Cynulliad Cenedlaethol Cymru

A warm welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Chamber and others joining by video-conference. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for finance, and the first question is from Janet Finch-Saunders.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru am yr heriau ariannol sy'n wynebu'r economi o ganlyniad i'r pandemig. Hyd yma, rydym wedi darparu dros £1.7 biliwn o gyllid ychwanegol i helpu i gynnal ein heconomi ledled Cymru yn 2020-21.

Diolch, Weinidog. O edrych ar y manylion sy'n newid yn barhaus gan Busnes Cymru ar y wefan, mae'n ymddangos yn awr y bydd busnesau yn Aberconwy o bosibl yn cael yr un cymorth â busnesau newydd wrth wynebu'r cyfyngiadau symud ddydd Gwener—ardaloedd newydd sy'n wynebu cyfyngiadau symud—fel rhanbarthau eraill, er bod Aberconwy wedi bod dan gyfyngiadau lleol ers 1 Hydref. A gallaf ddweud wrthych, mae llawer o fy musnesau'n wynebu cannoedd o filoedd o bunnoedd o golled. Nawr, mae'r penderfyniad i roi £1,000 arall yn ôl disgresiwn yn yr ardaloedd yr effeithiwyd arnynt gan gyfyngiadau symud cyn y cyhoeddiad am y cyfnod atal byr yn annerbyniol. Felly, a wnewch chi gysylltu â Gweinidog yr economi i sicrhau bod ganddo'r dyraniad cyllideb angenrheidiol i ddarparu cymorth ariannol ychwanegol i fusnesau mewn ardaloedd awdurdodau lleol a oedd eisoes dan gyfyngiadau lleol ac a fydd erbyn ei ddiwedd wedi bod dan gyfyngiadau am oddeutu chwe wythnos? Ac a wnewch chi ei annog i adolygu'r penderfyniad i weithredu cap gwerth ardrethol o £51,000 fel bod fy musnesau lletygarwch lleol yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt mewn gwirionedd i gynnal eu busnesau ac yn wir, i gynnal eu gweithwyr? Diolch.

Mae Gweinidog yr economi a minnau'n cydnabod pa mor anodd yw'r cyfnod hwn wedi bod i fusnesau ledled Cymru, ond yn fwy felly, rwy'n dychmygu, yn y sector twristiaeth a lletygarwch, mae'n debyg. A dyna pam y mae cyfanswm o 1,206 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint yn y sector twristiaeth a lletygarwch yng ngogledd Cymru eisoes wedi cael cyllid drwy'r gronfa cadernid economaidd, sef cyfanswm o £25.9 miliwn. Ac yn ogystal â'r cyllid hwnnw, yng ngogledd Cymru mae ein cronfa ymgysylltu twristiaeth ranbarthol a grantiau refeniw'r gronfa arloesi cynnyrch twristiaeth yn cefnogi sefydliadau'r sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyflawni naw prosiect, sy'n werth bron i £1 filiwn. Ac yn sector twristiaeth a lletygarwch gogledd Cymru, mae'r cynllun benthyciadau i fusnesau yng Nghymru yn sgil COVID-19 Banc Datblygu Cymru wedi darparu dros £5.7 miliwn o gymorth i 105 o fusnesau. Felly, rydym ni a Banc Datblygu Cymru yn gwneud ein gorau i gefnogi busnesau ledled Cymru.

Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Aelod wedi'i wneud, ond rydym wedi ceisio adlewyrchu'r heriau ychwanegol sy'n wynebu'r busnesau sydd eisoes wedi wynebu cyfyngiadau lleol ar draws y rhan fwyaf o ardaloedd awdurdodau lleol yng Nghymru drwy sicrhau bod arian ychwanegol ar gael drwy'r pecyn diweddaraf. Ac mae'n werth cydnabod a pheidio â cholli golwg ar y ffaith mai busnesau ledled Cymru sydd â'r mynediad mwyaf o bell ffordd at fwyaf o gymorth, o'i gymharu ag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. A chredaf fod hynny'n dyst i'r flaenoriaeth rydym yn ei rhoi i gefnogi busnesau. Ond wedi dweud hynny, nid wyf yn bychanu'r heriau y mae busnesau'n eu hwynebu yn y cyfnod anodd hwn, ac yn enwedig yn y sector twristiaeth a lletygarwch.

Gadewch imi ddechrau drwy groesawu'r gefnogaeth ychwanegol a gyflwynwyd ddoe. Nid yw'n mynd i helpu pawb, ond bydd yn mynd yn bell iawn, rhaid dweud, yn enwedig y gronfa cymorth dewisol, i lenwi rhai o'r bylchau ar gyfer pobl sydd wedi disgyn rhwng dwy stôl hyd yma. Ac rwy'n sicr yn siarad ag arweinwyr awdurdodau lleol yn fy ardal i fel y gallant brosesu'r ceisiadau'n gyflym ac egluro i bobl sut y maent yn gweithio hefyd. Ond a gaf fi ofyn, yn eich trafodaethau gyda Gweinidog yr economi a chyda'r Prif Weinidog, a allwch hefyd gyflwyno'r sylwadau i Lywodraeth y DU am gyllid ychwanegol, ar gyfer swyddi'n benodol—cymorth swyddi—yn ogystal â chymorth busnes, oherwydd mae ein coffrau'n gyfyngedig yng Nghymru? Ac er fy mod yn cytuno â siaradwr blaenorol y Ceidwadwyr, a ofynnodd am gael mwy o gefnogaeth, mae angen i Lywodraeth y DU roi cymorth, nid y coffrau cyfyngedig sydd ar gael gennym ni yn unig. Felly, a wnaiff hi gyflwyno'r sylwadau hynny, os gwelwch yn dda?

Byddaf yn bendant yn cyflwyno'r sylwadau hynny. Yn wir, mae gennyf gyfarfod cyllid pedairochrog gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ddiweddarach y prynhawn yma, lle byddaf yn gwneud yr union bwynt hwnnw am y newid o'r cynllun cadw swyddi i'r cynllun cefnogi swyddi. Mae'n creu anawsterau diangen i fusnesau yng Nghymru, lle bydd angen iddynt wneud cais i ddau gynllun gwahanol dros gyfnod o bythefnos er mwyn darparu'r cymorth y mae eu staff ei angen. Ac mae'n amlwg fod yna broblem wirioneddol gyda maint y cymorth sydd bellach ar gael ar gyfer pob un o'r swyddi hynny a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu pa fath o swyddi sy'n swyddi hyfyw. Mae sectorau cyfan ar eu colled o ganlyniad i hynny. Mae sector y celfyddydau yn un ohonynt. Ond a gaf fi roi sicrwydd i fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies y byddaf yn codi'r union fater hwn yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Mewn ymateb i'r cyfnod atal byr sydd ar fin digwydd, ac yn unol â'n hymrwymiad i ddarparu cymorth pellach, rydym wedi creu cam 3 estynedig o'r gronfa cadernid economaidd i Gymru'n unig, gyda bron i £300 miliwn i gefnogi busnesau y mae'r cyfnod atal byr yn effeithio arnynt a chyfyngiadau lleol blaenorol.

Weinidog, mae pobl ledled Cymru, ac yn sicr yn fy etholaeth ym Mlaenau Gwent, yn ddiolchgar iawn am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i gefnogi busnesau drwy gydol y cyfnod hwn. Rwy'n gwybod bod cannoedd o fusnesau yn fy etholaeth i wedi cael cymorth a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, a chredaf fod y pecyn mwyaf o gymorth busnes yn unman yn y DU yn rhywbeth sydd eisoes wedi diogelu llawer o swyddi. Ond fel y nodwyd eisoes gan ein cyd-Aelod Huw Irranca-Davies, mae rhai o'r busnesau lleiaf yn enwedig yn syrthio drwy rai o'r bylchau sydd ar gael. Rwy'n meddwl am yrwyr tacsi, er enghraifft, ac rwy'n meddwl am bobl sy'n gweithio fel masnachwyr er mwyn eu cefnogi hwy a'u teuluoedd nad ydynt yn gweithio o fewn strwythur corfforaethol ffurfiol, os mynnwch. Weinidog, a yw'n bosibl sicrhau bod yr arian gennym i gefnogi'r bobl hyn sy'n anadl einioes i economi leol?

Fel rhan o'n pecyn cymorth gwerth £300 miliwn, a gyhoeddwyd yr wythnos hon, rydym yn sicrhau bod elfen ddewisol yno i awdurdodau lleol ei rhannu i fusnesau yn eu hardal, ac er mwyn gwneud hynny, rydym yn meddwl yn arbennig am y busnesau nad oes ganddynt safle, fel y mae Alun Davies yn dweud, felly nid ydynt yn ddarostyngedig i ardrethi annomestig, er enghraifft, ac felly maent yn colli'r cyllid grant awtomatig y bydd pob busnes sy'n cael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn ei gael, ond serch hynny maent yn chwarae rhan bwysig yn ein heconomïau lleol ac maent yn swyddi sy'n aml yn arbennig o agored i niwed. Felly, rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu darparu'r elfen ddewisol honno o gyllid gyda'r cynllun hwn, ac rydym wrthi'n gweithio drwy'r canllawiau terfynol a'r mecanwaith y byddwn yn ei ddefnyddio i ddarparu'r cyllid hwnnw i awdurdodau lleol, ond mae cynnydd yn gyflym iawn ar hynny, felly dylem allu dweud rhagor yn fuan iawn.

Weinidog, mae busnesau yng Nghonwy a Sir Ddinbych ar eu gliniau'n llythrennol, ac mae llawer o swyddi sy'n dibynnu ar y busnesau hynny bellach yn ei chael hi'n anodd dal eu pennau uwchben y dŵr. Mae bron i dair wythnos wedi mynd heibio ers i chi roi Conwy a Sir Ddinbych, ynghyd â rhannau eraill o ogledd-ddwyrain Cymru, dan gyfyngiadau lleol. Mae hynny'n golygu eu bod eisoes wedi dioddef yn economaidd am dair wythnos yn hwy na'r hyn a achosir yn y rhannau hyn o Gymru o ganlyniad i'r cyfyngiadau ledled Cymru a fydd yn dechrau ddydd Gwener, ac eto, fel y nodwyd eisoes, ceir busnesau nad ydynt wedi cael unrhyw gymorth ychwanegol i adlewyrchu'r cyfnod hwnnw o gyfyngiadau lleol. Rwyf wedi eich clywed yn cwyno am yr adnoddau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Rydych wedi cael gwerth £4.4 biliwn o adnoddau at eich defnydd, diolch i gefnogaeth Llywodraeth y DU. Pam na allwch ganolbwyntio mwy o gymorth ar gyfer y lleoedd nad ydynt eto wedi bod yn gymwys i gael adnoddau ychwanegol yng ngogledd-ddwyrain Cymru, fel rhan o'r pecyn rydych wedi'i gyflwyno gyda Gweinidog yr economi yr wythnos hon? Ac a allwch sicrhau busnesau yng Nghonwy a Sir Ddinbych y byddant hwy ar flaen y ciw am gymorth oherwydd y tair wythnos o boen ychwanegol y maent wedi'i ddioddef?

Wel, fel y mae Alun Davies newydd gydnabod yn ei gyfraniad, mae gan fusnesau ledled Cymru fynediad at y pecyn mwyaf hael o gymorth busnes yn unrhyw le yn y DU. A chredaf fod hynny'n adlewyrchiad o'r flaenoriaeth rydym wedi'i rhoi i gefnogi busnesau drwy'r addasiadau a wnaethom i gyllidebau Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr â'r cyllid canlyniadol ychwanegol a gawsom gan Lywodraeth y DU. Ac o ganlyniad i'r penderfyniadau a wnaethom, yng Nghonwy yn unig dyfarnwyd cyfanswm o £8 miliwn o gyllid i 461 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig, ac mae 83 o grantiau dechrau busnes wedi'u dyfarnu i fusnesau yng Nghonwy hefyd, sef cyfanswm o £207,500. A thrwy grant ardrethi busnes annomestig COVID-19, cafodd cyfanswm o 3,311 o ddyfarniadau eu prosesu i fusnesau Conwy, sef cyfanswm o bron i £40 miliwn. Ni fyddai llawer iawn o'r arian hwn wedi bod yn bosibl oni bai am yr ymarfer blaenoriaethu a wnaethom ar draws y Llywodraeth, a ryddhaodd £0.5 biliwn o gymorth ychwanegol er mwyn i ni ariannu ein cronfa cadernid economaidd. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn mynd y tu hwnt i'r hyn rydych yn ei weld gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â'n cymorth i fusnesau.

Yn ystod y cyfyngiadau symud ledled y DU yn gynharach yn y flwyddyn daeth yn amlwg nad oedd rhai pobl yn cael eu diogelu gan y cynllun ffyrlo. Un enghraifft yw Aled o Ystrad Mynach yn fy rhanbarth. Sefydlodd fusnes flwyddyn yn ôl, a olygai nad oedd yn gymwys ar gyfer y cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig a oedd yn mynnu bod ffurflenni treth dwy flynedd ariannol ar gael er mwyn gallu ei dderbyn, ac nid oedd ei fusnes yn gymwys ychwaith ar gyfer cynllun grantiau cychwyn Llywodraeth Cymru. Mae ei fusnes wedi colli dros £1,000 o enillion. Gan ein bod yn dechrau ar gyfnod atal byr ddydd Gwener, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi na fydd pobl hunangyflogedig yn sefyllfa Aled yn syrthio drwy'r craciau eto? A gaf fi ofyn i chi hefyd, Weinidog, a fyddech yn ystyried yr alwad gan dasglu llawrydd Cymru, sy'n cynrychioli buddiannau gweithwyr llawrydd sy'n gweithio yn y diwydiant perfformio, i gynyddu'r cyllid sydd ar gael? Maent yn dweud bod gormod o geisiadau am y cynllun presennol, gyda llawer yn methu cael unrhyw gymorth. Felly, hoffwn glywed a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu helpu ymhellach.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, a hefyd am nodi'r amgylchiadau penodol y mae Aled yn eu hwynebu. Yn amlwg, nid wyf yn gwybod beth yw'r amgylchiadau llawn sy'n gefndir i'w sefyllfa, ond fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn blaenorol, mae'n bwysig iawn ein bod, y tro hwn, wedi ychwanegu'r elfen ddewisol i awdurdodau lleol, nad yw wedi bod yno o'r blaen. A hynny i gydnabod yr achosion a gyflwynwyd i ni, fel achos Aled rydych wedi sôn amdano, sydd wedi syrthio rhwng yr holl gynigion gwahanol o gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Felly, rydym yn ceisio sicrhau bod mecanwaith ychwanegol ar waith yn awr i awdurdodau lleol allu darparu cymorth i fusnesau'n lleol. Ac fel y dywedais, rydym yn gweithio drwy'r manylion terfynol ar hynny, gyda'r bwriad o roi rhywfaint o arweiniad i awdurdodau lleol.

Weinidog, yn anffodus mae gormod o lawer o fusnesau'n syrthio drwy'r craciau yn y cymorth a gynigir, ac yn sicr nid yw'r gefnogaeth sydd ar gael yn gwneud iawn am yr effeithiau hirdymor y mae gwahanol gyfyngiadau wedi'u cael. Nid yw busnesau'n gwybod a fyddant ar agor neu ar gau o un wythnos i'r llall, ac nid yw llawer o ficrofusnesau'n cael unrhyw gymorth o gwbl am nad oes ganddynt gyfrifon am fwy nag un flwyddyn. Un enghraifft: cysylltodd fy etholwr â mi ynghylch dyfodol ei salon harddwch am nad yw'n gymwys i gael cymorth. Nid oes ganddi gyfrifon llawn oherwydd absenoldeb mamolaeth. Weinidog, pa gamau a gymerwch i sicrhau bod pob busnes yng Nghymru y mae mesurau diogelwch COVID yn effeithio arnynt yn cael cymorth ariannol, fel fy etholwr drwy ei chyfnod mamolaeth? Diolch.

Diolch am ddarparu enghraifft arall o fusnes nad yw wedi gallu cael cyllid hyd yma. Yn amlwg, nid wyf am roi'r argraff y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu cefnogi pob busnes yng Nghymru, oherwydd nid yw'r cyllid sydd gennym yn ddigon ar gyfer hynny. Felly, rwyf am fod yn realistig, ond ar yr un pryd, rwyf am adlewyrchu'r ffaith ein bod wedi rhoi ystyriaeth drylwyr i'r materion a gyflwynwyd gennych chi ac eraill mewn perthynas ag unigolion sy'n rhedeg busnesau sydd wedi syrthio drwy'r bylchau yn y cymorth hyd yma. A dyna pam y mae'r elfen ddewisol hon mor bwysig, a pham ei bod yn bwysig ein bod yn cael y cyngor a'r arweiniad i awdurdodau lleol yn iawn er mwyn eu galluogi i gefnogi'r busnesau sy'n aml yn bwysig iawn yn lleol.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Llywydd, and may I thank the Minister for the supplementary budget published last night? I look forward to the scrutiny in the Finance Committee over the next few weeks. There are substantial sums that have been vired within this financial year, as we would expect, because of the exceptional circumstances, and that includes to local government. But there is great uncertainty about next year's budgets. Without going into too much detail, my council on Ynys Môn has spoken to me about the millions of pounds of deficit that they can identify already for the next year directly because of this pandemic, pressures on the care sector. You look at things such as additional pressure on the council tax reduction scheme, because more people are reliant on it and so forth.

So, can the Minister give us an update on what principles the Government will follow in terms of ensuring that councils can balance their books in the next financial year? And will she look again, in light of what's being highlighted now, at the concept of budgeting over a longer period—let's say three years—in order to give more assurance for the future?

Diolch i Rhun ap Iorwerth am nodi pwysigrwydd sicrwydd i awdurdodau lleol, ond hefyd i Lywodraeth Cymru, mewn perthynas â rheoli ei chyllideb dros gyfnod o flynyddoedd. Rwy'n siŵr y bydd yn rhannu fy siom ynglŷn â'r newyddion heddiw na cheir adolygiad cynhwysfawr o wariant mwy hirdymor ac yn hytrach, y bydd gennym gylch gwariant blwyddyn—adolygiad o wariant un flwyddyn.

Mae Llywodraeth y DU wedi dweud y bydd yn ceisio rhoi mwy o sicrwydd i iechyd yn Lloegr, i ysgolion yn Lloegr a hefyd i brosiectau seilwaith mawr. Ond nid yw hynny o unrhyw ddefnydd i Lywodraeth Cymru o gwbl, oherwydd mae angen i ni wybod faint fydd cyfanswm ein cyllid er mwyn deall o ble y daw'r cyllid ychwanegol, os o unman, os oes peth ar gael ar gyfer ysbytai yn Lloegr, er enghraifft. Felly, rwy'n credu ei fod yn ganlyniad siomedig iawn i Lywodraeth Cymru a hefyd wedyn i awdurdodau lleol, oherwydd ni allwn drosglwyddo'r sicrwydd hwnnw os na fyddwn wedi'i gael ein hunain.

Rydym yn gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd yn paratoi ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwyf eisoes wedi cael cyfres o gyfarfodydd dwyochrog gyda fy nghyd-Aelodau ac yn ddiweddar un gyda fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Llywodraeth Leol a Thai, a oedd yn awyddus iawn i bwysleisio'r achos dros gymorth i awdurdodau lleol. Ac o ran dull strategol y Llywodraeth yn gyffredinol, nid yw'n syndod o ystyried ein sefyllfa ein bod wedi cytuno eto eleni, yn amlwg, y bydd iechyd yn parhau i fod yn flaenoriaeth, yn flaenoriaeth i ni, ond hefyd, unwaith eto, byddwn am roi'r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf.

Thank you for that response and, of course, I agree with the Minister in terms of the decision not to proceed with a comprehensive spending review at the UK level. It is proof yet again, for me, that Westminster and Whitehall aren't working for Wales—they work for Westminster and Whitehall.

Now, staying with local government, one element that's hit local authorities is loss of income. It hits various local authorities in various ways, depending on the elements that they have within their portfolio that generate income. But, of course, the loss of income at local government level has a direct impact on everyone through council tax ultimately, perhaps, but certainly in terms of the sustainability of the services that everyone is reliant upon. So, can the Government give an assurance that there will be compensation in terms of that loss of income for local authorities—not just now, but there is also income that will be lost for many months to come, because of the nature of the pandemic that we're currently facing?

Wel, mae dwy ffurf ar gymorth i awdurdodau lleol: yn gyntaf oll, cafwyd y gronfa galedi, sef cronfa o £310 miliwn, sy'n cynnwys cyllid ychwanegol i fynd i'r afael â digartrefedd—i gael pobl sy'n cysgu allan oddi ar y stryd, er enghraifft—y cyllid ar gyfer prydau ysgol am ddim, gofal cymdeithasol i oedolion, glanhau ysgolion ac yn y blaen, a rhywfaint o gyllid cyffredinol i helpu awdurdodau lleol i fynd i'r afael â'r problemau y maent yn eu hwynebu. Ond ochr yn ochr â hynny, rydym wedi sefydlu cronfa o £198 miliwn i fynd ag awdurdodau lleol i ddiwedd y flwyddyn ariannol hon er mwyn iddynt allu mynd i'r afael â'r holl incwm y maent wedi bod yn ei golli. Caiff y cyllid hwnnw ei dynnu i lawr bob mis. Felly, gallaf ddweud ein bod hyd yma wedi talu dros £127 miliwn mewn costau ychwanegol drwy'r gronfa galedi honno, a £59 miliwn ar gyfer incwm a gollwyd hyd yma. Dylwn ddweud bod yr incwm a gollwyd yn cael ei hawlio bob chwarter, a'r gronfa galedi'n fisol. Felly, rwy'n credu bod y cyllid a neilltuwyd gennym ar gyfer awdurdodau lleol drwy'r ddwy gronfa, sef cyfanswm o £0.5 biliwn, yn ddigonol, yn ôl fy nealltwriaeth i o ran y trafodaethau a gefais gydag awdurdodau lleol, i ateb y ddwy agwedd ar yr her y maent yn ei hwynebu. Yn sicr, ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, bydd trafodaethau pellach yn digwydd wrth inni symud ymlaen gyda phroses y gyllideb.

That's the point I'm making here: this isn't something that's going to be over soon. We need to look at this as part of proposals for next year too.

One final question, again on local government, but also looking to the longer term. I welcome the funds that have been put in place to assist businesses directly. I'm still pushing for greater support, particularly to some sectors that have been hit particularly hard and those that are still slipping through the net. But when it comes to the work of rebuilding the economy, yes, helping individual businesses is important, but also economic planning and development on the ground is going to be hugely important too, and local government is going to to be crucial and will need resources in order to do that kind of delivery in terms of economic development at a local level. Can we have an outline of the level of economic development support that councils can expect? Because the councils know the areas that they serve and the opportunities that will arise as we rebuild.

Wel, byddwch yn sicr wedi cael blas eisoes o'r math o feysydd y byddwn yn buddsoddi ynddynt drwy lywodraeth leol gyda'r gwaith y mae Jeremy Miles wedi bod yn ei arwain ar y pecyn ailadeiladu, a byddwch wedi clywed y cyhoeddiad am £340 miliwn i gefnogi rhywfaint o'r gwaith hwnnw. A bydd rhywfaint o'r cyllid hwnnw'n mynd drwy awdurdodau lleol, gan ganolbwyntio'n benodol ar adeiladu tai, er enghraifft—y dulliau adeiladu modern, y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu i safonau amgylcheddol da iawn. Bydd fy nghyd-Aelodau'n gwneud cyhoeddiadau pellach yn ystod yr wythnosau nesaf am gynlluniau sydd wedi'u cynnwys yn y £340 miliwn hwnnw, felly ni ddywedaf ormod yn rhagor am y cynlluniau penodol a gyhoeddir, ond bydd gan awdurdodau lleol ran bwysig i'w chwarae yn nifer o'r cynlluniau hynny.

Wrth edrych tua'r dyfodol, rydym yn cael trafodaethau da iawn gydag awdurdodau lleol ar hyn o bryd i ystyried a oes gennym rôl yn cefnogi benthyca i awdurdodau lleol ymgymryd â pheth gwaith cyfalaf sy'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau strategol ein hunain, blaenoriaethau a welwch yng nghynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, ac mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd. Ond unwaith eto, y meysydd sydd o ddiddordeb arbennig i ni yw tai a gofal iechyd.

Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Weinidog, mae'r rhain yn amseroedd pryderus i fusnesau Cymru ac i weithwyr ledled Cymru gyda'r pandemig sy'n mynd rhagddo. Pa asesiad a wnaethoch o'r costau ariannol sy'n gysylltiedig â'r cyfnod atal byr sydd ar fin digwydd, ac a ydych wedi ystyried cost unrhyw gyfyngiadau symud posibl yn y dyfodol hefyd—cyfyngiadau ar sail dreigl?

Yn amlwg, mae effaith unrhyw gyfyngiadau ar fusnesau yn arbennig o galed, nid oes modd gwadu hynny, a dyna pam rydym wedi rhoi'r pecyn cymorth hwn o £300 miliwn ar waith ar gyfer busnesau, gyda golwg ar wneud popeth yn ein gallu i gefnogi busnesau ledled Cymru, a gwneud y broses ymgeisio—lle mae angen gwneud cais ac nid yw'n awtomatig—cyn gyflymed ag sy'n bosibl i gael yr arian hwnnw i fusnesau cyn gynted â phosibl. Oherwydd gwyddom fod llawer o fusnesau'n wynebu cyfnod mor anodd fel na allant aros i'r cyllid hwnnw ddod drwodd iddynt hwythau hefyd.

Rydym hefyd yn cyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU. Felly, er bod gan Lywodraeth Cymru rôl gref a phwysig iawn yn darparu lefel o gymorth busnes, o ran cymorthdaliadau cyflog, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hynny'n llwyr ac mae'n rhywbeth nad yw Llywodraeth Cymru yn cael cyllid ar ei gyfer. Nid oes gennym lefel o adnoddau i allu camu i'r maes hwnnw ac ysgwyddo hynny heb gyllid gan Lywodraeth y DU. Felly, byddai unrhyw gymorth y gall y llefarydd ei gynnig yn hynny o beth o ran cyflwyno'r achos i'w gymheiriaid yn San Steffan yn cael croeso mawr.

Fe wnaf yr hyn a allaf yn hynny o beth, Weinidog. Mae'n amlwg y bydd y cyfnod atal byr yn cael effaith ariannol sylweddol ar fusnesau a chyflogwyr ledled Cymru. Rydych wedi sôn am yr angen i gydweithredu â Llywodraeth y DU. Ymddengys bellach fod swyddogion Llywodraeth Cymru yn gwybod bod cyfnod atal byr yn dod ddydd Mercher diwethaf, ac eto ni ysgrifennodd Llywodraeth Cymru at y Canghellor tan ddydd Gwener. Erbyn hynny, roedd eisoes yn glir na ellid cyflwyno'r cynllun cefnogi swyddi yng Nghymru yn gynharach nag a gynlluniwyd. Sut y sicrhewch yn awr fod cyllid digonol ar gael i lenwi unrhyw fylchau fel nad yw busnesau Cymru'n gorfod llenwi'r bwlch cyflog eu hunain yn y pen draw, neu yn y senario waethaf, yn diswyddo gweithwyr?

Mae'n drueni mawr na wnaeth Llywodraeth y DU ymateb yn gadarnhaol i'n cais i gyflwyno'r cynllun cefnogi swyddi wythnos yn gynt. Gwnaethom hyd yn oed gynnig darparu'r cyllid a fyddai'n llenwi'r bwlch o adnoddau Llywodraeth Cymru er mwyn iddynt wneud hynny. Felly, mae'n drueni mawr nad yw Llywodraeth y DU wedi bod o ddifrif ynglŷn â'i chyfrifoldeb tuag at weithwyr yng Nghymru, fel y byddwn wedi hoffi iddynt fod. Byddaf yn cael cyfle, fel y soniais yn gynharach, i godi hyn eto gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys mewn cyfarfod yn ddiweddarach y prynhawn yma. Ond yn amlwg, nid yw'n sefyllfa foddhaol, ac yn enwedig i fusnesau sydd bellach yn gorfod gwneud cais i ddau gynllun gwahanol er mwyn cynnal eu staff, ac rydym yn pryderu'n fawr, yn amlwg, am yr effaith a gaiff hynny ar y gweithlu ac ar swyddi pobl.

Diolch. Rwy'n cytuno gyda chi ar y pwynt olaf hwnnw, Weinidog; yn sicr nid yw'n sefyllfa foddhaol. Mae Ian Price, cyfarwyddwr Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi dweud ei bod yn ymddangos yn bosibl iawn fod rhai pobl yn syrthio drwy'r craciau rhwng y cynllun cadw swyddi a'r cynllun cefnogi swyddi, ac mae Ben Cottam o Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru wedi dweud

mae faint o ddryswch sy'n gysylltiedig â hyn...yn dangos pa mor gymhleth

y gall hyn i gyd fod i gyflogwr bach yng Nghymru.

Gan edrych tua'r dyfodol nawr, addawyd mynediad i fusnesau at hyd at £5,000 yr un o gyllid mewn rhai achosion drwy'r pecyn cymorth presennol sydd ar gael. Pa drafodaethau a gawsoch gyda Gweinidog yr economi i sicrhau bod yr arian hwn ar gael i fusnesau cyn gynted ag sy'n bosibl?

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth ar gymorth i fusnesau yng Nghymru, ac rydym wedi ceisio creu cynllun yma sy'n rhoi gallu i awdurdodau lleol symud y grantiau hyn ymlaen i fusnesau cyn gynted â phosibl. Bydd rhai ohonynt, yn amlwg, yn awtomatig, o ran cefnogi'r busnesau sy'n cael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach. Yr hyn y byddwn yn ei wneud yw annog busnesau i sicrhau bod gan yr awdurdodau lleol eu manylion diweddaraf. Gwn fod hynny wedi dal ychydig o daliadau yn ôl o'r blaen, felly byddai hynny'n rhywbeth y byddwn yn annog busnesau i'w wneud. Ond rydym yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol, a hoffwn fynegi fy niolch mawr i'r gweithwyr mewn awdurdodau lleol a gafodd y grantiau allan i fusnesau mor gyflym ac effeithlon y tro diwethaf, a gwn y byddant yn gwneud yr un peth eto—a llawer ohonynt yn mynd y tu hwnt i'r galw, gan weithio oriau hir i wneud hynny. Felly, hoffwn gofnodi fy niolch gwirioneddol am hynny.

Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a llywodraeth leol i asesu ac ymateb i'r pwysau ariannol a roddir arnynt ar hyn o bryd gan y pandemig. Rydym yn darparu hyd at £0.5 biliwn o gyllid i gefnogi cynghorau ac i'w helpu i ymateb i effeithiau'r pandemig.

If it is true, as you said earlier in response to Rhun ap Iorwerth, that the funding that is already there in terms of the hardship fund is sufficient for the rest of the year, why has Caerphilly council said today that there is

'considerable uncertainty in respect of additional funding'

during the remainder of this current financial year, and do Ceredigion say that

it isn't entirely clear what the sum of the COVID-19 funding from the Welsh Government will be, which areas are funded, which means that it's 'difficult to make financial forecasts'?

Shouldn't you do what the Scottish Government did last week, namely provide a package of additional funding worth £750 million in addition to local councils in Scotland?

Wel, gyda pharch, dyna'n union rydym wedi'i wneud. Darparwyd pecyn cyllid gwerth bron i £0.5 biliwn gennym i awdurdodau lleol, ac mae awdurdodau lleol yn tynnu'r cyllid hwnnw i lawr bob mis ac yn chwarterol ar sail angen a'r cyllid y maent eisoes wedi'i wario. Felly ni ddylai fod dryswch i awdurdodau lleol ynglŷn â pha gyllid sydd ar gael iddynt, oherwydd mae'n amlwg iawn fod £310 miliwn ar gyfer y costau ychwanegol a ysgwyddir gan awdurdodau lleol o ganlyniad i'r pandemig, ac o fewn hwnnw rydym wedi nodi'r hyn y gall awdurdodau lleol wneud cais amdano: gwaith i gynorthwyo pobl i ddod oddi ar y strydoedd, gwaith ar brydau ysgol am ddim, gofal cymdeithasol i oedolion, corffdai dros dro, glanhau, a chronfa gyffredinol ar gyfer pob math o gostau eraill, megis staff TG, goramser, absenoldebau, cyfarpar diogelu personol a chostau glanhau. Ac rydym hefyd wedi ymestyn y cymorth i ofal cymdeithasol i oedolion o fis Hydref hyd ddiwedd y flwyddyn hefyd, fel na ddylai cyllid fod yn ddirgelwch i awdurdodau lleol. Rwy'n gwybod bod y trafodaethau a gefais gydag arweinwyr awdurdodau lleol wedi bod yn ddefnyddiol iawn yn sicr, ac maent yn croesawu'r cyllid yn fawr ac yn ei ddeall yn dda iawn.

Ochr yn ochr â hynny, buom yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i ddeall lefel yr incwm y maent yn wynebu ei golli, a chytunwyd ar swm o £198 miliwn fel swm digonol i dalu'r costau hynny. Fel y dywedais, mae'r cyfan dan adolygiad drwy'r amser oherwydd ein bod yn gweithio'n agos iawn ac yn cael y diweddariadau misol a chwarterol hynny, ac os barnaf fod y cyllid hwnnw'n annigonol, mae'n amlwg y byddwn yn edrych arno eto, ond nid ydym wedi cael arwydd nad yw'n ddigonol ac ni fu unrhyw awgrym nad yw'r system yn glir.

Cymerodd fisoedd i gyllid chwarter 1 ddod drwodd, ac ym mis Gorffennaf, dywedodd adroddiad is-grŵp cyllid Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar arolwg incwm a gwariant COVID-19 ar gyfer chwarter 2 a phwysau cyllidebol yn y dyfodol fod Llywodraeth Cymru wedi cael cyllid o £280 miliwn fan lleiaf mewn symiau canlyniadol, ac y gallai gael mwy, oherwydd ar gyfer y chwarter cyntaf a'r ail chwarter oedd hwnnw. Fodd bynnag, ceir perygl o ddiffygion yn y gyllideb yn y dyfodol yn dibynnu ar nifer o ffactorau cymhleth a rhyng-gysylltiedig, ac mae senario waethaf yn nodi mai £475 miliwn fydd hyn. Bydd mynd i'r afael â diffygion mor fawr â hyn yn y flwyddyn ariannol gyfredol yn galw am drafodaethau ar draws lefelau'r Llywodraeth.

Dywedodd prif weithredwr CLlLC heddiw fod y sefyllfa bresennol yn ei gwneud yn anodd iawn i gynghorau gynllunio'n ariannol, felly rwy'n synnu nad ydych wedi clywed hynny. Dywedodd Sir y Fflint fod rheoli'r gyllideb mewn hinsawdd sy'n newid ac yn symud yn gyflym yn heriol iawn, a dywedodd Gwynedd unwaith eto fod ei sefyllfa ariannol yn heriol iawn. Sut rydych chi'n ymateb felly i alwadau o ogledd Cymru, ond yn cynrychioli Cymru gyfan, am sicrwydd fod penderfyniadau gan Lywodraeth Cymru sy'n arwain at golli incwm a gwariant ychwanegol oherwydd COVID yn parhau i gael eu talu gan Lywodraeth Cymru, a bod colledion casgliadau'r dreth gyngor yn cael eu cynnal, ac am eglurder ynghylch pa opsiynau ar gyfer benthyca gan awdurdodau lleol y gellir eu caniatáu er mwyn ateb pwysau ariannol? Cafodd hynny ei grybwyll wrthyf heddiw.

Fel y dywedais, rydym wedi rhoi'r sicrwydd hwnnw i awdurdodau lleol o ran y cyllid ychwanegol, ac fel y dywedais mewn ymateb i gwestiwn cynharach, hyd yma rydym wedi talu dros £127 miliwn ar gyfer costau ychwanegol, sy'n cael ei hawlio bob mis, a £59 miliwn ar gyfer colledion incwm hyd yma, a chaiff hwnnw ei hawlio bob chwarter. Felly, fel y gwelwch, ceir swm sylweddol o gyllid yn y pot sydd eto i'w hawlio.

Nid wyf yn anghytuno ag awdurdodau lleol fod hon yn sefyllfa heriol iawn, ac mae cyllidebu'n eithriadol o heriol, ond credaf fod y gronfa hon o arian, y buom yn gweithio gydag awdurdodau lleol i'w datblygu, rhaid imi ddweud, yn rhoi sicrwydd fod y cyllid yno. Rwy'n derbyn bod awdurdodau lleol yn profi pwysau mewn meysydd eraill, ac rydym yn dal i weithio gydag awdurdodau lleol ar hynny. Un fyddai colledion incwm, er enghraifft, ar daliadau'r dreth gyngor, ac i gydnabod hynny rwyf wedi darparu £2.9 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn iddynt fynd i'r afael â rhywfaint o'r colledion incwm. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda hwy i ddeall colledion incwm o'r dreth gyngor dros weddill y flwyddyn ariannol, ond hefyd yn gwneud gwaith pwysig a manwl gyda hwy ar oblygiadau colledion incwm posibl o ardrethi annomestig hefyd, felly mae hwnnw'n waith sy'n mynd rhagddo.

Nid oes amheuaeth fod hon yn sefyllfa heriol i awdurdodau lleol, ond mae'n rhaid i ni gydnabod bod y cyllid hwn yn ei le, ac mae mecanwaith ar waith sydd wedi'i sefydlu mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, ac sydd mewn gwirionedd yn rhoi awdurdodau lleol mewn sefyllfa dda i ymateb i'r cyfyngiadau lleol, oherwydd nid oedd yn rhaid inni ddyfeisio system newydd yn sydyn: roedd gennym system ar waith a oedd yn gweithio ac y gallai awdurdodau lleol wneud cais iddi, neu hawlio arian ychwanegol ganddi.

Weinidog, ar 17 Awst eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Lafur Cymru hwb ariannol o fwy na £216 miliwn i gynghorau lleol yng Nghymru i roi iddynt y sicrwydd y maent ei angen i gynllunio ar gyfer gweddill y flwyddyn, ac mae'n siomedig o ran yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Mae'r buddsoddiad ychwanegol hwnnw gan Lywodraeth Cymru ym mis Awst yn golygu bod cyfanswm cymorth COVID-19 Llywodraeth Lafur Cymru i awdurdodau lleol bron yn £0.5 biliwn. Weinidog, pa neges y mae hyn yn ei hanfon at fy etholwyr yn Islwyn am yr ymrwymiad y mae'r Llywodraeth Lafur yng Nghymru yn ei roi i awdurdodau lleol, megis awdurdod bwrdeistref sirol Caerffili, lle mae arweinwyr Llafur fel Philippa Marsden yn arwain ymatebion eu cymuned i'r pandemig byd-eang digynsail hwn?

Diolch i Rhianon Passmore am hynny ac am roi'r cyfle hwn imi gofnodi fy niolch i arweinwyr awdurdodau lleol, sydd wedi bod yn gwneud gwaith anhygoel yn cefnogi eu cymunedau ac yn sicrhau bod eu timau'n gallu ymateb i anghenion pobl ar lawr gwlad. Maent wedi gwneud gwaith anhygoel drwy gydol y pandemig ac wedi bod yn bartneriaid gwych i weithio gyda hwy i fynd i'r afael â'r pandemig hefyd.

O ran beth y mae hyn yn ei ddweud, rwy'n gobeithio ei fod yn dweud bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn rhoi premiwm uchel iawn ar awdurdodau lleol a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Os edrychwch dros y ffin, gallwch weld yn union beth yw barn Llywodraeth y DU am awdurdodau lleol, o ran y ffordd y maent wedi lleihau cyllid i awdurdodau lleol dros flynyddoedd lawer, a nawr yn y ffordd y maent yn methu ymgysylltu'n briodol ag arweinwyr, megis Andy Burnham ym Manceinion, er enghraifft. Felly, rwy'n gobeithio bod hyn yn dangos bod Llywodraeth Cymru'n gwerthfawrogi awdurdodau lleol ac yn awyddus iawn i weithio mor agos ag sy'n bosibl gydag awdurdodau lleol, gan eu parchu fel partneriaid pwysig wrth fynd i'r afael â'r pandemig hwn.

Cyflwynwyd cais cynllunio ar gyfer datblygiad preswyl ar dir yn Cosmeston. Neilltuwyd y safle ar gyfer tai yng nghynllun datblygu lleol mabwysiedig Bro Morgannwg. Os rhoddir caniatâd, bydd y safle'n esiampl ar gyfer cartrefi fforddiadwy a chynaliadwy gan ddefnyddio dulliau modern o adeiladu ac effeithlonrwydd ynni.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae hwn yn ddatblygiad sylweddol ar gyrion Penarth. Mae'n 60 erw o dir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru ac yn amlwg, cais gan Lywodraeth Cymru i'r awdurdod lleol yw hwn, sef Cyngor Bro Morgannwg. Ac rwy'n datgan buddiant fel aelod o'r awdurdod hwnnw. A ydych yn credu ei bod yn briodol i gynllun mor fawr gael ei gyflwyno a'i hyrwyddo gan Lywodraeth Cymru gyda'r cyfyngiadau presennol yn atal ymgysylltiad â'r cyhoedd ar gynlluniau mor fawr? Ac a fyddai Llywodraeth Cymru yn ailystyried y cais hwn, gan ei dynnu'n ôl ac aros am adeg well, fel y gall y cyhoedd gael cyfle teg i ymgysylltu ac ymgynghori ynghylch y cynigion pwysig hyn ar gyfer datblygiad preswyl?

Wel, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod y tir eisoes wedi'i neilltuo i'w ddatblygu yng nghynllun datblygu lleol Bro Morgannwg, ac mae hwnnw eisoes wedi'i fabwysiadu wrth gwrs ac roedd yn destun ymgynghori, craffu ac archwilio drwy gydol y broses o'i baratoi. Fel y dywedais, byddai'r tir yn Cosmeston yn cyfrannu'n sylweddol at yr angen am dai a nodwyd ym Mro Morgannwg. Ac wrth gwrs, os nad yw'r cynnig hwn yn mynd rhagddo, mae'n debygol y bydd angen neilltuo safle arall. Ond yn bwysig, mae angen cyflwyno sylwadau i'r cyngor mewn perthynas â'r cais, a byddwn yn disgwyl i'r awdurdod lleol ddod o hyd i ffyrdd o ymgysylltu â'r cyhoedd a chaniatáu iddynt gyflwyno eu sylwadau ynglŷn â'r cynllun penodol hwn, ni waeth beth fo'r sefyllfa bresennol.

Gwnaf. Cyhoeddwyd y data diweddaraf ar y dreth trafodiadau tir gan Awdurdod Cyllid Cymru ar 25 Medi. Dangosai fod 3,300 o drafodiadau cyfradd uwch wedi digwydd rhwng 1 Ebrill a 31 Awst.

Thank you for that response. The houses within that higher rate include a number of different kinds of houses, such as second homes, buy-to-let properties and properties sold to housing associations, and so on. So there's a range within that same rate. 

Now, recently in the Senedd we have discussed the housing crisis and particular proposals to tackle that, but it's proved impossible to get the necessary statistics to understand how many of those higher rate houses are second homes or buy-to-let houses and so on and so forth, and that makes it more difficult in drawing up policy. So, can I ask you whether you will ensure that LTT figures clearly differentiate between those kinds of houses bought within the higher rate, so that we can get a clearer picture of the exact nature of the income coming from the various kinds of houses?

Rwy'n ddiolchgar i Llyr Gruffydd am godi'r mater penodol hwn, a gwn fod gennym gyfarfod yn fuan hefyd lle gallwn gael cyfle i siarad am dreth trafodiadau tir, ond hefyd mater ehangach ail gartrefi, oherwydd gwn ei fod yn fater sy'n peri pryder difrifol i lawer o bobl.

Mae Llyr yn llygad ei le yn yr ystyr na allwch ddarllen neu fod anhawster mawr i ddehongli'r data fel y mae gennym, o ran y dreth trafodiadau tir a'r gyfradd uwch honno, oherwydd mae'n cynnwys pobl sy'n pontio o un cartref i'r llall—felly, pobl sy'n gwerthu eu prif gartref i symud i brif gartref arall, ond ceir cyfnod rhwng symud i'r ail a gwerthu'r cyntaf, os mynnwch—ac fel y crybwyllwyd hefyd, mae'n cynnwys eiddo a brynir gan landlordiaid preswyl, a byddai hynny'n rhywbeth rwy'n siŵr y byddai llawer ohonom yn gefnogol iawn iddo. Ac yn yr un modd, nid yw'r data'n dangos y tir sy'n mynd y ffordd arall, felly eiddo a oedd gynt yn eiddo prynu i osod sydd bellach yn cael ei brynu fel prif eiddo. Ond pan gawn y cyfarfod hwnnw, credaf y byddai'n gyfle i ni drafod yn fanylach i ba raddau y gallwn gael gwell data, mewn gwirionedd, er mwyn inni ddeall beth sy'n digwydd y tu ôl i'r ffigurau hynny. Ond edrychaf ymlaen at y sgwrs honno.

Gwariant caffael Gorllewin De Cymru, ar lefel awdurdod lleol, yn 2018-19 oedd £588 miliwn gyda 61 y cant yn cael ei wario yng Nghymru. Rydym yn gweithio gyda chydweithwyr i ddarparu fframweithiau caffael cenedlaethol yn rhanbarthol ac i sicrhau mwy o ganlyniadau economaidd a lles. Mae rhaglen yr economi sylfaenol hefyd yn gweithio i nodi cyfleoedd ar gyfer lleoleiddio gwariant caffael.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Nawr, mae data a gedwir ar gyfer y flwyddyn ariannol lawn ddiweddaraf, 2018-19, yn dangos mai dim ond 55 y cant o gyfanswm contractau awdurdodau lleol a'r GIG yng Nghymru a enillwyd gan gyflenwyr yng Nghymru. Mewn geiriau eraill, collwyd 45 y cant o wariant contractau i'r tu allan i Gymru. Gwyddom fod yr Alban yn cadw tua 70 y cant o'i chontractau o fewn ei ffiniau. Gwyddom hefyd y gall cefnogi cwmnïau lleol drwy eu hannog i dendro a thrwy ddyfarnu contractau sector cyhoeddus iddynt effeithio'n sylweddol ar yr economi leol a chreu swyddi. A ydych chi'n derbyn felly fod angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy drwy weithio gyda chyrff megis cyngor Abertawe a bwrdd iechyd bae Abertawe i sicrhau bod mwy o gontractau cyhoeddus yn cael eu dyfarnu i gwmnïau lleol?

Rwy'n awyddus iawn i weithio gyda chyngor Abertawe a chyda'r bwrdd iechyd i weld beth arall y gallwn ei wneud er mwyn sicrhau bod cwmnïau lleol yn ennill y contractau hynny. Nid oedd y data y cyfeiriais ato yn fy ymateb, wrth gwrs, ond yn cyfeirio at awdurdodau lleol, oherwydd nid yw sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus, megis byrddau iechyd ac eraill, o reidrwydd wedi'u lleoli mewn un ardal, felly nid ydym wedi gallu eu cynnwys yn y dadansoddiad. Felly, mae'n werth cofio hynny fel rhyw fath o rhybudd iechyd ar gyfer y data hwnnw.

Ond rwy'n cytuno'n llwyr fod mwy y gallwn ei wneud, a gallwn wneud hynny drwy ein dull o weithredu rhaglen yr economi sylfaenol. Rydym wedi gofyn i'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol weithio gyda chlystyrau o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru i nodi cyfleoedd ar gyfer lleoleiddio gwariant caffael. Mae hwnnw'n waith gwirioneddol bwysig a chyffrous y credaf ei fod yn cynnig cyfle i newid pethau'n llwyr.

Mae gennym gronfa her yr economi sylfaenol hefyd wrth gwrs, ac mae cyngor Abertawe yn cyflawni un o'r prosiectau hynny sy'n anelu at gynyddu'r gyfran o gontractau adeiladu a enillir gan gontractwyr lleol yma yn yr ardal. Felly, unwaith eto, mae hwnnw'n waith pwysig, a gallwn rannu'r gwersi a ddysgir o hynny ledled Cymru hefyd. A chredaf fod y pandemig wedi rhoi cyfleoedd enfawr i ni gefnogi ac ymgysylltu â busnesau lleol mewn ffordd nad ydym wedi gallu ei wneud o'r blaen. Ceir rhai enghreifftiau rhagorol o sut y mae cwmnïau peirianneg lleol ac eraill yn newid y ffordd y maent yn cynhyrchu pethau er mwyn helpu gyda'r ymdrech drwy symud i gynhyrchu cyfarpar diogelu personol ac yn y blaen. Mae hynny wedi bod yn wych i gefnogi busnesau lleol ond hefyd i roi sicrwydd i wasanaethau cyhoeddus eraill o ran y gadwyn gyflenwi o nwyddau pwysig yn ystod y pandemig.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno ystod o fesurau i gefnogi cymunedau ledled Cymru, gan gynnwys bron i £300 miliwn sydd bellach ar gael i gefnogi busnesau yn ystod y cyfnod atal byr. Rydym yn canolbwyntio'n benodol ar gefnogi busnesau a gweithio gydag awdurdodau lleol i fynd i'r afael ag anghenion pobl yng Nghymru.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Nid busnesau'n unig sydd wedi ysgwyddo baich y cyfyngiadau a osodwyd ledled Cymru yn ystod y misoedd diwethaf. Gwyddom fod y gwasanaeth iechyd gwladol wedi gweld amseroedd aros yn cynyddu'n eithafol yn y misoedd diwethaf, ac wrth gwrs, yng ngogledd Cymru'n enwedig, roedd gennym yr amseroedd aros gwaethaf yn y wlad yn barod. A gaf fi ofyn i chi pa gymorth penodol y bwriadwch ei ddarparu o gyllideb Llywodraeth Cymru i gynorthwyo'r GIG i ymdrin â'r ôl-groniad enfawr o gleifion sy'n aros am apwyntiadau a thriniaethau? Ac yn benodol, a wnewch chi gefnogi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gydag unrhyw strategaeth y mae'n ei chyflwyno er mwyn dileu'r rhestrau aros hynny a llwyddo i'w cael dan reolaeth unwaith eto?

Diolch i chi am godi'r mater pwysig hwn. Fel y gŵyr Darren Millar, yn ddiweddar cyhoeddodd Llywodraeth Cymru becyn sefydlogi ar gyfer y GIG yma yng Nghymru, ac mae'n becyn cymorth gwerth £800 miliwn a ddylai ganiatáu i fyrddau iechyd ac eraill ledled Cymru allu cyrraedd y pwynt ar ddiwedd y flwyddyn ariannol lle maent wedi gallu goresgyn yr holl bwysau ychwanegol a osodwyd arnynt gan COVID, a sefydlogi rhannau eraill o'r GIG yn ogystal, sydd mor bwysig hefyd wrth gwrs. Felly, mae'r cyllid hwnnw yno. Darparais floc o gyllid yn hytrach na gorfod cael sefyllfa lle byddai'n rhaid i'r Gweinidog iechyd barhau i ddod i gyfarfodydd unigol i drafod gwahanol rannau o'r gwasanaeth iechyd. Teimlwn mai chwistrelliad sylweddol o gyllid i'r adran iechyd oedd y ffordd orau o roi'r gallu iddo drosglwyddo'r cyllid a'r sicrwydd hwnnw'n gyflymach wedyn. Oherwydd rwy'n credu mai un o'r pethau rydym bob amser yn ceisio'i wneud yn ystod y pandemig hwn yw darparu cyllid cyn gynted ag y gallwn, a theimlwn mai dyna'r ffordd briodol o symud ymlaen. Rwyf wedi bod yn cael trafodaethau yn fy nghyfarfodydd dwyochrog rheolaidd gyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â chymorth i Betsi Cadwaladr ac mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd.

Mae atal a goresgyn llifogydd yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Ochr yn ochr â'r cyllid a ddarparwyd yn dilyn llifogydd dinistriol mis Chwefror, erbyn diwedd tymor y Senedd hon, byddwn wedi buddsoddi £390 miliwn i reoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol, gan helpu i ddiogelu dros 47,000 eiddo yng Nghymru.

Weinidog, mae cyllid Llywodraeth Cymru wedi'i groesawu'n fawr, yn enwedig y cyllid 100 y cant ar gyfer gwaith paratoi yn sgil difrod llifogydd mis Chwefror. Bythefnos yn ôl, gofynnais am yr addewid a wnaeth y Prif Weinidog ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru y byddai arian yn cael ei roi i Lywodraeth Cymru ar gyfer y difrod llifogydd a ddigwyddodd. Mae asesiad Rhondda Cynon Taf oddeutu £70 miliwn, ac wrth gwrs mae mater yn codi ynghylch ariannu'r gwaith sydd angen ei wneud i sefydlogi a gweithio ar domenni glo. Weinidog, a ydych wedi cael unrhyw arwydd eto gan Lywodraeth y DU y bydd yr arian a addawyd yn dod er mwyn galluogi Rhondda Cynon Taf i wneud y gwaith atgyweirio seilwaith y mae cymaint o'i angen?

Diolch i Mick Antoniw am y cwestiwn hwnnw a hefyd am y cyfarfodydd defnyddiol a gawsom er mwyn clywed o lawr gwlad ynglŷn â'r cymorth sydd ei angen ar yr awdurdod lleol a chymunedau er mwyn ymadfer yn iawn a symud ymlaen ar ôl y llifogydd dinistriol. Rydym wedi darparu cyllid cynnar a sicrwydd cynnar i awdurdodau lleol i ganiatáu iddynt fwrw ymlaen â'r gwaith, oherwydd gwyddom fod problemau diogelwch ynghlwm wrth hyn. Ond o ran y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi gallu chwarae ei rhan, mae wedi bod yn eithaf truenus hyd yma, o ystyried bod y Prif Weinidog wedi gwneud addewid mor gryf y byddai cyllid yn cael ei roi i Gymru o ganlyniad i'r llifogydd a'r angen i fynd i'r afael â hynny. Nid ydym wedi gweld ceiniog ohono eto. Rydym wedi gweld ymrwymiad i ychydig o gyllid, ond fel y dywed Mick Antoniw, mae'r cyllid cyffredinol ar gyfer mynd i'r afael â'r difrod lleol ond hefyd y gwaith sydd angen ei wneud dros gyfnod hir ar domenni glo yng Nghymru yn gannoedd o filiynau o bunnoedd. Cefais lythyr yn ddiweddar gan Brif Ysgrifennydd y Trysorlys yn awgrymu sgwrs bellach am hynny, ac edrychaf ymlaen at honno, ond credaf fod maint y broblem yma yn un lle mae gwir angen i Lywodraeth y DU gyflawni ei haddewid, a wnaed gan y Prif Weinidog, a chydnabod hefyd, mewn perthynas â'r tomenni glo, fod llawer o hyn yn rhagflaenu datganoli hefyd. Credaf fod gan yr Awdurdod Glo rôl arbennig a phenodol i'w chwarae i fynd i'r afael â'r materion hyn.

And finally, question 9, Suzy Davies.

Mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi tabl sy'n dangos costau gweithredu deddfwriaeth a ddaw i rym ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft. Mae'r tabl yn cynnwys esboniad os yw costau wedi newid yn sylweddol o amcangyfrifon yr asesiad effaith rheoleiddiol. Mae canllawiau'n nodi, lle bo'n ymarferol, y dylid ystyried gwir gost deddfwriaeth fel rhan o'r adolygiad ôl-weithredu.

Diolch yn fawr am y wybodaeth honno, oherwydd nid ydym yn cael llawer iawn o amser ar gyfer craffu ar ôl deddfu yma yn y Senedd hon, a gall olrhain y costau parhaus y gellir eu priodoli i ddeddfwriaeth fod yn anodd iawn, yn enwedig ar hyn o bryd pan na chawn gyfle i graffu cyn deddfu ar gost rheoliadau. A allwch gadarnhau am ba hyd y mae costau canlyniadau yn denu ar ôl i wahanol rannau o'r statudau a'r rheoliadau ddod i rym? A phryd y bwriadwch gyhoeddi datganiad cynhwysfawr ar gostau'r Ddeddf coronafeirws a'r rheoliadau COVID a gyflwynwyd oddi tani?

Diolch i chi am ofyn y cwestiwn hwnnw. O ran pa bryd y byddwn yn cyhoeddi'r manylion hynny, rydym yn cyhoeddi manylion ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft bob blwyddyn mewn perthynas â deddfwriaeth sy'n dod i rym. Fel arfer, byddem yn rhoi'r gorau i ddarparu'r wybodaeth honno pan fydd y Ddeddf wedi dod yn weithredol, oherwydd daw costau hynny a chyflawni hynny yn gostau busnes fel arfer a chânt eu hamsugno naill ai gan yr adrannau neu gael arian penodol ychwanegol wedi'i gysylltu â hwy. Felly, dyna'r ffordd arferol y byddem yn darparu manylion am hynny. Rwyf bob amser yn awyddus i archwilio beth arall y gallwn ei wneud o ran tryloywder a darparu'r wybodaeth y mae pobl ei hangen, cyn pleidleisio ar Filiau, ond wedyn hefyd. Felly, byddwn yn fwy na pharod i gael y drafodaeth honno gyda Suzy os oes syniadau penodol ganddi neu bryderon penodol yr hoffai eu trafod yn fanylach, oherwydd fel y dywedais, mae tryloywder yn bwysig iawn i helpu pobl i ddeall beth oedd cost y Biliau a roddwyd mewn grym gennym.

Thank you, finance Minister. 

The next item is questions to the Minister for Education and the first question is from Hefin David.

Mae'r canllawiau gweithredol yn nodi'n glir y camau y mae angen i ysgolion a lleoliadau eu cymryd er mwyn cyfyngu ar y risg o ledaenu COVID-19. Mae'n hanfodol nad yw staff a disgyblion sy'n dangos unrhyw symptomau o COVID-19 yn mynychu'r ysgol a'u bod yn trefnu prawf.

Mae dau beth yn gysylltiedig â hynny. Yn gyntaf oll, cefais gwestiynau gan rieni'n gofyn inni gyfiawnhau'r ffaith na fydd blwyddyn 9 ymlaen yn yr ysgol yn ystod y cyfyngiadau symud yr wythnos ar ôl hanner tymor. A allwch ailadrodd y rhesymau am hynny a pham y mae hynny'n digwydd? Ac yn gysylltiedig â hynny, y cyngor i ysgolion yw cadw ystafelloedd dosbarth wedi'u hawyru. Mae nifer o rieni—ac athrawon mewn gwirionedd—wedi dod ataf i ddweud bod ystafelloedd dosbarth wedi'u hawyru yn oer iawn. Mae'n bryder sydd wedi'i godi yng Nghaerffili, ond rwyf wedi'i weld mewn mannau eraill hefyd. Rwyf wedi ysgrifennu at gyngor Caerffili ac maent yn dweud eu bod yn rhoi cyngor i ysgolion, ond a yw'n bosibl i Lywodraeth Cymru hefyd roi cyngor nad yw awyru o reidrwydd yn golygu ystafelloedd dosbarth rhewllyd, sy'n eithaf pwysig?

Dylai ysgolion a lleoliadau sicrhau bod lefel ddigonol o awyru'n digwydd, ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi canllawiau gweithredol i ysgolion ynglŷn â hynny. O ran goblygiadau'r cyfnod atal byr i addysg, rwyf wedi bod yn glir iawn ers yr haf hwn mai'r ffordd orau o darfu cyn lleied â phosibl ar addysg ein plant yw cadw lefelau trosglwyddo COVID-19 yn y gymuned mor isel â phosibl. Fel Llywodraeth, rydym yn cydnabod bod cyfnod atal byr yn hanfodol os ydym am ostwng lefelau trosglwyddo a lleihau'r gyfradd R. Rwy'n sylweddoli bod hwn yn gyfnod anodd iawn i rieni a dysgwyr ym mlwyddyn 9 ac uwch, ond gall y grwpiau blwyddyn hyn ymroi i ddysgu hunangyfeiriedig yn haws na rhannau eraill o'r garfan, a byddant yn cael cymorth i wneud hynny am yr wythnos gan eu hathrawon, a fydd yn yr ystafell ddosbarth.

Laura Anne Jones. Ie, dyna chi.

Diolch, Lywydd. Cymerodd dipyn o amser i droi'r sain ymlaen, mae'n ddrwg gennyf. Weinidog, mae ein hysgolion, fel y gwyddoch, yn gwneud gwaith rhagorol, ac yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod yr ysgolion yn ddiogel rhag COVID i ddisgyblion ac athrawon fel ei gilydd. Fodd bynnag, mae'n ymddangos bod un man gwan, wrth ollwng a chasglu plant. Er bod yna systemau un ffordd gwych, trefniadau i gasglu plant ar wahanol amseroedd, yr holl bethau gwych hynny'n digwydd, nid yw rhieni a gwarcheidwaid, ar y cyfan, yn cadw pellter cymdeithasol a gwisgo masgiau. A ydych chi'n meddwl bod ychydig mwy y gallwch chi a Llywodraeth Cymru ei wneud i fynd i'r afael â hyn? Mae'n ymddangos bod perygl i hyn ddadwneud yr holl waith da a wneir gan yr ysgol, yn enwedig gan ein bod yn ceisio atal pobl rhag ymgynnull yn ystod y cyfnod atal byr. Diolch.

Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i chi, Laura, am gydnabod y gwaith caled, ar ran arweinwyr ysgol ac athrawon, i wneud ein hysgolion a'n colegau mor ddiogel ag y gallant fod? Ond rydych chi'n llygad eich lle; gall rhieni wella'r ymdrechion hynny'n sylweddol drwy sicrhau eu bod yn dilyn yr holl gyngor perthnasol pan fyddant yn dod â'u plant i'r ysgol ac yn eu casglu, a phan fyddant yn trefnu gweithgareddau eraill ar gyfer eu plant. Rydych yn gywir; mynegwyd pryderon wrthym am deuluoedd yn ymgynnull wrth gât yr ysgol ac nad ydynt yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n cadw pellter cymdeithasol, neu deuluoedd efallai sy'n goruchwylio gweithgareddau plant, ac unwaith eto, teuluoedd yn anghofio gwneud hynny mewn ffordd sy'n cadw pellter cymdeithasol oddi wrth famau, tadau, gofalwyr a neiniau a theidiau eraill. Bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r amser hwn i adolygu ein holl gyfathrebiadau, er mwyn cyfleu negeseuon cryf i rieni a gofalwyr fod ganddynt hwythau rôl hollbwysig i'w chwarae hefyd yn sicrhau cyn lleied â phosibl o darfu ar addysg eu plant, ac mai un o'r ffyrdd hawdd y gallant wneud hynny yw cofio parhau i gadw pellter cymdeithasol oddi wrth rieni eraill ar ddechrau ac ar ddiwedd diwrnodau ysgol.

Diolch, Russell. Rwy'n cydymdeimlo â'r her a wynebir gan ganolfannau addysg awyr agored oherwydd y pandemig. Mae ein canllawiau presennol yn cynghori yn erbyn teithiau ysgol preswyl domestig, ond mae'n caniatáu teithiau dydd amhreswyl domestig. Caiff y canllawiau hyn eu hadolygu'n barhaus a bydd y cyngor meddygol a gwyddonol diweddaraf yn llywio'r wybodaeth ddiweddaraf.

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n ddiolchgar eich bod yn cydymdeimlo, fel y nodwyd gennych. Mae dwy ganolfan awyr agored, fel mae'n digwydd, wedi bod mewn cysylltiad â mi, canolfannau sydd wedi'u lleoli ym Mhowys yn fy etholaeth; rwy'n gwybod, Weinidog, y bydd gennych ganolfannau awyr agored tebyg yn eich etholaeth eich hun ym Mhowys hefyd. Maent yn awyddus i Lywodraeth Cymru ddarparu canllawiau a fydd yn caniatáu iddynt ailagor ar yr un sail ag ysgolion, i'w hatal rhag mynd rhwng y cŵn a'r brain. Byddwn yn awgrymu bod canolfannau addysgol awyr agored yn cynnig manteision enfawr o ran datblygiad personol, addysg ac iechyd corfforol a meddyliol. Rwy'n ymwybodol fod Tim Farron AS yn ymgyrchu dros newid yng nghanllawiau cyfredol Llywodraeth y DU, sy'n atal ymweliadau addysgol dros nos mewn canolfannau addysgol awyr agored, ac rwy'n ymgyrchu'n gryf dros yr un peth yma yng Nghymru. Felly, a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, a fyddwch yn gallu trafod gyda'ch cyd-Aelodau a chymryd camau i ganiatáu iddynt ailagor, gyda chanllawiau priodol i ddilyn, ar ôl y cyfnod presennol o gyfyngiadau symud a ddaw i ben ddechrau mis Tachwedd?

Russell, rydych yn gywir—gall addysg awyr agored roi manteision enfawr i blant a phobl ifanc, ac fel y dywedoch chi, mewn amrywiaeth o sgiliau a gwybodaeth sy'n datblygu. Ar hyn o bryd, gall teithiau dydd i ganolfannau preswyl o'r fath fynd rhagddynt, a chyn belled â bod ysgolion yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n asesu risg, nid oes rheswm pam y dylai'r holl weithgareddau hynny ddod i ben. Ond ar hyn o bryd, mae cyngor gwyddonol yn glir iawn nad yw teithiau preswyl yn briodol. Ond fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol i chi, byddwn yn parhau i adolygu hynny, ac nid ydym eisiau cyfyngu ar y teithiau preswyl hynny am eiliad yn hwy na sydd angen, o ystyried y manteision rydych wedi'u hamlinellu i blant.

Weinidog, diolch i chi am y sicrwydd nad ydych eisiau cadw'r rhain ar gau ar gyfer ymweliadau preswyl am funud yn fwy nag sy'n angenrheidiol, ac y byddwn, pan fydd hi'n ddiogel, yn dychwelyd at gael ymweliadau preswyl. Fe fydd hi'n gwybod mai ymweld â chanolfannau addysg awyr agored, i lawer ohonom, oedd y tro cyntaf inni gael ein trochi mewn amgylchedd awyr agored, a dysgu, drwy sgiliau a hyder a hunan-barch, yr holl fanteision a ddaw o hynny. Felly, a gaf fi ofyn iddi, yn gyntaf, a fydd hi, ynghyd â chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet, yn parhau i weithio gyda phobl fel y Sefydliad Dysgu yn yr Awyr Agored a Chynghrair Awyr Agored Cymru i roi'r cynlluniau hynny ar waith ar gyfer pan allwn ddychwelyd at ddysgu preswyl yn yr awyr agored? Ond yn ail, a wnaiff hi hefyd, gyda chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet, weithio gyda Llywodraeth y DU i ddiwygio'r cynlluniau cefnogi swyddi presennol sydd ganddynt i ymestyn eu cyrhaeddiad i'r amgylchedd dysgu yn yr awyr agored? Ar hyn o bryd, nid ydynt yn gallu gwneud cais am y cymorth hwnnw, ac mae angen i ni sicrhau eu bod yn goroesi'r cyfyngiadau presennol hyn, er mwyn ailadeiladu ar ôl yr argyfwng hwn.

Diolch, Huw. Rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl wedi rhannu eich profiad—mai'r gallu i fynd ar daith breswyl oedd y cyfle cyntaf i dreulio amser estynedig yn yr amgylchedd naturiol. A gwn fod hwnnw'n rhywbeth sy'n cael ei werthfawrogi'n fawr gan lawer o ysgolion mewn rhannau o Gymru lle mae mynediad at yr awyr agored yn fwy cyfyngedig o bosibl, gallu mynd â phlant allan i ardaloedd—megis etholaeth Russell George, ac yn wir i Frycheiniog a Sir Faesyfed—i roi'r profiad hwnnw iddynt a gobeithio, cariad a diddordeb gydol oes mewn treulio amser yn yr awyr agored.

Fel y dywedais, rydym yn parhau i adolygu'r mater hwn. Cyfarfu fy swyddogion â Iechyd Cyhoeddus Cymru mor ddiweddar â 14 Hydref, i drafod priodoldeb y cyngor presennol. Yn anffodus, ar hyn o bryd, ni argymhellir teithiau preswyl, ond cyn gynted ag y gallwn wneud hynny, byddwn yn amlwg eisiau newid hynny.

O ran trafodaethau am gymorth economaidd, gan gydnabod pwysigrwydd addysg awyr agored i blant yn ogystal â'r ffaith eu bod, mewn gwirionedd, yn gyflogwyr gwerthfawr yn eu hawl eu hunain mewn cymunedau gwledig, gall canolfannau o'r fath wneud cais am gefnogaeth gan y gronfa cadernid economaidd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i darparu. Ond byddaf yn sicr yn cyflwyno'r sylwadau rydych wedi gofyn amdanynt y prynhawn yma, a byddaf yn ysgrifennu'n ôl at yr Aelod.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Thank you, Llywydd. May I begin with the financial situation of our universities as a result of the health crisis? I'm aware that there is support being provided by the investment and resilience fund for higher education. It appears that the applications need to be in by the last day of this month, which is within the firebreak period. And, of course, universities will have additional requirements as a result of the firebreak lockdown, which begins very soon, particularly with regard to assistance with track and trace and emotional and mental well-being.

The support is being divided between assistance to individual universities and an allocation for co-operative investment. Under the new circumstances, will you think again about extending the time available to universities to make their applications? But also, will you think about changing the way that this funding is allocated, so that you amend the financial allocation process to ensure that the funding is prioritised for that urgent assistance to individual universities, rather than for the collaborative investment? 

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Yn wir rydym wedi sicrhau bod adnoddau ychwanegol ar gael i'r sector addysg uwch, mewn arian ychwanegol i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru a llythyr cylch gwaith i CCAUC i gefnogi'r gwaith o ddosbarthu a blaenoriaethu'r adnoddau hynny.

Mae'r Aelod yn codi mater amserlenni—mater i CCAUC yw hwnnw. Yr hyn y mae prifysgolion wedi'i ddweud wrthyf yw eu bod yn awyddus iawn i weld yr arian hwnnw yn eu cyfrifon, yn hytrach nag yng nghyfrifon CCAUC. Felly, onid oes angen sicrhau cydbwysedd drwy ddod â'r broses ymgeisio honno i ben a dyrannu'r arian hwnnw, yn hytrach nag ymestyn y broses ymgeisio?

O ran gofyn i brifysgolion gydweithio, mae awydd mawr ymhlith y sector addysg uwch yma yng Nghymru, sy'n seiliedig ar werthoedd cydweithredu yn hytrach na chystadlu, i gydweithio a chefnogi ei gilydd yn ystod y cyfnod hwn. Mae hynny'n arbennig o bwysig er mwyn gallu darparu adnoddau ar gyfer dull dysgu cyfunol a chynorthwyo ei gilydd i ddarparu cyfleoedd dwyieithog ar gyfer dysgu cyfunol. Felly, ni fyddwn eisiau cyfyngu ar allu prifysgolion Cymru, sy'n gweld gwerth mewn cydweithredu i helpu ei gilydd i ddod drwy'r cyfnod hwn.

Yn amlwg, mae'r sefyllfa'n newid drwy'r amser. Rwy'n falch iawn y bydd prifysgolion, yn ystod y cyfnod atal byr, yn gallu parhau i ddarparu dull dysgu cyfunol gydag addysgu wyneb yn wyneb yn ogystal â dysgu o bell. Ond yn amlwg, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd â CCAUC a'r prifysgolion ac Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru i drafod pa gymorth ychwanegol y gallai fod ei angen ar brifysgolion ac addysg uwch a myfyrwyr yn ystod y cyfnod hwn, ar drothwy cyfnod ansicr y gaeaf. 

I welcome your decision to extend your free school meals scheme to include school holidays until the spring of next year, and, also, your decision to extend the free-school-meals scheme to include additional pupils, particularly those from low income families. Will you consider extending it further still to include families who receive universal credit, the basic provision, or, even better still, to all pupils and children in Wales, given how difficult it is for families to cope at the present time, and how important it is for children to receive nutritious food? 

Diolch, Siân. Cymru, yn ôl yng ngwanwyn eleni, oedd rhan gyntaf y Deyrnas Unedig i gyhoeddi cefnogaeth barhaus i deuluoedd sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol, ac rwy'n falch iawn fy mod wedi gallu gweithio gyda'r Gweinidog cyllid i sicrhau £11 miliwn ychwanegol, a fydd yn sicrhau y bydd plant sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim yn parhau i gael y cymorth hwnnw yn ystod yr hanner tymor hwn, yn ystod gwyliau'r Nadolig, hanner tymor mis Chwefror a gwyliau'r Pasg yn wir. Rydym yn parhau i adolygu ein hamrywiaeth o gymorth i deuluoedd sydd mewn anawsterau ariannol ar yr adegau hynny. Gwyddom fod ysgolion yn gweld cynnydd yn nifer y plant sydd bellach yn gymwys, yn anffodus, i gael prydau ysgol am ddim, sy'n rhoi pwysau ychwanegol ar gyllidebau. Ond rydym yn benderfynol o beidio ag anghofio'r plant y mae'r ysgol yn golygu cymaint mwy iddynt na dysgu yn unig, a sicrhau bod y teuluoedd hynny'n cael rhywfaint o sicrwydd mewn perthynas â chymorth ar gyfer eu plant mewn cyfnod ansicr iawn, fel y dywedais.

I am pleased that you're keeping the situation under continuous review. That is vital, isn't it? 

Now, turning to another issue, to conclude, in July it was announced that 600 additional teachers would be recruited to schools and 300 teaching assistants for the current school year. I would like an update on this, and perhaps there isn't sufficient time this afternoon for you to give that update, but will you give us a full statement, in due course, on this, and explain to us what monitoring work and evaluation work the Welsh Government is undertaking with regard to this expenditure on the additional teachers and the additional teaching assistants, and an explanation of how this will lead to decreasing the classroom sizes in schools?

Diolch, Siân. Rydych yn gywir i ddweud ein bod wedi dyrannu dros £29 miliwn i gynorthwyo ysgolion i fynd i'r afael â'r dysgu a gollwyd eisoes yn addysg ein plant. Mae hynny'n golygu yn wir y gall ysgolion geisio recriwtio athrawon ychwanegol, cynorthwywyr addysgu ychwanegol, neu'n wir unrhyw weithiwr proffesiynol arall y teimlant y byddai'n briodol eu cael i weithio gyda'u carfan o blant. Gallai hynny olygu gweithwyr ieuenctid, mentoriaid, ac rydym wedi darparu arweiniad, ochr yn ochr â'r adnoddau ariannol i wneud i hynny ddigwydd, a byddaf yn fwy na pharod i allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y modd y gwariwyd yr adnoddau hynny yn yr ysgolion.

Mae'r Aelod hefyd yn sôn am faint dosbarthiadau. Er gwaethaf y pwysau aruthrol ar gyllidebau'r Llywodraeth ar hyn o bryd, rydym wedi gallu cynnal ein cyllid ar gyfer ein cyllideb lleihau maint dosbarthiadau hefyd. Ond mae'r Aelod yn iawn ac yn gywir i ofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am y defnydd o'r £29 miliwn, a byddaf yn hapus i ddarparu'r wybodaeth honno pan fydd y manylion ar gael.

Conservative spokesperson, Suzy Davies. 

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Pam yr anwybyddodd Llywodraeth Cymru ddymuniadau pob un o'r 22 arweinydd awdurdod lleol i gadw ysgolion uwchradd ar agor yn llawn yn ystod y cyfyngiadau symud sydd i ddod?

Wel, Suzy, mae'n rhaid ystyried amrywiaeth o safbwyntiau ar hyn o bryd. Fel y dywedais wrth ateb Hefin David, gwyddom mai cadw lefelau trosglwyddo COVID-19 yn y gymuned yn isel yw'r peth gorau y gallwn ni i gyd ei wneud i leihau'r amharu ar addysg. Mae'r cyfnod atal byr yn hanfodol os ydym eisiau arafu cyfraddau'r haint a gostwng y rhif R. Wrth wneud hynny, byddwn yn gweld llai o darfu yn ein hysgolion, o athrawon sydd efallai'n dal y feirws ac yn gorfod hunanynysu, o blant sy'n dal y feirws eu hunain ac yn gorfod hunanynysu, a'r effaith ganlyniadol y mae hynny'n ei chael ar blant eraill o fewn eu swigod.

Roedd cyfraniad ysgolion yn agor i'r rhif R yn hysbys iawn ac mae'n anochel. Mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi papur y grŵp cynghori technegol, ac roeddent yn teimlo bod gofyn i'r disgyblion ym mlynyddoedd 9 ac uwch astudio gartref am wythnos, o gofio eu bod yn fwy abl i wneud hynny, yn caniatáu inni sicrhau bod y cyfnod atal byr yn llwyddiannus, ac y gall aberth pawb wneud gwahaniaeth.

Wel, Weinidog, mae'r newyddion wedi bod yn llawn o'r trafodaethau rhwng y Prif Weinidog a meiri dinas-ranbarthau, a'r gwahanol fargeinion ynglŷn ag a ddylid cadw campfeydd, er enghraifft, ar agor. Ond pan fydd arweinwyr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn siarad fel un, gydag un llais, ar rywbeth mor bwysig â'n hysgolion, mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn berffaith fodlon cyfarwyddo a pheidio â gwrando. Ac rwy'n gobeithio nad ydych yn awgrymu nad yw'r arweinwyr hynny wedi rhoi ystyriaeth briodol i gyngor y grŵp cynghori technegol, a gobeithio nad yw rhai o'r cyhuddiadau a wnaed yn erbyn y Ceidwadwyr Cymreig ddoe, am fod ganddynt safbwynt gwahanol i Lywodraeth Cymru, yn cael eu cyfeirio at yr arweinwyr hynny am fabwysiadu barn wahanol hefyd.

Weinidog, mae pawb ohonom yn gwybod beth y mae'r comisiynydd plant wedi'i ddweud am leihau mynediad plant a phobl ifanc at brofiad o addysg y mae ganddynt hawl i'w ddisgwyl, gyda chanlyniadau arbennig o ddifrifol i blant tlotach a'r rhai sydd mewn gofal. Nid oedran y plant hynny o reidrwydd sy'n penderfynu pa mor dda y gallant ddysgu gartref. Gwyddom beth y mae rhai rhieni a phobl ifanc yn ei ddweud am ansawdd peth o'r dysgu cyfunol a'r gwaith sy'n cael ei anfon adref atynt, ac nid yw bodolaeth Google Classrooms o reidrwydd yn golygu bod unrhyw un sy'n mynychu yn dysgu'r hyn y mae angen iddynt ei ddysgu. Gwyddom hefyd fod ysgolion uwchradd bellach wedi bod yn paratoi i addysgu yn yr ysgol yn bennaf, yn hytrach na chael gwybod gan lythyrau a ddatgelwyd yn answyddogol fod disgwyliadau'n mynd i newid heb unrhyw amser i baratoi. Yr hyn nad ydym yn ei wybod, gyda'r holl dorri a newid sy'n digwydd, yw sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ein hathrawon a'n darlithwyr gyda'u hiechyd meddwl sy'n dirywio'n gyflym. A allwch chi ddweud wrthym, os gwelwch yn dda?

Wel, gadewch imi fod yn gwbl glir: hyd yn oed yn yr amgylchiadau mwyaf anodd a difrifol hyn, rydym wedi gallu sicrhau y bydd plant ysgolion cynradd, plant yn ein hysgolion anghenion addysgol arbennig, disgyblion sydd mewn addysg y tu allan i ysgolion ac mewn canolfannau arbenigol mewn ysgolion prif ffrwd yn gallu mynychu'r ysgol ar ôl y toriad. Rwy'n sylweddoli bod hwn yn gyfnod pryderus i'r holl fyfyrwyr y gofynnwyd iddynt aros gartref am yr wythnos honno, ond bydd eu dysgu'n cael ei gefnogi gan staff a fydd yn yr ysgol i allu darparu'r dysgu ar-lein. A chyn i'r Aelod ruthro i gondemnio ansawdd y dysgu hwnnw, gallaf ei sicrhau bod Estyn, consortia rhanbarthol, awdurdodau addysg lleol ac ysgolion eu hunain wedi bod yn gweithio'n galed iawn i roi cynlluniau wrth gefn ar waith i gefnogi dysgu o bell.

Mae'n ofid i mi fod unrhyw darfu pellach ar addysg i blant yma yng Nghymru. Yn anffodus, nid yw COVID-19 yn poeni am hynny. Fel y dywedais, y ffordd orau y gallwn darfu cyn lleied â phosibl ar ysgolion yw cadw lefelau trosglwyddo cymunedol yn isel. Wrth inni weld lefelau trosglwyddo cymunedol yn codi, rydym wedi gweld niferoedd cynyddol o blant yn ein hystafelloedd dosbarth yn gorfod hunanynysu. Os ydym am ddychwelyd at ryw fath o sefydlogrwydd a lleihau'r tarfu ar ddosbarthiadau unigol ac athrawon ac ysgolion, mae'n rhaid inni ostwng y rhif R a dyna yw'r bwriad gyda'r cyfnod atal byr.

Diolch ichi am hynny, Weinidog. Yn amlwg, mae ansawdd y gwaith sydd naill ai'n cael ei roi i bobl ifanc i fynd adref gyda hwy neu'r gwaith a gânt o bell yn amrywiol iawn. Rydych wedi cyfaddef hyn yn y gorffennol ac yn sicr nid yw'n adlewyrchiad o'r gwaith caled y mae athrawon yn ei wneud, a dyna pam y gofynnais i chi beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi iechyd meddwl ein hathrawon, yn enwedig gan fod dros eu hanner yn dweud bellach fod eu hiechyd meddwl wedi cael ei effeithio, a'r prif reswm am hynny yw bod canllawiau newydd ar unrhyw newidiadau y disgwylir iddynt ymdopi â hwy'n cyrraedd yn hwyr. Credaf fod y cyfuniad o ddiwygiadau addysg a'r tarfu ar addysgu a dysgu oherwydd COVID wedi rhoi straen gweladwy iawn ar ymarferwyr yn y sector, a oedd eisoes yn cael trafferth dod i ben wedi blynyddoedd o drefniadau ariannu anodd a niferoedd isel yn manteisio ar gyfleoedd. Sut y gall pawb ohonom helpu i sicrhau nad yw hyn i gyd wedi annog y rhai sy'n ystyried addysgu fel gyrfa rhag gwneud hynny?

Maddeuwch i mi, Suzy, fe wnaethoch ofyn cwestiwn uniongyrchol iawn ac nid yw ond yn iawn fod hwnnw'n cael ei ateb. Mae'r Llywodraeth hon wedi sicrhau bod adnoddau ariannol ychwanegol ar gael yn benodol i gefnogi iechyd meddwl a llesiant yn ystod yr argyfwng hwn. Ac yn gwbl briodol, er bod y rhan fwyaf o'r adnodd hwnnw ar gael i gefnogi plant a phobl ifanc, mae elfen o'r adnodd ar gael i gefnogi iechyd meddwl a llesiant staff ac arweinwyr ysgolion.

Rwy'n sylweddoli bod straen ychwanegol pan fo sefyllfaoedd yn newid, ond rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn deall ein bod mewn sefyllfa sy'n newid yn gyflym. Gall achosion ac ystadegau a lefelau heintio newid yn gyflym iawn, ac er mai fy mwriad bron bob amser yw rhoi cymaint o rybudd â phosibl, weithiau mae llywodraethau'n wynebu sefyllfa lle mae'n rhaid iddynt weithredu'n gyflym iawn.

O ran addysg gychwynnol i athrawon, rwy'n falch o ddweud ein bod wedi gweld lefel gref o recriwtio i raglenni addysg gychwynnol i athrawon eleni. Byddwn yn parhau i weithio gyda Chyngor y Gweithlu Addysg yng Nghymru i hyrwyddo addysgu fel gyrfa, a bobl bach, os oes yna adeg erioed i unigolion sydd eisiau gwneud gwahaniaeth i fywydau plant a phobl ifanc yng Nghymru, ac sy'n teimlo eu bod eisiau gwneud cyfraniad, byddai ein helpu i adfer yn y byd addysg ar ôl effeithiau COVID-19 nawr yn amser gwych i ystyried ac ymuno â'r proffesiwn.

Diolch, David. Mae'r canllawiau gweithredol ar gyfer ysgolion yn nodi'r mesurau rheoli sydd angen eu rhoi ar waith i leihau'r risg o drosglwyddiad, gan gynnwys cadw pellter cymdeithasol. Mae awdurdodau lleol yn parhau i weithio gyda'u hysgolion i sicrhau bod yr holl fesurau'n cael eu rhoi ar waith cystal ag y bo modd.

Weinidog, gwyddom mai cadw pellter cymdeithasol yw'r ffordd orau o atal trosglwyddiad y feirws. Mae arferion hylendid hefyd yn bwysig iawn, ond mae cadw pellter cymdeithasol yn hanfodol. Credaf y dylem fod yn ddiolchgar am broffesiynoldeb ein staff addysgu a'r holl staff wrth ganmol ysgolion, oherwydd nid ydym wedi gweld y lefelau trosglwyddo rydym wedi'u gweld mewn addysg uwch. Nawr, rwy'n sylweddoli nad oes modd eu cymharu'n uniongyrchol, ond maent yr un fath yn yr ystyr fod llawer o bobl ifanc yn ymgynnull. A chredaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cynnal yr arferion gorau hyn, ac rydym yn ddiolchgar i'r holl staff sydd wedi ein galluogi i gadw cyfraddau presenoldeb yn ein hysgolion yn yr 80au uchel. Yn amlwg, rydym eisiau gwneud hyd yn oed yn well na hynny i sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael addysg mor llawn ag sy'n bosibl.

Diolch, David, am gydnabod yr ymdrech enfawr a fu i sicrhau bod ein lleoliadau ysgol mor ddiogel â phosibl rhag COVID. Fel chithau, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw parhau i adolygu ein cymorth a'n canllawiau sydd ar gael i ysgolion yng ngoleuni profiad. Mae pethau y gallwn eu dysgu o hanner tymor cyntaf y flwyddyn academaidd newydd—a dyna pam y cyhoeddwyd canllawiau newydd yr wythnos diwethaf—yng ngoleuni'r profiadau sydd gennym. Ond yn gyffredinol, rydym wedi gweld lefelau cryf o ymlyniad at fesurau cadw pellter cymdeithasol yn ein hysgolion, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny.

Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig, wrth i ni agosáu at hanner tymor, yw bod pobl ifanc yn atgoffa eu hunain o'r angen i barhau i gadw pellter cymdeithasol, i beidio ag ymgynnull yng nghartrefi ei gilydd dros hanner tymor, ac i barhau i ddilyn y rheolau, oherwydd mae hynny'n rhoi'r cyfle gorau i ni leihau'r tarfu ar addysg wrth symud ymlaen.

Weinidog, diweddarwyd y canllawiau gweithredol ar gyfer ysgolion a lleoliadau ar gyfer tymor yr hydref—fersiwn 3, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru—ddeuddydd yn ôl. Mae'r canllawiau hyn yn nodi y dylai awdurdodau lleol gyfathrebu'r mesurau rheoli i ysgolion a lleoliadau, ac y dylai ysgolion a lleoliadau weithio gyda staff, rhieni, gofalwyr a dysgwyr er mwyn i'r trefniadau diwygiedig weithio'n ymarferol. Weinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati i sicrhau dull gweithredu cyson ar draws ysgolion yn Islwyn, a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cael y wybodaeth ddiweddaraf gan fwrdeistref sirol Caerffili am y mesurau a fabwysiadwyd ar draws yr awdurdod ac ar draws blwyddyn academaidd 2020-21?

Wel, rydym mewn cysylltiad rheolaidd ag awdurdodau lleol. Rydym yn ymwybodol fod gwahaniaethau, weithiau, yn y dull a fabwysiadwyd gan awdurdodau lleol o gefnogi eu hysgolion. Dyna pam fod Estyn wrthi'n gwneud gwaith i nodi arferion da mewn awdurdodau lleol sy'n cefnogi lleoliadau unigol i gadw at reolau ac i gefnogi addysg yn ystod y cyfnod hwn.

Byddwn ni, fel Llywodraeth Cymru, yn ceisio defnyddio ein holl lwyfannau i atgyfnerthu'r negeseuon hynny gyda rhieni, oherwydd mae ganddynt hwythau hefyd rôl hollbwysig i'w chwarae mewn penderfyniadau y maent yn eu gwneud am eu bywydau, a sut y maent yn cefnogi eu plant i wneud penderfyniadau da—yn enwedig plant hŷn, a sut y maent yn gwneud penderfyniadau da pan fyddant y tu allan i'r ysgol—i sicrhau y gallwn leihau tarfu a lleihau cyfraddau trosglwyddo cymunedol.

Bydd y panel annibynnol sy'n adolygu'r trefniadau ar gyfer dyfarnu graddau arholiadau haf 2020, ac yn archwilio ystyriaethau ar gyfer 2021, yn cyhoeddi eu hadroddiad interim erbyn diwedd y mis hwn a'u hadroddiad terfynol ym mis Rhagfyr.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae athrawon sy'n pryderu'n fawr ynglŷn â beth fydd yn digwydd yn arholiadau haf 2021 wedi bod mewn cysylltiad â mi. Mae angen iddynt fod yn ymwybodol o ba asesiadau y bydd disgyblion yn eu cael fel y gallant baratoi disgyblion a pharatoi eu gwaith. Ac os bydd yn ddull a gymedrolir yn fewnol, mae angen iddynt hefyd ddeall y gwaith ychwanegol y bydd ei angen yn sgil hynny. Felly, er eich bod yn dweud y bydd yr adroddiad interim yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd y mis hwn, a'r adroddiad terfynol erbyn mis Rhagfyr, i fod yn blwmp ac yn blaen, mae mis Rhagfyr yn rhy hwyr i rai o'r penderfyniadau a rhai o'r camau y mae angen eu cymryd. A fyddwch yn gwneud penderfyniad yn gynt na hynny i nodi pryd, neu a fydd, arholiadau'n mynd rhagddynt ym mis Gorffennaf 2021, ac os na, beth fydd yn dod yn eu lle?

Fy mwriad yw gwneud datganiad yn hyn o beth, David, yn yr wythnos sy'n dechrau ar 9 Tachwedd.

Fy mlaenoriaethau uniongyrchol ar gyfer ysgolion yn sir Benfro ac yn wir, ledled Cymru, yw darparu'r profiad dysgu gorau posibl i ddisgyblion, gan ddefnyddio'r canllawiau dysgu a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Gorffennaf, gan gadw plant, pobl ifanc a staff yn ddiogel.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Nawr, fel y gwyddoch, gall athrawon cyflenwi chwarae rhan allweddol yn y gwaith o gefnogi ein hysgolion, ac rwy'n siŵr bod cefnogi'r gweithwyr proffesiynol hynny yn flaenoriaeth i chi hefyd. Nawr, rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan athrawon cyflenwi lleol sy'n poeni'n fawr nad yw nifer ohonynt yn cael y gyfradd sylfaenol isaf a argymhellir, fel yr amlinellir yn y fframwaith athrawon cyflenwi. Fel y gwyddoch o fy sylwadau blaenorol i chi ar y mater hwn, mae staff cyflenwi wedi cael amser caled iawn ers argyfwng COVID-19. Mae llawer wedi bod heb waith, ac mae wedi bod yn anodd cyfrifo neu wneud cais am ffyrlo oherwydd natur dros dro eu hincwm. Felly, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau y gellir gorfodi'r fframwaith athrawon cyflenwi a bod athrawon cyflenwi'n cael eu talu'n ddigonol? Ac a allwch chi hefyd ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru ac awdurdodau addysg lleol yn ei wneud i fonitro'r mater hwn a sicrhau bod staff cyflenwi'n cael eu trin yn deg, nid yn unig yn sir Benfro, ond ledled Cymru yn wir?

Ie, yn wir. Mae angen i'r holl asiantaethau cyflenwi hynny sy'n rhan o'r fframwaith gadw at amodau'r fframwaith hwnnw, sy'n mynd ati i ddiogelu buddiannau athrawon cyflenwi. Os oes gennych chi, Paul, neu'n wir os oes gan unrhyw Aelod dystiolaeth ynglŷn â lle nad yw hynny'n wir, gallaf eich sicrhau y bydd fy swyddogion ac aelodau o staff y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn mynd ar drywydd hynny. Yn wir, yn ddiweddar, tynnwyd ein sylw at achos o'r fath, ac aethom i'r afael ag ef ar unwaith. Yn yr achos hwnnw, roedd y cynnig gwaith wedi'i wneud yn uniongyrchol gan ysgol, ac fe gafwyd sgyrsiau i atgoffa'r bobl dan sylw o'r angen iddynt drin a thalu staff cyflenwi yn ddigonol. Felly, Paul, os oes gennych etholwyr nad ydynt yn y sefyllfa honno, rhowch wybod i mi a gallaf eich sicrhau y byddaf yn gweithredu ar hynny.

Question 6, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Mae gennyf ddiddordeb yn ateb y Gweinidog—

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn.

Ymddiheuriadau; mae cryn dipyn o amser wedi bod.

Gwnaf, â phleser. Mae gan awdurdodau lleol ddyletswydd statudol i gynnal ysgolion yn eu hardal. Yng Nghanol De Cymru, mae Consortiwm Canolbarth y De yn darparu cymorth gwella ysgolion i'r 277 o ysgolion, y ddwy ysgol arbennig a'r pedair uned cyfeirio disgyblion dan eu goruchwyliaeth.

Diolch, Weinidog. Mewn ysgolion yn Lloegr, bwriad Llywodraeth y DU yw bwrw ymlaen â'r rhan fwyaf o arholiadau yr haf nesaf. Nawr, rwy'n ymwybodol fod y Gweinidog newydd ddweud mewn ymateb i David Rees y bydd yn gwneud datganiad ar 9 Tachwedd, ac rwy'n sylweddoli na fydd hi eisiau achub y blaen ar hyn. Er hynny, arholiadau yw'r ffordd decaf a mwyaf tryloyw o asesu gallu disgyblion ysgol, a phan gawsant eu canslo yr haf diwethaf, a phan roddwyd graddau i ddisgyblion yn lle hynny, roedd yn llanast. Mae'r rhan fwyaf o ddisgyblion a myfyrwyr yn dweud eu bod eisiau i arholiadau gael eu cynnal gan nad ydynt eisiau gradd wedi'i rhoi gan athro neu ei chynhyrchu gan algorithm. Gwn y byddwch yn gwneud y datganiad ymhen ychydig wythnosau, ond a allai'r Gweinidog ein sicrhau ei bod yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod arholiadau ysgol yn cael eu cynnal yng Nghymru yr haf nesaf?

Wel, mae'r Aelod yn iawn—mae arholiadau'n rhan bwysig a phrif ffrwd o'r ffordd rydym yn gweithredu ein system addysg yng Nghymru, ond rwy'n siŵr y bydd yr Aelod hefyd yn cytuno bod hwn yn gyfnod eithriadol, a'r hyn na all system arholi ei wneud yw datrys y tarfu eithafol sydd wedi bod ar addysg plant ar ei phen ei hun. Yn wir, pe bai'r Aelod yn edrych ar ei ranbarth ei hun, byddai'n ymwybodol fod rhai plant, heb fod unrhyw fai arnynt hwy, wedi wynebu tarfu i'w haddysg am eu bod mewn swigen gyda phlentyn sydd wedi dal COVID-19. Mae'r ffordd rydym yn dod o hyd i system—system arholi—sy'n trin y plentyn hwnnw yr un mor deg â phlentyn nad yw wedi wynebu tarfu pellach i'w haddysg am eu bod yn ddigon ffodus i fod mewn carfan nad yw wedi cael ei hanfon adref o'r ysgol, rwy'n siŵr y byddai'n cytuno, yn her go iawn. Dyna pam y gofynnais i'r adolygiad annibynnol edrych ar y sefyllfa, a bydd wedi gweld y bore yma fod Cymwysterau Cymru hefyd wedi cydnabod bod y tarfu ar addysg yn sylweddol. Mae Lloegr wedi gwneud eu penderfyniad; mae'r Alban wedi gwneud un gwahanol. Byddaf yn gwneud penderfyniad sydd, yn fy marn i, er lles gorau dysgwyr Cymru ac sy'n deg â'r garfan benodol hon o blant sydd, unwaith eto, yng ngeiriau Cymwysterau Cymru, wedi dioddef mwy o aflonyddwch ac wedi wynebu mwy o heriau—y garfan hon—na charfan y llynedd hyd yn oed, ac mae angen inni fod yn deg â hwy.

Diolch am yr ymateb i'r cwestiwn agoriadol, Weinidog. Yn amlwg, gyda'r cyfyngiadau symud cenedlaethol sy'n dod i rym nos Wener, mae blynyddoedd 9 ac uwch wedi cael eu gorchymyn i aros gartref o'r ysgol am wythnos. A allwch chi fy nghyfeirio at y dystiolaeth wyddonol sy'n dweud bod hwn yn gam gweithredu synhwyrol ar gyfer blynyddoedd 9 ac uwch, neu fel y dywedoch chi yn eich ymateb i Suzy Davies, a yw'n aberth y mae'n rhaid inni ei wneud, yn amlwg, i atal y feirws?

Fe fyddwch yn ymwybodol o'r dystiolaeth sydd wedi'i chynnwys ym mhapur y gell cyngor technegol sy'n sôn am gyfraniad cau ysgolion yn eu cyfanrwydd a chau ysgolion uwchradd yn benodol i leihau rhif R. Drwy gydol y pandemig hwn, rwyf wedi ceisio lleihau'r aflonyddwch i blant a sicrhau'r addysg orau bosibl. Mae'n peri pryder mawr i'r plant hynny ym mlynyddoedd 9 ac uwch fod y penderfyniad hwn wedi'i wneud, ond fel y dywedais wrth ateb cwestiynau cynharach, mae'r rhan hon o'r garfan yn y sefyllfa orau i allu cymryd rhan mewn dysgu hunangyfeiriedig a dysgu o bell. A thrwy gyfyngu ar y feirws ledled Cymru a lleihau cyfraddau trosglwyddo cymunedol, rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cyfyngu ar yr aflonyddwch i addysg wrth inni anelu at ddiwedd y tymor hwn.

Mae canllawiau ychwanegol wedi'u cyhoeddi ar y cyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru a profi, olrhain, diogelu ar rôl olrhain cysylltiadau pan nodir achos positif o COVID-19 mewn lleoliad addysg. Mae hyn yn cynnwys nodi cysylltiadau agos i gyfyngu lle bo'n bosibl ar nifer y disgyblion a staff y gofynnir iddynt hunanynysu o ganlyniad i achos positif.

Diolch. Nid wyf yn bychanu'r dasg i benaethiaid ysgolion uwchradd, yn arbennig, o ad-drefnu cynlluniau, amserlenni ac amseroedd presenoldeb ysgolion er mwyn cydymffurfio â'r rheolau ar gadw pellter cymdeithasol a hylendid. Ond nid wyf yn credu y gall fod unrhyw gyfiawnhad dros anfon cannoedd o ddisgyblion adref i hunanynysu oherwydd bod un unigolyn wedi cael canlyniad positif. Anfonwyd 553 o blant adref o ddwy ysgol yn unig yng Nghaerdydd wythnos yn ôl, a hynny oherwydd bod un achos positif yn y ddwy ysgol. Nid wyf yn credu bod hynny'n gymesur. Pam fod penaethiaid yn dal i fod mewn sefyllfa lle maent yn teimlo nad oes ganddynt ddewis ond anfon cynifer o ddisgyblion adref? Ac a ydynt angen amddiffyniad y gyfraith er mwyn rhoi hyder iddynt ynysu niferoedd llai?

Wel, Suzy, rydych newydd amlinellu'r aflonyddwch sy'n digwydd bob dydd, mewn rhai rhannau o Gymru, i addysg plant. Yng ngoleuni profiad yr hanner tymor cyntaf hwn, rydym wedi gweithio gyda thimau profi, olrhain, diogelu a thimau diogelu iechyd i fyfyrio ar yr adborth a roddwyd gan benaethiaid i ddatblygu canllawiau newydd fel y gallwn leihau nifer y disgyblion a staff sy'n gorfod hunanynysu. Fel y nodoch chi, un ffordd rydym yn ceisio gwneud hyn yw drwy sicrhau y gallwn ganolbwyntio ar sicrhau bod gan ysgolion brosesau ar waith i gasglu gwybodaeth fel y gallwn fod â mwy o hyder ynghylch yr hyn yw cyswllt agos a gweithio gyda'r ysgolion hynny i nodi—efallai, yn y lle cyntaf, fod swigen yn cael ei hanfon adref, ond wedyn i weithio cyn gynted â phosibl, ar ôl anfon y swigen adref, i nodi'r cysylltiadau agos o fewn y grŵp penodol hwnnw a dod â mwy o'r plant hynny yn ôl i'r ysgol o fewn y 14 diwrnod o hunanynysu.

Felly, rydych yn iawn: mae angen inni roi cefnogaeth a hyder i benaethiaid wneud y penderfyniadau hyn. Ac wrth gwrs, mae angen i benaethiaid weithio gyda ni i sefydlu prosesau er mwyn iddynt allu nodi plant a fydd wedi bod mewn cysylltiad agos ag achos positif yn haws ac yn fwy parod, yn hytrach na gofyn i grwpiau blynyddoedd cyfan, neu swigod mawr iawn, i golli ysgol.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, Joyce. Yn amlwg, mae gwasanaethau addysg ddigidol wedi dod i'r amlwg yn ystod yr argyfwng, a byddwn yn parhau i weithio gydag ysgolion unigol ac awdurdodau addysg lleol i ddarparu'r adnoddau digidol sydd eu hangen ar blant.

Diolch am yr ateb hwnnw, ac mae Llywodraeth Cymru wedi dweud mai cadw plant mewn ysgolion yw un o'i phrif flaenoriaethau. A chan ystyried ton gyntaf y pandemig, cafodd Cymru ei chanmol gan y Sefydliad Polisi Addysg am arwain y ffordd yn y DU o ran darparu TG a dysgu ar-lein ac am gefnogi teuluoedd sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn arbennig. Ond yn anffodus, gallai tarfu ar addysgu wyneb yn wyneb a dysgu cyfunol fod yn nodwedd o addysg hyd y gellir rhagweld, felly ni allwn orffwys ar ein bri. Felly, drwy eich asesiad, Weinidog, pa gymorth ac adnoddau ychwanegol fydd eu hangen ar ysgolion, athrawon a theuluoedd i sicrhau na chaiff unrhyw ddisgybl ei adael ar ôl?

Diolch, Joyce, a diolch i chi am gydnabod y gwaith partneriaeth rhagorol rhwng fy adran i ac awdurdodau addysg lleol a ganiataodd i filoedd lawer o ddarnau o offer a dyfeisiau Mi-Fi gael eu darparu yn gyflym iawn yn ystod cyfnod cyntaf y pandemig. Rydym yn parhau i weithio gydag awdurdodau addysg lleol i sicrhau bod gwariant technoleg wedi'i gynllunio yn mynd tuag at offer i ysgolion fel y gellir ei ddosbarthu ac fel y gallwn barhau i sicrhau fod gan bob plentyn y cysylltedd a'r adnoddau TG sydd eu hangen arnynt i ganiatáu iddynt gymryd rhan mewn dysgu cyfunol a dysgu o bell, a sicrhau bod gan y staff eu hunain yr offer angenrheidiol fel y gallant ei ddefnyddio os oes angen iddynt weithio oddi ar safle'r ysgol.

And finally, Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Weinidog, gwrandewais ar eich ymateb i Joyce Watson yn ofalus iawn, a'r mater penodol rwyf eisiau ei godi yw'r plant sydd i fod, neu'r myfyrwyr sydd i fod yn sefyll arholiadau y flwyddyn nesaf. Mae cryn dipyn o rieni wedi lleisio pryderon mai eu plant hwy yw'r rhai y teimlant y dylent fod yn cael eu—maddeuwch i mi am ddefnyddio'r gair 'blaenoriaethu', ond, oherwydd yr elfen arholiadau, mae gwir angen iddynt sicrhau bod ganddynt yr offer cywir, ac nid yr offer cywir yn unig, ond bod ganddynt allu i gael mynediad nid yn unig at y dysgu cyfunol, ond yn bwysicach, at ddysgu byw. Mae rhieni'n dweud wrthyf na chawsant rai o'r cyfleoedd hynny yn ystod y don gyntaf o'r coronafeirws. Felly, pan fyddwch yn cyhoeddi eich penderfyniad ynglŷn â'r arholiadau yn ddiweddarach y tymor hwn, a wnewch chi hefyd ystyried pa sicrwydd y gallwch ei gynnig i'r rhieni sy'n pryderu'n benodol am eu plant sy'n wynebu'r arholiadau hynny?

Wrth gwrs. Gallaf roi sicrwydd llwyr i chi, Angela, y byddwn, wrth ddod i gasgliad ynglŷn ag arholiadau haf 2021, yn gwbl ymwybodol o anghenion y dysgwyr hynny, dysgwyr y mae rhai ohonynt wedi dioddef hyd yn oed mwy o aflonyddwch i'w dysgu nag eraill, a sut rydym yn cynnig system sy'n deg i bob dysgwr ac sy'n cydnabod yr effaith anghymesur y gallai COVID fod wedi'i chael, heb unrhyw fai ar athrawon. Oherwydd, hyd yn oed gyda TG ac offer ychwanegol, gall materion eraill yn y cartref lesteirio gallu plentyn i gymryd rhan mewn peth o hynny weithiau. Felly, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi y bydd lles dysgwyr ar flaen fy meddwl, gan gydnabod yr aflonyddwch sylweddol y mae'r plant hynny wedi'i wynebu heb fod unrhyw fai arnynt hwy.

I thank the Minister.

The next item is questions to the Senedd Commission, and the first question is to be answered by Commissioner Joyce Watson and to be asked by Helen Mary Jones.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'r mesurau a ddarperir i staff y Comisiwn yn helaeth ac yn cynnwys cymorth ymarferol ar ffurf TGCh ac addasiadau eraill i galedwedd a swyddfeydd cartref, gan gynnwys desgiau a chadeiriau; iechyd, diogelwch a chymorth emosiynol, yn amrywio o asesiadau offer a sgrin arddangos a chanllawiau gweithio o'r cartref i gymorth a mynediad at adnoddau llesiant. Ceir hyblygrwydd o ran arferion gwaith i gefnogi staff sydd â chyfrifoldebau gofalu, yn ogystal â chyfathrebu dwy ffordd parhaus a rheolaidd. Ers mis Medi, gall unigolion sy'n cael trafferth gyda llesiant neu sy'n cael anhawster gyda'u hamgylchedd cartref fynychu'r gweithle, a bydd yr holl drefniadau hyn yn cael eu hadolygu wrth i'r amgylchiadau newid.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Comisiynydd am ei hateb. Mae'n rhaid imi ddweud bod hynny'n galonogol iawn. Hoffwn ofyn yn benodol a yw'r meini prawf sy'n galluogi rhai staff i ddod i mewn i'r gweithle yn cynnwys amgylchiadau lle gall pobl fod gartref gyda phlant bach iawn ac efallai'n ei chael hi'n anodd iawn gweithio gartref. Felly, a yw'r mathau hynny o amgylchiadau teuluol wedi'u cynnwys yn y math o amgylchiadau arbennig lle gellid caniatáu i aelod o staff weithio yn y gweithle?

Diolch i chi am hynny. Wrth gwrs, mae gan bob cartref amgylchedd gwahanol, ac mae pob unigolyn, wrth gwrs, yn wynebu heriau gwahanol. Ac fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, mae'n wir fod y llinellau cyfathrebu'n cael eu cadw ar agor, ac mae llawer o gyfathrebu. Mae gennym yr arolygon parhad busnes—mae dau arolwg pwls o lesiant wedi caniatáu inni archwilio ac ymateb i lesiant ymarferol, yn ogystal â llesiant emosiynol a chorfforol, yn effeithiol. Rydym yn cyfarfod â'r undebau llafur ddwywaith yr wythnos, gan ryngweithio'n rheolaidd â rhwydweithiau staff. Ac wrth gwrs, mae gennym ni fel cyflogwyr, Aelodau'r Cynulliad, ddyletswydd i'n staff hefyd. Felly, mae pethau wedi'u rhoi ar waith lle mae'n ddiogel gwneud hynny, i alluogi staff i fynd i'r gweithle pan fo hynny'n bosibl. Wrth gwrs, ni fydd mor hawdd gwneud hynny yn ystod y cyfyngiadau symud, lle cynghorir pobl i weithio gartref wrth gwrs.

Mae cwestiwn 1 wedi'i grwpio gyda chwestiwn 6, felly David Melding i ofyn ei gwestiwn atodol. David Melding.

Diolch yn fawr, Lywydd. Gomisiynydd, a gaf fi gofnodi fy niolch fy hun—ac rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran yr holl Aelodau o'r Senedd—am y gefnogaeth ragorol a gawn gan staff y Comisiwn, ac wrth gwrs, sylweddolwn fod llawer o'r cymorth hwnnw'n dod drwy ein cyfarfodydd Zoom a'n cysylltiadau ein hunain. Ond mae lefel y proffesiynoldeb sydd wedi'i gynnal yn eithaf eithriadol. Ond rydym yn amlwg yn gweld bod staff yn aml bellach mewn sefyllfa lawer mwy ynysig nag y byddent yn yr amgylchedd gwaith arferol, a chredaf fod angen i ni gael sicrwydd fod y dulliau arferol, anffurfiol a ffurfiol, o oruchwylio, arfarnu a chefnogi yn bresennol fel bod gan staff y llinellau cyfathrebu hynny os ydynt yn teimlo straen uniongyrchol drwy eu dyletswyddau, neu straen y sefyllfa gymdeithasol gyffredinol rydym i gyd ynddi yn y cyfnod eithriadol hwn yn ein hanes.

Rydych yn llygad eich lle, David. Cadw llinellau cyfathrebu ar agor—oherwydd rydym i gyd yma heddiw, fel rydych newydd ei ddweud yn gywir, am fod staff eraill yn cefnogi hynny. Felly, mae cyfarfodydd tîm rheolaidd a chyfarfodydd unigol a gweithgarwch cymdeithasol yn mynd rhagddynt, ac mae rhai o'r rheini'n gyfathrebiadau wythnosol. Cynhelir nifer o gyfarfodydd staff cyffredinol, cynhelir sesiynau holi ac ateb, ceir blogiau ysgrifenedig a blogiau fideo ar gynnal gwaith, gweithio gartref a'n gwaith cynllunio i sicrhau bod staff yn teimlo mewn cysylltiad â'i gilydd, oherwydd mae ynysu'n amlwg yn her fawr i lawer o bobl. Mae hynny wedi'i wneud drwy ymgysylltu â'r undebau llafur a rhwydweithiau cydraddoldeb.

Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni symud ymlaen. Rydym yn gorfod cynllunio'n weithredol ar gyfer y tymor hir, a cheir arolygon pwls sy'n darparu data cyfoethog, ac mae canran fawr o staff yn teimlo bod ganddynt gysylltiad da gartref. Mae gweithio gartref yn her i rai pobl, ond yn yr un modd, mae'n gyfle i bobl eraill, ac mae'n ddigon posibl y byddwn, wrth symud ymlaen, wrth recriwtio, yn gallu cynnig cyfleoedd cyflogaeth i ystod ehangach ac ystod fwy amrywiol o bobl.

A gaf fi ddiolch i chi am yr adroddiad, yn ogystal â chanmol yr holl fwriadau da a'r gwaith sy'n cael ei wneud? Ond a gaf fi ddweud nad wyf yn teimlo cymaint â hynny o sicrwydd ynghylch y broses hon? Yr hyn sydd gennym yw'r newid mwyaf dramatig yn y ffordd y mae gwaith yn cael ei wneud gartref, ac yn y gwaith yn dechnolegol, a hynny mewn sawl ffordd, a lle mae sefyllfaoedd tebyg wedi digwydd dros y degawdau diwethaf, mae angen i ni fel sefydliad a chyflogwyr fynd ati'n rhagweithiol i ymdrin â hyn. Credaf fod materion yn codi mewn perthynas ag iechyd meddwl, straen llygaid, problemau cyhyrysgerbydol, straen galwedigaethol, materion ergonomig, a materion yn ymwneud â'r oriau. Yr hyn sy'n amlwg iawn yw nad yw'n fater ohonom ni'n rheoli'r amgylchedd newydd hwn a Zoom ac yn y blaen, ond yn hytrach, fod Zoom a'r amgylchedd yn ein rheoli ni i raddau llawer mwy.

Yr hyn rwy'n credu y mae angen i ni ei gymryd, a'r hyn rwy'n credu sy'n ddyletswydd gyfreithiol arnom i'w wneud, yw comisiynu dadansoddiad iechyd galwedigaethol radical o'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd a sut y mae pobl yn gweithio. Credaf fod yn rhaid iddo fod yn adroddiad rhagweithiol, arbenigol a fydd yn cyflwyno argymhellion. Credaf fod angen ei wneud yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, oherwydd bydd y ffordd hon o weithio yn aros gyda ni am gyfnod hir a dwys iawn. Tybed a allech ddweud hynny wrth y Comisiwn a gofyn iddynt gymryd y camau hynny sef y camau cyfreithiol y mae angen inni eu cymryd yn awr yn fy marn i. Credaf fod y camau presennol yn adweithiol yn hytrach nag yn rhagweithiol, a chredaf mai dyna'r newid yn y dull o weithredu y byddwn yn ei argymell.

Rwy'n cytuno bod rhaid inni sicrhau nad yw'r holl bethau hynny y sonioch chi amdanynt, y straen llygaid, ystum y corff—rwy'n siŵr nad yw fy un i'n dda iawn yma ar hyn o bryd, ac mae hynny'n wir am lawer o bobl eraill. Felly, credaf mai nawr yw'r adeg iawn i gael adolygiad oherwydd, fel y dywedais, rydym yn ystyried adolygu wrth symud ymlaen. Mae cydnabyddiaeth, wrth gwrs, y bydd llawer o bobl eisiau parhau i weithio gartref, ac ar y llaw arall, efallai y bydd yn rhaid i bobl eraill weithio gartref. Dyna a ddigwyddodd pan gawsom y don gyntaf o'r coronafeirws: yn sydyn bu'n rhaid inni ddod o hyd i wahanol ffyrdd o weithio ym mis Mawrth ac mae pobl bellach yn gwneud hynny.

O ran yr hyn y mae'r Comisiwn wedi canolbwyntio arno, a'r pethau y maent wedi'u gwneud, maent yn rhoi iechyd, diogelwch a chymorth emosiynol ar ffurf canllawiau gweithio gartref ac asesiadau offer sgrin arddangos, ac maent wedi sefydlu canllawiau ar ystum y corff, canllawiau TGCh, gwybodaeth a chysylltiadau, ac mae hynny, wrth gwrs, i gyd ar-lein. Rydym hefyd wedi helpu pobl sydd wedi cael eu cam-drin yn y cartref yn ystod y cyfyngiadau symud ac unwaith eto, mae hynny'n eithriadol o bwysig i'r bobl hynny.

Ond rydych wedi codi'r mater, a hynny'n gwbl briodol, ynghylch gofalu am y gweithlu yn yr un modd ag y byddent yn cael gofal pe baent yn weladwy mewn swyddfa, a'r holl bethau a fyddai wedi digwydd i sicrhau bod eu cadeiriau a'u sgriniau wedi'u gosod yn ergonomig, a bod eu desgiau'n gallu symud yn ôl eu hangen. Felly, mae angen cynnal asesiad. Rwy'n siŵr y bydd yr asesiad hwnnw'n digwydd ac yn bendant, gyda'r Aelodau eraill yma, byddaf yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn iddo, a diolch i chi am hynny.

Question 2 is next, and that question is to be answered by Commissioner David Rowlands, and asked by Andrew R.T. Davies.

Andrew R.T. Davies—a oes modd troi'r sain ymlaen? Dyna ni.

A gaf fi ddiolch i Andrew R.T. am y cwestiwn hwnnw? Y sefyllfa yw bod gan Lywodraeth Cymru is-les i feddiannu swyddfeydd ar bumed llawr ac ail lawr Tŷ Hywel. Mae'r is-les yn cynnwys defnyddio cyfleusterau a rennir, gan gynnwys mannau parcio ceir, ystafelloedd cyfarfod a chynadledda, cyfleusterau ffreutur ac arlwyo, storio beiciau, mannau gwefru cerbydau trydan ac yn olaf, gwasanaethau ystafell y post.

Diolch am yr ateb hwnnw, Gomisiynydd. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru, ers 29 Medi, wedi dewis cymryd rhan yn nhrafodion y Cyfarfod Llawn a'r Cynulliad drwy Zoom, yn hytrach na mynychu'r Cyfarfod Llawn neu gyfarfodydd pwyllgor yn bersonol. Byddwn yn ddiolchgar am gael gwybod gan y Comisiynydd: a oes unrhyw Weinidogion yn y Llywodraeth wedi mynychu'r cyfleusterau yn Nhŷ Hywel, oherwydd mae'n amlwg fod pobl wedi gweld Gweinidogion—nid wyf yn cyfeirio at swyddogion, rwy'n cyfeirio at Weinidogion yn unig—o fewn ystâd y Cynulliad? Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni ddeall a yw Gweinidogion yn defnyddio'r cyfleusterau y mae ganddynt fynediad atynt ar ran Tŷ Hywel o'r ystâd.

Wel, mae proses ar gyfer rheoli mynediad at yr ystâd, sy'n cynnwys proses hysbysu ar gyfer holl ddefnyddwyr yr ystâd, Aelodau a'u staff, Gweinidogion a'u staff, a staff a chontractwyr y Comisiwn, ac mae hyn wedi'i rannu â phob defnyddiwr ac mae'n gweithio'n effeithiol.

Wel, nid yw hwnnw'n ateb.

Wel, mae'n ymdrin â'r ffaith bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn ynghylch pwy sydd ar yr ystâd ar unrhyw un adeg. Nid wyf mewn sefyllfa i ateb ar ran y Gweinidogion, R.T., fel y gwyddoch.

Diolch, Gomisiynydd. Hoffwn atgoffa'r Aelodau mai cwestiynau yw'r rhain ac nid sgyrsiau.

Bydd cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan y Llywydd. Alun Davies.

The forthcoming Senedd elections will be a historic milestone for Wales, with 16 and 17-year-olds voting for the first time. The COVID pandemic will likely result in changes to the administration of the election and voter experience, in order to protect public health. Now, it's returning officers in local authorities, the Welsh Government and the Electoral Commission who are responsible for delivering Senedd elections. However, Commission officials have been attending a Welsh Government convened election planning group to ensure that the Commission is well prepared and to advise on relevant procedures of the Senedd.

Thank you very much. I appreciate that response from the Llywydd, and I appreciate the work that is being done. I want to be in a situation where, if we do need to change the law, that we do that in good time. I am very, very eager to ensure that we consider all the options available to us, those options that we may face in May, and that everything possible has been done—if we need to make changes to the law or to make particular arrangements, or whatever it may be, that the Commission should be part of that process. I understand the situation with returning officers in local authorities and so on, but I do want an assurance that we have everything in place so nothing will prevent those elections from taking place in May.

Well, the Member will know, as I said in my response—I referred to the fact that the Government has convened an electoral planning group, and that group has been meeting, and the Commission has been part of that group, and has agreed on a report that hasn't yet been published, but has been submitted to the First Minister. There are several aspects to that work. I'm sure that, at some point, the First Minister and the Government will make announcements with regard to the implications of the COVID-19 pandemic for our elections next year, but I want those decisions and those announcements, whether they involve the need for legislation in this place or not, to be made as soon as possible so that every decision is discussed here at the Senedd and scrutinised thoroughly, particularly with regard to legislation, if need be.

So the sooner the better in terms of when we will see this discussion happening in the public sphere, remembering, of course, that we are facing a situation that is very difficult for the Government and the people of Wales and that we have to be reasonable in this regard. But, of course, the people of Wales deserve to exercise their right to vote for our next Senedd, and that should be next May, in the hope that the COVID pandemic will allow that to happen.

Bydd cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Joyce Watson. Neil McEvoy.

[Anghlywadwy.]—yn cael eu datblygu a'u hadolygu yn gyson drwy broses gadarn, sy'n cynnwys ymgynghori â'n holl rwydweithiau cydraddoldeb yn y gweithle, ein hundebau llafur, ein cyfreithwyr, a lle bo'n briodol, cyngor gan ein cyfreithwyr allanol. Asesir polisïau newydd neu ddiwygiedig yn erbyn yr holl nodweddion gwarchodedig drwy asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb, ac mae'r Comisiwn yn gweithio gyda chyrff meincnodi annibynnol i gael sicrwydd allanol ar agweddau penodol ar bolisi. Rydym hefyd yn cael adborth gan Aelodau, eu staff a staff y Comisiwn, drwy arolygon amrywiol, gan gynnwys yr arolwg urddas a pharch. Mae hyfforddiant amrywiaeth a chynhwysiant ar gael i Aelodau, staff cymorth yr Aelodau a staff y Comisiwn. Mae gan Aelodau, staff yr Aelodau a staff y Comisiwn i gyd ffyrdd o godi pryderon yn ffurfiol, os oes angen. Cyfrifoldeb y bwrdd taliadau yw darparu polisi penodol ar gyfer Aelodau a staff yr Aelodau. Mae ystyriaethau amrywiaeth a chynhwysiant yn ganolog i waith y bwrdd taliadau.

Diolch. Y diffiniad o erledigaeth yn ôl y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw pan fyddwch yn cael eich trin yn wael oherwydd eich bod wedi gwneud cwyn am wahaniaethu ar sail hil. Gwahaniaethu anuniongyrchol yw pan fydd gan sefydliad bolisi penodol neu ffordd o weithio sy'n rhoi pobl yn eich grŵp hiliol o dan anfantais. Yn ystod y cyfyngiadau symud, mater i'r Llywydd oedd penderfynu pwy fyddai'n holi'r Prif Weinidog yn hytrach na'r system bleidlais deg arferol.

Trefn. Trefn. Trefn. Neil, mae hwn yn fater sy'n ymwneud â gweithdrefn yn y Senedd, dan arweiniad y Llywyddion, ac nid yw'n rhywbeth y mae'r Comisiynydd yn gymwys i siarad amdano. Felly, mae'n rhaid i mi ofyn i chi eistedd oherwydd mae'r cwestiwn hwn, neu mae'r cwestiwn atodol hwn, yn groes i'r drefn.

Nid oedd yn groes i'r drefn. Cytunodd y swyddogion ar y cwestiwn hwn. Fe'i derbyniwyd. Rwy'n codi mater hiliaeth yn y Senedd hon, gwahaniaethu anuniongyrchol, a hoffwn ofyn i chi, gyda'r parch mwyaf, adael i mi barhau, os gwelwch yn dda.

A gafodd y sgript ei derbyn? Beth oedd y sgript a gafodd ei derbyn gennym?

Gallwch ofyn i mi ofyn y cwestiwn mewn—

Trefn. Rydych newydd ddweud wrthyf fod y sgript roeddech yn ei darllen wedi'i gosod yn Swyddfa'r Llywydd.

Y cwestiwn—

Nid eich cwestiwn atodol. Nawr, na, na—

[Anghlywadwy.]

Trefn. Neil. Rwy'n derbyn bod yr hyn rydych newydd ei ddweud wrthyf yn ymwneud â'r cwestiwn cyntaf, ac fe'i camddeallais. Roeddwn yn gofyn i weld a oedd eich cwestiwn atodol wedi'i dderbyn gan Swyddfa'r Llywydd, ac nid yw wedi cael ei dderbyn. Ac rwyf newydd ddweud, yn fy marn i, caiff ei ystyried yn groes i'r drefn. Mae'n rhaid i chi eistedd yn awr.

Gallaf ei ddweud mewn ffordd wahanol.

Nid wyf yn credu.

Dyma hiliaeth ar waith.

Na, mae'n rhaid i chi eistedd, Neil.

Hiliaeth a gwahaniaethu ar waith go iawn yw hyn.

Neil, rwy'n gofyn i chi, am y tro olaf, a wnewch—?

[Anghlywadwy.]—yn y Senedd hon o beidio â chael gofyn cwestiynau i'r Prif Weinidog tra bod Aelodau eraill wedi cael gofyn hyd at 6 o gwestiynau.

Neil—[Anghlywadwy.]—yn cael ei ddiffodd. Nawr, eisteddwch fel y gallwn barhau â'n busnes.

David Rowlands fydd yn ateb cwestiwn 5.

Cywilyddus. Cywilyddus.

Janet Finch-Saunders.

Cywilyddus. Cywilyddus.

Yr unig beth cywilyddus yma yw eich ymddygiad chi—

Trefn. Janet, nid ydych yn helpu. Os gwelwch yn dda.

Janet, pe baech yn cerdded o gwmpas yn fy nghroen i—

Trefn. Neil, gadewch y Siambr os gwelwch yn dda. Rwy'n credu mai dyna fyddai orau i bawb nawr.

Rwy'n mynd. Pe baech yn cerdded o gwmpas yn fy nghroen i—

Na, na. Os gwelwch yn dda, Neil.

Diolch, Lywydd dros dro.

Pe baech yn cerdded o gwmpas yn fy nghroen i, byddech yn gweld sut rydych yn cael eich trin. Nid ydych yn deall.

Bydd cwestiwn 5, mae'n ddrwg gennyf, yn cael ei ateb gan David Rowlands. Janet, mae'n ddrwg gennyf am dorri ar eich traws.

Na, mae'n iawn. Diolch, Lywydd dros dro.

A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn? O fewn y mannau gwyrdd cyfyngedig ar ein hystâd, mae'r Comisiwn wedi gwneud gwelliannau sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf i annog bioamrywiaeth. Gwnaethom gyflwyno dau gwch gwenyn a threfnu digwyddiad lansio gyda phlant lleol, Aelodau ac academyddion i hyrwyddo gwerth gwenyn a gwelliannau i gefnogi'r boblogaeth ehangach o bryfed peillio. Cafodd trydydd cwch gwenyn ei osod yr haf hwn. Mae'r Comisiwn hefyd wedi gweithio gyda'r RSPB a Buglife i ddod yn ganolfan Urban Buzz dros y 18 mis diwethaf. Hyrwyddwyd ein gwaith i gynulleidfaoedd ehangach drwy flog gwadd RSPB a ysgrifennwyd gan staff y Comisiwn fel enghraifft o'r hyn y gellir ei gyflawni mewn amgylchedd trefol.

Rwyf wedi darllen yr adroddiad blynyddol ar gynaliadwyedd ar gyfer 2019-20. Nid oes gennyf amheuaeth nad oes camau cadarnhaol yn cael eu cymryd i wella bioamrywiaeth ar ein hystâd—mae gennym brosiect cychod gwenyn y Pierhead, pwll dŵr bach, a'r stribed blodau gwyllt. Nawr, yn ôl yr adroddiad, mae'r clwb garddio a bioamrywiaeth wedi ymrwymo i gynnal a gwella'r cynefinoedd hyn. Ond rwy'n credu bod lle i gael mwy o uchelgais. Er nad yw'n rhan o ystâd y Senedd mewn gwirionedd, mae Bae Caerdydd ei hun i'w weld yn glir o'n teras. Felly pa ystyriaeth y gallech ei rhoi efallai i adeiladu ar brofiad blaenorol o weithio gyda'r RSPB a Buglife, drwy gydweithredu â'r Gymdeithas Cadwraeth Forol i ddatblygu prosiect 'Senedd a'r môr' i roi gwybod i ymwelwyr am y fioamrywiaeth gymhleth y gellid ei chyflawni ym Mae Caerdydd? Diolch.

Er nad yw'r Comisiwn wedi ystyried yr agwedd benodol hon o'r blaen, gan eich bod wedi ei dwyn i'n sylw, rwy'n siŵr ein bod yn fwy na pharod i gael golwg arni ac ystyried sut y gallwn ymateb i'ch awgrymiadau.

Cwestiynau amserol yw eitem 4. Ni ddaeth unrhyw gwestiynau i law.

Eitem 5 yw'r datganiadau 90 eiliad, ac ni ddewiswyd unrhyw ddatganiadau. Felly cawn seibiant byr yn awr er mwyn caniatáu newid staff yn y Siambr.

The next item on our agenda is a debate on a Member's legislative proposal on a Welsh hearts Bill. It is to be moved by Alun Davies. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy ddiolch i Dai Lloyd, Rhun ap Iorwerth ac Andrew R.T. Davies am eu cefnogaeth wrth gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn. Ond Lywydd, hoffwn ddechrau hefyd drwy ddiolch i Thoma a Mike Powell, a achubodd fy mywyd drwy roi triniaeth adfywio cardio-pwlmonaidd (CPR) i mi; Tom, a feiciodd fel y gwynt i ddod o hyd i ddiffibriliwr; i'r holl bobl nad wyf yn gwybod eu henwau a helpodd pan oedd angen seibiant ar Thoma; i'r parafeddygon; wedyn, i Sean Gallagher a'i dîm gofal y galon yn ysbyty'r Mynydd Bychan. Wrth ddiolch i'r holl bobl hyn, rydym hefyd yn adrodd stori am ataliad y galon a'r bobl y mae angen iddynt allu achub bywydau.

Nawr, fi fyddai'r cyntaf i dderbyn nad wyf yn athletwr naturiol. Ond pan benderfynais fynd allan i redeg un noson yn y gwanwyn, nid oedd gennyf reswm dros gredu y gallai fod y peth olaf y byddwn i byth yn ei wneud. Nid oeddwn wedi profi unrhyw boen nac anghysur ar unrhyw adeg yn y dyddiau cyn i hyn ddigwydd. Nid oeddwn yn teimlo'n sâl ac nid oedd gennyf unrhyw broblemu isorweddol a wnâi i mi gredu fy mod mewn perygl arbennig. Roedd yn gwbl annisgwyl. Roedd toriadau ar fy wyneb oherwydd ei fod wedi digwydd mor sydyn. Ni lwyddais i dorri fy nghwymp hyd yn oed. Pan fydd hyn yn digwydd, mae angen help ar unwaith ar yr unigolyn: adfywio cardio-pwlmonaidd ar unwaith a defnydd o diffibriliwr. Ond gwyddom y gall y ddau beth fod yn frawychus i wylwyr. Roeddwn yn anymwybodol cyn i mi gael unrhyw ddealltwriaeth o'r hyn oedd yn digwydd i mi. Nid oes amser i alw am help. 

Ysgrifennodd Tom e-bost ataf, a oedd yn esbonio'r hyn a ddigwyddodd. Gadewch i mi ei ddweud yn ei eiriau ef: 'Pan gyrhaeddais y fan, roeddent eisoes yn rhoi CPR i chi. Roedd pawb ar bigau'r drain ond yn drefnus. Er mwyn gwneud defnydd ohonof fy hun cynigiais gyfeirio'r ambiwlans i mewn. Dywedodd rhywun a oedd yn cerdded eu ci wrthyf na allent ddod o hyd i'r diffibriliwr yn ôl cyfarwyddyd y sawl a atebodd yr alwad 999. Roeddwn i'n gwybod bod lleoli'r diffibriliwr yn hollbwysig, felly ceisiais feddwl sut i ddod o hyd i un. Cefais un gan wraig garedig iawn wrth y ddesg ddiogelwch yn y coleg heb holi fawr o gwestiynau. Rhuthrais yn ôl wedi i mi ei gael. Roedd yr adrenalin yn llifo ac roeddwn yn rhy ofnus i'w wneud fy hun, ond roedd eich ffrind yn gwybod beth i'w wneud. Mae'n amlwg ei bod wedi cael hyfforddiant.' A'r hyfforddiant hwnnw, Lywydd, a achubodd fy mywyd ac sy'n fy ngalluogi i wneud yr araith hon heddiw.

Rwy'n cydnabod ac yn deall bod gan Gymru strategaeth atal y galon y tu allan i'r ysbyty, a lansiwyd yn ôl yn 2017, a deallaf ei bod yn darparu rhaglen waith gydweithredol ar gyfer gwella cyfraddau goroesi ac ôl-ofal. Mewn sawl ffordd, mae'r strategaeth hon yn cyffwrdd â'r prif faterion rwyf am fynd i'r afael â hwy y prynhawn yma. Rwy'n gwneud y cynnig deddfwriaethol hwn heddiw am nad wyf yn credu bod y cynllun wedi cael y cyrhaeddiad na'r effaith yr hoffai pawb ohonom eu gweld.

Yn ei hanfod, mae dwy brif elfen i'r cynnig hwn. Yn gyntaf oll, sicrhau ein bod yn cael cyfle i achub bywyd pan fydd rhywun yn dioddef ataliad y galon, ac yn ail, eu bod yn cael y gofal sydd ei angen arnynt i fyw bywyd normal wedyn. Rwy'n cydnabod bod Sefydliad Prydeinig y Galon, a llawer o Aelodau, wedi bod yn ymgyrchu ers rhai blynyddoedd o blaid darparu hyfforddiant CPR mewn ysgolion a cholegau. Rwy'n cytuno. Yn y cynnig hwn, rwy'n gofyn i Lywodraeth Cymru gymryd cyfrifoldeb am sicrhau bod hyfforddiant o'r fath yn digwydd. Mae'r Llywodraeth wedi gwrthwynebu hyfforddiant ffurfiol mewn amgylchedd ysgol. Felly, mae gan y Llywodraeth gyfrifoldeb i amlinellu beth y mae am ei wneud yn lle hynny.

Mae lleoliad diffibrilwyr cymunedol hefyd yn hanfodol. Oni ellir dod o hyd i ddiffibriliwr a'i ddefnyddio o fewn munudau, bydd yn rhy hwyr. Roeddwn i'n lwcus iawn, ond rwy'n ymwybodol fod dyn ifanc wedi cael ataliad y galon ychydig flynyddoedd yn ôl yn agos at y fan lle cefais i un. Bryd hynny, ni ddaethpwyd o hyd i ddiffibriliwr, a bu farw'r dyn ifanc hwnnw. Fe'm hatgoffir hefyd o'r ymgyrch sy'n cael ei harwain gan deulu Justin Edinburgh, cyn reolwr clwb pêl-droed Casnewydd a fu farw ar ôl cael ataliad y galon mewn campfa lle nad oedd diffibriliwr ar gael. Ni allaf weld ffordd ymlaen oni bai ein bod yn ei gwneud yn ddyletswydd uniongyrchol ar lywodraeth leol i sicrhau bod y pethau hyn sy'n achub bywydau ar gael drwy bob un o'n gwahanol gymunedau.

Ail agwedd y cynnig hwn yw sicrhau bod byrddau iechyd yn cydweithio ac yn cydweithredu i greu llwybrau goroesi. Mae hyn yn golygu bod clinigwyr a rheolwyr y GIG yn cydweithio ar draws ffiniau byrddau iechyd nid yn unig i ddatblygu a darparu'r diagnosis a'r gofal gorau, ond i sicrhau'r canlyniad gorau i gleifion. Rwy'n ofni weithiau nad yw ein byrddau iechyd yn gweithio gyda'i gilydd cystal ag y dylent o bosibl. Nid oes diben cystadlu, na dyblygu adnoddau. Hoffwn weld yr uchelgeisiau a geiriau'r strategaeth bresennol yn dod yn realiti. A dyna pam fy mod am weld hyn ar y llyfr statud. Mae llawer i'w ddysgu o'r enghraifft hon, a llawer i'w ddysgu o leoedd eraill a gwledydd eraill.

Unwaith eto, yng ngeiriau Tom: 'Mae'n rhaid bod eich brest wedi teimlo'n gleisiog ac yn boenus. Gweithiodd nifer o aelodau o'r cyhoedd yn galed arnoch. Roedd yn stwff dramatig. Ar ôl ei weld yn cael ei wneud, os bydd byth yn digwydd eto, rwy'n teimlo'n hyderus y gallwn reoli'r sefyllfa.' Rwyf am weld yr hyder hwnnw a'r gred honno'n dod yn gyffredin yng Nghymru. Ym mis Ebrill, deuthum yn un o ddim ond 3 y cant o bobl sydd wedi goroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty. Rwy'n teimlo'n gryf fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb mawr yn awr i bawb na wnaeth oroesi i sicrhau y gallwn i gyd, yn y dyfodol, gael yr un cyfle i oroesi a byw. Diolch yn fawr iawn. 

Alun, rwy'n falch iawn eich bod wedi dod â hyn i'r Siambr heddiw. Nid oes dim yn fwy pwerus na thystiolaeth bersonol, profiad personol sydd wedi eich ysbrydoli i geisio newid rhywbeth y mae gwir angen ei newid. Yn anffodus, fel y dywedoch chi, nid yw 97 y cant o'r bobl sy'n dioddef ataliad y galon yma i rannu tystiolaeth yn y ffordd rydych chi wedi gallu ei wneud.

Credaf fod eich galwad am strategaeth a llwybr wedi'i gwneud yn dda iawn. Yn bersonol, hoffwn ei weld ochr yn ochr â chynllun cyflawni newydd penodol ar gyflyrau'r galon. Nid yw cardioleg yn rhywbeth y gellir ei dorri a'i gau gyda chynlluniau cyflawni eraill, ac eto dylai'r hyn rydych yn sôn amdano fod yn rhan o hyn yn sicr, oherwydd nid yw ataliad y galon yr un fath â methiant y galon neu drawiad ar y galon. Gallwch fod mor heini â wiwer, fel y darganfuoch chi, a gallwch ddal i'w gael. Ni allwch baratoi ar ei gyfer, a dyna pam rwy'n mynd i gefnogi'r cynigion hyn.

Ond wrth wneud hynny, Alun, gobeithio na fydd ots gennych ganiatáu imi eich atgoffa i gyd fy mod wedi cyflwyno cynigion deddfwriaethol tebyg iawn ar ddechrau'r broses pan oeddech yn gallu gwneud hynny. Ac un o elfennau'r cynigion hynny—oherwydd roedd llawer a oedd yn debyg i'r hyn y gofynnwch amdano heddiw—oedd y dylai sgiliau achub bywyd sylfaenol fod yn orfodol yn y cwricwlwm. Ar y pryd, roedd y Cynulliad o blaid hynny, a dyna pam rwy'n falch eich bod wedi nodi yn y ddadl heddiw yr angen i Lywodraeth Cymru egluro beth fyddai'n ei wneud yn lle hynny—rhywbeth a fyddai'n cyflawni'r un canlyniadau yr un mor effeithlon a chost-effeithiol. I fod yn onest, nid wyf yn siŵr a fyddai unrhyw beth mor effeithlon ac effeithiol i oresgyn problem gwylwyr a CPR, gan fod dwy awr o hyfforddiant bob blwyddyn mewn ysgolion yn amser byr iawn i'w dreulio arno. Ni chredaf fod dwy awr yn gorlenwi'r cwricwlwm. A'r hyn y mae'n ei wneud, wrth gwrs, yw cyflwyno neu greu'r gallu i gamu i mewn, yn union fel y bobl a gamodd i mewn i'ch achub chi. Ac nid wyf yn credu y bydd i hyfforddiant fod ar gael yn gyffredinol yn creu hynny'n llwyr.

Mae'r Aelodau o'r Senedd Ieuenctid yn deall hynny a dyna pam mai dyna yw eu prif ofyniad o ran y cwricwlwm—cyflawni addewid i roi sgiliau i bobl ifanc ar gyfer bywyd fel oedolion. Ac mae'n debyg mai'r cwestiwn sy'n deillio o hynny yw: pam y dylai cyflawni eu prif ofyniad fod yn loteri cod post fwy neu lai, lle mae'r Alban a Lloegr yn sicrhau bod eu plant yn gwybod sut i gamu i mewn ac achub bywyd? Mae Denmarc yn enghraifft dda o hyn—mae hyfforddiant gorfodol yn y cwricwlwm yn rhan o'r rheswm pam y maent mor dda am wneud hyn a pham y mae eu cyfraddau goroesi mor uchel.

Ond rwyf am orffen, os nad oes ots gennych, Lywydd, drwy ganmol ein holl gymunedau a roddodd eu harian lle mae eu calon. Fe fyddwch yn gwybod beth rwy'n ei olygu, Alun: mae cannoedd a'r gannoedd o bobl yn ein cymunedau wedi bod yn codi arian i roi diffibrilwyr mewn mannau lle gall y gymuned elwa arnynt. Ni fyddwn am i unrhyw gynigion deddfwriaethol leihau dim ar y cyfalaf cymdeithasol, ac rwy'n siŵr nad dyna yw eich bwriad. Gadewch i'n hetholwyr fod yn chwaraewyr gweithgar yn datrys problem, ac rwy'n siŵr y bydd unrhyw un sy'n gwylio heddiw yn fwy na pharod i gefnogi eich cynigion deddfwriaethol. Diolch. O, dim ond tair munud oedd gennyf.

Na, mae hynny'n iawn. Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Llywydd. I'm very pleased to support this legislative proposal today. We heard Alun Davies saying that he considers himself very fortunate to be here. Only 3 per cent who suffer out-of-hospital cardiac arrest survive, and research shows that CPR is only attempted in some 20 to 30 per cent of cases. So, generally speaking, there is work to be done to ensure that everyone has the best possible opportunity to survive. We need to look at why people aren't willing to try CPR—maybe they don't know how to or they fear that they would injure somebody; people might even fear transferring diseases in this current crisis. 

Cardiopulmonary resuscitation and learning CPR is so hugely important. I received training myself, as many Senedd Members have. I've allowed my constituency office to be used for CPR training purposes, and we need to extend this to as many people as possible. The Welsh Government recommends that CPR be taught in school, but it's not mandatory, as it is in Scotland and in England. We need to change that.

But of course, it's not just in schools where we need to provide this training. There are plans by the British Heart Foundation, St John's Ambulance, the British Red Cross and so on and so forth. We need to extend those and have strategies in place to ensure that that happens—that everyone has that opportunity to participate in such training. 

Another element, of course, is the need for sufficient access to defibrillators, and there is excellent work being done by grass-roots campaigns in my constituency and the constituencies of many other Members here to ensure that more of these defibrillators are available in our constituencies. It's one thing to have them, but people need to be able to use them too. But I am particularly pleased to be able to draw attention to a clause in this legislative proposal asking for sufficient access to community defibrillators in each part of Wales. We cannot rely on active volunteers in some areas who want to ensure that their village or their part of town or city will have one—it has to be part of a national strategy. 

So, yes, proposals have been made in the past, and yes, in a way there are things that could be done without legislation to introduce some of these changes, but I urge you to support the underpinning intention of this legislation to use every possible tool, including legislative tools, so that more people get that second chance that Alun had.

Rwy'n croesawu'r ddadl hon a'r cynnig sylfaenol sy'n sail iddi. Alun, pan glywsom y newyddion am yr hyn a ddigwyddodd i chi, achosodd sioc enfawr ac roedd yn arbennig o ingol i mi ar y pryd oherwydd bum mlynedd a hanner yn gynharach, cafodd fy ngwraig ataliad y galon ac fe fu farw. Roedd hi ar ei phen ei hun ar y pryd; rhoddais CPR am yr hyn a ymddangosai fel oes, ond credaf mai'r pwynt yw faint o deuluoedd y mae'n effeithio arnynt mewn gwirionedd a'r nifer wirioneddol o ataliadau'r galon sy'n digwydd.

I mi, un o'r materion na soniwyd amdano efallai ond a allai fod yn rhan o'r ddadl mewn gwirionedd yw'r angen, rwy'n credu, i sganio'n fwy rhagweithiol i nodi rhai o achosion ataliad y galon a sut y mae'n digwydd. Pan edrychwch yn ôl ar y sefyllfaoedd hyn, rydych yn meddwl tybed faint o fywydau y gellid bod wedi'u hachub pe bai hynny wedi digwydd.

Yn Nhonyrefail, mae grŵp gwych wedi cael ei arwain gan PC Steve Davies, ac yn Nhonyrefail bellach mae gennym y gyfradd uchaf o ddiffibrilwyr: mae ymhell dros 30 o ddiffibrilwyr o amgylch Tonyrefail ac mae sawl bywyd wedi'i achub gan y rheini eisoes. Ac mae'r grŵp hwnnw hefyd wedi darparu hyfforddiant a chymorth, gyda Sefydliad Prydeinig y Galon, mewn ysgolion ac yn y blaen, felly mae hyfforddiant yn bwysig iawn.

Un peth sy'n cael sylw, serch hynny, a allai fod yn rhan o hyn eto mewn perthynas â diffibrilwyr yw bod cymunedau'n dod at ei gilydd, maent yn codi cryn dipyn o arian i ddarparu'r diffibrilwyr—mae hyn yn ymwneud â chymunedau'n gweithio ar ran ei gilydd gyda'i gilydd, ond mae angen rhywfaint o gefnogaeth i hynny, pan fydd y diffibrilwyr yno, gan fod angen newid y batris o bryd i'w gilydd a gallai fod rhywfaint o waith cynnal a chadw ac yn y blaen. Ac rwy'n meddwl pan fyddwch wedi mynd i'r drafferth o roi'r diffibrilwyr hynny yn eu lle, rwy'n credu bod angen rhyw fath o gymorth i'w gwneud hi'n bosibl cynnal a chadw'r asedau hynny fel y maent. Felly, dyna fyddai un o'r pwyntiau allweddol yr hoffwn eu gweld yn cael eu datblygu a'u trafod.

Felly, diolch i Alun Davies am gyflwyno hyn—credaf fod llawer o deuluoedd o gwmpas wedi profi hyn yn ôl pob tebyg, ac fel y dywedwyd, nid yw'r rhan fwyaf sy'n profi ataliad y galon yn goroesi. Drwy gael y ddadl hon, ac o bosibl drwy ddefnyddio'r offer a deddfwriaeth efallai, gobeithio y gallwn leihau'r gyfradd fethiant honno yn y dyfodol. Diolch.

The aim of this motion for a Welsh hearts Bill is to improve outcomes for people who suffer out-of-hospital cardiac arrests, and I very much support that motion. The emphasis on the out-of-hospital is important: if somebody is to fall to the ground unconscious in the middle of the street or in a shop or when they're out jogging and you're the only one who's there, would you know what to do?

So, in the first instance, may I congratulate Alun Davies—I congratulated him yesterday; this is turning into a habit—but can I congratulate him specifically today on working so hard behind the scenes to bring forward this motion, and also congratulate him on the fact that he survived this out-of-hospital cardiac arrest because it's very uncommon to do so, as we've heard? It's miraculous, almost. We've heard his eloquent contribution, and thank you for that. It was a very important insight. 

Now, we know about the expertise of our surgeons, our nurses in our major hospitals who deal with heart disease, specialist surgery with regard to cardiac surgery, and they innovate every day of the week, but the emphasis of today's motion is on out-of-hospital and out-of-surgery treatment, where there are no medical professionals available. It's important, as we've heard, to have the confidence in the first instance to intervene, and on top of that the ability to take action in this emergency situation. Now, the Denmark experience shows that if everybody learned CPR in school, we could save around 200 lives every year.

Now, in finding someone unconscious on the street, it must be ensured that they have suffered a cardiac arrest, and ensure that they are breathing, look for a pulse, and ensure that it is safe for you to intervene. You then place two hands on the chest, to the words of 'Nellie the Elephant' or 'Staying Alive'—that's the rhythm that you need—then you must find a defibrillator and phone 999 for an emergency ambulance. Because these people have died. People are concerned about causing harm, but these people to all intents and purposes have died. Alun Davies had died. You can't make the situation worse. It's 3 per cent of these people who survive; in some cases, 8 per cent. So, it's 3 per cent who had died and are now alive, and Alun is one of them. That's how much of a miracle it is, and we need to give praise for that. But, of course, more people survive in countries where there is additional training for people, and more confidence for people to intervene in the first instance. And with that confidence, more people can take action. People will know what to do, people won't panic and people will give first aid and CPR, as they'll know what to do instinctively. So, that's why it should be mandatory in schools.

And to conclude, we have to improve the availability of defibrillators in community settings. They have to be prominent; we know that they're there. People have been fundraising for them—we do know that they're there. We need more of them. There needs to be a register of them, as Mick Antoniw said. Somebody needs to take care of them because there's no point having one that doesn't work. We have to know where they are and we need that register of defibrillators, and they need constant maintenance.

Every minute counts in this kind of emergency, the emergency that Alun Davies faced. That's why we need to have people willing to intervene with the defibrillators, and we need the ambulances too. Alun Davies has crystallised this perfectly in his inspirational story. It's incumbent on all of us to play our part—support the motion.

Galwaf ar Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro. Hoffwn ddechrau drwy ddweud 'diolch' wrth yr holl Aelodau a gyfrannodd at y ddadl, ond yn enwedig i Alun Davies a Mick Antoniw am rannu eu profiad personol. Yn yr un modd â'r wythnos diwethaf a'r ddadl ar endometriosis, credaf ei fod yn bwerus—nid yn unig i Aelodau eraill, ond i'r cyhoedd sy'n gwylio—pan fo Aelodau'n rhannu eu profiad eu hunain o'r materion sy'n cael eu trafod. Gwnaeth Suzy Davies hynny'n effeithiol iawn yr wythnos diwethaf, ac eto heddiw gydag Alun Davies a Mick Antoniw. Ac ar bwynt penodol Mick am waith cynnal a chadw—mae hynny'n cael ei gynnwys yn y gwaith rwy'n mynd i'w ddisgrifio'n fanylach, oherwydd mae'n iawn, mae'n ymwneud â mwy na chael rhagor o ddiffibrilwyr, mae'n ymwneud â sicrhau eu bod yn cael eu cynnal a'u cadw'n briodol yn ogystal â'u bod yn gwbl hygyrch. Ac rwy'n wirioneddol falch, wrth gwrs, fod Alun yn un o'r 3 y cant sy'n goroesi. Mae pob un ohonom, ni waeth ble rydym yn eistedd yn y Siambr rithwir hon, am weld mwy o oroeswyr yn y dyfodol. Yr unig gwestiwn go iawn yw sut.

Nawr, gobeithio y bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod wedi ymrwymo i wella gobaith pobl o oroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty. Felly, i gefnogi'r nod hwnnw, ym mis Mehefin 2017 lansiais gynllun ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty ar gyfer Cymru. Roedd hwnnw'n gynllun uchelgeisiol i weld y cyhoedd, y trydydd sector, y gwasanaethau brys a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn cydweithio i ymateb i bobl sy'n cael ataliad y galon yn y gymuned. Mae'n ffaith drist, fel yr amlinellodd Alun, fod gobaith claf o oroesi ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty yn gostwng tua 10 y cant gyda phob munud sy'n mynd heibio. Mae cyfraddau goroesi yn isel, ond mae potensial gwirioneddol i achub llawer mwy o fywydau, fel y dangoswyd yn nifer y gwledydd sy'n cymryd camau gweithredol i wella pob cam yn yr hyn a elwir yn 'gadwyn oroesi'.

Mae'n werth ystyried hefyd mai'r man cychwyn fyddai pe gallem osgoi ataliad y galon yn y lle cyntaf, drwy wella ein hiechyd cyhoeddus ehangach. Ni ddylem anghofio'r dadleuon a gawn yma am ymarfer corff, am ysmygu, am alcohol a chario pwysau iach. Roeddwn yn falch o glywed Suzy Davies yn sôn am Ddenmarc: mae'n rhan o'r byd lle mae gennyf deulu, ac mae rhan o'r her o ddeall pam y ceir canlyniadau gwahanol iawn yn Nenmarc yn ymwneud yn rhannol â'r ddarpariaeth y tu allan i'r ysbyty, ond maent yn dechrau mewn lle gwahanol iawn yn ddiwylliannol, ond maent hefyd yn dechrau mewn lle gwahanol iawn gyda chanlyniadau iechyd cyhoeddus llawer gwell hefyd. Ac felly ein her yw dysgu o bob rhan sut y maent yn goroesi ataliad y galon yn well mewn rhannau eraill o'r byd. Ond rydym yn cydnabod bod angen inni gymryd camau ar y cyd i wella cyfraddau goroesi yma. Mae gwella canlyniadau yn galw am ystod eang o weithgareddau, gan gynnwys gwybod yn gynnar beth sy'n digwydd a galw am gymorth i geisio atal ataliad y galon rhag digwydd—disgrifiodd Alun sut roedd pobl yn gwybod beth oedd yn digwydd a bod rhywun wedi galw am gymorth—darparu CPR yn gynnar i brynu amser i'r claf, diffibrilio cynnar i ailddechrau'r galon, wedyn y gofal ôl-ddadebru gorau posibl, sydd i gyd yn chwarae rhan i roi gofal o'r ansawdd gorau i bobl—y canlyniad gorau a'r potensial gorau am fywyd o ansawdd da wedyn. Rwy'n cydnabod bod y cynnydd yn arafach i ddechrau nag y byddwn i a'r Aelodau wedi'i hoffi, a bod y coronafeirws wedi effeithio arno, ond rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol serch hynny. Mae'r cynnydd yn cynnwys gwella llwybrau o fewn gwasanaeth ambiwlans Cymru a byrddau iechyd i sicrhau, pan ddaw galwad 999, fod pobl yn cael y cymorth angenrheidiol a'r gefnogaeth i gynyddu'r gobaith o oroesi cyn i'r parafeddyg gyrraedd y fan a chyn cludo'r claf i ysbyty priodol i gael triniaeth benodol.

Bu cynnydd cyson yn nifer y diffibrilwyr sydd wedi'u mapio yn y system anfon ambiwlansys yng Nghymru. Ar y cyfrif diwethaf sydd ar gael i mi, mae gennym bellach 5,042 o ddiffibrilwyr wedi'u cofrestru ledled Cymru ar gael i'r cyhoedd, a chofrestr ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty wedi'i sefydlu i fapio'n well y data sy'n ymwneud ag ataliadau'r galon y tu allan i'r ysbyty ar draws y llwybr cyfan o'r ataliad i driniaeth a rhyddhau o'r ysbyty—a gwn weithiau nad yw edrych ar ddata bob amser mor ddiddorol â hynny, ond mae'n bwysig iawn ar gyfer gwella'r system gyfan—a datblygu canllawiau Cymru gyfan ar gyfer hyfforddiant CPR a diffibrilio.

Sefydlais bartneriaeth Achub Bywyd Cymru ym mis Ionawr y llynedd, wedi’i chefnogi gan £586,000 o gyllid Llywodraeth Cymru dros ddwy flynedd. Lansiwyd y fenter honno yn Stadiwm Dinas Caerdydd, unwaith eto, oherwydd cafwyd ymrwymiad gan bobl ledled y ddinas a phrofiad hefyd o golli pobl o ataliad y galon. Ond rydym yn gweithio i adeiladu ar yr ymdrechion a wnaed eisoes gan y sefydliadau partner a ddisgrifiais eisoes yn y trydydd sector, ambiwlans Cymru, byrddau iechyd ac eraill. Mae partneriaeth Achub Bywyd Cymru bellach yn cydweithio mewn nifer o ffyrdd i ddeall sut y mae sefydliadau unigol o fewn y bartneriaeth yn gweithio—rhan o'n her yw nad yw pob un o'n partneriaid yn y trydydd sector yn ymwybodol o'r hyn y mae’r lleill yn ei wneud; nid yw pob un o feysydd ein system gyfan yn ymwybodol iawn o ble y gellir darparu cymorth—a gweithio gyda sefydliadau ieuenctid, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, gwasanaethau cyhoeddus, prifysgolion a chyflogwyr i edrych ar gyfleoedd i gydweithio. Ddydd Gwener diwethaf, lansiodd y bartneriaeth ymgyrch newydd, Cyffwrdd â Bywyd. Mae honno’n gosod y sylfaen ar gyfer achub bywydau ledled Cymru. Fel rhan o'r ymgyrch, crëwyd fideo hyfforddi ar-lein am ddim—rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau wedi cael cyfle i edrych arno, ond os nad ydynt, gobeithio y byddant yn gwneud hynny ar ôl y ddadl hon ac yn ei rannu. Mae Achub Bywyd Cymru yn annog pawb i dreulio ychydig funudau'n gwylio'r fideo hyfforddi a dysgu sut i achub bywyd rhywun.

Felly, gyda'n gilydd, rydym yn benderfynol o wella canlyniadau pobl sy'n dioddef ataliad y galon. Mae gennym gynllun ar waith nad yw wedi dod i ben ei rawd eto, ac fel y nodais, mae cynnydd gwirioneddol ynddo. Felly, er bod gennyf lawer iawn o gydymdeimlad â'r cynnig ac am weld y gwelliannau'n cael eu gwneud, nid wyf yn credu ar hyn o bryd fod angen deddfu yn y maes hwn na gosod dyletswyddau statudol ychwanegol ar sefydliadau. Fodd bynnag, ni fydd y Llywodraeth yn diystyru deddfwriaeth yn y dyfodol na chamau deddfwriaethol yn y dyfodol os na welwn y gwelliannau rydym i gyd am eu gweld o ran achub bywydau. Felly, bydd y Llywodraeth yn ymatal heddiw, yn hytrach na gwrthwynebu'r cynnig, a bydd gan bob aelod o’r meinciau cefn sy’n cefnogi’r Llywodraeth bleidlais rydd. Ac rwyf am ddweud fy mod yn credu bod hwn wedi bod yn ymarfer defnyddiol o ran sut rydym yn treulio ein hamser yn y Senedd yn trafod mater a mwy o ymwybyddiaeth. Edrychaf ymlaen at ganlyniad y bleidlais, ond yn bwysicach, at ganlyniad ein cynnydd fel gwlad yn achub mwy o fywydau.

I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate. Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon a gyflwynwyd gan Alun heddiw? Roeddwn yn falch iawn o gyd-gyflwyno'r cynnig. Byddaf yn dod ag ychydig o ysgafnder, os gallaf, i fy sylwadau agoriadol. Pan ffoniodd Alun fi ynglŷn â'r ddadl hon yr oedd yn bwriadu ei chyflwyno a gofyn am fy nghefnogaeth fel un o'r Aelodau Ceidwadol, roeddwn yn sefyll ynghanol sied fuches eidion yn hel llwyth o wartheg o amgylch y sied, yn ceisio rhoi trefn arnynt. Os bydd unrhyw beth yn codi eich pwysedd gwaed, fel unrhyw un sy'n deall amaethyddiaeth, hel gwartheg sydd tua 600 neu 650kg o bwysau, a naw gwaith allan o 10, maent yn dod amdanoch—. Ac yna cewch alwad ffôn yn sydyn gydag Alun Davies yn ymddangos ar y sgrin, ac rydych chi'n dechrau meddwl nad yw hynny'n mynd i wneud unrhyw les o gwbl i'ch pwysedd gwaed, a dweud y gwir wrthych. Felly, rwy'n ddiolchgar, ond ni wnaeth ffonio ar yr amser gorau, ac efallai mai dyna pam roedd y sgwrs mor fyr, 'Iawn, Alun, fe'i gwnaf. Diolch yn fawr iawn.'

Ond yn y cyfamser, rwyf wedi dysgu llawer iawn am yr hyn y gallwn ei wneud fel deddfwrfa i geisio gwella canlyniadau i gleifion ac yn wir, i bobl sy'n mynd drwy'r union brofiad y tynnodd Alun Davies a Mick Antoniw sylw ato yn eu cyfraniadau heddiw. Yn anffodus, i Mick nid oedd y canlyniad cystal â chanlyniad Alun, a nododd y ddau a gymerodd ran yn y ddadl hon—Alun a Mick—mai dim ond 3 y cant o'r bobl sy'n cael profiad cardiaidd y tu allan i'r ysbyty sy'n goroesi hynny. Dyna 97 y cant o bobl nad ydynt yn goroesi'r profiad hwnnw. Dylai hynny, ynddo'i hun, ein hannog i gyd i ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud.

Er fy mod yn cytuno â'r Gweinidog fod llawer o waith da yn mynd rhagddo, yn enwedig rhai o'r rhaglenni sydd wedi'u cyflwyno—ac roedd y Gweinidog yn ddigon gonest i dynnu sylw at y ffordd nad oedd yn credu bod y cynllun  a gyflwynwyd ganddo yn gynharach yn ystod tymor y Cynulliad hwn wedi symud mor gyflym ag y byddai wedi hoffi—lle mae pethau'n methu, fel y nodwyd yn sylwadau agoriadol Alun, mae'n bwysig ein bod yn ceisio troi at ddeddfwriaeth i geisio rhoi hawliau pwysig i bobl a fydd yn gwella'r profiad yn y pen draw, gobeithio, lle bynnag rydych yn byw yng Nghymru.

Amlygodd Rhun ap Iorwerth a Dai Lloyd a Suzy Davies yn eu cyfraniadau y meincnodau eraill y gallwn fesur ein hunain yn eu herbyn. Ac yn wir, cyfeiriodd y Gweinidog atynt hefyd. Pan edrychwch ar Ddenmarc, er enghraifft, a'r safon aur sy'n bodoli yn Nenmarc—. Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Gweinidog; mwy na thebyg fod gwahaniaethau diwylliannol yn arbennig wedi sbarduno rhai o'r dangosyddion perfformiad sy'n dangos pa welliant y gallwch ei wneud pan fyddwch yn ei gael yn rhan annatod o gymdeithas, sgiliau achub bywyd. Ond i mi, sylw Dai Lloyd—ac mae'n debyg fod hyn wedi'i seilio ar ei brofiad meddygol—eu bod, wyddoch chi, yn Nenmarc, yn achub 200 o fywydau'r flwyddyn a mwy drwy gael y profiad hwnnw o achub bywydau yn eu cymdeithas fel norm, nid yw hynny'n rhywbeth y dylem edrych arno'n ysgafn, a dweud y gwir yn onest.

Y pwynt a wnaeth yr holl Aelodau a gyfrannodd yn y ddadl hon oedd yr ysbryd cymunedol gwych, yn arbennig, o ran gosod diffibrilwyr. Credaf i'r Gweinidog dynnu sylw at y ffaith bod bron i 6,000—credaf mai dyna'r ffigur y cyfeiriodd ato—wedi'u gosod bellach ledled Cymru. Rwyf fi, yn ardal fy nghartref yn y Rhws wedi cael y fraint a'r pleser o weithio gyda grwpiau cymunedol a chyfrannu at osod tri diffribiliwr yn ystod y 18 mis diwethaf yn yr ardal honno. Ond yn anffodus, byddai llawer o unigolion anwybodus heb wybod yn union ble mae'r diffibrilwyr hynny. Mae ymwybyddiaeth ac ymgyrchu o'r fath i sicrhau bod y diffibrilwyr, pan gânt eu gosod, yn cael eu gwasanaethu'n rheolaidd, yn elfen hanfodol o sicrhau bod pobl yn deall bod y diffibrilwyr hynny'n bodoli yn y gymuned y maent yn byw ynddi ac y gellir eu defnyddio.

Gwnaeth pob cyfrannwr unigol y pwynt am ddysgu'r sgiliau i ddefnyddio'r offer, oherwydd nid oes diben eu gosod os nad yw pobl yn teimlo'n ddigon hyderus i ddefnyddio'r diffibrilwyr. Rhaid imi fod yn onest fy hun: mae'n debyg, hyd yn oed ar ôl—fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth—cynnal sesiynau yma yn y Cynulliad neu'n wir, yn ein swyddfeydd etholaethol neu ranbarthol, ni fyddwn o reidrwydd yn teimlo mor hyderus â hynny ynglŷn â defnyddio diffibriliwr. Ar ôl y ddadl hon heddiw, byddaf yn bendant yn gwneud yn siŵr fy mod yn gwella fy sgiliau yn hynny o beth, oherwydd pwy a ŵyr pryd y gallem fod yn cerdded yn y parc ac yn gweld yr hyn a ddigwyddodd i Alun Davies, er enghraifft, a gallu camu i mewn ac achub bywyd, gobeithio.

Rwy'n gobeithio y bydd aelodau meinciau cefn Llafur a holl aelodau'r pleidiau yma heddiw—boed yn Blaid Cymru, y Ceidwadwyr neu'r aelodau annibynnol—yn cytuno â'r cynnig sydd ar y papur trefn heddiw. Oherwydd mae'n sicr yn gynnig ar hyn o bryd. Deallaf bwynt y Gweinidog, pan ddywed y bydd y Llywodraeth yn ymatal. Ond rydym yn mynd i mewn i gyfnod etholiad, ac mae'n ddyletswydd ar Aelodau, os ydynt yn credu mewn gwella gwasanaethau cardiaidd ledled Cymru, eu bod yn rhoi pwysau ar eu pleidiau unigol i roi hyn yn eu maniffestos. Oherwydd cymryd y geiriau y mae pobl yn eu siarad yn y Siambr hon a'u gwireddu sy'n gwneud gwelliannau yn ein cymdeithas a'n cymunedau ledled Cymru.

Felly, rwy'n gobeithio y daw cefnogaeth o bob rhan o'r Siambr i gynnig Alun, a diolch iddo am y ffordd huawdl a gwybodus y cyflwynodd ei sylwadau agoriadol heddiw. Mae'n bleser ei weld ar y sgrin fel un o'r dim ond 3 y cant o unigolion—. Ac fe ailadroddaf fod—. Gallaf weld y Llywydd yn edrych arnaf gyda'r marciau coch—[Torri ar draws.] Ond gwnaf y pwynt hwn i'r holl Aelodau: dim ond 3 y cant o bobl sy'n goroesi profiad cardiaidd y tu allan i'r ysbyty. Mae hynny'n golygu nad yw 97 y cant yn goroesi. Dylai hynny, ynddo'i hun, wneud i bawb ohonom fod eisiau ymdrechu'n galetach i wneud y gwelliannau hynny, a thrwy bleidleisio dros y cynnig hwn y prynhawn yma, gallwn wneud y gwahaniaeth hwnnw. Diolch, Lywydd.

The proposal is to note the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see that there are objections and therefore I defer voting until voting time.

The next item is the debate on the the petition 'Demand an EIA now on the dumping of radioactively contaminated mud in Welsh waters'. I call on the Chair of the Petitions Committee to move the motion. Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd, ar ran y Pwyllgor Deisebau, am y cyfle i gyflwyno'r ddadl hon ar y ddeiseb yn galw am gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol i'r bwriad i waredu gwaddodion o'r tu allan i Hinkley Point i Fôr Hafren. Nawr, casglodd y ddeiseb hon dros 10,000 o lofnodion, ac nid oes angen imi wneud yr Aelodau'n ymwybodol o'r pryder a fynegwyd yn gyhoeddus am y mater hwn. Nid yw'r pryder hwnnw'n newydd, wrth gwrs. Mae'r ddeiseb hon yn dilyn un flaenoro, a gafodd ei hystyried yn fanwl gan ein pwyllgor a chafwyd dadl yn ei chylch yn 2018.

Bydd y gwaddod y bwriedir ei waredu yn cael ei garthu fel rhan o'r gwaith o adeiladu gorsaf bŵer niwclear newydd Hinkley Point C yng Ngwlad yr Haf. Gan fod y safle gwaredu enwebedig, a elwir yn Cardiff Grounds, yn nyfroedd Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n penderfynu ar y broses drwyddedu ar gyfer gwaredu. Mae hyn yn cynnwys penderfynu a oes angen asesiad o'r effaith amgylcheddol. Fodd bynnag, yn gynharach y mis hwn, cyhoeddodd EDF ei fod wedi gwneud penderfyniad ei hun i gynnal asesiad, gan achub y blaen ar y penderfyniad hwnnw. Nawr, rwyf am gydnabod y cam a gymerwyd gan EDF fel rhan o'r ddadl hon. Dywedant eu bod wedi gwneud hynny

er mwyn rhoi sicrwydd pellach i'r cyhoedd bod yr holl bryderon wedi cael sylw.

Ar 12 Hydref, cadarnhaodd CNC yn ffurfiol fod angen asesiad o'r effaith amgylcheddol. Mae CNC hefyd wedi ceisio sicrhau bod pob cais am drwydded forol yn cael ei asesu'n drylwyr ac yn gadarn i ddiogelu pobl, a'r amgylchedd yn wir. Mae'r ffaith y bydd asesiad o'r effaith amgylcheddol yn cael ei wneud yn ateb y prif alwadau a wneir yn y ddeiseb, ac rwyf am groesawu'r ffaith y bydd hyn yn digwydd. Mae'n amlwg fod pryder yn dal i fodoli ymhlith rhai aelodau o'r cyhoedd am effeithiau posibl y gwaith hwn ar yr amgylchedd ac ar iechyd. Mae'r pryderon hyn yn ymwneud yn bennaf â chynnwys y gwaddod, yn sgil cynhyrchu pŵer niwclear yn Hinkley Point o'r blaen. Mae'n hanfodol, felly, fod y broses drwyddedu'n cael ei chynnal mewn ffordd agored a thryloyw. Dyna'r unig ffordd y gallwch dawelu meddyliau pobl mai dim ond os yw'n ddiogel gwneud hynny y caiff y gwaddod ei waredu.

Rwyf hefyd am gydnabod bod CNC ac EDF yn darparu diweddariadau cyhoeddus rheolaidd ar y broses hon, ac yn wir maent wedi sefydlu tudalen we benodol. Mynegodd y Pwyllgor Deisebau bryder ynglŷn â chyfathrebu cyhoeddus yn ystod y camau cynnar y tro diwethaf, ac rwy'n falch iawn o gydnabod bod gwelliannau wedi'u gwneud a bod pobl wedi cael eu clywed. Mae CNC hefyd wedi addo ymgynghori'n gyhoeddus ar y cais llawn am drwydded y mae'n disgwyl ei dderbyn yn gynnar y flwyddyn nesaf. Mae hyn i gyd i'w groesawu.

Ar gyfer rhan olaf yr araith hon, hoffwn gyfeirio at bryderon y deisebwyr ychydig yn fanylach. Mae llawer o'r rhain yn ymwneud â diogelwch y diwydiant ynni niwclear ynddo'i hun. Mae'n amlwg fod p'un a yw'r DU yn defnyddio cynhyrchiant pŵer niwclear ai peidio yn fater y tu hwnt i gwmpas y broses trwyddedu morol, ac yn wir y tu hwnt i bwerau Llywodraeth Cymru neu CNC. Fodd bynnag, mae gan y deisebwyr bryderon hefyd y gellir mynd i'r afael â hwy yma yng Nghymru drwy'r prosesau hyn. Yn bwysicaf oll, mae'n hanfodol fod profion a dadansoddiadau manwl yn cael eu cynnal ar y gwaddod hwn. Dyna'r unig ffordd o fod yn siŵr ei fod yn ddiogel i'w ollwng yn ôl i Fôr Hafren. Digonolrwydd samplu a phrofi oedd y prif faes a oedd yn peri pryder i'r Pwyllgor Deisebau y tro diwethaf, fel yr amlinellwyd yn ein hadroddiad yn 2018. Mae CNC wedi cymeradwyo cynllun samplu EDF y tro hwn, a bydd canlyniadau'r profion hynny'n hollbwysig wrth gwrs. Felly, gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi cadarnhad inni heddiw y bydd profion ar gyfer yr ystod lawn o ymbelydredd yn cael eu cynnal y tro hwn. Mae hefyd yn hanfodol fod canlyniadau'r profion a phroses yr asesiad o'r effaith amgylcheddol yn cael eu cyfleu'n agored ac yn dryloyw. Unwaith eto, dyna'r unig ffordd o gael cefnogaeth y cyhoedd ac iddynt gael yr hyder sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu.

Y tu hwnt i'r brif alwad am asesiad o'r effaith amgylcheddol, mae'r ddeiseb hefyd yn rhoi gofynion manwl ynglŷn â'r hyn y dylai hynny ei olygu. Amlinellir proses yr asesiad o'r effaith amgylcheddol yn y gyfraith a rheoliadau, ond mae'n amlwg yn hanfodol y dylai gyflwyno asesiad llawn a chadarn o effeithiau a risgiau posibl gwaredu'r gwaddod yn y ffordd hon. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu ymateb i'r pwyntiau hyn heddiw a datgan hefyd ei hymrwymiad i geisio'r sicrwydd i'r cyhoedd y byddem i gyd yn hoffi ei weld ar y mater hwn rwy'n siŵr.

Edrychaf ymlaen yn awr at glywed cyfraniadau'r Aelodau eraill o'r Senedd hon yng ngweddill y ddadl. Diolch yn fawr.

I think the fact that we're discussing this in the Chamber today highlights that there are very real concerns among the people of Wales on the intention to dump mud from Hinkley off the south Wales coast.

I have been in touch with scientists, campaigners and the Geiger Bay campaign particularly, and all of them expressed real concerns about the impact of such dumping on the environment, marine life and also public health this side of the Bristol channel. I've also had discussions with the regulatory body, Natural Resources Wales, in order to discuss the process around these proposals. I made it clear in my meeting with them that we need a thorough EIA that is also transparent as part of this process. And if there are any significant questions that haven't been answered at the end of that process, then it's unlikely that either I or anyone else in their right mind could support the intention to dump hundreds of thousands of tonnes of mud, which could be contaminated, in Welsh waters.

Efallai ei bod yn arwyddocaol fod EDF, y cwmni y tu ôl i'r prosiect, bellach wedi teimlo bod angen cynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol cyn i Cyfoeth Naturiol Cymru fynnu eu bod yn gwneud hynny. Credaf fod hynny'n gydnabyddiaeth o'r angen am ddadansoddiad cynhwysfawr a thrylwyr o samplau gwaddodion. Ac mae hyn yn mynd y tu hwnt i'r cynllun samplu cychwynnol, a oedd yn destun ymgynghoriad cyhoeddus wrth gwrs. Hyderaf y bydd gwaith cwmpasu EDF yn gynhwysfawr, ac mae'n bwysig wrth gwrs fod y canfyddiadau'n cael eu cyhoeddi i bawb eu gweld.

Nawr, dywed EDF ei fod yn bwriadu mynd ymhellach na'r gofynion rheoliadol arferol er mwyn rhoi sicrwydd ychwanegol i'r cyhoedd. Wel, mae hynny ynddo'i hun, rwy'n meddwl, yn fesur o effeithiolrwydd yr ymgyrch hyd yma, ac fe arhoswn i weld manylion ynglŷn â pha mor drylwyr a pha mor ddwfn fydd y profion, gan gynnwys profion ar gyfer gronynnau allyrru alffa pur a thritiwm.

Felly, i ddyfynnu EDF ar eu rheswm dros y penderfyniad unochrog i gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol, maent yn dweud hyn: 

Credwn ei bod yn iawn inni fynd y tu hwnt i ddadleuon technegol i roi'r hyder angenrheidiol i'r cyhoedd fod yr holl bryderon wedi cael sylw.

'Yr holl bryderon wedi cael sylw'—wel, byddwn yn gobeithio hynny hefyd, oherwydd ceir y fath lefel o ddiddordeb cyhoeddus yn hyn fel bod yn rhaid inni gadw hyder y cyhoedd hefyd. Ac mae hynny'n newyddion i'w groesawu gan na chynhaliwyd asesiad effaith o'r fath cyn y gwaredu cychwynnol yn 2018. Ac mae'n rhaid i mi ddweud nad oes gan y diwydiant niwclear hanes da iawn yn gyffredinol o fod yn agored ac yn dryloyw, ffaith a allai esbonio rhywfaint ar y gwrthwynebiad rydym yn edrych arno yma yng Nghymru i'r cynigion hyn.

Felly, mae Plaid Cymru yn cefnogi asesiad llawn a thryloyw o'r effaith amgylcheddol, sef prif fyrdwn y ddeiseb sydd ger ein bron heddiw, yn syml iawn oherwydd hanes y safle; mae wedi bod yn orsaf ynni niwclear ers dros hanner canrif. Mae gronynnau ymbelydrol o bibellau all-lif Hinkley Point A, a oedd yn weithredol rhwng 1965 a 2000, a Hinkley Point B, sydd wedi bod ar agor ers 1976, wedi'u fflysio i fae Bridgewater dros y 55 mlynedd diwethaf. Ac wrth gwrs, gwyddom fod plwtoniwm wedi gollwng o Hinkley Point A yn y 1970au, a allai hefyd fod wedi halogi'r mwd y maent am ei waredu nawr yn nyfroedd Cymru wrth gwrs. A'r cynnig newydd hwn, cofiwch, yw gwaredu wyth gwaith cymaint o fwd o'i gymharu â'r gwaredu olaf yn 2018. Mae'n 600,000 tunnell ciwbig, o'i gymharu ag 82,000 tunnell y tro diwethaf.

Mae digon o amser wedi mynd heibio i alluogi'r asesiad o'r effaith amgylcheddol y tro hwn i archwilio ac asesu'r hyn a ddigwyddodd i'r gwaddod a adawyd ar safle gwasgaru Cardiff Grounds yn 2018. A dylai'r asesiad o'r effaith amgylcheddol hefyd sicrhau bod lefelau ymbelydredd ar hyd arfordir deheuol Cymru yn cael eu mesur cyn unrhyw waredu pellach, a byddai hynny'n rhoi data llinell sylfaen i ni ar gyfer pennu unrhyw gynnydd mewn ymbelydredd o ganlyniad i unrhyw waredu pellach. Gyda'r amrediad llanw yn afon Hafren wrth gwrs, mae'n debygol iawn y bydd y mwd hwn yn gwasgaru'n bell ac yn eang a gellid golchi gronynnau ar y lan, a dylid mesur ac asesu effeithiau hyn hefyd ar bobl sy'n byw ar hyd yr arfordir ac yn defnyddio'r traethau, hyd yn oed y rhai sy'n bwyta bwyd môr.

Sefydlodd profion yn Cumbria yn y 1980au gan ymchwilwyr o'r Sefydliad Ymchwil Ynni Atomig yn Harwell fod gwaddodion a waredwyd o waith gorsaf niwclear Sellafield wedi'u golchi ar y lan ac wedyn wedi'u chwythu sawl milltir i mewn i'r tir. Felly, dylai unrhyw asesiad effaith ar y cynnig hwn ganolbwyntio hefyd ar y posibilrwydd y caiff y mwd hwn ei olchi ar y lan a'i chwythu i mewn i'r tir o arfordir de Cymru. Mae deall i ba raddau y gwasgarir y mwd hwn, yn enwedig ar ein glannau, ac effaith yr union ronynnau a gynhwysir ynddo a all fod yn niweidiol i fywyd gwyllt ac i bobl yn hollbwysig. Dylai mesur cynhwysfawr hefyd olygu profion i ganfod allyrwyr alffa, nid dim ond allyrwyr gama, oherwydd mae allyrwyr alffa yn fwy peryglus pan gânt eu hanadlu.

Yn ystod fy nghyfarfod fis diwethaf gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, fe'i gwneuthum yn glir beth roeddwn yn ei ddisgwyl o'r broses hon cyn bod unrhyw bosibilrwydd o roi trwydded ar gyfer gwaredu pellach. Ac mae EDF yn cyflawni'r asesiad hwn o'r effaith amgylcheddol, ond wrth gwrs, ni ddylid caniatáu iddo farcio'i waith cartref ei hun. Mae angen iddo ddangos ei holl waith yn gyhoeddus fel y gallwn i gyd ymddiried yng nghadernid a dilysrwydd y broses. Os yw Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn mynd i olygu unrhyw beth, rhaid i'r egwyddor ragofalus fod yn berthnasol yma. Rhaid i'r baich cyfrifoldeb fod ar EDF a Cyfoeth Naturiol Cymru i brofi bod gwaredu mwd yn ddiogel y tu hwnt i amheuaeth ac nid dim ond gadael i ymgyrchwyr geisio profi nad ydyw, a dylai unrhyw fethiant yn hynny o beth olygu na waredir y mwd. Byddaf yn gwylio'r broses gyda llygad barcud, fel y gwn y bydd eraill rwy'n siŵr dros y misoedd nesaf i sicrhau ein bod yn cael y canlyniad cywir i'n hamgylchedd ac i iechyd a lles pobl Cymru wrth gwrs.

Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu yn y ddadl y prynhawn yma, fel rhywun a oedd ar y Pwyllgor Deisebau cyntaf yn ôl yng Nghynulliad 2007 i 2011, pan fabwysiadwyd yr egwyddor hon gennym i bobl allu dod â deisebau i'r Cynulliad, nid i'w gosod mewn sach y tu ôl i gadair y Llefarydd neu'r Llywydd fel sy'n digwydd yn San Steffan, ond i bwyllgor y Cynulliad eu craffu a dwyn Gweinidogion i gyfrif ac yn amlwg, sicrhau bod deisebwyr yn teimlo bod eu pryderon yn cael eu hateb. Felly, rwy'n croesawu sylwadau agoriadol y Cadeirydd a'r ffordd gadarnhaol y mae'r pwyllgor wedi ymwneud â'r broses hon, gan nodi mai hon yw'r ail ddeiseb i ddod, oherwydd, fel y dywedwyd yn gynharach, dyma'r ail gynllun i waredu mwd, os yw'n digwydd. Ac fel rhywun sy'n cynrychioli rhanbarth Canol De Cymru, sydd ag arfordir mawr y gallai gwaredu'r mwd hwn effeithio arno, rwy'n amlwg wedi cael nifer o etholwyr yn lleisio eu pryderon.

Rwy'n dod ato o safbwynt ychydig yn wahanol gan fy mod yn cefnogi pŵer niwclear. Credaf ei fod yn rhan o'r cymysgedd ynni y mae angen inni ei weld, ac mewn gwirionedd rwyf wedi ymweld â safle adeiladu gorsaf bŵer Hinkley ac wedi nodi nifer y gweithwyr o Gymru sydd ar y safle hwnnw a'r bunt Gymreig a gafodd ei gwobrwyo gan fuddsoddiad o'r prosiect yn ei gyfanrwydd. Ond wedi dweud hynny, credaf ei bod yn hollbwysig i'r datblygwr gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol ac mae'n mynd i'r afael â'r pryderon—y pryderon gwirioneddol—y mae pobl wedi'u dwyn i fy sylw i a llawer o'r Aelodau Cynulliad eraill a'r Pwyllgor Deisebau yn wir. Rwy'n croesawu parodrwydd y cwmni i gomisiynu asesiad o'r fath nawr cyn iddo gyflwyno ei dystiolaeth i Cyfoeth Naturiol Cymru, a fydd, yn y pen draw, yn penderfynu ar y drwydded yn yr achos penodol hwn.

Ond yr hyn sydd yr un mor bwysig yw nad ydynt yn marcio eu gwaith cartref eu hunain, fod y dystiolaeth a'r fethodoleg a'r holl waith yn cael ei ddangos yn berffaith glir fel y gellir ei brofi, oherwydd, yn amlwg, gallai hyn effeithio ar ran fawr o boblogaeth de Cymru, ac arfordir y gorllewin hefyd, drwy symud o fewn yr aber. Fy nealltwriaeth i yw bod yn rhaid i'r mwd aros o fewn yr aber oherwydd sensitifrwydd a natur y cyfyngiadau sydd ar y rhan benodol honno o Fôr Hafren, ac mae hwn yn un o ddau safle y gallant nodi ei fod yn addas i dderbyn mwd o'r safle rhyddhau.

Ond rwy'n derbyn bod sbectrwm eang o farn ar hyn. Yn wir, tynnodd Cadeirydd y pwyllgor sylw at hynny yn ei sylwadau agoriadol, pan ddywedodd fod yna gorff eang o farn sy'n pryderu am y mwd a allai gael ei waredu oherwydd gallai fod deunydd halogedig ynddo, a gobeithio y bydd yr asesiad o'r effaith amgylcheddol naill ai'n profi neu'n gwrthbrofi'r ddadl honno, ond yn yr un modd, ceir corff o farn sy'n gwrthwynebu ynni niwclear ac nad yw'n credu y dylem fod yn datblygu safleoedd niwclear. Nid wyf yn perthyn i'r categori o bobl sydd am atal pŵer niwclear, ac rwyf am fod yn onest ac yn dryloyw ynglŷn â hynny, ond rwy'n perthyn i'r categori sydd am sicrhau bod y datblygwyr yn cael eu dwyn i gyfrif, eu bod yn cael eu dal yn atebol a bod yr holl dystiolaeth a roddir gerbron Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn benodol, yr ysgogiadau sydd gan Lywodraeth Cymru at eu defnydd yn cael eu disbyddu i sicrhau bod yr holl ymholiadau hyn, y pryderon hyn yn cael sylw, fel y gallwn fod yn hyderus fod yr ail gynllun i waredu mwd yn cael ei wneud yn ddiogel, yn cydymffurfio â'r rheolau a osodir ac yn y pen draw, yn diogelu'r aber rhag unrhyw lygryddion a allai gael eu symud, pe bai unrhyw beth yn cael ei brofi pan fyddant yn dechrau cloddio'r mwd hwnnw.

Felly, rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y pwnc y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r gwaith y mae'r Pwyllgor Deisebau wedi'i wneud ond yn anad dim, rwy'n croesawu'r 10,000 a mwy o lofnodion sydd wedi'u cynnwys ar y ddeiseb hon a gyflwynwyd i'r Cynulliad, fel y gallwn chwarae ein rhan, gobeithio, yn sicrhau ein bod yn cael canlyniad teg, a chanlyniad sy'n cael gwared ar bryderon pobl.

Mae diogelwch y diwydiant ynni niwclear yn rhywbeth rwy'n pryderu amdano hefyd, ond nid wyf yn credu mai dyna rydym yn ei drafod yma. Rwy'n gwrthwynebu'r diwydiant ynni niwclear am nad oes dull diogel o waredu gwastraff niwclear, ond rwyf am bwysleisio nad ydym yn sôn am waredu gwastraff a allai fod yn wastraff niwclear oddi ar lannau Caerdydd. Felly, mae gwir angen inni fod yn glir ynglŷn â hynny, oherwydd mae set hollol wahanol o reoliadau ar gyfer gwaredu gwastraff niwclear, ac mae hynny'n gwbl ar wahân i'r broses sy'n cael ei disgrifio gan Janet Finch-Saunders.

Ceir pryderon yn wir, oherwydd mae rhai pobl dan yr argraff mai gwastraff niwclear yw hwn, ac nid wyf yn glir ar hyn o bryd a oes cyfiawnhad dros hynny, fel yr awgrymwyd gan Llyr Huws Gruffydd. Fodd bynnag, credaf y dylid bod wedi cynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol cyn i'r mwd gael ei waredu yn 2018, yn syml am fod y diwydiant niwclear yn gyfrinachol iawn yn y ffordd y mae'n mynd ati i gyflawni ei waith. Yn sicr, i fyny yn Sellafield a Windscale, mae hanes hir iawn o guddio'r hyn sydd wedi bod yn digwydd rhag y boblogaeth leol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn gwybod nad yw'r hyn y bwriedir ei waredu oddi ar lannau Caerdydd yn mynd i effeithio mewn unrhyw ffordd ar iechyd ein dinasyddion.

Nid oes unrhyw ffordd y caniateir i EDF farcio ei waith cartref ei hun, oherwydd bydd yn rhaid i CNC benderfynu ar sail yr asesiad o'r effaith amgylcheddol a yw hyn yn bodloni'r meini prawf ar gyfer gwaredu gwastraff oddi ar lannau Caerdydd ai peidio. Felly, CNC fydd yn gwneud y penderfyniad hwnnw, a hefyd cânt eu llywio gan y grŵp arbenigol a sefydlwyd o dan gadeiryddiaeth Jane Davidson, y deallaf ei fod wedi cyfarfod bedair gwaith i drafod y mater, ac mae'n drueni mewn ffordd ein bod yn trafod hyn heddiw heb gael adroddiad gan y grŵp arbenigol hwnnw i ddweud wrthym a oes unrhyw arwydd o gwbl nad yw gwaredu'r gwastraff hwn yn briodol yn y ffordd y gwnaed cais am y drwydded. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn codi sgwarnog heb fod un yn bodoli. Mae angen inni edrych ar y dystiolaeth, mae angen inni ddibynnu ar y gwyddonwyr sy'n deall beth sy'n niweidiol a beth nad yw'n niweidiol, a sicrhau mai gwaredu deunydd nad yw'n achosi unrhyw berygl i iechyd ein dinasyddion a wnawn.

Hoffwn ddiolch i'r deisebwyr am gyflwyno'r ddeiseb hon. Rwyf wedi gwrthwynebu gwaredu gwaddodion a garthwyd o safle gorsaf bŵer niwclear Hinkley C yn y gorffennol oherwydd yr ansicrwydd ynghylch diogelwch gwaddodion. Efallai fod y gwaddod a garthir yn cael ei waredu yn rhanbarth Canol De Cymru, ond mae hefyd yn effeithio ar fy rhanbarth i, sy'n gartref i rai o draethau gorau'r byd ac yn hafan i fflora a ffawna morol. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae llawer ohonom yn y Siambr hon wedi lleisio pryderon am ddiogelwch y gwaddod, a diolch i'r ffaith ein bod wedi mynegi'r pryderon hynny, a diolch i ymdrechion y ddeiseb hon, mae EDF bellach wedi cydsynio i asesiad llawn o'r effaith amgylcheddol ac wedi penodi CEFAS i gynnal profion radiolegol dwfn.

Rwy'n gobeithio y bydd CEFAS hefyd yn gwneud profion am ystod ehangach o radioniwclidau. Dengys ymchwil a gynhaliwyd mewn mannau eraill fod crynodiadau uwch o radioniwclidau i'w canfod ar ddyfnderoedd mwy nag 1m. Gwyddom hefyd fod 16 gwaith yn fwy o radioniwclidau wedi'u cynhyrchu gan adweithyddion niwclear nag y cynhaliwyd profion amdanynt. Cynhaliodd yr arolygon gwaddodion brofion ar gyfer caesiwm-137, cobalt-60 ac americiwm-241, ond beth am blwtoniwm neu gwriwm? Pam na chafwyd profion ar gyfer y rhain? Beth am strontiwm neu dritiwm? Onid yw'r radioniwclidau hyn yn creu risg i iechyd pobl? Wrth gwrs eu bod, ond ni chafwyd profion ar eu cyfer, nac ar gyfer y 50 o radioniwclidau eraill y gwyddys eu bod yn bresennol yn yr hyn a ollyngir o'r hen orsafoedd niwclear hyn. Mae angen i CEFAS gynnal profion ar gyfer y rhain.

A fydd yr adroddiad a'r asesiad o'r effaith amgylcheddol yn barnu bod y gwaddod yn ddiogel i bobl, bywyd gwyllt a'r amgylchedd? Oherwydd ni allwn fentro gwneud niwed di-ben-draw i'n hecosystem a bygwth hyfywedd rhai o draethau gorau'r byd, fel Rhosili, bae'r Tri Chlogwyn a bae Rest. Rhaid inni fod yn agored ac yn dryloyw. Pan fydd y gwaredu'n dechrau, pwy all ddweud a fydd hynny'n agor y drysau i waredu gormodol o fwy a mwy o fwd, mwy nag a awgrymwyd? Rwy'n llwyr gefnogi'r deisebwyr ac yn diolch iddynt unwaith eto am yr hyn y maent yn ei wneud i ddiogelu amgylchedd morol Cymru. Diolch yn fawr.

I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr am y cyfle i ymateb i'r ddadl heddiw, sy'n dilyn deiseb yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynnu asesiad o'r effaith amgylcheddol mewn perthynas â Hinkley. Yn gyntaf, fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, hoffwn innau hefyd gydnabod y cyhoeddiad diweddar a wnaed gan EDF Energy a'i fwriad i gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol llawn i roi sicrwydd i aelodau'r cyhoedd ynglŷn â'i weithgarwch arfaethedig. Mae dyfroedd Cymru yn adnodd a rennir ac yn ased pwysig i bob un ohonom. Maent yn gartref i amrywiaeth eang o gynefinoedd a rhywogaethau ac yn cael eu defnyddio gan lawer i gefnogi eu bywoliaeth. Rwy'n deall y pryderon ynghylch y bwriad i waredu gwaddodion morol sy'n gysylltiedig â datblygiad Hinkley yn nyfroedd Cymru, ac rwyf wedi gwrando'n astud iawn ar y pwyntiau a godwyd heddiw. Gallaf sicrhau'r Aelodau fod gennym ddeddfwriaeth trwyddedu morol gadarn ar waith i sicrhau bod yr amgylchedd ac iechyd pobl yn cael eu diogelu rhag effeithiau posibl gweithgareddau a reoleiddir ar y môr. Mae trwyddedu morol yn seiliedig ar dystiolaeth, ac mae'n un o'r arfau allweddol a ddefnyddir i reoli dyfroedd Cymru'n gynaliadwy. Mae'r broses wedi'i hen sefydlu, yn llwyr gefnogi gofynion deddfwriaeth Cymru a'r DU, ac yn sicrhau na wneir penderfyniadau yn groes i gyfraith ryngwladol.

Fel y gŵyr yr Aelodau, mae CNC yn gweinyddu ac yn penderfynu ar geisiadau trwyddedau morol ar ran Gweinidogion Cymru. Rwy'n hyderus ei fod yn cydymffurfio'n llawn â'i rwymedigaethau cyfreithiol, ac mae'n parhau i weithredu o fewn ysbryd y cyfarwyddyd blaenorol, a gyhoeddais yn 2018, mewn perthynas â'r drwydded forol sydd bellach wedi dod i ben. Mae CNC yn darparu gwell tryloywder o ran y broses trwyddedu morol, ac yn rhoi mwy o gyfle i'r Aelodau o'r Senedd a'r cyhoedd gymryd rhan yn y broses, lle mae'n briodol gwneud hynny, mewn perthynas â'r prosiect hwn.

Gweinidogion Cymru yw'r corff apêl ar gyfer trwyddedu morol, felly rhaid i mi gofio'r ddyletswydd gyfreithiol hon a pheidio â gwneud sylwadau manwl heddiw ar fanylion asesiad o'r effaith amgylcheddol mewn perthynas â Hinkley. Fodd bynnag, gallaf siarad yn fwy eang am asesiadau o'r effaith amgylcheddol. Yn ôl y gyfraith, rhaid i asesiadau o'r fath  gael eu cynnal gan berson cymwys, ac felly fe'u cyflawnir fel arfer gan ymarferwyr asesu amgylcheddol achrededig. Mae asesiadau o'r effaith amgylcheddol yn asesu effaith amgylcheddol debygol gweithgaredd, yn gadarnhaol ac yn negyddol, gan ystyried materion fel bioamrywiaeth ac iechyd pobl. Mae Rheoliadau Gwaith Morol (Asesu Effeithiau Amgylcheddol) 2007 yn sefydlu'r broses asesu effaith amgylcheddol ac yn nodi'r seiliau cyfreithiol dros ddod i benderfyniad ynglŷn ag a oes angen asesiad o'r effaith amgylcheddol a'r wybodaeth sy'n rhaid ei chynnwys yn y datganiad amgylcheddol, dogfen a gynhyrchir fel rhan o'r asesiad o'r effaith amgylcheddol i gyflwyno ei ganfyddiadau.

O dan y rheoliadau hyn, CNC yw'r awdurdod priodol a'r rheoleiddiwr. Felly, mae asesiad o'r effaith amgylcheddol yn fater technegol a rheoliadol i CNC. Nid mater i Weinidogion Cymru yw mynnu asesiad o'r effaith amgylcheddol. Rhaid dilyn y prosesau cyfreithiol. Gallaf sicrhau'r Aelodau y bydd CNC yn mynnu proses gadarn a thrylwyr ar gyfer asesu'r effaith amgylcheddol i gefnogi cais am drwydded forol, a fydd yn amodol ar ymgynghoriad ag arbenigwyr technegol CNC ac aelodau o'r cyhoedd. Ni fydd CNC yn rhoi trwydded forol i waredu gwaddodion morol oni cheir penderfyniad ffafriol mewn perthynas â'r asesiad o'r effaith amgylcheddol, a dim ond os yw'r profion gwaddodion angenrheidiol, a gynhelir yn unol â safonau rhyngwladol, yn pennu'n glir fod y deunydd yn ddiogel ac yn addas i'w waredu yn y môr, ac nad yw'n peri unrhyw risg sylweddol i iechyd yr amgylchedd na phobl.

Y llynedd, cyhoeddais gynllun morol cenedlaethol Cymru, yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer moroedd glân, iach, diogel, cynhyrchiol a biolegol amrywiol. Mae hwn yn gynllun uchelgeisiol sy'n gam mawr ymlaen yn y ffordd rydym yn rheoli ein dyfroedd ac yn sicrhau dyfodol cynaliadwy. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod cynaliadwyedd wrth wraidd y broses o wneud penderfyniadau a bod gennym broses trwyddedu morol yng Nghymru sy'n deg i bawb, yn addas i'r diben, yn gadarn ac yn dryloyw, gyda phenderfyniadau'n seiliedig ar wyddoniaeth gadarn. Mae hyn yn sicrhau bod ein dyfroedd gwerthfawr yn lân, yn iach, yn ddiogel, yn gynhyrchiol ac yn fiolegol amrywiol, nawr ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Yn olaf, fel y gŵyr yr Aelodau ac fel y nododd Jenny Rathbone, sefydlwyd grŵp cyfeirio rhanddeiliaid arbenigol allanol yn gynharach eleni, ar gais y Prif Weinidog. Bydd y grŵp, dan gadeiryddiaeth Jane Davidson, yn rhoi cyngor i Weinidogion ar oblygiadau datblygiad Hinkley i lesiant Cymru. Mae'r grŵp wedi cyfarfod sawl gwaith ac er mwyn sicrhau tryloywder ar y materion a ystyrir gan y grŵp, cyhoeddir crynodebau o'i drafodaethau ar wefan Llywodraeth Cymru, lle mae cylch gorchwyl y grŵp a dulliau gweithio hefyd ar gael i unrhyw un eu gweld. Diolch.

I now call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate. 

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ymateb i'r ddadl hon mewn modd cynhwysfawr iawn. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau. Wrth gloi'r ddadl heddiw, hoffwn ddiolch yn arbennig i'r deisebwyr, sydd, unwaith eto, wedi lleisio'u pryderon, wedi dod â hwy gerbron y Senedd hon gan arwain at ddadl, lle cafwyd ymyrraeth weinidogol, cafwyd ymyrraeth gan Aelodau, a chafwyd yr hyn y byddwn yn ei alw'n waith craffu a herio da iawn. Ond nid dyna ddiwedd y mater eto.

Mae'r ddadl hon wedi ein galluogi i drafod materion pwysig iawn, a bydd y Pwyllgor Deisebau yn ystyried y rhain ymhellach. Ond cyn i mi gloi, rwyf am nodi elfen bwysig arall o'r ymagwedd agored y siaradais amdani'n gynharach. Credaf y dylai unrhyw un sy'n teimlo'n bryderus iawn am y gwaith sydd i'w wneud ddefnyddio'r cyfle a ddaw o'r hyn y soniodd y Gweinidog amdano—y grwpiau rhanddeiliaid, yr ymgynghoriadau. Credaf fod gwir angen iddynt hwythau hefyd fod yn rhan o'r broses barhaus fel eu bod yn teimlo'n fwy sicr ynglŷn â diogelwch—diogelwch y cyhoedd a hefyd unrhyw effaith ar ein hamgylchedd morol.

Rydym wedi pwysleisio pa mor bwysig yw gallu disgwyl i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau fod yn agored ac yn dryloyw, ac rwy'n obeithiol iawn a byddwn yn pwysleisio bod yn rhaid dilyn pob proses, fod asesiad llawn o'r dystiolaeth yn cael ei wneud cyn dod i unrhyw benderfyniad, a phan wneir yr asesiadau a'r penderfyniadau, gobeithio y bydd gan bobl hyder yn y penderfyniadau hynny. Diolch.

The proposal is to note the petition. Does any Member object? Are there any objections?

Na, ni welaf unrhyw wrthwynebiad.

Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

We will now take a short break before we move to item 8. A short break. 

Trefn. Trefn. Mae'r Senedd yn ôl yn eistedd.

Symudwn at eitem 8: dadl Plaid Cymru ar ddyfodol addysg. Galwaf ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.

Thank you very much. Our motion this afternoon focuses on important and timely aspects of the world of education in Wales. First of all, exams and assessments and the need for change that has been underlined by COVID and the requirements of the new curriculum, and I will expand on that in my contribution. Another important aspect is the identity and diversity of Wales. Including the history of Wales, including the history of the Welsh language, is vital for pupils the length and breadth of Wales so that they have an awareness of the national identity of Wales and the historic basis of our modern society. Even though some important aspects are mandatory elements of the new curriculum, for example relationships and sexuality education, there are some parts and groups in our society that have been forgotten. Black communities and communities of people of colour deserve status and respect in the new curriculum, and also the role of those communities in the history of modern Wales. So, we support the inclusion of people of colour and black history being part of the statutory part of the curriculum to strengthen the teaching of the identity of Wales and all of its diversity and to eradicate racism.

We will talk about apprenticeships and further education this afternoon—the need to support apprentices who are impacted in terms of employment and in terms of finance as a result of COVID-19. We will discuss the emotional and mental well-being of our young people and we will discuss the Welsh language, and the need to take further steps to ensure that the new curriculum facilitates fluency in the Welsh language as a norm by increasing Welsh-medium education in every sector and period of learning. Swansea and Rhondda Cynon Taf have the same contribution and responsibility in the national effort as does Gwynedd and Ceredigion.

I want to turn to examinations. The examinations fiasco this summer is still very much alive in the minds of our young people. They remember that it had taken a major effort—and we in Plaid Cymru were at the heart of that effort—to get rid of the algorithm system that was going to be hugely unfair to very many young people. After deciding, entirely rightly, to cancel the examinations, there was an unnecessary step taken to use a failing mathematical formula. In the end, the Minister for Education in Wales changed her mind after a period of campaigning and the teacher assessments were used. Faith was placed in the teachers, the professionals who know our young people best, but that could have been done from the very beginning, avoiding the entire fiasco and all of the concern and anxiety caused to our young people.

Plaid Cymru has been saying since the summer that A-level examinations and GCSE examinations shouldn't be held next year either. We said that because the experts told us that there would be a second wave of the coronavirus in the autumn. We were of the opinion that making a swift decision, before the schools reopened, even, in September, would be a fair way of moving forward, and that our young people and their teachers and parents would know what to expect and what would happen, with plenty of time to change direction and to change arrangements. Teacher assessments could be used, and there would be plenty of time for a sensible approach in terms of standardisation. It's not too late to do that, and we are continuing to press for the cancellation of the examinations next year, and there is increasing pressure coming from all corners for that by now. We hope that there will be a decision made on 9 November, which is the date mentioned or mooted for the decision to be announced. I very much hope that the Minister for Education won't follow England slavishly again, and that we will have the right decision for the people of Wales.

As the virus spreads and as the situation intensifies, pupils are missing school because they're self-isolating, and it impacts on their education and the continuity. Exam-age pupils are going to lose more of their education during the firebreak, on top of the education lost during the full lockdown. Some young people are going to lose more than one period of education, with these periods taking place at different times in different schools and different colleges, with different young people losing out on different pieces of work. And yet, everyone sitting the same exam.

Doing the work remotely isn't possible for many. There are many who still don't have an electronic device, who don't have broadband connectivity and they don't have the space and the quiet in their homes to do the work, which often means that it's those children from the poorer backgrounds who lose out and who are left behind, and that isn't fair.

There is an alternative method of assessing progression, which would include continuous assessment and teacher assessments. It's not as if there is no alternative but exams; there is an alternative and the sooner the better to decide on that alternative. We need to get rid of the uncertainty and give fair play to everyone.

And in the longer term, we need to get rid of the Government obsession with examinations. We need to create a system that identifies the individual's progression. The entire education system needs to shift from the emphasis on examinations and certificates, and ensure that our young people have the right skills for the world of work and for life in future.

The Curriculum for Wales does provide some of the answer, but the whole system needs to be changed. This includes rethinking qualifications and assessments, starting with a meaningful discussion about GCSEs. Do we need a qualification at all for young people of the age of 16, when the vast majority of them remain in education? We need to move from one exam, which is the same for everyone and gives a grade on a basis that doesn't measure the right skills. The Curriculum for Wales has the ability, if rooted correctly, to move the emphasis on to skills. The way that we assess has to be aligned to the new curriculum or it won't work, and schools will continue to focus on the grades, rather than the progress made by the individual.

We have a genuine opportunity to create an excellent educational system in Wales, one that doesn't leave any child or young person behind. The curriculum does provide an opportunity for us to start on that journey. We need to scrutinise the Bill in detail over the next few months, ensuring that the curriculum will genuinely be fit for purpose in the modern Wales. And it needs to be supported with resources and meaningful training, and assessment methods need to change too.

Our children and young people are our future; they are the future of our nation. They're not having an easy time of it at the moment, but there will be better times ahead. We, in the Senedd, need to give all support to them in this COVID period, but also by ensuring that the seeds that we are sowing now to revolutionise our education system—that those seeds grow into robust plants and grow in the right direction. I look forward to hearing everybody's contributions in this important debate.

Detholwyd naw gwelliant i'r cynnig. A galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 1 i 9, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ymddiheuro am gynifer o welliannau? Ond diolch am eu dewis. Ond wrth gwrs, roeddem am ddangos parch at y cynnig gwreiddiol, a oedd â llawer o wybodaeth ynddo. Efallai'n llai o gynnig portmanto a mwy o gist ddillad, sy'n mynd i alw am nifer o lwythwyr cyhyrog i'w chodi oddi ar y ddaear, felly rwy'n gobeithio ein bod i gyd wedi bod yn bwyta ein sbigoglys i ddod drwy hon.

Siân, rydym yn sicr yn rhannu rhai o'ch pryderon am ddyfodol addysg, a dyna pam ein bod yn edrych ymlaen at y cwricwlwm newydd a rhai o ddiwygiadau eraill y Llywodraeth, gyda gobaith, ond gyda chryn dipyn o anesmwythyd hefyd. Ond mae gwahaniaeth, rwy'n meddwl, rhwng arloesi mawr ei angen, a bod yn ddiofal. Ni ddylai'r camau brys a gymerwyd o ganlyniad i'r haf cythryblus a gawsom gael unrhyw statws fel prawf o werth ffordd ymlaen heb arholiadau. Rydym wedi ymwroli a derbyn y gallai'r tarfu parhaus ar addysg disgyblion gyfiawnhau culhau'r maes llafur, ond holl bwynt gadael i hynny ddigwydd fyddai er mwyn caniatáu i arholiadau fynd rhagddynt heb leihau eu trylwyredd. Fodd bynnag, rydym hefyd yn cydnabod y gallai ymateb Llywodraeth Cymru i COVID gyflwyno sefyllfa ddi-droi'n-ôl, a allai olygu bod paratoi ar gyfer arholiadau mewn ffordd sy'n deg i bawb yn amhosibl.

Ac felly mae'n ofid i mi nad yw ysgolion uwchradd ar agor yn llawn yn ystod y cyfyngiadau cenedlaethol hyn. Roedd pob arweinydd cyngor am iddynt agor, fel y clywsom yn gynharach, ac mae'n bosibl y bydd y penderfyniad yn dod â'r sefyllfa ddi-droi'n-ôl honno ychydig yn nes, ar yr un pryd â methiant i ystyried effeithiau cronnol eraill absenoldeb estynedig o'r ysgol. Ar 15 Hydref, dim ond 83.7 y cant o ddisgyblion oedd yn mynychu ysgol; dyma ganlyniad, yn rhannol, grwpiau ysgol enfawr yn cael eu hanfon adref—rhaid i hynny ddod i ben. Rydym eisoes yn gwybod bod plant Cymru wedi cael llai o hyfforddiant yn ystod y cyfyngiadau na phlant mewn rhannau eraill o'r DU, ac rydym i gyd wedi clywed lleisiau teuluoedd, ac fe fyddwch chi wedi clywed llais Comisiynydd Plant Cymru. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr nad yw'r sefyllfa ddi-droi'n-ôl hon yn dod mewn gwirionedd, ond os bydd angen i ysgolion Cymru newid i gynllun B, dylai gwneud penderfyniad ynglŷn â pha bryd i wneud hynny fod yn seiliedig ar dystiolaeth gan athrawon a phobl ifanc, nid Cymwysterau Cymru yn unig, ond wedi'i wneud o fewn y ffrâm amser y cyfeirir ati yn y gwelliant. 

Mae angen sicrwydd ar ysgolion fel ar fusnesau; dyna fy mhwynt ar hyn. Ond nid yw sicrwydd yr un fath â rhoi'r gorau i ymdrechu fel y mae'r SNP wedi'i wneud drwy gael gwared ar arholiadau. Mae gennym ddiddordeb mawr mewn diweddaru arholiadau a gallu cael y gorau gan ein pobl ifanc, drwy gydnabod nad ydym i gyd yn dysgu yn yr un ffordd, a dyna yw ein gwelliant 4, a byddwch yn sylwi ei fod yn cyfeirio'n benodol at gyrsiau a chymwysterau galwedigaethol. Gan ei bod yn ddigon posibl fod Cymwysterau Cymru'n gweithio ar fersiynau newydd o'r rhain wedi'u llunio yng Nghymru, ond y cwricwlwm newydd—mae'r cychwyn yn ymwneud â hyblygrwydd i gyfateb i allu, ac felly bydd angen hawl i ddisgyblion allu cael mynediad at gyrsiau y tu allan i'r ysgol a cheisio am gymwysterau cydnabyddedig nad ydynt wedi'u gwneud yng Nghymru o bosibl, yn y tymor canolig hwn o leiaf. A dylent gael yr hawl honno nes eu bod yn 18 oed.

Credaf eich bod yn iawn, Blaid Cymru, i godi mater prentisiaethau, ond credaf fod hynny'n haeddu dadl ar wahân a dweud y gwir, ac ymateb manwl gan Weinidog yr economi, a dyna'r rheswm dros ein gwelliant i'r cynnig ar hynny. Ond nid oes gennym unrhyw fwriad o roi disgyblion Cymru dan anfantais o'u cymharu â'u cyfoedion mewn mannau eraill, ac mae hynny'n cynnwys Lloegr. Mae angen inni oresgyn yr anfantais sydd yno eisoes drwy godi safonau cyn inni gweryla ynglŷn â sut i brofi bod y safonau hynny wedi'u codi. 

Gan symud ymlaen, tybed a gaf fi wahodd yr Aelodau i dderbyn ein gwelliant ar achos Driver, ar sail symlrwydd llwyr? Mae pethau wedi symud ymlaen ers dad-ddethol gwelliant 10, ond a gaf fi eich gwahodd hefyd i ystyried barn Comisiynydd y Gymraeg sy'n nodi, os ydym am gael pobl ifanc yn gadael yr ysgol yn fedrus mewn o leiaf ddwy iaith, fod angen i'r gweithlu addysg fod yn gymwys i gyflawni hynny? A gwyddom ein bod yn ei chael hi'n anodd cael athrawon sy'n gallu addysgu Cymraeg ac addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac ni waeth pa mor dda y mae'r sgiliau hyn yn cael eu hymgorffori mewn hyfforddiant i athrawon yn y dyfodol, y gweithlu presennol fydd yn cyflwyno'r cwricwlwm newydd. Bydd angen y cymorth mwyaf posibl ar lawer ohonynt i allu gwneud hyn yn hyderus, a bydd unrhyw dargedau ac unrhyw Ddeddf addysg newydd yn uchelgais gwag os nad oes gan ein hathrawon fodd o gydymffurfio. Mae angen cael continwwm cefnogol i gyd-fynd â'r cwricwlwm er mwyn helpu athrawon pryderus i ddechrau ar hyn, cyn iddynt fynd yn fwy pryderus am Fil sy'n anochel o ymwneud mwy â'r ffon na'r abwyd.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, da iawn, Weinidog, am wneud cynnydd cymedrol ar argymhellion 'Cadernid Meddwl'. Yn sicr, mae angen i iechyd gyflymu ar hyn hefyd, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n cael ei adlewyrchu yn y penderfyniad heddiw. Bydd yr Aelodau'n gwybod ein bod yn cefnogi pwyntiau eraill yn y cynnig, ond credaf fod cryn gefnogaeth i broffil uwch i iechyd meddwl yn y system addysg wrth inni symud ymlaen yn eithaf hanfodol, nid yn y cwricwlwm, ac i athrawon ac addysgwyr yn ogystal â'r rhai sy'n cael eu haddysgu. Diolch.

Ni ddewiswyd gwelliant 10, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian, yn unol â Rheol Sefydlog 12.23. Delyth Jewell.

Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n credu ein bod i gyd mewn perygl o anghofio pa mor anodd y gall fod i fod yn berson ifanc. Mae cymaint o bwysau y mae cymdeithas yn eu rhoi ar yr ifanc—arholiadau ie, ond hefyd straen a disgwyliadau ynglŷn â sut y dylent edrych, delfrydau ynghylch delwedd y corff wedi'u trwytho gan hysbysebion ac Instagram, bwlio, a phwysau i gael y lleoliad gyrfa cywir neu wneud y penderfyniad cywir ar eu ffurflen Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau.

Mae tyfu i fyny yn ein cymdeithas yn ddigon anodd fel y mae, ond eleni, i ffwrdd oddi wrth eu ffrindiau a threfn ysgol arferol, bydd ein pobl ifanc wedi wynebu straen ac unigrwydd digynsail. Dros yr haf, aeth pobl ifanc 17 a 18 oed drwy bryder diangen pan ddywedwyd wrthynt mai algorithm fyddai'r ffordd orau o bennu eu dyfodol, er bod yr algorithm hwnnw'n cosbi pobl am fyw mewn ardaloedd tlawd—algorithm a osododd nenfwd ar eu huchelgais.

Roeddwn yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi newid ei meddwl ynglŷn â'r penderfyniad trychinebus hwnnw, a bod pobl ifanc wedi cael eu dyfodol yn ôl. Ond mae'n rhaid i ni ddysgu gwers o'r hyn a ddigwyddodd. Ni ellir ailadrodd y camgymeriad hwnnw, a dyna pam y mae ein cynnig heddiw'n galw am warant na fydd arholiadau'n cael eu cynnal y flwyddyn nesaf ac y bydd proses gadarn o asesu gan athrawon yn dod yn eu lle. Mae hyn yn hanfodol ar gyfer y misoedd nesaf.

Ond fel Gweinidog yr wrthblaid Plaid Cymru dros y dyfodol, credaf fod angen inni asesu'r hyn rydym am i'n plant ei gael o'r ysgol. Fel y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi nodi, bydd sgiliau fel creadigrwydd, datrys problemau a deallusrwydd emosiynol hyd yn oed yn bwysicach yn y dyfodol oherwydd bydd yn debygol y bydd yn rhaid i ni weithio'n hirach ac addasu setiau sgiliau'n gyflymach. Mae angen inni ddod o hyd i ffyrdd gwell o feithrin y sgiliau hyn y gellir eu trosglwyddo yn hytrach na dim ond dyfarnu marciau statig cyfyngedig ar ddarn o bapur.

A yw'n deg rhoi marc i unigolyn 16 oed a all naill ai agor drysau neu eu cau am byth? Does bosibl na ddylai addysg ymwneud â chysylltu plant â'u cymuned a chenedlaethau eraill, oherwydd mae dysgu'n cael effaith gymdeithasol hefyd. Yr wythnos hon, bydd Aelodau o bob rhan o'r Senedd yn lansio grŵp trawsbleidiol newydd ar undod rhwng y cenedlaethau, a chredaf fod hwn yn faes y bydd yn rhaid i'n gwleidyddiaeth ddychwelyd iddo.

Ar wahân i arholiadau, mae ein cynnig heddiw'n sôn am y pwysau mawr sy'n wynebu ein pobl ifanc. Ddiwedd mis Awst, cyhoeddwyd adroddiad a ofynnodd i blant mewn 35 o wledydd sut roeddent yn teimlo am y dyfodol a hwy eu hunain. Gan y plant yng Nghymru oedd rhai o'r sgoriau isaf o ran hapusrwydd. Yn waeth na dim, nid eleni yn ystod y pandemig y casglwyd y canlyniadau sobreiddiol hyn, ond ddwy flynedd yn ôl. Rwy'n arswydo meddwl cymaint gwaeth y gallai'r rhagolygon fod pe bai'r un bobl ifanc yn cael eu harolygu heddiw.

Pan gyhoeddwyd yr adroddiad, ysgrifennais lythyr agored at bobl ifanc Cymru, yn dweud nad nodi'r canfyddiadau yn unig, ysgwyd ein pennau a symud ymlaen y dylem ei wneud. Dylent fod yn destun cywilydd i bob un ohonom. Pobl ifanc yw ein dyfodol. Hwy yw'r goleuni sy'n ein harwain. Dylai wneud inni stopio'n stond fod rhagolygon y bobl ifanc hyn ar eu dyfodol eu hunain mor llwm, a dylem weithredu i newid hyn.

Lywydd dros dro, mae ein cynnig heddiw yn galw am ddarparu cymorth iechyd meddwl, am wasanaethau cwnsela a therapi i fod ar gael ar gyfer pob ysgol yng Nghymru. Mae ein cynnig hefyd yn galw am wneud llesiant yn rhan hanfodol o'r cwricwlwm. Ni ddylid cynllunio gwersi yn yr ysgol ar sail cyflawniad academaidd yn unig, dylent feithrin cadernid pobl ifanc a meithrin cysylltiadau'r bobl ifanc hynny â'u cymunedau. Yr un mor bwysig, dylai'r ysgol ymwneud â chanfod a theimlo llawenydd.

Our motion goes further. It deals with the content of the curriculum itself, stating that every pupil should have an understanding of the identity and history of Wales and the diverse stories that come together to create our nation. And our motion seeks to give a right to the children of Wales to learn through the medium of Welsh. This year, the children and young people of Wales have had to face real concerns and stresses. In passing this motion, our Senedd will show our commitment to their well-being, to their development, and to their future. I hope that other Members will feel as I do.

Rwy'n credu bod hwn yn ymarfer o ran sut i beidio ag ysgrifennu cynnig, oherwydd mae mor llawn o ddatganiadau mawreddog a gormodiaith, ond dim am gymhlethdod y sefyllfa bresennol y mae ysgolion yn ei hwynebu, a hefyd, rwy'n meddwl ei fod yn achub y blaen ar waith ein cyd-Aeodau yn y pwyllgor plant a phobl ifanc. Felly, fel cyfres o gynigion, mae'n cwmpasu o leiaf bedwar pwnc gwahanol—mae'n anodd gwybod ble i ddechrau. Serch hynny, mae Suzy Davies a Delyth Jewell ill dwy wedi gwneud pwyntiau pwysig y bydd angen i'r pwyllgor plant a phobl ifanc eu hystyried, ond rwy'n credu mewn gwirionedd nad yw'r cynnig ei hun yn gwneud cyfiawnder â'r naill ochr na'r llall, oherwydd nid yw'r gwelliannau'n ei glirio mewn gwirionedd. Credaf ei bod yn amlwg fod yn rhaid inni roi blaenoriaeth i les meddyliol pobl ifanc yn y cwricwlwm newydd, oherwydd gwyddom fod llawer o bobl ifanc wedi dioddef yn fawr o ganlyniad i'r cyfyngiadau symud, ac mae angen inni sicrhau o ddifrif nad yw hyn yn digwydd wrth symud ymlaen. 

Ymwelais â'r ysgol lle rwy'n llywodraethwr—yr ysgol uwchradd lle rwy'n llywodraethwr—yn fy etholaeth heddiw, a gwnaeth y trefniadau a wnaed yn ysgol Teilo Sant er lles myfyrwyr a staff argraff fawr arnaf. Roeddwn yn meddwl bod y cynlluniau'n rhagorol, a'r holl athrawon sy'n symud o un ystafell ddosbarth i'r llall, yn hytrach na'r disgyblion fel sy'n arferol yn yr ysgol uwchradd, ond mae hynny'n galluogi pob dosbarth o fewn pob grŵp blwyddyn i fod mewn swigod ar wahân. Felly, mae gan bob grŵp blwyddyn ei ran ei hun ar wahân o'r adeilad gyda'i le chwarae awyr agored ei hun, ac mae ffenestri ar agor i bob ystafell ddosbarth iddi gael ei hawyru'n briodol. Nid yw Blwyddyn 7 yn ei chael yn anodd dilyn hyn, am ei fod fwy neu lai'n barhad o'r hyn sy'n digwydd yn yr ysgol gynradd. Blwyddyn 8—cafwyd rhywfaint o ddysgu pwrpasol iawn ac addysgu rhagorol, a'r hyn sy'n digwydd ym mlwyddyn 8 yw bod swyddog cyflawniad yn eistedd yn y coridor y tu allan i'r wyth ystafell ddosbarth, ac mae ar gael i oruchwylio unrhyw un o'r rhesymau pam fod disgybl yn gadael yr ystafell ddosbarth yn ystod gwers, a hefyd ar gael i siarad â disgyblion am bethau a allai fod yn eu poeni ac a allai fod yn amharu ar eu dysgu. Siaradais â rhywun 13 oed a ddywedodd ei bod yn hoffi'r trefniadau newydd, gan ei fod yn ei gwneud yn haws iddi gyfarfod â'i ffrindiau yn ystod egwyl canol y bore ac amser cinio, gan nad ydynt i gyd yn cael eu gwasgaru i wahanol rannau o'r hyn sy'n ysgol eithaf mawr.

Fe'm trawyd yn arbennig gan y trefniadau dysgu diwygiedig ar gyfer pobl ifanc sy'n ei chael yn anodd iawn dilyn y cwricwlwm uwchradd llawn, a dywedodd llawer o'r disgyblion yr euthum i'w gweld sydd ar gymhareb lawer mwy dwys o athrawon i ddisgyblion fod yn llawer gwell ganddynt y system addysgu hon yn hytrach na bod mewn ystafell ddosbarth o 20 i 30 o ddisgyblion. Yn amlwg, mae'n ddrutach o lawer os oes gennych gymhareb o fwy o oedolion i ddisgyblion—mae hynny'n ddrutach o lawer. Ond fe'm trawyd yn fawr hefyd gan y ffordd roedd y pennaeth yn ymdrin â lles ei staff, ac mae trefniadau penodol wedi'u rhoi ar waith ar gyfer aelodau o staff sy'n teimlo bod byw drwy'r pandemig hwn yn brofiad pryderus iawn. Mae'n anodd rhagweld pwy fydd hyn yn cael eu heffeithio'n wael gan hyn, ond roeddent yn drefniadau sensitif iawn—newid amserlenni pobl, diwygio oriau pobl—er mwyn sicrhau nad oedd y bobl hynny'n mynd yn absennol oherwydd salwch a bod rhaid dod ag athrawon cyflenwi i mewn, sy'n cynyddu'r risg. Un o'r pethau eraill sy'n bwysig iawn i bob ysgol sicrhau ei fod yn digwydd yw nad yw unrhyw ddisgybl y nodwyd bod angen prawf arnynt yn cael eu caniatáu yn ôl i'r ysgol nes eu bod wedi cael prawf a'i fod yn negatif. A lle cafwyd prawf positif—a dim ond mewn ychydig iawn o achosion y digwyddodd—mae'r pennaeth eisoes wedi gwneud y trefniadau asesu risg ar gyfer y plentyn unigol fel eu bod yn gwybod yn union pa gamau y mae angen eu cymryd o ganlyniad i'r prawf positif hwnnw.

Felly, credaf fod yr ysgol hon yn dilyn trywydd diogel iawn. Rwy'n hoffi geiriad y gwelliant perthnasol—credaf mai gwelliant 8 o welliannau'r Ceidwadwyr ydyw—ond credaf y byddai'n anghywir tybio bod pob ysgol yn rheoli'r sefyllfa ryfedd hon mewn ffordd gystal ag y mae Teilo Sant yn ei wneud, a tybed pa rôl y mae Estyn a'r consortia yn ei chwarae i sicrhau bod gan bob ysgol gynlluniau asesu risg ac addysgu a dysgu cadarn iawn i sicrhau bod ein holl ddisgyblion yn dysgu cystal â phosibl yn yr amgylchiadau rhyfedd hyn rydym i gyd yn byw trwyddynt.

Yn olaf, rwyf am ddweud—

Dai—. Na, na—

O'r gorau.

Rydych chi ymhell dros chwe munud. Dai Lloyd.

Thank you very much. In this debate, I'm going to focus on Welsh-medium education and experience as the former chair of the governing body of Ysgol Gynradd Gymraeg y Login Fach in Waunarlwydd, Swansea, with 250 pupils and 92 per cent of them coming from non-Welsh-speaking homes. It's likely that the lack of action taken and lack of any meaningful response to Professor Sioned Davies's 'Un iaith i bawb' report that crystallises the insufficient progress that has been made in the field of Welsh-medium education since devolution. It was said to the Government back in 2013 that it was the eleventh hour and that action should be taken to create one continuum of learning and one qualification for all with regard to the Welsh language urgently, so that more young people weren't left behind in terms of fluency in both of their national languages.

There are hard questions to be asked in terms of how we've continued with this deficient system for seven years without taking action. And the education department of the Welsh Government has a great deal to answer for, but the same department has equally complex questions to answer in looking forward, in terms of how a piece of proposed legislation that, according to Aled Roberts, endangers the status of the Welsh language, that makes English a mandatory element of the curriculum, undermining Welsh-medium education and that militates against the Welsh language strategy of the Government itself—those are his words—has made its way out of the virtual doors of Cathays Park at all, not to mention begun its parliamentary journey.

Now, another thing that will be harmful to the vision for the future is the lack of appreciation and growth of what we have already. Swansea council closed Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre in my region, contrary to Welsh language standards, selling the school at an auction in London and raising two fingers to the Welsh Language Commissioner's ruling in terms of the lack of consideration given to the Welsh language.

Now, in a similar recent case, a group from Rhondda Cynon Taf took the council to court with regard to Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Sion Norton and other schools, and they won their case, which shows the strength of feeling with regard to Welsh education. The judgment made by Justice Fraser is a major step forward in terms of the expectation of courts that local authorities give due regard to the Welsh language in making decisions, and safeguards other communities. According to the court judgment, only 10 per cent of the impact assessment with regard to closing Ysgol Pont Sion Norton focused on the impact on the Welsh language. And the council, in trying to challenge the basis of the judgment, are continuing to fail to accept that increasing Welsh-medium school places on a county basis doesn't provide redress for withdrawing the provision in one community, which means that pupils there could have been lost forever to Welsh-medium education, as said in the judgment.

Now, I endorse what Siân Gwenllian said yesterday to Jeremy Miles —that it's a disgrace for any local authority to be challenging the judgment on this basis and the precedents arising from it. The Government needs to give a clear statement that they won't be supporting the appeal on this basis, and instead of trying to undermine the case, they should be promoting the result.

Jeremy Miles mentioned yesterday that the Government was considering the impact of the judgment—the impact on councils such as Swansea and Rhondda that are continuing to hinder the efforts to grow Welsh-medium education. But if 1 million Welsh speakers is a genuine ambition for the Government, then it should welcome the positive impact and the rising expectations resulting from this court case in terms of considering the impact of decisions on the Welsh language in a meaningful and comprehensive manner. We need to see this as a positive decision for the communities of Wales, for Welsh-medium education and for the power of the people.

So, to conclude, remembering Felindre, we support parents, teachers, pupils and the communities of Pontypridd in their campaign for education and the Welsh language, because the campaign in Pontypridd is a campaign for the whole of Wales and crystallises the choice for the Welsh Government: support the significant step forward for Welsh-medium education or support county councils that are undermining efforts to create the million Welsh speakers. Thank you.

Cyn i mi symud ymlaen at y materion sy'n ymwneud â'r cynnig, a gaf fi gofnodi fy niolch i staff ein system addysg, sydd wedi gweithio'n ddiflino drwy'r pandemig a'r cyfyngiadau, ac yn enwedig ein hathrawon? Roeddent yn wynebu heriau anodd bryd hynny ac fe wnaethant gamu i'r adwy a chyflawni dros ein pobl ifanc a sicrhau y gallai dysgu ddigwydd. Credaf fod hyn hefyd yn adlewyrchu'r ffaith bod gennym, yng Nghymru, system addysg a oedd â hunaniaeth ddigidol mewn gwirionedd, a chyda system Hwb ar waith, gallodd disgyblion ddatblygu eu sgiliau gartref, drwy gymorth yr athrawon a oedd yn gweithio yn yr ystafelloedd dosbarth. Rwy'n eu canmol am yr holl waith a wnaethant a'r gwaith y maent wedi'i wneud ers hynny.

Rwyf hefyd am siarad am y cynnig nawr, a chredaf fy mod yn cytuno â Suzy Davies: mae'r cynnig hwn mor eang, nid yw'n gwneud cyfiawnder â'r gwahanol elfennau ynddo. Ar un elfen yn unig y gallwn ganolbwyntio, fel arfer, mewn cynnig ac mae cynifer o elfennau yn y cynnig hwn, ac rwy'n credu bod y cwmpas yn rhy fawr i allu canolbwyntio ar un elfen.

Ond rwyf am ganolbwyntio ar y system arholi. Rwy'n cytuno ag Aelodau sydd wedi nodi'r heriau a wynebodd pobl ifanc yn yr haf a'r anawsterau a gawsant pan oeddent yn aros am y canlyniadau, oherwydd nid oeddent yn glir a fyddai'r algorithm hwnnw'n gweithio ai peidio, a phan ddaeth y canlyniadau allan, yr hyn a ddigwyddodd y tu hwnt i hynny, a rhaid inni beidio â gadael i hynny ddigwydd eto. Roedd hynny'n rhywbeth y dylem ddysgu gwersi ohono a gwneud yn siŵr nad yw'n digwydd eto.

Nawr, lle mae gennym fantais yw bod y rhan fwyaf o unigolion a oedd yn wynebu arholiadau yr haf hwnnw wedi cwblhau eu cyrsiau at ei gilydd erbyn y daeth y cyfyngiadau symud i rym, felly roedd eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth o'r deunydd pwnc wedi'i gwblhau—yn ddigon agos. Efallai nad oedd rhai wedi cyrraedd mor bell â hynny eto. Mae'r sefyllfa'n wahanol eleni gan nad yw'r myfyrwyr sydd o bosibl yn wynebu arholiadau yr haf nesaf yn yr un sefyllfa. Byddent wedi colli rhywfaint o addysgu ym mis Mehefin a mis Gorffennaf y byddent wedi'i gael yn y chweched isaf neu ym mlwyddyn 10, ac maent hefyd yn wynebu ychydig o aflonyddwch nawr. Felly, gwyddom ymlaen llaw na fydd y deunydd a'r wybodaeth a'r cymwyseddau a'r sgiliau, o bosibl, ar y lefel y byddem yn disgwyl iddynt fod erbyn i'r arholiadau ddod o dan amgylchiadau arferol, a rhaid inni ystyried hynny.

Nawr, y cwestiwn wedyn yw: ai arholiadau yw'r ateb neu ai mecanweithiau eraill yw'r ateb? Rwyf wedi codi'r cwestiwn o'r blaen ynglŷn ag a ddylem edrych ar ddull wedi'i gymedroli o asesu athrawon. Fe gymeraf y ddau opsiwn yma, Lywydd dros dro. Os dilynwn lwybr arholi a bod yn rhaid cynnal yr arholiadau—ac rydym yn aros am benderfyniad y Gweinidog ar hyn—rhaid inni sicrhau bod yr arholiadau'n adlewyrchu'r galluoedd a'r wybodaeth y mae myfyrwyr wedi'u hennill yn y cyfnod hwnnw. Oherwydd gallai fod gennym faes llafur, ond ni fydd pob ysgol yn cyflwyno'r maes llafur hwnnw yn yr un drefn neu'r un modd, ac felly ni allwch warantu y bydd disgybl ar yr un lefel o wybodaeth a dealltwriaeth i ateb cwestiynau yn yr arholiad yr haf nesaf, yn y ffordd rydym yn ei wneud ar hyn o bryd. Felly, mae'n gwestiwn difrifol iawn: os ydym yn cael arholiadau, sut bethau fydd yr arholiadau hynny mewn gwirionedd a beth fyddant yn ei asesu?

Os ydym am symud at ddull asesu wedi'i gymedroli, rhaid inni wneud y penderfyniad yn gyflym oherwydd bod angen i athrawon a disgyblion ddeall sut y cânt eu hasesu ar gyfer eu graddau, ac mae hynny'n hollbwysig. Rwy'n hapus i roi fy mhrofiad i Blaid Cymru o fod wedi gwneud hynny. Rwyf wedi dysgu ar bob lefel: TGAU hyd at raddau Meistr, ar bob lefel. Rwyf hefyd wedi cymedroli ac arholi ar lefelau ar hyd y llinellau hynny hefyd. Ac mae'n wahanol i'w addysgu, ei asesu a'i gymedroli, ac mae angen deall y profiadau os ydym am wneud hynny. Er mwyn rhoi cymedroli ar waith, mae angen inni weithredu'n gyflym, oherwydd mae angen i athrawon wybod sut y maent wedi rhoi pethau at ei gilydd, mae angen iddynt gael eu dulliau asesu, y cynlluniau marcio asesiadau, mae angen iddynt gael gwaith cwrs enghreifftiol, mae angen eu hanfon at arholwyr i'w cymedroli. Mae yna broses gyfan sy'n rhaid ei rhoi ar waith, ac ni ellir gwneud hynny yn ystod wythnosau olaf y flwyddyn; mae angen ei wneud yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Felly, rwy'n cytuno, os ydym yn symud at asesiad athrawon, gorau po gyntaf, felly rwy'n edrych ymlaen at y cyhoeddiad yn yr wythnos sy'n dechrau 9 Tachwedd i gael hynny. Rwy'n croesawu'n fawr ymrwymiad y Gweinidog addysg i'w roi mor gynnar â hynny.

Ond rwyf hefyd yn ystyried sylwadau llefarydd Plaid Cymru pan agorodd y ddadl, ynglŷn â ble rydym yn mynd gydag asesiadau a ble rydym yn mynd gydag arholiadau. Rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn gwneud datganiadau eang fod angen inni gael newid, ond mae'r newid hwnnw'n cymryd amser, ac mae angen mynd â phobl gyda chi ar y newid hwnnw. Mae angen mynd â disgyblion, cymdeithas, busnesau, y system addysg, prifysgolion a cholegau gyda chi ar y newid hwnnw, ac nid yn ein gwlad ni'n unig, ond ym mhob gwlad yn y DU a gwledydd ledled Ewrop, oherwydd mae pawb yn cydnabod y mathau hynny o gymwysterau. Os ydym am i'n pobl ifanc allu gweithio yn y byd y tu hwnt i Gymru, rhaid inni sicrhau bod y byd y tu hwnt i Gymru yn cydnabod yr hyn rydym yn ei asesu a'r cymwysterau a fydd ganddynt. Nid darlun tymor byr yw hwnnw; mae'n sefyllfa hirdymor i allu cael hynny, ac os nad ydych yn fy nghredu, ceisiwch edrych ar sut y cafodd bagloriaeth Cymru ei derbyn gan brifysgolion dros y blynyddoedd diwethaf. Gallaf ddweud wrthych o'r adeg pan oeddwn yn gweithio yn y sector ei bod wedi bod yn anodd cael cydnabyddiaeth iddi i ddechrau, yn enwedig gan rai o'r prifysgolion gorau. Mae angen inni sicrhau bod pawb yn dod gyda ni. Mae datganiadau mawreddog yn iawn, ond mae'r realiti'n llawer mwy cymhleth. Felly, os ydych am sicrhau dyfodol cadarn i'n pobl ifanc, fod ganddynt lefydd i fynd yn unrhyw le yn y byd—

Iawn, diolch, David. Roeddwn yn gobeithio eich bod yn dod i ben yn naturiol, ond nid wyf mor siŵr nawr, ond rydych dros y chwe munud. Mandy Jones—

Rwyf am gloi ar bwynt syml iawn—

Na—

Credaf fod dyfodol cryf i bobl ifanc yng Nghymru. Credaf fod y cwricwlwm hwn yn rhoi cyfle iddynt, a chredaf ein bod—

A wnaiff y gweithredwr ddiffodd y sain ar David Rees nawr os gwelwch yn dda? Mandy Jones.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i'n holl bobl ifanc. Mae eu bywydau, efallai'n fwy nag unrhyw rai o'n bywydau ni, wedi'u troi ben i waered gan y cyfyngiadau symud. Nid ydynt wedi gweld eu ffrindiau, maent wedi gweld colli eu trefn ddyddiol arferol, maent wedi gorfod dod i arfer â gwahanol ffyrdd o ddysgu, byw a bod, ac mae'r rhai sy'n gwneud arholiadau eleni wedi cael set benodol o bryderon, ac er fy mod yn falch fod y DU wedi mabwysiadu dull cyffredin gydag asesiadau athrawon, rwy'n gweld bod gwledydd eraill wedi parhau ag arholiadau a drefnwyd, naill ai'n gyfan gwbl neu'n rhannol. Rwy'n pryderu'n fawr na chafodd myfyrwyr ledled y DU eleni yr addysg y mae ganddynt hawl iddi ac na chawsant y mwynhad o orffen arholiadau roeddent wedi paratoi ar eu gyfer ers blwyddyn neu fwy. Er hynny, mae gennyf bryderon difrifol am benderfyniad cynnar ar asesiadau athrawon ar gyfer 2021, er fy mod yn cydnabod na ddylid ailadrodd sefyllfa eleni ledled y DU.

Bydd fy sylwadau heddiw yn canolbwyntio ar safonau. Deallaf y bydd y Gweinidog yn gwneud cyhoeddiad cyn neu yn ystod wythnos hanner tymor am gynlluniau ar gyfer arholiadau haf 2021, ac eto, yn Lloegr, dywedant eu bod yn bwriadu cynnal arholiadau, efallai'n ddiweddarach ac efallai wedi'u diwygio, ond ceir arwydd clir y byddant yn mynd rhagddynt. Felly, hoffwn fynegi fy mhryderon difrifol am ostwng safon aur Safon Uwch yng Nghymru os na fydd arholiadau'n digwydd y flwyddyn nesaf a'u bod yn mynd rhagddynt yn Lloegr. Gall hyn arwain at anghysondebau anochel o ran trylwyredd, parch cydradd, lefel y galw a safon Safon Uwch Cymru, ac efallai y bydd UCAS, prifysgolion Grŵp Russell a chyflogwyr y dyfodol yn ystyried eu bod o safon is na'r rhai a gymerwyd gan fyfyrwyr yn Lloegr. Mae'r rhain yn oblygiadau difrifol os bydd myfyrwyr Cymru'n gwneud cais i brifysgolion Lloegr yn enwedig, ac mae perygl gwirioneddol y bydd eu ceisiadau i sefydliadau addysg uwch yn dioddef o ganlyniad i ganfyddiad fod safonau Safon Uwch yng Nghymru yn is o gymharu â myfyrwyr Safon Uwch yn Lloegr.

Gallaf ragweld adeg pan fyddwn yn dod yn gyfforddus gydag asesiadau athrawon ac yn cerdded yn ein cwsg i sefyllfa lle bydd arholiadau'n perthyn i'r gorffennol. Darllenais heddiw fod Philip Blaker yn Cymwysterau Cymru yn awgrymu profiad o berfformio—ymadrodd na fyddwn yn awgrymu, ar y pwynt hwn, y byddai'n ennyn hyder mewn unrhyw un sydd â diddordeb yn y pwnc. Credaf y byddai hynny'n llwybr llithrig. Mae'n debyg y bydd addysg uwch ac addysg bellach yn cynnwys rhyw fath o broses arholi, a bydd dysgwyr Cymru dan anfantais fawr. Mae gennyf bryderon gwirioneddol hefyd am safonau addysgol. Gadewch inni gofio bod addysg Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU, yn sicr yn ôl PISA, felly ofnaf y bydd y trylwyredd angenrheidiol i roi unrhyw gyfle i blant Cymru gystadlu â'u cyfoedion ledled y DU yn sicr o gael ei golli. A sut y byddwn yn gwybod, a sut y gallwn roi sicrwydd i gyflogwyr a sefydliadau addysg uwch fod addysg yng Nghymru ar yr un lefel ag addysg yng ngwledydd eraill y DU a/neu weddill y byd os symudwn oddi wrth broses arholi dderbyniol sy'n caniatáu rhyw fath o gymhariaeth?

Rwy'n sicr yn cytuno â'ch pwynt am fand eang. Mae'n 2020, ac eto mae ardaloedd o Gymru o hyd, gan gynnwys fy ardal i, yn dioddef yn sgil cyflymder band eang ofnadwy. Clywn straeon am bobl yn sefyll wrth ffenestri ac yn cerdded i lawr y ffordd. Rwyf wedi gorfod gwneud hynny fy hun. Mae gwir angen blaenoriaethu band eang fel y cyfleustod nesaf i ddysgwyr, a phob un ohonom.

Mae'n destun gofid mawr i mi, a dylai fod i bawb yn y Siambr hon, fod safonau addysg Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU, heb sôn am y byd, yn ôl PISA. Ofnaf y bydd unrhyw symudiadau i symud oddi wrth system o arholiadau i 'brofiad o berfformio' yn dwysáu unrhyw anfanteision negyddol mewn perthynas ag addysg yng Nghymru.

Fel sy'n digwydd yn aml gyda chynigion Plaid Cymru ar gyfer dadleuon, mae hwn yn gofyn am ormod ac yn ymestyn ffiniau datganoli drwy gamu i faes lles, felly ni allaf ei gefnogi yn ei gyfanrwydd. Mae rhai o'r pwyntiau yn y cynnig hwn yn sicr yn y categori 'braf eu cael'; fodd bynnag, dylai rhieni a dysgwyr gael dewis o hyd i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg ai peidio. Mae'n ymddangos bod gwelliannau'r Ceidwadwyr wedi'u gwreiddio'n fwy mewn realiti, felly byddaf yn cefnogi'r rheini heddiw. Diolch.

Diolch, Gadeirydd, diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl heddiw. Ni fydd Plaid Diddymu Cynulliad Cymru yn cefnogi'r cynnig heddiw. Mae'r cynnig hwn gan Blaid Cymru yn honni ei fod yn ymwneud â rhoi dyfodol gwell i bobl ifanc yng Nghymru, ond gallai ei ganlyniad pe bai Plaid Cymru yn cael eu ffordd fod yn union i'r gwrthwyneb i hynny. Anaml y gwelais gynnig y byddai ei ganlyniad mor amlwg yn negyddu diben y cynnig hwnnw. P'un ai twpdra ar ran Plaid Cymru yw hyn neu fod effeithiau erchyll eu dyheadau yn gwbl fwriadol, nid wyf yn gwybod.

Yr edefyn amlwg sy'n rhedeg drwy eu gwahanol bwyntiau yw israddio safonau addysg yng Nghymru. Mae mor amlwg fel fy mod bron yn amau ei fod yn cael ei wneud yn fwriadol. Thema gyson yw eu bod am inni gael gwahanol arholiadau a safonau i'r rhai yn Lloegr, felly'r canlyniad fyddai na ellir mesur lefelau cyrhaeddiad disgyblion ysgol Cymru yn erbyn y rhai yn Lloegr. Felly, wrth i safonau Cymru barhau i ostwng, fel y maent wedi bod yn gostwng dros yr 20 mlynedd diwethaf, ni fyddwn yn gallu gweld eu bod yn gostwng oherwydd ni fyddwn bellach yn gallu mesur sut y mae ein disgyblion ysgol yn gwneud o gymharu â sut y mae disgyblion ysgol yn gwneud drws nesaf yn Lloegr. Bydd hyn yn golygu na fydd Gweinidogion addysg Cymru yn gorfod wynebu'r canlyniadau, gan y gallant wneud honiadau ffug fod safonau Cymru'n codi, ond y gwir yn ddi-os fydd y gwrthwyneb.

Wrth ei flas mae profi pwdin. Os na all prifysgolion Lloegr fesur gallu disgyblion Cymru yn erbyn rhai Lloegr yn hawdd, a ydym yn mynd i gael mwy o'n disgyblion disglair i mewn i brifysgolion gorau Lloegr, neu lai ohonynt? Os bydd cyflogwyr mewn cwmnïau mawr yn Lloegr—yn Llundain, ym Manceinion a dinasoedd mawr eraill—os na fyddant yn gallu mesur cymwysterau pobl ifanc Cymru yn hawdd yn erbyn eu cyfoedion o Loegr, a fydd mwy o bobl ifanc o Gymru yn cael swyddi sy'n talu'n dda yn Lloegr, neu lai? Rwy'n credu fy mod yn gwybod yr ateb tebygol.

Dim ond ystryw yw'r syniad o gwricwlwm newydd i Gymru sy'n ymwahanu'n llwyr oddi wrth yr hyn a geir yn Lloegr fel bod Gweinidogion addysg Cymru yn llai atebol i rieni yng Nghymru ac fel y gellir celu safonau sy'n gostwng yn haws. Mae'r cliw amlwg i fwriadau Plaid Cymru yn eu pwynt agoriadol, lle maent yn gofyn i Lywodraeth Cymru warantu na fydd arholiadau'n cael eu cynnal yr haf nesaf. Byddai unrhyw blaid synhwyrol yn gofyn i Lywodraeth Cymru wneud ei gorau glas i sicrhau bod arholiadau'n mynd rhagddynt, ond mae Plaid Cymru eisiau'r gwrthwyneb. Ym myd delfrydol Plaid Cymru, ni fyddai arholiadau o gwbl, mae'n debyg, a byddai pob disgybl yn cael ei raddio yn ôl yr hyn a ddywed athro. Ond yn y byd go iawn, gwyddom fod y rhan fwyaf o fyfyrwyr yn awyddus iawn i sefyll arholiadau y flwyddyn nesaf, am nad ydynt am fynd drwy'r ffiasgo llwyr a gawsom yr haf hwn, pan roddwyd graddau yn ôl asesiadau athrawon a'r algorithmau ofnadwy hynny y cyfeiriwyd atynt. Ond mae Plaid Cymru heddiw eisiau condemnio mwy o ddisgyblion i fynd trwy lanast tebyg eto.

A gaf fi ddatgan ychydig o ffeithiau gwleidyddol syml wrth Blaid Cymru? Mae Cymru bob amser wedi elwa'n economaidd o'i pherthynas agos â Lloegr. Mae'r rhan fwyaf o ddatblygiad economaidd Cymru wedi bod drwy ryngweithio â Lloegr, drwy fasnachu â Lloegr, drwy fuddsoddiad o Loegr i Gymru, a thrwy genhedlaeth ar ôl cenhedlaeth o Gymry'n ceisio gwella eu hunain drwy chwilio am gyfleoedd, weithiau yn Lloegr. Ond mae Plaid Cymru am gau hyn i gyd. Maent am gael gwladwriaeth annibynnol, yn seiliedig ar dyn a ŵyr pa fath o economi, lle mai'r allwedd i gyrhaeddiad yw y bydd pawb yng Nghymru yn siarad Cymraeg yn y pen draw. Mae gweddill y byd yn awyddus iawn i ddysgu Saesneg oherwydd manteision economaidd amlwg dysgu Saesneg. Un fantais sydd gennym yng Nghymru yw bod gennym yr iaith Saesneg, ond mae Plaid Cymru am israddio pwysigrwydd y Saesneg fel y gallwn i gyd siarad Cymraeg.

Ar ôl mwy nag 20 mlynedd o ddatganoli, mae Cymru'n dioddef yn sgil cyflogau cymharol isel. Nid yw Llywodraethau Llafur Cymru wedi gwneud dim byd o gwbl i newid hyn. Bellach mae gennym yr economi wannaf o bob un o bedair gwlad y DU, ond nid yw Plaid Cymru'n ymdrechu hyd yn oed. Maent am godi wal rhyngom a Lloegr a chondemnio cenedlaethau o Gymry yn y dyfodol i dlodi a diffyg rhagolygon gyrfa. Ond fe fydd hi'n iawn, oherwydd bydd holl bobl dlawd Cymru yn gallu siarad Cymraeg. Byddai'n anghredadwy pe na bai'n wir. Diolch yn fawr iawn i chi i gyd.

Galwaf ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.

Lywydd, rwy'n meddwl efallai eich bod newydd fy ngalw, ond nid wyf yn clywed dim o'ch desg, felly os ydych newydd wneud—. Os gall rhywun nodio neu fy helpu, oherwydd ni allaf glywed.

Iawn.

Gwych. Perffaith. Diolch. Mae'n ddrwg iawn gennyf, nid wyf yn clywed y Llywydd o gwbl. 

A gaf fi ddechrau, Lywydd, drwy ddweud y byddwn fel arfer yn agor fy sylwadau mewn dadl fel hon drwy ddiolch i ba blaid bynnag sydd wedi cyflwyno'r ddadl am wneud hynny? Fodd bynnag, mae'n rhaid i mi fod yn onest, mae ychydig yn anodd gwybod ble i ddechrau heddiw gyda chynnig Plaid Cymru. Mae'n cwmpasu cynifer o faterion gwahanol a chwbl ddigyswllt weithiau fel na ellir trafod yr un ohonynt o ddifrif mewn ffordd werth chweil mewn amser mor fyr, sy'n drueni mawr, oherwydd mae'r elfennau unigol yn haeddu eu trafod yn wir. Ond mae'n fy atgoffa o'r cyngor, pan fydd gennych ormod o flaenoriaethau, nad oes gennych yr un i bob pwrpas, ac mae'n ddrwg gennyf ddweud bod y cynnig hwn heddiw, mewn ffordd, yn perthyn i'r categori hwnnw. Ac am y rhesymau hyn, byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig yn ei gyfanrwydd heddiw. A gaf fi ddweud, serch hynny, fy mod yn llongyfarch y Ceidwadwyr am eu hymdrech orchestol i geisio diwygio'r hyn sy'n teimlo, bron, fel cynnig na ellir ei ddiwygio? Ond Lywydd dros dro, fe geisiaf ymdrin ag o leiaf rai o'r materion a godwyd yn y cynnig y prynhawn yma. 

Rwy'n ymwybodol iawn o ba mor anodd fu'r cyfnod hwn i bawb sy'n ymwneud ag addysg, yn staff a dysgwyr fel ei gilydd. Ond rydym wedi rhoi nifer o fesurau ar waith i liniaru effeithiau'r pandemig. Fe fyddwch i gyd yn ymwybodol o'r penderfyniadau anodd y bu'n rhaid i ni eu gwneud yn y dyddiau diwethaf i weithredu'r cyfnod atal byr dros yr wythnosau nesaf, ac rydym wedi gwneud ein gorau i aflonyddu gyn lleied â phosibl. Byddwn yn cyhoeddi canllawiau ar ein disgwyliadau ar gyfer dysgu dros y cyfnod hwn. I ddysgwyr mewn blynyddoedd arholiadau, ein prif flaenoriaeth yw sicrhau bod ganddynt y wybodaeth, y sgiliau a'r cymwysterau sydd eu hangen arnynt i gamu ymlaen i gam nesaf eu haddysg neu eu hyfforddiant neu eu cyflogaeth, a chan adeiladu ar yr adnoddau sydd eisoes ar gael i ysgolion, dyna pam ein bod wedi darparu £3.2 miliwn ychwanegol o gyllid cyfalaf i addysg bellach a dysgu oedolion ddiwedd yr haf hwn. Bydd y cyllid hwn yn helpu ein sefydliadau addysg bellach i gynorthwyo dysgwyr i barhau i ddysgu gartref o bell. Gwn nad yw dysgu ar-lein yn briodol ar gyfer pob cwrs nac i bob dysgwr, ac rwy'n disgwyl i golegau ac ysgolion sicrhau eu bod yn ymateb i amgylchiadau dysgwyr unigol lle bynnag y bo modd.

Mewn perthynas ag arholiadau ac asesu, rwyf am fod yn sicr fod y penderfyniadau a wnawn yn awr er lles gorau pob dysgwr, ac mae hynny'n golygu sicrhau'n bendant ein bod yn dysgu gwersi 2020. Yn wahanol i Lywodraeth San Steffan, rwyf wedi sefydlu adolygiad annibynnol i'n helpu i ddysgu'r gwersi hynny ac i ddarparu argymhellion ar gyfer y modd y caiff cymwysterau eu hasesu yn 2021. Bydd Cymwysterau Cymru hefyd yn rhoi cyngor pellach ar sut y dylid cwblhau asesiadau yn 2021, o ystyried yr aflonyddu parhaus yn sgil COVID-19 ar addysg y dosbarthiadau arholiad hynny. Byddaf yn edrych ar y cyngor ac yn gwneud penderfyniad yn syth ar ôl toriad hanner tymor. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod y penderfyniad hwnnw'n cael ei wneud tra bo plant yn yr ysgol fel y gallant gael y lefelau priodol o gymorth a gwybodaeth a sgyrsiau gyda'u hathrawon.

A gaf fi ddweud, Lywydd dros dro—? Pan fo Gareth Bennett yn gwneud y cyhuddiadau y mae'n eu gwneud am safonau addysg yng Nghymru a mynediad i brifysgolion ar y lefel uchaf, yn 2019, enillodd myfyrwyr Cymru fwy o ganlyniadau Safon Uwch ar y lefel uchaf na'r un rhan arall o'r Deyrnas Unedig. Mae gennym y nifer uchaf erioed o fyfyrwyr yn gwneud ceisiadau llwyddiannus i astudio meddygaeth, milfeddygaeth, peirianneg yn ein prifysgolion gorau un. Mae ein rhaglen Seren wedi sicrhau, os ydych yn blentyn wedi'i addysgu mewn ysgol gyfun yng Nghymru, eich bod yn fwy tebygol nag unman arall yn y Deyrnas Unedig o gael cynnig gan brifysgol Caergrawnt. A phan ystyriwch yr heriau a wynebir yn rhai o'n cymunedau cynhenid dlawd, mae honno'n dipyn o gamp. Ac yn hytrach na difrïo athrawon a myfyrwyr Cymru yma y prynhawn yma, dylem ddiolch iddynt am eu hymdrechion enfawr yn cyflawni yn y modd hwnnw. Mawredd, 'a'n gwaredo' meddai. Wel, a'n gwaredo rhag bod yn genedl sydd am sicrhau y gall ein holl blant a phobl ifanc adael eu system addysg yn siarad y ddwy iaith. A'n gwaredo rhag bod gennym Aelod yn y lle hwn nad yw'n gweld gwerth cael a chreu system addysg sy'n caniatáu i'n plant fod yn ddwyieithog. Rwy'n credu bod hynny'n llawer mwy o syndod na dim arall rwyf wedi'i glywed y prynhawn yma.

Nawr, gwn hefyd fod ysgolion yn poeni ar hyn o bryd am ddatblygu'r cwricwlwm. Rydym wedi cyhoeddi 'Cwricwlwm Cymru: y daith hyd at 2022' yn ddiweddar. Er nad oes angen gweithredu ar y ddogfen disgwyliadau cyffredin hon ar hyn o bryd, mae'n rhoi cyfeiriad clir tuag at ddiwygio'r cwricwlwm. Mae cyhoeddi'r disgwyliadau hyn yn garreg filltir bwysig tuag at newid y cwricwlwm, ond wrth gwrs, o dan yr amgylchiadau presennol, dim ond pan fydd eu staff a'u dysgwyr yn barod y dylai ysgolion ddefnyddio'r rhain i gefnogi eu prosesau cynllunio. Rydym hefyd yn parhau i weithio ar gynnwys y cwricwlwm, ac rwy'n glir y dylai gwmpasu ehangder y profiadau a'r hanesion sy'n ffurfio Cymru, a dyna pam ein bod wedi penodi'r Athro Charlotte Williams OBE i arwain gweithgor i gynghori a gwella'r gwaith o addysgu themâu sy'n ymwneud â chymunedau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, nid mewn hanes yn unig, ond ym mhob rhan o'r cwricwlwm ysgol.

Gan droi at addysg cyfrwng Cymraeg, gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau parhad ieithyddol o'r cyfnod cyn 16 oed i'r cyfnod ôl-16. Mae cynllun ôl-16 y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn manylu ar y camau gweithredu tymor byr, tymor canolig a hirdymor sydd eu hangen i wireddu hyn. Mae gwaith wedi dechrau ar brosiectau strategol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, gofal plant a gwasanaethau cyhoeddus i sefydlu darpariaeth gadarn ac i ddatblygu rhwydwaith o gymorth i diwtoriaid a chomisiynu adnoddau'n benodol i ymgorffori darpariaeth cyfrwng Cymraeg ar gyfer ein dysgwyr. Yn y sector prentisiaethau, mae mwy o hyfforddiant asesydd cyfrwng Cymraeg yn cael ei ddarparu, ac mae llwyddiant y modiwl e-ddysgu ymwybyddiaeth o'r Gymraeg, Prentis-Iaith, ymhell y tu hwnt i'n disgwyliadau. Mae'r coleg hefyd yn datblygu'r seilwaith addysg uwch, gan ddarparu grantiau academaidd i brifysgolion mewn pynciau STEM, iechyd a gofal cymdeithasol, a'r gwyddorau cymdeithasol, i enwi ond rhai ohonynt. Rwyf hefyd yn gweithio i sicrhau dealltwriaeth gyffredin o ddeilliannau ieithyddol disgwyliedig dysgwyr. Cynhaliwyd adolygiad o ddiffiniadau cyfredol o ysgolion y llynedd, a chyn bo hir, byddaf yn ymgynghori ar drefniadau anstatudol newydd ar gyfer dynodiadau ysgolion.

Ond wrth gwrs, mae dysgu'n ymwneud â mwy nag arholiadau a'r cwricwlwm yn unig. Mae iechyd meddwl a lles ein dysgwyr, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwn, o'r pwys mwyaf. Daeth yr ymgynghoriad ar y dull ysgol gyfan o ymdrin â chanllawiau fframwaith lles emosiynol i ben ym mis Medi, a bwriadwn gyhoeddi fersiwn derfynol o'r fframwaith tuag at ddiwedd y flwyddyn neu ddechrau mis Ionawr. Bydd y canllawiau statudol hyn yn helpu awdurdodau lleol ac ysgolion i ddiwallu eu hanghenion lles eu hunain mewn modd cyson a chyfannol sy'n hyrwyddo mynediad cyfartal. Mae hefyd yn arf pwysig i fynd i'r afael â'r ymateb tymor byr, tymor canolig a hirdymor i COVID-19 drwy fynd i'r afael ag anghenion lles plant a phobl ifanc.

Lywydd Dros Dro, mae lliniaru effaith y pandemig hwn wedi bod yn ffocws pwysig i mi a'r Llywodraeth hon ac rydym wedi gweithio'n agos gyda'r sector i ddarparu arweiniad a chymorth i sicrhau y gellir darparu addysg ddiogel rhag COVID, ac rwy'n hynod ddiolchgar i bawb am y ffordd y maent wedi gweithio i sicrhau bod dysgu wedi parhau. Roedd cyfraniad Jenny Rathbone yn tynnu sylw'n berffaith at y gwaith caled sydd wedi bod yn digwydd yn ein hysgolion, ein colegau a'n prifysgolion.

Mae gennym sylfeini cadarn yn eu lle, a thrwy weithio gyda'n gilydd, rydym yn benderfynol o barhau i godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad, a darparu system addysg sy'n destun balchder cenedlaethol a hyder y cyhoedd, ac rydym yn gwneud hynny i gyd yn wyneb pandemig byd-eang. Ac unwaith eto, hoffwn gofnodi fy niolch i'r gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio yn y system addysg ac sy'n gwneud popeth yn eu gallu dan yr amgylchiadau mwyaf anodd i sicrhau ein bod yn cyflawni ein cenhadaeth genedlaethol.

Diolch. Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cymryd rhan. Yn wir, fe'i gosodwyd yn fwriadol i fod yn gynnig eang ei gwmpas ac mae wedi ysgogi dadl eang ei chwmpas, ac rwy'n ddiolchgar am hynny.

Ni allaf ymateb i'r holl sylwadau sydd wedi'u gwneud. Credaf fod pwyntiau Siân Gwenllian am bwysigrwydd amrywiaeth yn hanes ein cenedl yn bwysig iawn, ac roeddwn yn falch o weld y Gweinidog yn ymateb yn gadarnhaol i hynny o ran pwysigrwydd y profiad du a phrofiad Cymru yn ein cwricwlwm. Fel y mae Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn dweud yn glir, mae hawl pob plentyn i'w iaith a'i ddiwylliant ei hun yn ganolog i'r hyn y credwn y dylai system addysg fod, ac unwaith eto, cefais fy nghalonogi gan yr hyn oedd gan y Gweinidog i'w ddweud am hynny.

Mae Siân yn cyflwyno achos pwerus iawn yn erbyn arholiadau fel ffurf ar asesiad, nid yn unig ar gyfer eleni, ond wrth symud ymlaen, er y byddwn yn ystyried—a chredaf y byddem i gyd yn ystyried—y pwyntiau y mae David Rees yn eu gwneud ynglŷn â bod angen i newid yn y system asesu gymryd amser, mae angen ei wreiddio, mae angen ei werthu'n effeithlon. Ond byddwn yn dadlau bod hynny, wrth gwrs, yn rheswm dros ddechrau ar y gwaith hwnnw nawr. Beth yw diben cael cwricwlwm arloesol, ysbrydoledig o'r radd flaenaf ond ein bod yn asesu mewn dulliau a ddatblygwyd tua chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg? Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl.

Rwy'n ddiolchgar i Suzy Davies am ei chyfraniad ac i'r Ceidwadwyr am fynd i'r drafferth i ddiwygio'r hyn oedd yn gynnig eang ei gwmpas. Roedd yn braf na wnaeth hi gwyno am y peth, yn wahanol i eraill y gallwn sôn amdanynt. Wrth gwrs, mae gennym farn sylfaenol wahanol, yn enwedig ynglŷn ag arholiadau, ond rwy'n falch iawn o allu derbyn gwelliannau 3, 6 a 9, sydd, yn ein barn ni, yn cryfhau ac yn cefnogi'r cynnig, a chredaf ei bod yn briodol fel pleidiau ar draws y Siambr hon ein bod yn cymryd amser i fynd i'r afael â chynigion ein gilydd a gwneud hynny mewn modd eithaf manwl.

Gwnaeth Delyth bwyntiau grymus ynglŷn â pha mor anodd yw bod yn ifanc ar yr adegau gorau a pha mor anodd ydyw yn awr, ac unwaith eto, cyfeiriodd at hawl plant i'w hiaith a'u diwylliant a pha mor bwysig yw hi ein bod i gyd yn ysgwyddo cyfrifoldeb am hyrwyddo a chefnogi lles ein plant a'n pobl ifanc.

Nid wyf yn cydnabod y modd y disgrifiodd Jenny Rathbone ein cynnig. Mae'r materion sy'n wynebu plant a phobl ifanc yn ein gwlad ar hyn o bryd yn eang ac maent yn gymhleth, ac felly hefyd ein cynnig.

Nid yw'n syndod bod Dai Lloyd yn cyflwyno achos pwerus iawn dros yr hawl i bobl ifanc gael addysg cyfrwng Cymraeg ble bynnag y bônt. Mae'n nodi'r methiant i sicrhau, ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, fod ein holl bobl ifanc yn gallu gadael yr ysgol yn siarad ein dwy iaith genedlaethol. Nid yw hynny'n golygu bod angen i bob un ohonynt fod mewn addysg cyfrwng Cymraeg, wrth gwrs, ond rydym yn gwneud i'r plant mewn addysg cyfrwng Saesneg astudio Cymraeg ac nid ydynt yn rhugl ar y diwedd, ac nid yw hynny'n dderbyniol. Mae'n cyflwyno achos angerddol dros gymal (e) yn ein cynnig. Fel y dywedodd, mae brwydrau'r teuluoedd ym Mhontypridd dros addysg cyfrwng Cymraeg yn frwydr a ddylai fod yn frwydr i bob un ohonom.

Rwyf eisoes wedi cyfeirio at gyfraniad David Rees, a oedd wedi'i wneud yn dda yn fy marn i. Rwy'n amlwg yn anghytuno â'r pwyntiau a wnaeth am gwmpas y cynnig, ond credaf fod y pwyntiau a wnaeth am y graddau y mae myfyrwyr wedi colli dysgu eleni, ac ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio cymedroli i sicrhau bod asesiadau addysgu'n deg ac nad oes unrhyw duedd wedi'i chynnwys—a chytunaf yn llwyr fod angen inni weithredu'n gyflym. Os ydym am newid prosesau asesu yn y tymor hir, mae honno'n broses hirdymor ac mae angen inni wneud hynny'n fuan.

Roedd Mandy Jones yn iawn i fynd i'r afael ag effaith COVID ar ein pobl ifanc, ac roedd hi'n iawn i ddweud bod angen penderfyniad arnom ynglŷn â'r arholiadau; rydym yn anghytuno â'i chasgliadau wrth gwrs. Nid wyf am i addysg yng Nghymru fod yr un mor dda na'r un fath â rhannau eraill o'r DU; rwy'n credu bod angen inni fod yn uchelgeisiol ac mae angen inni ei wneud yn llawer gwell.

Gareth Bennett—beth sydd yna i'w ddweud? Yn hollol anghywir mewn gormod o ffyrdd imi fynd drwyddynt, er y byddwn yn ategu rhai o'r sylwadau a wnaeth y Gweinidog wrth ymateb i rai o'r pethau a ddywedodd.

Felly, yn olaf, i droi at gyfraniad y Gweinidog: wel, mae'n ddrwg gennyf fod ehangder ein cynnig yn rhy gymhleth ac yn ormod o her iddi. Tybiaf fod ganddi weision sifil a all ei chynorthwyo yn y materion hyn. Gwnaeth—. A lwyddodd i egluro i mi pa rai o'r pwyntiau yn ein cynnig sydd ddim yn flaenoriaeth yn ei barn hi? Naddo. Byddwn wedi hoffi pe bai wedi mynd i'r afael â rhai manylion, yn enwedig y mater ynglŷn â myfyrwyr yn gallu mynd adref ar gyfer y Nadolig. Nid wyf yn gwybod am fewnflwch pobl eraill, ond y negeseuon rwy'n eu cael gan fyfyrwyr a'u teuluoedd—dyna'r hyn y maent yn fwyaf ofnus yn ei gylch ar hyn o bryd, oherwydd maent am wybod bod yna ddiwedd, yn enwedig y rheini ohonynt sy'n fyfyrwyr blwyddyn gyntaf sydd o bosibl yn rhannu llety gyda phobl nad ydynt yn eu hadnabod yn dda iawn; maent am wybod bod yna ddiwedd, ac mae'r Gweinidog wedi ein sicrhau y bydd yna gynllun. Gobeithio y bydd yn un da, ond credaf fod angen iddi gyflwyno'r cynllun hwnnw'n fuan, a'i gwneud yn glir y bydd y myfyrwyr hynny'n gallu mynd adref at eu teuluoedd gyda phrofion priodol i sicrhau y gallant wneud hynny'n ddiogel.

Nawr, i ddod yn ôl at ymateb y Gweinidog yn gyffredinol i'n cynnig: wel, fel gwrthbleidiau yn y Siambr hon, rydym yn gyfarwydd â gwelliannau 'mae popeth yn iawn—dileu popeth' diystyriol wrth gwrs. Yn y bôn, yr hyn a gawsom gan y Gweinidog heno, mae arnaf ofn, oedd araith ddiystyriol 'mae popeth yn iawn'. Roedd hynny braidd yn siomedig. Roedd llawer o'r hyn a ddywedodd yn awgrymu bod popeth yn iawn; roedd llawer o'r cyfraniadau a gawsom gan eraill yn cydnabod cynnydd ac yn cydnabod—a chredaf fy mod am bwysleisio hyn—pa mor galed y mae pobl sy'n gweithio yn y system yn gweithio i wneud hyn yn iawn ar yr adeg anodd hon, a byddwn yn dweud bod hynny'n wir am y Gweinidog a'i swyddogion hefyd mae'n debyg. Ond mae diystyru'r pwyntiau cymhleth yn ein cynnig ac ymateb fel pe na bai unrhyw faterion yn galw am sylw braidd yn siomedig.

Lywydd Dros Dro, nid wyf yn ymddiheuro am fod fy mhlaid wedi cyflwyno cynnig eang ei gwmpas i'r Cynulliad hwn. Rwy'n cytuno, er enghraifft, â gwelliant y Ceidwadwyr sy'n dweud y gallem wneud â dadl gyfan arall ar brentisiaethau a dysgu seiliedig ar waith, ac os na fydd y Llywodraeth yn cyflwyno un yn fuan, gobeithio y gallwn greu cyfle i wneud hynny. Mae'r rhain yn faterion enfawr, cymhleth. Maent yn bwysig. Ac os na allwn eu trafod yn y lle hwn, ac os na all y Gweinidog ymdopi â gorfod ateb cynifer ohonynt ar unwaith, mae rhywbeth o'i le braidd.

Rwy'n cymeradwyo'r cynnig hwn gyda gwelliannau 3, 6 a 9 i'r Senedd. Diolch yn fawr iawn, bawb.

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna Aelodau'n gwrthwynebu, felly gohiriaf y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Bydd toriad o bum munud fan lleiaf yn awr i baratoi ar gyfer y cyfnod pleidleisio, a bydd cymorth TG ar gael.

That brings us to voting time, and the first vote this afternoon is on the debate on a Member's legislative proposal—Welsh hearts Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Alun Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 11 abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed. 

The next vote is on the Plaid Cymru debate on the future of education. I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour nine, no abstentions and 40 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Amendment 1 is our next vote, and it was tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions and 35 against. Therefore, the amendment is not agreed. 

Amendment 2 is our next amendment. A vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 11, three abstentions and 35 against. Therefore, amendment 2 is not agreed. 

Amendment 3 next, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 20, three abstentions and 26 against. Therefore, amendment 3 is not agreed. 

Amendment 4 in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. No, don't close it yet. Close the vote. In favour 11, three abstentions and 35 against. Therefore, amendment 4 is not agreed. 

Amendment 5 next, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 11, three abstentions and 35 against. Therefore, amendment 5 is not agreed. 

Amendment 6 is next. I call for a vote on amendment 6, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 20, three abstentions, 26 against. And therefore the amendment is not agreed.

The next vote is on amendment 7, again tabled in the name of Darren Millar. A vote on amendment 7. Open the vote. Close the vote. In favour 12, two abstentions, 35 against. And therefore, amendment 7 is not agreed.

Amendment 8 next, in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, nine abstentions, 26 against. Amendment 8 is not agreed.

Amendment 9, in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 20, three abstentions, 26 against. Therefore, amendment 9 is not agreed.

As the Senedd has not agreed the motion without amendment, and has not agreed any of the amendments tabled to the motion, the motion is therefore not agreed.

That concludes voting time.

We have one remaining item on our agenda, which is the short debate. Today I call on Joyce Watson to speak to the topic she has chosen. I therefore call Joyce Watson to introduce the short debate.

Joyce, mae angen i chi agor y meic neu gael y sain wedi'i droi ymlaen cyn i chi ddechrau. Dyna ni—ewch amdani. Joyce Watson.

Diolch, Lywydd. Mae'r ddadl heddiw'n ymdrin ag ehangu'r sbectrwm: ychwanegu glas at yr adferiad gwyrdd, gosod ein moroedd wrth wraidd yr economi werdd a setliad cymdeithasol yn dilyn COVID-19. Rwyf wedi cytuno i roi munud i Huw Irranca.

Amser a llanw nid arhosant am neb. Rydym yn defnyddio'r môr i ddisgrifio'r anochel, a heddiw rydym yn wynebu tair her sydd yn eu ffordd eu hunain yn gwneud newid cymdeithasol ac economaidd yn anochel: coronafeirws, Brexit a newid yn yr hinsawdd. Hoffwn sôn am beth y mae'r newidiadau hyn yn ei olygu i ddyfroedd Cymru ac i gynllun morol cenedlaethol Cymru. Clywn lawer am yr adferiad gwyrdd a'r fargen newydd werdd, ac mae hynny'n wych, ond wrth inni ddatblygu polisïau o amgylch yr egwyddorion hynny, rwy'n awyddus i sicrhau nad ydym yn anghofio'r glas, ein dyfroedd. Fel gwlad orynysol, mae Cymru mewn sefyllfa dda i harneisio grym ein dŵr a mwynhau ei fanteision, ac yn reddfol ymrwymedig i iechyd y dyfroedd hynny. Fel rhywun sy'n cynrychioli'r rhan fwyaf o'n harfordir, rwyf bob amser yn ymwybodol o'r ffaith bod ardal forol Cymru dros draean yn fwy na'i màs tir, ac rwy'n sensitif i'r farn nad yw ein trefi a'n pentrefi arfordirol yn perthyn i'r amgueddfa nac yn setiau llwyfan; maent yn gymunedau byw sy'n gweithio a stiwardiaid gwreiddiol ein cefnforoedd. Felly, mae angen inni ehangu'r sbectrwm, ac ychwanegu glas at yr adferiad gwyrdd. Efallai y gallem ddechrau ei alw'n 'fargen newydd wyrddlas'.

Yr adeg hon y llynedd—a bu'n flwyddyn hwy fyth mewn gwleidyddiaeth—cyhoeddodd y Gweinidog y cynllun morol cenedlaethol, sy'n nodi'r rheolau ar gyfer defnyddio ein moroedd yn gynaliadwy am yr 20 mlynedd nesaf. Mae'n un o'r dogfennau pwysicaf y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru wedi'i chyflwyno, ac ni fyddai wedi digwydd heb eich penderfyniad chi, Weinidog, a diolch i chi am hynny.

Byddai blwyddyn yn ddiweddarach yn amser da i'w adolygu ar adeg arferol, ond o ystyried ein sefyllfa gyda Brexit a chythrwfl y pandemig, a'n penderfyniad i ailadeiladu dyfodol gwell, mae'n hanfodol ein bod yn edrych eto ar bolisi morol ac yn sicrhau ein bod yn cyflawni'r adferiad glas a gwyrdd hwnnw. 

Yn fwy diweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru 'Ail-greu ar ôl COVID-19: Yr Heriau a'r Blaenoriaethau', sy'n cynnwys ymrwymiadau i ymateb yn egnïol i'r argyfwng hinsawdd, i ddatgarboneiddio, i reoli ein tir er budd cymunedau gwledig nawr ac ar gyfer y dyfodol, ac i ddiogelu a gwella ein hadnoddau naturiol. Mae'n nodi gweledigaeth o economi i Gymru sydd wedi'i hanelu tuag at gyflenwadau ynni adnewyddadwy o ynni gwynt, dŵr a solar. Bydd y parthau arddangos ynni morol yn ganolog i hynny, gan yrru sgiliau, busnesau a thechnolegau'r dyfodol, yn enwedig gan fod Llywodraeth Cymru, yn briodol, wedi gwrthod unrhyw gloddio pellach am danwydd ffosil, a bod y Gweinidog wedi bod yn benderfynol ynglŷn â hynny.

Wrth edrych i'r dyfodol, Weinidog, rydych hefyd wedi dweud eich bod yn bwriadu bwrw ymlaen â Bil pysgodfeydd cynhwysfawr i Gymru, ar wahân i'r un sy'n mynd drwy Senedd y DU nawr. Bydd hynny'n fusnes i Senedd nesaf Cymru, ond rwy'n gobeithio ei fod yn sicrhau bod mwy o bysgod sy'n cael eu dal yn nyfroedd Cymru yn cael eu glanio yn ein porthladdoedd a bod llongau llai, sef 90 y cant o fflyd Cymru, yn cael cyfran fwy o'r cwota presennol. Mae rheoli'r galwadau sy'n cystadlu am ofod a defnydd o'n hadnoddau naturiol bob amser yn gydbwysedd sensitif i'w daro, a dyna pam y datblygwyd y cynllun morol cenedlaethol yn y lle cyntaf.

Mae coronafeirws, yr adferiad ôl-bandemig a Brexit 'heb gytundeb' y Torïaid sydd mewn perygl o gael ei wireddu yn ychwanegu pwysau newydd yn y glorian. Yn y pen draw, ni ellir cael adferiad glas a gwyrdd os na allwn adfer iechyd ein dyfroedd. Ar hyn o bryd, mae bron i 50 y cant o'r bywyd gwyllt gwarchodedig yn ein moroedd mewn cyflwr gwael. Felly, byddwn yn cefnogi llawer o'r polisïau y mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi bod yn galw amdanynt, megis sicrhau bod o leiaf 10 y cant o ddyfroedd Cymru yn cael eu gwarchod yn llawn erbyn 2030. Dylai gynnwys gwaith i ddiogelu ein carbon glas gwerthfawr, morwellt, morfa heli a gwymon, yn bennaf oherwydd mai adfer cynefinoedd rhynglanwol ac islanwol bas fydd yn arwain at yr ardal o fudd mwyaf fesul uned o ran dal a storio carbon cynyddol. Ein coedwig draethlin genedlaethol yw hi, os mynnwch, ac mae arnom angen llawer mwy o brosiectau fel Morfa Friog yng Ngwynedd i'w gwarchod a'i gwella.

Rhaid i bolisi morol yn y dyfodol gydnabod rhyng-gysylltiad rheolaeth effeithiol ar ddŵr hefyd. Rhaid inni gael dull go iawn o'r tarddiad i'r môr o reoli afonydd a'r môr. Droeon yn y Siambr, yn rhithwir ac fel arall, rwyf wedi crybwyll fy mhryderon ynglŷn â'r llygredd sy'n gysylltiedig â ffermio ieir dwys ym Mhowys a'i effaith ar iechyd afon Gwy. Yn sir Benfro, deallaf fod naw o'r 15 o nodweddion yr ardal gadwraeth forol arbennig mewn cyflwr anffafriol a bod dŵr ffo amaethyddol yn cyfrannu at wyth o'r achosion hynny. Felly, mae angen gweithredu llymach ar lygredd amaethyddol ac mae'r Gweinidog wedi siarad yn rymus ar wneud hynny yr wythnos diwethaf. Ac wrth gwrs, rydym i gyd yn ymwybodol iawn o broblem gynyddol sbwriel morol.

Felly, i grynhoi, flwyddyn ar ôl cyhoeddi cynllun morol cenedlaethol Cymru, nawr yn fwy nag erioed mae angen inni hybu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy, cefnogi swyddi yn ein cymunedau arfordirol a gwarchod bywyd gwyllt fel rhan o adferiad glas a gwyrdd uchelgeisiol ar ôl Brexit, ar ôl y pandemig. Diolch.

Mae'n bleser dilyn Joyce yn y ddadl bwysig hon i gefnogi adferiad glas a gwyrdd. Byddwn yn dadlau'n gryf fod yn rhaid inni gael y data a'r dadansoddiadau sy'n sail i reoli adnoddau'n gynaliadwy, ac y dylem nid yn unig gael ardaloedd morol gwarchodedig, ond ardaloedd sydd â statws gwarchodedig uwch ac yn hollbwysig, fod yr ardaloedd morol gwarchodedig hynny'n cael eu rheoli'n effeithiol. Mae'n anhygoel nawr fod gennym ardal dros naw gwaith maint Cymru mewn ardaloedd morol gwarchodedig o gwmpas y DU, ac eto, mae gwyddonwyr y Gymdeithas Cadwraeth Forol o'r farn fod llai nag 1 y cant ohono'n cael ei reoli'n dda. Felly, mae'n debyg i'n moroedd—ar yr wyneb mae pethau'n edrych yn eithaf da, ond islaw'r wyneb mae gennym lawer mwy i'w wneud i droi ardaloedd morol gwarchodedig ar siartiau yn ardaloedd morol gwarchodedig go iawn, a galluogi defnydd cynaliadwy o'n hadnoddau morol yn y fframwaith cynllunio morol. Weinidog, a gaf fi gymeradwyo'r cysyniad gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol a Chyswllt Amgylchedd Cymru, a chan Joyce yma heddiw, o garbon glas, lle gall diogelu a chyfoethogi cynefinoedd morol agored i niwed ond gwerthfawr arwain at y budd mwyaf fesul uned o ran dal a storio carbon cynyddol? Gadewch i Gymru arwain adferiad glas a gwyrdd.

Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl—Lesley Griffiths.

Diolch, Lywydd dros dro, a diolch, Joyce, am gyflwyno'r ddadl fer hon am—ac rwy'n eithaf hoff ohono—y 'fargen newydd wyrddlas', ac i Huw Irranca-Davies hefyd am ei gyfraniad. Tra bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymateb i heriau sylweddol pandemig COVID-19 i iechyd y cyhoedd a'r economi, rhan o'r ymateb hwnnw hefyd yw'r angen i feddwl a chynllunio ar gyfer y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adferiad gwyrdd ac wrth gwrs, mae'r arfordir a'r moroedd o amgylch Cymru yn rhan annatod o'n hanes, ein heconomi a'n ffordd o fyw. Maent yn cynnal digonedd o rywogaethau, cynefinoedd ac ecosystemau amrywiol ac yn cyfrannu miliynau i'n heconomi, gan gynnal miloedd o swyddi, a chyfrannu at iechyd a lles cymunedau lleol. Dyna pam y mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu system o gynlluniau morol i'n helpu i reoli a diogelu'r adnodd pwysig hwn.

Mae'r cydbwysedd bregus rydym angen ei sicrhau drwy gynllunio a rheoleiddio datblygiadau newydd yn cynnwys galluogi twf cynaliadwy yn y sector morol er mwyn sicrhau adferiad glas, gyda thwf sydd o fudd i'n cymunedau a'n heconomi arfordirol gan gyfrannu at warchod, adfer a gwella gwytnwch ein hecosystemau morol ar yr un pryd. Mae system cynllunio morol Cymru yn sicrhau ein bod yn rheoli ein hadnoddau morol yn gynaliadwy, gan barchu'r amgylchedd a defnydd sefydledig o'r môr, gan geisio sicrhau manteision parhaol o gyfleoedd newydd, cyffrous. Yn unol â'n dull o weithredu cynlluniau morol fel fframwaith galluogi ar gyfer datblygu cynaliadwy ac i gefnogi adferiad glas, rydym yn datblygu dull gofodol o ddeall cyfleoedd a chyfyngiadau ar gyfer ynni adnewyddadwy morol. Gall y dull hwn gefnogi'r rhai sy'n dymuno bwrw ymlaen â datblygiadau a helpu i roi hyder i wneud hynny o ran dangos y mathau o weithgarwch sy'n debygol o fod yn briodol ac ymhle, gan sicrhau bod gwytnwch ein hecosystemau morol yn cael ei warchod a'i wella. Rydym yn gweithio gyda CNC a'n rhanddeiliaid i ddatblygu canllawiau gofodol i sectorau ar gyfer rhai o'r sectorau mwy newydd, mwy arloesol sy'n gweithredu ym moroedd Cymru, gan ganolbwyntio'n benodol ar ynni adnewyddadwy morol. Bydd y canllawiau hyn yn nodi lle sydd orau ar gyfer datblygiadau a gweithgarwch newydd ochr yn ochr â defnydd presennol a heb beryglu gwytnwch ecosystemau morol.

Rydym yn cydnabod y cysylltiad rhwng yr amgylchedd morol a'n hiechyd a'n lles. Mae cynllun morol cenedlaethol Cymru yn tynnu sylw'n glir at bwysigrwydd cynnal a gwella mynediad at yr ardal forol, gan sicrhau bod pobl yn gallu cyrraedd y gweithgareddau a'r gwasanaethau a ddarperir gan yr amgylchedd morol a chymryd rhan ynddynt. Mae'r cynllun hefyd yn cydnabod bod cynnal iechyd a gwytnwch ein hamgylchedd a'n hecosystemau morol yn hanfodol ar gyfer adfer natur, ac mae hefyd yn rhan annatod o'n hiechyd a'n lles. Y fframwaith sy'n caniatáu inni gyflwyno'r elfen adferiad glas wrth ailadeiladu Cymru yng ngoleuni'r pandemig. Yn wir, gyda'r gwaith presennol yn mynd rhagddo i gwblhau ein rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru, dan arweiniad grŵp gorchwyl a gorffen y Gymdeithas Cadwraeth Forol ei hun, mae gwytnwch ecosystemau yn parhau i fod yn ganolog yn ein cynlluniau. Mae'r system yng Nghymru yn sicrhau bod manteision economaidd-gymdeithasol i gymunedau lleol yn cael sylw priodol wrth wneud penderfyniadau. Ymhlith yr ystyriaethau pwysig wrth asesu datblygiadau arfaethedig mae'r manteision y gallant eu cynnig i gymdeithas, creu swyddi morol a datblygu sgiliau sy'n gysylltiedig â'r môr. Mae gennym agenda ddatgarboneiddio uchelgeisiol i Gymru, a gwelaf ynni adnewyddadwy morol yn ffurfio rhan o'r cymysgedd ynni ac yn cyfrannu tuag at yr economi las ac adferiad gwyrdd yn sgil COVID-19, gan ein helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng newid yn yr hinsawdd.

Mae potensial enfawr i'r sectorau morol ac ynni adnewyddadwy dyfu'n gyfrifol yng Nghymru, a chaf fy nghalonogi gan y diddordeb cynyddol yn nyfroedd Cymru. Rwyf am weld prosiectau'n cael eu cyflwyno sy'n cefnogi cymunedau arfordirol ac sydd wedi'u cynllunio a'u hadeiladu gyda bioamrywiaeth mewn golwg, i gefnogi gwytnwch ein hecosystemau. Mae fy swyddogion yn gweithio mewn partneriaeth drwy grŵp strategol cynghori ar ganiatadau i ddarparu cyfres o gamau gweithredu gyda'r nod o ddadrisgio a chyflymu'r defnydd cyfrifol o ynni adnewyddadwy morol.

Mae dyfodol cynaliadwy i'n pysgodfeydd yng Nghymru yn rhan bwysig o adferiad glas. Y mis diwethaf, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig am y camau nesaf tuag at bolisi pysgodfeydd i Gymru yn y dyfodol. Bydd y polisi hwnnw wedi'i wreiddio yn ein gwerthoedd craidd ynghylch cyfiawnder economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol. Rhaid inni ddatblygu polisi cynaliadwy sy'n seiliedig ar ecosystemau ac sy'n gweithio gyda phob polisi morol arall. Mae ein pysgodfeydd yn adnoddau naturiol gwerthfawr, ac rwy'n parhau'n gwbl ymrwymedig i gyflwyno cyfundrefnau rheoli hyblyg sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer amrywiaeth o bysgodfeydd yng Nghymru.

Ym mis Gorffennaf, gofynnwyd i Syr David Henshaw, cadeirydd CNC, arwain cynghrair o arbenigwyr i gyflawni camau gweithredu ymarferol ar adferiad gwyrdd. Mae'r grŵp y mae Syr David yn ei gadeirio yn rhan o'r gwaith ar draws Llywodraeth Cymru i wahodd pobl ag ystod eang o safbwyntiau i helpu i lunio a herio ein cynlluniau ar gyfer ailadeiladu. Mae effaith pandemig COVID-19 wedi amharu'n ddifrifol ar waith sefydliadau sy'n hanfodol i warchod natur yng Nghymru. Rhaid inni ailadeiladu yn awr a chryfhau ein gallu i ddiogelu natur a chynyddu presenoldeb natur yn ein cymunedau er budd ein hiechyd a'n heconomi. Er mwyn gwneud hyn, byddwn yn crynhoi adnoddau ar draws y Llywodraeth a ledled cymunedau ym mhob rhan o Gymru, a bydd y grŵp yn sbardun pwerus ar gyfer gweithredu o'r fath. Mae'r grŵp yn canolbwyntio ar weithredu ymarferol ar allyriadau carbon a risg hinsawdd, gan wrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth a chysylltu pobl a natur drwy fuddsoddiadau mewn seilwaith gwyrdd.

Mae ein rhanddeiliaid morol yn bwydo'n uniongyrchol i'r broses hon drwy ein grŵp gweithredu a chynghori ar faterion morol yng Nghymru. Peter Davies yw cadeirydd y grŵp cynghori, sy'n cynnwys rhanddeiliaid, partneriaid a sefydliadau anllywodraethol allweddol mewn perthynas â'r arfordir a'r môr. Mae Peter hefyd yn aelod o'r tasglu adferiad gwyrdd ac mae wedi bod yn cydweithio ag aelodau'r grŵp cynghori, sydd wedi ymrwymo i gynllunio a chefnogi'r gwaith o ddarparu pecyn ysgogi adferiad glas integredig.

Mae cyfle pwysig nawr i gymunedau arfordirol arwain yr adferiad glas, a sicrhau gwelliannau ystyrlon i les drwy ddull integredig sy'n cydnabod y berthynas rhwng arfordiroedd a moroedd iach ac economïau lleol. Felly, wrth wrando ar Joyce yn siarad am y fargen newydd wyrddlas, roeddwn yn meddwl, er gwaethaf yr hen ddywediad y byddai fy modryb yn aml yn arfer ei ddweud wrthyf, 'Ni ddylai glas a gwyrdd byth gael eu gweld gyda'i gilydd heblaw yn y peiriant golchi,' rwy'n credu eu bod yn mynd yn dda iawn gyda'i gilydd. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog, a daw hynny â'r trafodion i ben am heddiw.