related help and support to people with no recourse to public funds.

There is a concern that Welsh Government will have problems with material price inflation, supply chain disruption and a shortage of skilled labour in trying to build new, low-carbon social homes for rent. We're worried about the impact this will have on the target of 20,000 affordable homes, especially as we heard that this figure may not be sufficient to address problems with housing supplies in Wales. And on the subject of low-carbon homes, we're also concerned as to whether the budget allocation for decarbonisation is sufficient to enable local authorities and registered social landlords to decarbonise their stock. Given that the Welsh Government has declared a climate emergency, this is something that should be prioritised, and we've asked the Minister to provide detail on how the budget allocation is sufficient to progress retrofitting work at the level and pace required.

Finally, we welcome the additional revenue in the draft budget to support fire safety surveys and the creation of building remediation passports for all mid and high-rise buildings across Wales. We appreciate that the Welsh Government's priority is to determine what's wrong with these buildings. However, providing leaseholders and tenants with solutions, as well as information about the safety of their buildings, must be a priority. This is a very worrying time for those affected. Leaseholders and tenants need to be provided with answers about how the funding will be used as soon as possible, so that they at least have some clarity and certainty at this difficult time. We've recommended that Welsh Government should ensure that leaseholders will not have to cover the cost of remediation, and that work to improve the safety of these buildings should be progressed urgently. Diolch yn fawr.

Byddaf i'n siarad yn rhinwedd fy swydd yn Gadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, a hoffwn i ddiolch i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd am fynychu sesiynau tystiolaeth y pwyllgor.

Mae ein pwyllgor yn croesawu'r setliad llywodraeth leol. Gwnaethom ni glywed gan y sector ei fod yn hael a bydd yn galluogi awdurdodau lleol i ymgymryd â chynllunio tymor hwy yn hytrach nag ymateb i bwysau uniongyrchol yn unig. Ond rydym ni'n pryderu am y gostyngiad mewn cyllid cyfalaf ar gyfer llywodraeth leol, sy'n rhan o ostyngiad ehangach mewn gwariant cyfalaf ar draws y gyllideb. Felly, rydym ni wedi argymell bod Llywodraeth Cymru a CLlLC yn cydweithio i archwilio ffyrdd eraill o gefnogi cyllidebau cyfalaf mwy ar gyfer llywodraeth leol, gan gynnwys y swyddogaeth o fenthyca â chymorth.

Rydym ni hefyd yn pryderu ynghylch yr anawsterau parhaus y mae llywodraeth leol yn eu hwynebu o ran recriwtio a chadw staff ar draws pob maes gwasanaeth, ond yn enwedig ym maes gofal cymdeithasol. Cyfeiriodd y Gweinidog at £60 miliwn o gyllid uniongyrchol ychwanegol ar gyfer diwygio'r sector gofal; fodd bynnag, hoffem ni wybod sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd yr arian hwn yn cyflawni ei nodau. Rydym ni wedi argymell bod Llywodraeth Cymru, cyn cyhoeddi'r gyllideb derfynol, yn rhoi rhagor o wybodaeth ynghylch sut y bydd yr arian ychwanegol hwn yn cyfrannu at gynaliadwyedd hirdymor y sector.

O ran tai, rydym ni'n croesawu'r ymrwymiad i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd i ganolbwyntio ar atal ac ailgartrefu'n gyflym. Fodd bynnag, rydym ni'n pryderu bod nifer digynsail o bobl mewn llety dros dro ar hyn o bryd. Mae'r data diweddaraf ar gyfer mis Hydref 2021 yn dangos bod dros 7,000 o bobl mewn llety dros dro brys a bod 1,728 yn blant dibynnol dan 16 oed. Mae angen symud pobl i lety parhaol hirdymor os yw digartrefedd i fod yn rhywbeth prin, tymor byr ac nad yw'n cael ei ailadrodd, megis nod Llywodraeth Cymru yn ei strategaeth. Rydym ni'n pryderu y gallai awdurdodau lleol wynebu heriau ariannol os bydd nifer y bobl mewn llety dros dro yn parhau i gynyddu. Felly, rydym ni'n argymell bod Llywodraeth Cymru yn monitro'n agos y pwysau ar lety brys dros dro, fel bod gan awdurdodau lleol yr adnoddau angenrheidiol i sicrhau nad oes neb yn cael ei adael heb lety.

Ac, wrth i'r pandemig ddod i ben, ni fydd awdurdodau lleol yn gallu helpu pobl heb droi at arian cyhoeddus. Mae cyflwyno deddfwriaeth iechyd y cyhoedd i ymestyn cymorth a chefnogaeth i bobl yn y sefyllfa hon wedi rhoi achubiaeth i lawer yn ystod y pandemig. Felly, mae'n peri pryder mawr y gallai rhai pobl ddisgyn drwy'r bylchau a pheidio â bod yn gymwys i gael cymorth unwaith y bydd argyfwng iechyd y cyhoedd ar ben. Felly, rydym ni'n argymell bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau ei bod yn dal i allu ymestyn cymorth a chefnogaeth sy'n gysylltiedig â thai i bobl nad ydyn nhw'n gallu cael arian cyhoeddus.

Mae pryder y bydd Llywodraeth Cymru yn cael problemau gyda chwyddiant prisiau defnyddiau, tarfu ar y gadwyn gyflenwi a phrinder llafur medrus wrth geisio adeiladu cartrefi cymdeithasol newydd, carbon isel i'w rhentu. Rydym ni'n poeni am yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar y targed o 20,000 o dai fforddiadwy, yn enwedig gan ein bod ni wedi clywed efallai na fydd y ffigur hwn yn ddigonol i ymdrin â phroblemau gyda chyflenwadau tai yng Nghymru. Ac o ran cartrefi carbon isel, rydym ni hefyd yn pryderu a yw'r dyraniad cyllideb ar gyfer datgarboneiddio yn ddigonol i alluogi awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i ddatgarboneiddio eu stoc. Gan fod Llywodraeth Cymru wedi datgan argyfwng hinsawdd, mae hyn yn rhywbeth y dylai gael ei flaenoriaethu, ac rydym ni wedi gofyn i'r Gweinidog roi manylion ynghylch sut y mae dyraniad y gyllideb yn ddigonol i ddatblygu gwaith ôl-osod ar y lefel a'r cyflymder sydd ei angen.

Yn olaf, rydym ni'n croesawu'r refeniw ychwanegol yn y gyllideb ddrafft i gefnogi arolygon diogelwch tân a chreu pasbortau cyweirio adeiladau ar gyfer pob adeilad uchel ledled Cymru. Rydym ni'n sylweddoli mai blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw penderfynu beth sydd o'i le ar yr adeiladau hyn. Fodd bynnag, mae'n rhaid bod rhoi atebion i lesddeiliaid a thenantiaid, yn ogystal â gwybodaeth am ddiogelwch eu hadeiladau, yn flaenoriaeth. Mae hwn yn gyfnod pryderus iawn i'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw. Mae angen rhoi atebion i lesddeiliaid a thenantiaid ynghylch sut y caiff yr arian ei ddefnyddio cyn gynted â phosibl, fel bod ganddyn nhw o leiaf rywfaint o eglurder a sicrwydd ar yr adeg anodd hon. Rydym ni wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau na fydd yn rhaid i lesddeiliaid dalu am gostau cywiro, ac y dylai'r gwaith o wella diogelwch yr adeiladau hyn fwrw ymlaen ar frys. Diolch yn fawr.

17:25

A gaf i, yn gyntaf, ddiolch i'r Gweinidog cyllid a'r Llywodraeth am ddod â'r ddadl yma gerbron y Senedd? Mi fyddaf i'n cyfrannu i'r ddadl yma ar ran y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon, a Chysylltiadau Rhyngwladol. O ystyried maint helaeth cylch gorchwyl y pwyllgor, mi wnaf i ffocysu ar y prif bwyntiau rydym wedi eu nodi yn dilyn ein gwaith craffu. 

Ers sefydlu'r pwyllgor ym mis Mehefin y llynedd, mae cylch gorchwyl y pwyllgor wedi ei ymestyn i gynnwys cysylltiadau rhyngwladol. Ac er bach yw maint y cyllid sydd wedi ei neilltuo ar gyfer y gwaith hwn, tua £8 miliwn i gyd, mae'n hynod bwysig. Yn sgil Brexit, mae rôl Cymru ar y llwyfan rhyngwladol nawr yn bwysicach nag erioed o'r blaen. Yn anffodus, roedden ni fel pwyllgor yn siomedig â lefel y wybodaeth a oedd wedi'i rhannu gyda ni ar y pwnc hwn. Rwy'n cyfeirio'n benodol at brinder y naratif yn nogfen y gyllideb ddrafft a hefyd y wybodaeth a rannwyd gyda'r pwyllgor fel tystiolaeth ysgrifenedig. Mi wnaeth hyn ein gwaith craffu ni gymaint yn anoddach. Mae tryloywder yn eithriadol o bwysig i'n gwaith craffu ni, felly rydym yn erfyn ar y Llywodraeth i nodi hyn ac i sicrhau ei bod yn fwy agored ac yn darparu mwy o wybodaeth y flwyddyn nesaf.

I droi at chwaraeon, yn ei thystiolaeth ysgrifenedig i'r pwyllgor, dywedodd y Llywodraeth:

'Gall chwaraeon fod yn offeryn iechyd ataliol mwyaf effeithiol y wlad ond mae angen mwy o flaenoriaethu traws-sector i greu'r newidiadau cynaliadwy hirdymor mewn cyfranogiad.'

Er gwaethaf y neges yma, dyw e ddim yn amlwg yn y setliad ariannol ar gyfer chwaraeon. Cynnydd pitw o 1 y cant mewn cyllid refeniw a gostyngiad o 7 y cant yn y gyllideb gyfalaf sydd ar gyfer chwaraeon. 'Nid wy'n gofyn bywyd moethus, aur y byd na'i berlau mân' medd un o emynau enwocaf ein cenedl. Nid ydym ni yn gofyn am holl adnoddau na chyllid y Llywodraeth, ond beth hoffem wybod yw pa weithred sydd yn cynnal y fath ddatganiad. Os oes yna wariant arall mewn adrannau eraill, er enghraifft, yna mae'n bwysig bod y Llywodraeth yn sôn amdano er mwyn cyfiawnhau y naratif pwysig yma wrth inni adfer iechyd ein cenedl, ac, rŷn ni i gyd yn gobeithio, wrth ddod mas o'r pandemig.

Nesaf, hoffwn i sôn am bryder ynghylch toriadau i gyllidebau cyfalaf y llyfrgell a'r amgueddfa genedlaethol. Bydd cyllid cyfalaf ar gyfer y sefydliadau hyn yn gostwng 32 a 33 y cant yn y flwyddyn ariannol nesaf. Fel yr amlinellwyd yn adolygiad wedi'i deilwra y llyfrgell genedlaethol, rhagwelir y bydd angen hyd at £26 miliwn mewn cyllid cyfalaf i wneud gwaith cynnal a chadw a gwelliannau angenrheidiol i'r llyfrgell. Mae'r ddau sefydliad hyn yn drysorau mawr i'n cenedl. Rydym ni fel pwyllgor yn bryderus yr hiraf y bydd yn ei gymryd i gwblhau gwaith cyfalaf, yr hiraf y gallai rhai o gasgliadau pwysicaf y genedl fod dan fygythiad. Felly, 'cadarna'r mur po arwa'r garreg' yw ein neges i'r Llywodraeth. Rydym yn erfyn arnoch i amlinellu sut y byddwch yn darparu'r adnodd angenrheidiol i'r ddau sefydliad i sicrhau eu bod yn medru parhau i warchod trysorau'r genedl.

I orffen, Ddirprwy Lywydd, o ran yr iaith Gymraeg, rydym ni fel pwyllgor yn croesawu'n fawr y cyllid ychwanegol ar gyfer y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Fodd bynnag, rydym o'r farn mai’r ffordd orau o sicrhau bod plant yn cydio yn yr iaith yn llawn, ac felly yn gadael yr ysgol yn rhugl yn y Gymraeg, yw eu bod yn cael eu trochi yn yr iaith o oedran cynnar iawn. Mae hyn yn golygu buddsoddiad sylweddol yn narpariaeth y blynyddoedd cynnar a throsglwyddiad iaith. I'r perwyl hwn, fe fydd hi'n bwysig i'r Llywodraeth esbonio goblygiadau o ran adnoddau er mwyn cyrraedd y targed o agor 60 o gylchoedd meithrin ychwanegol yn ystod tymor y Senedd hon. A chawn weld, wedi cyhoeddi canlyniadau'r cyfrifiad diweddar, faint o waith fydd i'w wneud eto er mwyn cyrraedd targed 2050. Diolch yn fawr iawn.

May I, first of all, thank the Minister for finance and the Government for bringing this debate before the Senedd? I will be contributing to this debate on behalf of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee. Considering the committee's wide remit, I will focus on the main points that we have noted following our scrutiny of the budget.

Since the committee was established in June of last year, the committee's remit has been extended to include international relations. And although the funding allocated to this work stream is relatively small, at around £8 million in total, it is important work. Following Brexit, Wales's role on the international stage is more important now than ever before. Unfortunately, we as a committee were disappointed with the level of information shared with us on this subject. I refer specifically to the lack of narrative in the budget document and with regard to the information shared with the committee as written evidence. This made our scrutiny work that much more difficult. Transparency is exceptionally important for our scrutiny as Members, and therefore we urge the Government to note this and to ensure that it is more open and provides much more information next year.

Turning to sport, in its written evidence to the committee, the Government said:

'Sport can be the nation's most effective preventative health tool but greater cross-sector prioritisation is needed to create the long-term sustainable shifts in participation.'

Despite this convincing message, it isn't obvious in the financial settlement for sport. A pitiful increase of 1 per cent in revenue funding and a decrease of 7 per cent in capital budgets is the allocation for sport. 'Nid wy’n gofyn bywyd moethus'—'I don’t ask for a life of luxury, gold and pearls', so says one of our nation's most famous hymns. We're not asking for all of the Government's resources and funding, but what we would like to know is what actions justify the aforementioned statement. If there is expenditure in other departments, for example, then it is important that the Government says so to justify this important narrative as we restore our nation's health following the pandemic, hopefully.

Next, I'd like to refer to concerns regarding cuts to the capital budgets of the national library and national museum. Capital funding for these institutions will fall by 32 and 33 per cent respectively in the next financial year. As outlined in the tailored review of the national library, it is estimated that up to £26 million in capital funding will be required to undertake maintenance and essential improvements to the library. These institutions are two of our nation's great treasures. We as a committee are concerned that the longer it takes to complete capital works, the longer some of our nation's most important collections will be at risk. So, 'the rougher the stone, the stronger the wall' is our message to the Government. We urge you to outline how you will provide the necessary resources to the two organisations to ensure that they can continue to safeguard our nation's treasures.

To conclude, Dirprwy Lywydd, in terms of the Welsh language, we very much welcome, as a committee, the additional funding for the Coleg Cymraeg Cenedlaethol. However, we are of the view that the best way to ensure that children truly pick up the language, thereby leaving school fluent in Welsh, is through being immersed in the language from a very early age. This means significant investment in early years provision and language transmission. To this end, it is important that the Government explains the implications in terms of resources to reach the target of opening 60 additional cylchoedd meithrin during this Senedd term. We shall see, after the results of the recent census are published, how much work remains to do to reach the 2050 target. Thank you very much.

17:30

I'm grateful to the Minister for introducing this debate this afternoon. In many ways, this is an excellent budget in very difficult circumstances. We will welcome the investment in NHS recovery, the support for vulnerable people, the young person's guarantee, the real living wage for social care workers, the basic income pilot, meeting our obligations in responding to climate change. All these different issues and much more are the hallmark of a progressive Government.

But let me say this: we've listened to a debate and participated in a debate this afternoon that hasn't been a debate about a budget, it's been a debate about expenditure—half a budget debate. Because I haven't heard a speech, with the exception of possibly Mike Hedges, that hasn't sought to address the issues of income as well as expenditure. Every opposition Member will, in their speeches, spend every pound twice. That is not a good way of conducting business in this place. I would invite the Minister, at the conclusion of this debate this afternoon, to bring forward another statement on tax policy and income derived from taxation, because we need to be debating income as well as expenditure. That is the hallmark of a Parliament that understands its role.

Also, we need to discuss the size and the shape of the Welsh Government. We make great demands on the Welsh Government, and so we should. Our expectations of the Welsh Government need to be high, must be demanding. But the reality is that I'm not convinced we've got a Government that is of the right shape or size to deliver on the commitments it makes and the expectations that we all have on it.

Ten years of austerity has broken the model of many of our public services, but it has also had a deep, corrosive impact on the whole of our public sector and how we can work together and deliver on the future. And Brexit is a bigger challenge for the Welsh Government than perhaps it was for the United Kingdom Government. For the first time, the Welsh Government now has to not just deliver policy but to develop policy as well. Do we have the people who are able to do that? Do we have the people who are able to write the laws that will deliver on the ambitions that we have and the responsibilities we have gained? I'm not convinced that the answer to that question is 'yes'. We've heard Ministers come into this Chamber to tell us that they can't bring forward legislation because they don't have the resources available to them. That is an indication of a Government that doesn't have the resources available to it to deliver on its responsibilities.

In terms of where we are now, we need to look at some of these things and we need to look hard at how we replace the lost EU funding. I'm old enough to remember in the last Senedd Simon Hart coming to the external affairs committee, chaired by the Deputy Presiding Officer, and giving an absolutely clear and firm unequivocal commitment that not a penny would be lost from EU funding—£375 million would be delivered. He was either deliberately not telling the truth or he's incompetent. He's unable to stand up for Wales in the United Kingdom Government. I tend to think, frankly, that he's more incompetent than dishonest. I tend to think that the UK Government, as was said earlier, think that they can get away with short-changing Wales in a way they can't get away with short-changing Scotland, and they are doing so. The continuing issue over rail underinvestment is something that's going to drag us back time and time and time again.

So, what do we do about it? Well, some of us make speeches about it, and so we should. But we also need to look at how do we replace that funding. Hundreds of millions of pounds every year has been taken from Wales as a direct consequence of the failures of Brexit and of the consequence of lies, frankly, that were told by people promoting it. That is a fact that you can't escape from. So, we need to look at how we replace it. We need to look at how we replace that funding, and I think we do need to debate and discuss that.

I would like to ask the Minister for a confirmation, in her summing up today, that the Tech Valleys programme in my constituency—. The Welsh Labour manifesto commitment was to deliver the £100 million programme in my constituency, and I want her to confirm this afternoon that this programme will be delivered in full, in Blaenau Gwent, as we've heard from Ministers before.

And finally, Mike Hedges quite often makes the most interesting contributions during the afternoons when we have these debates, and he did so again today. Because rather than just simply coming here with a shopping list, what he did was to ask how are we going to deliver what we've promised, what are we going to actually do. I think he's absolutely right, and I'll say it again, that we need to have far clearer objectives and timelines and deadlines and expectations given to us from Government. It isn't enough simply to say, 'We've got a problem, here's £10 million; we've got a bigger problem, here's £20 million; we've got a much bigger problem'—

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma. Mewn sawl ffordd, mae hon yn gyllideb ragorol mewn amgylchiadau anodd iawn. Byddwn i'n croesawu'r buddsoddiad yn adferiad y GIG, y gefnogaeth i bobl sy'n agored i niwed, y warant i bobl ifanc, y cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol, y peilot incwm sylfaenol, cyflawni ein rhwymedigaethau wrth ymateb i newid hinsawdd. Mae'r holl faterion gwahanol hyn a llawer mwy yn ddilysnod Llywodraeth flaengar.

Ond gadewch i mi ddweud hyn: yr ydym ni wedi gwrando ar ddadl ac wedi cymryd rhan mewn dadl y prynhawn yma nad yw hi wedi bod yn ddadl am gyllideb, mae hi wedi bod yn ddadl am wariant—hanner dadl ar y gyllideb. Gan nad wyf i wedi clywed araith, ac eithrio Mike Hedges o bosibl, nad yw wedi ceisio ymdrin â materion incwm yn ogystal â gwariant. Bydd pob Aelod o'r wrthblaid, yn eu hareithiau, yn gwario pob punt ddwywaith. Nid yw hynny'n ffordd dda o gynnal busnes yn y lle hwn. Byddwn i'n gwahodd y Gweinidog, ar ddiwedd y ddadl hon y prynhawn yma, i gyflwyno datganiad arall ar bolisi treth ac incwm sy'n deillio o drethiant, oherwydd mae angen i ni fod yn trafod incwm yn ogystal â gwariant. Dyna ddilysnod Senedd sy'n deall ei swyddogaeth.

Hefyd, mae angen i ni drafod maint a ffurf Llywodraeth Cymru. Rydym ni'n gwneud galwadau mawr ar Lywodraeth Cymru, ac felly y dylem ni. Rhaid i'n disgwyliadau o ran Llywodraeth Cymru fod yn uchel, rhaid iddyn nhw fod yn heriol. Ond y gwirionedd yw nad wyf i'n argyhoeddedig bod gennym ni Lywodraeth sydd â'r ffurf neu'r maint cywir i gyflawni'r ymrwymiadau y mae'n eu gwneud a'r disgwyliadau sydd gennym ni i gyd ohoni.

Mae deng mlynedd o gyni wedi dryllio model llawer o'n gwasanaethau cyhoeddus, ond mae hefyd wedi cael effaith ddofn, ddifäol ar ein sector cyhoeddus cyfan a sut y gallwn ni gydweithio a chyflawni ar gyfer y dyfodol. Ac mae Brexit yn her fwy i Lywodraeth Cymru nag efallai i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Am y tro cyntaf, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru nid yn unig gyflawni polisi ond datblygu polisi hefyd. A oes gennym ni'r bobl sy'n gallu gwneud hynny? A oes gennym ni'r bobl sy'n gallu ysgrifennu'r cyfreithiau a fydd yn cyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ni a'r cyfrifoldebau yr ydym ni wedi'u hennill? Nid wyf i wedi fy argyhoeddi mai 'oes' yw'r ateb i'r cwestiwn hwnnw. Rydym ni wedi clywed Gweinidogion yn dod i mewn i'r Siambr hon i ddweud wrthym ni na allan nhw gyflwyno deddfwriaeth am nad oes ganddyn nhw'r adnoddau ar gael. Mae hynny'n arwydd o Lywodraeth nad oes ganddi'r adnoddau sydd ar gael iddi i gyflawni ei chyfrifoldebau.

O ran lle yr ydym ni nawr, mae angen i ni ystyried rhai o'r pethau hyn ac mae angen i ni edrych yn galed ar sut yr ydym ni'n cael rhywbeth yn lle cyllid coll yr UE. Rwy'n ddigon hen i gofio yn y Senedd ddiwethaf Simon Hart yn dod i'r pwyllgor materion allanol, wedi'i gadeirio gan y Dirprwy Lywydd, ac yn rhoi ymrwymiad cwbl glir a diamwys pendant na fyddai ceiniog yn cael ei cholli o gyllid yr UE—byddai £375 miliwn yn cael ei ddarparu. Roedd ef naill ai'n fwriadol ddim yn dweud y gwir neu mae e'n ddi-glem. Nid yw'n gallu sefyll dros Gymru yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Rwy'n dueddol o feddwl, a dweud y gwir, ei fod yn fwy di-glem nag anonest. Rwy'n dueddol o feddwl bod Llywodraeth y DU, fel y cafodd ei ddweud yn gynharach, yn credu y gallan nhw lwyddo i gadw Cymru'n brin o arian mewn ffordd na allan nhw ei gwneud gyda'r Alban ac maen nhw'n gwneud hynny. Mae'r mater sy'n parhau ynghylch tanfuddsoddi ar y rheilffyrdd yn rhywbeth sy'n mynd i'n llusgo ni nôl dro ar ôl tro.

Felly, beth ydym ni'n ei wneud ynghylch y peth? Wel, mae rhai ohonom ni'n gwneud areithiau yn ei gylch, ac felly y dylem ni. Ond mae angen i ni hefyd ystyried sut yr ydym ni'n cael rhywbeth yn lle'r cyllid hwnnw. Mae cannoedd o filiynau o bunnau bob blwyddyn wedi'u cymryd o Gymru o ganlyniad uniongyrchol i fethiannau Brexit ac o ganlyniad i gelwyddau, a dweud y gwir, a gafodd eu dweud gan bobl a oedd yn ei hyrwyddo. Mae honno'n ffaith na allwch chi ddianc rhagddi. Felly, mae angen i ni ystyried sut yr ydym ni'n cael rhywbeth yn ei le. Mae angen i ni ystyried sut yr ydym ni'n cael rhywbeth yn lle'r cyllid hwnnw, ac rwy'n credu bod angen i ni drafod a dadlau hynny.

Hoffwn i ofyn i'r Gweinidog am gadarnhad, wrth iddi grynhoi heddiw, fod rhaglen y Cymoedd Technoleg yn fy etholaeth i—. Ymrwymiad maniffesto Llafur Cymru oedd cyflawni'r rhaglen £100 miliwn yn fy etholaeth i, ac rwyf eisiau iddi gadarnhau y prynhawn yma y bydd y rhaglen hon yn cael ei chyflwyno'n llawn, ym Mlaenau Gwent, fel y gwnaethom ni glywed gan Weinidogion o'r blaen.

Ac yn olaf, mae Mike Hedges yn aml yn gwneud y cyfraniadau mwyaf diddorol yn ystod y prynhawniau pan yr ydym ni'n cael y dadleuon hyn, a gwnaeth ef hynny eto heddiw. Oherwydd, yn hytrach na dim ond dod yma gyda rhestr siopa, yr hyn a wnaeth ef oedd gofyn sut yr ydym ni'n mynd i gyflawni'r hyn yr ydym ni wedi'i addo, beth yr ydym ni'n mynd i'w wneud mewn gwirionedd. Rwy'n credu ei fod e'n hollol gywir, ac rwy'n dweud hynny eto, fod angen i ni gael amcanion ac amserlenni a therfynau amser a disgwyliadau llawer cliriach wedi'u rhoi i ni gan y Llywodraeth. Nid yw'n ddigon i ddweud, 'Mae gennym ni broblem, dyma £10 miliwn; mae gennym ni broblem fwy, dyma £20 miliwn; mae gennym ni broblem llawer mwy'—

17:35

I wasn't going any further, Deputy Presiding Officer. I think I got as far as I could with that. But what we need to do is to ensure that we have the objectives set by Government ahead of these programmes—objectives, timelines, targets—so that we can hold the Government to account in future years for delivering, or not delivering, the commitments that they are making this afternoon. I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer.

Nid oeddwn i am fynd ymhellach, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu i mi gyrraedd cyn belled ag y gallwn i gyda hynna. Ond yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod gennym ni'r amcanion a gafodd eu pennu gan y Llywodraeth cyn y rhaglenni hyn—amcanion, amserlenni, targedau—fel y gallwn ni ddwyn y Llywodraeth i gyfrif yn y dyfodol am gyflawni, neu am beidio â chyflawni, yr ymrwymiadau y maen nhw'n eu gwneud y prynhawn yma. Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd.

Thanks to the Welsh Government and the Minister for bringing forward today's debate on the 2022-23 draft budget, a draft budget that I, and I'm sure many people across Wales, have eagerly been waiting for. I'm sure all Members across the Chamber can agree that this budget has come at a difficult time, as we continue to move out of the COVID-19 pandemic. However, it's clear from our side of the Chamber that this budget doesn't go far enough in delivering on the priorities of the people of Wales. As outlined by my colleague Peter Fox in his response to this draft budget, our local services have gone under huge pressure following the pandemic. I've mentioned many times in the Chamber before that it's extremely important to keep noting during this pandemic that councils in particular have gone above and beyond in providing exceptional services to our local communities.

Diolch i Lywodraeth Cymru a'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl heddiw ar gyllideb ddrafft 2022-23, cyllideb ddrafft yr wyf fi, ac rwy'n siŵr y mae llawer o bobl ledled Cymru wedi bod yn aros yn eiddgar amdani. Rwy'n siŵr y gall pob Aelod ar draws y Siambr gytuno bod y gyllideb hon wedi dod ar adeg anodd, wrth i ni barhau i symud allan o bandemig COVID-19. Fodd bynnag, mae'n amlwg o'n hochr ni o'r Siambr nad yw'r gyllideb hon yn mynd yn ddigon pell i gyflawni blaenoriaethau pobl Cymru. Fel y cafodd ei amlinellu gan fy nghyd-Aelod Peter Fox yn ei ymateb i'r gyllideb ddrafft hon, mae ein gwasanaethau lleol wedi mynd o dan bwysau aruthrol yn dilyn y pandemig. Rwyf i wedi sôn droeon yn y Siambr o'r blaen ei bod yn eithriadol o bwysig dal i nodi yn ystod y pandemig hwn fod cynghorau yn arbennig wedi mynd y tu hwnt i'r disgwyl i ddarparu gwasanaethau eithriadol i'n cymunedau lleol.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

17:40

Minister, as you'll be well aware, councils have, of course, welcomed the local government settlement in general at a 9.4 per cent increase on average across those councils. But we have to recognise that that is after years and years of underfunding to councils across Wales. It's also important to note that there are some challenges with the way in which this funding is allocated, and I think it's something that Llyr Gruffydd mentioned before in terms of the future funding of councils as well. An example that I'll highlight—I'm sure you won't be too surprised at this—is that Conservative-led Monmouthshire County Council, run very well, may I add, will receive the highest increase in aggregate external finance next year, but in terms of that per capita funding, per resident there, it's the lowest at around £1,200 per person, completely different to that £1,900 per person per resident in Blaenau Gwent. [Interruption.] I'll take the intervention, Llywydd. 

Gweinidog, fel y gwyddoch chi'n iawn, mae cynghorau, wrth gwrs, wedi croesawu'r setliad llywodraeth leol yn gyffredinol ar gynnydd o 9.4 y cant ar gyfartaledd ar draws y cynghorau hynny. Ond mae'n rhaid i ni gydnabod bod hynny ar ôl blynyddoedd a blynyddoedd o danariannu i gynghorau ledled Cymru. Mae'n bwysig nodi hefyd bod rhai heriau o ran y ffordd y cafodd yr arian hwn ei ddyrannu, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y soniodd Llyr Gruffydd amdano o'r blaen o ran ariannu cynghorau yn y dyfodol hefyd. Un enghraifft y byddaf i'n tynnu sylw ati—rwy'n siŵr na fyddwch chi'n synnu'n ormodol at hyn—yw y bydd Cyngor Sir Fynwy sydd yn cael ei arwain gan y Ceidwadwyr, sy'n cael ei gynnal yn dda iawn, a gaf i ychwanegu, yn cael y cynnydd uchaf mewn cyllid allanol cyfanredol y flwyddyn nesaf, ond o ran y cyllid hwnnw y pen, fesul preswylydd yno, dyma'r isaf ar tua £1,200 y pen, yn hollol wahanol i'r £1,900 y pen hwnnw fesul preswylydd ym Mlaenau Gwent. [Torri ar draws.] Derbyniaf yr ymyriad, Llywydd. 

Thank you, Sam Rowlands. The reason for that, of course, is that they've got greater capacity to get money in from their council tax. Over half the properties in Monmouthshire are above band D; in Blaenau Gwent, well over half are in band A. 

Diolch, Sam Rowlands. Y rheswm am hynny, wrth gwrs, yw bod ganddyn nhw fwy o allu i gael arian i mewn o'u treth gyngor. Mae dros hanner yr eiddo yn sir Fynwy yn uwch na band D; ym Mlaenau Gwent, mae ymhell dros hanner ym mand A. 

Thanks for the contribution, Mike Hedges. I think what you point to there is obviously a desire to tax some areas much more significantly than others. Of course, what we need to see is a fair settlement to benefit residents across all of Wales. That disparity for me is an opportunity that hasn't been dealt with.

I'm also disappointed to see there's still no or very little talk from Welsh Government regarding an independent review into the current funding distribution method for councils. It's still clear now that the current system disadvantages many rural councils, which I think is another point that Peter Fox pointed to, and it's not up to date on a number of metrics. I'm sure the Minister will also share my concern that, despite hefty increases in the local government settlement, the majority of councils will still be putting up the council tax, and it's them who are standing up in those council chambers taking the criticism for that from their electorate, when, actually, they're having to deal with very challenging budgets themselves.

Another concern received from council leaders during the Local Government and Housing Committee evidence session regarding the budget has been a decline in the capital funding as well. The draft budget allocates around £150 million in capital funding to councils, around £50 million lower than in previous years. This is causing a significant concern—I think the Chairman of the committee highlighted this—in terms of seeking other ways in which that capital funding can be distributed to allow councils to deliver the things that Government is keen to see happen in Wales.

Another missed opportunity that I think is in the Welsh Government's budget is in regard to social care, and that's already been mentioned in this debate today. The Welsh Local Government Association stated that, whilst welcoming the £500 additional payments during the pandemic, they simply do not go far enough to addressing the long-term challenges of the sector, and in particular the concerns with recruitment and retaining staff in that area. This budget doesn't seem to address this issue.

As a party of localism here—and I've mentioned it a number of times in terms of that support and decision making taking place as close to the ground as possible, Minister—you'll already be well aware of my concerns at the introduction of the corporate joint committees, and, in a budget context, the detrimental impact that this may have on the impact of finances of councils. I acknowledge that there has been money made available to councils for the implementation in the first year, but I am concerned at the lack of funding for future years. I would plead that whatever decisions are made in this regard, they're not to the detriment of existing demands and budgets within local government.

I'll wrap up now, Llywydd, because I know you'll be keen for me to do that. When it comes to local government, parts of the Welsh Government budget are going to support councils to make that improvement, but in my view there are too many opportunities that are being missed that could have allowed councils to thrive even further and be even more sustainable. But I'd like to thank the Minister for her continued engagement with members of the committee, which the Chairman John Griffiths chairs, and I'm looking forward to continuing to scrutinise and offer alternatives to our side of the budget. Thanks.

Diolch am y cyfraniad, Mike Hedges. Rwy'n credu bod yr hyn yr ydych chi'n cyfeirio ato yn amlwg yn awydd i drethu rhai ardaloedd yn llawer mwy sylweddol nag eraill. Wrth gwrs, yr hyn y mae angen i ni ei weld yw setliad teg er budd trigolion ledled Cymru. Mae'r gwahaniaeth hwnnw i mi yn gyfle nad ymdriniwyd ag ef.

Rwyf i hefyd yn siomedig o weld nad oes unrhyw sôn o hyd gan Lywodraeth Cymru ynghylch adolygiad annibynnol o'r dull presennol o ddosbarthu cyllid ar gyfer cynghorau. Mae'n dal yn glir nawr bod y system bresennol yn rhoi llawer o gynghorau gwledig dan anfantais, sydd, yn fy marn i, yn bwynt arall y cyfeiriodd Peter Fox ato, ac nid yw'n gyfredol ar nifer o fetrigau. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog hefyd yn rhannu fy mhryder, er gwaethaf cynnydd swmpus yn y setliad llywodraeth leol, y bydd y rhan fwyaf o gynghorau'n dal i gynyddu'r dreth gyngor, a nhw sy'n sefyll yn y siambrau cyngor hynny ac yn cymryd y feirniadaeth am hynny gan eu hetholwyr, pan fyddan nhw, mewn gwirionedd, yn gorfod ymdrin â chyllidebau heriol iawn eu hunain.

Pryder arall a ddaeth gan arweinwyr cynghorau yn ystod sesiwn dystiolaeth y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ynghylch y gyllideb fu gostyngiad yn y cyllid cyfalaf hefyd. Mae'r gyllideb ddrafft yn dyrannu tua £150 miliwn o gyllid cyfalaf i gynghorau, tua £50 miliwn yn is nag mewn blynyddoedd blaenorol. Mae hyn yn peri pryder sylweddol—rwy'n credu bod Cadeirydd y pwyllgor wedi tynnu sylw at hyn—o ran ceisio ffyrdd eraill y byddai modd dosbarthu'r cyllid cyfalaf hwnnw i ganiatáu i gynghorau gyflawni'r pethau y mae'r Llywodraeth yn awyddus i'w gweld yn digwydd yng Nghymru.

Cyfle arall sydd wedi'i golli, yn fy marn i, yw yng nghyllideb Llywodraeth Cymru sy'n ymwneud â gofal cymdeithasol, ac mae hynny eisoes wedi'i grybwyll yn y ddadl hon heddiw. Dywedodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, er eu bod yn croesawu'r £500 o daliadau ychwanegol yn ystod y pandemig, nad ydyn nhw'n mynd yn ddigon pell i fynd i'r afael â heriau hirdymor y sector, ac yn arbennig y pryderon ynghylch recriwtio a chadw staff yn yr ardal honno. Nid yw'n ymddangos bod y gyllideb hon yn ymdrin â'r mater hwn.

Fel plaid leoliaeth yma—ac yr wyf i wedi sôn amdani nifer o weithiau o ran y gefnogaeth honno a'r penderfyniadau sy'n digwydd mor agos at lawr gwlad â phosibl, Gweinidog—byddwch chi eisoes yn ymwybodol iawn o fy mhryderon i ynghylch cyflwyno'r cyd-bwyllgorau corfforaethol, ac, yng nghyd-destun y gyllideb, yr effaith niweidiol y gallai hyn ei chael ar effaith cyllid cynghorau. Rwy'n cydnabod bod arian wedi'i ddarparu i gynghorau i'w weithredu yn y flwyddyn gyntaf, ond rwy'n pryderu ynghylch y diffyg cyllid ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Byddwn i'n erfyn, pa benderfyniadau bynnag sy'n cael eu gwneud yn hyn o beth, nad ydyn nhw ar draul y gofynion a'r cyllidebau presennol o fewn llywodraeth leol.

Dof i ben, Llywydd, oherwydd rwy'n gwybod y byddwch chi'n awyddus i mi wneud hynny. O ran llywodraeth leol, mae rhannau o gyllideb Llywodraeth Cymru yn mynd i gefnogi cynghorau i wneud y gwelliant hwnnw, ond yn fy marn i mae gormod o gyfleoedd yn cael eu colli a allent fod wedi caniatáu i gynghorau ffynnu hyd yn oed ymhellach a bod hyd yn oed yn fwy cynaliadwy. Ond hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog am ymgysylltu'n barhaus ag aelodau'r pwyllgor, y mae'r Cadeirydd John Griffiths yn ei gadeirio, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i graffu a chynnig dewisiadau eraill i'n hochr ni o'r gyllideb. Diolch.

17:45

Mae ein trafodaeth heddiw ar y gyllideb ddrafft yn digwydd o dan amgylchiadau eithriadol iawn, amgylchiadau sy'n galw am weithredu radical ac uchelgais nas gwelwyd ei thebyg, os ydym fel cenedl am sicrhau adferiad sy'n deg ac yn effeithiol. Ydy, mae'r pandemig wedi rhoi pwysau digynsail ar wariant cyhoeddus yng Nghymru, ac mae'r argyfwng costau byw sy'n taro ein cymunedau yn dwysáu'r pwysau hynny, yn enwedig wrth i Lywodraeth San Steffan fynnu gwasgu mor drwm ar ein haelwydydd drwy'r penderfyniad creulon i dorri'r credyd cynhwysol, drwy gynyddu lefelau yswiriant gwladol. A nawr, yn wyneb y cynnydd syfrdanol ym mhris ynni, maent wedi cynnig mesurau cwbl annigonol i gefnogi teuluoedd sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd.

Ond roedd y sefyllfa cyn COVID o ran anghydraddoldeb cymdeithasol ac economaidd a lefelau ac effaith tlodi yn gywilyddus, yn rhannol wedi ei achosi, wrth gwrs, gan ddegawd o bolisïau llymder Llywodraeth Dorïaidd San Steffan, sy'n poeni dim am Gymru na phobl gyffredin. Yn rhy aml, yn hytrach na medru cynllunio'n flaengar i drawsnewid ein dyfodol fel cenedl, i atal y tlodi a'r anghydraddoldeb a oedd yn broblem ymhell cyn COVID, i wireddu gweledigaeth, mae cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei throi i mewn i darian, yn gorfod amddiffyn pobl Cymru gymaint ag sy'n bosib rhag camau didostur y Torïaid yn Llundain a'u hawydd gwaelodol i amddiffyn eu buddion eu hunain. Ond rhaid tanlinellu hefyd ddiffyg Llywodraeth Cymru i gymryd y camau polisi breision oedd eu hangen dros 20 mlynedd a mwy i sicrhau bod yna Gymru deg a llewyrchus yn cael ei chreu.

Er ei bod hi'n anodd iawn, felly, i Lywodraeth Cymru a ninnau fel Senedd heddiw o fewn undeb anghyfartal a threfn gyllido annheg wireddu ein dymuniad a'n hangen sylfaenol i fedru cynllunio ymlaen i'r tymor hirach, rwy'n falch bod y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru wedi llwyddo i wthio'r rhaglen lywodraethu mewn cyfeiriad mwy radical, fel soniodd Llyr Gruffydd, sy'n dipyn o gamp o ystyried yr heriau presennol a ffiniau pwerau'r Senedd. Yn y ddadl hon y llynedd, fe ddefnyddiodd Plaid Cymru'r cyfle i sôn am ein cynlluniau ar gyfer prydau ysgol am ddim i bob plentyn, ac rwy'n edrych ymlaen at ddadleuon y gyllideb sydd i ddod dros y blynyddoedd nesaf i sicrhau bod hynny'n troi'n realiti.

Er bod y cytundeb cydweithio mewn lle, nid ein cyllideb ddrafft ni yw hon, wrth gwrs, sy'n cael ei thrafod heddiw—cyllideb ddrafft Llywodraeth Lafur Cymru yw hi, ac rydym o'r farn bod yna sawl cyfle yn cael ei golli i flaenoriaethu atal mwy o deuluoedd Cymru rhag syrthio i dlodi a rhag effeithiau dinistriol yr argyfwng costau byw. O dan yr amgylchiadau, rwy'n meddwl bod yna achos cryf i ystyried cadw'r hyblygrwydd yn y gronfa cymorth dewisol, gostwng y cap cynnydd rhent ar dai cymdeithasol i ddim mwy na chwyddiant yn barhaol, ac atal prisiau tocynnau trên rhag cynyddu.

Rhaid croesawu'r cynnydd i ddyraniad awdurdodau lleol yn y gyllideb ddrafft, ond pa drafodaethau sydd wedi digwydd gyda'r awdurdodau yma o ran cael coelcerth dyledion i'r rhai sydd ag ôl-ddyledion treth cyngor, er enghraifft—rhywbeth a fyddai'n gwneud gwahaniaeth mawr i'r miloedd o aelwydydd sydd eisoes mewn dyled, ac i'r miloedd yn fwy sy'n cael eu gwthio i ddyled ar hyn o bryd? A beth am sicrhau bod y cynllun cymorth tanwydd gaeaf yn cael ei ymestyn fel bod pawb sy'n byw mewn tlodi tanwydd yn ei dderbyn, nid yn unig y rheini sy'n derbyn budd-dal prawf modd?

Rwy'n gwybod o'm gwaith ar y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol fod craffu wedi bod yn anodd iawn o ystyried y ffenestr fer o amser fu gennym i asesu'r gyllideb ddrafft—ffenestr sydd wedi bod yn culhau, fel rŷn ni wedi clywed, yn raddol dros y tair blynedd diwethaf. Gobeithio bydd y setliad aml-flwyddyn hon yn golygu y bydd mwy o gyfle i'r Senedd ac i eraill y tu hwnt i'r Senedd fedru ymgymryd â'r dasg o graffu yn fwy trwyadl mewn blynyddoedd i ddod. Mae'r pwyllgor hefyd wedi argymell bod angen adolygiadau asesiadau effaith y gyllideb, ac rwy'n gobeithio bod mesur a chadw golwg ofalus o effeithiau'r argyfwng costau byw yn gallu bod yn rhan o hynny. Mae hyn yn gwbl hanfodol os yw'r Llywodraeth am wireddu nod ei rhaglen lywodraethu o greu Cymru gyfartal.

Ydy, mae pob penderfyniad cyllidebol yn digwydd mewn cyfnod arbennig o anodd ar hyn o bryd, rwy'n cydnabod hynny, ond rhaid pwysleisio cyfrifoldeb y Llywodraeth i liniaru effeithiau erchyll y trychineb costau byw. Rwy'n obeithiol ac yn grediniol bod cyfnod o'n blaenau lle gallwn adael esgeuluster San Steffan a'r undeb anghyfartal y tu ôl i ni. Ac wrth i ni ddod trwy lanast Brexit ac argyfwng COVID, gallwn gyrraedd at fan lle y gallwn fod yn fwy uchelgeisiol a blaengar o ran yr hyn rydym eisiau ei gyflawni fel cenedl, dros ein pobl, fel bod newid gwirioneddol yn digwydd, a bod pobl Cymru yn cael y cyfiawnder economaidd a chymdeithasol y maen nhw'n ei haeddu. Diolch.

Our discussion today on the draft budget is taking place in exceptional circumstances, circumstances that call for radical and ambitious action, the likes of which haven't been seen before, if we as a nation are to ensure an economic and social recovery that is fair and effective. Yes, the pandemic has placed unprecedented pressure on public spending in Wales, and the cost-of-living crisis that is impacting our communities is intensifying that pressure, especially as the Westminster Government is determined to squeeze households through the cruel decision to cut the universal credit uplift, through increasing national insurance levels. And now, in the face of the astonishing increase in energy prices, they have proposed entirely inadequate measures to support families that are already struggling to keep their heads above water.

But the situation before COVID in terms of social and economic inequality and the level and impact of poverty was shameful, partly caused by a decade, of course, of Conservative ideology that doesn't care a jot about Wales and ordinary people. All too often, rather than being able to plan ahead progressively to transform our future as a nation and to prevent the poverty and inequality that were a problem long before COVID, and to achieve a vision, the Welsh Government's budget has become a shield, forced to defend the people of Wales as much as possible against the merciless steps taken by the Conservatives in London and their desire to safeguard their own interests. But we must underline too the Welsh Government's lack of action in taking the vital policy steps over 20 years and beyond to ensure a fair and vibrant Wales.

Although it is, therefore, very difficult for the Welsh Government and us as a Senedd today within an unequal union and an unfair funding system to achieve our aspirations and the fundamental need to plan ahead in the longer term, I am pleased that the co-operation agreement with Plaid Cymru has succeeded in pushing the programme of government in a more radical direction, as Llyr Gruffydd mentioned, which is quite a feat bearing in mind the current challenges and the Senedd's limited powers. In this debate last year, Plaid Cymru took the opportunity to outline our plans for free school meals for all children, and I look forward to forthcoming budget debates over coming years to ensure that those plans become a reality.

Even though the co-operation agreement is in place, it isn't a Plaid Cymru draft budget that is being debated today, of course—this is the Labour Government's budget, and we are of the view that there are several opportunities being lost to prioritise preventing more families in Wales from falling into poverty and from some of the destructive effects of the cost-of-living crisis. Under the circumstances, I believe that there is a strong case for considering maintaining flexibility in the discretionary assistance fund, for lowering the rent increase cap on social housing to no more than the rate of inflation on a permanent basis, and preventing an increase in train ticket prices.

The increased allocation to local authorities in the budget is to be welcomed, but what discussions have taken place with these authorities in terms of having a debt bonfire for those with council tax arrears, for example—something that would make a major difference to the thousands of households that are already in debt and the thousands more currently being pushed into debt? And what about ensuring that the winter fuel allowance scheme is extended so that everyone who lives in fuel poverty receives it, not just those in receipt of means-tested benefits?

I know from my work on the Equality and Social Justice Committee that scrutiny has been very difficult, bearing in mind the short window of time we had to assess the budget, a window that has been gradually narrowing, as we've already heard, over the past three years. I hope that this multi-year budget means that there will be more of an opportunity for the Senedd and others outwith the Senedd to be able to undertake more thorough scrutiny in years to come. The committee has also recommended that the budget impact assessments should be reviewed, and I hope that measuring and carefully monitoring the impacts of the cost-of-living crisis could be a part of that review. This is vital if the Government is to achieve its programme for government aim of creating an equal Wales.

Yes, every fiscal decision is currently being made at a particularly difficult time, I recognise that, but it must be emphasised that it is the Government's responsibility to mitigate the appalling impact of the cost-of-living disaster. I hope and believe that there will come a time when we can leave behind Westminster's neglect and this unequal union. And as we emerge from the rubble of Brexit and the COVID crisis, we can get to a position where we can be more ambitious and progressive in terms of what we want to achieve as a nation, for our people, so that genuine change happens, and so that the people of Wales receive the economic and social justice they deserve. Thank you.

17:50

Jenny Rathbone, cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Jenny.

Jenny Rathbone, chair of the Equality and Social Justice Committee. Jenny.

Diolch, Llywydd. I appreciate the huge difficulties that the Welsh Government is under trying to engineer a budget that doesn't enable the population to fall into even more poverty and inequality at this difficult time, with the cost-of-living crisis that has really taken off in the last couple of months. The Minister for Social Justice pointed out, in evidence to our committee, that low-income households will face a £290 cut in terms of their fall in their benefit income, just simply because the Treasury has decided to link next year's rise in benefits to the inflation rate in September, rather than in December, and that's just a really clear-cut example of some of the problems that I'm sure the Welsh Government is facing.

We had some very useful training on equality-sensitive budget scrutiny, but due to time constraints, this year we decided not to adopt innovative methods such as gender budgeting or poverty-proofing policy proposals in this budget round, but we hope we may be able to come back to that in future years.

We like the fact that there is considerable evidence that the Welsh Government is using the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as a starting point to frame the shape of its budget, but we also were concerned at the lack of detail provided in the strategic integrated impact assessments that need to be addressed. And I don't think that the Welsh Government has picked up on the fact that Chwarae Teg in particular, in their evidence, said that it really isn't fit for purpose, the strategic impact assessment, because it reads as an acknowledgement of issues faced by specific groups, but it's decoupled from any substantive commitments or actions. This is something that is not new, as the finance, equality, and local government committees, along with the children and young people's committee in the fifth Senedd, did a joint assessment of all this, and really did conclude that the strategic impact assessment did not provide an affective analysis of spending decisions. So, I think there's considerable work to be done on that.

We applaud very much the setting up of the Welsh Government's new equality evidence and data unit. This was also echoed by the well-being of future generations commissioner, because we seriously do need to know exactly how far we are away from the challenges ahead, otherwise we have no idea where we need to put the resources and effort. For example, we don't know how many ethnic minority staff we employ in the childcare sector and in which communities and, without that, we can't really asses how far away we are from having a childcare workforce that reflects its population. We know that the gender pay gap has widened. We just had a publication yesterday from Chwarae Teg that delivered this evidence. If we really want a more equal Wales, we really do need to know where the under-represented groups are, and in which employment sectors, and what we need to do about it.

It is noticeable that, nearly 100 years after universal suffrage for women, it's unacceptable that only 26 per cent of local government councillors are women, and I hope that political parties will pay attention to that matter.

The cost of living is clearly a major consideration, but we really are very pleased at the way in which the Government has addressed the single advice fund and the discretionary assistance fund. I think they've been very useful tools. We heard evidence of the way in which they have driven a rise in benefit uptake by those who are entitled to it, which obviously has brought more money into the Welsh economy. And so that's a real Welsh Government success, and therefore we're very pleased with the increase of £1.7 million in the single advice fund, which is money well spent.

Since our report on the draft budget was published, we've had the opportunity to do our annual scrutiny of the future generations commissioner. So, I just want to briefly speak about some important issues, and pick up on some other issues by Russell George, Mike Hedges and Alun Davies.

First, preventative spend is crucial. I appreciate that performance frameworks in the middle of a pandemic are very difficult to conduct, but we have to think about the costs involved in not having addressed a greater focus in the performance frameworks on preventative spend on healthcare. Otherwise, the increase in health budgets could just not reap the rewards that we need. We know we need to recover from COVID, but if we'd acted earlier on prevention we might have had a lower mortality rate. So, this is a particular important issue.

Diolch, Llywydd. Rwy'n gwerthfawrogi'r anawsterau enfawr y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu wrth geisio creu cyllideb nad yw'n gadael i'r boblogaeth syrthio i fwy byth o dlodi ac anghydraddoldeb ar yr adeg anodd hon, gyda'r argyfwng costau byw sydd wedi dechrau cynyddu, a dweud y gwir, yn ystod y misoedd diwethaf. Nododd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, mewn tystiolaeth i'n pwyllgor, y bydd aelwydydd incwm isel yn wynebu toriad o £290 o ran y gostyngiad yn eu hincwm budd-daliadau, dim ond oherwydd bod y Trysorlys wedi penderfynu cysylltu'r cynnydd mewn budd-daliadau y flwyddyn nesaf â'r gyfradd chwyddiant ym mis Medi, yn hytrach nag ym mis Rhagfyr, ac mae hynny'n enghraifft glir iawn o rai o'r problemau yr wyf i'n siŵr bod Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu.

Cawsom ni hyfforddiant defnyddiol iawn ar graffu ar gyllideb sy'n sensitif i gydraddoldeb, ond oherwydd cyfyngiadau amser, eleni gwnaethom ni benderfynu peidio â mabwysiadu dulliau arloesol megis cyllidebu ar sail rhywedd neu gynigion polisi prawfesur tlodi yn y cylch cyllideb hwn, ond gobeithiwn y gallwn ni ddod yn ôl at hynny yn y dyfodol.

Rydym ni'n hoffi'r ffaith bod tystiolaeth sylweddol bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 fel man cychwyn i lunio ffurf ei chyllideb, ond roeddem ni hefyd yn pryderu ynghylch y diffyg manylion a gafodd eu darparu yn yr asesiadau effaith integredig strategol y mae angen ymdrin â nhw. Ac nid wyf i'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi sôn am y ffaith bod Chwarae Teg yn benodol, yn eu tystiolaeth nhw, wedi dweud nad yw'n addas i'r diben mewn gwirionedd, yr asesiad effaith strategol, oherwydd o'i ddarllen mae fel pe bai'n gydnabyddiaeth o faterion sy'n cael eu hwynebu gan grwpiau penodol, ond mae wedi'i ddatgysylltu o unrhyw ymrwymiadau neu gamau gweithredu sylweddol. Mae hyn yn rhywbeth nad yw'n newydd, gan fod y pwyllgorau cyllid, cydraddoldeb a llywodraeth leol, ynghyd â'r pwyllgor plant a phobl ifanc yn y pumed Senedd, wedi gwneud asesiad ar y cyd o hyn i gyd, gan ddod i'r casgliad nad oedd yr asesiad effaith strategol yn darparu dadansoddiad effeithiol o benderfyniadau gwario. Felly, rwy'n credu bod cryn dipyn o waith i'w wneud ar hynny.

Rydym ni'n cymeradwyo'n fawr sefydlu uned dystiolaeth a data cydraddoldeb newydd Llywodraeth Cymru. Mae hyn wedi'i ategu hefyd gan gomisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, oherwydd mae angen i ni wybod o ddifrif pa mor bell yr ydym ni i ffwrdd o'r heriau sydd o'n blaenau, neu fel arall nid oes gennym ni syniad lle mae angen i ni roi'r adnoddau a'r ymdrech. Er enghraifft, nid ydym ni'n gwybod faint o staff o leiafrifoedd ethnig yr ydym ni'n eu cyflogi yn y sector gofal plant ac ym mha gymunedau a, heb hynny, ni allwn ni asesu pa mor bell i ffwrdd yr ydym ni o gael gweithlu gofal plant sy'n adlewyrchu ei boblogaeth. Rydym ni'n ymwybodol bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau wedi ehangu. Cawsom ni gyhoeddiad ddoe gan Chwarae Teg a wnaeth gyflwyno'r dystiolaeth hon. Os ydym ni wir eisiau cael Cymru fwy cyfartal, mae gwir angen i ni wybod ble mae'r grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol, ac ym mha sectorau cyflogaeth, a'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn ei gylch.

Mae'n amlwg, bron i 100 mlynedd ers y bleidlais gyffredinol i fenywod, ei bod yn annerbyniol mai dim ond 26 y cant o gynghorwyr llywodraeth leol sy'n fenywod, ac rwy'n gobeithio y bydd pleidiau gwleidyddol yn rhoi sylw i'r mater hwnnw.

Mae'n amlwg bod costau byw yn ystyriaeth bwysig, ond rydym ni'n falch iawn o'r ffordd y mae'r Llywodraeth wedi mynd i'r afael â'r gronfa gynghori sengl a'r gronfa cymorth dewisol. Rwy'n credu eu bod wedi bod yn adnoddau defnyddiol iawn. Gwnaethom ni glywed tystiolaeth o'r ffordd y maen nhw wedi arwain at gynnydd yn nifer y bobl sydd â hawl i gael budd-daliadau, sydd yn amlwg wedi dod â mwy o arian i economi Cymru. Ac felly mae hynny'n llwyddiant gwirioneddol gan Lywodraeth Cymru, ac felly rydym ni'n falch iawn o'r cynnydd o £1.7 miliwn yn y gronfa gynghori sengl, sy'n ddefnydd da o'r arian.

Ers cyhoeddi ein hadroddiad ar y gyllideb ddrafft, rydym ni wedi cael cyfle i wneud ein gwaith craffu blynyddol ar gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Felly, rwyf i eisiau siarad yn fyr am rai materion pwysig, a sôn am rai materion eraill gan Russell George, Mike Hedges ac Alun Davies.

Yn gyntaf, mae gwariant ataliol yn hanfodol. Rwy'n sylweddoli bod fframweithiau perfformiad yng nghanol pandemig yn anodd iawn eu cynnal, ond rhaid i ni feddwl am y costau sy'n gysylltiedig â pheidio ag ymdrin â mwy o bwyslais yn y fframweithiau perfformiad ar wariant ataliol ar ofal iechyd. Fel arall, ni allai'r cynnydd mewn cyllidebau iechyd roi'r budd sydd ei angen arnom ni. Gwyddom ni fod angen i ni wella o COVID, ond pe byddem ni wedi gweithredu'n gynharach ar atal, efallai y byddem ni wedi cael cyfradd is o farwolaethau. Felly, mae hwn yn fater pwysig iawn.

17:55

I need to draw your attention to the time, I'm sorry. You're already out of time and I've got many speakers left, so if you can bring your—

Mae angen i mi dynnu eich sylw chi at yr amser, mae'n ddrwg gennyf i. Mae'r amser eisoes ar ben ac mae gennyf i lawer o siaradwyr ar ôl, felly os wnewch chi ddod â'ch—

I will sum up by saying our additional concern is on the—. There's no increase at the moment in the well-being of future generations commissioner's budget. She is the lowest-funded commissioner of all the four commissioners. How does the Welsh Government expect their office to take up additional public bodies and support them and scrutinise them without additional money? That simply doesn't add up. In particular, of great concern is the fact that under your new budget alignment exercise, commissioners are no longer going to be able to keep money in reserves for doing statutory inquiries. I think that definitely needs to be challenged because if you don't have money in reserves, and are having to go cap in hand to the Welsh Government to do a statutory review into, perhaps, the Welsh Government, it really does introduce a clear conflict of interest. I think that's something that I would like the Welsh Government to respond on and rectify.

Rwyf i eisiau crynhoi drwy ddweud bod ein pryder ychwanegol ni'n ymwneud â'r—. Does dim cynnydd ar hyn o bryd yng nghyllideb comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Hi yw'r comisiynydd ymhlith y pedwar comisiynydd sy'n cael yr arian lleiaf. Sut mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i'w swyddfa ymgymryd â chyrff cyhoeddus ychwanegol a'u cefnogi a chraffu arnyn nhw heb arian ychwanegol? Nid yw hynny'n gwneud synnwyr. Yn benodol, o bryder mawr yw'r ffaith bod o dan eich ymarfer cysoni cyllideb newydd, na fydd comisiynwyr nawr yn gallu cadw arian mewn cronfeydd wrth gefn ar gyfer gwneud ymchwiliadau statudol. Rwy'n credu bod angen herio hynny'n bendant, oherwydd os nad oes gennych chi arian wrth gefn, a'ch bod chi'n gorfod mynd at Lywodraeth Cymru i fegian iddyn nhw wneud adolygiad statudol, i Lywodraeth Cymru, efallai, mae'n cyflwyno gwrthdaro buddiannau clir. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffwn i fod Llywodraeth Cymru yn ymateb iddo a'i gywiro.

I'm pleased to take part in this important debate. I'd like to focus on the Welsh Government's budget for the economy. The pandemic has had an enormous impact on businesses and livelihoods across Wales, and this budget is an opportunity to inject much-needed resources and support to businesses and set them on the right track post pandemic. However, there are a number of concerns with the draft budget, including concerns around the package of support for businesses affected by the recent restrictions, as well as concerns over the allocations of funding for the visitor economy, research and innovation, skills and several other programme areas. Therefore, if there's one message or statement that is taken from my contribution this afternoon, it's that the allocations of funding must be more explicitly explained, and that the level of detail surrounding Government programmes must be better explained. 

Now, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee has taken evidence from the economy Minister, and I'm grateful to him for his time, and for the evidence he provided to the committee. In our evidence session, the committee questioned the Minister specifically around the level of support for businesses affected by the recent restrictions, and Members will see from our report that we've recommended that the Welsh Government consider developing a package of targeted assistance to support economic recovery in those sectors most affected by the recent restrictions. Work by the Night Time Industries Association Wales commission reveals that, on average, during the pandemic, businesses are subject to current debt levels of around £184,000, and that one third of businesses fear closure or failure within a month without urgent proportionate Government support. Members will remember the comments of REKOM UK, which has three nightclubs in Wales; they felt that the sector was being singled out again after the Welsh Government's decision to close the sector. Therefore, I sincerely hope that Ministers will reflect on the recommendations highlighted in the committee's report and work with the sector to protect its sustainability for the future and provide it with the resources that it needs to get back on its feet.

Now, the committee also considered the impact of the draft budget on the visitor economy, and I want to reiterate the Wales Tourism Alliance calls for a comprehensive breakdown of both direct and indirect spend by the Welsh Government on the visitor economy and an accurate assessment of that spend on actual growth. They also made it clear that, unlike the British Tourist Authority, VisitScotland and Tourism Ireland, which are arm's-length national tourism bodies, Visit Wales does not produce a standard, publicly available annual report and set of accounts, and so understanding its budget is extremely difficult for stakeholders. Therefore, perhaps in responding to this debate the finance Minister will tell us what discussions have taken place to make Government funding on tourism more transparent so that we can all better understand its impact and ensure there's some proper accountability, in the way that organisations like Natural Resources Wales already do.

Now, as we rebuild, post pandemic, we have an opportunity to do things differently, and at the heart of the Welsh Government's plans should be a commitment to the skills agenda. In October, Audit Wales published a very serious report on higher and further education, and I want to draw Members' attention to the conclusion that it will be challenging for the Welsh Government to deliver 125,000 all-age apprenticeships and the young person's guarantee in a difficult economic context. I echo the view of Audit Wales, and it's something I've raised with the economy Minister myself: it's crucial that we can see exactly how the degree apprenticeships and young person's guarantee will be financed, and I hope the finance Minister will commit to providing that level of transparency. The Economy, Trade and Rural Affairs Committee's report specifically recommends that the Welsh Government sets out how it intends the allocation for degree apprenticeships to be spent and its plans for expanding the courses and increasing diversity of degree apprentices, in line with the Economy, Infrastructure and Skills Committee's 2020 report. And I hope the Welsh Government responds positively to that specific recommendation. 

Finally, Llywydd, I want to briefly touch on research and innovation and reiterate my previous calls to implement the unfulfilled recommendations of the Diamond and Reid reviews. Professor Reid provided two sets of spending recommendations, one if the Welsh Government had full control of replacement funding, and one without. And so there's no reason why the latter cannot now be implemented. The First Minister has issued a written statement regarding the Welsh Government's five priorities for research, development and innovation, but those priorities will not be realised without those recommendations being implemented. Therefore, once again, I urge the Welsh Government to implement those recommendations, particularly given that the comprehensive spending review provides the Welsh Government with resources to fulfil those recommendations.

And therefore in closing, Llywydd, I believe the biggest ask of the Welsh Government in this draft budget is transparency. In most programme areas, there are vague details but no clear indications of how funding is being allocated, and because of that, scrutiny is limited and it's difficult to accurately determine effectiveness and value for money. And so I urge the Minister to provide that detail and ensure all Government departments are providing information as openly and transparently as possible. Diolch yn fawr. 

Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon. Hoffwn i ganolbwyntio ar gyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer yr economi. Mae'r pandemig wedi cael effaith enfawr ar fusnesau a bywoliaethau ledled Cymru, ac mae'r gyllideb hon yn gyfle i ychwanegu adnoddau a chymorth y mae mawr eu hangen ar fusnesau a'u gosod nhw ar y trywydd iawn ar ôl y pandemig. Fodd bynnag, mae nifer o bryderon ynglŷn â'r gyllideb ddrafft, gan gynnwys pryderon ynghylch y pecyn cymorth i fusnesau yr effeithwyd arnyn nhw gan y cyfyngiadau diweddar, yn ogystal â phryderon ynghylch dyrannu cyllid ar gyfer yr economi ymwelwyr, ymchwil ac arloesi, sgiliau a sawl maes rhaglen arall. Felly, os oes un neges neu ddatganiad yn cael ei gymryd o fy nghyfraniad y prynhawn yma, yna hwnnw yw bod rhaid egluro'r dyraniadau cyllid yn fwy penodol, a bod yn rhaid i lefel y manylion sy'n gysylltiedig â rhaglenni'r Llywodraeth gael ei hegluro'n well. 

Nawr, mae Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig wedi clywed tystiolaeth gan Weinidog yr economi, ac rwy'n ddiolchgar iddo am ei amser, ac am y dystiolaeth a roddodd i'r pwyllgor. Yn ein sesiwn dystiolaeth, holodd y pwyllgor y Gweinidog yn benodol ynghylch lefel y cymorth i fusnesau yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan y cyfyngiadau diweddar, a bydd yr Aelodau'n gweld o'n hadroddiad ein bod ni wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ystyried datblygu pecyn o gymorth wedi'i dargedu i gefnogi adferiad economaidd yn y sectorau hynny yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan y cyfyngiadau diweddar. Mae gwaith gan gomisiwn Cymdeithas Diwydiannau Nos Cymru yn datgelu bod busnesau, ar gyfartaledd, yn ystod y pandemig, yn wynebu lefelau dyled presennol o tua £184,000, a bod traean o fusnesau'n ofni cau neu fethu o fewn mis heb gymorth cymesur brys gan y Llywodraeth. Bydd yr Aelodau'n cofio sylwadau REKOM UK, sydd â thri chlwb nos yng Nghymru; roedden nhw'n teimlo bod y sector yn cael ei neilltuo eto ar ôl penderfyniad Llywodraeth Cymru i gau'r sector. Felly, rwy'n mawr obeithio y bydd Gweinidogion yn myfyrio ar yr argymhellion wedi'u hamlygu yn adroddiad y pwyllgor ac yn gweithio gyda'r sector i ddiogelu ei gynaliadwyedd ar gyfer y dyfodol a rhoi'r adnoddau sydd eu hangen arno i fynd yn ôl ar ei draed.

Nawr, ystyriodd y pwyllgor hefyd effaith y gyllideb ddrafft ar yr economi ymwelwyr, ac rwyf i eisiau ailadrodd galwadau Cynghrair Twristiaeth Cymru am ddadansoddiad cynhwysfawr o wariant uniongyrchol ac anuniongyrchol gan Lywodraeth Cymru ar yr economi ymwelwyr ac asesiad cywir o'r hyn a gafodd ei wario ar dwf gwirioneddol. Gwnaethon nhw hi'n glir hefyd, yn wahanol i Awdurdod Twristiaeth Prydain, VisitScotland a Thwristiaeth Iwerddon, sy'n gyrff twristiaeth cenedlaethol hyd braich, nad yw Croeso Cymru yn cynhyrchu adroddiad blynyddol a set o gyfrifon safonol sydd ar gael i'r cyhoedd, ac felly mae deall ei gyllideb yn anodd iawn i randdeiliaid. Felly, efallai wrth ymateb i'r ddadl hon, bydd y Gweinidog cyllid yn dweud wrthym ni pa drafodaethau sydd wedi'u cynnal i wneud cyllid y Llywodraeth ar dwristiaeth yn fwy tryloyw fel y gallwn ni i gyd ddeall ei effaith yn well a sicrhau bod rhywfaint o atebolrwydd priodol, yn y ffordd y mae sefydliadau fel Cyfoeth Naturiol Cymru eisoes yn ei wneud.

Nawr, wrth i ni ailgodi, ar ôl y pandemig, mae gennym ni gyfle i wneud pethau'n wahanol, ac wrth wraidd cynlluniau Llywodraeth Cymru dylai fod yna ymrwymiad i'r agenda sgiliau. Ym mis Hydref, cyhoeddodd Archwilio Cymru adroddiad difrifol iawn ar addysg uwch ac addysg bellach, ac rwyf i eisiau tynnu sylw'r Aelodau at y casgliad y bydd yn heriol i Lywodraeth Cymru ddarparu 125,000 o brentisiaethau pob oed a gwarant i bobl ifanc mewn cyd-destun economaidd anodd. Rwy'n ategu barn Archwilio Cymru, ac mae'n rhywbeth yr wyf i wedi'i godi gyda Gweinidog yr economi fy hun: mae'n hanfodol ein bod ni'n gallu gweld yn union sut y caiff y prentisiaethau gradd a'r warant i bobl ifanc eu hariannu, a gobeithio y bydd y Gweinidog cyllid yn ymrwymo i ddarparu'r lefel honno o dryloywder. Mae adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn argymell yn benodol bod Llywodraeth Cymru yn nodi sut y mae'n bwriadu gwario'r dyraniad ar gyfer prentisiaethau gradd a'i chynlluniau ar gyfer ehangu'r cyrsiau a chynyddu amrywiaeth prentisiaid gradd, yn unol ag adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn 2020. Ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb yn gadarnhaol i'r argymhelliad penodol hwnnw. 

Yn olaf, Llywydd, rwyf i eisiau sôn yn fyr am ymchwil ac arloesi ac ailadrodd fy ngalwadau blaenorol i weithredu argymhellion heb eu gwireddu yn adolygiadau Diamond a Reid. Darparodd yr Athro Reid ddwy set o argymhellion gwariant, un pe bai gan Lywodraeth Cymru reolaeth lawn dros gyllid newydd, ac un pe na fyddai ganddyn nhw hynny. Ac felly nid oes rheswm pam nad oes modd gweithredu'r olaf nawr. Mae'r Prif Weinidog wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ynghylch pum blaenoriaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer ymchwil, datblygu ac arloesi, ond ni fydd y blaenoriaethau hynny'n cael eu gwireddu heb fod yr argymhellion hynny'n cael eu gweithredu. Felly, unwaith eto, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i weithredu'r argymhellion hynny, yn enwedig o gofio bod yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yn rhoi adnoddau i Lywodraeth Cymru gyflawni'r argymhellion hynny.

Ac felly wrth gloi, Llywydd, rwy'n credu mai'r gofyniad mwyaf ar Lywodraeth Cymru yn y gyllideb ddrafft hon yw tryloywder. Yn y rhan fwyaf o feysydd rhaglenni, mae manylion niwlog ond dim arwyddion clir o sut mae cyllid yn cael ei ddyrannu, ac oherwydd hynny, mae craffu'n gyfyngedig ac mae'n anodd pennu effeithiolrwydd a gwerth am arian yn gywir. Ac felly, rwy'n annog y Gweinidog i ddarparu'r manylion hynny a sicrhau bod holl adrannau'r Llywodraeth yn darparu gwybodaeth mor agored a thryloyw â phosibl. Diolch yn fawr. 

18:00

I have a few points to make. Firstly, the co-operation agreement and what it sets out to achieve is something that I am actually quite proud of, especially when it comes to free school meals. And it has to be said, to say that the budget doesn't deliver at all for people in Wales is quite out of touch. Is it perfect? No. But, take it from somebody who was on free school meals, that policy alone will go so far in helping families with children who are living in poverty. Have no doubt about that. And it was delivered by Plaid Cymru and Welsh Government, working together. 

I appreciated the response that I had from the Government to a written question on 10 January relating to the front-loading of support for free school meals. The start date for commencing free school meals was highlighted as September 2022. I hope that the Government is looking at how we might be able to speed up this process, specifically rolling out free school meals earlier. The Minister has given a three-year budget this time around, which I appreciate limits flexibility, but is there some way of front-loading the allocated funding? The need is now, it's in the present, amplified by the cost-of-living crisis, and I would very much appreciate hearing whether this is something the Government will consider.

Secondly, the Minister will be aware of my desire to see the education maintenance allowance go further, and I appreciated her response to me in spokespersons' questions last week, when I raised the prospect of expanding the EMA. I want to re-emphasise how much of a lifeline the EMA is for students from disadvantaged backgrounds, especially when we get to post-16 education. We generally accept that education is the best route out of poverty, and retaining students post-16 will have that desired effect of giving further opportunities and skills to those from disadvantaged backgrounds. I know that the Minister herself sees how important the EMA is to those students, and I hope she can give an assurance that if the Government has further funding that it will look to expand the EMA as a priority.

Finally, we note the spending on the climate and nature emergency in the budget, but I am finding it difficult to understand how we can reconcile this spend with the threat to the budget of the future generations commissioner, as Jenny Rathbone indicated, who has played a vital part in advising and ensuring that the Welsh public sector does its part on issues such as decarbonisation and the green transition for future generations. The Public Accounts Committee recognised that,

'The Future Generations Commissioner’s budget has not given her office sufficient capacity to provide public bodies with the levels of practical and sector-specific support that they have called for to implement the Act.'

So, if the Government is serious about making this world-leading approach work, recognising the implementation gaps that exist is all important. Shouldn't the Government be ensuring the commissioner has enough resources to do the job? The commissioner's office budget is already one of the lowest office budgets for any commissioner in Wales, and the specific point that is concerning, just to be clear, is that the future generations commissioner's budget means that they can't carry funds over to the new year. And from my understanding, this is problematic because doing so has been a large part of how her office has operated. This could prevent the commissioner from being able to continue advising public bodies, leaving only enough resources to carry out the statutory duties in terms of monitoring. I'd be very grateful if the Minister could give the Chamber some clarity on that point. 

Mae gennyf ychydig o bwyntiau i'w gwneud. Yn gyntaf, mae'r cytundeb cydweithredu a'r hyn y mae'n bwriadu ei gyflawni yn rhywbeth yr wyf wir yn eithaf balch ohono, yn enwedig o ran prydau ysgol am ddim. Ac mae'n rhaid dweud, mae dweud nad yw'r gyllideb yn cyflawni o gwbl i bobl yng Nghymru yn gwbl anghywir. A yw'n berffaith? Na. Ond, cymerwch hyn wrth rywun a oedd ar brydau ysgol am ddim, bydd y polisi hwnnw'n unig yn mynd mor bell i helpu teuluoedd â phlant sy'n byw mewn tlodi. Nid oes amheuaeth am hynny. Ac fe'i cyflwynwyd gan Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru, yn gweithio gyda'i gilydd. 

Gwerthfawrogais yr ymateb a gefais gan y Llywodraeth i gwestiwn ysgrifenedig ar 10 Ionawr yn ymwneud â rhoi mwy o gymorth yn gynnar ar gyfer prydau ysgol am ddim. Amlygwyd mai'r dyddiad cychwyn ar gyfer dechrau prydau ysgol am ddim fyddai mis Medi 2022. Gobeithio bod y Llywodraeth yn ystyried sut y gallem gyflymu'r broses hon, gan gyflwyno prydau ysgol am ddim yn gynharach yn benodol. Mae'r Gweinidog wedi rhoi cyllideb tair blynedd y tro hwn, ac rwy'n gwerthfawrogi bod hynny'n cyfyngu ar hyblygrwydd, ond a oes rhyw ffordd o roi mwy o'r cyllid a ddyrannwyd yn gynnar? Nawr mae'r angen, mae yn y presennol ac mae'n cael ei waethygu gan yr argyfwng costau byw, a byddwn yn gwerthfawrogi'n fawr clywed a yw hyn yn rhywbeth y bydd y Llywodraeth yn ei ystyried.

Yn ail, bydd y Gweinidog yn ymwybodol o fy awydd i weld y lwfans cynhaliaeth addysg yn mynd ymhellach, ac roeddwn yn gwerthfawrogi ei hymateb i mi yng nghwestiynau'r llefarwyr yr wythnos diwethaf, pan godais y posibilrwydd o ehangu'r lwfans. Rwyf eisiau ailbwysleisio faint o achubiaeth yw'r lwfans i fyfyrwyr o gefndiroedd difreintiedig, yn enwedig pan fyddwn ni'n cyrraedd addysg ôl-16. Rydym ni'n derbyn yn gyffredinol mai addysg yw'r llwybr gorau allan o dlodi, a bydd cadw myfyrwyr ôl-16 yn cael yr effaith ddymunol honno o roi cyfleoedd a sgiliau pellach i'r rhai hynny sydd o gefndiroedd difreintiedig. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog ei hun yn gweld pa mor bwysig yw'r lwfans i'r myfyrwyr hynny, ac rwy'n gobeithio y gall hi roi sicrwydd, os oes gan y Llywodraeth gyllid pellach y bydd yn ceisio ehangu'r lwfans fel blaenoriaeth.

Yn olaf, nodwn y gwariant ar yr argyfwng hinsawdd a natur yn y gyllideb, ond rwyf yn ei chael yn anodd deall sut y gallwn ni gysoni'r gwariant hwn â'r bygythiad i gyllideb comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, fel y nododd Jenny Rathbone, sydd wedi chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o gynghori a sicrhau bod sector cyhoeddus Cymru yn gwneud ei ran ar faterion fel datgarboneiddio a'r newid gwyrdd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Cydnabu'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus

'Nid yw cyllideb Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol wedi rhoi
capasiti digonol i’w swyddfa i roi’r lefel o gefnogaeth ymarferol a’r lefel o gefnogaeth sy’n benodol i’r sector i gyrff cyhoeddus y maent wedi galw amdanynt er mwyn gweithredu’r Ddeddf ar waith.'

Felly, os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynghylch gwneud i'r dull hwn sy'n arwain y byd weithio, mae cydnabod y bylchau gweithredu sy'n bodoli yn hollbwysig. Oni ddylai'r Llywodraeth fod yn sicrhau bod gan y comisiynydd ddigon o adnoddau i wneud y gwaith? Mae cyllideb swyddfa'r comisiynydd eisoes yn un o'r cyllidebau swyddfa isaf ar gyfer unrhyw gomisiynydd yng Nghymru, a'r pwynt penodol sy'n peri pryder, i fod yn glir, yw bod cyllideb comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn golygu na allan nhw gario arian drosodd i'r flwyddyn newydd. Ac o fy nealltwriaeth i, mae hyn yn broblem oherwydd mae gwneud hynny wedi bod yn rhan fawr o'r ffordd y mae ei swyddfa wedi gweithredu. Gallai hyn atal y comisiynydd rhag gallu parhau i gynghori cyrff cyhoeddus, gan adael dim ond digon o adnoddau i gyflawni'r dyletswyddau statudol o ran monitro. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallai'r Gweinidog roi rhywfaint o eglurder i'r Siambr ar y pwynt hwnnw. 

18:05

May I please declare I'm a Flintshire county councillor? The 9.4 per cent uplift to local authorities in Wales is welcome, as is the three-year budget, which will help with planning. I am aware the provisional settlement in England provided a lower uplift of 6.9 per cent to councils, and with the assumption that they raise their council tax by the maximum permitted without a referendum. And much of Scotland's local authority funding was hypothecated. 

During the Minister's statement on the draft budget, I raised concerns about funding for highways maintained by councils, and will continue to do so now. It's a real concern that the capital funding from UK Government to Welsh Government will reduce by 11 per cent by the 2024-25 budget, and under the UK Government's community review fund, Wales will receive only £46 million this year, compared to at least £375 million we would have received from the EU structural funds from January 2021. I am aware that the major infrastructure works on the A55 currently taking place in north-west Wales, which will also include drainage to make it more resilient to flooding, is being funded with £20 million from Europe through the Welsh Government. 

It has been highlighted in the Local Government and Housing Committee report the importance of maintaining the roads we already have, not just for motorists but for pedestrians and cyclists as well, for whom potholes pose an even bigger threat. The recent additional Welsh Government annual grant funding of £20 million has provided authorities with the opportunity to arrest some deterioration of the highways that has occurred as a direct result of years of Tory austerity. And so, I really welcome the announcement made by the Minister for Local Government and Finance last week that extra in-year capital funding would be given to councils of £70 million, including for highways, which I hope will be ring-fenced as I know the pressure various local government departments are under when setting their capital programme, competing to match fund Welsh Government's funding for commendable, important capital programme schemes, such as twenty-first century schools, childcare provision and building zero-carbon homes for rent.

Going forward, there needs to be a planned maintenance scheme and funding for highways. The Climate Change, Environment and Infrastructure Committee recommends the Welsh Government should set out how the significant backlog in road and highway maintenance can be addressed on both the local and trunk road network, and clarify the basis for the decision not to continue with the public highways refurbishment grant. This should include details of any assessment that was made of the impact of the decision on the local road network, as well as value for money in local highway maintenance, road safety, et cetera.

Over the years, there have been some good examples of joint work on the highway asset undertaken by Welsh Government and councils, such as the national highway maintenance backlog project and asset management contracts. And these projects were developed by Welsh Government and the County Surveyors' Society Wales, the body for local authority highways technical officers. One of the previous positive outcomes from these initiatives included the local government borrowing initiative, which provided much-needed financial support for enhanced maintenance regimes to improve the existing highway network across Wales for the travelling public.

It has been raised here several times that there are also a number of highways in north Wales impacted by the ever-increasing storms as a result of climate change, resulting in full or partial closure over the last two years. This has impacted on communities in Llangoed and Penmon in Anglesey, in Newbridge in Wrexham, the bridge near Tremeirchion in Denbighshire and a landslide in Ffrith, Flintshire, each costing more than the local authorities have funding for. I am aware that the one in Ffrith will cost £3.8 million to resolve. From my recent investigations, I know that there is the emergency finance assistance scheme, formerly known as the Bellwin scheme, which is available to provide emergency financial assistance to help local authorities meet unmeasurable, uninsurable costs that they incur when dealing with the aftermath of an emergency in their area. And there is the emergency resilience fund, which I will make the local authorities aware of. I hope that these important areas will fit the remit of the funding, but I do have some concerns.

I hope that the Welsh Government will continue to work with the WLGA to explore alternative ways of supporting larger capital budgets for local government in future, including the role of supported borrowing to fund the road maintenance backlog, and address roads impacted by natural disasters. Diolch.

A gaf i ddatgan fy mod yn gynghorydd sir yn sir y Fflint? Mae'r cynnydd o 9.4 y cant i awdurdodau lleol yng Nghymru i'w groesawu, yn ogystal â'r gyllideb tair blynedd, a fydd yn helpu gyda chynllunio. Rwyf yn ymwybodol bod y setliad dros dro yn Lloegr wedi darparu cynnydd is o 6.9 y cant i gynghorau, a gyda'r rhagdybiaeth eu bod yn codi eu treth gyngor o'r uchafswm a ganiateir heb refferendwm. Ac roedd llawer o gyllid awdurdodau lleol yr Alban wedi'i neilltuo. 

Yn ystod datganiad y Gweinidog ar y gyllideb ddrafft, codais bryderon ynghylch cyllid ar gyfer priffyrdd a gynhelir gan gynghorau, a fe wnaf barhau i wneud hynny yn awr. Mae'n bryder gwirioneddol y bydd y cyllid cyfalaf gan Lywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru yn gostwng 11 y cant erbyn cyllideb 2024-25, ac o dan gronfa adolygu cymunedol Llywodraeth y DU, dim ond £46 miliwn y bydd Cymru yn ei gael eleni, o'i gymharu ag o leiaf £375 miliwn y byddem wedi'i gael o gronfeydd strwythurol yr UE o fis Ionawr 2021. Rwyf yn ymwybodol bod y gwaith seilwaith mawr ar yr A55 sy'n digwydd ar hyn o bryd yng ngogledd-orllewin Cymru, a fydd hefyd yn cynnwys draenio i'w wneud yn fwy cydnerth i lifogydd, yn cael ei ariannu gyda £20 miliwn o Ewrop drwy Lywodraeth Cymru. 

Amlygwyd yn adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai bwysigrwydd cynnal y ffyrdd sydd gennym eisoes, nid yn unig i fodurwyr ond i gerddwyr a beicwyr hefyd, y mae tyllau yn y ffordd yn fygythiad mwy fyth iddynt. Mae'r cyllid grant blynyddol ychwanegol diweddar gan Lywodraeth Cymru o £20 miliwn wedi rhoi cyfle i awdurdodau atal rhywfaint o ddirywiad yn y priffyrdd sydd wedi digwydd o ganlyniad uniongyrchol i flynyddoedd o gyni y Torïaid. Ac felly, rwyf yn croesawu'n fawr y cyhoeddiad a wnaed gan y Gweinidog Llywodraeth Leol a Chyllid yr wythnos diwethaf y byddai cyllid cyfalaf ychwanegol o £70 miliwn yn ystod y flwyddyn yn cael ei roi i gynghorau, gan gynnwys ar gyfer priffyrdd, a fydd, gobeithio, yn cael ei glustnodi gan fy mod yn gwybod y pwysau sydd ar wahanol adrannau llywodraeth leol wrth bennu eu rhaglen gyfalaf, cystadlu i gyfateb arian Llywodraeth Cymru ar gyfer cynlluniau rhaglenni cyfalaf clodwiw, pwysig, fel ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, darpariaeth gofal plant ac adeiladu cartrefi di-garbon i'w rhentu.

Wrth symud ymlaen, mae angen cynllun cynnal a chadw wedi'i gynllunio a chyllid ar gyfer priffyrdd. Mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru nodi sut y gellir mynd i'r afael â'r ôl-groniad sylweddol o ran cynnal a chadw ffyrdd a phriffyrdd ar y rhwydwaith ffyrdd lleol a chefnffyrdd, ac egluro'r sail ar gyfer y penderfyniad i beidio â pharhau â'r grant adnewyddu priffyrdd cyhoeddus. Dylai hyn gynnwys manylion unrhyw asesiad a wnaed o effaith y penderfyniad ar y rhwydwaith ffyrdd lleol, yn ogystal â gwerth am arian mewn cynnal a chadw priffyrdd lleol, diogelwch ar y ffyrdd, ac yn y blaen.

Dros y blynyddoedd, cafwyd rhai enghreifftiau da o waith ar y cyd ar yr ased priffyrdd a wnaed gan Lywodraeth Cymru a chynghorau, fel y prosiect ôl-groniad cenedlaethol o waith cynnal a chadw priffyrdd a chontractau rheoli asedau. A datblygwyd y prosiectau hyn gan Lywodraeth Cymru a Chymdeithas Syrfewyr Sirol Cymru, y corff ar gyfer swyddogion technegol priffyrdd awdurdodau lleol. Roedd un o ganlyniadau cadarnhaol blaenorol y mentrau hyn yn cynnwys y fenter benthyca llywodraeth leol, a oedd yn darparu cymorth ariannol y mae mawr ei angen ar gyfer cyfundrefnau cynnal a chadw gwell i wella'r rhwydwaith priffyrdd presennol ledled Cymru ar gyfer y cyhoedd sy'n teithio.

Mae wedi'i godi sawl gwaith yn y fan yma fod nifer o briffyrdd yn y gogledd hefyd yn cael eu heffeithio gan y stormydd cynyddol o ganlyniad i newid hinsawdd, gan arwain at eu cau yn llawn neu yn rhannol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae hyn wedi effeithio ar gymunedau yn Llangoed a Phenmon yn Ynys Môn, yn Nhrecelyn yn Wrecsam, y bont ger Tremeirchion yn sir Ddinbych a thirlithriad yn Ffrith, sir y Fflint, bob un yn costio mwy nag y mae gan yr awdurdodau lleol gyllid ar ei gyfer. Rwyf yn ymwybodol y bydd yr un yn Ffrith yn costio £3.8 miliwn i'w ddatrys. O fy ymchwiliadau diweddar, rwy'n gwybod bod y cynllun cymorth cyllid brys, a elwid gynt yn gynllun Bellwin, sydd ar gael i ddarparu cymorth ariannol brys i helpu awdurdodau lleol dalu costau anfesuradwy, na ellir eu hyswirio y maen nhw'n eu hysgwyddo wrth ymdopi ag achosion brys yn eu hardal. Ac mae'r gronfa cadernid brys, y byddaf yn sicrhau bod yr awdurdodau lleol yn ymwybodol ohoni. Rwy'n gobeithio y bydd y meysydd pwysig hyn yn cyd-fynd â chylch gwaith y cyllid, ond mae gennyf rai pryderon.

Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i archwilio ffyrdd eraill o gefnogi cyllidebau cyfalaf mwy ar gyfer llywodraeth leol yn y dyfodol, gan gynnwys swyddogaeth benthyca â chymorth i ariannu'r ôl-groniad o waith cynnal a chadw ffyrdd, a mynd i'r afael â ffyrdd y mae trychinebau naturiol yn effeithio arnynt. Diolch.

18:10

I wish to refer Members to my register of interests, as I am a member of both Pembrokeshire County Council and Wales YFC. I would like to begin by thanking the Minister for bringing this debate forward, and by echoing the words of colleague, the MS for Monmouth: the devil certainly lies within the detail. And it is evident from this afternoon's debate that, following a record funding boost from the UK Government, this budget does not go far enough in delivering for the people of Wales. Fundamentally, this budget fails to meet several expectations, which has left me unable to support this afternoon's tabled item. While I welcome the rural affairs Minister's commitment to maintain the Welsh Government's basic payment scheme throughout 2022, the agricultural industry has yet to receive an assurance that BPS will continue into 2023 and until the sustainable farming scheme is launched in 2025. Therefore, can the finance Minister offer any assurance on the future of the BPS during these two years? I'm sure that she will recognise the importance of the basic payment scheme in assisting the agricultural community to navigate the COVID-19 pandemic whilst also ensuring that the industry can survive the rising input of costs and resources. The economic, cultural, and environmental benefits of family farms cannot be understated. I'm sure that the Minister will agree with me that the BPS is as important as ever in terms of underpinning the continuation of high-quality food production in Wales—something I'm afraid the sustainable farming scheme will ignore.

I was pleased to see the Welsh Government bring forward the animal welfare plan, which seeks to improve Wales's animal welfare, including our pets. Better late than never. While I'm still a firm believer that there is more to do, this strategy is a step in the right direction. Indeed, a significant part of this proposal was the Welsh Government's local authority enforcement training project—a pan-Wales training model that sought to develop an industry standard for all local authority enforcement officers to learn from. While this is an important proposal that seeks to establish parity across Wales, it must also be met with adequate, serious and ring-fenced funding that underpins the project's very purpose. Indeed, the rural affairs Minister was right when she said, and I quote:

'if the enforcement doesn't work, then you're not going to make any progress'.

The financial cost of enforcing the Welsh Government's new animal welfare regulations must not be allowed to fall on our overstretched and under-resourced local authorities. Whilst I acknowledge that local authorities have received an uplift in their funding for the 2022-23 period, I remain concerned that there are no safeguards in place to ensure that this trajectory of funding continues past the point at which the animal welfare plan has concluded.

Yet, perhaps more concerningly, this is not the only example where this is the case. The Welsh Government's new water regulations have significantly increased the burden on the Welsh Government's own body, Natural Resources Wales. The Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations, more commonly known to us all as the NVZs, will add a massive workload to NRW, requiring an estimated 60 extra full-time staff to deliver the minimum viable product, or a further 200 staff to deliver the regulations in their full form. Yet, there is no mention of this in the Welsh Government's draft budget narrative. Instead of granting the organisation the funding that it needs to meet their staffing shortfalls, they have instead received a total of £7.2 million in capital funds in order to provide an updated operational ICT infrastructure. I believe this to be a total misprioritisation. Whilst I still think that there are better policies to improve water quality here in Wales, if this Government insists on NVZs, then at least fund NRW properly so that they can do the job in enforcing the regulations. Whilst the Government may try to dress this budget up as a positive, the reality of the situation is that it fundamentally fails to meet the policy narrative of this Government. It does little to touch the sides of the severe funding constraints not only facing our local authorities but agencies such as Natural Resources Wales, who, on a daily basis, are having to balance the weight of Welsh Government regulations against their own ability to deliver on their core aims and objectives. Happy to give way.

Hoffwn gyfeirio'r Aelodau at fy nghofrestr buddiannau, gan fy mod yn aelod o Gyngor Sir Penfro a Chlwb Ffermwyr Ifanc Cymru. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl hon, a thrwy adleisio geiriau fy nghyd-Aelod, AS Mynwy: yn y manylion y ceir y gwirionedd, yn sicr. Ac mae'n amlwg o'r ddadl y prynhawn yma, yn dilyn yr hwb ariannol mwyaf erioed gan Lywodraeth y DU, nad yw'r gyllideb hon yn mynd yn ddigon pell i gyflawni dros bobl Cymru. Yn y bôn, nid yw'r gyllideb hon yn bodloni nifer o ddisgwyliadau, sydd wedi fy ngadael yn methu â chefnogi'r eitem a gyflwynwyd y prynhawn yma. Er fy mod yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog materion gwledig i gynnal cynllun taliadau sylfaenol Llywodraeth Cymru drwy gydol 2022, nid yw'r diwydiant amaethyddol wedi cael sicrwydd eto y bydd y cynllun taliadau sylfaenol yn parhau yn 2023 a hyd nes y caiff y cynllun ffermio cynaliadwy ei lansio yn 2025. Felly, a all y Gweinidog cyllid gynnig unrhyw sicrwydd am ddyfodol y cynllun taliadau sylfaenol yn ystod y ddwy flynedd hyn? Rwy'n siŵr y bydd yn cydnabod pwysigrwydd y cynllun taliadau sylfaenol o ran cynorthwyo'r gymuned amaethyddol i lywio pandemig COVID-19 gan sicrhau hefyd y gall y diwydiant oroesi'r cynnydd mewn costau ac adnoddau. Ni ellir tanbrisio manteision economaidd, diwylliannol ac amgylcheddol ffermydd teuluol. Rwyf yn siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi fod y cynllun taliadau sylfaenol yr un mor bwysig ag erioed o ran ategu parhad cynhyrchu bwyd o ansawdd uchel yng Nghymru—rhywbeth y mae arnaf ofn y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn ei anwybyddu.

Roeddwn yn falch o weld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r cynllun lles anifeiliaid, sy'n ceisio gwella lles anifeiliaid Cymru, gan gynnwys ein hanifeiliaid anwes. Gwell hwyr na hwyrach. Er fy mod yn dal i gredu'n gryf bod mwy i'w wneud, mae'r strategaeth hon yn gam i'r cyfeiriad cywir. Yn wir, rhan sylweddol o'r cynnig hwn oedd prosiect hyfforddiant gorfodi awdurdodau lleol Llywodraeth Cymru—model hyfforddi ar gyfer Cymru gyfan a oedd yn ceisio datblygu safon diwydiant i holl swyddogion gorfodi awdurdodau lleol ddysgu oddi wrtho. Er bod hwn yn gynnig pwysig sy'n ceisio sefydlu cydraddoldeb ledled Cymru, rhaid iddo hefyd fod â chyllid digonol, difrifol ac wedi ei glustnodi sy'n sail i union ddiben y prosiect. Yn wir, roedd y Gweinidog materion gwledig yn iawn pan ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu:

'os nad yw'r gorfodi yn gweithio, yna nid ydych yn mynd i wneud unrhyw gynnydd'.

Ni ddylid caniatáu i gost ariannol gorfodi rheoliadau lles anifeiliaid newydd Llywodraeth Cymru ddisgyn ar ein hawdurdodau lleol sydd wedi'u gorymestyn a heb ddigon o adnoddau. Er fy mod yn cydnabod bod awdurdodau lleol wedi cael cynnydd yn eu cyllid ar gyfer y cyfnod 2022-23, rwyf yn dal yn bryderus nad oes unrhyw fesurau diogelu ar waith i sicrhau bod y llwybr ariannu hwn yn parhau heibio i'r pwynt y mae'r cynllun lles anifeiliaid wedi dod i ben.

Ac eto, efallai'n fwy pryderus, nid dyma'r unig enghraifft lle mae hyn yn wir. Mae rheoliadau dŵr newydd Llywodraeth Cymru wedi cynyddu'n sylweddol y baich ar gorff Llywodraeth Cymru ei hun, Cyfoeth Naturiol Cymru. Bydd Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru), sy'n fwy adnabyddus i bob un ohonom ni fel yr NVZs, sef Parthau Perygl Nitradau, yn ychwanegu llwyth gwaith enfawr i Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n ei gwneud yn ofynnol i tua 60 o staff amser llawn ychwanegol ddarparu'r cynnyrch hyfyw lleiaf, neu 200 o staff eraill i gyflawni'r rheoliadau ar eu ffurf lawn. Ac eto, nid oes sôn am hyn yn naratif cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru. Yn hytrach na rhoi'r cyllid sydd ei angen ar y sefydliad i fodloni eu diffygion staffio, maen nhw, yn hytrach, wedi derbyn cyfanswm o £7.2 miliwn mewn cronfeydd cyfalaf er mwyn darparu seilwaith TGCh gweithredol wedi'i ddiweddaru. Rwy'n credu bod hyn yn gamflaenoriaeth llwyr. Er fy mod yn dal i gredu bod gwell polisïau i wella ansawdd dŵr yma yng Nghymru, os yw'r Llywodraeth hon yn mynnu bod yna NVZs, yna dylai o leiaf ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru yn iawn fel y gallan nhw wneud y gwaith o orfodi'r rheoliadau. Er y gall y Llywodraeth geisio llunio'r gyllideb hon yn gadarnhaol, realiti'r sefyllfa yw ei bod yn methu'n sylfaenol â bodloni naratif polisi'r Llywodraeth hon. Nid yw'n gwneud fawr ddim i liniaru'r cyfyngiadau ariannu difrifol sydd nid yn unig yn wynebu ein hawdurdodau lleol ond asiantaethau fel Cyfoeth Naturiol Cymru, sydd, yn ddyddiol, yn gorfod cydbwyso pwysau rheoliadau Llywodraeth Cymru yn erbyn eu gallu eu hunain i gyflawni eu nodau a'u hamcanion craidd. Hapus i ildio.

18:15

I understand your argument that Natural Resources Wales needs more money to chase all the people who are polluting our rivers, but I wonder whether you could indicate where you think the money might need to come from to actually do that? For example, would you support the Farmers Union of Wales's proposal to cap basic payments, so that we're not funding millionaires?

Rwy'n deall eich dadl bod angen mwy o arian ar Cyfoeth Naturiol Cymru i fynd ar drywydd yr holl bobl sy'n llygru ein hafonydd, ond tybed a allech chi nodi o ble y credwch y gallai fod angen i'r arian ddod ohono i wneud hynny? Er enghraifft, a fyddech chi'n cefnogi cynnig Undeb Amaethwyr Cymru i gapio taliadau sylfaenol, fel nad ydym yn ariannu miliwnyddion?

Well, absolutely, and we've talked in this Chamber a lot with regard to Glastir woodland creation funds going across the border to other countries that are buying up—other companies that are buying up— prime Welsh agricultural land for tree afforestation being agreeable and acceptable to this Government in receiving grant funding through Glastir woodland. So, there is finance available.

However, I will make way, as I'm conscious of the time. We cannot ignore the financial implications of instructing both local authorities and agencies to implement and enforce Welsh Government policy. If the Welsh Government is serious about delivering these policies, they must wake up to the reality of having to enforce them, the bottom line of which is cost. Diolch yn fawr.

Wel, yn sicr, ac rydym wedi siarad llawer yn y Siambr hon am gronfeydd creu coetir Glastir sy'n mynd dros y ffin i wledydd eraill sy'n prynu—cwmnïau eraill sy'n prynu— tir amaethyddol gorau Cymru ar gyfer coedwigo yn bod yn ddymunol ac yn dderbyniol i'r Llywodraeth hon wrth dderbyn arian grant drwy goetir Glastir. Felly, mae cyllid ar gael.

Fodd bynnag, fe wnaf ildio, gan fy mod yn ymwybodol o'r amser. Ni allwn anwybyddu goblygiadau ariannol cyfarwyddo awdurdodau lleol ac asiantaethau i weithredu a gorfodi polisi Llywodraeth Cymru. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch cyflawni'r polisïau hyn, rhaid iddyn nhw ddeffro i'r realiti o orfod eu gorfodi, a diwedd y gân yw'r geiniog. Diolch yn fawr.

I wish to thank the Minister, Rebecca Evans, for her approach and manner of engagement with the Senedd Finance Committee scrutiny of this very fair, green and progressive draft budget. And I also wish to thank fellow finance Members and our very stalwart Chair.

Wales has endured and continues to endure a global pandemic that has led to the very fundamentals and the very paradigm of our Welsh economy being rocked. These last two years have taken a great toll on all of us, but, for some, the very ultimate sacrifice, and we in this place must never forget.

Llywydd, as we potentially see on the horizon life after the pandemic, we are now looking at a very sharply rising inflation base, and a Tory cost-of-living and energy crisis that dramatically impacts on the lives of every man, woman and child in my constituency of Islwyn. Unbelievably, in one of the richest countries of the world in 2022, fellow citizens are faced with the unenviable, the non-choice of heating or eating. This is not, as the Tories seem to think, political rhetoric or a bad joke; it is real, because some people will die this year because they cannot afford to heat their homes, and all this as rickets, tuberculosis and malnutrition have returned to our United Kingdom hospitals due to a non-operating, broken welfare system.

The background to this dangerous mix is a Tory UK Government led by a Prime Minister who is, and I quote, 'not a total clown'—the words of his new communication director, Guto Harri. And whilst Laurel and Hardy are happily singing 'I will survive', the Welsh populace is struggling every single day simply to put food on the table for their families. This dichotomy sums up the Tory myopia that we see in the Chamber, and Boris and his Tory UK Government has finally admitted that it will not fully replace EU funding to Wales for three years, despite saying constantly to us and within this Chamber that the people of Wales would not be a penny poorer when the UK left the European Union. How can we trust such commentary?

Whilst the Tories have let down Wales, this Welsh Labour Government budget is standing up for Welsh people, and I implore, I implore, the Welsh Tories opposite to do the same. In contrast, the Welsh Labour Government is investing close to £1.3 billion—[Interruption.]—I would, but I'm really conscious of the time and I would like to finish; not on this occasion, Janet—investing close to £1.3 billion into our Welsh NHS service, standing up for local authorities, who've had an additional £750 million direct investment to the revenue support grant, and an additional £100 million targeted at mental health, supporting the social care sector with additional funding to local authorities to meet the additional costs of the real living wage, investing in education with an additional £320 million to the end of term to continue education reform and support across Wales.

And it is right that the Welsh Government and our economy Minister are investing in the personal learning pilots and the young person's guarantee, and that the Finance Committee recommendations around drafting and evaluating budget determination, which takes in at source the very poorest in our society, who remain women, are accepted by Welsh Government. I welcome the feedback on the new shifts around strengthening BAGE and the new budget improvement advisory group. But, as Jenny Rathbone has already scoped to us today, it is absolutely important that Wales has exemplary holistic and intersectional strategic impact assessment processes, and that we explore gender budgeting for Wales.

It is right that the Finance Committee does this work and drafts and evaluates such recommendations. The Welsh Labour Government, to conclude, Llywydd, is investing £366 million over the next three years to deliver 125,000 all-age apprenticeships, investing in science, technology, engineering and mathematics, in cyber, in security and our future generations. And it's today, not tomorrow, we are investing in Wales's future. We are investing in the people of Wales, and I commend this Welsh Government's draft budget to this place. A stronger Wales, a fairer Wales and a greener Wales—a draft budget that seeks a just Wales. Thank you.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog, Rebecca Evans, am ei dull o weithredu a'i dull o ymgysylltu â Phwyllgor Cyllid y Senedd i graffu ar y gyllideb ddrafft deg iawn, werdd a blaengar hon. A hoffwn ddiolch hefyd i'n cyd-Aelodau cyllid a'n Cadeirydd cadarn iawn.

Mae Cymru wedi dioddef ac mae'n parhau i ddioddef pandemig byd-eang sydd wedi arwain at siglo hanfodion a model ein heconomi ni yng Nghymru. Mae'r ddwy flynedd ddiwethaf wedi cael effaith fawr ar bob un ohonom ni, ond, i rai, yr aberth eithaf, ac ni ddylem ni yn y lle hwn byth anghofio.

Llywydd, wrth i ni o bosibl weld bywyd ar ôl y pandemig ar y gorwel, rydym ni yn awr yn edrych ar gyfradd sylfaenol chwyddiant sy'n codi'n sydyn iawn, ac argyfwng costau byw ac ynni y Torïaid sy'n effeithio'n ddwys ar fywydau pob dyn, menyw a phlentyn yn fy etholaeth i, sef Islwyn. Yn anghredadwy, yn un o wledydd cyfoethocaf y byd yn 2022, mae cyd-ddinasyddion yn wynebu'r dewis annymunol, amhosibl rhwng gwresogi neu fwyta. Nid yw hyn, fel y mae'n ymddangos y mae'r Torïaid yn ei gredu, yn rhethreg wleidyddol nac yn jôc wael; mae'n real, oherwydd bydd rhai pobl yn marw eleni oherwydd na allan nhw fforddio gwresogi eu cartrefi, a hyn i gyd wrth i'r llechau, twbercwlosis a diffyg maeth dychwelyd i'n hysbytai yn y Deyrnas Unedig oherwydd system les nad yw'n gweithredu, sydd wedi torri.

Cefndir y cymysgedd peryglus hwn yw Llywodraeth Dorïaidd y DU dan arweiniad Prif Weinidog sydd, a dyfynnaf, 'ddim yn glown i gyd'—geiriau ei gyfarwyddwr cyfathrebu newydd, Guto Harri. A tra bod Laurel a Hardy yn hapus yn canu 'I will survive', mae poblogaeth Cymru yn cael trafferth bob dydd dim ond i roi bwyd ar y bwrdd i'w teuluoedd. Mae'r ddeuoliaeth hon yn crynhoi'r myopia Torïaidd a welwn ni yn y Siambr, ac mae Boris a'i Lywodraeth y DU Dorïaidd wedi cyfaddef o'r diwedd na fydd yn amnewid cyllid yr UE yn llawn i Gymru am dair blynedd, er iddo ddweud yn gyson wrthym ac o fewn y Siambr hon na fyddai pobl Cymru geiniog yn dlotach pan adawodd y DU yr Undeb Ewropeaidd. Sut y gallwn ni ymddiried mewn sylwadau o'r fath?

Er bod y Torïaid wedi siomi Cymru, mae'r gyllideb hon gan Lywodraeth Lafur Cymru yn sefyll dros bobl Cymru, ac rwyf i'n erfyn, yn erfyn ar y Torïaid Cymreig gyferbyn i wneud yr un peth. I'r gwrthwyneb, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn buddsoddi'n agos at £1.3 biliwn—[Torri ar draws.]—byddwn i, ond rwy'n ymwybodol iawn o'r amser a hoffwn orffen; nid y tro hwn, Janet—gan fuddsoddi'n agos at £1.3 biliwn yn ein gwasanaeth GIG yng Nghymru, sefyll dros awdurdodau lleol, sydd wedi cael buddsoddiad uniongyrchol ychwanegol o £750 miliwn i'r grant cynnal refeniw, a £100 miliwn ychwanegol wedi'i dargedu at iechyd meddwl, gan gefnogi'r sector gofal cymdeithasol gyda chyllid ychwanegol i awdurdodau lleol i dalu costau ychwanegol y cyflog byw go iawn, buddsoddi mewn addysg gyda £320 miliwn ychwanegol hyd at ddiwedd y tymor i barhau i ddiwygio a chefnogi addysg ledled Cymru.

Ac mae'n iawn bod Llywodraeth Cymru a'n Gweinidog yr Economi yn buddsoddi yn y cynlluniau treialu dysgu personol a'r gwarant i bobl ifanc, a bod argymhellion y Pwyllgor Cyllid ynghylch drafftio a gwerthuso penderfyniadau ar y gyllideb, sy'n cynnwys, wrth ei ffynhonnell, y tlotaf yn ein cymdeithas, sy'n parhau i fod yn fenywod, yn cael eu derbyn gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n croesawu yr adborth ar y newidiadau newydd o ran cryfhau Grŵp Cynghorol y Gyllideb ar Gydraddoldeb a'r grŵp cynghori newydd ar wella'r gyllideb. Ond, fel y mae Jenny Rathbone eisoes wedi'i ddweud wrthym ni heddiw, mae'n gwbl bwysig bod gan Gymru brosesau asesu effaith strategol cyfannol a chroestoriadol rhagorol, a'n bod yn archwilio cyllidebu ar sail rhyw i Gymru.

Mae'n iawn bod y Pwyllgor Cyllid yn gwneud y gwaith hwn ac yn drafftio ac yn gwerthuso argymhellion o'r fath. Mae Llywodraeth Lafur Cymru, i gloi, Llywydd, yn buddsoddi £366 miliwn dros y tair blynedd nesaf i ddarparu 125,000 o brentisiaethau o bob oed, gan fuddsoddi mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, mewn seiber, mewn diogelwch a chenedlaethau'r dyfodol. A heddiw, nid yfory, yw hynny, rydym ni'n buddsoddi yn nyfodol Cymru. Rydym ni'n buddsoddi ym mhobl Cymru, ac rwy'n cymeradwyo'r gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru hon i'r lle hwn. Cymru gryfach, Cymru decach a Chymru wyrddach—cyllideb ddrafft sy'n ceisio sefydlu Cymru gyfiawn. Diolch.

18:20

It's a pleasure to take part in such an important debate. It's what's widely considered as one of the highlights of the Welsh political calendar.

Four weeks ago, I was highly critical of the impact this budget would have on our health and care services. During those four weeks, the situation has become much clearer. The situation facing health and social care is bleak, and the impact this budget will have on the provision of health and social care is minimal at best. I won't regurgitate my arguments on the real living wage—I've spoken about it quite a lot—but it has become clear that I am not the only one to voice concerns. The social care fair work forum state that the real living wage won't be sufficient to support, retain or recruit care workers. The Trades Union Congress was more damning. They said £9.90 an hour was too low and that the settlement fails to include other factors that make up a fair pay reward. As the National Care Forum point out, staff shortages are already placing significant pressures on social care services, and they expect the situation to worsen over the coming months.

This budget was an ideal opportunity to address the staffing shortages with an ambitious deal for staff, yet Welsh Government opted to do the bare minimum. They could have chosen to align social care with NHS pay scales, a move that would cost around £54 million by the Welsh Government's own estimates. Indeed, they would rather go for the cheap option, according to many in the sector, which will do little to improve a worsening crisis. With the savings made, they decided to spend £10 million on preparing the ground to eliminate private profit from the childcare sector. That should tell you all you need to know about this Government and their budget. Rather than rewarding and valuing our hardworking care staff, they would prefer to spend public money on pursuing an ideological vendetta against the private sector—a private sector that provide over three quarters of the care in Wales. [Interruption.] Yes, indeed.

Mae'n bleser cymryd rhan mewn dadl mor bwysig. Mae'n cael ei hystyried yn eang fel un o uchafbwyntiau calendr gwleidyddol Cymru.

Pedair wythnos yn ôl, roeddwn yn feirniadol iawn o'r effaith y byddai'r gyllideb hon yn ei chael ar ein gwasanaethau iechyd a gofal. Yn ystod y pedair wythnos hynny, mae'r sefyllfa wedi dod yn llawer cliriach. Mae'r sefyllfa sy'n wynebu iechyd a gofal cymdeithasol yn llwm, ac ychydig iawn o effaith ar y gorau a gaiff y gyllideb hon ar y ddarpariaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Ni wnaf ail-adrodd fy nadl ar y cyflog byw gwirioneddol—yr wyf wedi siarad amdano gryn dipyn—ond mae wedi dod yn amlwg nad fi yw'r unig un i leisio pryderon. Mae'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol yn dweud na fydd y cyflog byw gwirioneddol yn ddigonol i gefnogi, cadw na recriwtio gweithwyr gofal. Roedd Cyngres yr Undebau Llafur yn fwy damniol. Fe wnaethon nhw ddweud bod £9.90 yr awr yn rhy isel a bod y setliad yn methu â chynnwys ffactorau eraill sy'n ffurfio cydnabyddiaeth cyflog deg. Fel y nododd y Fforwm Gofal Cenedlaethol, mae prinder staff eisoes yn rhoi pwysau sylweddol ar wasanaethau gofal cymdeithasol, ac maen nhw'n disgwyl i'r sefyllfa waethygu dros y misoedd nesaf.

Roedd y gyllideb hon yn gyfle delfrydol i fynd i'r afael â'r prinder staff gyda chytundeb uchelgeisiol i staff, ac eto dewisodd Llywodraeth Cymru wneud y lleiaf posibl. Gallen nhw fod wedi dewis alinio gofal cymdeithasol â graddfeydd cyflog y GIG, cam a fyddai'n costio tua £54 miliwn yn ôl amcangyfrifon Llywodraeth Cymru ei hun. Yn wir, byddai'n well ganddyn nhw fynd am yr opsiwn rhad, yn ôl llawer yn y sector, na fydd yn gwneud fawr ddim i wella argyfwng sy'n gwaethygu. Gyda'r arbedion a wnaed, fe wnaethon nhw benderfynu gwario £10 miliwn ar baratoi'r tir i ddileu elw preifat o'r sector gofal plant. Dylai hynny ddweud popeth y mae angen i chi ei wybod am y Llywodraeth hon a'u cyllideb. Yn hytrach na gwobrwyo a gwerthfawrogi ein staff gofal gweithgar, byddai'n well ganddyn nhw wario arian cyhoeddus ar fynd ar drywydd fendeta ideolegol yn erbyn y sector preifat—sector preifat sy'n darparu dros dri chwarter y gofal yng Nghymru. [Torri ar draws.] Ie, yn sicr.

Thank you. In regard to that last statement, we all know that we need a vibrant mixed economy in terms of care, whether that's in nursery or childcare or in elder care. Would you also recognise that when we're dealing with a paucity of money within the public purse, due to the Welsh block grant cuts in real terms—in real terms—that—

Diolch. O ran y datganiad diwethaf hwnnw, gwyddom ni i gyd fod arnom angen economi gymysg fywiog o ran gofal, boed hynny mewn meithrinfa neu ofal plant neu mewn gofal iechyd i'r henoed. A fyddech chi hefyd yn cydnabod, pan fyddwn yn mynd i'r afael â phrinder arian yn y pwrs cyhoeddus, oherwydd toriadau grant bloc Cymru mewn termau real—mewn termau real—fod—

No, that's enough of an intervention. I'd just guide Members who have refused interventions themselves to perhaps think about whether there's time for interventions at this point. Gareth Davies.

Na, mae hynny'n ddigon o ymyriad. Rwy'n awgrymu i Aelodau sydd wedi gwrthod ymyriadau eu hunain i feddwl efallai a oes amser ar gyfer ymyriadau ar hyn o bryd. Gareth Davies.

Diolch, Llywydd. It was more of a speech, I think, than an intervention.

But this is the private sector that makes up 80 per cent. It's not just a tiny little drop in the ocean; it is the ocean. Shortages in the care sector are having a debilitating impact on our NHS. As the Minister herself pointed out, we have around 1,000 medically fit people in our hospital beds unable to be discharged because of the lack of social care. But this budget's put additional pressures on an already creaking NHS. On the surface of it, it looks like the budget for the NHS is a generous one, but, like everything in this Government, and what's been mentioned a few times in this debate, the devil lies in the detail.

The NHS recovery fund is unlikely to make a dent in the vast black hole. Health boards continue to massively overspend, and we have some of the worst waiting times in the UK. More than half of Welsh patients are waiting more than 26 weeks to start treatment. These are not just numbers on a balance sheet; they are people's lives: hundreds of thousands of people suffering due to delays, thousands of patients dying because of delays. Where are the radical proposals to tackle the ongoing crisis in health and care? They don't appear to be on the Welsh Government's radar. No COVID-lite regional surgical hubs. Instead, we have a cut to the capital budget, which has worried NHS leaders, as they will now be unable to provide up-to-date equipment or premises to treat patients. What we have is a draft budget that fails to deliver for health and care, and fails for Welsh citizens and patients, and I urge Members to support our amendment and reject this budget.

Diolch, Lywydd. Roedd yn fwy o araith, rwy'n credu, nag ymyriad.

Ond dyma'r sector preifat sy'n cwmpasu 80 y cant. Nid dim ond piso dryw yn y môr; hwn yw'r môr. Mae prinder yn y sector gofal yn cael effaith wanychol ar ein GIG. Fel y nododd y Gweinidog ei hun, mae gennym tua 1,000 o bobl sy'n iach yn feddygol yn ein gwelyau ysbyty na ellir eu rhyddhau oherwydd diffyg gofal cymdeithasol. Ond mae'r gyllideb hon wedi rhoi pwysau ychwanegol ar GIG sydd eisoes yn gwegian. Ar yr wyneb, mae'n edrych fel bod y gyllideb ar gyfer y GIG yn un hael, ond, fel popeth yn y Llywodraeth hon, a'r hyn sydd wedi ei grybwyll ychydig o weithiau yn y ddadl hon, yn y manylion y ceir y gwirionedd.

Mae cronfa adfer y GIG yn annhebygol o wneud unrhyw wahaniaeth i'r twll du enfawr. Mae byrddau iechyd yn parhau i orwario'n aruthrol, ac mae gennym rai o'r amseroedd aros gwaethaf yn y DU. Mae dros hanner cleifion Cymru yn aros mwy na 26 wythnos i ddechrau triniaeth. Nid rhifau ar fantolen yn unig yw'r rhain; bywydau pobl ydyn nhw: cannoedd o filoedd o bobl yn dioddef oherwydd oedi, miloedd o gleifion yn marw oherwydd oedi. Ble mae'r cynigion radical i fynd i'r afael â'r argyfwng parhaus mewn iechyd a gofal? Nid yw'n ymddangos eu bod ar radar Llywodraeth Cymru. Dim canolfannau llawfeddygol rhanbarthol sy’n rhydd o COVID. Yn hytrach, mae gennym doriad i'r gyllideb gyfalaf, sydd wedi poeni arweinwyr y GIG, gan na fyddant yn awr yn gallu darparu'r offer na'r safleoedd diweddaraf i drin cleifion. Yr hyn sydd gennym yw cyllideb ddrafft sy'n methu â chyflawni ar gyfer iechyd a gofal, ac sy'n methu dinasyddion a chleifion Cymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant a gwrthod y gyllideb hon.

18:25

Huw Irranca-Davies, Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth.

Huw Irranca-Davies, Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee.

Diolch, Llywydd. Mae'n galonogol iawn i allu cyfrannu i'r ddadl hon ar y gyllideb fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, gan mai dyma'r tro cyntaf i'r pwyllgor hwn graffu ar y gyllideb.

Thank you, Llywydd. I very much welcome the opportunity to contribute to this debate on the budget as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, as it marks the first time that this committee has undertaken budget scrutiny.

So, this also represents an important milestone in the scrutiny of the Welsh Government's justice-related spending, and I hope that, through our work, we start to shine a light on this very important issue. As part of this greater scrutiny and transparency, we're very grateful to the First Minister for responding to our request and providing information on justice spend prior to our session with the Counsel General. This information identified broadly how resources are allocated to justice-related activity within each main expenditure group and across various ministerial portfolios, and that is truly helpful and very welcome.

Now, in all, we made seven recommendations that, given that justice spending is currently not separately disaggregated, generally sought to find more clarity, while looking ahead to how that information should be provided in future budgets as well. So, for example, we recommended that the Welsh Government should provide more detail about how the £4.2 million allocated for Welsh Tribunals is used, not least given the important role that the tribunals have played in responding to the challenges of coronavirus and the need to operate remotely, which has been subject to debate in this Senedd Siambr before.

Not surprisingly, perhaps, we recommended that the Welsh Government should work towards disaggregating spending on justice. In addition, we also recommended that its justice work programme should contain measurable actions and specific programmes that are fully costed, with an annual report highlighting progress in delivery and evaluating outcomes of individual components. We believe that our seven recommendations, if implemented, will help the Welsh Government deliver a recommendation of the Commission on Justice in Wales, namely for the Welsh Government to strengthen leadership and accountability on justice matters. And I noticed in the introductory remarks that the Welsh Government is looking at the recommendations going forward.

So, I'd now like to turn to the important matter of the Welsh Government's use of UK Bills to legislate and its consequential legislative consent memoranda. Now, surprisingly, their use has become a prominent feature—at least so far in this sixth Senedd—of the Welsh Government's legislative delivery of their policy objectives. Now, putting aside for the moment the merits or otherwise of this approach, the justification used by the Welsh Government has brought to the fore the issue of the Welsh Government's capacity to legislate and the resources allocated to this task. And, indeed, this was picked up by my colleague on the committee, Alun Davies, earlier. In a letter prior to our evidence suggestion with the Counsel General, the Counsel General told us that, and I quote:

'there is a need for the Welsh Government to consider each UK Government Bill carefully, and to balance the need to defend the current devolution settlement so far as possible'—

so far as possible—

'and the principle that we should legislate ourselves here in Wales, with opportunities that may arise to improve the law for citizens of Wales',

looking to the other end of the M4.

Now, these comments are striking because of their constitutional significance and their relevance to fundamental democratic principles—subsidiarity, devolution and so on. Moreover, we must not forget that the function of legislating is at the heart of this Senedd's role. In addition, there needs to be openness and transparency about how the legislative commitments in the Welsh Government's programme for government are to be delivered. So, it's for all these reasons that it is important to understand how the Welsh Government is budgeting to ensure that there is sufficient capacity to legislate and bring forward its legislative proposals—matters that, incidentally, I raised with the finance Minister last week here in Plenary.

So, the three final recommendations arising from our scrutiny of the draft budget try to aim to ascertain baseline data, to try and better understand the legislative challenges faced by the Welsh Government. We recognise that some of the current challenges stem from the consequences of leaving the EU and the coronavirus pandemic. However, as the Counsel General acknowledged, we also need to start thinking about the rest of the sixth Senedd and beyond. So, in particular, we're keen to learn about the level of resources available within the draft budget to increase the Welsh Government’s capacity to deliver made-in-Wales legislation, including recruiting new staff and increasing expertise—other Members have touched on this as well. Given that we've been making primary legislation for some 15 years already, we trust that this will be building on the existing training and recruiting strategies and not starting from a zero base. 

So, my thanks, in closing, to committee colleagues and our clerking team for the diligent scrutiny and analysis, as always, and we look forward to the Minister's response to the debate.

Felly, mae hyn hefyd yn garreg filltir bwysig wrth graffu ar wariant Llywodraeth Cymru sy'n gysylltiedig â chyfiawnder, ac rwy'n gobeithio, drwy ein gwaith, ein bod yn dechrau taflu goleuni ar y mater pwysig iawn hwn. Fel rhan o'r gwaith craffu a thryloywder cynyddol hwn, rydym yn ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog am ymateb i'n cais a darparu gwybodaeth am wariant ar gyfiawnder cyn ein sesiwn gyda'r Cwnsler Cyffredinol. Nododd y wybodaeth hon yn fras sut y dyrennir adnoddau i weithgarwch sy'n gysylltiedig â chyfiawnder ym mhob prif grŵp gwariant ac ar draws portffolios gweinidogol amrywiol, ac mae hynny'n wirioneddol ddefnyddiol ac yn cael ei groesawu'n fawr.

Nawr, at ei gilydd, gwnaethom saith argymhelliad, o ystyried nad yw gwariant ar gyfiawnder wedi'i ddadgyfuno ar hyn o bryd, yn gyffredinol i geisio cael mwy o eglurder, gan edrych ymlaen at sut y dylid darparu'r wybodaeth honno mewn cyllidebau yn y dyfodol hefyd. Felly, er enghraifft, gwnaethom argymell y dylai Llywodraeth Cymru roi mwy o fanylion am sut y defnyddir y £4.2 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer Tribiwnlysoedd Cymru, yn enwedig o ystyried y swyddogaeth bwysig y mae'r tribiwnlysoedd wedi'i chwarae wrth ymateb i heriau'r coronafeirws a'r angen i weithredu o bell, sydd wedi bod yn destun dadl yn y Siambr hon o'r blaen.

Nid yw'n syndod, efallai, ein bod wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithio tuag at ddadgyfuno gwariant ar gyfiawnder. Yn ogystal â hyn, gwnaethom argymell hefyd y dylai ei rhaglen waith cyfiawnder gynnwys camau mesuradwy a rhaglenni penodol sy'n cael eu costio'n llawn, gydag adroddiad blynyddol yn tynnu sylw at y cynnydd o ran cyflawni a gwerthuso canlyniadau cydrannau unigol. Credwn y bydd ein saith argymhelliad, os cânt eu gweithredu, yn helpu Llywodraeth Cymru i gyflawni argymhelliad gan y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, sef i Lywodraeth Cymru gryfhau arweinyddiaeth ac atebolrwydd ar faterion cyfiawnder. A sylwais yn y sylwadau rhagarweiniol fod Llywodraeth Cymru yn edrych ar yr argymhellion wrth symud ymlaen.

Felly, hoffwn droi'n awr at fater pwysig defnydd Llywodraeth Cymru o Filiau'r DU i ddeddfu a'i femoranda cydsyniad deddfwriaethol canlyniadol. Nawr, mae'n syndod bod eu defnydd wedi dod yn nodwedd amlwg—hyd yma o leiaf yn y chweched Senedd hon—o'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi cyflawni eu hamcanion polisi yn ddeddfwriaethol. Nawr, gan roi o'r neilltu am y tro rinweddau, neu fel arall, y dull hwn, mae'r cyfiawnhad a ddefnyddir gan Lywodraeth Cymru wedi arwain at fater capasiti Llywodraeth Cymru i ddeddfu a'r adnoddau a ddyrennir i'r dasg hon. Ac, yn wir, codwyd hyn gan fy nghyd-Aelod ar y pwyllgor, Alun Davies, yn gynharach. Mewn llythyr cyn ein hawgrym tystiolaeth gyda'r Cwnsler Cyffredinol, dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym ac rwy'n dyfynnu:

'bod angen i Lywodraeth Cymru ystyried pob Bil Llywodraeth y DU yn ofalus, a chydbwyso'r angen i amddiffyn y setliad datganoli presennol cyn belled ag y bo modd'—

cyn belled ag y bo modd—

'a'r egwyddor y dylem ddeddfu ein hunain yma yng Nghymru, gyda chyfleoedd a allai godi i wella'r gyfraith i ddinasyddion Cymru',

gan edrych i ben arall yr M4.

Nawr, mae'r sylwadau hyn yn drawiadol oherwydd eu harwyddocâd cyfansoddiadol a'u perthnasedd i egwyddorion democrataidd sylfaenol—sybsidiaredd, datganoli ac yn y blaen. At hynny, rhaid i ni beidio ag anghofio bod swyddogaeth ddeddfu wrth wraidd swyddogaeth y Senedd hon. Yn ogystal, mae angen bod yn agored ac yn dryloyw ynghylch sut y bydd yr ymrwymiadau deddfwriaethol yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn cael eu cyflawni. Felly, am yr holl resymau hyn y mae'n bwysig deall sut y mae Llywodraeth Cymru yn cyllidebu i sicrhau bod digon o gapasiti i ddeddfu a chyflwyno ei chynigion deddfwriaethol—materion a godais gyda'r Gweinidog cyllid yr wythnos diwethaf yma yn y Cyfarfod Llawn.

Felly, mae'r tri argymhelliad terfynol sy'n deillio o'n gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft yn ceisio canfod data sylfaenol, er mwyn ceisio deall yn well yr heriau deddfwriaethol a wynebir gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn cydnabod bod rhai o'r heriau presennol yn deillio o ganlyniadau gadael yr UE a'r pandemig coronafeirws. Fodd bynnag, fel y cydnabu'r Cwnsler Cyffredinol, mae angen i ni hefyd ddechrau meddwl am weddill y chweched Senedd a thu hwnt. Felly, yn benodol, rydym yn awyddus i ddysgu am lefel yr adnoddau sydd ar gael o fewn y gyllideb ddrafft i gynyddu gallu Llywodraeth Cymru i gyflawni deddfwriaeth a wnaed yng Nghymru, gan gynnwys recriwtio staff newydd a chynyddu arbenigedd—mae Aelodau eraill wedi sôn am hyn hefyd. O gofio ein bod wedi bod yn gwneud deddfwriaeth sylfaenol ers tua 15 mlynedd eisoes, hyderwn y bydd hyn yn adeiladu ar y strategaethau hyfforddi a recriwtio presennol ac yn peidio â dechrau o sylfaen sero. 

Felly, diolch i fy nghyd-aelodau yn y pwyllgor a'n tîm clercio am y gwaith craffu a dadansoddi diwyd, fel bob amser, ac edrychwn ymlaen at ymateb y Gweinidog i'r ddadl.

18:30

Y Gweinidog cyllid nawr i ymateb i'r ddadl. Rebecca Evans.

The Minister for finance to reply to the debate. Rebecca Evans.

Diolch, and thank you to all colleagues for what I think has been a really, really useful debate. And there have been some incredibly constructive contributions, which I know that I and my ministerial colleagues, who will have been listening carefully, will be reflecting on as we move towards the final budget and move towards further decisions that we need to take in respect of supporting people in Wales through the cost-of-living crisis. And, as I said in my introductory remarks, I intend to say more on our approach to doing that very shortly.

But there have been so many important points raised in the debate, and obviously I'm not going to be able to cover them all in my closing remarks, but what I do commit to doing is ensuring that all of my colleagues and myself respond in full to committee recommendations ahead of the final budget debate, and I look forward to being able to do that.

So, I just want to pick up some of the points that were raised in respect of the context in which we find ourselves. Of course it's positive that we have a three-year spending outlook, but the figures that we have just don't undo that decade of austerity. And a number of colleagues have referred to the fact that the profiling of the spend over the next three years is very difficult with that front-loaded resource profile in particular, and the fact that between 2022-23 and 2024-25, our resource funding increases by less than 0.5 per cent in real terms. I mean, that is going to be challenging for public services as we move forward, and a number of colleagues have expressed concerns about that, and I share those concerns.

We've heard lots of calls for additional capital spending—lots of hand-wringing on the Conservative benches in respect of the capital allocations that have been made by the Welsh Government. But, the fact that we haven't been able to allocate as much capital as we would wish is simply a reflection of our capital budget handed down by the UK Government. Overall, our capital funding will fall in cash terms in every single year of our three-year spending review period, and will be 11 per cent lower in 2024-25 than it is in the current year. So, you know, if Conservative colleagues want to know why we're not investing more in capital in local government and in health, the answer is right there in the UK Government's spending review.

Colleagues in Plaid Cymru have pointed out this afternoon that our budget in 2024-25 will be nearly £3 billion lower than if it had increased in line with the economy since 2010-11. Imagine the budget we could be debating this afternoon if we had that funding available to us. And, of course, that doesn't even take into account the challenges in respect of the lack of EU replacement funding.

I do want to turn to borrowing and our capital programme. I just want to confirm that the draft budget does reflect our plans to maximise our capital borrowing, drawing the maximum annual drawdown of £150 million a year, borrowing an additional £450 million up to 2024-25. And that's the maximum that we can currently access in the fiscal framework as it stands, and of course we continue to press for further flexibilities in that particular area because it's really important that we maximise all of the resources at our disposal. And we will maintain our approach to funding investment by maximising the drawdown of the least expensive forms of capital first. So, as I described, typically using first our block grant settlement and then looking to borrow. But we'll only then move on to use those more expensive forms of capital financing once we've exhausted our general capital, of course. And innovative finance models, whilst they are clearly of interest to us, as you'll have seen through the mutual investment model, we would look to potentially deploy those as well, but only to do so in an appropriate way. And this is the first time that we're using the overallocation of general capital. That does, as Mike Hedges described, give us the opportunity, I think, to stretch every pound available to us, but it is a different approach to those that we've taken in recent years.

Diolch, a diolch i'r holl gyd-Aelodau am yr hyn sydd, yn fy marn i, wedi bod yn ddadl wirioneddol ddefnyddiol. A chafwyd rhai cyfraniadau hynod adeiladol, y gwn y byddaf i a fy nghyd-Weinidogion, a fydd wedi bod yn gwrando'n astud, yn myfyrio arnynt wrth i ni symud tuag at y gyllideb derfynol a symud tuag at benderfyniadau pellach y mae angen i ni eu gwneud o ran cynorthwyo pobl yng Nghymru drwy'r argyfwng costau byw. Ac, fel y dywedais i yn fy sylwadau rhagarweiniol, rwy'n bwriadu dweud mwy am ein dull o wneud hynny'n fuan iawn.

Ond mae cymaint o bwyntiau pwysig wedi'u codi yn y ddadl, ac yn amlwg nid wyf yn mynd i allu ymdrin â nhw i gyd yn fy sylwadau cloi, ond yr hyn yr wyf i'n ymrwymo i'w wneud yw sicrhau bod fy nghyd-Aelodau i gyd a minnau'n ymateb yn llawn i argymhellion y pwyllgor cyn y ddadl derfynol ar y gyllideb, ac edrychaf ymlaen at allu gwneud hynny.

Felly, rwyf eisiau ymateb i rai o'r pwyntiau a godwyd mewn perthynas â'r cyd-destun yr ydym yn ein cael ein hunain ynddo. Wrth gwrs, mae'n gadarnhaol bod gennym ragolwg gwariant tair blynedd, ond nid yw'r ffigurau sydd gennym yn dadwneud y degawd hwnnw o gyni. Ac mae nifer o gydweithwyr wedi cyfeirio at y ffaith bod proffilio'r gwariant dros y tair blynedd nesaf yn anodd iawn, yn enwedig gyda'r proffil adnoddau sy'n gwyro'n drwm at ddechrau'r cyfnod, a'r ffaith bod ein cyllid adnoddau yn cynyddu llai na 0.5 y cant mewn termau real rhwng 2022-23 a 2024-25. Wyddoch chi, mae hynny'n mynd i fod yn heriol i wasanaethau cyhoeddus wrth i ni symud ymlaen, ac mae nifer o gyd-Aelodau wedi mynegi pryderon am hynny, ac rwy'n rhannu'r pryderon hynny.

Rydym wedi clywed llawer o alwadau am wariant cyfalaf ychwanegol—llawer o fynegi pryderon ar feinciau'r Ceidwadwyr o ran y dyraniadau cyfalaf a wnaed gan Lywodraeth Cymru. Ond, mae'r ffaith nad ydym wedi gallu dyrannu cymaint o gyfalaf ag y byddem yn dymuno yn adlewyrchiad o'n cyllideb gyfalaf a roddwyd inni gan Lywodraeth y DU. Yn gyffredinol, bydd ein cyllid cyfalaf yn gostwng mewn termau arian parod ym mhob blwyddyn o'n cyfnod adolygu gwariant tair blynedd, a bydd 11 y cant yn is yn 2024-25 nag ydyw yn y flwyddyn bresennol. Felly, wyddoch chi, os yw cyd-Aelodau Ceidwadol eisiau gwybod pam nad ydym ni'n buddsoddi mwy mewn cyfalaf mewn llywodraeth leol ac ym maes iechyd, mae'r ateb yn adolygiad gwariant Llywodraeth y DU.

Mae cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru wedi nodi y prynhawn yma y bydd ein cyllideb yn 2024-25 bron £3 biliwn yn is na phe bai wedi cynyddu yn unol â'r economi ers 2010-11. Dychmygwch y gyllideb y gallem ni fod yn ei thrafod y prynhawn yma pe bai'r cyllid hwnnw ar gael i ni. Ac, wrth gwrs, nid yw hynny hyd yn oed yn ystyried yr heriau o ran diffyg cyllid newydd yr UE.

Rwyf eisiau troi at fenthyca a'n rhaglen gyfalaf. Hoffwn gadarnhau bod y gyllideb ddrafft yn adlewyrchu ein cynlluniau i wneud y mwyaf o'n benthyca cyfalaf, gan dynnu i lawr yr uchafswm blynyddol mwyaf y ceir ei dynnu i lawr sef £150 miliwn y flwyddyn, gan fenthyca £450 miliwn ychwanegol hyd at 2024-25. A dyna'r uchafswm y cawn ei gael ar hyn o bryd yn y fframwaith cyllidol fel y mae, ac wrth gwrs rydym yn parhau i bwyso am hyblygrwydd pellach yn y maes penodol hwnnw oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn manteisio i'r eithaf ar yr holl adnoddau sydd ar gael i ni. A byddwn yn cynnal ein dull o ariannu buddsoddiad drwy dynnu i lawr y mathau lleiaf drud o gyfalaf yn gyntaf. Felly, fel y disgrifiais, fel arfer yn defnyddio ein setliad grant bloc yn gyntaf ac yna'n ceisio benthyca. Ond dim ond wedyn y byddwn yn symud ymlaen i ddefnyddio'r mathau drutach hynny o ariannu cyfalaf unwaith y byddwn wedi disbyddu ein cyfalaf cyffredinol, wrth gwrs. A modelau cyllid arloesol, er eu bod yn amlwg o ddiddordeb i ni, fel y byddwch wedi'i weld drwy'r model buddsoddi cydfuddiannol, byddem yn ceisio defnyddio'r rheini hefyd, ond dim ond i wneud hynny mewn ffordd briodol. A dyma'r tro cyntaf i ni ddefnyddio gorddyraniad cyfalaf cyffredinol. Mae hynny, fel y disgrifiodd Mike Hedges, yn rhoi cyfle i ni, rwy'n credu, ymestyn pob punt sydd ar gael i ni, ond mae'n ddull gwahanol o gymharu â'r rhai hynny yr ydym wedi'u cymryd yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

And, again, we're taking a different approach in respect of our approach to reserves. So, as part of the multi-year budget, we have a new fiscal strategy to maximise the available funding on the resource side. Unlike in previous years when spending plans have fully utilised the £125 million annual drawdown limit, our plans don't assume the full drawdown limit from the Welsh reserve from 2023-24, and that's because we will use that Welsh reserve to manage the in-year financial position without holding any unallocated DEL, and drawdowns will be included within the appropriate supplementary budgets.

I mention that because, really, there is no separate pot of money now from which to allocate additional funding. So, we've heard lots of calls, particularly from the Conservatives, about other areas where they would like us to invest, where we haven't gone far enough, but we really do need now those alternative proposals to come forward in terms of where the Conservatives would invest and where they would take the money from, because you can't just have one side of that story told. The Conservative spokesperson referred to costed plans. Please go ahead and publish those costed plans, because we'd be really, really keen to see them and to see where those cuts would come and where you wouldn't share our priorities within the budget.

Just briefly on the loss of EU funding, under the UK Government's community renewal fund, we'll receive only £46 million this year, and that's compared to at least £375 million we would have received from EU structural funds from January 2021. Clearly, exiting the European Union isn't working for Wales, and the UK Government does need to stick to the promises that it's made.

It's quite incredible to hear Conservatives talking in support of our rural communities when Wales's farmers and rural communities will lose out on at least £106 million of replacement EU funding over the spending review period, and that's on top of the £137 million not provided by the UK Government in this financial year. So, clearly, there is a lack of coherence between what the Conservatives would like to see for rural Wales and what the UK Government is allowing to be delivered.

Several colleagues have mentioned the carbon analysis of the budget. I think it's really important that we put front and centre the climate and nature emergency, as you've seen within the budget, and I think that I'd point colleagues to the range of documentation that is published alongside the budget, but also then to the net-zero delivery plan, so that's where you'll see those carbon impacts and the actions that we're taking, using all of those levers, with the role then of the budget to sit alongside that and fund those actions where the evidence supports the need to invest.

We've also built on what was really, really good work, which we published alongside the draft budget last year, in the chief economist's report. That really did lead us to consider the need to have a zero-based review of our general capital budgets and then establish a new 10-year Wales infrastructure and investment strategy. And we're the only part of the UK to have done a zero-based review of capital budgets, and it's a really uncomfortable thing to do, because you do end up having very difficult conversations with colleagues because there's no assumption that previous capital will be rolled forward, but it's the right thing to do in the sense of ensuring that our capital budgets are better aligned with our ambitions in the environmental space.

And, equally, gender budgeting is a really, really important part of our approach now to our budget. We remain fully committed to ensuring that the Welsh Treasury drives this forward, but also we've got ambitions to be amongst those world leaders, and we engage very frequently with the Nordic nations, with New Zealand and others with an interest in this area, to ensure that we're learning from good practice elsewhere and that we are starting to really embed the approach. So, last year, we started this important work through the personal learning accounts, and that's ongoing, but now we're looking to progress the work in this area with two further pilots that we'll be undertaking in active travel and also the young person's guarantee. So, lots of really important work on gender budgeting. But, with gender budgeting and with carbon impact assessments, I know that we are just really at the start of a really important journey, and keen, I think, to go along that journey with Members of this Senedd who have a shared interest in these agendas, because they are so important and so shared, I think.

So, just to respond to some of the specific points now in terms of allocations, I want to talk about health because obviously that is the largest part of the budget. We're committing £170 million recurrently to support the transformation of planned care to help tackle the backlog of patients whose treatments have been delayed as a result of the pandemic, and a further £20 million recurrently to support the focus on value-based healthcare, delivering the outcomes that really matter to patients.

Lots of colleagues were quite rightly concerned about social care. So, we are committed to prioritising social care, and I do think you can see that in this budget with the additional £60 million direct additional funding to drive forward those reforms. In 2022-23 alone, we're providing over an additional £250 million for social services, and that includes £180 million within the local government settlement and direct investment of £45 million plus £50 million of additional social care capital relative to 2021-22. So, I think our commitment to social care is absolutely there and it's very, very clear.

Mental health, again, is something that quite rightly has come through the debate as being a critical area for many colleagues. We've allocated an additional £100 million up to 2024-25 to prioritise mental health and well-being, and that includes an additional £50 million package in 2022-23, and includes additional funding to support the implementation of the mental health workforce plan, and, of course, additional funding for young people's mental health.

I'm probably testing the Llywydd's patience a bit because I'm just about to go out of my time—

Ac, unwaith eto, rydym ni'n mabwysiadu dull gwahanol o ran ein dull o ymdrin â chronfeydd wrth gefn. Felly, fel rhan o'r gyllideb aml-flwyddyn, mae gennym strategaeth ariannol newydd i sicrhau'r cyllid mwyaf posibl ar yr ochr adnoddau. Yn wahanol i'r blynyddoedd blaenorol pan fydd cynlluniau gwariant wedi defnyddio'r terfyn tynnu i lawr blynyddol o £125 miliwn yn llawn, nid yw ein cynlluniau'n cymryd y terfyn tynnu i lawr llawn o gronfa Cymru o 2023-24, a hynny oherwydd y byddwn yn defnyddio'r gronfa Cymru honno i reoli'r sefyllfa ariannol yn ystod y flwyddyn heb ddal unrhyw DEL heb ei neilltuo, a bydd symiau tynnu i lawr yn cael ei gynnwys o fewn y cyllidebau atodol priodol.

Rwy'n sôn am hynny oherwydd, mewn gwirionedd, nid oes cronfa arian ar wahân yn awr i ddyrannu arian ychwanegol ohoni. Felly, rydym wedi clywed llawer o alwadau, yn enwedig gan y Ceidwadwyr, am feysydd eraill lle yr hoffent i ni fuddsoddi, lle nad ydym wedi mynd yn ddigon pell, ond mae gwir angen y cynigion amgen hynny arnom ni yn awr i gael eu cyflwyno o ran ble y byddai'r Ceidwadwyr yn buddsoddi ac o ble y byddent yn cymryd yr arian, oherwydd allwch chi ddim bod â dim ond un ochr i'r stori honno. Cyfeiriodd llefarydd y Ceidwadwyr at gynlluniau wedi'u costio. Ewch ymlaen a chyhoeddi'r cynlluniau hynny wedi'u costio, oherwydd byddem ni wir yn awyddus iawn i'w gweld ac i weld ble y byddai'r toriadau hynny'n dod a ble na fyddech yn rhannu ein blaenoriaethau o fewn y gyllideb.

Yn fyr, am golli cyllid yr UE, o dan gronfa adnewyddu cymunedol Llywodraeth y DU, dim ond £46 miliwn a gawn eleni, ac mae hynny o'i gymharu ag o leiaf £375 miliwn y byddem wedi'i gael o gronfeydd strwythurol yr UE o fis Ionawr 2021. Yn amlwg, nid yw gadael yr Undeb Ewropeaidd yn gweithio i Gymru, ac mae angen i Lywodraeth y DU gadw at yr addewidion y mae wedi'u gwneud.

Mae'n eithaf anhygoel clywed Ceidwadwyr yn sôn am gefnogi ein cymunedau gwledig pan fydd ffermwyr a chymunedau gwledig Cymru ar eu colled o leiaf £106 miliwn o gyllid newydd yr UE dros gyfnod yr adolygiad o wariant, ac mae hynny ar ben y £137 miliwn nad yw'n cael ei ddarparu gan Lywodraeth y DU yn y flwyddyn ariannol hon. Felly, yn amlwg, mae diffyg cydlyniad rhwng yr hyn yr hoffai'r Ceidwadwyr ei weld ar gyfer y Gymru wledig a'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn caniatáu i gael ei gyflawni.

Mae sawl cyd-Aelod wedi sôn am ddadansoddiad carbon y gyllideb. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn rhoi'r argyfwng hinsawdd a natur ar waith yn ganolog iddi, fel yr ydych wedi'i weld o fewn y gyllideb, ac rwy'n credu y byddwn i'n cyfeirio cyd-Aelodau at yr ystod o ddogfennau a gyhoeddir ochr yn ochr â'r gyllideb, ond hefyd wedyn i'r cynllun cyflawni sero-net, felly dyna ble y gwelwch chi yr effeithiau carbon hynny a'r camau yr ydym yn eu cymryd, defnyddio'r holl ysgogiadau hynny, gyda rôl y gyllideb wedyn i eistedd ochr yn ochr â hynny ac ariannu'r camau gweithredu hynny lle mae'r dystiolaeth yn cefnogi'r angen i fuddsoddi.

Rydym hefyd wedi adeiladu ar yr hyn a oedd yn waith gwirioneddol dda, a gyhoeddwyd gennym ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft y llynedd, yn adroddiad y prif economegydd. Gwnaeth hynny ein harwain i ystyried yr angen i gael adolygiad o'r newydd o'n cyllidebau cyfalaf cyffredinol ac yna sefydlu strategaeth seilwaith a buddsoddi 10 mlynedd newydd i Gymru. A ni yw'r unig ran o'r DU i fod wedi gwneud adolygiad o'r newydd o gyllidebau cyfalaf, ac mae'n beth anghyfforddus iawn i'w wneud, oherwydd rydych chi'n cael sgyrsiau anodd iawn gyda chyd-Aelodau yn y pen draw oherwydd nid oes rhagdybiaeth y bydd cyfalaf blaenorol yn cael ei gyflwyno, ond dyma'r peth iawn i'w wneud yn yr ystyr o sicrhau bod ein cyllidebau cyfalaf yn cyd-fynd yn well â'n huchelgeisiau ym maes yr amgylchedd.

Ac, yn yr un modd, mae cyllidebu ar sail rhyw yn rhan bwysig iawn o'n dull yn awr at ein cyllideb. Rydym yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i sicrhau bod Trysorlys Cymru yn ysgogi hyn, ond hefyd mae gennym uchelgeisiau i fod ymhlith yr arweinwyr byd hynny, ac rydym yn ymgysylltu'n aml iawn â'r gwledydd Llychlynnaidd, gyda Seland Newydd ac eraill sydd â diddordeb yn y maes hwn, i sicrhau ein bod yn dysgu o arfer da mewn mannau eraill a'n bod yn dechrau ymgorffori'r dull gweithredu yn wirioneddol. Felly, y llynedd, gwnaethom ddechrau'r gwaith pwysig hwn drwy'r cyfrifon dysgu personol, ac mae hynny'n parhau, ond yn awr rydym yn bwriadu bwrw ymlaen â'r gwaith yn y maes hwn gyda dau gynllun treialu arall y byddwn yn ymgymryd â nhw ym maes teithio llesol a hefyd y gwarant pobl ifanc. Felly, mae llawer o waith pwysig iawn ar gyllidebu ar sail rhyw. Ond, gyda chyllidebu ar sail rhyw a gydag asesiadau effaith carbon, gwn ein bod mewn gwirionedd ar ddechrau taith bwysig iawn, ac yn awyddus, rwy'n credu, i fynd ar hyd y daith honno gydag Aelodau'r Senedd hon sydd â diddordeb cyffredin yn yr agendâu hyn, oherwydd maen nhw mor bwysig ac felly'n cael eu rhannu, rwy'n credu.

Felly, dim ond i ymateb i rai o'r pwyntiau penodol yn awr o ran dyraniadau, rwyf eisiau sôn am iechyd oherwydd yn amlwg dyna'r rhan fwyaf o'r gyllideb. Rydym yn ymrwymo £170 miliwn yn rheolaidd i gefnogi trawsnewid gofal wedi'i gynllunio i helpu i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion y mae eu triniaethau wedi'u gohirio o ganlyniad i'r pandemig, a £20 miliwn arall yn rheolaidd i gefnogi'r pwyslais ar ofal iechyd sy'n seiliedig ar werth, gan gyflawni'r canlyniadau sy'n wirioneddol bwysig i gleifion.

Roedd llawer o gyd-aelodau yn pryderu'n gwbl briodol am ofal cymdeithasol. Felly, rydym wedi ymrwymo i flaenoriaethu gofal cymdeithasol, ac rwy'n credu y gallwch chi weld hynny yn y gyllideb hon gyda'r £60 miliwn ychwanegol o arian uniongyrchol ychwanegol i fwrw ymlaen â'r diwygiadau hynny. Yn 2022-23 yn unig, rydym yn darparu dros £250 miliwn yn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, ac mae hynny'n cynnwys £180 miliwn o fewn y setliad llywodraeth leol a buddsoddiad uniongyrchol o £45 miliwn ynghyd â £50 miliwn o gyfalaf gofal cymdeithasol ychwanegol o'i gymharu â 2021-22. Felly, rwy'n credu bod ein hymrwymiad i ofal cymdeithasol yno yn sicr ac mae'n glir iawn, iawn.

Mae iechyd meddwl, unwaith eto, yn rhywbeth sydd wedi dod drwy'r ddadl yn gwbl briodol fel maes hollbwysig i lawer o gyd-Aelodau. Rydym wedi dyrannu £100 miliwn ychwanegol hyd at 2024-25 i flaenoriaethu iechyd meddwl a lles, ac mae hynny'n cynnwys pecyn ychwanegol o £50 miliwn yn 2022-23, ac mae'n cynnwys cyllid ychwanegol i gefnogi gweithredu cynllun y gweithlu iechyd meddwl, ac, wrth gwrs, cyllid ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl pobl ifanc.

Mae'n debyg fy mod yn profi amynedd y Llywydd ychydig oherwydd fy mod ar fin mynd dros fy amser—

18:40

—but I just want to really conclude by again pointing to the cost-of-living announcements that I'll be making as soon as I possibly can in respect of how Welsh Government will continue to support those individuals affected by it. And also, to thank again the committees for the work that's been done in scrutiny and to point to the fact that my colleagues and I will be responding to many of the detailed questions that have been raised throughout the debate this afternoon.

Thank you to everyone who has been involved in the preparation of the draft budget. I think it really does signify a strong working partnership across the Senedd, where we have progressive people who want to show all of Wales that we are prepared to work together and to find common ground to deliver what's needed for Wales.

So, in conclusion and in closing, I think this budget does deliver on our values and our ambitious promises for people in Wales, and the package of funding outlined here uses every lever to provide the foundations for our recovery and to move us towards a stronger, fairer and greener Wales. Diolch, Llywydd.

—ond rwyf eisiau cloi drwy gyfeirio unwaith eto at y cyhoeddiadau costau byw y byddaf yn eu gwneud cyn gynted ag y gallaf o ran sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r unigolion hynny sydd wedi'u heffeithio ganddo. A hefyd, i ddiolch eto i'r pwyllgorau am y gwaith sydd wedi'i wneud wrth graffu ac i dynnu sylw at y ffaith y bydd fy nghyd-Aelodau a minnau'n ymateb i lawer o'r cwestiynau manwl a godwyd drwy gydol y ddadl y prynhawn yma.

Diolch i bawb sydd wedi bod yn rhan o'r gwaith o baratoi'r gyllideb ddrafft. Rwy'n credu bod hyn yn arwydd o bartneriaeth waith gref ar draws y Senedd, lle mae gennym bobl flaengar sydd eisiau dangos i Gymru gyfan ein bod yn barod i gydweithio ac i ddod o hyd i dir cyffredin i gyflawni'r hyn sydd ei angen ar gyfer Cymru.

Felly, i gasglu ac i gloi, rwy'n credu bod y gyllideb hon yn cyflawni ein gwerthoedd a'n haddewidion uchelgeisiol i bobl yng Nghymru, ac mae'r pecyn cyllid a amlinellir yma yn defnyddio pob sbardun i ddarparu'r sylfeini ar gyfer ein hadferiad ac i'n symud tuag at Gymru gryfach, decach a gwyrddach. Diolch, Llywydd.

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Fe wnawn ni gymryd egwyl fer nawr i baratoi'n dechnegol ar gyfer y pleidleisiau hynny.

The proposal is to agree the amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections, therefore we will defer voting under this item until voting time. 

And that brings us to voting time. We will take a short break to make technical preparations for those votes.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:43.

Plenary was suspended at 18:43.

18:45

Ailymgynullodd y Senedd am 18:47, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 18:47, with the Llywydd in the Chair.

7. Cyfnod Pleidleisio
7. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd nawr y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf heno ar eitem 5, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Pensiynau’r Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 11 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

That brings us to voting time. The first vote is on item 5, the LCM on the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, 11 against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 5. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Pensiynau’r Gwasanaeth Cyhoeddus a Swyddi Barnwrol: O blaid: 41, Yn erbyn: 11, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 5. LCM on the Public Service Pensions and Judicial Offices Bill: For: 41, Against: 11, Abstain: 0

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y gyllideb ddrafft 2022-23, ac mae'r bleidlais gyntaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.

The next votes will be on the draft budget debate, and the first vote is on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against, and therefore the amendment is not agreed.

Eitem 6. Cyllideb Ddrafft 2022-23. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 6. Draft Budget 2022-23. Amendment 1, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 38, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, 11 yn ymatal, 14 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.

The next vote is on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, 11 abstentions, 14 against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 6. Cyllideb Ddrafft 2022-23. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 14, Ymatal: 11

Derbyniwyd y cynnig

Item 6. Draft Budget 2022-23. Motion without amendment: For: 27, Against: 14, Abstain: 11

Motion has been agreed

Dyna ddiwedd ar y pleidleisio am y dydd heddiw, a dyna ddiwedd ar ein gwaith ni. Nos da, bawb.

That brings an end to our voting for today, and it brings our proceedings to a close. Good evening.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:49.

The meeting ended at 18:49.