Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

06/10/2020

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Addysg: Adolygiad Addysg y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd 2020 3. Statement by the Minister for Education: OECD Education Review 2020
4. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd: Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau 4. Statement by the Counsel General and Minister for European Transition: COVID-19 Reconstruction—Challenges and Priorities
5. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd: Diweddariad ar effeithiau cyllidol COVID-19 a'r rhagolygon ar gyfer y gyllideb yn y dyfodol 5. Statement by the Minister for Finance and Trefnydd: Update on fiscal impacts of COVID-19 and future budget prospects
6., 7., 8. & 9. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) (Llanelli etc.) 2020, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 14) (Abertawe a Chaerdydd) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 15) (Bro Morgannwg, Castell-nedd Port Talbot a Thorfaen) 2020 6., 7., 8. & 9. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020, The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 13) (Llanelli etc.) Regulations 2020, The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 14) (Cardiff and Swansea) Regulations 2020 and The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 15) (Neath Port Talbot, Torfaen and Vale of Glamorgan) Regulations 2020
10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Pysgodfeydd 10. Legislative Consent Motion on the Fisheries Bill
11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Tân 11. Legislative Consent Motion on the Fire Safety Bill
12. Cynnig Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020 12. Statutory Instrument Consent Motion on The Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020
13. Dadl: Mynd i'r Afael â Hiliaeth ac Anghydraddoldeb Hiliol 13. Debate: Tackling Racism and Race Inequality
14. Cyfnod Pleidleisio 14. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Mae'r Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar yr agenda. A dwi hefyd eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo. 

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I do want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary, and these are noted on the agenda. And I also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and those joining virtually. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lynne Neagle. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Lynne Neagle. 

Effaith Pandemig COVID-19 ar Bobl ifanc
The Impact of the COVID-19 Pandemic on Young People

1. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i liniaru effaith pandemig COVID-19 ar bobl ifanc yng Nghymru? OQ55668

1. What steps is the First Minister taking to mitigate the impact of the COVID-19 pandemic on young people in Wales? OQ55668

Llywydd, action has been taken across the Welsh Government to mitigate the impact of coronavirus on young people. New investments in training, apprenticeships, further and higher education, and mental health services are amongst the responses mobilised to address the challenges young people face.

Llywydd, mae camau wedi eu cymryd ar draws Llywodraeth Cymru i liniaru effaith y coronafeirws ar bobl ifanc. Mae buddsoddiadau newydd mewn hyfforddiant, prentisiaethau, addysg bellach ac addysg uwch, a gwasanaethau iechyd meddwl ymhlith yr ymatebion a roddwyd ar waith i fynd i'r afael â'r heriau y mae pobl ifanc yn eu hwynebu.

First Minister, thank you for that. We know that the pandemic has had a huge impact on children and young people, and I very much welcome the commitment in the COVID reconstruction plan you published today that you will make sure that our young people do not lose out educationally or economically, and that you will support all of our young people to stay in education. 

Many young people who travel from Torfaen to Hereford college for their post-16 education are being prevented by Transport for Wales from boarding trains, despite holding season tickets to travel, and are instead being made to travel on buses, without social distancing, while other passengers are being prioritised for socially distanced train seats. Some young people have been left stranded or are arriving at college late. Do you share my concern, First Minister, that young people are being treated differently to other passengers, and what steps will the Welsh Government take to ensure that young people are not disadvantaged on public transport?

Prif Weinidog, diolch am hynna. Rydym ni'n gwybod bod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar blant a phobl ifanc, ac rwy'n croesawu yn fawr yr ymrwymiad yn y cynllun ailadeiladu yn sgil COVID a gyhoeddwyd gennych chi heddiw y byddwch chi'n gwneud yn siŵr nad yw ein pobl ifanc ar eu colled yn addysgol nac yn economaidd, ac y byddwch chi'n cynorthwyo ein holl bobl ifanc i aros mewn addysg.

Mae llawer o bobl ifanc sy'n teithio o Dorfaen i goleg Henffordd ar gyfer eu haddysg ôl-16 yn cael eu hatal gan Trafnidiaeth Cymru rhag teithio ar drenau, er gwaethaf y ffaith eu bod nhw'n meddu ar docynnau tymor i deithio, ac yn hytrach maen nhw'n cael eu gorfodi i deithio ar fysiau, heb gadw pellter cymdeithasol, tra bod teithwyr eraill yn cael blaenoriaeth ar gyfer seddi trên lle cedwir pellter cymdeithasol. Mae rhai pobl ifanc wedi eu gadael heb fedru symud neu mae nhw'n cyrraedd y coleg yn hwyr. A ydych chi'n rhannu fy mhryder i, Prif Weinidog, bod pobl ifanc yn cael eu trin yn wahanol i deithwyr eraill, a pha gamau wnaiff Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau nad yw pobl ifanc yn cael eu rhoi o dan anfantais ar gludiant cyhoeddus?

Well, Llywydd, of course I agree with Lynne Neagle that young people should not be disadvantaged for the sake of being young people. But I do know that it is the case that there are trains that can appear to have spaces on them, but those spaces are necessary in order to comply with the regulations that have to be observed by Transport for Wales on both sides of the border. Transport for Wales is providing 70 different bus services to help those young people who otherwise would be unable to go to college or to school in the normal way. An additional carriage has been added to a train arriving in Hereford at 08:53 in the morning since last week, in order to assist some of the young people that Lynne Neagle has referred to. But, travelling by bus, while it is often not as convenient as a train journey, for young people who are cohorting and who are together in a bubble for education purposes, it can be a way that allows those young people to travel safely together.

So, we continue to work on the issue, and while I absolutely agree that young people should not be treated differently for the sake of being young people, Transport for Wales, in very challenging circumstances, are working hard to make sure that Lynne Neagle's constituents, and young people in all parts of Wales, have the transport they need to be able to access their education. 

Wel, Llywydd, wrth gwrs, rwy'n cytuno â Lynne Neagle na ddylai pobl ifanc fod o dan anfantais oherwydd y ffaith eu bod nhw'n bobl ifanc. Ond gwn ei bod hi'n wir bod trenau y gall ymddangos bod lleoedd arnyn nhw, ond mae'r lleoedd hynny yn angenrheidiol er mwyn cydymffurfio â'r rheoliadau y mae'n rhaid i Trafnidiaeth Cymru gyd-fynd â nhw ar ddwy ochr y ffin. Mae Trafnidiaeth Cymru yn darparu 70 o wahanol wasanaethau bysiau i helpu'r bobl ifanc hynny na fydden nhw fel arall yn gallu mynd i'r coleg nac i'r ysgol yn y ffordd arferol. Ychwanegwyd cerbyd ychwanegol i drên sy'n cyrraedd Henffordd am 08:53 yn y bore ers yr wythnos diwethaf, i gynorthwyo rhai o'r bobl ifanc y mae Lynne Neagle wedi cyfeirio atyn nhw. Ond, wrth deithio ar fws, er nad yw'n aml mor gyfleus â thaith ar y trên, i bobl ifanc sydd mewn carfannau ac sydd gyda'i gilydd mewn swigen at ddibenion addysg, gall fod yn ffordd sy'n caniatáu i'r bobl ifanc hynny deithio yn ddiogel gyda'i gilydd.

Felly, rydym ni'n parhau i weithio ar y broblem, ac er fy mod i'n cytuno yn llwyr na ddylai pobl ifanc gael eu trin yn wahanol oherwydd y ffaith eu bod nhw'n bobl ifanc, mae Trafnidiaeth Cymru, mewn amgylchiadau heriol iawn, yn gweithio'n galed i wneud yn siŵr bod gan etholwyr Lynne Neagle, a phobl ifanc ym mhob rhan o Gymru, y cludiant sydd ei angen arnyn nhw i allu cael mynediad at eu haddysg.

First Minister, a report by Barnardo's earlier this year highlighted the crisis that's facing fostering, with a 45 per cent rise in children needing foster care within Wales, and yet, conversely, a 51 per cent drop in the availability of foster carers because of the pandemic. Obviously, we can all appreciate the issues that this has thrown up for being able to find foster carers for young people desperately in need of them. Can you please outline what the Welsh Government is able to do to help to bring more parity back in this situation, to increase the number of foster carers we have, so that these children are able to get the support, within a family environment, that they so desperately need?

Prif Weinidog, tynnodd adroddiad gan Barnardo's yn gynharach eleni sylw at yr argyfwng sy'n wynebu maethu, gyda chynnydd o 45 y cant i nifer y plant sydd angen gofal maeth yng Nghymru, ac eto, i'r gwrthwyneb, gostyngiad o 51 y cant i'r gofalwyr maeth sydd ar gael oherwydd y pandemig. Yn amlwg, gallwn ni i gyd werthfawrogi'r problemau y mae hyn wedi eu codi o ran gallu dod o hyd i ofalwyr maeth i bobl ifanc sydd eu hangen yn ddybryd. A allwch chi amlinellu'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i ddod â mwy o gydraddoldeb yn ôl yn y sefyllfa hon, i gynyddu nifer y gofalwyr maeth sydd gennym ni, fel y gall y plant hyn gael y cymorth, o fewn amgylchedd teuluol, y maen nhw ei angen mor ddybryd?

13:35

Llywydd, I thank Angela Burns for that. I think, earlier in the summer, when the Barnardo's report was published, we were able to correct some of the misreporting of those figures, because those figures do not reflect the position of foster care in Wales, where we've actually had quite a healthy recruitment of foster carers during the pandemic and where we have been able to go on making foster care places available to those young people who need them. Now it is, as Angela Burns will know, a constant effort to make sure that we are recruiting the people we need to offer foster care, sometimes to young people who've got some significant issues in their lives—sometimes those are physical disabilities, sometimes they are the legacy of their own histories. And we will go on to create a national fostering network here in Wales, to make sure that opportunities for people who wish to become foster carers, and young people who need foster caring, do not end at the boundaries of their own local authorities, mirroring some of the success we have had in the national adoption service. So, the position in Wales is not quite as the reporting of the Barnardo's report might have led some people to believe. It's been reasonably sustained in this very difficult period, but there's always more we want to do.

Llywydd, diolchaf i Angela Burns am hynna. Rwy'n credu, yn gynharach yn yr haf, pan gyhoeddwyd adroddiad Barnardo's, ein bod ni wedi gallu cywiro rhywfaint o gam-adrodd y ffigurau hynny, oherwydd nid yw'r ffigurau hynny yn adlewyrchu sefyllfa gofal maeth yng Nghymru, lle'r ydym ni mewn gwirionedd wedi cael proses recriwtio gofalwyr maeth eithaf iach yn ystod y pandemig a lle'r ydym ni wedi gallu parhau i sicrhau bod lleoedd gofal maeth ar gael i'r bobl ifanc hynny sydd eu hangen nhw. Nawr, fel y bydd Angela Burns yn gwybod, mae'n ymdrech barhaus i wneud yn siŵr ein bod ni'n recriwtio'r bobl sydd eu hangen arnom ni i gynnig gofal maeth, weithiau i bobl ifanc sydd â rhai problemau sylweddol yn eu bywydau—weithiau anableddau corfforol yw'r rheini, weithiau maen nhw'n yn etifeddiaeth o'u hanesion nhw eu hunain. A byddwn yn parhau i greu rhwydwaith maethu cenedlaethol yma yng Nghymru, i wneud yn siŵr nad yw cyfleoedd i bobl sy'n dymuno bod yn ofalwyr maeth, a phobl ifanc sydd angen gofal maeth, yn dod i ben wrth ffiniau eu hawdurdodau lleol eu hunain, gan adlewyrchu rhywfaint o'r llwyddiant a gawsom ni yn y gwasanaeth mabwysiadu cenedlaethol. Felly, nid yw'r sefyllfa yng Nghymru yn union fel y gallai cynnwys adroddiad Barnardo's fod wedi peri i rai pobl ei gredu. Fe'i cynhaliwyd yn rhesymol yn y cyfnod anodd iawn hwn, ond mae mwy yr ydym ni eisiau ei wneud bob amser.

Mae'n fater o gonsýrn difrifol i fi, yr effaith y mae'r pandemig a'r cyfyngiadau yn ei chael ar lesiant pobl ifanc—a phobl o bob oed, o ran hynny. Dwi'n clywed tystiolaeth anecdotaidd gan bobl yn y maes meddygol a meysydd cysylltiedig am gynnydd yn nifer hunanladdiadau a phobl yn niweidio eu hunain. A wnaiff y Llywodraeth fel mater o frys gasglu a chyhoeddi data ar hynny fel ein bod ni'n gwybod beth sy'n mynd ymlaen, a llunio strategaeth ar sut i ddelio efo problemau llesiant, a rhoi eglurhad clir hefyd o sut maen nhw'n cydbwyso'r angen i ddelio efo COVID efo'r angen i sicrhau llesiant pobl wrth ystyried pa gyfyngiadau i'w cyflwyno a'u codi, ac yn y blaen?

It's an issue of grave concern to me, in terms of the impact the pandemic and the restrictions are having on the well-being of young people—and people of all ages, for that matter. I hear anecdotal evidence from people working in medicine and related areas of an increase in suicide and self-harm. Will the Government as a matter of urgency gather and publish data on that so that we know what the situation is, and draw up a strategy on how to deal with issues of well-being, and provide clarity in terms of how they balance the need to deal with COVID with the need to ensure the well-being of people in considering which restrictions to introduce and which to lift, and so on?

Wrth gwrs, mae'r ddau beth yn mynd gyda'i gilydd. Dŷn ni yn gwybod bod cyfnod y coronafeirws wedi bod yn gyfnod anodd dros ben i nifer fawr o bobl ifanc yma yng Nghymru. Dyna pam dŷn ni wedi cryfhau'r gwasanaethau sydd gyda ni i helpu pobl ifanc—mwy o arian i addysg uwch, mwy o arian i addysg bellach, i gefnogi llesiant pobl ifanc pan fyddan nhw'n astudio, mwy o arian i'n hysgolion ni i roi mwy o bobl i helpu yn y gwasanaethau sydd gyda ni'n barod, a mwy o help drwy Meic hefyd. Dwi'n siŵr y bydd Rhun ap Iorwerth yn ymwybodol o Meic, sef llinell ar y teliffon ble mae pobl ifanc yn gallu siarad â rhywun, drwy'r dydd, lan at hanner nos. A hefyd, dŷn ni wedi rhoi mwy o arian i Meic. I fod yn glir, bydd y gwasanaeth yna ar gael drwy'r flwyddyn ariannol bresennol. Dŷn ni yn casglu data, wrth gwrs, yn y rhaglenni dŷn ni'n eu rhedeg, a dŷn ni yn cyhoeddi data hefyd. Os oes rhywbeth penodol y mae Rhun ap Iorwerth eisiau ei weld, wrth gwrs dwi'n hollol hapus i drafod hwnna gyda fe ac i roi'r wybodaeth iddo fe os yw hwnna ar gael.

Of course, these issues go hand in hand. We do know that the period of coronavirus has been an extremely difficult period for a great number of young people here in Wales. That is why we have strengthened the services that we have to support young people—more funding for higher education and further education to support the well-being of young people as they study, more funding for our schools so that we could have more people to assist within the services that we already offer, and also more support through Meic. As I'm sure Rhun ap Iorwerth knows, Meic is a telephone line where young people can speak to others up to midnight. We have also given more funding to Meic, so that those services will be available throughout the current financial year. And, of course, we are collecting data in the programmes that we run and we publish that data. If there is anything specific that Rhun ap Iorwerth wishes to see, of course I'd be very happy to discuss that with him and to give him that information if it's available.

Tynnwyd cwestiwn 2 [OQ55631] yn ôl, ac felly, cwestiwn 3, Caroline Jones.

Question 2 [OQ55631] has been withdrawn, and so, question 3, Caroline Jones.

Rheolau COVID-19
COVID-19 Rules

3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r cosbau i'r rhai sy'n torri rheolau COVID-19? OQ55666

3. What plans does the Welsh Government have to increase the penalties for those breaking COVID-19 rules? OQ55666

Llywydd, we keep all aspects of our regulations under continual review, including our approach to fixed-penalty notices. We are currently considering whether the regime needs to be adapted to address specific issues, such as the holding of street or house parties. 

Llywydd, rydym ni'n adolygu pob agwedd ar ein rheoliadau yn barhaus, gan gynnwys ein dull o ymdrin â hysbysiadau cosb benodedig. Ar hyn o bryd, rydym ni'n ystyried pa un a oes angen addasu'r drefn i fynd i'r afael â phroblemau penodol, fel cynnal partïon stryd neu mewn tŷ.

13:40

Thank you, First Minister. It is blatantly obvious that the carrot approach is not working and the fines imposed aren't much of a deterrent either. Most of the population of south Wales are once again in draconian lockdowns and all because of the actions of a selfish minority. We have had our liberty curtailed because a few people wanted to have house parties. We are not allowed to visit loved ones because some people thought the rules did not apply to them or that £60 was a small price to pay for a bit of fun. Rules apply to everyone, from Government Ministers to governance students and it is high time we cracked down on rule breakers, and I'm fed up of seeing social media littered with people flagrantly and unashamedly breaking the rules. First Minister, do you agree that we need far steeper penalties and stricter enforcement if we are to avoid more local or even national lockdowns? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Mae'n gwbl amlwg nad yw'r dull moron yn gweithio ac nad yw'r dirwyon sy'n cael eu gorfodi yn llawer o rwystr ychwaith. Mae'r rhan fwyaf o boblogaeth y de yn destun cyfyngiadau symud llym unwaith eto a'r cwbl oherwydd gweithredoedd lleiafrif hunanol. Rydym ni wedi colli ein rhyddid oherwydd bod rhai pobl eisiau cael partïon yn y tŷ. Nid ydym ni'n cael ymweld â'n hanwyliaid oherwydd bod rhai pobl o'r farn nad oedd y rheolau yn berthnasol iddyn nhw neu fod £60 yn bris bach i'w dalu am ychydig o hwyl. Mae rheolau yn berthnasol i bawb, o Weinidogion y Llywodraeth i fyfyrwyr llywodraethu ac mae'n hen bryd i ni fynd i'r afael â'r rhai sy'n torri'r rheolau, ac rwyf i wedi cael llond bol o weld cyfryngau cymdeithasol yn llawn pobl yn torri'r rheolau yn amlwg ac yn ddigywilydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno ein bod ni angen cosbau llawer mwy llym a gorfodi mwy llym os ydym ni'n mynd i osgoi mwy o gyfyngiadau symud lleol neu genedlaethol hyd yn oed? Diolch.

Well, I agree with aspects of the Member's supplementary question. I agree with her that the vast majority of people in Wales continue to observe the rules and to be scrupulous about it, and that breaches of the rules are carried out by a small minority of people when those breaches are deliberate, flagrant and repeated. When I spoke with the chief constable of Gwent last week about the position in Gwent, where local restrictions have been in place for a number of weeks, she told me that 95 per cent of the population there were complying with the rules and working hard to do so. So, I don't agree with some of the things the Member said, which seemed to imply that there was wholesale non-observation of the restrictions that we've had to put in place.

Where there is a need to increase penalties, we have done so. Back in May, we added to the multiplier of people who repeatedly break the rules so that the maximum penalty in Wales went from £120 to £1,920, and we moved quickly, in advance of August bank holiday, to make sure that £10,000 fines were available in Wales for people who seek to organise illegal music events. Now, we continue to discuss with the police whether they would find it useful to have extended penalties, as I say, in a number of specific areas, including for people who organise house parties and people who flagrantly refuse to observe self-isolation, and if the case is there, then we will do it.

In the end—I'll just make this final point to the Member, Llywydd—this only works if we have a trust-based system, if people are willing to play their part and are convinced of the need to do so. Enforcement has to be a last resort, not a first resort, but where that last resort is needed, we won't hesitate to use it in Wales. 

Wel, rwy'n cytuno ag agweddau ar gwestiwn atodol yr Aelod. Rwy'n cytuno â hi bod y mwyafrif helaeth o bobl yng Nghymru yn parhau i gadw at y rheolau ac i fod yn gydwybodol yn ei gylch, ac mai lleiafrif bach o bobl sy'n torri'r rheolau pan fo'r achosion hynny o dorri'r rheolau yn fwriadol, yn amlwg ac yn ailadroddus. Pan siaradais i â phrif gwnstabl Gwent yr wythnos diwethaf am y sefyllfa yng Ngwent, lle mae cyfyngiadau lleol wedi bod ar waith ers nifer o wythnosau, dywedodd wrthyf fod 95 y cant o'r boblogaeth yno yn cydymffurfio â'r rheolau ac yn gweithio'n galed i wneud hynny. Felly, nid wyf yn cytuno â rhai o'r pethau a ddywedodd yr Aelod, a oedd fel pe byddai'n awgrymu bod diffyg cydymffurfiad helaeth â'r cyfyngiadau y bu'n rhaid i ni eu rhoi ar waith.

Pan fo angen cynyddu cosbau, rydym ni wedi gwneud hynny. Yn ôl ym mis Mai, ychwanegwyd at y lluosydd o bobl sy'n torri'r rheolau dro ar ôl tro fel bod y gosb uchaf yng Nghymru yn mynd o £120 i £1,920, ac fe symudasom yn gyflym, cyn gŵyl y banc ym mis Awst, i wneud yn siŵr bod dirwyon o £10,000 ar gael yng Nghymru i bobl sy'n ceisio trefnu digwyddiadau cerddoriaeth anghyfreithlon. Nawr, rydym ni'n parhau i drafod gyda'r heddlu a fyddai'n ddefnyddiol iddyn nhw gael cosbau estynedig, fel y dywedais, mewn nifer o feysydd penodol, gan gynnwys i bobl sy'n trefnu partïon yn y tŷ a phobl sy'n amlwg yn gwrthod hunanynysu, ac os yw'r achos yno, yna byddwn yn gwneud hynny.

Yn y pen draw—hoffwn ddim ond gwneud y pwynt olaf hwn i'r Aelod, Llywydd—dim ond os oes gennym ni system sy'n seiliedig ar ymddiriedaeth y mae hyn yn gweithio, os yw pobl yn fodlon chwarae eu rhan ac yn argyhoeddedig o'r angen i wneud hynny. Mae'n rhaid i orfodi fod y dewis olaf, nid y dewis cyntaf, ond pan fydd angen y dewis olaf hwnnw, ni fyddwn yn petruso cyn ei ddefnyddio yng Nghymru.

I live in the largest population crossing a national boundary in the UK, with close relatives nearby on both sides of our invisible border. In this context, what penalties for breaking COVID-19 rules do you believe should apply were an anaesthetic junior doctor at Ysbyty Gland Clwyd to meet his fiancé, undertaking a clinical fellowship at Christie hospital in Manchester, when each has to live locally to these hospitals, each has been at the front line of the coronavirus pandemic since its beginning here, which led both to contract COVID-19 in the course of their work, each has worked additional hours without additional pay, and each lives alone. They persevered with physical and mental exhaustion by supporting each other. However, your latest announcement on lockdown restrictions in north-east Wales means that their primary outlet of support is now illegal because they can't visit each other. 

Rwyf i'n byw yn y boblogaeth fwyaf sy'n croesi ffin genedlaethol yn y DU, gyda pherthnasau agos gerllaw ar ddwy ochr ein ffin anweledig. Yn y cyd-destun hwn, pa gosbau am dorri rheolau COVID-19 ydych chi'n credu a ddylai fod yn berthnasol pe byddai meddyg iau anesthetig yn Ysbyty Glan Clwyd yn cyfarfod â'i ddyweddi, sy'n ymgymryd â chymrodoriaeth glinigol yn ysbyty Christie ym Manceinion, pan fo'n rhaid i'r ddau fyw yn lleol i'r ysbytai hyn, y mae'r ddau wedi bod ar reng flaen pandemig coronafeirws ers ei ddechrau yma, a arweiniodd at y ddau yn dal COVID-19 yn ystod eu gwaith, y mae'r ddau wedi gweithio oriau ychwanegol heb dâl ychwanegol, ac y mae'r ddau yn byw ar ei pennau eu hunain. Llwyddasant i ddyfalbarhau â blinder corfforol a meddyliol trwy gefnogi ei gilydd. Fodd bynnag, mae eich cyhoeddiad diweddaraf o gyfyngiadau symud yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn golygu bod eu prif gymorth bellach yn anghyfreithlon gan na chânt ymweld â'i gilydd.

Well, I've no doubt, Llywydd, that they will understand better than the Member why those restrictions are necessary. On the Welsh side of the north-east Wales border, the rates of coronavirus are still below 100 per 100,000 in the population. In Manchester, today, they are reporting over 500 per 100,000 of the population. And people who work in the health service will undoubtedly understand why it is not sensible for people from very high coronavirus areas to be able to travel to and mix with people who live in areas where the virus is not in such vivid circulation. Those members of the health service will also know, even if the Member doesn't, that the impact of coronavirus at community level is now being felt in our hospitals as well. In the last week, we had 453 beds in our NHS occupied by people with suspected or confirmed coronavirus; two weeks ago, that was 203. Now, if the Member does not understand the need to take action and to take action now to prevent the impact on our NHS returning to where it once was earlier in the year, then I can assure him that people who work in the health service understand that very well. 

Wel, nid oes gen i amheuaeth, Llywydd, y byddan nhw'n deall yn well na'r Aelod pam mae angen y cyfyngiadau hynny. Ar ein hochr ni o ffin gogledd-ddwyrain Cymru, mae cyfraddau coronafeirws yn dal i fod yn is na 100 o bob 100,000 o'r boblogaeth. Ym Manceinion, heddiw, maen nhw'n adrodd dros 500 o bob 100,000 o'r boblogaeth. A bydd pobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd yn sicr o ddeall pam nad yw'n ddoeth i bobl o ardaloedd coronafeirws uchel iawn gael teithio at bobl sy'n byw mewn ardaloedd lle nad yw'r firws mewn cylchrediad mor fywiog a chymysgu â nhw. Bydd yr aelodau hynny o'r gwasanaeth iechyd hefyd yn gwybod, hyd yn oed os nad yw'r Aelod, bod effaith coronafeirws ar lefel gymunedol yn cael ei theimlo yn ein hysbytai hefyd erbyn hyn. Yn ystod yr wythnos diwethaf, roedd pobl ag achosion tybiedig neu a gadarnhawyd o coronafeirws mewn 453 o welyau yn ein GIG; 203 oedd y ffigur bythefnos yn ôl. Nawr, os nad yw'r Aelod yn deall yr angen i weithredu ac i weithredu nawr i atal yr effaith ar ein GIG rhag dychwelyd i'r sefyllfa yr oedd ynddi yn gynharach yn y flwyddyn, yna gallaf ei sicrhau bod pobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd yn deall hynny yn dda iawn.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Questions now from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price.

Diolch, Llywydd. On Monday, First Minister, it was reported that there were 596 new positive COVID cases identified in Wales following a lab test—the highest figure, I believe, since the pandemic began and SAGE has said that cases overall in Wales are likely to be increasing on a daily basis by between 1 per cent and 5 per cent a day.

Over the past fortnight, I've raised with you the absurdity of people in lockdown areas of England being able to travel to Wales to areas where community transmission is low. The UK Prime Minister's dismissal of the prospect of such travel restrictions should not have come as much of a surprise, perhaps, given the general contempt with which his Government repeatedly demonstrates towards Wales. We've called for action consistently on this issue since the summer. Can you say whether and when you intend to take action yourselves independently as a Government, and, in addition to looking at introducing quarantine as a solution, is consideration being given to making non-essential travel into Wales from a lockdown area illegal and subject to enforcement by the police?

Diolch, Llywydd. Ddydd Llun, Prif Weinidog, adroddwyd bod 596 o achosion COVID cadarnhaol newydd wedi'u nodi yng Nghymru yn dilyn prawf labordy—y ffigur uchaf, rwy'n credu, ers i'r pandemig ddechrau ac mae SAGE wedi dweud ei bod yn debygol bod achosion yn gyffredinol yng Nghymru yn cynyddu rhwng 1 y cant a 5 y cant bob dydd.

Dros y pythefnos diwethaf, rwyf i wedi codi gyda chi y gwiriondeb o bobl mewn ardaloedd sy'n destun cyfyngiadau symud yn Lloegr yn cael teithio i Gymru i ardaloedd lle mae trosglwyddiad cymunedol yn isel. Ni ddylai diystyriaeth Prif Weinidog y DU o'r posibilrwydd o gyfyngiadau teithio o'r fath fod wedi bod yn llawer o syndod, efallai, o gofio'r dirmyg cyffredinol y mae ei Lywodraeth yn ei ddangos dro ar ôl tro tuag at Gymru. Rydym ni wedi galw am weithredu yn gyson ar y mater hwn ers yr haf. A allwch chi ddweud a ydych chi'n bwriadu gweithredu eich hunain yn annibynnol fel Llywodraeth a phryd, ac, yn ogystal ag ystyried cyflwyno cwarantin fel ateb, a oes ystyriaeth yn cael ei rhoi i wneud teithio nad yw'n hanfodol i Gymru o ardal sy'n destun cyfyngiadau symud yn anghyfreithlon ac yn destun camau gorfodi gan yr heddlu?

Well, Llywydd, I thank Adam Price for that. I share his sense of disappointment at the Prime Minister's apparent conclusion—and I say 'apparent' because although he gave an interview in which he opined on this matter, he is yet to reply to my letter to him of Monday last week, and I think that is deeply disrespectful, not to me but to the Senedd and to people here in Wales. I do expect to see a reply to that letter and I expect to see a rationale set out in that letter that explains why the Prime Minister appears to have come to his conclusion.

What I asked for in my letter was not a border solution, it was a solution that would have prevented people living in hotspot areas in England from travelling to other places where the virus was not in the same place, whether that was in England, Scotland or in Wales. That's the solution that we have in Wales: people who live in high coronavirus areas in Wales aren't able to travel to England to take the virus with them. And I still think that that is the right answer and I pressed that again with the Chancellor of the Duchy of Lancaster in a meeting held with him yesterday.

In the meantime, Llywydd, we have to prepare against the day when the Prime Minister continues to refuse to take this straightforwardly sensible course of action, and there are a range of ways in which we could act. Quarantine is one of them, Members will remember the five-mile rule we had in Wales, or the five-mile guidance, at least, we had in Wales earlier in the summer, and the possibility that Adam Price has set out is another possibility that we could use within our own powers. I think that is the second-best way to do it. I've put the best way to the Prime Minister. I expect to get a proper answer from him. If he refuses to do that, then, of course, we will think about what we can do, and we are actively exploring what we can do, with the powers we hold ourselves.

Wel, Llywydd, diolchaf i Adam Price am hynna. Rwy'n rhannu ei ymdeimlad o siom yng nghasgliad tybiedig Prif Weinidog y DU—a dywedaf 'tybiedig' oherwydd er iddo roi cyfweliad pryd y rhoddodd farn ar y mater hwn, nid yw eto wedi ymateb i'm llythyr ato ddydd Llun yr wythnos diwethaf, ac rwy'n credu bod hynny yn amharchus dros ben, nid i mi ond i'r Senedd ac i bobl yma yng Nghymru. Rwyf yn disgwyl gweld ateb i'r llythyr hwnnw a disgwyliaf weld rhesymeg wedi'i chyflwyno yn y llythyr hwnnw sy'n esbonio pam yr ymddengys bod Prif Weinidog y DU wedi dod i'w gasgliad.

Nid datrysiad ffiniol oedd yr hyn y gofynnais amdano yn fy llythyr, roedd yn ddatrysiad a fyddai wedi atal pobl sy'n byw mewn ardaloedd â nifer fawr o achosion yn Lloegr rhag teithio i fannau eraill lle nad oedd y feirws yn yr un lle, boed hynny yn Lloegr, yn yr Alban neu yng Nghymru. Dyna'r ateb sydd gennym ni yng Nghymru: nid yw pobl sy'n byw mewn ardaloedd â nifer fawr o achosion coronafeirws yng Nghymru yn cael teithio i Loegr i fynd â'r feirws gyda nhw. Ac rwy'n dal i gredu mai dyna'r ateb cywir a phwysais hynny eto gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn mewn cyfarfod a gynhaliwyd gydag ef ddoe.

Yn y cyfamser, Llywydd, mae'n rhaid i ni baratoi yn erbyn y diwrnod pan fydd Prif Weinidog y DU yn parhau i wrthod cymryd y cam syml a doeth hwn, a cheir amrywiaeth o ffyrdd y gallem ni weithredu. Mae cwarantîn yn un ohonyn nhw, bydd yr Aelodau yn cofio'r rheol pum milltir a oedd gennym ni yng Nghymru, neu'r canllawiau pum milltir, o leiaf, yr oedd gennym ni yng Nghymru yn gynharach yn yr haf, ac mae'r posibilrwydd y mae Adam Price wedi ei gynnig yn bosibilrwydd arall y gallem ni ei ddefnyddio o fewn ein pwerau ein hunain. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd ail orau o wneud hynny. Rwyf i wedi cynnig y ffordd orau i Brif Weinidog y DU. Rwy'n disgwyl cael ateb iawn ganddo. Os bydd yn gwrthod gwneud hynny, yna, wrth gwrs, byddwn yn meddwl am yr hyn y gallwn ni ei wneud, ac rydym ni wrthi'n archwilio'r hyn y gallwn ni ei wneud, gyda'r pwerau sydd gennym ni ein hunain.

The Scottish Government, First Minister, has confirmed that it will be imposing far tighter restrictions in the coming days. You yourself have received advice from the technical advisory cell saying that the earlier additional measures are introduced, the more effective they will be. The kind of additional measures that we could be talking about in our context could be, for example, closing pubs indoors completely in areas of high infection, as Paris has done for two weeks starting from today, backed, of course, by suitable and sufficient industry support packages. What active consideration are you giving to the possibility of introducing a brief period of tighter restriction—a so-called 'circuit breaker', as it's become known?

Mae Llywodraeth yr Alban, Prif Weinidog, wedi cadarnhau y bydd yn cyflwyno cyfyngiadau llawer tynnach yn y dyddiau nesaf. Rydych chi eich hunan wedi cael cyngor gan y gell gynghori dechnegol yn dweud mai'r cynharach y bydd mesurau ychwanegol yn cael eu cyflwyno, y mwyaf effeithiol y byddan nhw. Gallai'r math o fesurau ychwanegol y gallem ni fod yn sôn amdanyn nhw yn ein cyd-destun ni, er enghraifft, gynnwys cau tafarndai dan do yn llwyr mewn ardaloedd lle ceir lefelau uchel o haint, fel y mae Paris wedi ei wneud am bythefnos gan ddechrau heddiw, gyda chefnogaeth, wrth gwrs, pecynnau cymorth addas a digonol i'r diwydiant. Pa ystyriaeth weithredol ydych chi'n ei rhoi i'r posibilrwydd o gyflwyno cyfnod byr o gyfyngiadau tynnach—'mesur torri cylched' fel y'i hadnabyddir erbyn hyn?

13:50

Well, Llywydd, of course we do give consideration to that, and I had an opportunity to discuss that too yesterday with the First Minister of Scotland. Llywydd, we aren't discussing two sets of measures. The figures that I have seen, the most recent ones, which will probably be in the public domain later in the day, show that the local measures we have taken in parts of south Wales are having some success. So, I am working with officials to see whether it may be possible, provided that successes is sustained, to be able to lift some of the restrictions that we have placed on people in that part of Wales, provided the measures we are taking so far demonstrate an ability to do so. At the same time, we have to prepare, in the way that Adam Price has suggested, for the fact that things could get worse, not better, over this winter. There are a series of measures set out in the plan we published in August for health protection area restrictions. We have not used them all by any means, and if we did need to draw on them further, then we would have to do so—whether we would have to do so for a brief period of time I think is, in my view, slightly optimistic. What we are learning from the measures that we've already put place is that it does take a matter of weeks for those to be able to turn the tide of coronavirus around. But we work on both possibilities—both being able to lift restrictions where the data demonstrates it is safe to do so and on further measures we may have to take if that turns out not to be the case.

Wel, Llywydd, rydym ni yn rhoi ystyriaeth i hynny, wrth gwrs, a chefais gyfle i drafod hynny hefyd ddoe gyda Phrif Weinidog yr Alban. Llywydd, dydyn ni ddim yn trafod dwy gyfres o fesurau. Mae'r ffigurau yr wyf i wedi eu gweld, y rhai diweddaraf, a fydd, mae'n debyg, ar gael i'r cyhoedd yn ddiweddarach yn y dydd, yn dangos bod y mesurau lleol yr ydym ni wedi eu cymryd mewn rhannau o'r de yn cael rhywfaint o lwyddiant. Felly, rwyf i'n gweithio gyda swyddogion i weld a allai fod yn bosibl, ar yr amod bod y llwyddiant hwnnw yn cael ei gynnal, i allu codi rhai o'r cyfyngiadau yr ydym ni wedi eu gorfodi ar bobl yn y rhan honno o Gymru, cyn belled â bod y mesurau yr ydym ni'n eu cymryd hyd yma yn dangos y gallu i wneud hynny. Ar yr un pryd, mae'n rhaid i ni baratoi, yn y ffordd y mae Adam Price wedi ei awgrymu, ar gyfer y ffaith y gallai pethau waethygu, nid gwella, dros y gaeaf hwn. Mae cyfres o fesurau wedi'u cyflwyno yn y cynllun a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Awst ar gyfer cyfyngiadau ardal i ddiogelu iechyd. Nid ydym ni wedi eu defnyddio nhw i gyd o bell ffordd, a phe byddai angen i ni eu defnyddio nhw ymhellach, yna byddai'n rhaid i ni wneud hynny—mae pa un a fyddai'n rhaid i ni wneud hynny am gyfnod byr braidd yn optimistaidd yn fy marn i. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu o'r mesurau yr ydym ni eisoes wedi eu rhoi ar waith yw ei bod hi'n cymryd ychydig wythnosau i'r rheini allu newid cwrs y coronafeirws. Ond rydym ni'n gweithio ar y ddau bosibilrwydd—gallu codi cyfyngiadau pan fo'r data yn dangos ei bod hi'n ddiogel gwneud hynny ac ar fesurau ychwanegol y gallai fod yn rhaid i ni eu cymryd os na fydd hynny yn digwydd.

I agree with the First Minister that a short-term set of policies is no substitute, really, for a long-term strategy. But the technical advisory cell's report, which has just been published, actually, within the hour, is very sobering reading. The R rate that it quotes now for Wales is between 1.3 and 1.6, and that contrasts with early September when it was said to be between 0.5 and 1. It says the incidence in Wales now is growing—the infection incidence is growing overall. It goes on to say:

'Unless measures bring R back below 1, it is possible that infection incidence and hospital admissions may exceed scenario planning'.

And it's previously said that if the current measures don't bring R below 1, then further restrictions will be needed to control the epidemic in Wales. At what point do you think we are now? Are we going in the right direction or the wrong direction, First Minister? And would you accept as a general point that every Government facing a second wave is having to choose between going early and hard in tightening restrictions, or later and lighter, and probably longer, because those measures would be less effective? There are no risk-free options, in a sense, to any Government, but isn't the greatest risk of all dither and delay?

Rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog nad yw cyfres fyrdymor o bolisïau yn gallu cymryd lle strategaeth hirdymor, mewn gwirionedd. Ond mae adroddiad y gell gynghori dechnegol, sydd newydd gael ei gyhoeddi, a dweud y gwir, o fewn yr awr ddiwethaf, yn ddeunydd darllen difrifol iawn. Mae'r gyfradd R y mae'n ei dyfynnu nawr ar gyfer Cymru rhwng 1.3 ac 1.6, ac mae hynny'n gwrthgyferbynnu â dechrau mis Medi pan ddywedwyd ei bod rhwng 0.5 ac 1. Mae'n dweud bod nifer yr achosion yng Nghymru bellach yn tyfu—mae nifer yr achosion o heintio yn tyfu yn gyffredinol. Mae'n mynd ymlaen i ddweud:

Oni bai bod mesurau yn dod ag R yn ôl o dan 1, mae'n bosibl y gallai nifer yr achosion o heintiau a derbyniadau i'r ysbyty fod yn fwy na'r hyn a gynlluniwyd ar gyfer sefyllfaoedd.

Ac mae wedi dweud yn y gorffennol os na fydd y mesurau presennol yn dod ag R islaw 1, yna bydd angen cyfyngiadau pellach i reoli'r epidemig yng Nghymru. Ar ba bwynt ydych chi'n meddwl yr ydym ni nawr? A ydym ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn neu'r cyfeiriad anghywir, Prif Weinidog? Ac a fyddech chi'n derbyn fel pwynt cyffredinol bod pob Llywodraeth sy'n wynebu ail don yn gorfod dewis rhwng mynd yn gynnar ac yn galed o ran tynhau cyfyngiadau, neu'n ddiweddarach ac yn ysgafnach, ac yn hwy mae'n debyg, gan y byddai'r mesurau hynny yn llai effeithiol? Nid oes unrhyw ddewisiadau di-risg, ar un ystyr, i unrhyw Lywodraeth, ond onid y risg fwyaf oll yw petruso ac oedi?

Well, Llywydd, I thank Adam Price, other than for the final part of his sentence, because I thought up until then, he was making a very important contribution to this discussion. I think the Welsh Government's approach has been early and hard, so our thresholds for action are lower than across our border. Our threshold is 50 cases per 100,000 before we take action. It is 75 across our border. Our positivity rate thresholds are lower than they are in the United Kingdom. And he will be aware that the Welsh Government was very much criticised last week by Conservative Members of Parliament, and I think, disgracefully, Conservative Members of the Senedd, when we took action in north Wales, because we hadn't yet reached those 50 thresholds, although it was absolutely obvious to anybody who studied the figures that north Wales was on its way to that threshold—and sadly, today, is well past it.

So, we have taken early action, and action that is hard for people. I really do understand that people faced with these local restrictions are being asked to make a contribution that bites into their daily lives. But we've done that because we think, as I think Adam Price said, that if we take action early, then those actions are likely to have to last for a shorter period of time before we can restore freedoms to people. The early indications from south Wales are that we're having some success in doing just that. And while the TAC report is very sobering in what it says, and ought to be a real warning to anybody who thinks that somehow the Welsh Government is acting precipitately or imposing restrictions where they are not needed, that TAC report would surely be important for them to read. But balanced—. And there in the TAC report as well is the evidence that the actions we are taking are making a difference, and that is, as Adam Price said, the very difficult balancing act that faces any Government attempting to respond, proportionally but seriously, to the latest flare-up in figures.

Wel, Llywydd, diolchaf i Adam Price, heblaw am ran olaf ei frawddeg, oherwydd roeddwn i'n meddwl hyd at hynny, ei fod yn gwneud cyfraniad pwysig iawn at y drafodaeth hon. Rwy'n credu bod dull gweithredu Llywodraeth Cymru wedi bod yn gynnar ac yn galed, felly mae ein trothwyon ar gyfer gweithredu yn is na dros ein ffin. Ein trothwy yw 50 achos o bob 100,000 cyn i ni weithredu. 75 yw'r trothwy dros ein ffin. Mae ein trothwyon cyfradd gadarnhaol yn is nag y maen nhw yn y Deyrnas Unedig. A bydd ef yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cael ei beirniadu yn fawr yr wythnos diwethaf gan Aelodau Seneddol Ceidwadol, ac rwy'n credu, yn warthus, Aelodau Ceidwadol y Senedd, pan gymerasom ni gamau yn y gogledd, gan nad oeddem ni wedi cyrraedd y trothwyon 50 hynny eto, er ei bod hi'n gwbl amlwg i unrhyw un a astudiodd y ffigurau bod gogledd Cymru ar ei ffordd i'r trothwy hwnnw—ac yn anffodus, heddiw, mae ymhell heibio iddo.

Felly, rydym ni wedi cymryd camau cynnar, a chamau sy'n anodd i bobl. Rwyf i wir yn deall ein bod ni'n gofyn i bobl sy'n wynebu'r cyfyngiadau lleol hyn wneud cyfraniad sy'n amharu ar eu bywydau bob dydd. Ond rydym ni wedi gwneud hynny gan ein bod ni'n credu, fel y dywedodd Adam Price, os byddwn ni'n gweithredu yn gynnar, yna mae'n debygol y bydd yn rhaid i'r camau hynny bara am gyfnod byrrach cyn y gallwn ni roi rhyddid yn ôl i bobl. Yr arwyddion cynnar o'r de yw ein bod ni'n cael rhywfaint o lwyddiant o ran gwneud yr union beth hwnnw. Ac er bod adroddiad TAC yn ddifrifol iawn yn yr hyn y mae'n ei ddweud, a dylai fod yn rhybudd gwirioneddol i unrhyw un sy'n credu bod Llywodraeth Cymru rywsut yn gweithredu yn frysiog neu'n cyflwyno cyfyngiadau lle nad oes eu hangen, mae'n sicr y byddai'r adroddiad TAC hwnnw yn bwysig iddyn nhw ei ddarllen. Ond yn gytbwys—. Ac yno yn adroddiad TAC hefyd y mae'r dystiolaeth bod y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn gwneud gwahaniaeth, a dyna, fel y dywedodd Adam Price, yw'r ymdrech gydbwyso anodd iawn sy'n wynebu unrhyw Lywodraeth sy'n ceisio ymateb, yn gymesur ond o ddifrif, i'r cynnydd diweddaraf i'r ffigurau.

13:55

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

Leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, it's been reported today that the list of people waiting for routine surgery in Wales is nearly six times longer than a year ago, and one orthopaedic surgeon has warned waiting times for things like knee and hip replacements could be three years. Is he right, First Minister?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, adroddwyd heddiw bod y rhestr o bobl sy'n aros am lawdriniaeth arferol yng Nghymru bron chwe gwaith yn hwy na blwyddyn yn ôl, ac mae un llawfeddyg orthopedig wedi rhybuddio y gallai amseroedd aros am bethau fel pen-glin a chluniau newydd fod yn dair blynedd. A yw e'n iawn, Prif Weinidog?

Well, the Member is right to point to the fact that coronavirus is having and has had a very serious impact on the ability of the health service to carry out activities that, at any other time, would have been central to the work of the national health service. That, I'm afraid, is inevitable, it's inescapable. And while the heath service is working very hard to create the conditions in which as much activity as possible can be safely carried out while the coronavirus crisis continues, there's no escaping the fact that there will be longer waits for some procedures in Wales than we have seen for some time. 

Wel, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod coronafeirws yn cael ac wedi cael effaith ddifrifol iawn ar allu'r gwasanaeth iechyd i gyflawni gweithgareddau a fyddai, ar unrhyw adeg arall, wedi bod yn ganolog i waith y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae hynny, mae arnaf i ofn, yn anochel, ni ellir ei osgoi. Ac er bod y gwasanaeth iechyd yn gweithio'n galed iawn i greu'r amodau lle gellir cyflawni cymaint o weithgarwch â phosibl tra bod yr argyfwng coronafeirws yn parhau, nid oes dianc rhag y ffaith y bydd amseroedd aros hwy am rai llawdriniaethau yng Nghymru nag yr ydym ni wedi ei weld ers cryn amser.

Well, quite clearly, First Minister, the Welsh Government therefore needs to redouble its efforts, because a number of professional organisations have expressed real concern about the resumption of services over the last few months. Over the summer, the Royal College of Surgeons warned that delays to surgery will already have resulted in an increased need for complex surgery; the British Heart Foundation warned that as services remain unavailable, the urgency of these procedures is increasing, creating a significant cohort of patients who need urgent treatment; and the British Medical Association Cymru have said that they are concerned at the prospect of managing routine care alongside a second peak. First Minister, these delays will continue to stretch the capacity of the NHS, and these organisations have been warning about this for some time. Now, the Royal College of Surgeons has called on the Welsh Government to ramp up the development of so-called green zones or COVID-light areas in hospitals. Therefore, can you tell us what action the Welsh Government took in response to these warnings to help expedite treatment for those people waiting across Wales? And can you also tell us what work the Welsh Government is doing to accelerate the development of green zones in Welsh hospitals? 

Wel, yn gwbl amlwg, Prif Weinidog, mae angen felly i Lywodraeth Cymru gynyddu ei hymdrechion, oherwydd mae nifer o sefydliadau proffesiynol wedi mynegi pryder gwirioneddol ynghylch ailddechrau gwasanaethau yn ystod y misoedd diwethaf. Dros yr haf, rhybuddiodd Coleg Brenhinol y Llawfeddygon y bydd oedi cyn llawdriniaeth eisoes wedi arwain at fwy o angen am lawdriniaeth gymhleth; rhybuddiodd Sefydliad Prydeinig y Galon, gan nad yw gwasanaethau ar gael o hyd, bod brys y llawdriniaethau hyn yn cynyddu, gan greu carfan sylweddol o gleifion sydd angen triniaeth frys; ac mae Cymdeithas Feddygol Prydain Cymru wedi dweud eu bod yn pryderu am y posibilrwydd o reoli gofal rheolaidd ochr yn ochr ag ail don. Prif Weinidog, bydd yr oediadau hyn yn parhau roi pwysau ar gapasiti'r GIG, ac mae'r sefydliadau hyn wedi bod yn rhybuddio am hyn ers cryn amser. Nawr, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu datblygiad parthau gwyrdd  neu fannau COVID isel fel y'u gelwir mewn ysbytai. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau a gymerodd Llywodraeth Cymru mewn ymateb i'r rhybuddion hyn i helpu i hwyluso triniaeth i'r bobl hynny sy'n aros ledled Cymru? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflymu'r gwaith o ddatblygu parthau gwyrdd yn ysbytai Cymru?

Well, Llywydd, the Member would find the answer to his questions in the quarterly plans that the NHS in Wales is required to publish. Plans for quarters 3 and 4 were published only recently; they demonstrate the actions that are being taken by health boards right across Wales to accelerate a return to the sort of activity that the health service would have been carrying out this time last year, before the coronavirus crisis hit. And that does include the creation of more green zones—it's not always possible in Wales to create whole hospitals as green zones. It's inevitable, given our geography and disposition of services that, in some places, hospitals will have to be divided into zones that deal with coronavirus patients and green zones that are COVID-free. But that work is going on, and our colleagues in the health service, who have had such a torrid time over the last six months, are working as hard as they can in order to be able, both to deal with the rising number of coronavirus patients who are coming into our hospitals—I quoted that figure earlier to Mark Isherwood: over 200 more beds occupied by coronavirus cases today than two weeks ago—. The health service is having to cope with all of that, and it is, at the same time and with the same staff, doing its very best to make inroads into the delays that have inevitably occurred in more routine treatments for other patients.

Wel, Llywydd, byddai'r Aelod yn dod o hyd i'r ateb i'w gwestiynau yn y cynlluniau chwarterol y mae'n ofynnol i'r GIG yng Nghymru eu cyhoeddi. Cyhoeddwyd cynlluniau ar gyfer chwarteri 3 a 4 dim ond yn ddiweddar; maen nhw'n dangos y camau sy'n cael eu cymryd gan fyrddau iechyd ledled Cymru i gyflymu'r dychweliad i'r math o weithgarwch y byddai'r gwasanaeth iechyd wedi bod yn ei gyflawni yr adeg hon y llynedd, cyn i'r argyfwng coronafeirws daro. Ac mae hynny'n cynnwys creu mwy o barthau gwyrdd—nid yw bob amser yn bosibl yng Nghymru i greu ysbytai cyfan fel parthau gwyrdd. Mae'n anochel, o ystyried ein daearyddiaeth a'n trefniad o wasanaethau y bydd yn rhaid rhannu ysbytai, mewn rhai mannau, yn barthau sy'n ymdrin â chleifion coronafeirws a pharthau gwyrdd sy'n rhydd o COVID. Ond mae'r gwaith hwnnw yn parhau, ac mae ein cydweithwyr yn y gwasanaeth iechyd, sydd wedi cael cyfnod mor dorcalonnus dros y chwe mis diwethaf, yn gweithio mor galed ag y gallant er mwyn gallu ymdrin â'r nifer gynyddol o gleifion coronafeirws sy'n dod i mewn i'n hysbytai—dyfynnais y ffigur hwnnw i Mark Isherwood yn gynharach: dros 200 yn fwy o welyau wedi'u meddiannu gan achosion coronafeirws heddiw na phythefnos yn ôl—. Mae'r gwasanaeth iechyd yn gorfod ymdopi â hynny i gyd, ac ar yr un pryd a chyda'r un staff, mae'n gwneud ei orau glas i wneud cynnydd o ran yr oediadau a gafwyd yn anochel i driniaethau mwy arferol i gleifion eraill.

14:00

First Minister, I can't emphasise enough that behind the Welsh Government's figures are real people desperately waiting for treatments and surgeries. Even in areas that are not in lockdown measures, like Pembrokeshire, there are examples of extortionately long waits for treatment; for example, last week, I highlighted an 81-week wait for dental treatment for an 11-year-old autistic child in my constituency. I've also been contacted by a couple desperate to resume their fertility treatments and waiting for news on when their family-planning journey can resume. People right across Wales, from north to south, are still waiting for treatments and surgeries on a range of matters. Those people need your help, First Minister, and the Welsh Government must now come forward with a strategy as a matter of urgency.

Therefore, will you commit to publishing a specific strategy for tackling Wales's rising waiting times? Will you also confirm that the next Welsh Government budget will provide sufficient resources to health boards across Wales to ensure that these waiting times do not continue to rise? What assurances can you offer to people across Wales who are waiting for treatment that they will be able to access NHS treatments and services, and that work is actually under way to accelerate the resumption of planned surgeries right across Wales?

Prif Weinidog, ni allaf bwysleisio digon bod pobl go iawn sy'n aros yn daer am driniaethau a llawdriniaeth y tu ôl i ffigurau Llywodraeth Cymru. Hyd yn oed mewn ardaloedd nad ydynt yn destun cyfyngiadau symud, fel Sir Benfro, ceir enghreifftiau o arosiadau arbennig o hir am driniaeth; er enghraifft, yr wythnos diwethaf, tynnais sylw at arhosiad o 81 wythnos am driniaeth ddeintyddol i blentyn awtistig 11 oed yn fy etholaeth i. Mae pâr sy'n awyddus iawn i ailddechrau eu triniaethau ffrwythlondeb ac sy'n aros am newyddion ynghylch pryd y gall eu taith cynllunio teulu ailddechrau wedi cysylltu â mi hefyd. Mae pobl ledled Cymru, o'r gogledd i'r de, yn dal i aros am driniaethau a llawdriniaeth ar amrywiaeth o faterion. Mae'r bobl hynny angen eich cymorth, Prif Weinidog, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth fel mater o frys nawr.

Felly, a wnewch chi ymrwymo i gyhoeddi strategaeth benodol ar gyfer mynd i'r afael ag amseroedd aros cynyddol Cymru? A wnewch chi gadarnhau hefyd y bydd cyllideb nesaf Llywodraeth Cymru yn darparu digon o adnoddau i fyrddau iechyd ledled Cymru i sicrhau na fydd yr amseroedd aros hyn yn parhau i godi? Pa sicrwydd allwch chi ei gynnig i bobl ledled Cymru sy'n aros am driniaeth y byddan nhw'n gallu cael triniaethau a gwasanaethau'r GIG, a bod gwaith ar y gweill mewn gwirionedd i gyflymu'r broses o ailddechrau llawdriniaethau a drefnwyd ledled Cymru?

Well, Llywydd, the Member has asked me three questions this afternoon. Each one of them has simply been a rehearsal of the difficulties that are well known and that I'm happy to acknowledge. He has not offered a single—not a single—suggestion as to how those problems might be addressed. And those problems are common right across the United Kingdom. Where his party is in charge, in March of this year there were 3,000 people waiting more than 52 weeks; by the end of July, it was 83,000 people. If there were easy answers to these very real dilemmas, they would be available here in Wales, just as they would be available elsewhere. There are no easy answers, and the Member's contributions this afternoon have not offered a single—not a single—idea as to how these real difficulties might better be addressed.

When it comes to saying to me, 'Will I guarantee that next year's budget will provide money?', let me remind him that we don't know what the Welsh Government's budget next year is going to be. Once again, his Government, having promised a budget in the early autumn, have decided that they can't manage to do that. We will not know until the end of November what money we have here in Wales for any of our public services. In that situation, how does he expect—how could he possibly expect—guarantees of how our money might be deployed when we don't know how much money we will have for any public purpose? His complaints would be better directed to those who could put that right.

Wel, Llywydd, mae'r Aelod wedi gofyn tri chwestiwn i mi y prynhawn yma. Mae pob un ohonyn nhw wedi bod yn ddim ond crynodeb o'r anawsterau sy'n hysbys iawn ac yr wyf i'n hapus iawn i'w cydnabod. Nid yw wedi cynnig yr un awgrym—dim un—ynghylch sut y gellid mynd i'r afael â'r problemau hynny. Ac mae'r problemau hynny yn gyffredin ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Lle mae ei blaid ef wrth y llyw, ym mis Mawrth eleni roedd 3,000 o bobl yn aros mwy na 52 wythnos; erbyn diwedd mis Gorffennaf, roedd yn 83,000 o bobl. Pe byddai atebion hawdd i'r cyfyng-gyngor gwirioneddol hwn, bydden nhw ar gael yma yng Nghymru, yn union fel y bydden nhw ar gael mewn mannau eraill. Nid oes atebion hawdd, ac nid yw cyfraniadau'r Aelod y prynhawn yma wedi cynnig yr un syniad—dim un—o ran sut y gellid mynd i'r afael â'r anawsterau gwirioneddol hyn yn well.

Pan ddaw'n fater o ddweud wrthyf i, 'A wnaf i sicrhau y bydd cyllideb y flwyddyn nesaf yn darparu arian?', gadewch i mi ei atgoffa nad ydym ni'n gwybod beth fydd cyllideb Llywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf. Unwaith eto, mae ei Lywodraeth ef, ar ôl addo cyllideb ddechrau'r hydref, wedi penderfynu na allan nhw lwyddo i wneud hynny. Ni fyddwn yn gwybod tan ddiwedd mis Tachwedd pa arian sydd gennym ni yma yng Nghymru ar gyfer unrhyw un o'n gwasanaethau cyhoeddus. Yn y sefyllfa honno, sut y mae e'n disgwyl—sut yn y byd gallai ef ddisgwyl—sicrwydd ynghylch sut y gallai ein harian gael ei ddefnyddio pan nad ydym ni'n gwybod faint o arian fydd gennym ni at unrhyw ddiben cyhoeddus? Byddai'n well iddo gyfeirio ei gwynion at y rhai a allai ddatrys hynny.

Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

First Minister, could I caution you against describing people as disgraceful just because they—in this case, Conservative Members in north Wales—take a different view on coronavirus restrictions to that you have and ask questions about it?

Your Government has a stated long-term ambition for 30 per cent homeworking in Wales, even post pandemic. You say you'd achieve this by driving changes to Wales's working culture. First Minister, your deputy transport Minister says that we have an opportunity to push homeworking—others might call it exploiting the pandemic to push his own prior political agenda. What will the impact of this be on our city centres and the shops and offices there, particularly on independent businesses that can no longer serve commuters? Won't your target for homeworking be the final nail in the coffin for many of them? And why do you think Welsh Government can plan our society from the centre, as if you were all-seeing and all-knowing? Why is 30 per cent the right number?

Prif Weinidog, a gaf i eich rhybuddio rhag dweud bod pobl yn warthus dim ond oherwydd bod ganddyn nhw—Aelodau Ceidwadol yn y gogledd yn yr achos hwn—wahanol safbwynt ar gyfyngiadau coronafeirws i'r un sydd gennych chi ac sy'n gofyn cwestiynau am hynny?

Mae gan eich Llywodraeth uchelgais hirdymor penodol o 30 y cant yn gweithio gartref yng Nghymru, hyd yn oed ar ôl y pandemig. Rydych chi'n dweud y byddech chi'n cyflawni hyn drwy ysgogi newidiadau i ddiwylliant gwaith Cymru. Prif Weinidog, mae eich dirprwy Weinidog trafnidiaeth yn dweud bod gennym ni gyfle i hyrwyddo gweithio gartref—efallai y byddai pobl eraill yn ei alw yn gamfanteisio ar y pandemig i hyrwyddo ei agenda wleidyddol flaenorol ei hun. Beth fydd effaith hyn ar ganol ein dinasoedd a'r siopau a'r swyddfeydd yno, yn enwedig ar fusnesau annibynnol nad ydyn nhw'n gallu gwasanaethu cymudwyr mwyach? Oni fydd eich targed ar gyfer gweithio gartref yr hoelen olaf yn yr arch i lawer ohonyn nhw? A pham ydych chi'n meddwl y gall Llywodraeth Cymru gynllunio ein cymdeithas o'r canol, fel pe byddech chi'n gweld ac yn gwybod popeth? Pam mai 30 y cant yw'r nifer iawn?

Well, Llywydd, I used the term 'disgraceful' knowingly, thoughtfully, and it is a disgrace for this reason: that the letter that was published by Conservative Members of Parliament, and, as I say, Members of this Senedd as well, last week was an encouragement to people in north Wales not to abide by the law that is passed here in Wales. I do think that for lawmakers that is disgraceful, because it encouraged them to think that the restrictions that we have had to place on people in north Wales were unnecessary and unjustified. None of that was true, and it undermines the willingness of other people who want to make sure they are making their contribution from making that as well, and I think that that was a disgraceful thing to do and I'm very happy to stand by that description of it.  

Llywydd, the coronavirus crisis has been a dreadful experience for so many of our fellow citizens and continues to be so. But, from it all, we do need to find ways of thinking of things that we can take out of it and to help us to shape our future in a different way. The fact that we have all learnt to work differently, not to have to travel in large numbers to office locations when people can work just as satisfactorily and successfully from remote locations or even from home, is one, I think, of the positive lessons we can take from the last six months.

The Welsh Government wants to capture that positive experience and make it part of the way that we see Wales here in the future, and it will mean that businesses will have to respond to those changed patterns. It is not a matter of businesses being lost in the aggregate, because those businesses will relocate and be recreated in places in our towns, closer to where people live, where, using our remote working hubs, people will now be able to go and do those things that you can't do at home while spending part of the working week working from home as well. It will aid work-life balance, it will reinvigorate parts of our towns outside our large cities, it will have a beneficial impact on our environment. It is a legitimate and, I think, well-supported ambition for the way that we want to do things here in Wales.

Wel, Llywydd, defnyddiais y term 'gwarthus' yn fwriadol, yn feddylgar, ac mae'n warthus am y rheswm hwn: bod y llythyr a gyhoeddwyd gan Aelodau Seneddol Ceidwadol, ac, fel y dywedais, Aelodau'r Senedd hon hefyd, yr wythnos diwethaf yn anogaeth i bobl yn y gogledd beidio â chadw at y gyfraith sy'n cael ei phasio yma yng Nghymru. Rwyf yn credu ei bod yn warthus i wneuthurwyr deddfau wneud hynny, oherwydd roedd yn eu hannog i feddwl bod y cyfyngiadau y bu'n rhaid i ni eu gorfodi ar bobl yn y gogledd yn ddiangen ac na ellid eu cyfiawnhau. Nid oedd dim o hynny'n wir, ac mae'n tanseilio parodrwydd pobl eraill sydd eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud eu cyfraniad rhag gwneud hynny hefyd, ac rwy'n credu bod hynny yn beth gwarthus i'w wneud ac rwy'n hapus iawn i sefyll wrth y disgrifiad hwnnw ohono.  

Llywydd, mae'r argyfwng coronafeirws wedi bod yn brofiad ofnadwy i gynifer o'n cyd-ddinasyddion ac mae'n parhau i fod felly. Ond, hyn i gyd, mae angen i ni ddod o hyd i ffyrdd o feddwl am bethau y gallwn ni eu cymryd ohono ac i'n helpu ni i lunio ein dyfodol mewn ffordd wahanol. Mae'r ffaith ein bod ni i gyd wedi dysgu i weithio yn wahanol, heb orfod teithio mewn niferoedd mawr i swyddfeydd pan all pobl weithio yr un mor foddhaol a llwyddiannus o leoliadau o bell neu hyd yn oed o'u cartrefi, yn fy marn i, yn un o'r gwersi cadarnhaol y gallwn ni eu cymryd o'r chwe mis diwethaf.

Mae Llywodraeth Cymru eisiau manteisio ar y profiad cadarnhaol hwnnw a'i wneud yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n gweld Cymru yma yn y dyfodol, a bydd yn golygu y bydd yn rhaid i fusnesau ymateb i'r patrymau newidiol hynny. Nid yw'n fater o golli busnesau yn y crynswth, oherwydd bydd y busnesau hynny yn adleoli ac yn cael eu hail-greu mewn lleoedd yn ein trefi, yn nes at y man lle mae pobl yn byw, lle bydd pobl, gan ddefnyddio ein canolfannau gweithio o bell, yn gallu mynd erbyn hyn i wneud y pethau hynny na allwch chi eu gwneud gartref gan dreulio rhan o'r wythnos waith yn gweithio gartref hefyd. Bydd yn helpu cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, bydd yn adfywio rhannau o'n trefi y tu allan i'n dinasoedd mawr, bydd yn cael effaith lesol ar ein hamgylchedd. Mae'n uchelgais dilys ac, rwy'n credu yn un sydd â llawer o gefnogaeth iddo o ran y ffordd yr ydym ni eisiau gwneud pethau yma yng Nghymru.

14:05

So, for those independent businesses serving commuters, 'Tough.'

First Minister, when UK Government suggests it might pay for the M4 relief road, a project you promised but then said you couldn't afford, you and your colleagues react as if it's an assault on devolution, but you show little sign yourself of respecting the devolution settlement. You seek to enforce a border with England by preventing people who can travel legally within England from travelling to Wales. You have a Minister for foreign relations. You say, 'Devolve justice', which your backbenchers tell us could mean pardoning people convicted of attacking the police. You accepted devolution of income-tax raising powers without the referendum that was promised. You've even said that your support for the union is not unconditional, which the Plaid Cymru leader describes as 'indy-curious'. Now you follow him on border control between England and Wales. Might you next year take another step on that slippery slope to independence by voting for Adam Price to be our First Minister, or do you rule that out?

Felly, ar gyfer y busnesau annibynnol hynny sy'n gwasanaethu cymudwyr, 'Anlwcus.'

Prif Weinidog, pan fydd Llywodraeth y DU yn awgrymu y gallai dalu am ffordd liniaru'r M4, prosiect a addawyd gennych chi ond a ddywedasoch yn ddiweddarach na allech chi ei fforddio, rydych chi a'ch cyd-Aelodau yn ymateb fel pe byddai'n ymosodiad ar ddatganoli, ond prin yw'r arwyddion yr ydych chi'n eu dangos eich hun o barchu'r setliad datganoli. Rydych chi'n ceisio gorfodi ffin gyda Lloegr drwy atal pobl sy'n cael teithio yn gyfreithlon o fewn Lloegr rhag teithio i Gymru. Mae gennych chi Weinidog cysylltiadau tramor. Rydych chi'n dweud, 'Datganolwch gyfiawnder', y mae aelodau eich meinciau cefn yn dweud wrthym y gallai olygu caniatáu pardwn i bobl a gafwyd yn euog o ymosod ar yr heddlu. Fe wnaethoch dderbyn datganoli pwerau codi trethi incwm heb y refferendwm a addawyd. Dywedasoch hyd yn oed nad yw eich cefnogaeth i'r undeb yn ddiamod, y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei ddisgrifio fel bod yn chwilfrydig ynghylch annibyniaeth. Nawr rydych chi'n ei ddilyn ar reoli ffiniau rhwng Cymru a Lloegr. A allech chi gymryd cam arall y flwyddyn nesaf ar y llethr llithrig hwnnw i annibyniaeth drwy bleidleisio dros Adam Price i fod yn Brif Weinidog i ni, neu a ydych chi'n diystyru hynny?

Llywydd, I remind the Member, as I've had to many times, that it was he who voted not to hold a referendum on income tax powers for the Senedd, not me. He was then a Conservative Member of Parliament. It was the Conservative Party that changed its mind about a referendum, and no doubt he went along with it at the time. It's rich of him to try to complain about it now or to suggest that somebody else is responsible. 

Llywydd, I will not be voting for a candidate of any other party other than the Labour Party to be First Minister here in Wales, and I look forward to convincing as many of our fellow citizens as possible to take the same journey.

Llywydd, atgoffaf yr Aelod, fel y bu'n rhaid i mi ei wneud lawer gwaith, mai ef a bleidleisiodd i beidio â chynnal refferendwm ar bwerau treth incwm i'r Senedd, nid fi. Roedd yn Aelod Seneddol Ceidwadol bryd hynny. Y Blaid Geidwadol a newidiodd ei meddwl am refferendwm, ac yn ddi-os fe wnaeth ef gyd-fynd â hynny ar y pryd. Mae ganddo wyneb yn ceisio cwyno am hynny nawr neu awgrymu mai rhywun arall sy'n gyfrifol.

Llywydd, ni fyddaf yn pleidleisio dros ymgeisydd o unrhyw blaid arall ac eithrio'r Blaid Lafur i fod yn Brif Weinidog yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at argyhoeddi cynifer o'n cyd-ddinasyddion â phosibl i fynd ar yr un daith.

Busnesau ym Mlaenau Gwent
Businesses in Blaenau Gwent

4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i fusnesau ym Mlaenau Gwent yn ystod pandemig y coronafeirws? OQ55643

4. What support has the Welsh Government provided to businesses in Blaenau Gwent during the coronavirus pandemic? OQ55643

I thank Alun Davies for that question. To date, a total of 199 micro and small and medium-sized enterprise businesses in Blaenau Gwent have been awarded funding via the economic resilience fund, totalling £3 million. In addition, we have awarded 62 start-up grants worth £155,000, and 1,420 COVID-19 non-domestic business rates grant awards, totalling £15.8 million in Blaenau Gwent alone.

Diolchaf i Alun Davies am y cwestiwn yna. Hyd yma, dyfarnwyd cyllid i gyfanswm o 199 o ficro-fusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint ym Mlaenau Gwent drwy'r gronfa cadernid economaidd, yn dod i gyfanswm o £3 miliwn. Hefyd, rydym ni wedi dyfarnu 62 o grantiau cychwyn gwerth £155,000, a 1,420 o ddyfarniadau grant ardrethi busnes annomestig COVID-19, yn dod i gyfanswm o £15.8 miliwn ym Mlaenau Gwent yn unig.

I'm grateful to the First Minister for that answer, and I know that many businesses in Blaenau Gwent are also extremely grateful for the support they've received from the Welsh Government throughout the course of this pandemic. But we also know—and I welcome the publication of the statement this morning on how we will rebuild from this pandemic—we know that areas such as Blaenau Gwent will require continued and increased investment in order to maintain the viability of businesses in the Heads of the Valleys region. That investment will need to be holistic and comprehensive, investing in people and places. Will the First Minister confirm that the Welsh Government will continue to invest in the economy of the Heads of the Valleys, and Blaenau Gwent in particular, but will also continue to invest in areas such as superfast broadband and the rail network to ensure that we have the holistic industrial strategy that places like Blaenau Gwent will require in order to maintain business vitality and jobs into the future?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, a gwn fod llawer o fusnesau ym Mlaenau Gwent hefyd yn hynod ddiolchgar am y gefnogaeth y maen nhw wedi ei chael gan Lywodraeth Cymru drwy gydol y pandemig hwn. Ond rydym ni hefyd yn gwybod—ac rwy'n croesawu cyhoeddiad y datganiad y bore yma ar sut y byddwn yn ailadeiladu yn sgil y pandemig hwn—rydym ni'n gwybod y bydd angen buddsoddiad parhaus a chynyddol ar ardaloedd fel Blaenau Gwent er mwyn cynnal hyfywedd busnesau yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd. Bydd angen i'r buddsoddiad hwnnw fod yn gyfannol ac yn gynhwysfawr, gan fuddsoddi mewn pobl a lleoedd. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi yn economi Blaenau'r Cymoedd, a Blaenau Gwent yn benodol, ond y bydd hefyd yn parhau i fuddsoddi mewn meysydd fel band eang cyflym iawn a'r rhwydwaith rheilffyrdd i sicrhau bod gennym ni'r strategaeth ddiwydiannol gyfannol y bydd ei hangen ar leoedd fel Blaenau Gwent er mwyn cynnal bywiogrwydd busnesau a swyddi yn y dyfodol?

14:10

Llywydd, I thank Alun Davies for that. I entirely agree with him that our investment strategy has to be a combination of investing in people, in providing them with the skills, with the training, with the opportunities that they need to fashion their own futures, and investing in places as well so that those places are accessible and those places thrive. And through our transforming towns package, for example, which I know has proposals, practical proposals, in Blaenau Gwent, in Brynmawr, in Tredegar, in Nantyglo, those are places that people want to live in and recognise as being valued.

I was very interested, Llywydd, in what Alun Davies said towards the end of his question about the Welsh Government going on investing in superfast broadband and in our railway network. I read, over the weekend, an article by the leader of the Welsh Conservatives here, in which he said that, were he to be in charge at the Senedd, he would be bringing an end to expenditure by the Welsh Government on non-devolved responsibilities. Well, I remind him that, when it comes to superfast broadband, of the £200 million that has been spent in it by the public service here in Wales, £67 million came from the UK Government and over £130 million has come from the Welsh Government, on a non-devolved responsibility, specifically in order to make up for the market failures and the failure to invest of the Conservative Government in Westminster. So, I'm very happy to confirm to Alun Davies that this Government will invest in those things that make a difference to people in Wales, and, where we have to make good the failures of the UK Government, we will step in to make sure that people in Wales have the connectivity they need, whether that is by broadband, whether it is by public transport, that otherwise would be so shamefully neglected.

Llywydd, diolchaf i Alun Davies am hynna. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef ei bod yn rhaid i'n strategaeth fuddsoddi fod yn gyfuniad o fuddsoddi mewn pobl, i roi'r sgiliau iddyn nhw, yr hyfforddiant, y cyfleoedd sydd eu hangen arnyn nhw i lunio eu dyfodol eu hunain, a buddsoddi mewn lleoedd hefyd fel bod y lleoedd hynny yn hygyrch a bod y lleoedd hynny yn ffynnu. A thrwy ein pecyn gweddnewid trefi, er enghraifft, y gwn fod ganddo gynigion, cynigion ymarferol, ym Mlaenau Gwent, ym Mryn-mawr, yn Nhredegar, yn Nant-y-glo, mae'r rheini yn lleoedd y mae pobl eisiau byw ynddyn nhw ac yn eu cydnabod fel lleoedd a werthfawrogir.

Roedd gen i ddiddordeb mawr, Llywydd, yn yr hyn a ddywedodd Alun Davies tuag at ddiwedd ei gwestiwn am Lywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn band eang cyflym iawn ac yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. Darllenais, dros y penwythnos, erthygl gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn y fan yma, pryd y dywedodd, pe byddai yn arwain y Senedd, y byddai'n dod â gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli i ben. Wel, fe'i hatgoffaf, pan ddaw'n fater o fand eang cyflym iawn, o'r £200 miliwn a wariwyd arno gan y gwasanaeth cyhoeddus yma yng Nghymru, bod £67 miliwn wedi dod oddi wrth Lywodraeth y DU a bod dros £130 miliwn wedi dod oddi wrth Lywodraeth Cymru, ar gyfrifoldeb nad yw wedi ei ddatganoli, yn benodol er mwyn gwneud iawn am fethiannau'r farchnad a'r methiant y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan i fuddsoddi. Felly, rwy'n hapus iawn i gadarnhau i Alun Davies y bydd y Llywodraeth hon yn buddsoddi yn y pethau hynny sy'n gwneud gwahaniaeth i bobl yng Nghymru, a, phan fo'n rhaid i ni wneud iawn am fethiannau Llywodraeth y DU, byddwn yn camu i mewn i wneud yn siŵr bod gan bobl yng Nghymru y cysylltedd sydd ei angen arnyn nhw, boed hynny drwy fand eang, boed hynny drwy gludiant cyhoeddus, a fyddai yn cael eu hesgeuluso mewn ffordd mor gywilyddus fel arall.

First Minister, businesses in Blaenau Gwent and other counties suffering from the effects of local lockdowns are able to claim support from you, from this Government's economic resilience fund, and that is very welcome. However, local lockdowns are having a serious and damaging effect on businesses in Monmouthshire due to a lack of people from surrounding areas who would normally, and obviously now cannot, travel there to shop, work and eat out. One small trader I visited yesterday told me they've gone from 200 customers a day to under 20. Tourism businesses are already reporting cancellations. Unless these businesses receive support, they're unlikely to survive, so can I support Monmouthshire County Council's plea to you and ask you, First Minister, to please extend the third phase of your £60 million economic resilience fund to traders in areas like Monmouthshire that are adversely affected from being surrounded by local lockdowns?

Prif Weinidog, gall busnesau ym Mlaenau Gwent a siroedd eraill sy'n dioddef effeithiau cyfyngiadau symud lleol hawlio cymorth gennych chi, o gronfa cadernid economaidd y Llywodraeth hon, ac mae hynny i'w groesawu yn fawr. Fodd bynnag, mae cyfyngiadau symud lleol yn cael effaith ddifrifol a niweidiol ar fusnesau yn Sir Fynwy oherwydd diffyg pobl o ardaloedd cyfagos a fyddai fel rheol, ac yn amlwg na allant nawr, yn teithio yno i siopa, i weithio ac i fwyta allan. Dywedodd un masnachwr bach yr ymwelais ag ef ddoe eu bod nhw wedi mynd o 200 o gwsmeriaid y dydd i lai nag 20. Mae busnesau twristiaeth eisoes yn dweud bod pobl yn canslo. Oni bai bod y busnesau hyn yn cael cymorth, maen nhw'n annhebygol o oroesi, felly a gaf i gefnogi apêl Cyngor Sir Fynwy i chi a gofyn i chi, Prif Weinidog, ymestyn trydydd cam eich cronfa cadernid economaidd o £60 miliwn i fasnachwyr mewn ardaloedd fel Sir Fynwy sy'n cael eu heffeithio yn andwyol wrth gael eu hamgylchynu gan gyfyngiadau symud lleol?

Llywydd, I thank Laura Anne Jones for that question, which is a proper and serious question that I know my colleague Ken Skates is thinking about and will have heard the representations from Monmouthshire. 

When I last spoke with Peter Fox, the Conservative leader of Monmouthshire, he was clear that local lockdown restrictions were not yet required in that county, and I hope that we will be able to avoid them altogether. Eighty million pounds of the phase 3 of the economic resilience fund—and I thank the Member for what she said about it—is, of course, available to businesses in Monmouthshire, as elsewhere, but I will make sure and I will ask my colleague Ken Skates to read what she has said this afternoon about the border impacts on neighbouring authorities where local lockdown restrictions are required.

Llywydd, diolchaf i Laura Anne Jones am y cwestiwn yna, sy'n gwestiwn priodol a difrifol y gwn fod fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn meddwl amdano ac y bydd wedi clywed y sylwadau o Sir Fynwy.

Pan siaradais ddiwethaf â Peter Fox, arweinydd Ceidwadol Sir Fynwy, roedd yn eglur nad oedd angen cyfyngiadau symud lleol yn y sir honno eto, a gobeithiaf y byddwn ni'n gallu eu hosgoi yn gyfan gwbl. Mae 80 miliwn o bunnoedd yng ngham 3 y gronfa cadernid economaidd—a diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd amdano—ar gael, wrth gwrs, i fusnesau yn Sir Fynwy, fel mewn mannau eraill, ond byddaf yn gwneud yn siŵr a byddaf yn gofyn i'm cyd-Weinidog Ken Skates ddarllen yr hyn y mae wedi ei ddweud y prynhawn yma am yr effeithiau ffin ar awdurdodau cyfagos lle mae angen cyfyngiadau symud lleol.

Cyfyngiadau Coronafeirws Lleol ym Mwrdeistref Sirol Caerffili
Local Coronavirus Restrictions in Caerphilly County Borough

5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyfyngiadau coronafeirws lleol fel y maent yn gymwys i Fwrdeistref Sirol Caerffili ar hyn o bryd? OQ55660

5. Will the First Minister provide an update on the local coronavirus restrictions as they currently apply to Caerphilly County Borough? OQ55660

Can I thank Hefin David for that, Llywydd? It is encouraging that the incidence of coronavirus has continued its gradual fall in Caerphilly borough over the last seven days. This is a reflection of the committed efforts of people who live in the area. Provided that fall continues, we will work with local authorities and others to plan for the gradual lifting of those restrictions.

A gaf i ddiolch i Hefin David am hynna, Llywydd? Mae'n galonogol bod nifer yr achosion o coronafeirws wedi parhau i ostwng yn raddol ym mwrdeistref Caerffili dros y saith diwrnod diwethaf. Mae hyn yn adlewyrchiad o ymdrechion ymroddedig pobl sy'n byw yn yr ardal. Cyhyd â bod y gostyngiad hwnnw yn parhau, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol ac eraill i gynllunio ar gyfer codi'r cyfyngiadau hynny yn raddol.

14:15

Over the last few weeks here in Caerphilly, we've done our very best to get the community spread of COVID-19 under control, and, as the First Minister recognises, we've achieved that, and I welcome the fact that he recognises that. I also offer him the opportunity, again, to offer congratulations to the people of Caerphilly on achieving that.

Could he provide us with an outline of how the decision process is going to be made this week and every week? How does the decision-making process happen? Is it a meeting with the county borough council? Is the health Minister involved? If he can explain how that takes place this week, and, subsequently then, when will the public announcement be made, in what form and how? And perhaps with this last question I'm pushing my luck, but would he be able to give us an indication of where we may be this week?

Dros yr wythnosau diwethaf yma yng Nghaerffili, rydym ni wedi gwneud ein gorau glas i reoli lledaeniad cymunedol COVID-19, ac, fel y mae'r Prif Weinidog yn ei gydnabod, rydym ni wedi cyflawni hynny, ac rwy'n croesawu'r ffaith ei fod yn cydnabod hynny. Cynigiaf gyfle iddo hefyd, unwaith eto, longyfarch pobl Caerffili am lwyddo i wneud hynny.

A yw'n gallu rhoi amlinelliad i ni o sut y bydd y broses benderfynu yn cael ei gwneud yr wythnos hon a phob wythnos? Sut mae'r broses o wneud penderfyniad yn digwydd? Ai cyfarfod gyda'r cyngor bwrdeistref sirol ydyw? A yw'r Gweinidog iechyd yn cymryd rhan? Os gall egluro sut y mae hynny yn digwydd yr wythnos hon, ac, wedyn, pryd y bydd y datganiad cyhoeddus yn cael ei wneud, ar ba ffurf a sut? Ac efallai gyda'r cwestiwn olaf hwn fy mod i'n gwthio fy lwc, ond a fyddai'n gallu rhoi syniad i ni o'r hyn y gallai ein sefyllfa fod yr wythnos hon?

Llywydd, can I thank Hefin David for those very proper questions? And, you know, I just want to say again that he is right that the technical advisory cell summary, to which Adam Price referred earlier this afternoon, says in it that there is an improving picture in Caerphilly, attributed to the introduction of local restrictions and the swift multi-agency response. And the mobility data for Wales—hard data—demonstrates that there are reductions in mobility in Wales, particularly around Caerphilly, compared to earlier weeks, which shows that people are, as Hefin David says, very actively playing their part in trying to bring the rise in coronavirus numbers in that borough under control.

The decision-making process goes like this, Llywydd: in the first part of the week, our public health experts and our scientific advisers will be scrutinising the data, the data on a seven-day rolling incidence number, the positivity rate in tests carried out in Caerphilly and surveillance data from the other more general data sources we have, through the King's College app, through the wastewater surveillance arrangements we have. That will then be reported on Thursday of this week to a meeting that will involve the Welsh Government—I will be there, the health Minister will attend; the leader of the local authority; local public health authorities; the local health board and Gwent Police. That meeting will discuss whether or not we have a reliable enough reduction in the figures and incidence in the Caephilly area to begin the process of lifting local lockdown restrictions. And, in the end, it's Ministers who have to decide, so the third and final part of that process, having been advised by all those local players, is that Ministers will make a decision and then we will communicate that decision as quickly as we are able, particularly to local Members, but, obviously, to the public at large.

My ambition is to be able to begin the process of lifting those restrictions as soon as it is safe to do so. I want to be clear that I don't believe that there will be an ability to lift all restrictions in one go; we will start with some measures and build them up over a period of weeks. Whether we will be in that position on Thursday of this week, I'm afraid I really couldn't speculate at this point, because I have to allow the process, as I've described, of expert advice, local knowledge and final determination to take its path on Thursday of this week. And then, we will do that every Thursday while there are any areas in Wales subject to those local restrictions.

Llywydd, a gaf i ddiolch i Hefin David am y cwestiynau priodol iawn yna? A, wyddoch chi, hoffwn ddweud eto ei fod yn iawn bod crynodeb y gell gynghori dechnegol, y cyfeiriodd Adam Price ati yn gynharach y prynhawn yma, yn dweud bod darlun sy'n gwella yng Nghaerffili, a briodolir i gyflwyno cyfyngiadau lleol a'r ymateb amlasiantaeth cyflym. Ac mae'r data symudedd ar gyfer Cymru—data caled—yn dangos bod gostyngiadau i symudedd yng Nghymru, yn enwedig o amgylch Caerffili, o'i gymharu ag wythnosau cynharach, sy'n dangos bod pobl, fel y dywed Hefin David, wrthi'n chwarae eu rhan yn weithredol iawn i geisio rheoli'r cynnydd i niferoedd coronafeirws yn y fwrdeistref honno.

Mae'r broses o wneud penderfyniad yn digwydd fel hyn, Llywydd: yn rhan gyntaf yr wythnos, bydd ein harbenigwyr iechyd cyhoeddus a'n cynghorwyr gwyddonol yn craffu ar y data, y data ar rif mynychder treigl saith diwrnod, cyfradd y profion positif a gynhaliwyd yng Nghaerffili a data goruchwylio o'r ffynonellau data mwy cyffredinol eraill sydd gennym ni, drwy ap King's College, drwy'r trefniadau goruchwylio dŵr gwastraff sydd gennym ni. Bydd hynny wedyn yn cael ei adrodd ddydd Iau yr wythnos hon i gyfarfod a fydd yn cynnwys Llywodraeth Cymru—byddaf i yno, bydd y Gweinidog iechyd yn bresennol; arweinydd yr awdurdod lleol; awdurdodau iechyd cyhoeddus lleol; y bwrdd iechyd lleol a Heddlu Gwent. Bydd y cyfarfod hwnnw yn trafod pa un a oes gennym ni ostyngiad digon dibynadwy i'r ffigurau a nifer yr achosion yn ardal Caerffili i ddechrau'r broses o godi cyfyngiadau symud lleol. Ac, yn y pen draw, Gweinidogion sy'n gorfod penderfynu, felly trydedd ran a rhan olaf y broses honno, ar ôl cael cyngor gan yr holl chwaraewyr lleol hynny, yw y bydd Gweinidogion yn gwneud penderfyniad ac yna byddwn yn cyfleu'r penderfyniad hwnnw cyn gynted ag y gallwn, yn enwedig i Aelodau lleol, ond, yn amlwg, i'r cyhoedd yn gyffredinol.

Fy uchelgais i yw gallu dechrau'r broses o godi'r cyfyngiadau hynny cyn gynted ag y bydd yn ddiogel i wneud hynny. Hoffwn fod yn eglur nad wyf i'n credu y bydd yn bosibl codi'r holl gyfyngiadau ar yr un pryd; byddwn yn dechrau gyda rhai mesurau ac yn eu cynyddu dros gyfnod o wythnosau. Pa un a fyddwn ni yn y sefyllfa honno ddydd Iau yr wythnos hon, mae gen i ofn na allwn i ddyfalu ar hyn o bryd, oherwydd mae'n rhaid i mi ganiatáu i'r broses, fel yr wyf wedi ei disgrifio, o gyngor arbenigol, gwybodaeth leol a phenderfyniad terfynol ddilyn ei llwybr ddydd Iau yr wythnos hon. Ac yna, byddwn yn gwneud hynny bob dydd Iau tra bydd unrhyw ardaloedd yng Nghymru yn ddarostyngedig i'r cyfyngiadau lleol hynny.

First Minister, thank you for that answer to the question. You talked about data and the use of data, and, obviously, Caerphilly was the first county to go into a localised lockdown on a county-wide basis. I've been promoting, over the last couple of weeks, the use of as much localised data to have hyperlocal lockdowns as possible; the Welsh Government used some of that data to only lock down Llanelli instead of the whole of Carmarthenshire. How do you see, going forward, the use of that localised data helping inform your decision making so that greater use can be made of hyperlocalised lockdowns where the data supports that, instead of county or region-wide lockdowns?

Prif Weinidog, diolch am yr ateb yna i'r cwestiwn. Soniasoch am ddata a'r defnydd o ddata, ac, yn amlwg, Caerffili oedd y sir gyntaf i fod yn destun cyfyngiadau symud lleol ar sail sir gyfan. Dros y pythefnos ddiwethaf, rwyf i wedi bod yn hyrwyddo'r defnydd o gymaint o ddata lleol i gael cyfyngiadau symud hyperleol â phosibl; defnyddiodd Llywodraeth Cymru rai o'r data hynny i gyflwyno cyfyngiadau symud yn Llanelli yn unig yn hytrach na Sir Gaerfyrddin gyfan. Sut yr ydych chi'n gweld, wrth symud ymlaen, y defnydd o'r data lleol hynny yn helpu i lywio eich penderfyniadau fel y gellir gwneud mwy o ddefnydd o gyfyngiadau symud hyperleol lle mae'r data yn cefnogi hynny, yn hytrach na chyfyngiadau symud ar draws sir neu ranbarth cyfan?

14:20

Well, Llywydd, I think that is a very sensible approach, and it's the one that we will adopt as a Welsh Government. If it is possible to concentrate restrictions in the areas where the problem is greatest, that is exactly what we would aim to do. Sometimes the geography of an area makes that more difficult. Sometimes there is simply spread at a community level across a local authority area that precludes us from being able to use those hyperlocal methods. But, as Andrew R.T. Davies has said, we were able to do so in Llanelli, and when I answered Hefin David and said that I hoped we would be able to take the first steps out of local restrictions when it is safe to do so, then one of the ways that that might be possible would be to see whether, within a county borough area, the problem has become concentrated in one part of a council locality and to redraw the restriction boundaries within an area. If that is borne out by the data and can be delivered on the ground, then I think that we have absolutely not closed our minds to pursuing the lifting of some restrictions in that way.

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod hwnnw'n ddull synhwyrol iawn, a dyna'r un y byddwn ni'n ei fabwysiadu fel Llywodraeth Cymru. Os yw'n bosibl canolbwyntio cyfyngiadau yn yr ardaloedd lle mae'r broblem fwyaf, dyna'n union y byddem ni'n ceisio ei wneud. Weithiau mae daearyddiaeth ardal yn gwneud hynny yn fwy anodd. Weithiau, ceir lledaeniad syml ar lefel gymunedol ar draws ardal awdurdod lleol sy'n ein hatal rhag gallu defnyddio'r dulliau hyperleol hynny. Ond, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, roeddem ni'n gallu gwneud hynny yn Llanelli, a phan atebais Hefin David a dweud fy mod i'n gobeithio y byddem ni'n gallu cymryd y camau cyntaf allan o gyfyngiadau lleol pan fydd yn ddiogel i wneud hynny, yna un o'r ffyrdd y gallai hynny fod yn bosibl fyddai gweld a yw'r broblem wedi'i chanoli, o fewn ardal bwrdeistref sirol, mewn un rhan o ardal cyngor ac i ail-lunio'r ffiniau cyfyngiadau o fewn ardal. Os caiff hynny ei gadarnhau gan y data ac y gellir ei gyflawni ar lawr gwlad, yna rwy'n credu yn sicr nad ydym ni wedi cau ein meddyliau i fynd ar drywydd codi rhai cyfyngiadau yn y ffordd honno.

Cyfyngiadau Symud Lleol
Local Lockdowns

6. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gydag arweinwyr awdurdodau lleol ynghylch cyfyngiadau symud lleol? OQ55644

6. What discussions has the First Minister had with local authority leaders regarding local lockdowns? OQ55644

Llywydd, I thank the Member for that question. In a series of meetings last week, I met with the leaders of 20 of the 22 local authorities in Wales to discuss these and related matters. Further meetings will take place this week.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mewn cyfres o gyfarfodydd yr wythnos diwethaf, cefais gyfle i gyfarfod ag arweinyddion 20 o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru i drafod y materion hyn a rhai cysylltiedig. Bydd cyfarfodydd pellach yn cael eu cynnal yr wythnos hon.

Thank you, First Minister. You've obviously covered a fair amount of this with previous questions, so feel free to be brief. You've mentioned discussions with local authority leaders. In answer to Laura Anne Jones earlier, you reiterated that those discussions—. I spoke with Councillor Peter Fox this morning, the leader of Monmouthshire County Council, currently an amber authority, as I'm sure you're aware, regarding the possible use of hyperlocal lockdowns within that local authority area. Now, I fully understand that, in some cases, it might be easier to have wider lockdowns across a full county area, but could you tell us how you're going to ensure that you can look seriously at the hyperlocal lockdowns? If, for instance, an area in my constituency such as Abergavenny is particularly affected, but other areas in other parts of the county aren't, then it does make a lot of sense to only close down and specifically close down a certain area of the economy like a market town like that without affecting other areas of the county area. So, I wonder if you could tell us what discussions you've had with Peter Fox and with other council leaders about that.

Diolch, Prif Weinidog. Mae'n amlwg eich bod chi wedi ymdrin â chryn dipyn o hyn gyda chwestiynau blaenorol, felly mae croeso i chi fod yn gryno. Rydych chi wedi sôn am drafodaethau gydag arweinyddion awdurdodau lleol. Wrth ateb Laura Anne Jones yn gynharach, fe wnaethoch ailadrodd bod y trafodaethau hynny—. Siaradais â'r Cynghorydd Peter Fox y bore yma, arweinydd Cyngor Sir Fynwy, sy'n awdurdod oren ar hyn o bryd, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, am y posibilrwydd o ddefnyddio cyfyngiadau symud hyperleol yn ardal yr awdurdod lleol hwnnw. Nawr, rwy'n deall yn iawn, mewn rhai achosion, y gallai fod yn haws cael cyfyngiadau symud ehangach ar draws ardal sir gyfan, ond a allech chi ddweud wrthym ni sut yr ydych chi'n mynd i sicrhau y gallwch chi edrych o ddifrif ar y cyfyngiadau symud hyperleol? Er enghraifft, os bydd ardal yn fy etholaeth i, fel y Fenni, yn cael ei heffeithio yn arbennig ond nad yw ardaloedd eraill mewn rhannau eraill o'r sir, yna mae'n gwneud llawer o synnwyr i gau ardal benodol o'r economi fel tref farchnad fel honno heb effeithio ar rannau eraill o ardal y sir. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda Peter Fox a chydag arweinyddion cynghorau eraill am hynny.

Llywydd, I've had discussions, as I said in answer to an earlier question, with Councillor Peter Fox, and Nick Ramsay has just given us, I think, a practical example of the point that Andrew R.T. Davies made in the last question, and I said then that I thought that was a sensible way of thinking about these things. I'm happy to repeat that in relation to Monmouth. I study the Monmouth figures every day, and Nick Ramsay will be aware that the figures in Monmouthshire have drifted upwards over the last seven days. But this morning I also studied the report from the local incident management team, which tells me that those cases are well known, they've been identified by the TTP process, they are being contained in that way and there is no present case for introducing local restrictions in any part of Monmouthshire. If that were to change and there were to be a concentration of cases in any particular part of that county, then provided that the geographical segregation of that area could be successfully achieved, then we would certainly look at that as a hyperlocal response.

Llywydd, rwyf i wedi cael trafodaethau, fel y dywedais wrth ateb cwestiwn cynharach, gyda'r Cynghorydd Peter Fox, ac mae Nick Ramsay newydd roi enghraifft ymarferol i ni, rwy'n credu, o'r pwynt a wnaeth Andrew R.T. Davies yn y cwestiwn diwethaf, a dywedais bryd hynny fy mod i'n credu bod honno'n ffordd synhwyrol o feddwl am y pethau hyn. Rwy'n hapus i ailadrodd hynny yng nghyswllt Sir Fynwy. Rwy'n astudio ffigurau Sir Fynwy bob dydd, a bydd Nick Ramsay yn ymwybodol bod y ffigurau yn Sir Fynwy wedi cynyddu rhyw fymryn dros y saith diwrnod diwethaf. Ond y bore yma astudiais hefyd yr adroddiad  gan y tîm rheoli achosion lleol, sy'n dweud wrthyf i bod ymwybyddiaeth dda o'r achosion hynny, eu bod nhw wedi cael eu nodi gan y broses Profi Olrhain Diogelu, eu bod nhw'n cael eu cyfyngu yn y ffordd honno ac nad oes achos ar hyn o bryd dros gyflwyno cyfyngiadau lleol mewn unrhyw ran o Sir Fynwy. Pe byddai hynny yn newid ac y byddai crynodiad o achosion mewn unrhyw ran benodol o'r sir honno, yna ar yr amod y gellid gwahanu'r ardal honno yn ddaearyddol yn llwyddiannus, yna byddem ni'n sicr yn edrych ar hwnnw fel ymateb hyperleol.

Ymweliadau â Chartrefi Gofal
Care Home Visits

7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cynnal gydag awdurdodau lleol a phartneriaid perthnasol eraill ynghylch atal ymweliadau â chartrefi gofal? OQ55669

7. What discussions has the Welsh Government held with local authorities and other relevant partners about the suspension of care home visits? OQ55669

Llywydd, we meet local authorities and other partners, including the Older People's Commissioner for Wales, regularly to discuss a range of issues including care homes and care home visits.

Llywydd, rydym ni'n cyfarfod gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill, gan gynnwys Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, yn rheolaidd i drafod amrywiaeth o faterion gan gynnwys cartrefi gofal ac ymweliadau â chartrefi gofal.

I thank the First Minister for that answer. First Minister, the Older People's Commissioner for Wales, whom you just mentioned, has raised concerns about the impact that a blanket ban on visiting, in her words, could have on the health and well-being of care home residents. The need to prevent infections in care homes is of course of paramount importance, and I do appreciate that it's difficult to balance this against the emotional needs of residents. However, I fear that the trauma of prolonged separation from family members could have a devastating impact on people who rely on seeing members of their family. Visits could be facilitated through a combination of safety measures, including giving visiting families personal protective equipment and COVID safety training, allowing distanced outdoor visits where suitable, and confirming positive test results with second tests, so that 28-day care home lockdowns are only enforced when it's certain that they're necessary. So, First Minister, will you therefore consider the merits of issuing new guidance along these lines in order to resume some family visits?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Prif Weinidog, mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, yr ydych chi newydd ei grybwyll, wedi codi pryderon am yr effaith y gallai gwaharddiad cyffredinol ar ymweliadau, yn ei geiriau hi, ei chael ar iechyd a llesiant preswylwyr cartrefi gofal. Mae'r angen i atal heintiau mewn cartrefi gofal yn hollbwysig, wrth gwrs, ac rwy'n sylweddoli ei bod hi'n anodd cydbwyso hyn gydag anghenion emosiynol preswylwyr. Fodd bynnag, rwy'n ofni y gallai'r trawma o wahaniad estynedig oddi wrth aelodau teulu gael effaith echrydus ar bobl sy'n dibynnu ar weld aelodau o'u teulu. Gellid hwyluso ymweliadau trwy gyfuniad o fesurau diogelwch, gan gynnwys rhoi cyfarpar diogelu personol a hyfforddiant diogelwch COVID i deuluoedd sy'n ymweld, caniatáu ymweliadau awyr agored o bell pan fo hynny'n briodol, a chadarnhau canlyniadau prawf positif gydag ail brofion, fel mai dim ond pan ei bod yn sicr eu bod yn angenrheidiol y caiff cyfyngiadau symud cartrefi gofal 28 diwrnod eu gorfodi. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ystyried, felly, rhinweddau cyhoeddi canllawiau newydd o'r math hwnnw er mwyn ailddechrau rhai ymweliadau teuluol?

14:25

Llywydd, the Member raises one of the most challenging issues that faces the care home sector, for all the reasons that she has set out: the harm that is done to residents when they are unable to see their relations, and balanced against that, as Delyth Jewell said, the need to prevent the introduction of coronavirus into homes, when we know from our experience earlier in the year that once it gets in there, there's a very vulnerable population, and the harm can be very considerable.

We do constantly update our guidance. The last guidance published on 28 August was followed up on 23 September with a letter from Albert Heaney, the head of social services here at the Welsh Government, and Gillian Baranski, the chief inspector of Care Inspectorate Wales, and again on 2 October, with further detail in a further update from Mr Heaney. Shall I, Llywydd, just briefly read the final paragraph of that letter, because it shows how we are trying to respond to the points that Delyth Jewell made? So, our advice to the sector, in the letter, says that the Welsh Government is keen to strike a balance between protecting people living in care homes from the very real risks posed by coronavirus and maintaining their well-being and contacts with family. It is important that we avoid an unnecessarily restrictive blanket approach and that visits to care homes are supported where safe and possible.

I will be meeting tomorrow, Llywydd, myself, with Care Forum Wales and a number of other bodies that are responsible for the way in which care homes are run. We will be discussing this matter along with other matters to do with the safe running of care homes during the coronavirus crisis, and the sorts of possibility that Delyth Jewell mentioned in her supplementary question will, I'm sure, form part of that discussion.

Llywydd, mae'r Aelod yn codi un o'r materion mwyaf heriol sy'n wynebu'r sector cartrefi gofal, am yr holl resymau y mae hi wedi eu nodi: y niwed a wneir i breswylwyr pan nad ydyn nhw'n cael gweld eu perthnasau, ac wedi'i gydbwyso yn erbyn hynny, fel y dywedodd Delyth Jewell, yr angen i atal cyflwyno coronafeirws i gartrefi, pan ein bod ni'n gwybod o'n profiad yn gynharach yn y flwyddyn, pan fydd wedi cyrraedd yno, ceir poblogaeth agored iawn i niwed, a gall y niwed fod yn sylweddol iawn.

Rydym ni'n diweddaru ein canllawiau yn gyson. Dilynwyd y canllawiau diwethaf a gyhoeddwyd ar 28 Awst gan lythyr ar 23 Medi gan Albert Heaney, pennaeth y gwasanaethau cymdeithasol yma yn Llywodraeth Cymru, a Gillian Baranski, prif arolygydd Arolygiaeth Gofal Cymru, ac unwaith eto ar 2 Hydref, gyda rhagor o fanylion mewn diweddariad pellach gan Mr Heaney. A wnaf i ddarllen, Llywydd, yn gryno, baragraff olaf y llythyr hwnnw, oherwydd mae'n dangos sut yr ydym ni'n ceisio ymateb i'r pwyntiau a wnaeth Delyth Jewell? Felly, mae ein cyngor i'r sector, yn y llythyr, yn dweud bod Llywodraeth Cymru yn awyddus i sicrhau cydbwysedd rhwng amddiffyn pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal rhag y risgiau gwirioneddol a achosir gan coronafeirws a chynnal eu llesiant a'u cysylltiadau â theulu. Mae'n bwysig ein bod ni'n osgoi dull gweithredu cyffredinol sy'n cyfyngu'n ddiangen a bod ymweliadau â chartrefi gofal yn cael eu cefnogi pan eu bod yn ddiogel ac yn bosibl.

Byddaf yn cyfarfod yfory, Llywydd, yn bersonol, â Fforwm Gofal Cymru a nifer o gyrff eraill sy'n gyfrifol am y ffordd y caiff cartrefi gofal eu rhedeg. Byddwn yn trafod y mater hwn ynghyd â materion eraill sy'n ymwneud â rhedeg cartrefi gofal yn ddiogel yn ystod yr argyfwng coronafeirws, a bydd y mathau o bosibilrwydd y soniodd Delyth Jewell amdanyn nhw yn ei chwestiwn atodol yn rhan o'r drafodaeth honno, rwy'n siŵr.

Ailgodi'n Gryfach yn Islwyn
Building Back Better in Islwyn

8. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu sicrhau bod Islwyn yn ailgodi’n gryfach yn dilyn pandemig COVID-19? OQ55665

8. How does the Welsh Government intend to ensure that Islwyn builds back better from the COVID-19 pandemic? OQ55665

Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. The Welsh Government published our recovery plan today. We are committed to a reconstruction that works for all parts of Wales, including Islwyn, by addressing the issues that matter to people most: tackling unemployment, addressing entrenched inequalities, providing affordable housing, the revitalisation of our town centres, and supporting the foundational economy.

Llywydd, diolchaf i Rhianon Passmore am hynna. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ein cynllun adfer heddiw. Rydym ni wedi ymrwymo i ailadeiladu sy'n gweithio i bob rhan o Gymru, gan gynnwys Islwyn, trwy fynd i'r afael â'r materion sydd bwysicaf i bobl: mynd i'r afael â diweithdra, mynd i'r afael ag anghydraddoldebau sefydledig, darparu tai fforddiadwy, adfywio canol ein trefi, a chefnogi'r economi sylfaenol.

Thank you, First Minister. As the Member of the Senedd for Islwyn, I warmly welcome this publication by the Welsh Government of its policy and strategy paper. Within the 'Covid 19 Reconstruction: Challenges and Priorities' paper, the Minister states that

'The Welsh Government wants to be open to new ideas and to constructive challenge, so part of this work must be a national conversation. We want to know what matters to you. To start that conversation, we asked people to get in touch through OurFutureWales@gov.wales and tell us what they want our future Wales to look like.'

This is a positive and hopeful dialogue to build back better. So, First Minister, will you pledge to the people of Islwyn that the Welsh Government's first priority will be to reduce unemployment and give everyone the opportunity to find and keep work with decent long-term prospects? How will the Welsh Government take this message to all corners of Islwyn and Wales and give the people of Islwyn the chance of employment that they rightfully demand?

Diolch, Prif Weinidog. Fel yr Aelod Senedd dros Islwyn, croesawaf yn fawr y cyhoeddiad hwn gan Lywodraeth Cymru o'i phapur polisi a strategaeth. Yn y papur 'Ail-greu ar ôl Covid 19: Heriau a Blaenoriaethau', dywed y Gweinidog

'Mae Llywodraeth Cymru am fod yn agored i syniadau newydd ac i her adeiladol, felly mae'n rhaid i ran o’r gwaith hwn fod yn sgwrs genedlaethol. Rydym am wybod beth sy’n bwysig i chi. I ddechrau’r sgwrs honno, fe wnaethom ofyn i bobl gysylltu drwy CymruEinDyfodol@llyw.cymru a dweud wrthym am eu gweledigaeth ar gyfer Cymru yn y dyfodol.'

Mae hon yn ddeialog gadarnhaol a gobeithiol i adeiladu yn ôl yn well. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi addo i bobl Islwyn mai blaenoriaeth gyntaf Llywodraeth Cymru fydd lleihau diweithdra a rhoi'r cyfle i bawb ddod o hyd i waith â rhagolygon hirdymor gwerth chweil, a'i gadw? Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd â'r neges hon i bob cwr o Islwyn a Chymru ac yn rhoi'r cyfle i bobl Islwyn gael gwaith y maen nhw'n mynnu ei gael, a hynny'n briodol?

Llywydd, can I thank Rhianon Passmore for that? She is right: the Welsh Government is absolutely open to ideas. In fact, over 2,000 contributions came in to my colleague Jeremy Miles's first invitation to people to give us their thoughts upon how a different sort of Wales could emerge from this coronavirus crisis. We are absolutely committed to continuing that dialogue, and to include in our thinking the many, many ideas that come to us, particularly from people who are working at the front line of our communities—doing the jobs, providing the services, reaching out to other people who are vulnerable in those communities. 

Llywydd, I want to give the Member an absolute assurance that, beyond the health service and the coronavirus crisis, jobs are the very top of the agenda here in the Welsh Government, because we are entering a period in which the economic impact of coronavirus is going to be felt in many families and communities across Wales. As we allow the economy itself to recover, we will act as a Welsh Government, as we have through our economic resilience fund, to make sure that there are opportunities there, particularly for our young people, working alongside the Kickstart programme of the UK Government, to create traineeships and apprenticeships to support employers who are prepared to take on young people as part of their businesses. That will be as true in Islwyn as it will be in any other part of Wales. 

Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am hynna? Mae hi'n iawn: mae Llywodraeth Cymru yn gwbl agored i syniadau. Yn wir, cafwyd dros 2,000 o gyfraniadau i wahoddiad cyntaf fy nghyd-Weinidog Jeremy Miles i bobl roi eu barn i ni ynghylch sut y gallai gwahanol fath o Gymru gael ei chreu o'r argyfwng coronafeirws hwn. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i barhau â'r ddeialog honno, ac i gynnwys yn ein ystyriaethau y syniadau lu yr ydym ni'n eu derbyn, yn enwedig gan bobl sy'n gweithio ar reng flaen ein cymunedau—yn gwneud y swyddi, yn darparu'r gwasanaethau, yn estyn allan at bobl eraill sy'n agored i niwed yn y cymunedau hynny.

Llywydd, hoffwn roi sicrwydd llwyr i'r Aelod, y tu hwnt i'r gwasanaeth iechyd ac argyfwng coronafeirws, bod swyddi ar frig yr agenda yma yn Llywodraeth Cymru, oherwydd rydym ni ar ddechrau cyfnod pan fo effaith economaidd coronafeirws yn mynd i gael ei theimlo mewn llawer o deuluoedd a chymunedau ledled Cymru. Wrth i ni ganiatáu i'r economi ei hun wella, byddwn yn gweithredu fel Llywodraeth Cymru, fel yr ydym ni wedi ei wneud trwy ein cronfa cadernid economaidd, i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yno, yn enwedig i'n pobl ifanc, gan weithio ochr yn ochr â rhaglen Kickstart Llywodraeth y DU, i greu hyfforddeiaethau a phrentisiaethau i gynorthwyo cyflogwyr sy'n barod i gyflogi pobl ifanc yn rhan o'u busnesau. Bydd hynny yr un mor wir yn Islwyn ag y bydd mewn unrhyw ran arall o Gymru.

14:30
Tai Amlfeddiannaeth
Houses in Multiple Occupation

9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyngor COVID-19 a roddir i drigolion mewn tai amlfeddiannaeth? OQ55630

9. Will the First Minister provide an update on COVID-19 advice given to residents in houses of multiple occupation? OQ55630

Llywydd, we have published coronavirus-related guidance for people living in houses in multiple occupation, including guidance specific to students. It was last published on 28 September. 

Llywydd, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau sy'n ymwneud â'r pandemig coronafeirws ar gyfer pobl sy'n byw mewn tai amlfeddiannaeth, gan gynnwys canllawiau sy'n benodol i fyfyrwyr. Cafodd ei gyhoeddi ddiwethaf ar 28 Medi.

Obviously, that's come in after I tabled my question. But I think we need some clarification, for students in particular, but not exclusively, on the difference between HMOs, which are houses with shared facilities but individual tenancies, and shared houses—flatmates, if you like. Because regardless of the legalities of it, both those groups of people will tend to treat their homes in exactly the same way. I'd be grateful, First Minister, if you could confirm that you will look again at this, despite the fact that we've got fairly new guidance, in order to clarify, particularly in non-lockdown areas, quite how the concept of the extended household and bubble works for the families of the individuals living in those houses, because at the moment, under a shared household arrangement, some of those individuals will be excluded from seeing their families. Thank you.

Yn amlwg, cafodd ei gyhoeddi ar ôl i mi gyflwyno fy nghwestiwn. Ond rwy'n credu bod angen rhywfaint o eglurhad arnom ni, i fyfyrwyr yn benodol, ond nid yn unig, am y gwahaniaeth rhwng tai amlfeddiannaeth, sy'n dai â chyfleusterau a rennir ond tenantiaethau unigol, a thai a rennir— ffrindiau'n rhannu llety, os hoffech chi. Oherwydd, beth bynnag yw'r agweddau cyfreithiol, bydd y ddau grŵp hynny o bobl yn dueddol o drin eu cartrefi yn yr un ffordd yn union. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, os gallech chi gadarnhau y byddwch chi'n ystyried hyn eto, er bod gennym ni ganllawiau gweddol newydd, er mwyn egluro, yn enwedig mewn ardaloedd nad ydyn nhw o dan gyfyngiadau symud, sut y mae cysyniad y cartref estynedig a'r swigod yn gweithio i deuluoedd yr unigolion sy'n byw yn y tai hynny, oherwydd ar hyn o bryd, o dan drefniant cartref a rennir, bydd rhai o'r unigolion hynny'n cael eu heithrio rhag gweld eu teuluoedd. Diolch.

Llywydd, I thank Suzy Davies for that. Of course, I recognise that the guidance was published after her question was submitted. Alongside the guidance, we have published a series of frequently asked questions to deal with some of the complexity that there is in this area. And it is a genuinely complex area, with the intersection between the different living arrangements that students who live in Wales tend to occupy—but also other people, not simply students, who live in houses in multiple occupation, or live in flats in the way that Suzy Davies has described. I will, of course, ask my officials to study the record of today's proceedings, and if we haven't already been able to provide a clarification with our guidance on the specific question that Suzy Davies has raised this afternoon—that we will aim to do so as soon as we're able to get that to happen. 

Llywydd, rwy'n diolch i Suzy Davies am hynny. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod bod y canllawiau wedi'u cyhoeddi ar ôl iddi hi gyflwyno ei chwestiwn. Ochr yn ochr â'r canllawiau, rydym wedi cyhoeddi cyfres o gwestiynau cyffredin i ymdrin â rhywfaint o'r cymhlethdod sydd yn y maes hwn. Ac mae'n faes gwirioneddol gymhleth, gyda'r rhyngblethu rhwng y gwahanol drefniadau byw sy'n dueddol o fod gan fyfyrwyr sy'n byw yng Nghymru—ond hefyd bobl eraill, nid myfyrwyr yn unig, sy'n byw mewn tai amlfeddiannaeth, neu sy'n byw mewn fflatiau yn y ffordd y mae Suzy Davies wedi'i ddisgrifio. Byddaf i, wrth gwrs, yn gofyn i fy swyddogion astudio cofnod trafodion heddiw, ac os nad ydym ni eisoes wedi gallu rhoi eglurhad gyda'n canllawiau ar y cwestiwn penodol y mae Suzy Davies wedi'i godi y prynhawn yma—byddwn ni'n ceisio gwneud hynny cyn gynted ag y gallwn ni ei sicrhau.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans. 

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans. 

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. The draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available in the papers made available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael yn y papurau sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Can I ask the Trefnydd to schedule a statement on access to sports clubs and training in Wales please for young people, and, indeed, for adults too? Since the introduction of the local restrictions in the Conwy and Denbighshire areas, I've been contacted by many parents who are unable now to take their children to training facilities just over the neighbouring counties' borders. It's causing some angst for those parents in terms of the young people being able to access those training opportunities. 

Also, I've been contacted by people who are in the Welsh football leagues, and they are asking why they are not able to participate in second division games and matches for training purposes, in the way that other elite sports athletes actually are. I wonder whether we could have some clarity on these things going forward, in order that those individuals can participate fully in sport, which of course is an important part of our culture here in Wales.

A gaf i ofyn i'r Trefnydd drefnu datganiad ar y mynediad i glybiau chwaraeon a hyfforddiant yng Nghymru, ar gyfer pobl ifanc, os gwelwch yn dda, ac, yn wir, i oedolion hefyd? Ers cyflwyno'r cyfyngiadau lleol yn ardaloedd Conwy a Sir Ddinbych, mae llawer o rieni wedi cysylltu â mi i ddweud na allant fynd â'u plant i gyfleusterau hyfforddi sydd ychydig dros ffiniau'r siroedd cyfagos. Mae'n achosi rhywfaint o ofid i'r rhieni hynny na all y bobl ifanc fanteisio ar y cyfleoedd hyfforddi hynny.

Hefyd, mae pobl sydd yng nghynghrair pêl-droed Cymru wedi cysylltu â mi, ac maen nhw'n gofyn pam na allan nhw gymryd rhan mewn gemau'r ail gynghrair a gemau at ddibenion hyfforddi, yn yr un ffordd ag y mae athletwyr chwaraeon elît eraill. Tybed a oes modd inni gael rhywfaint o eglurder ynglŷn â'r pethau hyn wrth symud ymlaen, er mwyn i'r unigolion hynny allu cymryd rhan lawn mewn chwaraeon, sydd wrth gwrs yn rhan bwysig o'n diwylliant ni yma yng Nghymru.

14:35

Thank you to Darren Millar for raising those issues. Of course, next week in Plenary we will be debating the specific regulations to which Darren refers, so that might be an opportune moment to raise those concerns about the individuals involved in sport and training within the area that he represents. But of course, the Minister with responsibility for sport will have been hearing your comments. And if there is more that we can do in terms of the guidance on the phased return to sport, and the guidance that we're offering to those sporting clubs, then obviously we would seek to make that guidance clearer. So, I will ask the Minister to review your comments, to see if there's anything more that we can do in that area.

Diolch i Darren Millar am godi'r materion hynny. Wrth gwrs, yr wythnos nesaf yn y Cyfarfod Llawn byddwn ni'n trafod y rheoliadau penodol y mae Darren yn cyfeirio atyn nhw, felly gallai hynny fod yn adeg amserol i godi'r pryderon hynny ynghylch yr unigolion sy'n ymwneud â chwaraeon a hyfforddiant yn yr ardal y mae ef yn ei chynrychioli. Ond wrth gwrs, bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon wedi bod yn clywed eich sylwadau. Ac os oes mwy y gallwn ni ei wneud o ran y canllawiau ar ddychwelyd i chwaraeon yn raddol, a'r canllawiau yr ydym yn eu cynnig i'r clybiau chwaraeon hynny, yna mae'n amlwg y byddem yn ceisio gwneud y canllawiau hynny'n gliriach. Felly, gofynnaf i i'r Gweinidog adolygu eich sylwadau, i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ni ei wneud yn y maes hwnnw.

Can we have a statement outlining how the Government can further help the hospitality sector? In some communities, the pub, the club, the bingo hall is keeping the community together. They're more than a business; they're a community centre. Because of the restrictions, many are really struggling. So, how can the Government help to ensure that they have a future?

I'd also like a statement on testing. Last week, I asked about testing in the Rhondda and the Royal Glamorgan Hospital, and since then, people working in care homes have told me that they are waiting days for their results and that the time is lengthening. Now, care home staff and NHS staff need their results back as quickly as possible in order to stop the spread. It is possible to have an hour turnaround time. So, can we have a statement on the Government's testing plan and strategy? I want assurances that it doesn't rely on the private UK Government system that has let us down so many times so far.

A gawn ni ddatganiad yn amlinellu sut y gall y Llywodraeth helpu'r sector lletygarwch ymhellach? Mewn rhai cymunedau, mae'r dafarn, y clwb, y neuadd bingo yn cadw'r gymuned gyda'i gilydd. Maen nhw'n fwy na busnesau; maen nhw'n ganolfannau cymunedol. Oherwydd y cyfyngiadau, mae llawer yn ei chael hi'n anodd iawn. Felly, sut y gall y Llywodraeth helpu i sicrhau bod ganddyn nhw ddyfodol?

Hoffwn i hefyd gael datganiad ar brofi. Yr wythnos diwethaf, holais am brofi yn y Rhondda ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac ers hynny, mae pobl sy'n gweithio mewn cartrefi gofal wedi dweud wrthyf eu bod yn aros am ddyddiau am eu canlyniadau a bod yr amser yn ymestyn. Nawr, mae angen canlyniadau staff cartrefi gofal a staff y GIG yn ôl cyn gynted â phosibl er mwyn atal lledaeniad. Mae'n bosibl cyflawni hynny o fewn yr awr. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch cynllun a strategaeth brofi'r Llywodraeth? Rwyf eisiau cael sicrwydd nad yw'n dibynnu ar system breifat Llywodraeth y DU sydd wedi ein siomi gynifer o weithiau hyd yn hyn.

Thank you to Leanne Wood for raising both of those issues. On the first, of course, we have recently announced the third phase of the economic resilience fund. The Minister will confirm later on today that the eligibility criteria for phase 3 will be available on the website of Business Wales later on today. So, I would certainly encourage businesses within the Rhondda, and beyond, to look to that, specifically I think for hospitality, because I know the Minister has been at pains to ensure that hospitality businesses are prioritised within that support, recognising the difficulties that they're experiencing.

We do publish very regular updates on testing. I know that the Minister for health has published an update on testing just today. I know that he'll be keen to continue to provide those regular updates in the period ahead.

Diolch i Leanne Wood am godi'r ddau fater hynny. O ran y cyntaf, wrth gwrs, rydym wedi cyhoeddi trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yn ddiweddar. Bydd y Gweinidog yn cadarnhau'n ddiweddarach heddiw y bydd y meini prawf cymhwysedd ar gyfer cam 3 ar gael ar wefan Busnes Cymru yn nes ymlaen heddiw. Felly, byddwn ni'n sicr yn annog busnesau yn y Rhondda, a thu hwnt, i edrych ar hynny, yn benodol rwy'n credu o ran lletygarwch, oherwydd gwn fod y Gweinidog wedi bod yn ofalus i sicrhau bod busnesau lletygarwch yn cael blaenoriaeth o fewn y cymorth hwnnw, gan gydnabod yr anawsterau y maen nhw'n eu hwynebu.

Rydym yn cyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf am brofi yn rheolaidd iawn. Gwn fod y Gweinidog iechyd wedi cyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch profi heddiw. Gwn y bydd yn awyddus i barhau i ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf honno yn rheolaidd yn y cyfnod sydd i ddod.

Minister, could I ask for a debate or a statement on the situation facing the many thousands of people and families, not only in Blaenau Gwent but across the whole country, who are facing real difficulties now because local lockdowns mean that they're unable to take holidays or breaks or flights that they've already booked and paid for? The attitude of some travel companies has been, frankly, appalling, treating people really very, very badly. People who have tried to find a way of taking a family break over these months have found themselves a victim of a travel industry that doesn't seem to care much about the people who are affected by their decisions. I know that MPs have been taking this up in Westminster, and there needs to be an opportunity for us here in Cardiff to address some of these issues as well.

I would also like to ask for a Government debate on the situation facing our choirs and community music societies and organisations across the country. We've debated and discussed the position of singing in choirs and churches on a number of occasions. But as we head into the winter months, and particularly with some of the restrictions that are in place in different localities across the country, many choirs and many community musical organisations and societies and clubs are facing some real difficulties. Wales is a land of song and a land of music, and it's important that we're able to ensure that people can continue to be able to make music and that choirs are able to continue to function. The Welsh Government has already invested in some of the professional musicians and freelancers, and we also need to find a way of protecting the volunteers and the people who make Wales the land of song. 

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddadl neu ddatganiad am y sefyllfa sy'n wynebu'r miloedd lawer o bobl a theuluoedd, nid yn unig ym Mlaenau Gwent ond ledled y wlad, sy'n wynebu anawsterau gwirioneddol ar hyn o bryd oherwydd bod cyfyngiadau symud lleol yn golygu nad ydyn nhw'n gallu cymryd gwyliau neu seibiannau neu deithiau hedfan y maen nhw eisoes wedi'u harchebu a thalu amdanynt? Mae agwedd rhai cwmnïau teithio, wedi bod yn warthus, a dweud y gwir, gan drin pobl yn wael iawn. Mae pobl sydd wedi ceisio dod o hyd i ffordd o gymryd seibiant teuluol yn ystod y misoedd hyn wedi dioddef drwy law y diwydiant teithio, nad yw'n ymddangos fel pe bai'n poeni llawer am y bobl y mae eu penderfyniadau'n effeithio arnynt. Gwn fod ASau wedi bod yn codi hyn yn San Steffan, ac mae angen cyfle i ni yma yng Nghaerdydd fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn hefyd.

Hoffwn i ofyn hefyd am ddadl gan y Llywodraeth ar y sefyllfa sy'n wynebu ein corau a'n cymdeithasau a'n sefydliadau cerddoriaeth gymunedol ledled y wlad. Rydym wedi trafod a thrafod sefyllfa canu mewn corau ac eglwysi ar sawl achlysur. Ond gyda misoedd y gaeaf o'n blaenau, ac yn enwedig gyda rhai o'r cyfyngiadau sydd ar waith mewn gwahanol ardaloedd ledled y wlad, mae llawer o gorau a llawer o sefydliadau a chymdeithasau a chlybiau cerddorol cymunedol yn wynebu anawsterau gwirioneddol. Mae Cymru'n wlad y gân ac yn wlad cerddoriaeth, ac mae'n bwysig y gallwn sicrhau bod modd i bobl barhau i allu cymryd rhan mewn cerddoriaeth a bod corau'n gallu parhau i ganu. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi yn rhai o'r cerddorion proffesiynol a'r gweithwyr llawrydd, ac mae angen inni hefyd ddod o hyd i ffordd o ddiogelu'r gwirfoddolwyr a'r bobl sy'n gwneud Cymru'n wlad y gân.

14:40

Thank you to Alun Davies for both of those issues. He'll be pleased to note that there is a debate on the arts and culture and heritage sectors tomorrow in the Senedd. So that would be a great opportunity for him to showcase the fantastic musical communities that he has in Blaenau Gwent, which I know he's a great supporter of.

On the first issue of the impact of local restrictions on people's ability to take holidays, you'll recall that last week, in the Chamber, the First Minister updated on the response that he'd had from the travel insurance sector, which I think was broadly positive, certainly in words, but obviously now we'll be seeking to ensure that those words are turned into action in terms of being able to recompense those people who have been unfortunately unable to take their holidays.  

Diolch i Alun Davies am y ddau fater hynny. Bydd yn falch o nodi y bydd dadl ar y sectorau celfyddydol a diwylliant a threftadaeth yfory yn y Senedd. Felly byddai hynny'n gyfle gwych iddo arddangos y cymunedau cerddorol gwych sydd ganddo ym Mlaenau Gwent, y gwn ei fod yn gefnogwr mawr ohonynt.

O ran y mater cyntaf o effaith cyfyngiadau lleol ar allu pobl i gymryd gwyliau, byddwch chi'n cofio i'r Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, yn y Siambr, roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran yr ymateb a gafodd gan y sector yswiriant teithio a oedd, yn fy marn i, yn gadarnhaol ar y cyfan, yn sicr mewn geiriau. Ond yn amlwg nawr byddwn yn ceisio sicrhau bod y geiriau hynny'n cael eu gweithredu ac y byddant yn gallu ad-dalu'r bobl hynny sydd, yn anffodus, yn methu â chymryd eu gwyliau.

Dwi am ofyn am rywbeth syml iawn gan y Trefnydd, os gwelwch yn dda. Buaswn i'n hoffi cael galwad ffôn. Mi oeddwn i ar ddeall fod canolfan brofi newydd yn dod i Fangor, ond mae honno bythefnos i ffwrdd o hyd, a neb yn glir iawn am y manylion, gan gynnwys pwy fydd yn cael mynd yno i gael profion. Mae diffyg eglurder yn fy etholaeth i am ble mae hi'n bosib cael prawf os ydych yn dioddef o symptomau COVID, heblaw am deithio i Landudno neu tu hwnt. Ac wrth i nifer yr achosion gynyddu, mae fy etholwyr i angen yr wybodaeth yma ar frys. Felly, a wnewch chi drefnu i mi siarad ar y ffôn efo'r Gweinidog iechyd er mwyn i mi gael esboniad llawn, os gwelwch yn dda? Dwi wedi trio pob ffordd arall o geisio'r wybodaeth yma er mwyn cael ei rannu efo fy etholwyr.  

I'm going to ask for something very simple from the Trefnydd. I would like a phone call. I was given to understand that a new testing centre was to be established in Bangor, but that's still a fortnight away, and nobody is entirely clear of the details, including who will be allowed to go there for testing. There is a lack of clarity in my constituency as to where it's possible to get a test if you are COVID symptomatic, unless you travel to Llandudno or beyond. And as the number of cases increases, my constituents need this information as a matter of urgency. So, will you arrange that I can speak over the phone with the health Minister so I can have a full explanation, please? I have tried every other avenue of seeking this information so I can share it with my constituents.

I'll certainly endeavour to speak to the health Minister to get that information for you so that you're able to provide your constituents with the information that they're seeking with regard to the testing centre in Bangor. I'll get that to you as soon as I can. 

Yn sicr, byddaf yn ceisio siarad â'r Gweinidog iechyd i gael yr wybodaeth honno i chi fel y gallwch roi i'ch etholwyr yr wybodaeth y maen nhw'n yn ei cheisio am y ganolfan brofi ym Mangor. Byddaf yn cyfleu hynny i chi cyn gynted ag y gallaf.

Trefnydd, eight months ago, the Prime Minister, in Parliament, openly stated that the UK Government would passport the moneys necessary to repair the flood damaged infrastructure in Wales, and, as you know, that is estimated, in my constituency in Rhondda Cynon Taf, at around £70 million. The Secretary of State for Wales has also confirmed that. There have been many such promises. It now appears that the UK Government is going to renege on its commitment to provide those funds to enable those important infrastructure repairs to be carried out. I wonder what discussions you've had with the UK Government on this. But I think it is a matter of such importance that it deserves an urgent statement in this Chamber, so we can actually discuss what the future is, what the implications are and how those infrastructure repairs are going to be financed in the future.  

Trefnydd, wyth mis yn ôl, dywedwyd yn agored gan y Prif Weinidog, yn y Senedd, y byddai Llywodraeth y DU yn clustnodi'r arian sydd ei angen i atgyweirio'r seilwaith sydd wedi'i ddifrodi gan lifogydd yng Nghymru, ac, fel y gwyddoch, yr amcangyfrif yw bod hynny, yn fy etholaeth i yn Rhondda Cynon Taf, oddeutu £70 miliwn. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru hefyd wedi cadarnhau hynny. Mae llawer o addewidion o'r fath wedi bod. Mae'n ymddangos nawr y bydd Llywodraeth y DU yn cefnu ar ei hymrwymiad i ddarparu'r arian i alluogi'r gwaith atgyweirio seilwaith pwysig hwnnw. Tybed pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael â Llywodraeth y DU ynghylch hyn. Ond rwy'n credu ei fod yn fater mor bwysig fel ei fod yn haeddu datganiad brys yn y Siambr hon, felly gallwn ni drafod beth yw'r dyfodol, beth yw'r goblygiadau a sut y bydd yr atgyweiriadau seilwaith hynny'n cael eu hariannu yn y dyfodol.

Thank you to Mick Antoniw for allowing us this opportunity to reflect again on the Prime Minister's words in the House of Commons, when he did say that funding would be passported directly to the Welsh Government, in order to fund those repairs to the flooding damage. We've yet to see a penny of that funding, but we are still in dialogue with the UK Government. In the meantime, we've been at pains to reassure the affected local authorities that work should continue on the grounds of safety, and that the funding issues shouldn't prevent that work from starting. 

Diolch i Mick Antoniw am roi'r cyfle hwn inni ystyried eto eiriau'r Prif Weinidog yn Nhŷ'r Cyffredin, pan ddywedodd y byddai arian yn cael ei roi'n uniongyrchol i Lywodraeth Cymru, er mwyn ariannu'r atgyweiriadau hynny i ddifrod y llifogydd. Nid ydym eto wedi gweld ceiniog o'r arian hwnnw, ond rydym yn dal i drafod â Llywodraeth y DU. Yn y cyfamser, rydym wedi bod yn ymdrechu i dawelu meddwl yr awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt y dylai'r gwaith barhau ar sail diogelwch, ac na ddylai'r materion ariannu atal y gwaith hwnnw rhag dechrau.

I listened carefully, Trefnydd, to Darren Millar's request and your answer, but if I could also request a statement, please, on the situation facing those who take part in the national football league of Wales. I'm aware that many Newtown AFC players work full time, play football part time, but they're still classed as elite athletes, meaning that, under the Welsh Government guidance, they can travel to play football. Last week, they visited, for example, Bridgend, which is currently in a local lockdown area, something that the management and many of the players were reluctant to do given the increased risk of travelling in that position. If they don't want to travel and attend, then they face a penalty. So, I do think this is something that the Welsh Government needs to bring guidance forward on, rather than just leaving it to the Football Association of Wales. 

Secondly, and related, many clubs won't survive through the winter without further financial support, so I would be grateful if you and your colleagues could outline whether or not you intend to follow the UK Government's lead in providing financial support, following the UK Government's announcement that the national league is to receive a £10 million rescue package.

Rwyf wedi gwrando'n ofalus, Trefnydd, ar gais Darren Millar a'ch ateb, ond os caf i ofyn hefyd am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch y sefyllfa sy'n wynebu'r rheini sy'n cymryd rhan yng nghynghrair pêl-droed genedlaethol Cymru. Rwy'n ymwybodol bod llawer o chwaraewyr clwb pêl-droed y Drenewydd yn gweithio'n llawn amser, yn chwarae pêl-droed yn rhan-amser, ond maen nhw'n dal i gael eu hystyried yn athletwyr elît, sy'n golygu, gan ddilyn canllawiau Llywodraeth Cymru, y gallant deithio i chwarae pêl-droed. Yr wythnos diwethaf, roeddent wedi ymweld, er enghraifft, â Phen-y-bont ar Ogwr, sydd ar hyn o bryd mewn ardal dan gyfyngiadau symud lleol, rhywbeth yr oedd y rheolwyr a llawer o'r chwaraewyr yn amharod i'w wneud o ystyried y risg gynyddol o deithio dan yr amgylchiadau hynny. Os nad ydyn nhw eisiau teithio a mynd i'r gemau hyn, yna maen nhw'n wynebu cosb. Felly, rwy'n credu bod hwn yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth Cymru gyflwyno canllawiau yn ei gylch, yn hytrach na dim ond ei adael i Gymdeithas Bêl-droed Cymru.

Yn ail, ac yn gysylltiedig â hynny, ni fydd llawer o glybiau'n goroesi'r gaeaf heb gymorth ariannol ychwanegol. Felly byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi a'ch cyd-Aelodau amlinellu a ydych chi'n bwriadu dilyn arweiniad Llywodraeth y DU o ran darparu cymorth ariannol ai peidio, yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU y bydd y gynghrair genedlaethol yn cael pecyn achub gwerth £10 miliwn.

14:45

Thank you for raising that. Of course, I will ask the Deputy Minister to also review your particular comments about the national football league, when he considers the comments made by Darren Millar also this afternoon, in terms of whether any additional guidance is necessary. You'll be aware that Welsh Government has already announced significant support for the sport sector. Much of that is going through Sport Wales, so I would encourage the teams involved to look at Sport Wales in the first instance to explore whether any support might be available.

Diolch am godi hynny. Wrth gwrs, gofynnaf hefyd i'r Dirprwy Weinidog adolygu eich sylwadau penodol am y gynghrair bêl-droed genedlaethol, pan fydd hefyd yn ystyried y sylwadau a wnaeth Darren Millar y prynhawn yma, o ran a oes angen unrhyw ganllawiau ychwanegol. Byddwch yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyhoeddi cefnogaeth sylweddol i'r sector chwaraeon. Mae llawer o hynny'n mynd drwy Chwaraeon Cymru, felly byddwn i'n annog y timau dan sylw i ystyried Chwaraeon Cymru yn y lle cyntaf i weld a allai unrhyw gymorth fod ar gael.

Trefnydd, I would like to call for two statements from Government Ministers. The first is a statement from the Minister for health regarding cancer care in Wales during the pandemic. Whilst urgent cancer care continues, to an extent, cancer screening, like much of the NHS, is on hold while resources are focused on the SARS-CoV-2 outbreak—understandably so at the beginning of the outbreak, but not nearly nine months on. Many services are beginning to return, but nothing has been said of how the backlog will be dealt with. As a survivor of breast cancer, I was dismayed to learn that, according to Tenovus, 30,000 Welsh women missed out on screening, and that means as many as 300 women could unknowingly have breast cancer. As one of Wales's biggest killers, it is vital that we address this issue and that the Government outlines the action it will take in an urgent statement. 

The second statement I call for is from the Minister for housing on the homelessness crisis in Wales. Welsh Government assured us that actions taken during the peak of the pandemic would put an end to rough-sleeping. However, just a few days ago, I spoke to yet another veteran still sleeping rough, waiting for help. And I'm sure you will agree with me that this is unacceptable. Homelessness hasn't gone away during this crisis; it's just become more hidden. We need urgent action, and I call upon the Welsh Government to make a statement on how they will tackle homelessness, particularly within the ex-forces community. Diolch yn fawr. 

Trefnydd, hoffwn i alw am ddau ddatganiad gan Weinidogion y Llywodraeth. Y cyntaf yw datganiad gan y Gweinidog iechyd ar ofal canser yng Nghymru yn ystod y pandemig. Er bod gofal canser brys yn parhau i raddau, mae sgrinio am ganser, fel llawer o'r GIG, wedi'i ohirio wrth i adnoddau ganolbwyntio ar achosion SARS-CoV-2—yn ddealladwy ar ddechrau'r achosion, ond nid bron naw mis yn ddiweddarach. Mae llawer o wasanaethau'n ail-ddechrau'n raddol, ond nid oes unrhyw sôn ynghylch sut i fynd i'r afael â'r rhai sy'n aros. Fel un sydd wedi goroesi canser y fron, roeddwn i'n siomedig o glywed bod 30,000 o fenywod o Gymru, yn ôl Tenovus, wedi colli allan ar sgrinio, ac mae hynny'n golygu y gallai cynifer â 300 o fenywod fod â chanser y fron heb yn wybod iddyn nhw. Fel un o'r cyflyrau sy'n lladd fwyaf yng Nghymru, mae'n hanfodol inni fynd i'r afael â'r mater hwn a bod y Llywodraeth yn amlinellu'r camau y bydd yn eu cymryd mewn datganiad brys.

Yr ail ddatganiad yr wyf yn galw amdano yw datganiad gan y Gweinidog Tai ar yr argyfwng digartrefedd yng Nghymru. Roedd Llywodraeth Cymru wedi ein sicrhau ni y byddai'r camau a gymerwyd yn ystod uchafbwynt y pandemig yn rhoi terfyn ar gysgu ar y stryd. Fodd bynnag, ychydig ddyddiau'n ôl, siaradais â chyn-filwr arall sy'n dal i gysgu ar y stryd, ac yn aros am gymorth. Ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol. Nid yw digartrefedd wedi diflannu yn ystod yr argyfwng hwn; mae'n mynd yn fwy cudd. Mae angen gweithredu ar frys, a galwaf ar Lywodraeth Cymru i wneud datganiad ynghylch sut y byddan nhw'n mynd i'r afael â digartrefedd, yn enwedig yng nghymuned y cyn-filwyr. Diolch yn fawr.

Thank you to Caroline Jones for raising both of those important issues. We have, of course, been working very closely with the health boards and trusts from the start of the pandemic to ensure that as much cancer care can continue as possible. I do want to reassure you that cervical screening in Wales restarted sending invitations in June to women who had been delayed an early repeat invitation for cervical screening, and also Bowel Screening Wales has restarted its bowel screening programme with a phased approach from July. And Breast Test Wales started to send out screening invitations to women at higher risk from July. So, those screening services are now resuming. And, obviously, clinicians and managers across Wales are working flat out and doing all they can, really, to mitigate the impact of the pandemic on those areas. But, obviously, COVID has certainly had an impact. 

I'll ask the Minister with responsibility for housing to write to you with an update on homelessness, with that specific focus on people who have left the armed forces and how we can ensure that people don't leave the forces and find themselves on the streets, but then also that those people who have formerly served and found themselves on the streets are supported into housing as soon as possible.

Diolch i Caroline Jones am godi'r ddau fater pwysig hynny. Rydym ni, wrth gwrs, wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r byrddau iechyd a'r ymddiriedolaethau ers dechrau'r pandemig i sicrhau y gall cymaint o ofal canser barhau ag sy'n bosibl. Rwyf eisiau eich sicrhau chi bod sgrinio serfigol yng Nghymru wedi ailgychwyn anfon gwahoddiadau ym mis Mehefin at y menywod hynny yr oedd ail wahoddiad cynnar i gael eu sgrinio serfigol wedi ei ohirio. Hefyd mae Sgrinio Coluddion Cymru wedi ailgychwyn ei raglen sgrinio'r coluddyn gyda dull gweithredu fesul cam o fis Gorffennaf ymlaen. A dechreuodd Bron Brawf Cymru anfon gwahoddiadau sgrinio, o fis Gorffennaf ymlaen, i fenywod sydd mewn mwy o berygl. Felly, mae'r gwasanaethau sgrinio hynny'n ailddechrau erbyn hyn. Ac, yn amlwg, mae clinigwyr a rheolwyr ledled Cymru yn gweithio'n galed iawn ac, yn wir, yn gwneud popeth o fewn eu gallu i liniaru effaith y pandemig ar yr ardaloedd hynny. Ond, yn amlwg, mae COVID yn sicr wedi cael effaith.

Fe ofynnaf i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am dai ysgrifennu atoch chi gyda'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch digartrefedd, gan ganolbwyntio'n benodol ar y bobl sydd wedi gadael y lluoedd arfog, a sut y gallwn ni sicrhau nad yw pobl yn gadael y lluoedd arfog ac yn eu cael eu hunain ar y stryd, ond wedyn hefyd bod y bobl hynny sydd wedi gwasanaethu'n flaenorol ac wedi cael eu hunain ar y stryd yn cael cymorth i gael cartref cyn gynted â phosibl.

14:50

Organiser, can I identify with the comments of Alun Davies, the Member for Blaenau Gwent, around choirs and the ability for choirs in restricted forms to obviously try and come back together in some shape or form, because they provide a huge amount of enjoyment for the communities they serve and they are emblematic of Wales as a country? But could I seek two statements from you as well, please, one on the suspension of Qatar Airways flights from Cardiff Airport? Regrettably, in other parts of the UK, they are starting to re-establish themselves, in Belfast and Scotland—in Edinburgh, I think it is—but regrettably here in Wales they've chosen to cancel the whole winter schedule. I do not believe a statement has been forthcoming from the Welsh Government as to what actions the Government are trying to undertake, working with the airline, to establish flights, certainly for the next summer season, and it has been a major investment on behalf of Welsh Government to secure this airline to Cardiff Wales airport. So, an understanding of how the Government are going to engage with the airport and the airline would be beneficial for all.  

Secondly, could I seek a statement from the health Minister in relation to Velindre Cancer Centre and the development of the new hospital and facilities on the site? The Minister was in the health committee last week and, because he is determining the business case, he obviously had to absent himself from much of the discussion and contribution. But there are serious concerns within the community that this centre will serve that the proposals, as currently outlined, are not fit for purpose and that an inquiry, a review, which is independent and ultimately led by a cancer specialist from outside Wales to ascertain the best outcome for the development of cancer services in south-east Wales is the way forward, so that we can be sure that the £300 million investment is the correct investment for the next 40 to 50 years. A statement from the health Minister as to whether he would be prepared to construct such a review, and appoint an individual to undertake it, would be most welcome. 

Trefnydd, a gaf i uniaethu â sylwadau Alun Davies, yr Aelod dros Flaenau Gwent, ynghylch corau a'r gallu i gorau geisio dod yn ôl at ei gilydd ar ryw ffurf gyfyngedig, oherwydd maen nhw'n rhoi llawer iawn o fwynhad i'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu ac maen nhw'n arwydd o Gymru fel gwlad? Ond a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gennych chi hefyd, os gwelwch yn dda, un ar atal teithiau hedfan Qatar Airways o Faes Awyr Caerdydd? Mewn rhannau eraill o'r DU, maen nhw'n dechrau ailsefydlu eu hunain, yn Belfast ac yn yr Alban—yng Nghaeredin, rwy'n credu—ond yn anffodus yma yng Nghymru maen nhw wedi dewis canslo amserlen y gaeaf yn gyfan gwbl. Nid wyf yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno datganiad ynghylch pa gamau y mae'n ceisio eu cymryd, gan weithio gyda'r cwmni awyrennau, i sefydlu teithiau hedfan, yn sicr ar gyfer tymor yr haf nesaf, ac mae wedi bod yn fuddsoddiad mawr ar ran Llywodraeth Cymru i sicrhau'r cwmni awyrennau hwn i faes awyr Cymru Caerdydd. Felly, byddai dealltwriaeth o sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i ymgysylltu â'r maes awyr a'r cwmni awyrennau o fudd i bawb.  

Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â Chanolfan Ganser Felindre a datblygu'r ysbyty a'r cyfleusterau newydd ar y safle? Roedd y Gweinidog yn y pwyllgor iechyd yr wythnos diwethaf ac, oherwydd ei fod yn penderfynu ar yr achos busnes, yn amlwg roedd yn rhaid iddo esgusodi ei hun rhag cyfrannu a chymryd rhan yn llawer o'r drafodaeth. Ond mae pryderon difrifol gan y gymuned y bydd y ganolfan hon yn ei gwasanaethu nad yw'r cynigion, fel y'u hamlinellwyd ar hyn o bryd, yn addas at y diben ac mai ymchwiliad, neu adolygiad, sy'n annibynnol ac wedi'i arwain, yn y pen draw, gan arbenigwr canser o'r tu allan i Gymru i ganfod y canlyniad gorau ar gyfer datblygu gwasanaethau canser yn ne-ddwyrain Cymru yw'r ffordd ymlaen, fel y gallwn ni fod yn siŵr mai'r buddsoddiad o £300 miliwn yw'r buddsoddiad cywir ar gyfer y 40 i 50 mlynedd nesaf. Byddai croeso mawr i ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch a fyddai'n barod i lunio adolygiad o'r fath, a phenodi unigolyn i'w gynnal.

I'm grateful to Andrew R.T. Davies for raising those issues. On the issue of Velindre Cancer Centre, I'm aware that the health Minister did receive a letter from clinicians about the clinical model for the proposed new cancer centre, which I think is what Andrew R.T. Davies is referring to. I know that advice is due from officials shortly on the proposed development, so it would be difficult for either the health Minister or me to say anything further at this point. But we do expect any advice from officials to take a close look at the matters that were raised by the clinicians, although the health boards in south-east Wales who commission tertiary cancer services from the trust have previously signed off the business case for the new cancer model, and that included the clinical model for the new hospital, which, in the case of acutely unwell patients, is the same clinical model that's currently in place for the region. But, that said, I know that further advice is on its way to the Minister regarding the proposed development there, and I know that he'd be keen to provide an update when he's able to.FootnoteLink 

And, on Qatar, I will certainly make the Minister for economy and transport aware of your request for an update on the implications of the decision on Cardiff Airport. 

Rwy'n ddiolchgar i Andrew R.T. Davies am godi'r materion hynny. O ran Canolfan Ganser Felindre, rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog iechyd wedi derbyn llythyr gan glinigwyr ynghylch y model clinigol ar gyfer y ganolfan ganser arfaethedig newydd, sef yr hyn y mae Andrew R.T. Davies yn cyfeirio ato, rwy'n credu. Gwn fod cyngor i fod ar gael gan swyddogion yn fuan ar y datblygiad arfaethedig, felly byddai'n anodd i minnau neu'r Gweinidog iechyd ddweud dim pellach ar hyn o bryd. Ond rydym yn disgwyl y bydd unrhyw gyngor gan swyddogion yn ystyried yn fanwl y materion a godwyd gan y clinigwyr, er bod y byrddau iechyd yn y de-ddwyrain sy'n comisiynu gwasanaethau canser trydyddol gan yr ymddiriedolaeth eisoes wedi cymeradwyo'r achos busnes dros y model canser newydd, ac roedd hynny'n cynnwys y model clinigol ar gyfer yr ysbyty newydd, sef, yn achos cleifion sy'n ddifrifol sâl, yr un model clinigol sydd ar waith ar hyn o bryd ar gyfer y rhanbarth. Ond, wedi dweud hynny, gwn fod cyngor pellach ar ei ffordd i'r Gweinidog ynglŷn â'r datblygiad arfaethedig yno, a gwn y byddai'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf pan fydd yn gallu gwneud hynny.FootnoteLink

Ac, o ran Qatar, byddaf yn sicrhau bod Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth yn ymwybodol o'ch cais o ran yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch goblygiadau'r penderfyniad ar Faes Awyr Caerdydd.

I want to ask for two statements, Trefnydd, and the first one from the economy Minister about the Stadco car parts factory closure in Llanfyllin. There are 129 workers and their families who would urgently want to know what help and what support is available to them in the immediate future. And then, following on from that, I know that there will be wider public interest in what happens to that site given that it is the largest manufacturing site in that county.

The second statement that I would like is on the advice that is given to pregnant women who are at work in Wales. There is the all-Wales COVID-19 workforce assessment tool, and it does inform women if they are more than 28 weeks pregnant that they should work from home or in a non-public-facing role in a COVID-secure workplace. But that can put women—and I have been contacted by a constituent facing this dilemma—to oppose, sometimes, the workplace setting that they find themselves in, and to have to challenge their employer to make sure that that workplace is a safe setting for them. So, my question, really, is: rather than sticking to the 28-week-plus pregnancy rule, would it not be better that we were able to advise women who are pregnant to be able to choose, if it's best for them, to work from home, and to send that advice down to the employer, rather than adding in extra stress for women who are pregnant at this time when it's absolutely not necessary so to do?

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, Trefnydd. Y cyntaf yw datganiad gan Weinidog yr economi am gau ffatri rhannau ceir Stadco yn Llanfyllin. Mae 129 o weithwyr a'u teuluoedd eisiau gwybod ar frys pa gymorth a pha gefnogaeth fydd ar gael iddyn nhw yn y dyfodol agos. Ac yna, yn dilyn hynny, gwn y bydd diddordeb ehangach gan y cyhoedd yn yr hyn sy'n digwydd i'r safle hwnnw, o gofio mai dyma'r safle gweithgynhyrchu mwyaf yn y sir honno.

Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn i ei gael yn ymwneud â'r cyngor a gaiff ei roi i fenywod beichiog sydd mewn gwaith yng Nghymru. Mae yna offeryn asesu gweithlu COVID-19 Cymru gyfan, sy'n rhoi gwybod i fenywod os ydyn nhw dros 28 wythnos yn feichiog y dylen nhw weithio gartref neu mewn swydd nad yw'n golygu bod wynebu yn wyneb â'r cyhoedd mewn gweithle wedi'i ddiogelu rhag COVID. Ond weithiau gall hynny olygu bod menywod—ac mae etholwr sy'n wynebu'r cyfyng-gyngor hwn wedi cysylltu â mi—yn gwrthwynebu'r gweithle y maen nhw ynddo, ac mae'n rhaid iddynt herio eu cyflogwr i sicrhau bod eu gweithle'n lleoliad diogel iddynt. Felly, fy nghwestiwn i yw: yn hytrach na glynu at y rheol beichiogrwydd 28 wythnos a mwy, oni fyddai'n well ein bod yn gallu cynghori menywod sy'n feichiog i allu dewis, os yw'n well iddyn nhw, gael gweithio o'u cartref, ac anfon y cyngor hwnnw at y cyflogwr, yn hytrach nag ychwanegu straen ychwanegol ar fenywod sy'n feichiog ar hyn o bryd pan nad oes angen hynny o gwbl?

14:55

Thank you for raising those issues. I will ask the Minister for economy and transport to provide you with an update on the Stadco closure, in terms of what support might be available for the workers and their families, and any potential future uses for the site. So, I'll ask that he provides you with that information directly.

And, obviously, the health Minister would have been listening to your contribution there with regard to the advice that we provide to pregnant women and the way it's communicated to employers, and I know that he will give due consideration to that suggestion.FootnoteLink  

Diolch i chi am godi'r materion yna. Rwy'n gofyn i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am gau Stadco, o ran pa gymorth a allai fod ar gael i'r gweithwyr a'u teuluoedd, ac unrhyw ddefnydd posibl i'r safle yn y dyfodol. Felly, rwy'n gofyn iddo roi'r wybodaeth honno ichi'n uniongyrchol.

Ac, yn amlwg, roedd y Gweinidog Iechyd yn gwrando ar eich cyfraniad nawr ynglŷn â'r cyngor yr ydym ni'n ei roi i fenywod beichiog a'r ffordd y caiff hwnnw ei gyfleu i gyflogwyr, a gwn y bydd yn rhoi ystyriaeth ddyledus i'r awgrym hwnnw.FootnoteLink

Minister, I'd like a Government statement on repot NRPB-M173. It's a report that I've sent through to Ministers. It's a report that proves—it actually proves—that plutonium leaked into the Severn estuary for decades. I've sent the report to Natural Resources Wales and I'm still yet to get any kind of answer. It is a proven fact that plutonium leaked into the estuary from Hinkley Point nuclear power station. It's in black and white from a Government study in 1990, which is no longer publicly available. So, I'd like a statement as to when the Government will take action on this matter and ensure that an independent environmental impact assessment is carried out. Diolch yn fawr.

Gweinidog, fe hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar adroddiad NRPB-M173. Mae hwn yn adroddiad a anfonais i at y Gweinidogion. Mae'n adroddiad sy'n profi—yn wir yn profi—bod plwtoniwm wedi bod yn gollwng i aber Afon Hafren ers degawdau. Rwyf wedi anfon yr adroddiad at Cyfoeth Naturiol Cymru ac nid wyf wedi cael unrhyw fath o ymateb hyd yn hyn. Ond erys y ffaith bod plwtoniwm wedi gollwng i'r aber o orsaf bŵer niwclear Hinkley Point. Mae yno mewn du a gwyn mewn astudiaeth gan y Llywodraeth ym 1990, sydd ddim ar gael i'r cyhoedd mwyach. Felly, fe hoffwn i gael datganiad ynghylch pa bryd y bydd y Llywodraeth yn gweithredu ar y mater hwn ac yn sicrhau bod asesiad annibynnol o'r effaith amgylcheddol yn cael ei wneud. Diolch yn fawr.

Well, we've had this discussion previously in the business statement, not very long ago, and at that point I did advise that the Petitions Committee was looking at a similar issue and that that would be an opportunity to hear from the Minister. And you'll see now, in the business statement, that that Petitions Committee debate has been tabled, so there will be an opportunity to discuss this in more depth in the coming weeks.

Wel, fe gawsom ni'r drafodaeth hon yn y datganiad busnes eisoes, ychydig o amser yn ôl, ac ar y pwynt hwnnw fe atebais i fod y Pwyllgor Deisebau yn edrych ar fater tebyg ac fe fyddai hwnnw'n gyfle i glywed gan y Gweinidog. Ac fe welwch chi nawr, yn y datganiad busnes, fod y ddadl honno gan y Pwyllgor Deisebau wedi cael ei chyflwyno, felly fe fydd yna gyfle i drafod hyn yn fanylach yn ystod yr wythnosau nesaf.

3. Datganiad gan y Gweinidog Addysg: Adolygiad Addysg y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd 2020
3. Statement by the Minister for Education: OECD Education Review 2020

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganid gan y Gweinidog Addysg ar adolygiad addysg y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—yr OECD—a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Kirsty Williams.

The next item is a statement by the Minister for Education on the Organisation for Economic Co-operation and Development education review 2020, and I call on the Minister to make the statement—Kirsty Williams.

Thank you very much, Presiding Officer. I'm very pleased to have this opportunity to update the Senedd on the OECD's new report, 'Achieving the New Curriculum for Wales', which was published yesterday. Timely advice and challenge from the OECD has been a key element of my and this Government's approach to education reform. Members will know that we have built new and strong international relationships over the last four years. We are providing life-changing opportunities at Yale University, student teachers from Massachusetts Institute of Technology are teaching science in our schools, and we're working with other systems to learn and to provide advice.

The OECD know and understand our system, and they can hold up a mirror to us as the Government, but also to our system as a whole, and they recognise that, unlike four years ago, Wales has a clear vision for its education system and for its learners. They acknowledge the Government's role in embedding co-construction across the system as a principle for curriculum development and education policy making more generally.

They used to say that Wales ignored leadership as a driver of reform and success. That is emphatically no longer the case. And they say that communication has been clear and continuous, with strong leadership from the top. They see that we have met the challenge from previous reports and that we have established coherence to the different policy components and clarity on the vision, establishing a strong basis for education professionals to make the national mission their very own.

The OECD knows that we have built strong foundations for the next step in our journey with the new curriculum. Foundations such as outperforming the other UK nations for our top A-level results, where we were once a long way behind, back in 2016; thousands and thousands more learners from disadvantaged backgrounds now achieving GCSEs in subjects such as science, directly boosting their life chances; and our Programme for International Student Assessment performance has improved in each domain for the first time ever, putting us back in the OECD main stream.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n falch iawn o'r cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am adroddiad newydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiadau Economaidd, yr OECD, sef 'Cyflawni Cwricwlwm Newydd Cymru', a gyhoeddwyd ddoe. Mae cyngor a her amserol gan yr OECD wedi bod yn elfen allweddol o agwedd y Llywodraeth hon a minnau tuag at ddiwygio addysg. Mae'r Aelodau yn gwybod ein bod ni wedi meithrin perthynas newydd a chadarn yn rhyngwladol dros y pedair blynedd diwethaf. Rydym yn cynnig cyfleoedd sy'n trawsnewid bywydau ym Mhrifysgol Yale, mae athrawon dan hyfforddiant o Sefydliad Technoleg Massachusetts yn dysgu gwyddoniaeth yn ein hysgolion ni, ac rydym yn gweithio gyda systemau eraill er mwyn dysgu a rhoi cyngor.

Mae'r OECD yn adnabod ac yn deall ein system ni, ac maen nhw'n gallu dangos darlun cywir iawn i ni yn y Llywodraeth, ond i'n system ni yn ei chyfanrwydd hefyd, ac maen nhw'n cydnabod bod gan Gymru, yn wahanol i bedair blynedd yn ôl, weledigaeth glir o ran ei system addysg a'i dysgwyr. Maen nhw'n cydnabod swyddogaeth y Llywodraeth o ran ymgorffori datblygu ar y cyd ar draws y system yn egwyddor ar gyfer datblygu'r cwricwlwm a llunio polisïau addysg yn fwy cyffredinol.

Roedden nhw'n arfer dweud bod Cymru yn anwybyddu arweinyddiaeth fel sbardun ar gyfer diwygio a llwyddiant. Nid yw hynny'n wir bellach. Ac maen nhw'n dweud bod cyfathrebu wedi bod yn eglur a chyson, gydag arweinyddiaeth gref o'r brig. Maen nhw'n gweld ein bod ni wedi ymateb i her adroddiadau blaenorol a'n bod ni wedi sefydlu cydlyniad i'r elfennau amrywiol o bolisi ac eglurder i'r weledigaeth, gan osod sylfaen gref i weithwyr addysg proffesiynol gymryd meddiant o'r genhadaeth genedlaethol.

Fe ŵyr yr OECD ein bod ni wedi adeiladu sylfeini cryf ar gyfer cam nesaf ein taith ni gyda'r cwricwlwm newydd. Sylfeini megis perfformio'n well na gwledydd eraill y DU yn ein canlyniadau Lefel-A gorau, lle'r oeddem ni ymhell ar ei hôl hi ar un adeg, yn ôl yn 2016; mae miloedd ar filoedd yn fwy o ddysgwyr o gefndiroedd difreintiedig yn ennill TGAU mewn pynciau fel gwyddoniaeth erbyn hyn, gan roi hwb uniongyrchol i'w cyfleoedd nhw mewn bywyd; ac mae perfformiad ein Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr wedi gwella ym mhob maes am y tro cyntaf erioed, gan ein rhoi ni'n ôl ym mhrif ffrwd yr OECD.

All of this means that we are able and we will continue to take a hard look at the OECD's advice. The report published provides helpful challenge and validation of the progress we're making, and I'm pleased to say there were no surprises. Next week I will publish an updated version of 'Our national mission'. This will take into consideration the OECD recommendations, it will review our collective efforts to date and the achievements made, and, crucially, map the next stage for the journey. Therefore, Presiding Officer, I am determined that despite COVID we will not rest on our laurels.

I'm going to focus on key themes from the report this afternoon, which offer us more challenge. The OECD are clear that the main theme for continuing with our success is being stronger in adopting a school's perspective. This means getting the balance right between system coherence and what that means in schools realising the curriculum. I have listened carefully to the comments from within the system as well as from the OECD on the issue of equity, and as we move forward with the curriculum, that is going to be even more important: equity in access to resources, equity of opportunity for learners and equity in professional learning for teachers.

Now, over the last four years, we have proven that we can address the aspiration and the attainment gap. Those achieving the expected level in core subjects at year 9 is now 20 per cent higher than it was a decade ago; 30 per cent more students on free school meals achieve a good science GCSE; and we have gone from only 37 per cent of our schools having access to superfast broadband to now having 100 per cent coverage.

The new curriculum is nothing—it is nothing—if it does not ensure that every single learner benefits from the broad and balanced education that we aspire to, bringing together knowledge, skills and experiences. Therefore, what are we doing, what are we going to do and what will we continue to do to support the realisation across all schools? Well, we are reforming our national network of practitioners. These will connect teachers and schools, gather intelligence, spot issues and work together in advising on implementation. Alongside this, new resources and materials will be available by next summer, specifically designed for the new curriculum. Now, we can be very proud of Hwb and the millions of log-ins that it achieves week in, week out, as well as the strong educational relationships we have nurtured with the likes of Google, Microsoft and Adobe, meaning free resources for families and teachers across the nation.

During the pandemic, we have delivered free equipment to learners from low-income backgrounds, but I acknowledge that we need to do more—more with teachers, schools and parents on how to make the most of the digital resources and of digital learning. This will be a priority as we continue to roll out our ambitious professional learning programme and publish new guidance for the curriculum. But I also know that we can be even clearer in what our shared expectations and roles are across the system. Very soon I will publish those shared expectations to support schools and the steps that they must take to prepare for the roll-out of the curriculum.

This is a big step forward for Welsh education, and just as we have all worked together during pandemic, it represents a renewed commitment from all partners to co-operate, to recognise roles and responsibilities and to support all of our schools with curriculum design and realisation.

It is clear from the OECD report that support is an important concept for successful implementation. I'm pleased that Estyn continues to evolve and will be a learning inspectorate with a clear remit in how it works with and supports schools, consortia and individual local education authorities.

Moving to teachers. We're currently spending the largest amount ever on teachers in Wales's education history. It has long been a priority for me, and recognising and supporting teaching excellence was one of the policies in the agreement that brought me into this Government. The OECD correctly points out that we need to do more to support teachers to be the main drivers of the curriculum in schools and to enhance their skills. This will be a big focus over the next few months, and looking at it so that we deliver the best support possible for all of our professionals, whether that be from initial teacher training, right through to whole-career support. Therefore, we are reviewing and re-planning teacher induction and early career support, alongside a national approach to coaching and mentoring. I'm particularly excited about our all-Wales Master's in education, which will focus on early career teachers and headteachers. I'm confident that it will become an international model of best practice, and I have been so pleased to see all of our universities working together on it.

Presiding Officer, in conclusion: as the OECD says, thanks to 'Our national mission', Wales has a clear vision for our system and for our learners. We have coherence, clarity, and are on the path to a transformation that will benefit both learners and professionals. Their advice on evolving the school perspective so that it holds to our national vision and getting that full, shared understanding is extremely valuable. I also know that systems across the world will also benefit from this report and the advice contained within it and that they will see Wales as a country that is moving forward with confidence. And I know that this confidence is shared across the system, and I look forward, whilst working together over the period, to deliver on our shared ambitions for each and every learner. Diolch yn fawr.

Ystyr hyn i gyd yw ein bod ni'n gallu ac fe fyddwn ni'n parhau i edrych yn ofalus ar gyngor yr OECD. Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd yn cynnig her sy'n ddefnyddiol ac yn dilysu'r cynnydd yr ydym yn ei wneud, ac rwy'n falch o ddweud nad oedd ynddo unrhyw beth annisgwyl. Yr wythnos nesaf fe fyddaf i'n cyhoeddi fersiwn wedi'i diwygio o 'Ein cenhadaeth genedlaethol'. Fe fydd hon yn ystyried argymhellion yr OECD, fe fydd yn adolygu ein hymdrechion ar y cyd hyd yma a'r hyn a gyflawnwyd, ac, yn hollbwysig, yn mynd ar drywydd cam nesaf y daith. Felly, Llywydd, rwy'n benderfynol, er gwaethaf COVID, na fyddwn ni'n gorffwys ar ein rhwyfau.

Rwyf am ganolbwyntio ar themâu allweddol yn yr adroddiad y prynhawn yma, sy'n cynnig mwy o her i ni. Mae'r OECD yn glir mai'r brif thema ar gyfer parhau â'n llwyddiant ni yw bod yn fwy dyfal wrth fabwysiadu safbwynt yr ysgol. Mae hyn yn golygu sicrhau bod y cydbwysedd cywir rhwng cydlyniad y system a'r hyn y mae hynny'n ei olygu wrth i ysgolion wireddu'r cwricwlwm. Rwyf wedi gwrando'n ofalus ar y sylwadau a ddaeth o fewn y system yn ogystal â'r sylwadau gan yr OECD ar fater cyfiawnder, ac wrth inni symud ymlaen gyda'r cwricwlwm, fe ddaw hynny'n bwysicach eto: cyfiawnder o ran cael gafael ar adnoddau, cyfiawnder o ran cyfleoedd i ddysgwyr a chyfiawnder o ran dysgu proffesiynol i athrawon.

Nawr, dros y pedair blynedd diwethaf, rydym wedi dangos ein bod ni'n gallu ymgodymu â'r dyhead a'r bwlch cyrhaeddiad. Mae'r rhai sy'n cyrraedd y lefel ddisgwyliedig mewn pynciau craidd ym mlwyddyn 9 bellach 20 y cant yn uwch nag yr oedd ddegawd yn ôl; mae 30 y cant yn fwy o fyfyrwyr sy'n cael prydau ysgol am ddim yn ennill TGAU dda mewn gwyddoniaeth; ac rydym wedi gweld gwelliant o fod â 37 y cant yn unig o'n hysgolion ni â defnydd band eang cyflym iawn i wasanaeth o 100 y cant erbyn hyn.

Nid oes unrhyw ystyr i'r cwricwlwm newydd—unrhyw ystyr o gwbl—os nad yw'n sicrhau bod pob dysgwr unigol yn elwa ar yr addysg eang a chytbwys yr ydym ni'n ymgyrraedd ati, gan ddod â gwybodaeth, sgiliau a phrofiadau ynghyd. Felly, beth ydym ni'n ei wneud, beth ydym ni am ei wneud a beth fyddwn ni'n parhau i'w wneud i gefnogi'r broses o wireddu hyn ym mhob ysgol? Wel, rydym yn diwygio ein rhwydwaith cenedlaethol o ymarferwyr. Fe fydd y rhain yn cysylltu athrawon ac ysgolion, yn casglu gwybodaeth, yn nodi materion ac yn cydweithio i gynghori ar eu gweithredu. Ochr yn ochr â hyn, fe fydd yna adnoddau a deunyddiau newydd ar gael erbyn yr haf nesaf, a gaiff eu cynllunio yn benodol ar gyfer y cwricwlwm newydd. Nawr, fe allwn ni fod yn falch iawn o Hwb a'r miliynau sy'n mewngofnodi iddo bob wythnos, yn ogystal â'r berthynas addysgol gref a goleddwyd â Google, Microsoft a Adobe, sy'n golygu adnoddau rhad ac am ddim i deuluoedd ac athrawon ledled y wlad.

Yn ystod y pandemig, rydym wedi darparu offer yn rhad ac am ddim i ddysgwyr o gefndiroedd incwm isel, ond rwy'n cydnabod bod angen gwneud mwy—mwy gydag athrawon, ysgolion a rhieni ynghylch sut i wneud y mwyaf o'r adnoddau digidol ac addysg ddigidol. Fe fydd hon yn flaenoriaeth wrth i ni barhau i gyflwyno ein rhaglen dysgu proffesiynol uchelgeisiol a chyhoeddi canllawiau newydd ar gyfer y cwricwlwm. Ond fe wn i hefyd y gallwn ni fod yn fwy eglur byth o ran ein disgwyliadau a'n swyddogaethau cyffredin ar draws y system. Yn fuan iawn, fe fyddaf i'n cyhoeddi'r disgwyliadau cyffredin hynny i gefnogi ysgolion a'r camau sy'n rhaid iddyn nhw eu cymryd i baratoi ar gyfer cyflwyno'r cwricwlwm.

Mae hwn yn gam mawr ymlaen i addysg Cymru, ac yn union fel yr ydym ni i gyd wedi cydweithio yn ystod y pandemig, mae'n golygu ymrwymiad o'r newydd gan bob partner i gydweithredu, i gydnabod swyddogaethau a chyfrifoldebau a chefnogi ein holl ysgolion gyda chynllunio a gweithredu'r cwricwlwm.

Mae'n amlwg o adroddiad yr OECD fod cefnogaeth yn gysyniad pwysig ar gyfer gweithredu'n llwyddiannus. Rwy'n falch bod Estyn yn parhau i esblygu ac y bydd yn arolygiaeth addysg a chanddi gylch gwaith eglur o ran sut y bydd yn gweithio gydag ysgolion, consortia ac awdurdodau addysg lleol unigol ac yn eu cefnogi nhw.

Gan symud ymlaen at yr athrawon. Ar hyn o bryd rydym yn gwario'r swm mwyaf erioed ar athrawon yn hanes addysg yng Nghymru. Mae hon wedi bod yn flaenoriaeth i mi ers tro byd, ac roedd cydnabod a chefnogi rhagoriaeth mewn addysgu yn un o'r polisïau yn y cytundeb a ddaeth â mi i mewn i'r Llywodraeth hon. Mae'r OECD yn gywir yn nodi bod angen inni wneud mwy i gefnogi athrawon i fod yn brif ysgogwyr i'r cwricwlwm mewn ysgolion a gwella eu sgiliau nhw. Byddwn yn canolbwyntio'n fawr ar hyn dros y misoedd nesaf, ac yn ei ystyried fel bod modd rhoi'r cymorth gorau posibl i'n holl weithwyr proffesiynol ni, boed hynny'n hyfforddiant cychwynnol i athrawon, hyd at gymorth sy'n ymestyn dros yrfa gyfan. Felly, rydym yn adolygu ac yn ail gynllunio cyfnod sefydlu athrawon a chymorth cynnar mewn gyrfa, ochr yn ochr â dull cenedlaethol o hyfforddi a mentora. Rwy'n teimlo'n arbennig o gyffrous am ein gradd Meistr mewn Addysg ar gyfer Cymru gyfan, a fydd yn canolbwyntio ar benaethiaid ac athrawon yn ystod eu gyrfaoedd cynnar. Rwy'n hyderus y daw hyn yn dod yn batrwm rhyngwladol o arfer gorau, ac rwyf wedi bod mor falch o weld ein holl brifysgolion yn cydweithio arno.

Llywydd, i gloi: fel y dywed yr OECD, diolch i 'Ein cenhadaeth genedlaethol', mae gan Gymru weledigaeth glir i'n system ni ac i'n dysgwyr ni. Mae gennym gydlyniad, eglurder, ac rydym ar drywydd trawsnewidiad a fydd o fudd i ddysgwyr a gweithwyr proffesiynol. Mae eu cyngor nhw o ran esblygu safbwynt yr ysgol fel ei fod yn arddel ein gweledigaeth genedlaethol ni, a sicrhau'r ddealltwriaeth gyflawn honno a rennir, yn hynod werthfawr. Fe wn i hefyd y bydd systemau ledled y byd yn elwa ar yr adroddiad hwn hefyd a'r cyngor sydd ynddo ac y byddan nhw'n gweld bod Cymru yn wlad sy'n camu ymlaen yn hyderus. Ac fe wn i fod yr hyder hwn yn cael ei rannu ar draws y system, ac rwy'n edrych ymlaen, wrth gydweithio dros y cyfnod hwn, at gyflawni ein huchelgeisiau cyffredin ni ar gyfer pob dysgwr. Diolch yn fawr.

15:05

Diolch, Llywydd. Thank you very much, Minister, for your statement as well. There's quite a lot in there, which I'm sure I won't be able to cover completely today. Can I congratulate you also on getting this statement onto the agenda within hours of the report being lifted from under embargo? I hope you will use your magic powers with other Ministers so that they can lay regulations for debate more swiftly as well, because if you can manage this, I'm sure they can manage that.

As you say, there are no big surprises in the report, and some of that is to be something to be grateful for, I think. There's a lot in here about progress, which is to be welcomed and which we value, and I also thank you particularly for the comments you made on teacher support towards the end of your statement there. But, ultimately, teachers want to know how to do this curriculum, and the report is very clear that there's still an awful lot to do about this and there are still worries expressed about coherence—I know you were saying that there was a big tick for coherence, but there's actually quite a lot of concern about it as well—certainly about consistency, about standards, about the understanding of how to conduct assessments. The quote here that worried me was that 'little evidence exists on the effect of big ideas on learners' outcomes'. And so, as I say, while there's much to be welcomed, I think there is some worrying evidence in this report in support of its recommendations on your next step.

The report, of course, doesn't say anything about COVID and I appreciate, Minister, that you said you're planning to move on—not rest on your laurels, I think you said—despite COVID, and I don't think we can just leave it as 'despite COVID'. It is the big elephant in the room in the delivery of this curriculum. As the head of Pencoed secondary school in my own region said when notice of this statement was being made, 'It's completely lost in the fog of COVID-19'.

So, how will all the relevant parties, the stakeholders, in this get to grips with the recommendations at the same time as coping with the pressures of COVID, and, of course, the uncertainty of whether we'll have exams or not? Because I think if you can't answer that question, then we're really going to have to start thinking about when implementation of this can realistically take place.

The report is crystal clear, as you say, on adopting the school perspective, and this is very much about how schools turn the curriculum as a great idea into something that is operational, because teachers don't want to deliver something that's not as good as it could be, and it's something we've been saying for some time. So, apart from that time constraint, what else do you think that teachers are nervous about? Is the steer in this report, the recommendations in this report, enough to allay worries that all these next steps can be achieved?

The report acknowledges that the revised structures for school improvement are in place. You did mention that in some detail, but it still emphasises the need, still, to prioritise school improvement. And I don't blame you for drawing attention to some of the successes of the last couple of years, but the picture isn't quite as rosy as you say, despite all that sterling effort from our educators, because we agree with the OECD this still needs to be a priority. Despite £100 million being spent on school improvement in the term of this Senedd, we're still talking about less than half of our secondary schools being good or better, and a quarter of them either being in direct statutory intervention or under review in case they're about to go into that situation. Our PISA results may be a little bit nearer the OECD average, but that's in no small part due to the fact that that average itself has fallen. The free school meals attainment gap with other UK countries has narrowed a little, but not as much as you had hoped—I think you would say that yourself there, Minister—and it continues to open up as pupils get older, as we know. We also know that the attainment gap with other UK countries for our non-free school meal pupils, of course, remains huge. So, with the curriculum being just one part of the education reform programme, what is there in this report that points to measures that will crack this issue of school improvement, which is eluding you at the moment, I think?

The report speaks a lot about coherence and consolidation in order to achieve consistent standards. You mentioned, as you say, that there's some evidence of that already, but there's still a long way to go. How big is the risk that all this multiparty collaboration will just end up being too complicated, especially as it absolutely should involve more teachers, parents and the community? And if we stick to this time frame, will we be in a position where Government will find itself, despite its wishes, having to be more prescriptive on how to achieve consistent standards, just to get the train moving down the tracks?

And then finally from me—the issue of how this curriculum will look for years 10 and 11 and even the following two years, where the curriculum needs to be more than just broad and balanced, it needs to be deep enough to demonstrate at least high levels of knowledge in subject areas and analytical skills, which is not work that, as I've really picked up from this report, has had much attention. Who is co-constructing that bit of the curriculum between the ages of 14 and 16, and maybe even 16 and 18? Where do the FE colleges come into this, for example, because they're having to deliver some of this curriculum? I think it was quite striking that the OECD didn't say anything, really, about educators outside the school system, despite the fact that the curriculum will reach beyond the boundaries of schools. Thanks. Or if they did, I missed it.

Diolch, Llywydd. Diolch yn fawr iawn i chi, Gweinidog, am eich datganiad chi hefyd. Mae cryn dipyn ynddo, ac rwy'n siŵr na fyddaf i'n gallu ymdrin â phopeth yn llawn heddiw. A gaf i eich llongyfarch hefyd am allu rhoi'r datganiad hwn ar yr agenda o fewn oriau i'r adroddiad gael ei ryddhau o'r gwaharddiad? Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n defnyddio eich galluoedd dewiniol chi gyda Gweinidogion eraill er mwyn cael trafodaethau ar reoliadau yn gynt hefyd, oherwydd os ydych chi'n gallu gwneud hyn, rwy'n siŵr y bydden nhw'n gallu gwneud hynny hefyd.

Fel yr ydych chi'n dweud, nid oes unrhyw beth mawr annisgwyl yn yr adroddiad, ac mae rhywfaint o hynny yn rhywbeth i fod yn ddiolchgar amdano, yn fy marn i. Mae yna lawer ynddo am gynnydd, sydd i'w groesawu ac rydym yn gwerthfawrogi hynny, ac rwy'n diolch yn arbennig i chi hefyd am y sylwadau a wnaethoch am gefnogaeth i athrawon tua diwedd eich datganiad chi nawr. Ond, yn y pen draw, mae athrawon yn awyddus i gael gwybod sut i gyflawni'r cwricwlwm hwn, ac mae'r adroddiad yn eglur iawn bod llawer iawn i'w wneud eto ynglŷn â hyn a chaiff pryderon eu mynegi o hyd am gydlyniad—fe wn eich bod yn dweud bod canmoliaeth gref wedi bod i'r cydlyniad, ond fe geir cryn bryder yn ei gylch hefyd—yn sicr o ran cysondeb, o ran safonau, o ran y ddealltwriaeth o'r dull o gynnal asesiadau. Y dyfyniad a oedd yn peri gofid i mi yn hyn o beth oedd mai 'ychydig o dystiolaeth sy'n bodoli ar effaith syniadau mawr ar ganlyniadau dysgwyr.' Ac felly, fel y dywedais i, er bod llawer i'w groesawu yma, credaf fod rhywfaint o dystiolaeth yn peri pryder yn yr adroddiad hwn i gefnogi'r argymhellion ar gyfer eich cam nesaf chi.

Nid yw'r adroddiad, wrth gwrs, yn sôn dim am COVID ac rwy'n sylweddoli, Gweinidog, eich bod wedi dweud eich bod chi'n bwriadu symud ymlaen—nid gorffwys ar eich rhwyfau, rwy'n credu mai dyna a ddywedasoch chi—er gwaethaf COVID, ac nid wyf i'n credu y gallwn ni adael hyn fel 'er gwaethaf COVID'. Dyma'r drwg mawr yn y caws wrth gyflwyno'r cwricwlwm hwn. Fel y dywedodd pennaeth ysgol uwchradd Pencoed yn fy rhanbarth i fy hun pan wnaed y datganiad hwn, 'Fe aeth yn llwyr ar goll yn niwl COVID-19'.

Felly, sut wnaiff yr holl bartïon perthnasol yn hyn, y rhanddeiliaid, fynd i'r afael â'r argymhellion ar yr un pryd ag ymdopi â phwysau COVID, ac, wrth gwrs, yr ansicrwydd ynghylch a fydd gennym ni arholiadau ai peidio? Oherwydd rwyf i o'r farn os na allwch chi ateb y cwestiwn hwnnw, yna fe fydd yn rhaid inni ddechrau meddwl pa bryd y bydd yn realistig gweithredu hyn mewn gwirionedd.

Mae'r adroddiad yn gwbl eglur, fel y dywedwch, o ran mabwysiadu safbwynt yr ysgol, ac mae hyn yn ymwneud yn helaeth â sut mae ysgolion yn troi'r cwricwlwm o fod yn syniad gwych i fod yn rhywbeth gweithredol, oherwydd nid yw'r athrawon yn dymuno cyflwyno rhywbeth nad yw cystal ag y gallai fod, ac mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei ddweud ers peth amser. Felly, ar wahân i'r cyfyngiad amser hwnnw, beth arall yn eich barn chi y mae'r athrawon yn nerfus yn ei gylch? A yw'r arweiniad yn yr adroddiad hwn, yr argymhellion yn yr adroddiad hwn, yn ddigon i leddfu'r pryderon ynghylch y gallu i gyflawni'r holl gamau nesaf hyn?

Mae'r adroddiad yn cydnabod bod y strwythurau diwygiedig ar gyfer gwella ysgolion ar waith. Roeddech chi'n crybwyll hynny gyda pheth manylder, ond roedd yn parhau i bwysleisio'r angen, o hyd, i flaenoriaethu gwella ysgolion. Ac nid wyf i'n eich beio chi am dynnu sylw at rai o lwyddiannau'r ddwy flynedd ddiwethaf, ond nid yw'r darlun mor ddeniadol ag yr ydych chi'n ei honni, er gwaethaf yr ymdrech lew gan ein haddysgwyr ni, oherwydd rydyn ni'n cytuno â'r OECD bod angen parhau i flaenoriaethu hyn. Er bod £100 miliwn yn cael ei wario ar wella ysgolion yn y tymor Seneddol hwn, rydym ni'n dal i fod yn dweud mai llai na hanner ein hysgolion uwchradd ni sydd o safon dda neu well, ac mae chwarter ohonyn nhw naill ai mewn cyflwr o ymyrraeth statudol uniongyrchol neu'n cael eu hadolygu rhag ofn eu bod nhw ar fin mynd i'r cyflwr hwnnw. Efallai fod ein canlyniadau PISA ni ychydig yn uwch na chyfartaledd yr OECD, ond nid y rheswm lleiaf am hynny yw bod y cyfartaledd hwn wedi gostwng ei hunan. Mae'r bwlch cyrhaeddiad rhwng Cymru a gwledydd eraill y DU o ran y rhai sy'n cael prydau bwyd ysgol am ddim wedi lleihau ychydig, ond nid cymaint ag yr oeddech chi wedi gobeithio—rwy'n credu y byddech chi'n dweud hynny eich hun, Gweinidog—ac mae'r bwlch yn agor eto wrth i ddisgyblion fynd yn hŷn, fel y gwyddom. Fe wyddom ni hefyd fod y bwlch cyrhaeddiad rhyngom ni a gwledydd eraill y DU o ran disgyblion nad ydyn nhw'n cael prydau ysgol am ddim, wrth gwrs, yn parhau i fod yn un enfawr. Felly, gan mai dim ond un rhan o'r rhaglen i ddiwygio addysg yw'r cwricwlwm, pa beth yn yr adroddiad hwn sy'n cyfeirio at fesurau a fydd yn datrys y mater hwn o wella ysgolion, sydd y tu hwnt i'ch cyrhaeddiad chi ar hyn o bryd, yn fy marn i?

Mae'r adroddiad yn sôn llawer am gydlyniad ac atgyfnerthu i gyflawni safonau cyson. Roeddech chi'n crybwyll fod yna rywfaint o dystiolaeth o hynny eisoes, ond mae llawer i'w wneud eto. Pa mor fawr yw'r perygl y bydd yr holl gydweithio amlbleidiol hwn yn rhy gymhleth yn y pen draw, yn arbennig felly gan y dylai, mewn gwirionedd, gynnwys mwy o athrawon, rhieni a'r gymuned? Ac os byddwn ni'n cadw at yr amserlen hon, a fyddwn ni mewn sefyllfa lle bydd raid i'r Llywodraeth, er gwaethaf ei dyheadau, fod yn fwy rhagnodol ynglŷn â'r dulliau o gyrraedd safonau cyson, er mwyn gyrru'r cwch i'r dŵr?

Ac yna'n olaf gennyf i—y mater o sut olwg fydd ar y cwricwlwm hwn i flynyddoedd 10 ac 11 a hyd yn oed y ddwy flynedd ddilynol, lle mae angen i'r cwricwlwm fod yn fwy nag eang a chytbwys yn unig, lle mae gofyn iddo fod yn ddigon dwfn i ddangos lefelau uchel o wybodaeth o leiaf mewn meysydd pwnc a sgiliau dadansoddi, nad yw'n rhywbeth sydd wedi cael llawer o sylw, yn ôl yr hyn a welais yn yr adroddiad hwn. Pwy sy'n cyd-ddatblygu'r rhan honno o'r cwricwlwm i rai rhwng 14 ac 16 oed, ac efallai hyd yn oed i rai rhwng 16 a 18 oed? Ble mae'r colegau Addysg Bellach yn sefyll yn hyn o beth, er enghraifft, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw gyflwyno rhywfaint o'r cwricwlwm hwn? Rwy'n credu ei bod hi'n drawiadol iawn na ddywedodd yr OECD ddim am addysgwyr y tu allan i'r system ysgolion, er gwaethaf y ffaith y bydd y cwricwlwm yn ymestyn y tu hwnt i ffiniau ysgolion. Diolch. Neu os wnaethant hynny, mae'n rhaid fy mod i wedi ei fethu.

15:10

Thank you to Suzy Davies for her comments and questions. I think what is crucially important to me, and I don't wish to be overly critical, but I've been in the Senedd long enough to have seen huge amounts of effort, time, energy and resources that have often focused on the establishment of very worthy policy statements and policy documents—legislation, indeed, often underpins such things—and then, perhaps, a suggestion or a feeling that once that is completed, the job is done. For the curriculum to be a success, we now need a relentless focus on implementation, and that's why we invited the OECD to review work, to put us in a place to ensure that implementation now follows the energy and effort that has gone into curriculum reform to date. And I'm very grateful for the comments and the recommendations from the OECD on how we can get this next stage, which sometimes I think in the past has been missing—we get it right. 

Suzy Davies asks about what steps we will take. Well, firstly, as I said in my statement, we will now publish an updated version of 'Our national mission'. The Member will be aware that, in the first version of 'Our national mission', we had a very clear map of expectations on what was expected on each part of the system, and when that work was to be completed. And our new version will build upon that, taking on board the recommendations from the OECD, and, as I said, outlining the steps that need to be taken, moving us forward to successful implementation. 

Suzy is right to focus on the issue of coherence. I think this is particularly important with regard to the middle tier in the Welsh education system, and having a clear understanding of what the roles and responsibilities are for each member of that middle tier in supporting schools to realise the new curriculum. So, that is everything from our individual local education authorities, our school improvement services, our National Academy for Educational Leadership and our Education Workforce Council. Schools need to know what help will be available and from whom they can get that help as they begin their own individual institution-based journey in developing their new curriculum. Key to that is the ongoing reform of our school inspectorate, Estyn, who are moving to a system of focusing much more on supporting schools rather than, perhaps, how the inspectorate has been seen in the past, as someone who comes along, passes a judgment and then disappears, and isn't there, actually, to support schools in addressing any concerns that the inspectorate identifies with an individual institution.

So, our expectations document will be very clear, and that has been developed in co-construction with our strategic education group. A crucial part of that will be our ongoing and deeply developing relationships with our institutes of higher education, especially those that have initial teacher education provision; that is a very crucial part of that in supporting schools, moving forward, and providing individual support for professional learning. The professional learning programme is having to be delivered differently because of COVID-19, but, even with all of the stresses and strains on the system, schools are still, wherever possible, engaging in that professional learning.

So, that brings me on to the issue of the impact of COVID-19 on our curriculum reform timetable. Clearly, at this stage, we believe it is possible to continue on the reform journey to the published timetable, although we are taking steps all the time to make sure that the information and support, and our expectations of schools, are being tested against the day-to-day challenges of running schools at the moment. So, we're not looking to overwhelm schools, but actually to get additional information and support out to them in a timely fashion.

Quite rightly, again, Suzy talks about the issues of raising standards. One of the very reasons for introducing a new curriculum, alongside our other education reforms, is all about raising standards—raising standards for all of our students, but, in particular, ensuring that we address the attainment gap that does exist. We have made some progress that I think it's right that we acknowledge, but there continues to be much more progress that needs to be made. That's why I'm keen not to delay the start of the new curriculum, because I think the curriculum is an important part of that raising-standards agenda. 

With regard to further education, obviously, the curriculum that we're talking about is a three-to-16 curriculum, but it has implications for post-compulsory education and training. Further education have been part of the co-construction process, with FE representatives on each of the areas of learning and experience groups that were convened to develop the 'what matters' statements and to develop the supporting documentation for the curriculum. So, I am satisfied that that has been part of the consideration in drawing up the curriculum that we currently have before us. Thank you, Presiding Officer.

Diolch i Suzy Davies am ei sylwadau a'i chwestiynau. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n hollbwysig i mi, ac nid wyf i'n dymuno bod yn rhy feirniadol, ond rwyf wedi bod yn y Senedd yn ddigon hir i fod wedi gweld llawer iawn o ymdrech, amser, egni ac adnoddau sydd wedi rhoi pwyslais yn aml ar sefydlu datganiadau polisi a dogfennau polisi teilwng iawn—mae deddfwriaeth, yn wir, yn aml yn sail i bethau o'r fath—ac yna, efallai, awgrym neu deimlad, pan fydd hynny wedi digwydd, fod y gwaith wedi ei orffen. Er mwyn i'r cwricwlwm fod yn llwyddiant, mae angen inni ganolbwyntio'n ddi-baid ar weithredu, a dyna pam y cafodd yr OECD ei gwahodd i adolygu'r gwaith, i'n rhoi ni ar ben y ffordd i sicrhau bod y gweithredu nawr yn dilyn yr egni a'r ymdrech sydd wedi bod i ddiwygio'r cwricwlwm hyd yn hyn. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau a'r argymhellion gan yr OECD ynglŷn â'r dull o gael y cam nesaf hwn, sydd yn fy marn i wedi bod ar goll yn y gorffennol—yn iawn.

Gofyn y mae Suzy Davies pa gamau y byddwn ni'n eu cymryd. Wel, yn gyntaf, fel y dywedais i yn fy natganiad, fe fyddwn ni'n cyhoeddi fersiwn wedi'i diweddaru o 'Ein cenhadaeth genedlaethol'. Mae'r Aelod yn ymwybodol bod gennym ni, yn fersiwn gyntaf 'Ein cenhadaeth genedlaethol', gynllun clir iawn o ddisgwyliadau ynglŷn â'r hyn oedd i'w ddisgwyl ym mhob rhan o'r system, a pha bryd y byddai'r gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau. A bydd ein fersiwn newydd ni'n adeiladu ar hynny, gan ystyried argymhellion yr OECD, ac, fel y dywedais i, yn amlinellu'r camau y mae angen eu cymryd, gan ein symud ni ymlaen i weithredu'n llwyddiannus.

Mae Suzy yn iawn i ganolbwyntio ar fater cydlyniad. Rwy'n credu bod hyn yn arbennig o bwysig o ran haen ganol system addysg Cymru, a chael dealltwriaeth glir o swyddogaethau a chyfrifoldebau pob aelod o'r haen ganol honno wrth gefnogi ysgolion i wireddu'r cwricwlwm newydd. Felly, mae hynny'n cynnwys popeth o'n hawdurdodau addysg lleol unigol, ein gwasanaethau gwella ysgolion, yr Academi Genedlaethol dros Arweinyddiaeth Addysgol a'n Cyngor Gweithlu Addysg. Mae angen i ysgolion wybod pa gymorth fydd ar gael a chan bwy i geisio am y cymorth hwnnw wrth iddyn nhw ddechrau ar daith unigol eu sefydliadau nhw eu hunain a datblygu eu cwricwlwm newydd. Yr allwedd i hynny yw diwygiad parhaus ein harolygiaeth ysgolion Estyn, sy'n symud tuag at system o ganolbwyntio llawer mwy ar gefnogi ysgolion yn hytrach nag, efallai, fel yr ystyrid yr arolygiaeth yn y gorffennol, fel rhywun sy'n dod, yn ffurfio barn ac yna'n diflannu, ac nad yw'n bresennol, mewn gwirionedd, i gefnogi ysgolion i fynd i'r afael ag unrhyw bryderon a nodir gan yr arolygiaeth gyda sefydliadau unigol.

Felly, fe fydd ein dogfen ni o ddisgwyliadau yn eglur iawn, ac fe gafodd ei datblygu drwy ddatblygu ar y cyd â'n grŵp addysg strategol ni. Rhan hanfodol o hynny fydd ein perthynas barhaus â'n sefydliadau addysg uwch, sy'n datblygu'n fawr iawn, yn enwedig y rhai sy'n darparu addysg gychwynnol athrawon; mae honno'n rhan hanfodol iawn o gefnogi ysgolion, gan symud ymlaen, a darparu cymorth unigol ar gyfer dysgu proffesiynol. Mae'n rhaid cyflwyno'r rhaglen dysgu proffesiynol mewn ffordd wahanol oherwydd COVID-19, ond, hyd yn oed gyda'r holl bwysau a straen ar y system, mae ysgolion yn parhau i gymryd rhan yn y dysgu proffesiynol hwnnw, lle bynnag y bo modd.

Felly, mae hynny'n dod â mi at fater effaith COVID-19 ar ein hamserlen o ddiwygio'r cwricwlwm. Yn amlwg, ar hyn o bryd, rydym yn credu bod modd inni barhau ar y daith i ddiwygio gyda'r amserlen a gyhoeddwyd, er ein bod yn cymryd camau drwy'r amser i sicrhau bod yr wybodaeth a'r gefnogaeth, a'n disgwyliadau ni o ysgolion, yn cael eu profi yn erbyn yr heriau o redeg ysgolion o ddydd i ddydd ar hyn o bryd. Felly, nid ydym yn ceisio llethu'r ysgolion, ond mewn gwirionedd rydym eisiau cynnig gwybodaeth a chymorth ychwanegol iddyn nhw mewn da bryd.

Yn gwbl briodol, unwaith eto, mae Suzy yn sôn am faterion codi safonau. Un o'r rhesymau pendant dros gyflwyno cwricwlwm newydd, ochr yn ochr â'n diwygiadau addysgol eraill ni, yw er mwyn codi safonau—codi safonau i'n holl fyfyrwyr ni, ond, yn benodol, sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad sy'n bodoli. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd a chredaf ei bod yn iawn cydnabod hynny, ond mae llawer mwy eto o gynnydd y mae angen ei wneud. Dyna pam rwy'n awyddus i beidio ag oedi cyn dechrau'r cwricwlwm newydd, oherwydd rwy'n credu bod y cwricwlwm yn rhan bwysig o'r agenda hon i godi safonau.

O ran addysg bellach, yn amlwg, y cwricwlwm yr ydym ni'n sôn amdano yw'r cwricwlwm 3 i 16 oed, ond mae iddo oblygiadau ar gyfer addysg a hyfforddiant ôl-orfodol. Mae addysg bellach wedi bod yn rhan o'r broses ddatblygu ar y cyd, gyda chynrychiolwyr Addysg Bellach yn rhan o bob un o'r grwpiau meysydd dysgu a phrofiad a gynullwyd i ddatblygu'r datganiadau 'yr hyn sy'n bwysig' a datblygu'r dogfennau ategol ar gyfer y cwricwlwm. Felly, rwy'n fodlon bod hynny wedi bod yn rhan o'r ystyriaeth wrth lunio'r cwricwlwm sydd ger ein bron ni ar hyn o bryd. Diolch, Llywydd.

15:15

Mae'n wir dweud bod adroddiad yr OECD yn un defnyddiol ac yn tynnu sylw at faterion pwysig a chreiddiol; materion a phryderon sy'n cael eu trafod eisoes ymhlith rhanddeiliaid yng Nghymru. Mae'n wir i ddweud 'no surprises', fel dywed y Gweinidog Addysg, ond mae'r adroddiad yn tanlinellu, fodd bynnag, fod yna lawer iawn o waith i'w wneud, fod y materion a'r pryderon yn rhai byw iawn a bod angen cyflymu'r broses o hoelio'r sylw ar y rheini er mwyn osgoi methiant, a does yna neb ohonom ni eisiau gweld y cwricwlwm yn methu, wrth gwrs, nac oes.

Mae'r adroddiad yn dweud bod Cymru wedi mapio allan ei chynllun polisi yn llwyddiannus a bod y weledigaeth yn glir, ac mae Plaid Cymru wedi cefnogi'r weledigaeth honno, ond mi rydym ni wedi dadlau yn gyson fod angen i'r weledigaeth honno wreiddio yn iawn yn ein hysgolion ni, ac mae'r adroddiad yn ategu hynny ac yn dweud bod y camau nesaf angen egluro'r weledigaeth a beth mae amcanion y cwricwlwm yn ei olygu i fyfyrwyr yn dysgu yn yr ysgol, sef egluro beth rydym ni'n trio ei wneud efo'r cwricwlwm newydd, beth ydy'n disgwyliadau ni efo'r cwricwlwm newydd, a sut mae mynd ati i gyfleu hynny i fyfyrwyr ac i rieni ac i gyflogwyr ac i'r gymuned gyfan yng Nghymru. Y ffordd mae'r OECD yn ei ddweud o ydy:

It is true to say that the OECD report is useful and does highlight important and crucial issues; issues and concerns that are already being discussed by stakeholders in Wales. It's true to say that there are no surprises, as the education Minister said, but the report does underline the fact that there is a great deal of work still to be done, that the issues and concerns are very real and that we do need to hasten the process of focusing on those in order to avoid failure. Nobody wants to see the curriculum failing, of course.

The report does say that Wales has mapped out its policy plan successfully and that the vision is clear, and Plaid Cymru has supported that vision, but we have consistently argued that that vision does need to take root properly within our schools, and the report endorses that and states that the next steps need to explain the vision and what the objectives of the curriculum will mean for students learning in our schools, namely to explain what we're trying to deliver through the new curriculum, what are our expectations of the new curriculum, and how can we convey those to students, parents, employers and to the wider community here in Wales. The way the OECD puts it is:

'To ensure the intentions of the new curriculum translate into practice, it is essential for Wales to address several issues, including a lack of deep understanding of what successful realisation of the curriculum might look like in practice'.

I sicrhau bod bwriadau'r cwricwlwm newydd yn trosi i ymarfer, mae'n hanfodol i Gymru fynd i'r afael â sawl mater, gan gynnwys diffyg dealltwriaeth ddofn o'r hyn y byddai gwireddu'r cwricwlwm yn llwyddiannus yn ei olygu yn ymarferol.

Felly, yn amlwg, mae eisiau hoelio sylw ar hynny, ar y diffyg cysylltiad rhwng y weledigaeth a'r ymarfer fydd yn ddisgwyliedig yn yr ysgolion. Does yna ddim dwywaith fod honno'n her fawr yn wyneb cyllid annigonol. Fel mae'r pwyllgor plant a phobl ifanc wedi'i danlinellu, does yna ddim digon o gyllid yn cyrraedd yr ysgolion. Felly, mae'r her o wreiddio'r cwricwlwm yn un anodd mewn sefyllfa felly, a hefyd, wrth gwrs, fel rydych chi wedi'i drafod, mae sgil effeithiau'r COVID yn gorfod cael sylw wrth inni drafod yr adroddiad yma ac wrth inni symud ymlaen efo'r cwricwlwm. Wrth gwrs, dydy'r adroddiad ddim yn cyfeirio at yr argyfwng iechyd presennol, ond mae angen cymryd i ystyriaeth, wrth gwrs, yr hyn sy'n tynnu sylw'n hathrawon ni a'n penaethiaid ni, sef sgil effeithiau’r COVID, a hynny'n ddyddiol.

Ac rydych chi wedi cyffwrdd ar hyn, ond a gaf i bwyso chi ymhellach? Ydych chi yn ystyried a oes angen gohirio amserlen gweithredu'r cwricwlwm newydd? Dwi wedi clywed rhyw led awgrym ei fod yna bosibilrwydd y byddech chi'n fodlon ystyried hynny, felly dwi jest yn pwyso dipyn bach mwy ynglŷn ag ydych chi'n asesu beth fyddai effaith hynny ac ydy hwnnw'n rhywbeth rydych chi'n ei drafod ar hyn o bryd.

Mae'r adroddiad yn nodi bod perig i ysgolion a myfyrwyr sydd dan anfantais yn sgil materion cydraddoldeb gael eu gadael ar ôl, a dwi'n falch iawn o'ch gweld chi yn eich datganiad yn cyfeirio'n glir at hyn. Mae'r adroddiad yn dweud hyn, onid ydyw:

So, clearly, we do need to focus in on that, that lack of connectivity between the vision and the practice that will be expected within schools. There's no doubt that that's a major challenge in the face of inadequate funding. As the children and young people committee has highlighted, there isn't enough funding reaching our schools. Therefore, the challenge of ensuring that the curriculum takes root is difficult in such a scenario, and also, as you've already mentioned, the impacts of COVID do have to be taken into account as we discuss this report and as we make progress with the curriculum. Of course, the report doesn't refer to the current public health crisis, but we do need to take into account what is taking so much of our teachers' and headteachers' time, namely the impact of COVID, on a daily basis.

And you've touched on this, but could I push you further? Are you considering whether we need to postpone the implementation timetable for the curriculum? I have heard some suggestion that there's a possibility that you may be willing to consider that, so I would press you a little further as to whether you are assessing what the impact of that would be and is that something that you are discussing at the moment.

The report notes that there is a risk that schools and pupils who are disadvantaged because of equality issues could be left behind, and I'm very pleased to have heard you in your statement making clear reference to this. The report states this:

'There is a risk of inequalities increasing due to the challenges that disadvantaged schools can have in implementing the curriculum, which accentuates the need for clarifying resources available for schools.'

Mae perygl y bydd anghydraddoldebau yn cynyddu oherwydd yr heriau y gall ysgolion difreintiedig eu gweld wrth roi'r cwricwlwm ar waith, sy'n pwysleisio'r angen i egluro'r adnoddau sydd ar gael i ysgolion.

Y broblem yma o ysgolion sydd mewn ardaloedd difreintiedig, ysgolion sydd ddim yn cyrraedd y safonau angenrheidiol, y broblem a'r risg sydd iddyn nhw wrth iddyn nhw geisio rhoi cwricwlwm hollol newydd ar waith. Felly, dwi eisiau sicrhad gennych chi y bydd cydraddoldeb yn y polisi yn cael mwy o amlygrwydd yn y trafodaethau am y cwricwlwm o hyn ymlaen. 

A'r trydydd pwynt, a'r pwynt olaf mewn ffordd, ydy'r diffyg eglurder sydd ynghlwm â'r fframwaith atebolrwydd a chymwysterau gadael yr ysgol. A dwi'n dyfynnu eto o'r adroddiad:

It's this problem of schools that are in deprived areas, schools that aren't reaching the necessary standards, and the risks for them as they try to put an entirely new curriculum in place. I do want an assurance from you that equality within the policy will be given more prominence in the discussions on the curriculum from here on in.

And the third point, and the final point in a way, is the lack of clarity related to the accountability framework and qualifications. I again quote:

'lack of clarity around the accountability framework and the school-leaving qualifications, which risk that misaligned accountability and assessment measures could undermine the curriculum.'

diffyg eglurder ynghylch y fframwaith atebolrwydd a'r cymwysterau gadael ysgol, sy'n creu perygl y gallai mesurau atebolrwydd ac asesu anghymwys danseilio'r cwricwlwm.

Mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni yn Plaid Cymru wedi bod yn tynnu sylw ato fo dros y Sul, fel mae'n digwydd. Mae rhan o'r adroddiad yn nodi bod risg mawr y bydd dysgu ac addysgu oedran 14 i 16 yn cael ei wyro at gynnwys y cymwysterau yn hytrach na helpu myfyrwyr i gyrraedd pedwar pwrpas y cwricwlwm. Ac mi ydym ni yn Plaid Cymru yn grediniol fod angen ail-lunio'n cymwysterau ni—cymhwyster Cymreig i gyd-fynd efo cwricwlwm Cymru, efo llai o bwyslais ar arholiadau a mwy ar asesu parhaol.

Ydych chi felly yn cytuno efo fi bod angen erbyn hyn ymestyn sgôp y gwaith mae Cymwysterau Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd, gan ehangu'r drafodaeth o'r un bresennol, sydd ynglŷn â sut i newid TGAU, i un mwy eang o lawer sydd yn trafod sut orau i asesu'r cwricwlwm newydd? Fyddwch chi'n fodlon arwain y drafodaeth yna a threfnu fforwm arbennig i edrych ar y mater yma, sydd yn cael tipyn o sylw, yn enwedig ar y fforwm Trydar ar hyn o bryd, ond mi fyddai'n wych cael chi yn arwain y drafodaeth mewn fforwm cenedlaethol i edrych ar y materion yna? Gwnaf i orffen yn fanna. Diolch.

This is something that we in Plaid Cymru have been highlighting over the weekend, as it happens. A section of the report notes that there is a major risk that teaching and learning from 14 to 16 will be veered to the content of the qualifications rather than helping the students attain the four purposes of the curriculum. And we in Plaid Cymru are convinced that we need to redraw our qualifications—we need a Welsh qualification to run alongside a Welsh curriculum, with less stress on examinations and more on continuous assessment.

So, would you agree with me, therefore, that we now need to extend the scope of the work that Qualifications Wales is currently undertaking, expanding the discussion from the one that's currently ongoing on changes to GCSE to a more broad-ranging discussion looking at how best to assess this new curriculum? Would you be willing to lead that discussion and to arrange a forum to look at this very issue, which is addressed particularly on Twitter at the moment, but it would be excellent to see you leading that discussion in a national forum looking at those issues? I'll finish there. Thank you.

15:25

Thank you to Siân Gwenllian for her comments and questions. Presiding Officer, I'm not running away or hiding from the challenges that face us as we move into the implementation phase. As Suzy Davies alluded to, if we were defensive about what the OECD had to say about us, we would have delayed bringing the report for scrutiny by Senedd Members. We welcome the steer that the OECD is giving us to ensure that implementation is successful.

I think there were a number of substantive questions that Siân Gwenllian was asking. Firstly, around the timetable, as I said in answer to Suzy Davies, at this stage, we believe that it is still possible to move to an implementation date of 2022, but, as welcomed in the OECD report, they have praised us for establishing a system of co-construction in Wales around education. This Government doesn't do things to teachers; it does things alongside teachers. And that will continue to guide us as we look to drive forward implementation.

Clearly, she asked the question, 'Are you continually assessing the impact of COVID?' Believe me, every day we assess the impact that COVID-19 is having on our education system and we will continue to do that.

With regard to equity, as I said in my statement, the curriculum will be for nothing if we don't ensure that every child in Wales, no matter where they are, no matter the nature of their schooling, the medium in which they receive their schooling—it'll be for nothing unless every child is given an equal opportunity to pursue and to reach their full aspirations. What that does mean is that some schools will need more additional support than others. Some schools will, perhaps, be further along their curriculum reform journey. Some schools will perhaps have greater levels of curriculum design and expertise within their schools than others. And that's why it's really important, in our expectations document, that we're very clear about whose job it is and whose responsibility it is to provide that additional resource to schools, recognising that our local education authorities and our school improvement service, and, indeed, Estyn, all have specific jobs to do in ensuring that all schools are ready, and recognising that some schools will need more help than others in doing that. How that will work in practice is one of the aims of the expectations document.

With regard to 14 to 16, I share the OECD's concerns that, in recent times in education—this is not something that is peculiar to the Welsh system—assessment for learning has too often been caught up with system accountability. And that has led to unintended consequences, whereby accountability measures have often driven sets of behaviours in schools that, perhaps, as I said, have had unintended consequences, whether that be preventing children from reaching their full potential by the nature of the qualifications they were entered for or narrowing the curriculum with a relentless focus on the core, to the exclusion of some of the creativity and some of the other subjects that children really value and relish and enjoy studying. So, first of all, we need to get back to a system where we recognise assessment for learning and how that teacher assessment can drive children on in their learning journeys. And that is different from accountability. We can't have an accountability-free zone; I'm accountable, every single Member sitting in the Senedd is accountable. These are concepts that are not unfamiliar to any of us. We need to have accountability in our system, but that's not to confuse it with assessment for learning.

Siân Gwenllian says we need a Welsh qualification for a Welsh curriculum. Well, I would argue that we do indeed have Welsh qualifications at the current time. Some of them are completely unique to Wales, such as our Welsh baccalaureate or our maths numeracy GCSE, and, indeed, the way in which we have retained our AS levels, where we still have elements of coursework in our GCSEs, and children still do oral tests in Welsh first language, Welsh second language and English—all things that have disappeared in other parts of the United Kingdom. 

And, clearly, Qualifications Wales's review into the future of qualifications, which has been necessitated by our curriculum reform, is important. I would remind the Member that in the first stage of their consultation, there was strong support expressed for keeping GCSEs. It's a brand that is well understood by pupils, by parents, by schools, by businesses and by higher education establishments. And I would remind Siân Gwenllian how many times I've answered questions in the Chamber, where people have raised concerns about the acknowledgement of Welsh qualifications, sometimes by universities across our border, and the fact that Qualifications Wales has had to employ an additional member of staff that does that work with higher education institutions elsewhere, so that Welsh students are not disadvantaged. 

What's crucial to me goes beyond simply the name of a qualification. What's crucial to me is that a qualification has currency, that it allows Welsh children to fulfil their ambitions, whether that is moving to further education colleges, moving to an apprenticeship, into the world of work, across our borders perhaps to study at institutions elsewhere in the United Kingdom, indeed elsewhere in the world. Nobody in Wales will thank us for creating a qualification system that, in some way, diminishes that currency. And I think that's what we have to focus on. 

But I would agree with the Member that whatever those qualifications look like, they should not dictate the content of the curriculum. It is the content of the curriculum that should dictate the qualification, and it is sometimes—and I think this is one of the discussions we will have to continue to have with the system—it is sometimes concerning to me, that question about, 'Just tell me what's going to be in the spec for the exam and then I'll design the curriculum.' We need to design our curriculum first, and then understand how we will assess it. Thank you. 

Diolch i Siân Gwenllian am ei sylwadau a'i chwestiynau. Llywydd, nid wyf yn ceisio dianc na chuddio rhag yr heriau sy'n ein hwynebu ni wrth inni symud i'r cam gweithredu. Fel y crybwyllodd Suzy Davies, pe byddem wedi bod yn amddiffynnol o'r hyn yr oedd gan yr OECD i'w ddweud amdanom ni, fe fyddem wedi gohirio cyflwyno'r adroddiad i Aelodau'r Senedd gael craffu arno. Rydym yn croesawu'r arweiniad gan yr OECD i sicrhau bod yr hyn a wnawn ni'n llwyddo.

Rwyf i o'r farn fod Siân Gwenllian wedi holi nifer o gwestiynau pwysig. Yn gyntaf, ynglŷn â'r amserlen, fel y dywedais i wrth ymateb i Suzy Davies, ar hyn o bryd, rydym yn credu ei bod yn dal yn bosibl symud at ddyddiad gweithredu yn 2022 ond, fel y croesawyd gan adroddiad yr OECD, roedden nhw'n ein canmol ni am sefydlu system o ddatblygu ar y cyd yng Nghymru o ran addysg. Nid yw'r Llywodraeth hon yn ymyrryd yng ngwaith yr athrawon; mae'n gwneud pethau ar y cyd â'r athrawon. A bydd hynny'n dal i'n harwain wrth inni fwrw ymlaen â'r gweithredu.

Yn amlwg, fe ofynnodd hi'r cwestiwn, 'A ydych chi'n asesu effaith COVID yn barhaus?' Credwch chi fi, rydym ni'n asesu'r effaith y mae COVID-19 yn ei chael ar ein system addysg ni bob dydd ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny.

O ran cyfiawnder, fel y dywedais i yn fy natganiad, ni fydd yna unrhyw ddiben i'r cwricwlwm os nad ydym ni'n sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, ble bynnag y bo, beth bynnag fo natur ei ysgol, a chyfrwng yr addysg a gaiff—ni fydd unrhyw ddiben i hynny oni bai bod pob plentyn yn cael cyfle cyfartal i fynd ar drywydd a chyrraedd ei uchelgeisiau yn llawn. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw y bydd angen mwy o gymorth ychwanegol ar rai ysgolion nag eraill. Efallai y bydd rhai ysgolion wedi cyrraedd ymhellach ar eu taith nhw i ddiwygio'r cwricwlwm. Efallai y bydd gan rai ysgolion lefelau uwch o ran y cynllunio ac arbenigedd cwricwlwm yn eu hysgolion nhw nag eraill. A dyna pam mae'n bwysig iawn, yn ein dogfen o ddisgwyliadau, ein bod ni'n glir ynghylch gwaith pwy yw hyn a chyfrifoldeb pwy yw darparu'r adnodd ychwanegol hwnnw i ysgolion, gan gydnabod bod gan ein hawdurdodau addysg lleol a'n gwasanaeth gwella ysgolion ac, yn wir, Estyn, swyddi penodol i'w gwneud i sicrhau bod pob ysgol yn barod, a chydnabod y bydd angen mwy o help ar rai ysgolion nag eraill wrth wneud hynny. Mae sut y bydd hynny'n gweithio'n ymarferol yn un o amcanion y ddogfen disgwyliadau.

O ran 14 i 16 oed, yr un pryderon sydd gan yr OECD a minnau, yn y cyfnod diweddar mewn addysg—nid yw hyn yn rhywbeth penodol i system Cymru—mae asesu ar gyfer dysgu wedi bod ynghlwm wrth atebolrwydd y system yn rhy aml. Ac mae hynny wedi arwain at ganlyniadau anfwriadol, lle mae mesurau atebolrwydd yn aml wedi sbarduno cyfres o ymddygiadau mewn ysgolion sydd, efallai, fel y dywedais, wedi cael canlyniadau anfwriadol. Gallai'r rheini fod yn rhwystredigaeth i'r plant rhag cyrraedd eu llawn botensial yn ôl natur y cymwysterau y'u cofrestrwyd ar eu cyfer neu gulhau'r cwricwlwm gan ganolbwyntio'n ddi-baid ar y craidd. Neu gallai olygu eithrio peth o'r creadigrwydd a rhai o'r pynciau eraill y mae plant yn eu gwerthfawrogi  ac yn eu mwynhau ac yn cael boddhad o'u hastudio. Felly, yn gyntaf oll, mae angen inni ddychwelyd at system sy'n cydnabod asesu ar gyfer dysgu a sut y gall asesiad athrawon fel hyn hebrwng plant ymlaen ar eu teithiau dysgu. Ac mae hynny'n wahanol i atebolrwydd. Nid oes unman heb unrhyw atebolrwydd; rwyf i'n atebol, ac mae pob Aelod unigol sy'n eistedd yn y Senedd yn atebol. Mae'r rhain yn gysyniadau sy'n gyfarwydd i bob un ohonom ni. Mae angen atebolrwydd yn ein system ni, ond ni ddylid ei ddrysu ag asesu ar gyfer dysgu.

Fe ddywed Siân Gwenllian fod angen cymhwyster Cymreig arnom ar gyfer cwricwlwm Cymru. Wel, fe fyddwn i'n dadlau bod gennym ni gymwysterau Cymreig ar hyn o bryd. Mae rhai ohonyn nhw'n hollol unigryw i Gymru, fel ein Bagloriaeth Cymru ni neu ein TGAU rhifedd mathemateg ni, ac, yn wir, y ffordd yr ydym ni wedi cadw ein Lefelau-AS, lle mae gennym elfennau o waith cwrs yn parhau yn ein TGAU, ac mae plant yn parhau i gael profion llafar mewn Cymraeg iaith gyntaf, Cymraeg ail iaith a Saesneg—pob un o'r rhain wedi diflannu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.

Ac, yn amlwg, mae adolygiad Cymwysterau Cymru o ddyfodol cymwysterau, a ddaeth yn ofynnol oherwydd ein diwygiad ni o'r cwricwlwm, yn bwysig. Fe hoffwn i atgoffa'r Aelod y mynegwyd cefnogaeth gref i gadw TGAU yng ngham cyntaf eu hymgynghoriad nhw. Mae'n frand sy'n gyfarwydd iawn i ddisgyblion, i rieni, i ysgolion, i fusnesau a sefydliadau addysg uwch. Ac fe hoffwn i atgoffa Siân Gwenllian pa mor aml yr wyf i wedi ateb cwestiynau yn y Siambr, pan mae pobl wedi codi pryderon am gydnabyddiaeth i gymwysterau Cymreig, weithiau gan brifysgolion dros y ffin, a'r ffaith bod Cymwysterau Cymru wedi gorfod cyflogi aelod ychwanegol o staff sy'n gweithio gyda sefydliadau addysg uwch y tu hwnt i Gymru, fel nad yw myfyrwyr Cymru dan anfantais.

Mae'r hyn sy'n hanfodol i mi yn mynd y tu hwnt i enw cymhwyster yn unig. Yr hyn sy'n hanfodol i mi yw bod yna werth i gymhwyster, ei fod yn caniatáu i blant Cymru gyflawni eu huchelgeisiau, boed hynny'n fynychu colegau addysg bellach, ennill prentisiaeth, dechrau yn y byd gwaith, y tu draw i'n ffiniau ni efallai i astudio mewn sefydliadau mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, mewn mannau eraill yn y byd yn wir. Ni fydd neb yng Nghymru yn diolch inni am greu system o gymwysterau sydd, mewn rhyw ffordd, yn lleihau'r gwerth hwnnw. Ac rwyf i o'r farn mai dyna sydd raid i ni ganolbwyntio arno.

Ond fe fyddwn i'n cytuno â'r Aelod, sut olwg bynnag fydd ar y cymwysterau hynny, na ddylen nhw bennu cynnwys y cwricwlwm.  Cynnwys y cwricwlwm a ddylai bennu'r cymhwyster, ac weithiau—ac rwy'n credu y bydd hon yn un o'r trafodaethau y bydd yn rhaid inni barhau i'w chael gyda'r system—mae'n peri pryder i mi weithiau, y cwestiwn hwnnw ynghylch, 'Os dywedwch chi wrthyf beth fydd yn y fanyleb ar gyfer yr arholiad, yna fe wnaf innau gynllunio'r cwricwlwm.' Mae angen cynllunio ein cwricwlwm yn gyntaf, ac yna deall sut y byddwn ni'n ei asesu. Diolch.

15:30

Diolch i'r Gweinidog. Fe fydd yna doriad byr nawr. 

Thank you, Minister. We will now suspend proceedings. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:32.

Plenary was suspended at 15:32.

15:40

Ailymgynullodd y Senedd am 15:41, gyda David Melding yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:41, with David Melding in the Chair.

Order. Order. The Senedd is back in session.

Gawn ni drefn, gawn ni drefn. Mae'r Senedd yn eistedd drachefn.

4. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd: Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau
4. Statement by the Counsel General and Minister for European Transition: COVID-19 Reconstruction—Challenges and Priorities

We move to item 4, which is a statement by the Counsel General and Minister for European Transition: COVID-19 reconstruction—challenges and priorities. I call Jeremy Miles. 

Symudwn at eitem 4, sy'n ddatganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd: Ailadeiladu ar ôl COVID-19—heriau a blaenoriaethau. Galwaf ar Jeremy Miles.

Mae pandemig COVID-19 wedi effeithio ar fywydau pob un ohonom ni mewn sawl ffordd. Mae wedi cael effaith ddwys ar ein heconomi, ar ein cymdeithas a'n cymunedau, a bydd hynny yn parhau. Mae'r feirws yn dal i gylchdroi ac rydym ni'n sylweddoli gymaint yw'r gofyn ar bobl Cymru o hyd, ac rydym yn ddiolchgar i bawb am eu hymdrechion parhaus i gyfyngu ar ledaeniad y feirws.

Wrth inni barhau i reoli'r feirws, mae'n bwysig ein bod yn ymateb hefyd i'r effaith hir dymor sy'n debygol ac yn cynllunio at y dyfodol. Mae ein hymateb i'r pandemig wastad wedi bod yn gymesur ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Dyna hefyd sut yr awn ati i ail-greu. 

The COVID-19 pandemic has had an impact on the lives of each and every one of us in many ways. It's had a severe impact on our economy, our society and our communities, and that will continue. The virus is still circulating and we understand the demands made of the people of Wales, and we are grateful to everyone for their ongoing efforts to limit the spread of the virus.

As we continue to control the virus, it's also important that we respond to the likely long-term impact and plan for the future. Our response to the pandemic has always been proportionate and evidence based. That will also be our approach to rebuilding. 

We have begun a national conversation about what our future Wales should look like. We asked members of the public to get in touch to tell us what matters to them for the future, and we received over 2,000 submissions from individuals, from community organisations, charities, businesses and representative bodies. I've held a series of round-tables with people from community groups, the third sector, local authorities, trade unions, businesses, academics, young people, along with representative organisations from Wales, other parts of the UK and internationally.

Members of the Senedd will also be aware that I set up an advisory group of experts, which has four standing members: Torsten Bell, from the Resolution Foundation; Rebecca Heaton, who represents Wales on the UK Committee on Climate Change and leads on climate change within the Drax Group; Paul Johnson, who heads the Institute for Fiscal Studies; and Miatta Fahnbulleh, who leads the New Economics Foundation; and a different fifth member has attended for each session, bringing a particular sectoral or other experience and knowledge relevant to the issue being discussed.

The round-tables have considered a broad range of issues to help us consider where best to prioritise our efforts, given the scale of the challenge that we face. They have been extremely helpful and the views put forward in these discussions have informed the development of our priorities. They've also reaffirmed to us that our existing concerns—the climate emergency, the corrosive impact of poverty, the need to adapt to rapid economic change and the importance of reconfiguring public services to make them more responsive and accessible—and our values and objectives of a more prosperous, equal and greener Wales are the right ones for our nation albeit in a changed context. Throughout the pandemic, we've been guided by that vision and, in spite of the challenges of the pandemic, we've continued to prioritise delivery of the actions within our programme for government that will have the biggest real world effect.

Today, I've published the report: 'COVID-19 Reconstruction: Challenges and Priorities'. The report sets out key areas where we will focus our efforts and resources for reconstruction to make the most positive impact for Wales.

Recognising that we are entering an extremely challenging time for the jobs market, which is likely to be particularly difficult for young people, we will focus on keeping people in jobs and creating new jobs. We will do everything we can to reduce unemployment and give everyone the best chance to find and keep decent work with long-term prospects, adding value to the UK Government’s Kickstart programme. We will work with trade unions, employers, schools and colleges to provide opportunities for people to develop their skills and to acquire new ones. We will do all that we can to prevent our young people losing out educationally or economically through the effects of coronavirus and an economic downturn that is not of their making. We will support all of our young people to stay in education and to catch up at school and in college. In addition, we'll make sure that particularly disadvantaged groups, including members of black, Asian and minority ethnic communities, receive the additional help that they need.

We'll step up construction of council and social housing to increase access to high-quality housing across Wales, in particular investing in low-carbon housing at scale and upgrading housing stock, particularly social housing, to make it more energy efficient and to reduce fuel poverty. This will provide a threefold benefit: providing an economic stimulus; enabling more people to live in a home that meets their needs and supports a healthy, successful and prosperous life; and contributing to decarbonisation.

We'll step up our investment in our local town centres to help build resilient communities and to capitalise on how coronavirus has refocused people's lives on the communities in which they live, including providing better access to open spaces, the creation of remote working hubs, and making sure our public services are more accessible. Recognising that we continue to tackle other major challenges, we will continue to respond energetically to the climate emergency by pursuing a strong decarbonisation agenda, managing our land for the benefit of rural communities and future generations, and protecting and enhancing our natural resources.

We will take the opportunities offered by changing working and travel patterns to build on trials of demand-responsive public transport and put a clear emphasis in our new transport strategy on minimising the need to travel, spreading demand for public transport more evenly across the day, and enabling active travel as an investment in public health. We'll focus on the everyday or foundational economy and support the growth and independence of Welsh-headquartered businesses in order to build the resilience of the Welsh economy in the face of coronavirus and the end of the EU transition period. We'll support the NHS to make up lost ground in terms of treatment of non-coronavirus-related conditions.

Across all of these eight priorities and in everything we do, we will focus our efforts on supporting those who have been most adversely affected by the crisis, including children and young people, women, those in low-paid and insecure employment, BAME people and disabled people. This package is an evidence-based approach to reconstruction, informed by the experiences of the people of Wales and one that will help us achieve our vision of a more prosperous, equal and greener Wales.

Rydym ni wedi dechrau sgwrs genedlaethol ynglŷn â sut y dylai Cymru edrych yn y dyfodol. Fe wnaethom ni ofyn i aelodau'r cyhoedd gysylltu â ni i ddweud wrthym ni beth sy'n bwysig iddyn nhw ar gyfer y dyfodol, a chawsom dros 2,000 o sylwadau gan unigolion, gan sefydliadau cymunedol, elusennau, busnesau a chyrff cynrychioliadol. Rwyf wedi cynnal cyfres o gyfarfodydd bord gron gyda phobl o grwpiau cymunedol, y trydydd sector, awdurdodau lleol, undebau llafur, busnesau, academyddion, pobl ifanc, ynghyd â sefydliadau cynrychioliadol o Gymru, rhannau eraill o'r DU ac yn rhyngwladol.

Bydd aelodau'r Senedd hefyd yn ymwybodol fy mod wedi sefydlu grŵp cynghori o arbenigwyr, sydd â phedwar aelod sefydlog: Torsten Bell, o'r Resolution Foundation; Rebecca Heaton, sy'n cynrychioli Cymru ar Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ac sy'n arwain ar newid yn yr hinsawdd yn y Drax Group; Paul Johnson, sy'n bennaeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid; a Miatta Fahnbulleh, sy'n arwain y Sefydliad Economeg Newydd; a bu pumed aelod gwahanol yn bresennol ym mhob sesiwn, gan ddod â phrofiad a gwybodaeth o sector penodol neu o fath arall sy'n berthnasol i'r mater sy'n cael ei drafod.

Yn y cyfarfodydd bord gron fe ystyriwyd ystod eang o faterion i'n helpu i gloriannu ble fyddai orau i ni flaenoriaethu ein hymdrechion, o ystyried maint yr her sy'n ein hwynebu. Bu'r cyfarfodydd yn hynod ddefnyddiol ac mae'r safbwyntiau a gyflwynwyd yn y trafodaethau hyn wedi llywio datblygiad ein blaenoriaethau. Maen nhw hefyd wedi ailddatgan i ni fod ein pryderon presennol—yr argyfwng hinsawdd, effaith ddamniol tlodi, yr angen i addasu i newid economaidd cyflym a phwysigrwydd ad-drefnu gwasanaethau cyhoeddus i'w gwneud yn fwy ymatebol a hygyrch—a'n gwerthoedd a'n hamcanion o Gymru fwy llewyrchus, cyfartal a gwyrddach yw'r rhai cywir i'n cenedl er mewn cyd-destun newydd. Drwy gydol y pandemig, rydym ni wedi cael ein harwain gan y weledigaeth honno ac, er gwaethaf heriau'r pandemig, rydym ni wedi parhau i flaenoriaethu cyflawni'r camau gweithredu yn ein rhaglen lywodraethu a fydd yn cael yr effaith ymarferol fwyaf.

Heddiw, rwyf wedi cyhoeddi'r adroddiad: 'Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau'. Mae'r adroddiad yn nodi meysydd allweddol lle byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion a'n hadnoddau ar gyfer ailadeiladu er mwyn cael yr effaith fwyaf cadarnhaol i Gymru.

Gan gydnabod ein bod yn dechrau ar gyfnod heriol iawn i'r farchnad swyddi, sy'n debygol o fod yn arbennig o anodd i bobl ifanc, byddwn yn canolbwyntio ar gadw pobl mewn swyddi a chreu swyddi newydd. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i leihau diweithdra a rhoi'r cyfle gorau i bawb ddod o hyd i waith teilwng gyda rhagolygon hirdymor ac i allu cadw'r gwaith hwnnw, gan ychwanegu gwerth at raglen Kickstart Llywodraeth y DU. Byddwn yn gweithio gydag undebau llafur, cyflogwyr, ysgolion a cholegau i roi cyfleoedd i bobl ddatblygu eu sgiliau ac i feithrin rhai newydd. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i atal ein pobl ifanc rhag bod ar eu colled yn addysgol neu'n economaidd oherwydd effeithiau'r coronafeirws a dirywiad economaidd nad oes unrhyw fai arnyn nhw amdano. Byddwn yn cefnogi ein holl bobl ifanc i aros mewn addysg ac i ddal i fyny yn yr ysgol ac yn y coleg. Hefyd, byddwn yn sicrhau bod grwpiau arbennig o ddifreintiedig, gan gynnwys aelodau o gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, yn cael y cymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt.

Byddwn yn bwrw iddi i adeiladu mwy o dai cyngor a thai cymdeithasol fel bod mwy o dai o ansawdd uchel ar gael ledled Cymru, gan fuddsoddi yn enwedig mewn nifer sylweddol o dai carbon isel ac uwchraddio'r stoc dai, yn enwedig tai cymdeithasol, i'w gwneud yn fwy effeithlon o ran ynni ac i leihau tlodi tanwydd. Bydd hyn yn arwain at fanteision mewn tri maes: yn rhoi hwb economaidd; yn galluogi mwy o bobl i fyw mewn cartref sy'n diwallu eu hanghenion ac sy'n cefnogi bywyd iach, llwyddiannus a llewyrchus; a chyfrannu at ddatgarboneiddio.

Byddwn yn cynyddu ein buddsoddiad yng nghanol ein trefi lleol er mwyn helpu i adeiladu cymunedau cryf ac i fanteisio ar sut y mae'r coronafeirws wedi ail-ganolbwyntio bywydau pobl ar y cymunedau lle maen nhw'n byw, gan gynnwys darparu gwell mynediad i fannau agored, creu canolfannau gweithio o bell, a sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy hygyrch. Gan gydnabod ein bod yn parhau i fynd i'r afael â heriau mawr eraill, byddwn yn parhau i ymateb yn egnïol i'r argyfwng yn yr hinsawdd drwy ddilyn agenda datgarboneiddio gref, rheoli ein tir er budd cymunedau gwledig a chenedlaethau'r dyfodol, a diogelu a gwella ein hadnoddau naturiol.

Byddwn yn manteisio ar y cyfleoedd a gynigir drwy newid patrymau gweithio a theithio i adeiladu ar yr arbrofi a fu gyda thrafnidiaeth gyhoeddus sy'n ymateb i'r galw a rhoi pwyslais clir yn ein strategaeth drafnidiaeth newydd ar leihau'r angen i deithio, lledaenu'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus yn fwy cyfartal drwy'r dydd, a galluogi teithio llesol fel buddsoddiad mewn iechyd cyhoeddus. Byddwn yn canolbwyntio ar yr economi beunyddiol neu sylfaenol ac yn cefnogi twf ac annibyniaeth busnesau sydd â phencadlys yng Nghymru er mwyn meithrin cadernid economi Cymru yn wyneb y coronafeirws a diwedd cyfnod pontio'r UE. Byddwn yn cefnogi'r GIG i wneud iawn am yr oedi a fu o ran trin cyflyrau nad ydynt yn gysylltiedig â'r coronafeirws.

Ym mhob un o'r wyth blaenoriaeth hyn ac ym mhopeth a wnawn, byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion ar gefnogi'r rheini yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan yr argyfwng, gan gynnwys plant a phobl ifanc, menywod, y rhai mewn gwaith ansicr ac sy'n talu'n wael, pobl o gefndir du a lleiafrifol ethnig a phobl anabl. Mae'r pecyn hwn yn fodd o ailadeiladu sy'n seiliedig ar dystiolaeth, wedi'i lywio gan brofiadau pobl Cymru ac yn un a fydd yn ein helpu i gyflawni ein gweledigaeth o Gymru fwy llewyrchus, cyfartal a gwyrddach.

15:45

Thank you, Minister, for a copy of your statement in advance of this afternoon's session. I welcome the publication of the 'COVID-19 Reconstruction: Challenges and Priorities' report. I think there's a great deal to be said about the level of engagement that the Welsh Government has undertaken in order to produce that document, and I welcome a great deal of the focus that the Welsh Government has identified in terms of things that it would like to achieve going forward. But that said, I do think that there are things that I would like to ask you some questions about.

I notice that you refer to the need to ensure that we focus our efforts in Wales on supporting those who have been most affected by the COVID-19 crisis. You listed all sorts of individuals—children, young people, women, those in low-paid and insecure employment, BAME people and disabled people—but the one group that you didn't mention was older people, and, of course, we all know that the impact of the pandemic on older people has, unfortunately, been much more severe than on other groups in society. Can you tell me is there a reason why older people feature very little—not at all in your statement and very, very little in the document that has been published today?

You've also said that you want to ensure that people's jobs are protected where possible, and that young people in particular can get into employment, and I would echo very much those comments. But there is a growing concern across Wales that some of the restrictions that the Welsh Government is putting in place are disproportionate to the levels of risk in people's communities. Do you accept that there is a risk that more young people in Wales will be out of employment as a result of some of the measures that the Welsh Government has taken and that it's very difficult, actually, for members of the public to determine whether the action taken to date is proportionate, because of the lack of granular data at a community-by-community level that is available and published in the public domain by Public Health Wales and othe

Can I also ask about access to improvements in terms of our housing stock? I obviously understand why the Welsh Government has a focus on trying to improve the social housing stock. It's easy to motivate registered social landlords with grants in order to take action to retrofit those properties, but we obviously also need to encourage people who own their own homes to take action to improve their properties too. The UK Government, of course, has its green homes grant scheme, which is very generous, and many people are taking the opportunity to take advantage of that at present, but we don't have an equivalent scheme here in Wales. Will the Welsh Government reconsider its position on that and whether there is a way that you can promote people investing in their own homes and properties by enticing them with a contribution from the Government's coffers in the way that the green homes grant does in England?

Can I also raise concerns with you about the level of investment that the Welsh Government is putting into town centre improvement? You'll be aware that the Welsh Conservatives have called for a £250 million COVID recovery fund, which is, obviously, a significantly greater investment than the cash that has been made available by the Welsh Government for town centres to date. Can you give us an indication of the scale of investment in town centres going forward as a result of your plan?

And finally—oh, I've got a little bit more time than I thought. If I can also, then, just touch on public transport. I note that you are encouraging people to change their working patterns. That will obviously reduce demand for public transport significantly in some parts of Wales. Quite why you've chosen a 30 per cent target of the workforce working from home is beyond me; I'm not quite sure why you've decided to pluck that figure from the air or where the evidence base for that is. But that's the target that you have set. Clearly, if more people are working from home, there will be less demand for public transport, which will make many routes less viable. Now, you've talked about trying to spread the demand for public transport across the day. I can understand that on those busy routes where we've got some overcrowding, particularly on our train services, but what will this mean in terms of bus routes? I'm very concerned, because older people, obviously, are disproportionately greater users of bus services, particularly in rural parts of Wales where they have no alternative transport and may not have a car. So, what work are you doing to identify those critical routes that older people in particular rely on in those sorts of communities?

You mentioned also the national health service needing to make up lost ground in terms of treatment of non-coronavirus-related conditions, yet I haven't seen a single solution in the document as to how you're going to deal with the backlog of appointments. Again, it's older people who are disproportionately—

Diolch, Gweinidog, am gopi o'ch datganiad cyn y sesiwn y prynhawn yma. Rwy'n croesawu cyhoeddi'r adroddiad 'Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau'. Rwy'n credu bod llawer i'w ddweud ynglŷn â faint o ymgysylltu y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud er mwyn cynhyrchu'r ddogfen honno, ac rwy'n croesawu llawer iawn o'r pwyslais y mae Llywodraeth Cymru wedi'i nodi o ran pethau yr hoffai eu cyflawni wrth symud ymlaen. Ond wedi dweud hynny, rwy'n credu bod pethau yr hoffwn i ofyn rhai cwestiynau i chi amdanynt.

Sylwaf eich bod yn cyfeirio at yr angen i sicrhau ein bod yn canolbwyntio ein hymdrechion yng Nghymru ar gefnogi'r rheini yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan argyfwng COVID-19. Rhestrwyd pob math o unigolion—plant, pobl ifanc, menywod, y rhai mewn gwaith ansicr ac ar gyflog gwael, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a phobl anabl—ond yr un grŵp na wnaethoch chi amdano oedd pobl hŷn, ac, wrth gwrs, gwyddom i gyd fod effaith y pandemig ar bobl hŷn, yn anffodus, wedi bod yn llawer mwy difrifol nag ar grwpiau eraill mewn cymdeithas. A wnewch chi ddweud wrthyf a oes rheswm pam nad oes fawr ddim sôn am bobl hŷn—dim sôn o gwbl yn eich datganiad ac ychydig iawn yn y ddogfen sydd wedi'i chyhoeddi heddiw?

Rydych chi hefyd wedi dweud yr hoffech chi sicrhau y caiff swyddi pobl eu diogelu lle bo'n bosib, ac y gall pobl ifanc yn arbennig gael gwaith, a byddwn yn adleisio'r sylwadau hynny'n fawr iawn. Ond mae pryder cynyddol ledled Cymru bod rhai o'r cyfyngiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith yn anghymesur â maint y risg yng nghymunedau pobl. Ydych chi'n derbyn bod perygl y bydd mwy o bobl ifanc yng Nghymru yn ddi-waith o ganlyniad i rai o fesurau Llywodraeth Cymru a'i bod hi'n anodd iawn, mewn gwirionedd, i aelodau'r cyhoedd benderfynu a yw'r hyn a wnaed hyd yma yn gymesur, oherwydd diffyg data manwl fesul cymuned sydd ar gael ac wedi eu cyhoeddi gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ac eraill.

A gaf i hefyd ofyn am fynediad at welliannau o ran ein stoc dai? Rwy'n amlwg yn deall pam y mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar geisio gwella'r stoc tai cymdeithasol. Mae'n hawdd cymell landlordiaid cymdeithasol cofrestredig gyda grantiau i ôl-osod cyfarpar yn yr eiddo hynny, ond mae'n amlwg bod angen i ni hefyd annog pobl sy'n berchen ar eu cartrefi eu hunain i fynd ati i wella eu heiddo hefyd. Mae gan Lywodraeth y DU, wrth gwrs, ei chynllun grant cartrefi gwyrdd, sy'n hael iawn, ac mae llawer o bobl yn manteisio ar y cyfle i fanteisio ar hynny ar hyn o bryd, ond nid oes gennym ni gynllun cyfatebol yma yng Nghymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried ei safbwynt ar hynny ac a oes ffordd y gallwch chi hybu pobl i fuddsoddi yn eu cartrefi a'u heiddo eu hunain drwy eu cymell gyda chyfraniad o goffrau'r Llywodraeth yn y ffordd y mae'r grant cartrefi gwyrdd yn ei wneud yn Lloegr?

A gaf i hefyd godi pryderon gyda chi ynglŷn â faint y mae Llywodraeth Cymru yn ei fuddsoddi i wella canol trefi? Byddwch yn ymwybodol bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi galw am gronfa adfer ar ôl COVID gwerth £250 miliwn, sydd, yn amlwg, yn fuddsoddiad llawer mwy na'r arian sydd wedi'i ddarparu gan Lywodraeth Cymru ar gyfer canol trefi hyd yma. A allwch chi roi syniad inni o faint y buddsoddiad yng nghanol trefi yn y dyfodol o ganlyniad i'ch cynllun?

Ac yn olaf—o, mae gennyf i ychydig mwy o amser nag yr oeddwn yn ei feddwl. Os caf i hefyd, felly, sôn am drafnidiaeth gyhoeddus. Sylwaf eich bod yn annog pobl i newid eu patrymau gwaith. Bydd hynny'n amlwg yn lleihau'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus yn sylweddol mewn rhai rhannau o Gymru. Mae'r rheswm pam yr ydych chi wedi dewis targed o 30 y cant o'r gweithlu yn gweithio gartref y tu hwnt i mi; nid wyf yn hollol siŵr pam yr ydych chi wedi penderfynu tynnu'r ffigur hwnnw o'r awyr neu ble mae'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer hynny. Ond dyna'r targed yr ydych chi wedi'i osod. Yn amlwg, os bydd mwy o bobl yn gweithio gartref, bydd llai o alw am drafnidiaeth gyhoeddus, a fydd yn gwneud llawer o lwybrau'n llai hyfyw. Nawr, rydych chi wedi sôn am geisio lledaenu'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus drwy'r dydd. Gallaf ddeall hynny ar y llwybrau prysur hynny lle mae gennym ni rywfaint o orlenwi, yn enwedig ar ein gwasanaethau trên, ond beth fydd hyn yn ei olygu o ran llwybrau bysiau? Rwy'n bryderus iawn, oherwydd mae pobl hŷn, yn amlwg, yn defnyddio gwasanaethau bysiau lawer iawn mwy na phobl eraill, yn enwedig mewn rhannau gwledig o Gymru lle nad oes ganddyn nhw gludiant arall ac efallai nad oes ganddyn nhw gar. Felly, pa waith ydych chi'n ei wneud i nodi'r llwybrau hollbwysig hynny y mae pobl hŷn yn arbennig yn dibynnu arnynt yn y mathau hynny o gymunedau?

Fe wnaethoch chi sôn hefyd bod angen i'r gwasanaeth iechyd gwladol wneud iawn am y gohirio a fu ar drin cyflyrau nad ydynt yn gysylltiedig â'r coronafeirws, ac eto nid wyf wedi gweld un ateb yn y ddogfen o ran sut yr ydych yn mynd i ymdrin â'r ôl-groniad o apwyntiadau. Unwaith eto, pobl hŷn yn fwy na neb arall—

15:50

Can you make this your final point, Darren?

All hyn fod eich sylw olaf, Darren?

—affected by that backlog and whose quality of life is suffering as a result of it. So, can I ask what specific and targeted intervention will be taken in order to address that particular backlog? I thank you for your indulgence.

—y mae'r ôl-groniad hwnnw yn effeithio arnynt ac y mae eu hansawdd bywyd yn dioddef o ganlyniad iddo. Felly, a gaf i ofyn beth gaiff ei wneud yn benodol ac yn bwrpasol er mwyn mynd i'r afael â'r ôl-groniad penodol hwnnw? Diolch ichi am eich goddefgarwch.

I thank Darren Millar for that important range of questions, and I welcome his support for the engagement and the focus that the document describes, and the engagement with people in Wales that has very much helped to shape the priorities and the focus that the document describes. He is right to say that older people have been disproportionately affected in many ways in relation to this coronavirus pandemic. We've discussed that very issue with the older people's commissioner, for example, and as the document makes clear, those who've been most adversely affected will benefit from the interventions that the Government is bringing forward. Older people will benefit from the range of interventions, whether it's support for public services, for the third sector and a range of other interventions that are described in the document.

He raises a very, very important point about young people and their employment prospects. I hope he will acknowledge that the document goes to some lengths to emphasise how significant that is as a priority for the Welsh Government, and that is reflected in the range of commitments in the document in terms of supporting young people to enhance their skills training, support them in work, and indeed to support them in apprenticeships. So, there's a range of specific interventions in relation to young people in employment, to add value, I suppose, to some of the interventions that are happening at a UK-wide level, in particular the Kickstart scheme, and to supplement some of that in a way that adds further value to young people, to make sure that they don't carry this burden with them throughout their working lives, which otherwise they might.

Darren Millar raises an important point about the significance of retrofit for the housing stock. I don't want to trespass on the housing Minister's future announcements in this area, but what we have heard in the discussions that we've held is that it's important to be able to act at scale in a way that enables us to stimulate parts of the economy to generate supply of services in this important sector. And that is important, because the set of interventions around energy upgrades and green housing in the document meet a number of policy objectives, obviously around energy efficiency, obviously around fuel poverty, but also a broader range of impacts around economic stimulus and developing a supply chain and a skills supply chain. The assessment that we have made as a Government is that the intervention that is described in the document stands the best chance of meeting that range of objectives.

In relation to town-centre improvement, as he'll see, that is a significant priority. The finance Minister will be making a statement shortly around the level of financial commitment in relation to the policy interventions in this document more broadly. On the point of public transport, he will have noted in the document the significant sums of money that the economy and transport Minister has made available to public transport already, in particular in relation to bus services, precisely for the reason that Darren Millar gives in his statement. He will, I think, also have noted that the document talks about the importance of demand-responsive transport as an option for the future, which I know certainly many older people in my own constituency, and I imagine in his, will welcome as a means of providing flexible transport that otherwise might not be available.

Lastly, in relation to the points he made about the NHS, I'd refer him to the exchanges earlier in the Chamber with the First Minister in relation to that, and also to the winter protection plan that the document refers to. I'm sure my colleague the health Minister will be happy to elaborate on that when he is next in the Chamber.

Diolch i Darren Millar am yr ystod bwysig yna o gwestiynau, a chroesawaf ei gefnogaeth i'r ymgysylltu a'r pwyslais y mae'r ddogfen yn ei ddisgrifio, a'r ymgysylltu â phobl yng Nghymru sydd wedi helpu'n fawr i lunio'r blaenoriaethau a'r pwyslais y mae'r ddogfen yn eu disgrifio. Mae'n gywir wrth ddweud yr effeithiwyd ar bobl hŷn yn anghymesur mewn sawl ffordd o ran y pandemig yma o'r coronafeirws. Rydym ni wedi trafod yr union broblem honno gyda'r comisiynydd pobl hŷn, er enghraifft, ac fel y mae'r ddogfen yn ei gwneud hi'n glir, bydd y rhai yr effeithiwyd fwyaf andwyol arnynt yn elwa o'r ymyriadau y mae'r Llywodraeth yn eu cyflwyno. Bydd pobl hŷn yn elwa ar yr ystod o ymyriadau, boed hynny'n gymorth i wasanaethau cyhoeddus, i'r trydydd sector ac ystod o ymyriadau eraill a ddisgrifir yn y ddogfen.

Mae'n codi pwynt pwysig iawn am bobl ifanc a'u rhagolygon cyflogaeth. Gobeithio y bydd yn cydnabod bod y ddogfen yn rhoi cryn bwyslais ar ba mor arwyddocaol yw hynny fel blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac adlewyrchir hynny yn yr ystod o ymrwymiadau yn y ddogfen o ran cefnogi pobl ifanc i wella eu sgiliau hyfforddiant, i'w cefnogi wrth eu gwaith, ac yn wir i'w cefnogi mewn prentisiaethau. Felly, mae amrywiaeth o ymyriadau penodol o ran pobl ifanc mewn cyflogaeth, i ychwanegu gwerth, mae'n debyg, at rai o'r ymyriadau sy'n digwydd ar lefel y DU gyfan, yn enwedig y cynllun Kickstart, ac i ategu rhywfaint o hynny mewn ffordd sy'n ychwanegu gwerth pellach i bobl ifanc, i sicrhau nad ydynt yn cario'r baich hwn gyda nhw drwy gydol eu hoes waith, sef rhywbeth y gallent ei wneud fel arall.

Mae Darren Millar yn codi pwynt pwysig am arwyddocâd ôl-osod ar gyfer y stoc dai. Nid wyf eisiau tresmasu ar gyhoeddiadau'r Gweinidog tai yn y maes hwn yn y dyfodol, ond yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed yn y trafodaethau a gawsom ni yw ei bod hi'n bwysig gallu gweithredu ar raddfa mewn ffordd sy'n ein galluogi i ysgogi rhannau o'r economi i gynhyrchu cyflenwad o wasanaethau yn y sector pwysig hwn. Ac mae hynny'n bwysig, oherwydd mae'r gyfres o ymyriadau ynghylch uwchraddio ynni a thai gwyrdd yn y ddogfen yn bodloni nifer o amcanion polisi, yn amlwg o ran effeithlonrwydd ynni, yn amlwg o ran tlodi tanwydd, ond hefyd ystod ehangach o effeithiau sy'n gysylltiedig ag ysgogiad economaidd a datblygu cadwyn gyflenwi a chadwyn cyflenwi sgiliau. Yr asesiad a wnaethom ni fel Llywodraeth yw mai'r ymyriad a ddisgrifir yn y ddogfen sydd â'r cyfle gorau i gyflawni'r ystod honno o amcanion.

O ran gwella canol trefi, fel y mae'n gweld, mae hynny'n flaenoriaeth sylweddol. Bydd y Gweinidog cyllid yn gwneud datganiad yn fuan ynghylch faint yw'r ymrwymiad ariannol o ran yr ymyriadau polisi yn y ddogfen hon yn fwy cyffredinol. O ran trafnidiaeth gyhoeddus, bydd wedi sylwi yn y ddogfen ar y symiau sylweddol o arian y mae'r Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi'u darparu i drafnidiaeth gyhoeddus eisoes, yn enwedig yng nghyswllt gwasanaethau bysiau, am y rheswm y mae Darren Millar yn ei roi yn ei ddatganiad. Credaf y bydd hefyd wedi sylwi bod y ddogfen yn sôn am bwysigrwydd trafnidiaeth sy'n ymateb i'r galw fel dewis ar gyfer y dyfodol, y gwn yn sicr y bydd llawer o bobl hŷn yn fy etholaeth fy hun, a chredaf yn ei etholaeth ef, yn ei groesawu fel ffordd o ddarparu trafnidiaeth hyblyg na fyddai ar gael fel arall.

Yn olaf, o ran y pwyntiau a wnaeth am y GIG, byddwn yn ei gyfeirio at y trafodaethau yn gynharach yn y Siambr gyda'r Prif Weinidog ynglŷn â hynny, a hefyd at gynllun diogelu'r gaeaf y mae'r ddogfen yn cyfeirio ato. Rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd, yn hapus i ymhelaethu ar hynny pan fydd nesaf yn y Siambr.

15:55

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am ddarparu copi o'r adroddiad ymlaen llaw. Dwi'n ddiolchgar hefyd iddo am gytuno i ryddhau popeth yn gyhoeddus.

Mae'r adroddiad yn un swmpus, sy'n cynnwys nifer o ymrwymiadau gwario y bydd angen i'n plaid ni eu dadansoddi yn ofalus, ond o ran y blaenoriaethau mae'r Llywodraeth wedi'u gosod, maen nhw'n cyd-fynd â'r hyn mae Plaid Cymru wedi bod yn eu harddel, a dwi'n croesawu nifer fawr iawn o'r argymhellion. Yn wir, mae nifer o'r camau yma yn rhai rydym eisoes wedi galw amdanynt, er enghraifft yr angen i wneud popeth er mwyn sicrhau nad yw pobl ifanc yn ddioddef sgil-effeithiau hirdymor o ran eu haddysg, eu hiechyd a'u sefyllfa economaidd oherwydd sefyllfa lle nad oes bai arnyn nhw o gwbl. Mae'r pandemig wedi effeithio ar bobl o bob oedran mewn ffyrdd creulon, ond mae'n bwysig nad yw pobl ifanc yn colli allan ar ran hynod bwysig o'u datblygiad cymdeithasol oherwydd y cyfyngiadau sy'n eu hatal rhag gallu cymdeithasu â chyfoedion a datblygu yn addysgiadol.

Mae'r adroddiad yn nodi'r angen hefyd i sicrhau bod pobl ifanc sydd eisoes dan anfantais oherwydd annhegwch strwythurol yn cael cymorth ychwanegol. A fyddai'r Gweinidog yn gallu rhoi manylion ynglŷn â sut bydd y gefnogaeth yna yn cael ei rhoi, a sut byddwch yn sicrhau ei bod yn cyrraedd y bobl iawn, os gwelwch yn dda? Hefyd, allai e ddweud sut bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gynnig gobaith am y dyfodol i bobl ifanc a myfyrwyr, yn sgil y ffaith eu bod nhw wedi colli allan ar y profiadau yna roeddwn i'n eu gosod mas? Mae'r adroddiad yn nodi'r angen i geisio lleihau diswyddiadau gymaint â phosib, yn ogystal â chreu swyddi newydd. Wrth gwrs, mae'n amhosibl gwybod ar hyn o bryd beth fydd maint y broblem, ond mae'n hanfodol bod rhaglenni a chynlluniau yn cael eu sefydlu cyn gynted â phosib, a dwi'n siŵr bydd y Gweinidog yn cytuno â hynny.

Rwy'n deall y rhesymeg o geisio ychwanegu at fenter Kickstart Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, ond a all y Gweinidog gadarnhau ei fod yn bwriadu gwneud hyn mewn modd sy'n mynd i'r afael â gwendidau'r fenter honno? Er enghraifft, a fydd yn rhoi pwyslais ar ddarparu cyfleoedd hyfforddi, cefnogi busnesau bach a cheisio darparu gyrfa tymor hir i weithwyr, yn hytrach na dim ond ateb tymor byr fydd ddim yn arwain at ddatblygiad gyrfaol? A all y Gweinidog hefyd roi esboniad am y ffigurau sydd yn yr adroddiad yn hyn o beth? Mae'n nodi y bydd £2.4 biliwn i'r gronfa cadernid economaidd, ond dim ond £40 miliwn ar gyfer darparu swyddi. A all e gadarnhau faint o'r gronfa yna fydd yn cael ei ddefnyddio er mwyn cadw pobl mewn gwaith a hefyd sut bydd gweddill yr arian yn cael ei fuddsoddi, os gwelwch yn dda?

Un peth oedd ar goll yn natganiad y Gweinidog, ond rwy'n cydnabod ei fod yn cael ystyriaeth yn yr adroddiad, yw'r angen dirfawr i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd meddwl sydd yn siŵr o ddatblygu a gwaethygu fel y mae amser yn mynd yn ei flaen. Mae'r adroddiad yn sôn am raglen fawr o gymorth iechyd meddwl i blant, ac rwy'n croesawu hynny, ond a all y Gweinidog roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â sut bydd y Llywodraeth yn cyflawni hyn, o ystyried y methiannau enbyd o fewn y system gymorth iechyd meddwl oedd yn bodoli cyn y pandemig ei hunan? Sut fyddwch chi'n cynyddu'r ddarpariaeth sydd ar gael i'r lefel angenrheidiol mor gyflym?

Mater arall sydd angen ei flaenoriaethu ydy cymorth i'r celfyddydau. Roedd sylwadau'r Canghellor heddiw yn dweud wrth artistiaid i ganfod swyddi eraill yn warthus, a gyda chymhelliant gwleidyddol, yn fy marn i. Rwy'n croesawu, felly, y gronfa o £53 miliwn i gefnogi'r sector, a byddai'n ddefnyddiol clywed asesiad y Gweinidog ynghylch sut y bydd yn sicrhau bod yr arian yma yn cyrraedd y bobl a'r sefydliadau sydd ei angen mewn da bryd. Mae'r un peth yn wir am gefnogaeth i brifysgolion, ac rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn cynnal trafodaethau parhaus â nhw er mwyn sicrhau eu bod yn derbyn y gefnogaeth angenrheidiol, oherwydd mae ein prifysgolion yn hanfodol bwysig o ran lles deallusol ein cenedl. 

Nawr, mae nifer o rannau eraill o'r adroddiad yr hoffwn i siarad amdanyn nhw mewn manylder, er enghraifft y cynlluniau i adeiladu tai, sefydlu hubs cymdeithasol i bobl weithio ynddynt, rheoli tir er budd cymunedol, trafnidiaeth gyhoeddus—rhai o'r pethau mae'r Gweinidog wedi ymateb yn eu cylch yn barod—a newid hinsawdd, ond does dim modd siarad mewn manylder am bopeth. Hoffwn argymell, felly, i'r Gweinidog ystyried perswadio ei gyd-aelodau Cabinet i roi datganiad ynghylch y cynlluniau ôl-COVID yma yn eu meysydd unigol, er mwyn galluogi Aelodau i graffu ar y cynlluniau eang yma mewn modd priodol. 

Ac i gloi, mi wnaf i holi un cwestiwn arall: sut mae'r broses o wneud y gwaith yma wedi newid meddwl y Gweinidog ynghylch beth ddylai Llywodraeth Cymru fod yn ei wneud? Ac a oes gwersi pwysig wedi eu dysgu ynghylch yr angen i greu cymdeithas ac economi ar seiliau mwy gwydn ar gyfer y dyfodol? Diolch yn fawr.   

Thank you. I'd like to thank the Minister for his statement and for providing a copy to us beforehand. I'm also grateful that he's been willing to release everything publicly.

This is a lengthy report that contains a number of spending commitments that our party will have to carefully analyse, but in terms of the priorities set by Government, they do conform with what Plaid Cymru has been suggesting. I welcome many of the recommendations. Indeed, many of the steps are ones that we've already been calling for, for example to do everything possible in order to ensure that young people don't suffer any long-term impacts in terms of their education, their health and their economic situation because of a situation that they are not to blame for in any way whatsoever. The pandemic has impacted people of all ages in very cruel ways, but it's important to note that young people are missing out on a very important part of their social development because of the restrictions preventing them from socialising with peers and developing educationally.

The report also notes the need to ensure that young people who are already disadvantaged because of structural unfairness do receive additional support. Could the Minister provide details as to how this support will be provided, and how you will ensure that it reaches the right people? Also, could he tell us how the Welsh Government will provide hope for the future for young people and students, in light of the fact that they have missed out on those experiences that I referred to earlier? The report notes the need to try and reduce redundancies as much as possible, as well as creating new jobs. Of course, it's impossible to know now what the scale of the problem will be, but it's crucial that programmes and plans are put in place as soon as possible, and I'm sure the Minister would agree with that.

I understand the rationale of trying to add to the UK Government's Kickstart initiative, but can the Minister confirm that he intends to do this in a way that tackles the weaknesses of that initiative? For example, will he put an emphasis on providing training opportunities, supporting small businesses and providing long-term career opportunities for workers, rather than providing short-term solutions that will not lead to career development? Can the Minister also explain the figures contained within the report? It notes that £2.4 billion will be in the economic resilience fund, but only £40 million for the provision of jobs. So, can he confirm what will be used in order to keep people in work and also how the rest will be invested?

One thing that was missing from the Minister's statement, but I do acknowledge that it is covered in the report, is the dire need to address the mental health crisis, which is sure to develop and get worse as time passes. The report mentioned a major programme of mental health support for children, and I welcome that, but could the Minister provide some detail on how the Government will deliver this, given the appalling failings within the mental health system that existed prior to the pandemic? How will you enhance provision available to the necessary levels as soon as possible?

Another issue that needs to be prioritised is support for the arts. The comments by the Chancellor today told artists to find new jobs, and that was disgraceful and was politically motivated, in my view. I therefore welcome the £53 million fund to support this sector. It would be useful to hear the Minister's assessment in terms of how he'll ensure that these funds reach the individuals and organisations that need the money in good time. The same is true of support for universities, and I do hope that the Welsh Government is having ongoing discussions with them in order to ensure that they receive the necessary support, because our universities are crucially important in terms of the intellectual well-being of our nation.

There are a number of other parts of the report that I would like to discuss in detail, for example the plans to build new homes, to establish social hubs where people can work, managing land for public benefit, public transport—some of the things that the Minister has already responded on—as well as climate change, of course, but I can't address everything in detail today. I would like to recommend that the Minister considers persuading his fellow Cabinet members to provide statements on the post-COVID plans in their individual portfolio areas, so that Members can scrutinise these in an appropriate manner.

To conclude, I will ask one further question: how does the process of doing this work change the Minister's mind as to what the Welsh Government should be doing, and have important lessons been learnt on the need to create a society and an economy that is more robust for the future? Thank you.

16:00

Diolch i'r Aelod am yr ystod eang o gwestiynau hynny sy'n cyffwrdd ar y ddogfen yn gyfan gwbl. Jest ar y pwynt y gwnaeth hi gloi arno fe, mae'r ddogfen hon yn disgrifio'r siwrnai dros y cyfnod nesaf, ond bydd datganiad wrth y Gweinidog cyllid nesaf ynglŷn â'r cyllid, ac wedyn bydd Gweinidogion yn gwneud datganiadau pwrpasol ynglŷn â phethau maes o law. Felly, bydd cyfle eto i ddatganiadau ac ati yn y meysydd hynny. 

O ran yr hyn rŷn ni wedi ei ddysgu'n gyffredinol, wrth gwrs mae amryw o'r sialensiau yma yn sialensiau cyfarwydd. Yr hyn sydd wedi digwydd, rwy'n credu, yw bod brwdfrydedd ehangach a dealltwriaeth ddyfnach ymhlith y cyhoedd, efallai, ar lefel y sialensiau a'r parodrwydd, felly, i fynd i'r afael â nhw. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn newid eu cyd-destun nhw o'n safbwynt ni i gyd, am wn i. Fuaswn i yn dweud bod yr ymateb rŷn ni wedi ei gael i'r ymgynghoriad gan y cyhoedd a'r mudiadau ac ati wedi adlewyrchu—ar lefel fras, hynny yw—yr egwyddorion a'r blaenoriaethau efallai oedd gyda ni fel Llywodraeth cyn hynny. Rŷn ni wedi parhau trwy gyfnod y pandemig i allu blaenoriaethu yr elfennau hynny o'r rhaglen lywodraethu sydd yn cael yr impact fwyaf ar bobl yn y meysydd hyn, felly mae hyn yn adeiladu efallai ar hynny, gydag amryw o syniadau newydd, ond hefyd yn pwysleisio rhai o'r pethau yna rŷn ni wedi gallu eu gwneud.

O ran y pethau y gwnaeth hi sôn amdanyn nhw yn benodol, yn sicr mae angen cynnig gobaith i bobl ifanc ac i gydnabod bod plant a phobl ifanc wedi cario rhan sylweddol o'r baich yn y cyfnod diwethaf. Felly, mi wnaeth hi sylwi ar y buddsoddiad yn yr ysgolion a'r buddsoddiad mewn addysg bellach ac addysg uwch, ac mae hynny'n cynnwys—. Mi wnaeth hi sôn am iechyd meddwl. Mae hynny'n cynnwys cronfa i gefnogi pobl yn ein prifysgolion ni sy'n mynd trwy broblemau gydag iechyd meddwl ac ati i ddelio gyda'r sefyllfa sydd ohoni. 

Mi wnaeth yr Aelod ofyn amryw o gwestiynau ynglŷn â lefel y gefnogaeth ac ati, a'r bwriad ar gyfer cefnogi pobl yn eu swyddi. Mae'r ffigwr o £2.4 biliwn yn lefel o'r buddsoddiad sydd wedi bod, hyd yn hyn, o ran cefnogaeth i gwmnïau ac ati. Rŷn ni'n credu bod y gefnogaeth wedi arbed rhyw 100,000 o swyddi, mwy neu lai, yn y cyfnod diwethaf, ond mae'r Aelod yn iawn i bwysleisio'r angen ar gyfer hyfforddi, ar gyfer swyddi cynaliadwy yn yr hirdymor, a hefyd i sicrhau bod dilyniant a chynnydd yn gallu digwydd i bobl yn eu swyddi dros y cyfnod hynny. Felly, mae hynny yn rhan o'r flaenoriaeth yn yr hyn sydd yn y ddogfen. 

O ran iechyd meddwl yn ehangach, mae amryw o bethau sy'n cael eu crybwyll yn y ddogfen, hynny yw cefnogaeth i'r trydydd sector ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl—mae'r trydydd sector wedi bod o dan bwysau penodol yn y cyd-destun hwnnw—a hefyd ymyriadau yn yr ysgol, mewn addysg uwch a hefyd trwy'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol i gefnogi pobl efallai sydd ddim wastad â phroblemau dirfawr meddyliol yn y cyd-destun hwn, ond mae'n sicr bod angen rhyw elfen o gefnogaeth ar bobl. 

O ran y cwestiynau ar y sector llawrydd, dwi'n cytuno'n llwyr gyda hi pa mor gwbl annerbyniol oedd sylwadau'r Canghellor yn San Steffan, a bydd hi'n sicr wedi talu sylw i'r datganiad ddoe fod y cynllun i gefnogi gweithwyr llawrydd wedi agor, a bod ail gyfnod i hynny ar y gweill hefyd. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y sector yn gwrando'n astud ar y drafodaeth, ac yn gwybod pa mor bwysig yw'r issue hyn iddo fe fel blaenoriaeth hefyd. 

May I thank the Member for that very wide range of questions on the whole of the document? Just the point that you concluded on, this document describes the journey over the ensuing period, but the finance Minister's statement will follow on the finance, and then other Ministers will make more bespoke statements on the various specifics that you asked about in due course. There will be an opportunity for ministerial statements generally in that regard.

As regards what we've learnt generally, there are a number of challenges here and they are familiar challenges, but I think that there’s been a greater depth of understanding amongst the public about the level of the challenge, and, of course, that has changed the context from the point of view of us all, I would say. I would say that the response that we received to the public consultation and the consultation with the organisations has reflected generally the principles and the priorities that we had as a Government prior to that, and we have continued to prioritise those elements of the programme for government in these fields. So, this, perhaps, builds on that, with a number of new ideas, but perhaps emphasises some of the things that we haven't been able to achieve.

As regards your specific questions, certainly we need to offer young people hope and acknowledge that children and young people have carried a significant part of the burden over the past period. So, I'm sure she will appreciate the investment in the schools and in higher and further education. You talked about mental health and that includes the fund to support people in the universities who are going through mental health issues and so on to deal with the current situation.

The Member also asked a number of questions regarding the level of support and so on and our intentions for supporting people in their jobs. The figure of £2.4 billion is the level of investment that we've made to date, as regards support for companies and so on. We think that that has probably saved about 100,000 jobs, more or less, over the past period, but the Member is right to emphasise the need for training, the need for sustainable jobs in the long term, and also to ensure that there is continuity and progress, and that they can have career development in their jobs. That's part of the priority included in the document.

As regards mental health in the wider sense, we are offering support to the third sector to deliver and provide mental health services because they’ve been under great pressure in that context, and also in schools, in higher education and through the NHS to support people who don't always have huge problems in this context, but certainly they do require some element of support.

As regards the other questions she asked, I completely agree with her about how unacceptable the Chancellor in Westminster's comments were. I draw attention to yesterday's statement that the scheme has opened to help the freelancers, and that there will be a second phase too. I know that the Deputy Minister responsible for the sector will be listening intently to this discussion and I know how important this issue is for him as a priority.

16:05

I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon. Minister, I was reading through the document you published earlier today, and I must say I welcome both the nature of the document, the tone of the document and the proposals that you're making in the document. But I want to ensure as well that the ambition and the vision that you've clearly explained in that document is one that the people I represent in Blaenau Gwent will also share.

I was particularly interested in three of the points you made in terms of your priorities—employment, town centres and public transport—because when I look at the community I represent I'm not entirely convinced that the normal we experienced a year ago was what we wanted to experience. I'm not entirely sure that our normal was the normal that we would want to see for many of our communities, and you know that I will have brought issues to this place on numerous occasions about the economy of Blaenau Gwent, the need to invest in the future of our communities and the connectivity of Blaenau Gwent.

Now, if we are to realise the ambition, the test for the Welsh Government is not succeeding in Cardiff or Chepstow, all due respect, but succeeding in Tredegar, Nantyglo or even on the Sofrydd. That is where the test will be. Now, I would like to understand from you, Minister, how you intend to pass that test. How will you ensure that communities in Blaenau Gwent will feel the benefit of this programme? How will you ensure that Blaenau Gwent has the investment in our economic future, has the investment in the future of our town centres and the investment in the future of our people? I'm particularly interested in the three points about jobs, about town centres and about public transport. Thank you very much.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Gweinidog, roeddwn yn darllen drwy'r ddogfen a gyhoeddwyd gennych chi yn gynharach heddiw, a rhaid imi ddweud fy mod yn croesawu natur y ddogfen, ysbryd y ddogfen a'r cynigion yr ydych chi yn eu gwneud yn y ddogfen. Ond rwyf eisiau sicrhau hefyd fod yr uchelgais a'r weledigaeth yr ydych chi wedi'u hegluro'n glir yn y ddogfen honno yn rhai y bydd y bobl rwy'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent hefyd yn eu rhannu. 

Roedd gennyf ddiddordeb arbennig mewn tri o'r pwyntiau a wnaethoch chi o ran eich blaenoriaethau—cyflogaeth, canol trefi a thrafnidiaeth gyhoeddus—oherwydd pan edrychaf ar y gymuned yr wyf yn ei chynrychioli nid wyf yn gwbl argyhoeddedig mai'r gwasanaeth arferol a oedd gennym ni flwyddyn yn ôl oedd y gwasanaeth arferol yr hoffem ni ei weld. Nid wyf yn hollol siŵr mai ein gwasanaeth arferol ni oedd y gwasanaeth yr hoffem ei weld ar gyfer llawer o'n cymunedau, ac rydych chi'n gwybod fy mod i wedi codi materion yn y fan yma droeon am economi Blaenau Gwent, yr angen i fuddsoddi yn nyfodol ein cymunedau a chysylltedd Blaenau Gwent.

Nawr, os ydym ni am wireddu'r uchelgais, nid y prawf i Lywodraeth Cymru yw llwyddo yng Nghaerdydd na Chas-gwent, gyda phob dyledus barch, ond llwyddo yn Nhredegar, Nant-y-glo neu hyd yn oed yn Swffryd. Dyna fydd y maen prawf. Nawr, hoffwn ddeall gennych chi, Gweinidog, sut y bwriadwch chi basio'r prawf hwnnw. Sut y byddwch yn sicrhau y bydd cymunedau ym Mlaenau Gwent yn teimlo mantais y rhaglen hon? Sut y byddwch yn sicrhau bod Blaenau Gwent yn gweld buddsoddi yn ein dyfodol economaidd, y buddsoddir yn nyfodol canol ein trefi ac y buddsoddir yn nyfodol ein pobl? Mae gen i ddiddordeb arbennig yn y tri phwynt am swyddi, am ganol trefi ac am drafnidiaeth gyhoeddus. Diolch yn fawr iawn.

16:10

Thank you to Alun Davies for that range of important questions, because I think what his question does is narrow down on the real-life impact of his interventions on people in constituencies that need the support the most. I can assure him, as someone who himself represents a constituency that is outside the south-east of Wales, if you like, that I share his priority to make sure that the interventions bear fruit in all of our communities across all parts of Wales, because we know that there are parts of Wales that have suffered as a consequence of COVID and, in due course, will bear the brunt of both the conjoined effects of COVID and the leaving the EU transition period. There are communities right across Wales that have borne that brunt. I want to echo the point that he made that returning to normal is not the objective that we are setting ourselves. Normal is a kind of life those of us who have relatively comfortable lives regard as a good thing, but for many of our people across Wales, returning to normal is actually not—. Normal was not a good starting point.

On the points that he makes, he will have seen, throughout the document, as well as the skill support and the employability support for those people seeking work across Wales, a number of interventions that are designed to stimulate the economy and create new employment and, actually, the interventions around housing in particular have a geographic spread right across Wales, don't they? I think that's a very fundamental part of the response. Similarly, town centres. I hope that he will have appreciated the references to reintroducing public services into our town centres, whether they're endoscopy services or integrated health and care services—those things which bring footfall and bring vibrancy back into our town centres, alongside the investment in green spaces as well, which the document talks about. And I know that my colleague the Deputy Minister for Housing and Local Government will have more to say about that in due course.

The question of public transport absolutely is at the heart of this, isn't it? And we know what the impact has been on public transport of COVID, but we also know that the system that we had going into COVID didn't reflect the needs of his constituents in parts of his constituency, and certainly parts of my constituency as well. I think that is why I personally think that the plans that the Minister for the economy and transport has brought forward in relation to recasting that relationship with bus operators is actually such an exciting opportunity for us to be able, ultimately, to deliver bus services to people in Wales, wherever they are, and to provide that level of public transport that people ought to be entitled to. I think that level of ambition we have set very clearly as a Government, and, alongside that, a demand-responsive offer, which I'm sure will be transformative to many people, I think is also a very exciting development, and I'm sure he'll welcome that on behalf of his constituents as well.

Diolch i Alun Davies am yr ystod yna o gwestiynau pwysig, oherwydd credaf mai'r hyn y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw canolbwyntio ar effaith ei ymyriadau ar fywyd beunyddiol pobl mewn etholaethau sydd angen y gefnogaeth honno fwyaf. Gallaf ei sicrhau, fel rhywun sydd ei hun yn cynrychioli etholaeth sydd y tu allan i dde-ddwyrain Cymru, os mynnwch chi, fy mod yn rhannu ei flaenoriaeth i sicrhau bod yr ymyriadau'n dwyn ffrwyth ym mhob rhan o'n cymunedau ledled Cymru, oherwydd gwyddom fod yna rannau o Gymru sydd wedi dioddef o ganlyniad i COVID a, maes o law, a fydd yn dwyn baich effeithiau cyfunol COVID a gadael cyfnod pontio'r UE. Mae yna gymunedau ledled Cymru sydd wedi ysgwyddo'r baich hwnnw. Hoffwn adleisio'r sylw a wnaeth nad dychwelyd i normalrwydd yw'r amcan yr ydym yn ei osod i ni ein hunain. Mae normalrwydd yn fath o fywyd y mae'r rheini ohonom ni sydd â bywydau cymharol gyfforddus yn ei ystyried yn beth da, ond i lawer o'n pobl ledled Cymru, nid yw dychwelyd i normalrwydd mewn gwirionedd yn—. Nid oedd normalrwydd yn fan cychwyn da.

O ran y sylwadau a wnaiff, bydd wedi gweld, drwy gydol y ddogfen, yn ogystal â'r cymorth sgiliau a'r cymorth cyflogadwyedd i'r bobl hynny sy'n chwilio am waith ledled Cymru, mae nifer o ymyriadau sydd wedi'u cynllunio i ysgogi'r economi a chreu cyflogaeth newydd ac, mewn gwirionedd, yr ymyriadau ynghylch tai yn arbennig, yn cwmpasu Cymru gyfan, onid ydyn nhw? Rwy'n credu bod hynny'n rhan sylfaenol iawn o'r ymateb. Yn yr un modd, canol trefi. Gobeithio y bydd wedi gwerthfawrogi'r cyfeiriadau at ailgyflwyno gwasanaethau cyhoeddus yng nghanol ein trefi, boed yn wasanaethau endosgopi neu'n wasanaethau iechyd a gofal integredig—y pethau hynny sy'n dod â phobl i mewn i'n trefi ac yn dod â bywiogrwydd yn ôl i ganol ein trefi, ochr yn ochr â'r buddsoddiad mewn mannau gwyrdd hefyd, y mae'r ddogfen yn sôn amdano. A gwn y bydd gan fy nghyd-Weinidog, y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, fwy i'w ddweud am hynny maes o law.

Mae'r cwestiwn ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus wrth wraidd hyn yn llwyr, onid yw? A gwyddom beth fu effaith COVID ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond gwyddom hefyd nad oedd y system a oedd gennym ni pan darodd COVID yn adlewyrchu anghenion ei etholwyr mewn rhannau o'i etholaeth, ac yn sicr rhannau o'm hetholaeth i hefyd. Credaf mai dyna pam y credaf yn bersonol fod y cynlluniau y mae Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth wedi'u cyflwyno yng nghyswllt ail-lunio'r berthynas honno â chwmnïau bysiau mewn gwirionedd yn gyfle mor gyffrous inni allu darparu gwasanaethau bysiau i bobl yng Nghymru, ble bynnag y bônt, a darparu'r lefel honno o drafnidiaeth gyhoeddus y dylai pobl fod â hawl iddi. Rwy'n credu bod maint yr uchelgais honno yr ydym ni wedi'i gosod yn glir iawn fel Llywodraeth, ac, ochr yn ochr â hynny, cynnig sy'n ymateb i'r galw, a fydd yn newid byd i lawer o bobl rwy'n siŵr, hefyd yn ddatblygiad cyffrous iawn yn fy nhyb i, ac rwy'n siŵr y bydd yn croesawu hynny ar ran ei etholwyr hefyd.

We have here yet another very impressive Welsh Government document. It has much to commend it, but, once again, I must say, it does read like every other Government document. That might be the result of integrated thinking and working. It may not. I'm deeply concerned about where we are. I thought total lockdown was reasonable, considering all of the circumstances, but I, and many of the people who write to me, never consented to our liberty being curtailed for six months or more. And while there is some relaxation of rules and regulations, we are all aware that the most strict rules can be reimposed at very short notice. There is now talk of the circuit-breaker total lockdowns. The headlines, instead of screaming about numbers of deaths, are screaming about cases now. We're covering our faces. Once again we can't see our loved ones. People have been terrified, and some are still terrified, and Government messaging really doesn't help or instil the confidence needed for us all to play our part to get the country back onto its feet again. It's moved from flattening the curve to waiting for a vaccine, and no-one bothered to tell us when the goalposts again were moved. I know I've said all of this before, but I think it's worth saying again, because it is in this context that I read this document. So, now, there has been another national conversation. Your Government is responding energetically by building resilient communities, encouraging active travel and responding to the climate emergency. I've heard the First Minister say today that his Government is open to a discussion and ideas. However, that same Government doesn't appear to want to discuss the same things in the Senedd, preferring instead to talk to the press. It doesn't bode well, does it?

You talk about housing, and, in the light of the comments I've made over the last few weeks with regard to housing provision, as around 65,000 families are waiting for homes in Wales, I welcome the commitment to get as much out of social housing and council housing as possible, with an increase in the social housing grant. Housing is a need, and indeed your own Government has described it as a right. Your Government didn't need to wait until a pandemic decimated our economy to make this any sort of priority.

You mention resilient communities and our town centres. Our town centres are being destroyed by lockdown and all the more so with the kick in the teeth caused by a 10 p.m. curfew, so let's remember that a night out may also involve a new outfit, hair, nails, aftershave and so on, to bring the town centre back into play. So, further and continued measures will make businesses that may have survived a return to business unviable.

I've been very vocal in expressing my concerns about the other health crisis we're storing up in terms of waiting lists and mental health, so I'm pleased to see some well-thought-out interventions like town-centre endoscopy clinics. I remain deeply concerned about the impact on our collective mental health, and I know that the suicide rates have increased massively during this time.

We hear much about Welsh solutions, not wanting to follow England or indeed Scotland or Northern Ireland, but the fact of the matter is the Welsh approach has been broadly in line with other UK nations. We appear to be all in the same boat and none of us are going out of this anytime soon. I've seen many respected academics, scientists and physicians—sadly no-one advising the Government—say now that we need to learn to live with this virus like we live with colds, flu and cancer. It seems to me that much of the content in this document has been at your disposal and in your gift for a very long time. There was, in my view, no need to wait for it. Thank you.

Mae gennym ni yn y fan yma ddogfen drawiadol iawn arall gan Lywodraeth Cymru. Mae llawer ynddi y gellir ei gymeradwyo, ond, unwaith eto, rhaid imi ddweud, mae'n darllen fel pob dogfen arall gan y Llywodraeth. Gallai hynny fod o ganlyniad i feddwl a gweithio cyfunol. Efallai ddim. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Roeddwn yn meddwl bod cyfyngiadau symud caeth iawn yn rhesymol, o ystyried yr holl amgylchiadau, ond ni chydsyniais i, ac ni chydsyniodd llawer o'r bobl sy'n ysgrifennu ataf, erioed i gwtogi ein rhyddid am chwe mis neu fwy. Ac er bod rhywfaint o lacio ar y rheolau a'r rheoliadau, rydym ni i gyd yn ymwybodol y gellir ailgyflwyno y rheolau mwyaf caeth ar fyr rybudd. Erbyn hyn mae sôn am ddangosydd sbarduno cyfyngiadau symud llwyr. Mae'r penawdau, yn hytrach na sgrechian am nifer y marwolaethau, yn sgrechian am achosion nawr. Rydym ni'n gorchuddio ein hwynebau. Unwaith eto, ni allwn ni weld ein hanwyliaid. Mae pobl wedi dychryn, ac mae rhai yn dal i arswydo, ac nid yw negeseua'r Llywodraeth yn helpu nac yn meithrin yr hyder sydd ei angen arnom ni i gyd i wneud ein rhan i gael y wlad yn ôl ar ei thraed eto. Mae'r neges wedi newid o atal cynnydd yn nifer yr achosion i aros am frechlyn, ac ni thrafferthodd neb ddweud wrthym ni pryd y symudwyd y pyst eto. Rwy'n gwybod fy mod i wedi dweud hyn i gyd o'r blaen, ond rwy'n credu ei bod hi'n werth ei ddweud eto, oherwydd yn y cyd-destun hwn y darllenais y ddogfen hon. Felly, nawr, cafwyd sgwrs genedlaethol arall. Mae eich Llywodraeth yn ymateb yn egnïol drwy adeiladu cymunedau cryf, annog teithio llesol ac ymateb i argyfwng yr hinsawdd. Rwyf wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud heddiw fod ei Lywodraeth yn agored i drafodaeth a syniadau. Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod yr un Llywodraeth honno eisiau trafod yr un pethau yn y Senedd, gan ffafrio siarad â'r wasg yn lle hynny. Nid yw'n argoeli'n dda, onid yw?

Rydych chi'n sôn am dai, ac, yn sgil y sylwadau yr wyf wedi'u gwneud dros yr wythnosau diwethaf ynglŷn â'r ddarpariaeth dai, gan fod tua 65,000 o deuluoedd yn aros am gartrefi yng Nghymru, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i fanteisio i'r graddau mwyaf posib ar dai cymdeithasol a thai cyngor, gyda chynnydd yn y grant tai cymdeithasol. Mae tai yn angen, ac yn wir mae eich Llywodraeth eich hun wedi ei ddisgrifio fel hawl. Nid oedd angen i'ch Llywodraeth aros nes i bandemig ddinistrio ein heconomi i wneud hyn yn unrhyw fath o flaenoriaeth.

Rydych chi'n sôn am gymunedau cryf a chanol ein trefi. Mae canol ein trefi'n cael eu dinistrio drwy gyfyngiadau symud ac yn fwy fyth felly gyda'r ergyd greulon a achosir gan gyrffyw o 10 yr hwyr, felly gadewch i ni gofio y gall noson allan hefyd gynnwys dillad newydd, gwallt, ewinedd, hylif ar ôl eillio ac ati, i ddod â chanol y dref yn ôl yn fyw. Felly, bydd mesurau pellach a pharhaus yn gwneud busnesau a allai fod wedi goroesi drwy ail-agor eu drysau yn anhyfyw.

Rwyf wedi bod yn llafar iawn wrth fynegi fy mhryderon am yr argyfwng iechyd arall yr ydym yn ei chreu o ran rhestrau aros ac iechyd meddwl, felly rwy'n falch o weld y rhoddwyd ystyriaeth ofalus i rai ymyriadau fel clinigau endosgopi yng nghanol ein trefi. Rwyf yn dal yn bryderus iawn am yr effaith ar ein hiechyd meddwl fel cymdeithas gyfan, a gwn fod y cyfraddau hunanladdiad wedi cynyddu'n aruthrol yn ystod y cyfnod hwn.

Clywn lawer am atebion Cymreig, heb fod eisiau dilyn Lloegr nac yn wir yr Alban na Gogledd Iwerddon, ond y gwir amdani yw bod Cymru wedi mynd ati mewn ffordd bur debyg i genhedloedd eraill y DU. Ymddengys ein bod ni i gyd yn yr un cwch ac na fydd yr un ohonom ni yn gweld diwedd hyn unrhyw adeg yn fuan. Rwyf wedi gweld llawer o academyddion, gwyddonwyr a meddygon uchel eu parch—yn anffodus neb sy'n cynghori'r Llywodraeth—yn dweud nawr fod angen inni ddysgu byw gyda'r feirws yma fel yr ydym ni'n byw gydag annwyd, ffliw a chanser. Mae'n ymddangos i mi fod llawer o'r cynnwys yn y ddogfen hon wedi bod ar gael i chi ac yn bethau y gallech fod wedi eu gwneud ers amser maith iawn. Yn fy marn i, nid oedd angen aros amdano. Diolch.

16:15

I thank the Member for those questions and for the welcome that she has given to the document and the interventions that are described in there, for which I'm grateful. I think her comments could be summarised in two broad points, and I hope I don't do them a disservice in doing that. Firstly is to remind us that the contents of the document need to be seen alongside the public health challenge that COVID obviously represents on a daily basis in our lives, and the context of that is a shifting context. I think she raised the point of context herself, and I think it is important to bear that in mind, and I do acknowledge the point that she makes about the anxieties that people across Wales feel about living through this period and living through lockdown and so on.

So, I think the task that the document sets out to meet is to respond to what we already know is the effect of COVID, alongside the task of responding on that more daily basis for some of those challenges. But it is important as well to plan ahead. What we don't want to see—and we have not followed that path in Wales—is a sort of reactive approach, which perhaps has been a feature elsewhere. We've tried to be evidence-based, programmatic and planned in how we respond to COVID in all its many guises, and that's the future of this document as well: it's an attempt to look forward as well as to start the work of reconstruction now.

She makes another point, which I think is intended as a criticism. It's to say that there are some interventions here that, I think, in her words, could have happened anyway, and I think—the point I was making to a Member earlier is that many of these interventions have been under way already. If she looks at the section of the document that talks about the interventions in the immediate post-COVID period, she'll recognise a number of familiar policies in there, and, throughout the pandemic, many of these challenges that we've known have existed for some time we've been continuing to address through prioritising parts of our programme for government that most closely deal with those.

But I think—and I hope she would accept this—that what has happened in the last few weeks and months is a growing understanding amongst the public at large of the scale of some of these issues and an enthusiasm—perhaps a deeper enthusiasm, if I may say—for getting to grips with them. And certainly COVID has demonstrated to us where those inequalities have existed in Wales, but I do want to impress upon her that we've approached this task asking people in Wales what matters most to them but applying the lens that we've applied as a Government throughout, which is the question of economic justice, environmental justice and social justice, and then that is what gives you the range of priorities and interventions that is set out in the document.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna ac am y croeso y mae wedi'i roi i'r ddogfen a'r ymyriadau a ddisgrifir ynddi, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Rwy'n credu y gellid crynhoi ei sylwadau mewn dau bwynt bras, ac rwy'n gobeithio nad wyf yn gwneud anghymwynas drwy wneud hynny. Yn gyntaf, ein hatgoffa bod angen ystyried cynnwys y ddogfen ochr yn ochr â'r her iechyd cyhoeddus y mae COVID yn amlwg yn ei chynrychioli bob dydd yn ein bywydau, ac mae cyd-destun hynny'n gyd-destun sy'n newid. Credaf iddi grybwyll y cyd-destun ei hun, a chredaf ei bod yn bwysig cadw hynny mewn cof, ac rwy'n cydnabod y sylw y mae hi'n ei wneud am y pryderon y mae pobl ledled Cymru'n eu teimlo ynghylch byw drwy'r cyfnod hwn a byw drwy gyfyngiadau symud ac ati.

Felly, credaf mai'r dasg y mae'r ddogfen yn ceisio'i chyflawni yw ymateb i'r hyn a wyddom ni eisoes yw effaith COVID, ochr yn ochr â'r dasg o ymateb yn fwy beunyddiol i rai o'r heriau hynny. Ond mae'n bwysig cynllunio ymlaen llaw hefyd. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei weld—ac nid ydym ni wedi dilyn y llwybr hwnnw yng Nghymru—yw math o ddull adweithiol, sydd efallai wedi bod yn nodwedd mewn mannau eraill. Rydym ni wedi ceisio ymateb i COVID yn ei amryfal ffurfiau mewn modd sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac sydd wedi ei raglennu a'i gynllunio, a dyna ddyfodol y ddogfen hon hefyd: mae'n ymgais i edrych ymlaen yn ogystal â dechrau'r gwaith ailadeiladu nawr.

Mae hi'n gwneud sylw arall, a chredaf ei fod wedi'i fwriadu fel beirniadaeth. Dweud y mae hi fod rhai ymyriadau yma a allai, yn ei geiriau hi, fod wedi digwydd beth bynnag, a chredaf—y pwynt yr oeddwn yn ei wneud i Aelod yn gynharach yw y bu llawer o'r ymyriadau hyn ar waith eisoes. Os yw hi'n edrych ar y rhan o'r ddogfen sy'n sôn am yr ymyriadau yn y cyfnod yn union ar ôl COVID, bydd yn adnabod nifer o bolisïau cyfarwydd yno, a, thrwy gydol y pandemig, rydym ni wedi parhau i fynd i'r afael â llawer o'r heriau hyn y gwyddom ni sydd wedi bodoli ers peth amser drwy flaenoriaethu rhannau o'n rhaglen lywodraethu sy'n ymdrin yn fwyaf penodol â'r rheini.

Ond rwy'n credu—a gobeithio y bydd hi'n derbyn hyn—mai yr hyn sydd wedi digwydd yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf yw dealltwriaeth gynyddol ymhlith y cyhoedd at ei gilydd o anferthedd y materion hyn a brwdfrydedd—mwy o frwdfrydedd efallai, os caf i ddweud hynny—i fynd i'r afael â nhw. Ac yn sicr mae COVID wedi dangos i ni ble mae'r anghydraddoldebau hynny wedi bodoli yng Nghymru, ond rwyf eisiau pwysleisio wrthi ein bod wedi ymafael â'r dasg hon drwy ofyn i bobl yng Nghymru beth sydd bwysicaf iddynt ond yng ngoleuni'r egwyddorion y buom yn eu harddel fel Llywodraeth drwyddi draw, sef cyfiawnder economaidd, cyfiawnder amgylcheddol a chyfiawnder cymdeithasol, a dyna wedyn sy'n rhoi'r ystod o flaenoriaethau ac ymyriadau i chi a nodir yn y ddogfen.

16:20

Thank you for your statement, and very good to hear you've consulted so widely as we face such unprecedented upheavals, caused by not just one pandemic, but three tsunamis: the possibility of leaving the European Union without a trade deal, and the climate emergency. These things haven't gone away and the idea that we should go back to our bad old ways seems to me absolutely ridiculous, as I think Darren Millar was suggesting.

I very much welcome your proposal for more low-carbon social housing and upgrading our existing housing stock to be more energy efficient, but I just want to probe as to why you're not being a little bit more radical on this. Lord Deben, who chairs the UK climate change committee, was giving evidence to the climate change committee inquiry into carbon emissions last week, and he expressed disappointment that Wales has not used to the powers it has to change the building regulations to prevent what he called 'crap housing' continuing to be built. So, why is it not possible for the Senedd to amend Part L of the building regulations to raise the standards of private housing, and to give them the same standards that we are building social housing to? And also why are we not giving landlords notice that they will no longer be able to let homes that are below E-rated energy efficiency? It seems to me that that would be a huge stimulus to the economy in creating loads more jobs if landlords knew that they had to upgrade their properties by a certain date, and it would help to tackle fuel poverty.

Diolch am eich datganiad, ac mae'n dda iawn clywed eich bod wedi ymgynghori mor eang gan ein bod yn wynebu'r fath newidiadau digynsail, a achoswyd nid yn unig gan un pandemig, ond tri tswnami: y posibilrwydd o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb masnach, a'r argyfwng yn yr hinsawdd. Nid yw'r pethau hyn wedi diflannu ac mae'r syniad y dylem fynd yn ôl at ein hen ffyrdd drwg yn ymddangos i mi'n gwbl hurt, fel yr oedd Darren Millar yn awgrymu, rwy'n credu. 

Rwy'n croesawu'n fawr eich cynnig i gael mwy o dai cymdeithasol carbon isel ac uwchraddio ein stoc dai bresennol i fod yn fwy effeithlon o ran ynni, ond rwyf eisiau holi pam nad ydych chi ychydig yn fwy radical ynglŷn â hyn. Roedd yr Arglwydd Deben, sy'n cadeirio pwyllgor newid yn yr hinsawdd y DU, yn rhoi tystiolaeth i ymchwiliad y pwyllgor newid yn yr hinsawdd ynglŷn ag allyriadau carbon yr wythnos diwethaf, a mynegodd siom nad yw Cymru wedi arfer y pwerau sydd ganddi i newid y rheoliadau adeiladu i atal parhau i adeiladu yr hyn a alwodd yn 'dai gwael'. Felly, pam nad yw hi'n bosib i'r Senedd ddiwygio Rhan L o'r rheoliadau adeiladu i godi safonau tai preifat, a rhoi'r un safonau iddynt ag yr ydym yn adeiladu tai cymdeithasol iddynt? A hefyd pam nad ydym yn rhoi rhybudd i landlordiaid na fyddant bellach yn gallu gosod cartrefi y mae eu heffeithlonrwydd ynni yn llai na gradd E? Mae'n ymddangos i mi y byddai hynny'n ysgogiad enfawr i'r economi o ran creu llawer mwy o swyddi pe bai landlordiaid yn gwybod bod yn rhaid iddyn nhw uwchraddio eu heiddo erbyn dyddiad penodol, a byddai'n helpu mynd i'r afael â thlodi tanwydd.

I thank the Member for that question. I think she makes the very important point that none of these sets of interventions can be looked at in isolation and that, clearly, the combined effects of climate change, COVID and the end of the transition period need to be seen as far as possible in the round, and so interventions are designed, in a sense, to be able to take account of that whole context and that'll be clear, I think, to the Member, as the question acknowledges, from the interventions that the paper puts forward.

I think, in relation to housing—I hope she'll acknowledge, as I think she would, how significant the role is of green housing and energy upgraded housing as part of this response. I'm not, I'm afraid, sufficiently familiar with the detail of the building regulations to be able to give her an answer worthy of the question, but I know that the Minister will have heard the exchange and will obviously be able to bear that in mind, but I would say that the boost to the innovative housing programme is designed, in a sense, to find creative solutions into the future, isn't it, really, for those types of property that provide environmentally friendly housing, whilst also stimulating the economy, and I think—I know that she will agree with me—that's an important set of priorities.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rwy'n credu ei bod yn gwneud y pwynt pwysig iawn na ellir edrych ar yr un o'r cyfresi hyn o ymyriadau ar wahân ac, yn amlwg, mae angen ystyried effeithiau cyfunol newid yn yr hinsawdd, COVID a diwedd y cyfnod pontio gyda'i gilydd cyn belled ag y bo modd, ac felly mae ymyriadau wedi'u cynllunio, ar un ystyr, i allu ystyried y cyd-destun cyfan hwnnw a bydd hynny'n glir, rwy'n credu, i'r Aelod, fel y mae'r cwestiwn yn cydnabod, o'r ymyriadau y mae'r papur yn eu cyflwyno.

Rwy'n credu, o ran tai—gobeithio y bydd yn cydnabod, fel rwy'n credu y bydd hi, pa mor arwyddocaol yw swyddogaeth tai gwyrdd a thai wedi'u huwchraddio o ran ynni fel rhan o'r ymateb hwn. Nid wyf, mae arnaf ofn, yn ddigon cyfarwydd â manylion y rheoliadau adeiladu er mwyn gallu rhoi ateb iddi sy'n deilwng o'r cwestiwn, ond gwn y bydd y Gweinidog wedi clywed ei sylwadau ac y bydd yn amlwg yn gallu cadw hynny mewn cof, ond byddwn yn dweud bod yr hwb i'r rhaglen dai arloesol wedi'i gynllunio, ar un ystyr, er mwyn canfod atebion creadigol i'r dyfodol, onid yw, mewn gwirionedd, ar gyfer y mathau hynny o eiddo sy'n darparu tai ecogyfeillgar, gan ysgogi'r economi hefyd, a chredaf—ac rwy'n gwybod y bydd yn cytuno â mi—mae hynny'n gyfres bwysig o flaenoriaethau.

Thank you, Minister, for your statement—[Inaudible.]—the Welsh Government's—[Inaudible.]—to commend you on the breadth and depth of—[Inaudible.] There are many questions I'd like to ask about it, but, because of the constraints of time, will stick to just three.

Firstly, the third phase of the economic resilience fund—I note that the document states there will be moneys set aside for businesses who've had to close due to local lockdowns. I'd welcome some further information on this, because it may well be of direct help to businesses within my constituency.

Secondly, I note with interest the reference to the national forest, and the fact that we'll be pressing ahead with the creation of a national forest here in Wales. I welcome this and would like to ask that special consideration be given to increasing forestry cover in those areas of Wales that have suffered so much from flooding, especially over the past year. We know that forestation can have significant positive impact on reducing surface run-off, protecting valley communities in particular.

Thirdly, with regard to the innovative housing programme, could I encourage you, Minister, to look in particular at the need for adaptable housing within that remit? I know from my casework that there's a huge shortage of such properties, and, with more people needing to rely upon social housing as the economic impact of the coronavirus crisis reverberates throughout Wales, I'm sure that the need for adaptable housing will only increase. 

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad—[Anghlywadwy.]—mae Llywodraeth Cymru—[Anghlywadwy.]—i'ch canmol am ehangder a dyfnder—[Anghlywadwy.] Mae llawer o gwestiynau yr hoffwn eu gofyn amdano, ond, oherwydd cyfyngiadau amser, gofynnaf dri yn unig.

Yn gyntaf, trydydd cam y gronfa cadernid economaidd—sylwaf fod y ddogfen yn datgan y bydd arian wedi'i neilltuo ar gyfer busnesau sydd wedi gorfod cau oherwydd cyfyngiadau lleol. Byddwn yn croesawu rhagor o wybodaeth am hyn, oherwydd mae'n ddigon posib y byddai o gymorth uniongyrchol i fusnesau yn fy etholaeth.

Yn ail, sylwaf gyda diddordeb ar y cyfeiriad at y goedwig genedlaethol, a'r ffaith y byddwn yn bwrw ymlaen â chreu coedwig genedlaethol yma yng Nghymru. Croesawaf hyn a hoffwn ofyn i ystyriaeth arbennig gael ei rhoi i ehangu'r coedwigoedd yn yr ardaloedd hynny o Gymru sydd wedi dioddef cymaint o lifogydd, yn enwedig dros y flwyddyn ddiwethaf. Gwyddom y gall coedwigoedd gael effaith gadarnhaol sylweddol ar leihau dŵr ffo, gan ddiogelu cymunedau yn benodol sydd mewn cymoedd a dyffrynnoedd. 

Yn drydydd, o ran y rhaglen dai arloesol, a gaf i eich annog, Gweinidog, i edrych yn benodol ar yr angen am dai hyblyg o fewn y cylch gwaith hwnnw? Gwn o'm gwaith achos fod prinder enfawr tai o'r fath, a chyda mwy o bobl angen dibynnu ar dai cymdeithasol wrth i effaith economaidd argyfwng y coronafeirws dirgrynu drwy Gymru benbaladr, rwy'n siŵr na fydd yr angen am dai hyblyg ond yn cynyddu.

16:25

I thank the Member for those questions. In relation to the first point around the next phase of the economic resilience fund, the eligibility criteria for that were published on Monday of this week, and ought to be available—. I think I'm right in saying that, of the £140 million, I think the figure is £60 million that is earmarked for local lockdown support, and the eligibility for that, I think, will be available online. But, if not, then I can make sure that whatever information is available is provided to the Member and Members generally.

On the question of the national forest, I declare an interest in that the last, I think, engagement I did before the initial lockdown in March was to start the planting of the national forest in the Gnoll Park in my own constituency, and it was a great privilege to be able to invite the Minister to the constituency to do that. I certainly take the point that she makes, and I'll make sure that her comment is relayed to the environment Minister in the considerations that she has for bringing that forward in the future.

And lastly, in relation to innovative housing, I know that my colleague the Minister for Housing and Local Government sets a great store on creativity in our response to using housing to meet a range of social needs and a range of family configurations, if I can put it like that, and the flexibility that comes with that is important. I've spoken with her on many occasions of the value of housing that is able to follow the tenant or the owners' life journey, if you like, from different stages and different levels of need from accommodation. So, I'm very sure that'll be upmost in her mind in terms of future announcements that she brings forward.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. O ran y pwynt cyntaf ynghylch cam nesaf y gronfa cadernid economaidd, cyhoeddwyd y meini prawf cymhwysedd ar gyfer hynny ddydd Llun yr wythnos hon, a dylent fod ar gael—. Rwy'n credu fy mod yn gywir wrth ddweud, o'r £140 miliwn, rwy'n credu mai £60 miliwn yw'r ffigwr sydd wedi'i glustnodi ar gyfer cymorth gyda chyfyngiadau lleol, a bydd y cymhwysedd ar gyfer hynny, mi gredaf, ar gael ar-lein. Ond, os nad ydyw, yna gallaf sicrhau y caiff pa wybodaeth bynnag sydd ar gael ei darparu i'r Aelod a'r Aelodau yn gyffredinol.

O ran y goedwig genedlaethol, rwy'n datgan budd yn hynny oherwydd roedd yr ymgysylltu diwethaf a wneuthum, mi gredaf, cyn y cyfyngiadau symud am y tro cyntaf ym mis Mawrth ynglŷn â dechrau plannu'r goedwig genedlaethol ym Mharc y Gnoll yn fy etholaeth fy hun, ac roedd yn fraint fawr gallu gwahodd y Gweinidog i'r etholaeth i wneud hynny. Rwy'n sicr yn derbyn y pwynt y mae hi'n ei wneud, a byddaf yn gwneud yn siŵr y caiff ei sylw'n ei gyfleu i Weinidog yr amgylchedd yn yr ystyriaethau sydd ganddi dros gyflwyno hynny yn y dyfodol.

Ac yn olaf, o ran tai arloesol, gwn fod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, yn rhoi pwys mawr ar greadigrwydd yn ein hymateb i ddefnyddio tai i ddiwallu amrywiaeth o anghenion cymdeithasol ac amrywiaeth o gyfluniadau teuluol, os gallaf ei roi felly, ac mae'r hyblygrwydd a ddaw yn sgil hynny yn bwysig. Rwyf wedi siarad â hi droeon am werth tai sy'n gallu dilyn troeon bywyd y tenant neu'r perchenogion, os mynnwch chi, o wahanol gyfnodau a gwahanol anghenion o ran cartref. Felly, rwy'n gwbl siŵr y bydd hynny'n flaenaf yn ei meddwl o ran y cyhoeddiadau a wnaiff yn y dyfodol.

The final question from Huw Irranca-Davies.

Y cwestiwn olaf gan Huw Irranca-Davies.

Thank you very much indeed. Minister, could I commend the engagement you've done on this, but also the radicalism that is shot through this report and the statement as well? That's because, as I prompted you right at the outset of this, you didn't go to the usual suspects, and, of course, we work within the welcome ambition of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as well.

Let me just ask you a couple of questions here. One is: in terms of public transport, do we use this opportunity now to seize back control, particularly in terms of buses within our Valleys, and make the money that we put into this go further? In terms of town-centre development, can we be clear that it's not only the core town centres, it's actually the Pontycymers as well as the Porthcawls, the Glynneaths as well as the Neaths—it's all those town centres, including in the uppermost reaches of our Valleys.

Just finally, on low carbon housing, I welcome the focus, obviously, on social housing, but that's not the be-all and end-all, as the report makes clear. We should come up with our own version of how we do at-scale development of retrofitting with private homeowners as well. Will that be part of the way forward? Thank you very much. 

Diolch yn fawr iawn. Gweinidog, a gaf i gymeradwyo'r ymgysylltu yr ydych chi wedi'i wneud ynglŷn â hyn, ond hefyd yr elfen radical sy'n britho'r adroddiad hwn a'r datganiad hefyd? Y rheswm am hynny yw, wrth i mi eich cymell ar ddechrau hyn, nid aethoch chi at yr wynebau arferol, ac, wrth gwrs, rydym yn gweithio o fewn uchelgais Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd, sy'n rhywbeth i'w groesawu. 

Gadewch imi ofyn ychydig o gwestiynau ichi yn y fan yma. Un ohonyn nhw yw: o ran trafnidiaeth gyhoeddus, a ydym yn defnyddio'r cyfle hwn nawr i adfer rheolaeth, yn enwedig o ran bysiau yn ein Cymoedd, a gwneud i'r arian yr ydym ni yn ei fuddsoddi yn hyn fynd ymhellach? O ran datblygu canol trefi, a allwn ni fod yn glir nad canol y trefi craidd yn unig sydd o dan sylw yn y fan yma, ond Pontycymer yn ogystal â Phorthcawl, Glyn-nedd yn ogystal â Chastell-nedd—canol y trefi hynny i gyd, gan gynnwys parthau pellaf ein Cymoedd.

Yn olaf, o ran tai carbon isel, rwy'n croesawu'r pwyslais, yn amlwg, ar dai cymdeithasol, ond nid dyna'r cyfan, fel y mae'r adroddiad yn ei wneud yn glir. Dylem lunio ein fersiwn ein hunain o'r ffordd yr ydym yn ôl-osod cyfarpar ar raddfa sylweddol gyda pherchnogion tai preifat hefyd. A fydd hynny'n rhan o'r ffordd ymlaen? Diolch yn fawr iawn.

Huw Irranca-Davies's questions go to the heart of many of these issues really, so thank you about the point about engagement. The good thing about engagement is a range of voices, and you have with that sometimes things that you want to hear, sometimes things that you don't want to hear, but that's an important part of the process. And I would like to acknowledge how important the well-being of future generations legislation has been to our thinking in this, and to thank the commissioner for her engagement in relation to the Government's work in this area.

On the question of control for future bus provision, that is at the heart of the proposals that I know the Minister for economy and transport is working up. Huw Irranca-Davies will have heard Ken Skates say—you know, with the vast amount of public money that goes into the provision of bus services, we ought to be able to deliver more control over the outputs than the current set of arrangements provides, so I know that his plans are designed to meet that objective.

I couldn't agree more in relation to town centres. I have a constituency, as does he, with a number of towns—not big towns—all of which need, I think, some support. On the last point, in relation to low-carbon retrofit for housing, I'll make sure that the Minister has heard that point; it's been made by more than one speaker today. The intervention in the document, in our assessment, is the best means of making rapid progress, if you like, in a relatively short time frame, but there is no doubt that the point of that is to generate scalability over a longer time horizon.

Mae cwestiynau Huw Irranca-Davies yn mynd at wraidd llawer o'r materion hyn mewn gwirionedd, felly diolch ichi am y sylw am ymgysylltu. Y peth da am ymgysylltu yw amrywiaeth o leisiau, a gyda hynny weithiau rydych chi'n clywed pethau mae arnoch chi eisiau eu clywed, weithiau pethau nad oes arnoch chi eisiau eu clywed, ond mae hynny'n rhan bwysig o'r broses. A hoffwn gydnabod pa mor bwysig fu deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol i'n meddylfryd yn hyn o beth, a diolch i'r comisiynydd am ei hymgysylltu o ran gwaith y Llywodraeth yn y maes hwn.

O ran rheoli'r ddarpariaeth bysiau yn y dyfodol, mae hynny wrth wraidd y cynigion y gwn fod Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth yn gweithio arnynt. Bydd Huw Irranca-Davies wedi clywed Ken Skates yn dweud—wyddoch chi, gyda'r swm enfawr o arian cyhoeddus a ddefnyddir i ddarparu gwasanaethau bysiau, dylem allu cael mwy o reolaeth dros y gwasanaethau nag y mae'r gyfres bresennol o drefniadau'n ei ddarparu, felly gwn fod ei gynlluniau wedi'u bwriadu i gyflawni'r amcan hwnnw.

Allwn i ddim cytuno mwy o ran canol trefi. Mae gennyf etholaeth, fel sydd ganddo yntau, gyda nifer o drefi—nid trefi mawr—y mae angen rhywfaint o gefnogaeth ar bob un ohonyn nhw, mi gredaf. O ran y pwynt olaf, o ran ôl-osod cyfarpar mewn tai i'w gwneud yn rhai carbon isel, byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog wedi clywed y sylw yna; mae wedi'i wneud gan fwy nag un siaradwr heddiw. Yr ymyriad yn y ddogfen, yn ein hasesiad ni, yw'r ffordd orau o wneud cynnydd cyflym, os mynnwch chi, mewn cyfnod cymharol fyr, ond nid oes amheuaeth mai diben hynny yw creu rhywbeth y mae modd ei addasu mewn maint dros gyfnod hwy. 

16:30
5. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd: Diweddariad ar effeithiau cyllidol COVID-19 a'r rhagolygon ar gyfer y gyllideb yn y dyfodol
5. Statement by the Minister for Finance and Trefnydd: Update on fiscal impacts of COVID-19 and future budget prospects

Item 5 is a statement by the Minister for Finance: an update on the fiscal impacts of COVID-19 and future budget prospects. I call Rebecca Evans.

Datganiad gan y Gweinidog Cyllid yw eitem 5: Diweddariad ar effeithiau cyllidol COVID-19 a'r rhagolygon ar gyfer y gyllideb yn y dyfodol. Galwaf ar Rebecca Evans.

Thank you, acting Presiding Officer. Today, I am providing Members with an update on the fiscal impacts of the COVID-19 pandemic and our future budget prospects. Our efforts are focused on responding to the impacts of the pandemic and setting the foundations for reconstruction with new support for jobs, young people, communities and our environment.

The Chancellor’s decision to cancel the UK autumn budget, the uncertainty surrounding the UK comprehensive spending review and the lack of information on replacement EU funding all contribute to making our task harder. Together with my counterparts in Scotland and Northern Ireland, who are also making statements to their respective legislatures today, we are setting out our joint requests to the UK Government for greater fiscal flexibilities, meaningful involvement in the spending review and a fair deal on EU replacement funds.

We have now allocated almost £4 billion in response to the impact of the pandemic. This has been drawn from consequentials from the UK Government as well as £0.5 billion from the COVID-19 response reserve that we created through repurposed budgets. Since the supplementary budget, we have allocated £260 million in additional funding for local authorities and an additional £800 million stabilisation budget for the NHS, as well as support for wider priorities from public transport to arts and culture.

Today, I am pleased to announce a further substantial package of funding totalling £320 million to help people and businesses to survive the challenging times ahead. We are investing in the reconstruction priorities outlined just now by the Counsel General and Minister for European Transition to support a values based recovery. Together with the major investment in businesses and skills within the economic resilience fund, these measures provide a significant investment in our reconstruction efforts.

My ministerial colleagues will set out further details in the coming days and weeks, but I can confirm that the action we will take to support children and young people will include £15 million to help more learners in further education with the digital tools they need, at the same time as boosting enrolment capacity to support young people through the economic shock. A further £9.5 million will help those in years 11, 12 and 13 with additional catch-up support at this crucial time in their education.

A further £60 million will be dedicated to support a step up in the construction of council and social housing. This action will help to boost jobs, with investment in low-carbon housing, greater energy efficiency and efforts to reduce fuel poverty. And £14 million will support measures to respond to the climate emergency by pursuing our strong decarbonisation agenda, managing our land for the benefit of rural communities and future generations, and protecting natural resources. This major investment demonstrates how our approach to reconstruction will be guided by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and in particular the importance we place on early intervention to prevent problems in the future.

While this action is essential to our recovery, only the UK Government has the macro-economic levers required to reignite the economy. I remain greatly concerned that the job support scheme includes an arbitrary definition of what a viable job is, which will only worsen the difficulties for those who are hardest hit. Together with counterparts in Scotland and Northern Ireland, I am today urging the UK Government to do more to support the businesses and sectors that are hardest hit; to do more on skills and more on job creation for young people; and to continue with additional universal credits, due to run out in March, which have helped some of the poorest families weather the storm. The UK Government must also do more to provide extra support to individuals and businesses in local lockdown areas.

There remains uncertainty about the level of funding that we can expect this year. While I welcomed the UK Government’s guarantee that I was able to negotiate in July, there have since then been several announcements of further funding in England without clarity about the implications for us here in Wales. We rightly expect our fair share of new funding announcements by the UK Government, but we have currently no way of judging whether or not we're receiving it.

This backdrop makes the case for greater fiscal flexibility all the more urgent. There are three main new flexibilities we require: (1) the ability, if we need it, to overspend this year, up to a limit that we can agree with the UK Government; (2) the ability to carry forward more in the Wales reserve at the end of the financial year; and (3) enhanced access to the resources in the Wales reserve in 2021-22 for both revenue and capital. Together with my counterparts, we are collectively asking the UK Government today to provide the full suite of flexibilities that we need to manage the challenges that we're facing.

The cancellation of the UK autumn budget and the uncertainty surrounding the comprehensive spending review has major implications for our budget process. At present, I intend to publish our draft budget proposals on 8 December and the final budget on 2 March 2021. However, this timetable is heavily dependent on when we receive details of our settlement for future years and the conclusion of the spending review. While I continue to press on with our draft budget preparations, without a UK Government budget I am having to make assumptions about the block grant and use provisional information on the block grant adjustments. So, together with my counterparts, we are collectively asking the UK Government today for urgent clarity around the scope and the timing of the spending review.

We also face the continued uncertainty regarding the UK Government’s approach to the end of the EU transition period. We continue to press the UK Government for more clarity about how it will deliver on promises that Wales will not be worse off as a result of Brexit and that devolution will be fully respected. Replacement funds will be integral to our recovery, so their delivery must be fully devolved so that we can target them to meet the specific needs of people, communities and businesses in Wales.

The United Kingdom Internal Market Bill serves to undermine this, and we will do all we can to resist this power grab and the race to the bottom that it represents. For this reason, together with my counterparts, we are collectively asking the UK Government today for assurances that it will provide full replacement funding of EU programmes without detriment to the devolution settlements. We also require a fair share of funding for new functions that will fall to Wales and that will help us to support a smooth transition as we exit the EU.

So, to conclude, it is imperative that the UK Government acts on the collective calls we are making today to provide the flexibilities and the funding needed to enable us to respond to the challenges effectively. In the meantime, the Welsh Government will continue to work tirelessly to build a more prosperous, more equal, and a greener future for Wales, and this is underpinned by the significant investment that I am announcing today.

Diolch, Llywydd dros dro. Heddiw, rwyf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am effeithiau cyllidol pandemig COVID-19 a'r rhagolygon ar gyfer ein cyllideb yn y dyfodol. Mae ein hymdrechion yn canolbwyntio ar ymateb i effeithiau'r pandemig a gosod y sylfeini ar gyfer ailadeiladu gyda chymorth newydd ar gyfer swyddi, pobl ifanc, cymunedau a'n hamgylchedd.

Mae penderfyniad y Canghellor i ganslo cyllideb hydref y DU, yr ansicrwydd ynghylch adolygiad cynhwysfawr o wariant y DU a'r diffyg gwybodaeth am gyllido fydd yn disodli cronfeydd yr UE i gyd yn cyfrannu at wneud ein gwaith yn anoddach. Ynghyd â'm cymheiriaid yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, sydd hefyd yn gwneud datganiadau i'w deddfwrfeydd priodol heddiw, rydym yn cyflwyno ein ceisiadau ar y cyd i Lywodraeth y DU am fwy o hyblygrwydd ariannol, cyfle i gymryd rhan ystyrlon yn yr adolygiad o wariant a bargen deg o ran cronfeydd fydd yn disodli cronfeydd yr UE.

Rydym bellach wedi dyrannu bron i £4 biliwn mewn ymateb i effaith y pandemig. Tynnwyd hyn o symiau canlyniadol o Lywodraeth y DU yn ogystal â £0.5 biliwn o gronfa ymateb COVID-19 a grëwyd gennym ni drwy gyllidebau a addaswyd at ddibenion gwahanol. Ers y gyllideb atodol, rydym ni wedi dyrannu £260 miliwn o gyllid ychwanegol i awdurdodau lleol a chyllideb sefydlogi ychwanegol o £800 miliwn ar gyfer y GIG, yn ogystal â chymorth ar gyfer blaenoriaethau ehangach yn amrywio o drafnidiaeth gyhoeddus i'r celfyddydau a diwylliant.

Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi pecyn sylweddol arall o gyllid sy'n dod i gyfanswm o £320 miliwn i helpu pobl a busnesau i oroesi'r cyfnod heriol sydd o'n blaenau. Rydym yn buddsoddi yn y blaenoriaethau ailadeiladu a amlinellwyd gynnau gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd i gefnogi adferiad sy'n seiliedig ar werthoedd. Ynghyd â'r buddsoddiad mawr mewn busnesau a sgiliau o fewn y gronfa cadernid economaidd, mae'r mesurau hyn yn fuddsoddiad sylweddol yn ein hymdrechion ailadeiladu.

Bydd fy nghyd-Weinidogion yn nodi rhagor o fanylion yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf, ond gallaf gadarnhau y bydd y camau y byddwn yn eu cymryd i gefnogi plant a phobl ifanc yn cynnwys £15 miliwn i helpu mwy o fyfyrwyr mewn addysg bellach gyda'r offer digidol sydd eu hangen arnyn nhw, ar yr un pryd â hybu capasiti cofrestru i gefnogi pobl ifanc drwy'r ergyd economaidd. Bydd £9.5 miliwn arall yn helpu'r rheini ym mlynyddoedd 11, 12 a 13 gyda chymorth dal i fyny ychwanegol ar yr adeg dyngedfennol hon yn eu haddysg.

Caiff £60 miliwn arall ei neilltuo i gefnogi cynnydd yn y gwaith o adeiladu tai cyngor a thai cymdeithasol. Bydd y cam gweithredu hwn yn helpu i hybu swyddi, gyda buddsoddiad mewn tai carbon isel, mwy o effeithlonrwydd ynni ac ymdrechion i leihau tlodi tanwydd. A bydd £14 miliwn yn cefnogi mesurau i ymateb i'r argyfwng hinsawdd drwy ddilyn ein hagenda datgarboneiddio gref, rheoli ein tir er budd cymunedau gwledig a chenedlaethau'r dyfodol, a diogelu adnoddau naturiol. Mae'r buddsoddiad mawr hwn yn dangos sut y bydd ein hymagwedd at ailadeiladu yn cael ei lywio gan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac yn arbennig, y pwysigrwydd a roddwn ar ymyrraeth gynnar i atal problemau yn y dyfodol.

Er bod y gweithredu hwn yn hanfodol i'n hadferiad, dim ond Llywodraeth y DU sydd â'r cymhellion macro-economaidd sydd eu hangen i ailgynnau'r economi. Rwy'n dal yn bryderus iawn bod y cynllun cefnogi swyddi'n cynnwys diffiniad mympwyol o beth yw swydd hyfyw, ac y bydd dim ond yn gwaethygu'r anawsterau i'r rheini sy'n cael eu taro galetaf. Ynghyd â chymheiriaid yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, rwyf heddiw'n annog Llywodraeth y DU i wneud mwy i gefnogi'r busnesau a'r sectorau sy'n cael eu taro galetaf; gwneud mwy o ran sgiliau a mwy i greu swyddi i bobl ifanc; a pharhau â chredydau cyffredinol ychwanegol, sydd i ddod i ben ym mis Mawrth, sydd wedi helpu rhai o'r teuluoedd tlotaf i oroesi'r storm. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU hefyd wneud mwy i roi cymorth ychwanegol i unigolion a busnesau mewn ardaloedd dan gyfyngiadau symud lleol.

Mae ansicrwydd o hyd ynghylch faint o gyllid y gallwn ei ddisgwyl eleni. Er imi groesawu gwarant Llywodraeth y DU y gellais ei negodi ym mis Gorffennaf, ers hynny cafwyd nifer o gyhoeddiadau am gyllid pellach yn Lloegr heb eglurder ynglŷn â'r goblygiadau i ni yma yng Nghymru. Rydym yn disgwyl, yn gwbl briodol, ein cyfran deg o gyhoeddiadau cyllid newydd gan Lywodraeth y DU, ond nid oes gennym ni ffordd o farnu ar hyn o bryd a ydym yn ei gael ai peidio.

Mae'r cefndir hwn yn gwneud yr achos dros fwy o hyblygrwydd ariannol yn bwysicach o lawer. Mae tair enghraifft allweddol o hyblygrwydd newydd sydd eu hangen arnom: (1) y gallu, os oes ei angen arnom, i orwario eleni, hyd at derfyn y gallwn gytuno arno gyda Llywodraeth y DU; (2) y gallu i gario mwy ymlaen yng nghronfa wrth gefn Cymru ar ddiwedd y flwyddyn ariannol; a (3) gwell mynediad at yr adnoddau yng nghronfa wrth gefn Cymru yn 2021-22 ar gyfer refeniw a chyfalaf. Ynghyd â'm cymheiriaid, rydym gyda'n gilydd yn gofyn i Lywodraeth y DU heddiw ddarparu'r gyfres lawn o hyblygrwydd sydd ei hangen arnom ni i reoli'r heriau sy'n ein hwynebu.

Mae diddymu cyllideb hydref y DU a'r ansicrwydd ynghylch yr adolygiad cynhwysfawr o wariant yn arwain at oblygiadau mawr i'n proses gyllidebol. Ar hyn o bryd, bwriadaf gyhoeddi ein cynigion ar gyfer y gyllideb ddrafft ar 8 Rhagfyr a'r gyllideb derfynol ar 2 Mawrth 2021. Fodd bynnag, mae'r amserlen hon yn dibynnu'n drwm ar bryd y cawn ni fanylion ein setliad ar gyfer y blynyddoedd i ddod a chasgliad yr adolygiad o wariant. Er fy mod yn parhau i fwrw ymlaen â'n paratoadau ar gyfer y gyllideb ddrafft, heb gyllideb gan Lywodraeth y DU, mae'n rhaid i mi wneud rhagdybiaethau ynghylch y grant bloc a defnyddio gwybodaeth dros dro am yr addasiadau i'r grant bloc. Felly, ynghyd â'm cymheiriaid, rydym ar y cyd yn gofyn i Lywodraeth y DU heddiw am eglurder brys ynghylch cwmpas ac amseriad yr adolygiad o wariant.

Rydym ni hefyd yn wynebu'r ansicrwydd parhaus ynghylch dull gweithredu Llywodraeth y DU o ran diwedd cyfnod pontio'r UE. Rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU am fwy o eglurder ynghylch sut y bydd yn cyflawni addewidion na fydd Cymru'n waeth ei byd o ganlyniad i Brexit ac y caiff datganoli ei barchu'n llawn. Bydd cronfeydd newydd yn rhan annatod o'n hadferiad, felly rhaid datganoli eu darpariaeth yn llawn fel y gallwn eu targedu i ddiwallu anghenion penodol pobl, cymunedau a busnesau yng Nghymru.

Mae Bil Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig yn tanseilio hyn, a byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i wrthsefyll yr ymgais hon i hawlio grym a'r ras i'r gwaelod y mae'n eu cynrychioli. Am y rheswm hwn, ynghyd â'm cymheiriaid, rydym ar y cyd yn gofyn i Lywodraeth y DU heddiw am sicrwydd y bydd yn darparu cyllid llawn a fydd yn disodli rhaglenni'r UE heb amharu ar y setliadau datganoli. Mae  angen cyfran deg o'r cyllid arnom ni ar gyfer swyddogaethau newydd a fydd yn dod i Gymru a bydd hynny'n ein helpu i gefnogi cyfnod pontio llyfn wrth inni adael yr UE.

Felly, i gloi, mae'n hanfodol bod Llywodraeth y DU yn gweithredu ar y galwadau cyfunol yr ydym yn eu gwneud heddiw i ddarparu'r hyblygrwydd a'r cyllid sydd eu hangen i'n galluogi i ymateb i'r heriau'n effeithiol. Yn y cyfamser, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n ddiflino i adeiladu dyfodol mwy llewyrchus, mwy cyfartal a gwyrddach i Gymru, ac ategir hyn gan y buddsoddiad sylweddol yr wyf yn ei gyhoeddi heddiw.

16:35

Diolch, Weinidog, am y datganiad.

Thank you, Minister, for the statement.

Well, where to start? I think we are at least united in the desire to support jobs, young people, communities and our environment, and to 'grow back greener', as is the new expression that's going around. But, I must say, Minister, I'm a bit disappointed with today's statement. You point out that the UK Government has the macro-economic levers required to reignite the economy, but of course you must also recognise that you have some pretty powerful levers at your disposal here too. I really do think we need to get beyond this 'It's all Westminster's fault' line, which seems to pervade so many debates and statements in this Chamber.

You say in your statement that £4 billion has been allocated to alleviate the pandemic—that's true. But, as you also indicate, doesn't a large chunk of that money come from UK Government spending consequentials anyway, which surely is a great example of macro-economic support for Wales? In terms of the budget reprioritisation that you mentioned, it would be good to have a little more detail—I know you mentioned some projects—as to what that budget reprioritisation is involving and, indeed, which budgets are being reduced to allow for that reprioritisation to take place.

I welcome what you said about the future generations legislation and the need, as we build back better and greener, to make sure that that legislation is complied with, but how often do we talk about that, but then, in practice, it doesn't actually happen on the ground? Our late colleague Steffan Lewis was always raising this in this Chamber and in committee. These ideas are great in principle, but are they actually working in practice? Because if they're not, then that can be misleading.

I understand fully your calls for more budget flexibility and that is a good thing, however, it's not a panacea, is it? We welcome the guarantee that the UK Government gave you with regard to funding, but with regard to your concerns over clarity, what discussions have you had with the UK Government as to how greater transparency could be provided to the Welsh Government now and in the future when funding allocations are made? Although, I do suspect that that transparency may well highlight that the current allocations have been pretty generous, actually, so I'm not sure that we would hear too much in this Chamber about them at the moment.

Turning to support planning and EU finance matters, well, okay, you're having to make assumptions about the block grant—I understand that these are challenging times for your officials—but aren't Governments across the globe having to make assumptions about all sorts of things at the moment, in these unprecedented times? The situation across the UK is fast moving. As you said, they have macro-economic levers at their disposal, so I don't think it's entirely fair to just throw criticism at the UK Government; I think we have to accept that these are unprecedented times.

On EU transition, yes, we do look to the UK Government to ensure that Wales is not worse off as a result of the UK departure from the EU, and it is important that the devolution settlement is respected. You have support on that.

To bring this to a conclusion, Chair, let's not forget that it was the UK coalition Government that delivered greater fiscal powers for the Welsh Government and for this Senedd, including some pretty significant tax powers. So, I think we need to reflect on that, and, yes, flexibility is good, but when the Welsh Government ask for more money, it actually already has many tools at its disposal here to raise finance, to borrow and to incorporate flexibility into the system. So, let's remember that in the future. And Minister, can we work together, get on with growing the Welsh economy, growing the Welsh tax base, building back better, building back greener and making sure that the future economy of Wales is stronger than it has been in the past?

Wel, ble i ddechrau? Rwy'n credu ein bod o leiaf yn unedig yn yr awydd i gefnogi swyddi, pobl ifanc, cymunedau a'n hamgylchedd, ac i 'dyfu'n ôl yn wyrddach', i ddefnyddio'r ymadrodd newydd sy'n cylchredeg. Ond, rhaid i mi ddweud, Gweinidog, rwy'n siomedig braidd â'r datganiad heddiw. Rydych yn tynnu sylw at y ffaith fod gan Lywodraeth y DU y cymhellion macro-economaidd sydd eu hangen i ailgynnau'r economi, ond wrth gwrs rhaid ichi gydnabod hefyd fod gennych chi ddulliau eithaf pwerus ar gael ichi yma hefyd. Credaf mewn gwirionedd fod angen inni beidio â rhygnu ar yr un hen dant mai 'Ar San Steffan y mae'r bai am hyn i gyd', sydd fel petai'n treiddio i gynifer o ddadleuon a datganiadau yn y Siambr hon.

Dywedwch yn eich datganiad fod £4 biliwn wedi'i ddyrannu i liniaru'r pandemig—mae hynny'n wir. Ond, fel y dywedwch chi hefyd, onid yw cyfran fawr o'r arian hwnnw'n dod o symiau canlyniadol gwariant Llywodraeth y DU beth bynnag, sy'n sicr yn enghraifft wych o gymorth macro-economaidd i Gymru? O ran ailflaenoriaethu'r gyllideb y sonioch chi amdani, byddai'n dda cael ychydig mwy o fanylion—gwn ichi sôn am rai prosiectau—ynghylch yr hyn y mae ailflaenoriaethu'r gyllideb honno'n ei gynnwys ac, yn wir, pa gyllidebau sy'n cael eu lleihau i ganiatáu i'r ailflaenoriaethu hwnnw ddigwydd.

Croesawaf yr hyn a ddywedasoch chi am ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol a'r angen, wrth inni ailadeiladu'n well ac yn wyrddach, i sicrhau y cydymffurfir â'r ddeddfwriaeth honno, ond pa mor aml ydym ni'n sôn am hynny, ond wedyn, yn ymarferol, nid yw'n digwydd ar lawr gwlad mewn gwirionedd? Roedd ein diweddar gyd-Aelod Steffan Lewis bob amser yn codi hyn yn y Siambr hon ac yn y pwyllgor. Mae'r syniadau hyn yn wych mewn egwyddor, ond a ydynt yn gweithio'n ymarferol mewn gwirionedd? Oherwydd os nad ydyn nhw, yna gall hynny fod yn gamarweiniol.

Rwy'n deall yn iawn eich galwadau am fwy o hyblygrwydd cyllidebol ac mae hynny'n beth da, fodd bynnag, nid yw'n ateb i bopeth, nac ydy? Rydym yn croesawu'r sicrwydd a roddodd Llywodraeth y DU ichi ynglŷn â chyllid, ond o ran eich pryderon ynghylch eglurder, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sut y gellid darparu mwy o dryloywder i Lywodraeth Cymru yn awr ac yn y dyfodol pan wneir dyraniadau cyllid? Er hynny, rwy'n amau y gallai'r tryloywder hwnnw dynnu sylw at y ffaith bod y dyraniadau presennol wedi bod yn eithaf hael, mewn gwirionedd, felly nid wyf yn siŵr y byddem yn clywed gormod yn y Siambr hon amdanynt ar hyn o bryd.

Gan droi at gefnogi materion cynllunio a chyllid yr UE, wel, iawn, rydych yn gorfod gwneud rhagdybiaethau ynghylch y grant bloc—deallaf fod hwn yn gyfnod heriol i'ch swyddogion—ond onid oes yn rhaid i Lywodraethau ledled y byd wneud rhagdybiaethau ynghylch pob math o bethau ar hyn o bryd, yn y cyfnod digynsail hwn? Mae'r sefyllfa ledled y DU yn newid yn gyflym. Fel y dywedasoch chi, mae ganddynt gymhellion macro-economaidd ar gael iddynt, felly nid wyf yn credu ei bod hi'n gwbl deg taflu beirniadaeth at Lywodraeth y DU; rwy'n credu bod yn rhaid inni dderbyn bod hwn yn gyfnod digynsail.

O ran cyfnod pontio'r UE, ydym, rydym yn edrych ar Lywodraeth y DU i sicrhau nad yw Cymru'n waeth ei byd o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r UE, ac mae'n bwysig parchu'r setliad datganoli. Mae gennych gefnogaeth i hynny.

I gloi, Cadeirydd, gadewch inni beidio ag anghofio mai Llywodraeth glymblaid y DU a gyflwynodd fwy o bwerau cyllidol i Lywodraeth Cymru ac i'r Senedd hon, gan gynnwys rhai pwerau trethu eithaf sylweddol. Felly, rwy'n credu bod angen i ni fyfyrio ar hynny, ac, ydy, mae hyblygrwydd yn dda, ond pan fydd Llywodraeth Cymru yn gofyn am fwy o arian, mae ganddi lawer o arfau ar gael iddi yma eisoes i godi cyllid, benthyca ac ymgorffori hyblygrwydd yn y system. Felly, gadewch i ni gofio hynny yn y dyfodol. A Gweinidog, a allwn ni weithio gyda'n gilydd, bwrw ymlaen â thyfu economi Cymru, tyfu sylfaen drethi Cymru, ailadeiladu'n well, ailadeiladu'n wyrddach a sicrhau bod economi Cymru yn y dyfodol yn gryfach nag y bu yn y gorffennol?

16:40

I'm grateful to the Conservative spokesperson for those comments this afternoon. I do reassure him that we are absolutely using all of the levers at our disposal in terms of our response to the coronavirus pandemic, and also, then, the work that Jeremy Miles has outlined this afternoon in terms of our efforts to focus on the reconstruction.

I think we can demonstrate that particularly in the work that we've done to repurpose budgets across Government. So, the £500 million economic resilience fund is a really good example of where we repurposed Welsh Government funding and European funding in order for us to be able to put in place that rapid support for businesses. And we know how many businesses have benefited from that—over 60,000 businesses have benefited. And we know that we have secured over 100,000 jobs and I think that's an incredible achievement, but we recognise, of course, the difficult times facing us in terms of the economy and the need to do more, which is why the third phase of that economic resilience fund is open at the moment.

It's good to hear Nick Ramsay talking about the guarantee that we were able to negotiate with the UK Government. We understand now that we're at the top end of that guarantee. The UK Government had said it would provide us with comprehensive details as to the Barnett consequentials to which that guarantee referred. Unfortunately, we're yet to have the detailed reconciliation of that information, so it does make it difficult for us to understand to what extent the funding we have received relates to items that the UK Government has spent on. For example, we can't see where additional funding that might have been spent on field hospitals across the border would fall within that guarantee and we can't see additional funding for ventilators, for example. It's very hard to think that the UK Government's health department could have funded those from within existing budgets. So, there's a lot of work to do, I think, yet, in terms of having that transparency across the budgets, which I think we would both recognise is essential.

From my part, I want to be as transparent with the Senedd as I possibly can. So, I've had a very useful meeting with the Chair of the Finance Committee. I'm very grateful for the time that he spent with me discussing how we can make a transparent interim supplementary budget, if you like, and bring that forward before the end of the month. That should be an opportunity for us to tie up the funding that we've already spent on our COVID response, in order, then, for the supplementary budget, which I would normally table in February, to concentrate more on the reconstruction effort. So, I'm really keen to get as much information to colleagues as possible, and be as transparent as possible, because I do recognise the sums that we're talking about are very, very significant.

Of course, flexibility isn't a panacea, but it will certainly help a lot, especially in that context of not understanding completely our budget. We're not asking for additional funding in this respect; we're simply asking for the ability to use our funding that we already have in a more agile way. The size of the Wales reserve is very small anyway, so having additional access to that in order to manage our budgets over years is really important. Nick Ramsay and I have talked before about the fact that COVID doesn't recognise financial years, so the need to move smoothly and seamlessly from one into another, I think, is important. The flexibilities that we're calling for are just common sense budget management tools, really.

Nick Ramsay also asked what discussions we've had with the UK Government. I want to be absolutely fair and say that engagement with the UK Government has improved significantly since the start of the crisis. Next week we will be having our eighth or ninth finance Ministers quadrilateral; I think those have been really useful throughout the crisis, and we need to continue that stepped-up level of engagement now as we move through the comprehensive spending review.

I'd just conclude by saying that I very much welcome what Nick Ramsay had said about European transition and the need for the UK Government to deliver on its promises in terms of ensuring that Wales isn't a penny worse off and doesn't lose powers as a result.

Rwy'n ddiolchgar i lefarydd y Ceidwadwyr am y sylwadau yna y prynhawn yma. Rwyf yn ei sicrhau ein bod yn defnyddio'r holl gymhellion sydd ar gael inni o ran ein hymateb i bandemig y coronafeirws, ac felly hefyd, y gwaith y mae Jeremy Miles wedi'i amlinellu y prynhawn yma o ran ein hymdrechion i ganolbwyntio ar yr ailadeiladu.

Rwy'n credu y gallwn ddangos hynny, yn enwedig yn y gwaith yr ydym wedi'i wneud i ailgyhoeddi cyllidebau ar draws y Llywodraeth. Felly, mae'r gronfa cadernid economaidd gwerth £500 miliwn yn enghraifft dda iawn o sut y bu inni addasu cyllid Llywodraeth Cymru a chyllid Ewropeaidd at ddibenion gwahanol er mwyn inni allu rhoi'r cymorth cyflym hwnnw ar waith i fusnesau. A gwyddom faint o fusnesau sydd wedi elwa ar hynny—mae dros 60,000 o fusnesau wedi elwa. A gwyddom ein bod wedi sicrhau dros 100,000 o swyddi a chredaf fod hynny'n gyflawniad anhygoel, ond rydym yn cydnabod, wrth gwrs, y cyfnod anodd sy'n ein hwynebu o ran yr economi a'r angen i wneud mwy, a dyna pam mae trydydd cam y gronfa cadernid economaidd honno ar agor ar hyn o bryd.

Mae'n dda clywed Nick Ramsay yn siarad am y warant y gwnaethom lwyddo i'w negodi gyda Llywodraeth y DU. Deallwn nawr ein bod ar ben uchaf y warant honno. Roedd Llywodraeth y DU wedi dweud y byddai'n rhoi manylion cynhwysfawr inni am symiau canlyniadol Barnett y cyfeiriodd y warant honno atynt. Yn anffodus, nid ydym ni hyd yma wedi cael cysoniad manwl yr wybodaeth honno, felly mae'n ei gwneud hi'n anodd i ni ddeall i ba raddau y mae'r cyllid a gawsom yn ymwneud ag eitemau y mae Llywodraeth y DU wedi gwario arnynt. Er enghraifft, ni allwn weld lle y byddai arian ychwanegol a allai fod wedi'i wario ar ysbytai maes dros y ffin yn dod o fewn y warant honno ac ni allwn weld cyllid ychwanegol ar gyfer peiriannau anadlu, er enghraifft. Mae'n anodd iawn meddwl y gallai adran iechyd Llywodraeth y DU fod wedi ariannu'r rheini o gyllidebau presennol. Felly, mae llawer o waith i'w wneud, rwy'n credu, eto, o ran cael y tryloywder hwnnw ar draws y cyllidebau, y credaf y byddem ni'n cydnabod ei fod yn hanfodol.

O'm safbwynt i, rwyf eisiau bod mor dryloyw â'r Senedd ag y gallaf. Felly, rwyf wedi cael cyfarfod defnyddiol iawn gyda Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Rwy'n ddiolchgar iawn am yr amser a dreuliodd gyda mi yn trafod sut y gallwn wneud cyllideb atodol dros dro dryloyw, os mynnwch chi, a chyflwyno hynny cyn diwedd y mis. Dylai hynny fod yn gyfle inni gau pen y mwdwl o ran y cyllid yr ydym ni eisoes wedi'i wario yn ymateb i COVID, er mwyn i'r gyllideb atodol, y byddwn i fel arfer yn ei chyflwyno ym mis Chwefror, ganolbwyntio mwy ar yr ymdrech ailadeiladu. Felly, rwy'n awyddus iawn i gael cymaint o wybodaeth â phosib i gyd-Aelodau, a bod mor dryloyw â phosib, oherwydd rwy'n cydnabod bod y symiau yr ydym yn sôn amdanynt yn sylweddol iawn, iawn.

Wrth gwrs, nid yw hyblygrwydd yn ateb i bopeth, ond bydd yn sicr yn helpu llawer, yn enwedig yn y cyd-destun hwnnw o beidio â deall ein cyllideb yn llwyr. Nid ydym yn gofyn am arian ychwanegol yn hyn o beth; rydym yn gofyn am y gallu i ddefnyddio ein cyllid sydd gennym ni eisoes mewn ffordd fwy ystwyth. Mae maint cronfa wrth gefn Cymru yn fach iawn beth bynnag, felly mae cael mynediad ychwanegol at hynny er mwyn rheoli ein cyllidebau dros flynyddoedd yn bwysig iawn. Mae Nick Ramsay a minnau wedi siarad o'r blaen am y ffaith nad yw COVID yn cydnabod blynyddoedd ariannol, felly mae'r angen i symud yn esmwyth ac yn ddi-dor o'r naill i'r llall, rwy'n credu, yn bwysig. Mae'r hyblygrwydd yr ydym yn galw amdano yn arf rheoli cyllideb synnwyr cyffredin, mewn gwirionedd.

Gofynnodd Nick Ramsay hefyd pa drafodaethau ydym ni wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU. Rwyf eisiau bod yn gwbl deg a dweud bod ymgysylltu â Llywodraeth y DU wedi gwella'n sylweddol ers dechrau'r argyfwng. Yr wythnos nesaf byddwn yn cael ein hwythfed neu nawfed cyfarfod pedairochrog rhwng y Gweinidogion cyllid; rwy'n credu y bu'r rheini yn ddefnyddiol iawn drwy gydol yr argyfwng, ac mae angen inni barhau â'r lefel honno o ymgysylltu cynyddol nawr wrth inni symud drwy'r adolygiad cynhwysfawr o wariant.

Hoffwn gloi drwy ddweud fy mod yn croesawu'n fawr yr hyn yr oedd Nick Ramsay wedi'i ddweud am bontio Ewropeaidd a'r angen i Lywodraeth y DU gyflawni ei haddewidion o ran sicrhau nad yw Cymru geiniog yn waeth ei byd ac nad yw hi'n colli pwerau o ganlyniad i hyn.

16:45

Diolch i’r Gweinidog am y datganiad. Ydyn, rydyn ni mewn cyfnod o bwysau digynsail ar gyllid, a dwi’n sicr yn cytuno bod diffyg eglurder gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn cymylu pethau ymhellach, a dwi’n gobeithio y byddai llefarydd y Ceidwadwyr yn cytuno bod angen yr eglurder yna. Mae’n rhaid i ni yng Nghymru fod yn gallu gwneud ein dadansoddiad ynglŷn ag a ydy’r arian sydd yn dod yn dilyn y rheolau presennol ar ddyrannu arian rhwng gwledydd y Deyrnas Unedig, ac ar hyn o bryd, dydy hi ddim yn bosib gwneud hynny.

Mi fydd y Gweinidog yn gwybod fy mod innau wedi rhoi’r achos droeon am ragor o hyblygrwydd ffisgal wrth inni symud ymlaen. Mae’n gwestiwn dwi wedi ei ofyn droeon yma yn y Senedd. Dwi’n cyd-fynd hefyd bod angen, yn sicr, i lais Llywodraeth Cymru gael ei glywed yn glir fel rhan o adolygiad gwariant Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Mi ddywedodd y Gweinidog wrthym ni yn fanna bod natur y berthynas wedi gwella, bod y trafod yn digwydd ar lefel uwch nag y bu yn gynharach yn y pandemig, ond un peth ydy cynnal wyth neu naw o quadrilaterals; peth arall ydy cyrraedd at bwynt ar ôl y trafod hynny lle byddai penderfyniadau’n cael eu gwneud gan y Trysorlys heb roi ystyriaeth go iawn a heb roi llais go iawn i Lywodraeth Cymru. Ac, wrth gwrs, dwi a Phlaid Cymru wedi dadlau yn gyson am yr angen i ddod â chyllid cadarn iawn i gymryd lle cyllid Ewropeaidd. 'Fyddai Cymru’n cael dim ceiniog yn llai' oedd yr addewid, wrth gwrs, a dydyn ni ddim yn agos at sefyllfa lle mae hynny yn debyg o gael ei wireddu.

O ran yr arian sydd wedi cael ei wario yn ychwanegol, mi gafwyd cyfeiriad at y £4 biliwn yna a’r £320 miliwn yn ychwanegol. Dwi’n croesawu arian ychwanegol, wrth gwrs, i amrywiol feysydd. Rydw i'n siŵr y bydd fy nghyd Aelodau i yng Nghabinet yr wrthblaid Plaid Cymru yn eiddgar i fynd i'r afael â sawl elfen o'r hyn gafodd ei gyhoeddi a'i gyhoeddi'n gynharach gan y Cwnsler Cyffredinol hefyd, ond mae yna ambell i faes yma lle byddwn i'n licio mwy o wybodaeth. Er enghraifft, roedd llywodraeth leol yn un oedd ar goll yn y cyhoeddiad yma heddiw. Rydyn ni'n gwybod bod yna becynnau ychwanegol o arian wedi cael eu clustnodi ar gyfer llywodraeth leol, ond rydyn ni ar bwynt o hyd lle mae'r cynghorau sydd wedi bod mor allweddol yn y frwydr yn erbyn COVID, yn yr ymateb i COVID, yn dal yn wynebu pwysau ariannol difrifol, ac mi hoffwn i wybod yng nghyd-destun y cyhoeddiad heddiw pa fath o lefel o gymorth ychwanegol mae'r Llywodraeth yn debyg o allu ei gynnig. Yn hynny o beth hefyd, tybed fyddai'r Gweinidog yn gallu cadarnhau wrthym ni beth ydy'r bwriad o ran cyhoeddi cyllideb atodol arall. Mi roddwyd dyddiad inni yn fanna ar gyfer cyhoeddi'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, ond mae'n bosib ein bod ni mewn lle rŵan lle bydd angen cyllideb atodol arall, ac mi fyddai cadarnhad o hynny yn ddefnyddiol.

Yr un elfen arall yr hoffwn i eglurhad arno fo ydy o gwmpas ymadawiad o'r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Rydyn ni'n agos iawn at adael yr Undeb Ewropeaidd erbyn hyn. Dydy'r rhagolygon ddim yn dda i lefydd fel Caergybi yn fy etholaeth i, porthladd Abergwaun, siroedd fel Ynys Môn a Cheredigion sydd ar y frontier Ewropeaidd a'r pwysau ychwanegol sy'n debyg o ddod yn sgil gadael yn ddi-drefn—cymaint o drefn ag sy'n bosib dychmygu ei chael ar y pwynt yma. Felly, pa gronfeydd sydd gan y Llywodraeth wrth gefn—ar ben, wrth gwrs, y gwasgu sydd yna oherwydd COVID—i ddelio â'r argyfwng hwnnw hefyd, sydd yn prysur agosáu tuag atom ni?

Thank you, Minister, for the statement. Yes, we are in an unprecedented period of pressure on our budgets, and I certainly agree that a lack of clarity from the UK Government does cloud things further, and I would hope that the Conservative spokesperson would agree that we need that clarity. We in Wales must be able to make our own analysis as to whether the funding coming follows the current rules on the allocation of funding between the nations of the UK, and at the moment, it's not possible to do that.

The Minister will be aware that I've made the case on a number of occasions for more fiscal flexibility as we move forward; it's a question I've asked a number of times here in the Senedd. I also agree that the Welsh Government's voice needs to be clearly heard as part of the UK Government's spending review. The Minister told us that the nature of the relationship had improved, that the negotiations were happening at higher levels than was the case earlier on in the pandemic, but it's one thing to have eight or nine quadrilaterals; it's another thing to reach a point, after those meetings, where decisions would be made by the Treasury without giving real consideration or a real voice to the Welsh Government. And, of course, Plaid Cymru and I have regularly argued for the need to provide robust sources of funding to replace European funding. The pledge was that Wales would not receive a penny less, and we're nowhere near that situation as of yet.

So, in terms of the funding that's been spent, reference was made to the £4 billion and the £320 million in addition. Now, I welcome additional funding, of course, in various areas. I'm sure my fellow members in the Plaid Cymru shadow Cabinet will be eager to grapple with a number of elements of what was announced and also announced by the Counsel General in his statement, but there are a few areas where I would like more information. For example, local government was one that seemed to be missing in today's announcement. We know that additional funding has been allocated to local government, but we are still facing a situation where the councils that have been so crucial in the fight against COVID and the response to COVID still face huge financial pressures, and I would like to know, in the context of today's announcement, what kind of level of additional support the Government is likely to be able to provide. In the same vein, I wonder whether the Minister could confirm what the intention is in terms of the publication of another supplementary budget. We were given a date there for next year's budget, but we may be in a position now where we need a supplementary budget too, and confirmation of that would be useful.

There was another element that I would like to get some clarity on, which is around an exit from the European Union without agreement. We're very close to exit date now. The prospects are not looking promising for areas such as Holyhead in my constituency, the port of Fishguard, counties such as Anglesey and Ceredigion, who are on the European frontier and the additional pressures that are likely to come as a result of a disorderly exit—as much order as is possible to imagine at this point. So, what funds does the Government have in reserve—in addition to the pressures as a result of COVID—to deal with that crisis too, which is rushing towards us as we speak?

16:50

Sorry. Minister, I had called you, but obviously we are battling with the technology.

Mae'n ddrwg gennyf Gweinidog, roeddwn i wedi'ch galw, ond mae'n amlwg ein bod yn brwydro gyda'r dechnoleg.

Apologies, acting Presiding Officer, I didn't hear you.

Thank you very much to Rhun for those questions, and, as always, for Plaid Cymru's support for the Welsh Government's calls for additional flexibilities. That support is also recognised by the Institute for Fiscal Studies, the Wales Governance Centre and even, of course, our own Finance Committee, which is a cross-party committee here in the Senedd. So, there is, I think, a wide recognition that what we're calling for is simply common sense in allowing us to exercise good budget management, and I'm very happy to work in partnership with anyone who shares that ambition in terms of increasing the pressure on the UK Government in that regard, which is why it's been such a pleasure to work with my counterparts in Scotland and Northern Ireland on this particular issue. Today, all three of us are making statements to our own individual legislatures on this particular issue, all reinforcing those same points about the importance of flexibilities, and I think that working together on these matters is really important as well.

In terms of a supplementary budget, you would have heard me say to the Conservative spokesperson that it's my intention to bring forward an interim supplementary budget in October, so later on this month, and then we'll ensure that it meets all of the requirements of Standing Orders and, of course, gives three sitting weeks for the Finance Committee to scrutinise it as well. That's, I think, really important, because it does allow that level of transparency for the Senedd and also pulls together all of the actions that we've taken to respond to the more acute end, if you like, of the coronavirus pandemic. It will set out the support that we've made available for local government, which I know Rhun ap Iorwerth is particularly interested in, having raised it with me previously.

We've made available nearly £500 million of additional funding to local government through the local authority hardship fund. That includes £292 million to provide general financial support for local authorities to help them meet the additional cost burden that they're facing as a result of the coronavirus pandemic; £78 million to replace the loss of income that local authorities are experiencing as a result of the pandemic—many operate services such as catering, car parks, leisure centres, cultural services and so on, which have been hard hit, so that's to help them with that loss of income; £62 million to support the provision of social care services, because we know the additional pressure that they're facing as a result, again, of the pandemic; £38 million for free school meals; and £10 million additional funding to support homeless people with a particular aim of ensuring that nobody is sleeping rough during the pandemic.

So, we've made a substantial additional funding package available for local authorities, and have listened to local authorities when they've wanted to work with us to make accessing that fund simpler and quicker and more streamlined, for example changing the way in which we provide additional funding for social services to one that provides a per-head top-up, if you like, for the people who they are supporting, rather than having to undertake a more onerous application to the fund. So, we're in constant discussion with local authorities about the support that they need, and the support there, the aim is for that to see them to year end, but of course we are in constant discussion as to whether additional support might be needed.

In terms of the announcement that has been made today of the additional £340 million for reconstruction, you'll have heard me say in my statement—and the Counsel General has made some references to items in his statement also—about additional funding to step up the construction of council and social housing over and above the funding that I announced when I made my decision about the land transaction tax rates just a few weeks ago, and additional funding to support young people in further education in particular, and those young people who may need additional catch-up support. However, these are the headline figures, if you like, and individual Ministers will be making announcements for those particular matters that sit within their portfolios in the near future. Of course, the overall budget position in terms of where we are now—. So, as I mentioned in the previous response, we think we're at the top end of that £4 billion guarantee, but we're seeking additional clarity on that from the UK Government.

Ymddiheuriadau, Llywydd dros dro, ni chlywais chi.

Diolch yn fawr iawn i Rhun am y cwestiynau yna, ac, fel arfer, am gefnogaeth Plaid Cymru i alwadau Llywodraeth Cymru am hyblygrwydd ychwanegol. Cydnabyddir y gefnogaeth honno hefyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, Canolfan Llywodraethiant Cymru a hyd yn oed, wrth gwrs, ein Pwyllgor Cyllid ein hunain, sy'n bwyllgor trawsbleidiol yma yn y Senedd. Felly, rwy'n credu bod cydnabyddiaeth eang mai yr hyn yr ydym yn galw amdano yw dim byd mwy na synnwyr cyffredin o ran caniatáu i ni reoli cyllidebau'n dda, ac rwy'n hapus iawn i gydweithio ag unrhyw un sy'n rhannu'r uchelgais hwnnw o ran cynyddu'r pwysau ar Lywodraeth y DU yn hynny o beth, a dyna pam y bu'n gymaint o bleser gweithio gyda'm cymheiriaid yn yr Alban a Gogledd Iwerddon ar y mater penodol hwn. Heddiw, mae'r tri ohonom ni yn gwneud datganiadau i'n deddfwrfeydd unigol ein hunain ar y mater penodol hwn, pob un yn atgyfnerthu'r un pwyntiau am bwysigrwydd hyblygrwydd, a chredaf fod cydweithio ar y materion hyn yn bwysig iawn hefyd.

O ran cyllideb atodol, byddech wedi fy nghlywed yn dweud wrth lefarydd y Ceidwadwyr mai fy mwriad yw cyflwyno cyllideb atodol dros dro ym mis Hydref, felly yn ddiweddarach y mis hwn, ac yna byddwn yn sicrhau ei bod yn bodloni holl ofynion y Rheolau Sefydlog ac, wrth gwrs, yn rhoi tair wythnos i'r Pwyllgor Cyllid eistedd i graffu arni hefyd. Mae hynny, rwy'n credu, yn bwysig iawn, oherwydd mae'n caniatáu'r lefel honno o dryloywder i'r Senedd ac mae hefyd yn dwyn ynghyd yr holl gamau yr ydym ni wedi'u cymryd i ymateb i agweddau mwy difrifol, os hoffech chi, pandemig y coronafeirws. Bydd yn amlinellu'r gefnogaeth yr ydym ni wedi'i darparu ar gyfer llywodraeth leol, y gwn fod gan Rhun ap Iorwerth ddiddordeb arbennig ynddi, ar ôl crybwyll hynny wrthyf o'r blaen.

Rydym ni wedi darparu bron i £500 miliwn o gyllid ychwanegol i lywodraeth leol drwy gronfa galedi ar gyfer awdurdodau lleol. Mae hynny'n cynnwys £292 miliwn i roi cymorth ariannol cyffredinol i awdurdodau lleol i'w helpu i dalu baich y costau ychwanegol y maent yn ei wynebu o ganlyniad i bandemig y coronafeirws; £78 miliwn yn lle'r incwm a gollwyd gan awdurdodau lleol o ganlyniad i'r pandemig—mae llawer yn cynnal gwasanaethau megis arlwyo, meysydd parcio, canolfannau hamdden, gwasanaethau diwylliannol ac ati, sydd wedi cael eu taro'n galed, felly mae hynny i'w helpu gyda'r golled honno o ran incwm; £62 miliwn i gefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau gofal cymdeithasol, oherwydd gwyddom am y pwysau ychwanegol y maent yn ei wynebu o ganlyniad, unwaith eto, i'r pandemig; £38 miliwn ar gyfer prydau ysgol am ddim; a £10 miliwn o gyllid ychwanegol i gefnogi pobl ddigartref gyda'r nod penodol o sicrhau nad oes neb yn cysgu ar y stryd yn ystod y pandemig.

Felly, rydym ni wedi sicrhau bod pecyn ariannu ychwanegol sylweddol ar gael i awdurdodau lleol, ac wedi gwrando ar awdurdodau lleol pan oeddent yn dymuno gweithio gyda ni i sicrhau ei bod hi'n symlach, yn gyflymach ac yn rhwyddach cael cymorth o'r gronfa honno drwy, er enghraifft, newid y ffordd yr ydym yn darparu cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol i un sy'n darparu swm ychwanegol am bob person, os mynnwch chi, i'r bobl y maent yn eu cefnogi, yn hytrach na gorfod gwneud cais mwy beichus i'r gronfa. Felly, rydym yn cynnal trafodaethau cyson ag awdurdodau lleol ynglŷn â'r cymorth sydd ei angen arnynt, a'r gefnogaeth sydd ar gael, a'r nod yw i hynny eu diwallu hyd at ddiwedd y flwyddyn, ond wrth gwrs rydym yn trafod yn gyson a fyddai angen cymorth ychwanegol.

O ran y cyhoeddiad a wnaethpwyd heddiw am y £340 miliwn ychwanegol ar gyfer ailadeiladu, byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy natganiad—ac mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi cyfeirio'n ôl at eitemau yn ei ddatganiad hefyd—am gyllid ychwanegol i gynyddu'r gwaith o adeiladu tai cyngor a thai cymdeithasol yn ychwanegol at y cyllid a gyhoeddais pan wnes i fy mhenderfyniad ynghylch cyfraddau'r dreth trafodion tir ychydig wythnosau'n ôl, a chyllid ychwanegol i gefnogi pobl ifanc mewn addysg bellach yn benodol, a'r bobl ifanc hynny y gallai fod angen cymorth dal i fyny ychwanegol arnynt. Fodd bynnag, dyma'r prif ffigurau, os mynnwch chi, a bydd Gweinidogion unigol yn gwneud cyhoeddiadau am y materion penodol hynny sy'n rhan o'u portffolios yn y dyfodol agos. Wrth gwrs, sefyllfa gyffredinol y gyllideb o ran lle yr ydym ni arni ar hyn o bryd—. Felly, fel y soniais yn yr ymateb blaenorol, credwn ein bod ar ben uchaf y warant honno o £4 biliwn, ond rydym yn ceisio eglurder ychwanegol ar hynny gan Lywodraeth y DU.

16:55

I thank the Minister for the statement. I was encouraged when I saw the title of it, 'Update on fiscal impacts of COVID-19'. I've been pressing her for something along those lines for quite some while. I have to say that I was somewhat disappointed in the contents. I had hoped that we might be able to give estimates or updates about what the impact, for instance, would be on land transaction tax of our having locked down the housing market for harder and longer in Wales than in England, but there came none.

I also wonder: is there a danger that the Welsh Government is exercising power without responsibility? Is the fiscal framework such that it can simply, as the First Minister boasted earlier, lock down earlier and harder and presumably longer than the UK Government does for England, on the basis that the UK Government then has to pay for the economic impact of that differentially in Wales? Is that the strategy? To what extent will we feel any impacts through the Welsh rates of income tax, given the fiscal compact and how that's been negotiated to mitigate changes to that, at least in the near term?

I also think there's a danger to fall back simply on saying that only the UK Government has the macro levers. The Minister said that, but the Conservative spokesperson also concurred, and then boasted about devolving tax-raising powers, having first promised not to do so without a referendum, which wasn't mentioned. But the Welsh Government doesn't want to use those powers, we're told. Are you expecting the UK Government to use those powers? If so, would you think they should raise taxes or cut taxes in light of what is happening?

We borrowed, as a country—the United Kingdom—£36 billion in August 2020. The Office for Budget Responsibility gave its forecasts—this was back in July; it might be higher now, I don't know—but they said this year we were going to be borrowing an estimated £322 billion. That's twice what Gordon Brown borrowed at the worst of the last recession in 2009-10. Is that sustainable? You say the UK Government has the levers, but actually it's just borrowing the money. At the moment, it's managing to get the Debt Management Office to sell those gilts, but largely on the understanding that the Bank of England is going to be printing a similar amount of money to buy them back from investors. At the moment, inflation is quiescent and able to generate that magic money tree, so to speak, but will that continue? And if inflation stops being quiescent, what is going to happen? Do you want to see interest rates be raised by an independent Bank of England, or them stop printing that money in order to stop inflation rising, or do you want to see UK Government order them—and I think this would require the UK Parliament, not just the UK Government—to abandon or at least suspend that inflation target? These are really serious questions, and I don't think it's good enough just to say, 'Ah, well, the UK Government has the macro levers' and for us not to consider them. 

A couple of very specific quick questions, if I may. You mentioned a £4 billion consequential versus £0.5 billion of repurposing. Is that the right balance and order of magnitude less almost what we're doing here, compared to what's being done by the UK Government? And you mentioned an additional £320 million, but you don't then give any split as to whether that's repurposing or consequential, or a combination and, if so, what it is. You mentioned £15 million for digital learning. That's a relatively small sum in the scale of education and what's happened. You mentioned £60 million more for construction, including energy efficiency. I think energy efficiency is one of the best ways of limiting carbon emissions in terms of the impact you have for the amount of money you spend, but you then went on to say you were spending £14 million on decarbonisation. Is that additional to and separate from what you've said about energy efficiency, and shouldn't those two things better be looked at in the round? 

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Fe'm calonogwyd pan welais y teitl, 'Diweddariad ar effeithiau cyllidol COVID-19'. Rwyf wedi bod yn pwyso arni am rywbeth tebyg i hynny ers cryn amser. Rhaid imi ddweud fy mod braidd yn siomedig yn y cynnwys. Roeddwn wedi gobeithio y gallem roi amcangyfrifon neu ddiweddariadau am yr effaith, er enghraifft, ar dreth trafodion tir yn sgil y cyfyngiadau ar y farchnad dai a oedd yn llymach ac am gyfnod hwy yng Nghymru nag yn Lloegr, ond ni chafwyd dim o'r fath.

Tybed hefyd: a oes perygl bod Llywodraeth Cymru yn arfer pŵer heb gyfrifoldeb? A yw'r fframwaith cyllidol yn golygu y gall, fel y broliodd y Prif Weinidog yn gynharach, osod cyfyngiadau'n gynharach ac yn llymach ac yn hwy am a wn i nag y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud ar gyfer Lloegr, ar y sail bod yn rhaid i Lywodraeth y DU  dalu wedyn am effaith economaidd hynny yng Nghymru? Ai dyna'r strategaeth? I ba raddau y byddwn yn teimlo unrhyw effeithiau drwy gyfraddau treth incwm Cymru, o gofio'r compact cyllidol a sut y mae hynny wedi'i negodi i liniaru newidiadau i hynny, o leiaf yn y tymor agos?

Credaf hefyd ei bod hi'n beryglus troi eto at ddweud mai dim ond Llywodraeth y DU sydd â'r cymhellion macro. Dywedodd y Gweinidog hynny, ond cytunodd llefarydd y Ceidwadwyr hefyd, ac yna ymffrostiodd ynghylch datganoli pwerau codi trethi, ar ôl addo'n gyntaf i beidio â gwneud hynny heb refferendwm, na chafodd ei grybwyll. Ond dywedir wrthym nad yw Llywodraeth Cymru eisiau defnyddio'r pwerau hynny. A ydych yn disgwyl i Lywodraeth y DU ddefnyddio'r pwerau hynny? Os felly, a fyddech yn credu y dylent godi trethi neu dorri trethi yn sgil yr hyn sy'n digwydd?

Gwnaethom fenthyg, fel gwlad—y Deyrnas Unedig—£36 biliwn ym mis Awst 2020. Rhoddodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ei rhagolygon—roedd hyn yn ôl ym mis Gorffennaf; gallai fod yn fwy nawr, wn i ddim—ond dywedasant eleni y byddem yn benthyca tua £322 biliwn. Dyna ddwywaith yr hyn a fenthycodd Gordon Brown ar waethaf y dirwasgiad diwethaf yn 2009-10. A yw hynny'n gynaliadwy? Rydych chi'n dweud bod gan Lywodraeth y DU y cymhellion, ond mewn gwirionedd benthyca'r arian yn unig y mae hi. Ar hyn o bryd, mae'n llwyddo i gael y Swyddfa Rheoli Dyledion i werthu'r giltiau hynny, ond yn bennaf ar y ddealltwriaeth y bydd Banc Lloegr yn argraffu swm tebyg o arian i'w prynu'n ôl gan fuddsoddwyr. Ar hyn o bryd, mae chwyddiant yn sefydlog ac yn gallu cynhyrchu'r goeden arian hud honno, fel petai, ond a fydd hynny'n parhau? Ac os bydd sefydlogrwydd chwyddiant yn dod i ben, beth sy'n mynd i ddigwydd? A ydych chi eisiau gweld Banc Lloegr annibynnol yn codi cyfraddau llog, neu'n rhoi'r gorau i argraffu'r arian hwnnw er mwyn atal chwyddiant rhag codi, neu a ydych chi eisiau gweld Llywodraeth y DU yn eu gorfodi—a chredaf y byddai angen Senedd y DU, nid Llywodraeth y DU yn unig i wneud hynny—i roi'r gorau i'r targed chwyddiant hwnnw neu o leiaf ei atal dros dro? Mae'r rhain yn gwestiynau gwirioneddol ddifrifol, ac nid wyf yn credu ei bod hi'n ddigon da dweud, 'A wel, mae gan Lywodraeth y DU y cymhellion macro' ac i ni beidio â'u hystyried.

Un neu ddau o gwestiynau cyflym penodol iawn, os caf i. Fe wnaethoch chi sôn am swm canlyniadol o £4 biliwn o gymharu â £0.5 biliwn ar gyfer addasu at ddibenion gwahanol. Ai dyna'r cydbwysedd cywir a'r maint cywir yn llai na'r hyn yr ydym yn ei wneud yma, o'i gymharu â'r hyn sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth y DU? Ac fe sonioch chi am £320 miliwn ychwanegol, ond nid ydych chi wedyn yn rhoi manylion unrhyw raniad o ran pa un a yw hynny drwy addasu at ddibenion gwahanol neu'n gyllid ganlyniadol, neu'n gyfuniad ac, os felly, beth ydyw. Fe sonioch chi am £15 miliwn ar gyfer dysgu digidol. Mae hwnnw'n swm cymharol fach o ystyried maint addysg a'r hyn sydd wedi digwydd. Fe sonioch chi am £60 miliwn yn fwy ar gyfer adeiladu, gan gynnwys effeithlonrwydd ynni. Credaf mai effeithlonrwydd ynni yw un o'r ffyrdd gorau o gyfyngu allyriadau carbon o ran yr effaith a gewch am y swm o arian a wariwch, ond aethoch ymlaen wedyn i ddweud eich bod yn gwario £14 miliwn ar ddatgarboneiddio. A yw hynny'n ychwanegol at yr hyn yr ydych wedi'i ddweud am effeithlonrwydd ynni ac ar wahân iddo, ac oni ddylid rhoi sylw manylach i'r ddau beth yna yn eu holl agweddau? 

17:00

I thank Mark Reckless for his comments. He never enjoys my statements, so I'm not surprised that, today, there was no change in that. But I will say on the matter of land transaction tax, because I know we had the opportunity to rehearse these points in Minister's questions just a couple of weeks ago, it's essentially our understanding, and I think that we are correct in this, that the level of change that we would expect to see to the block grant as a result of the housing market being closed, if you like, for longer here in Wales will just be marginal, and we don't expect to see any major change to the Welsh Government budget as a result of that. Because, of course, the fiscal framework does protect us from overall economic shocks, and this situation has been as difficult in England as it has been in Wales, and we would expect the Office for Budget Responsibility to provide us with updated forecasts, which we will publish alongside our draft budget later on this year. So, we'll have a much clearer picture then. But I don't think the impact for either land transaction tax or landfill disposals tax will be significant in terms of our overall budget. 

And then Mark Reckless also went on to talk about Welsh rates of income tax and exploring why the Welsh Government isn't raising income tax at this time. We made a commitment at the start of this Senedd that we wouldn't raise Welsh rates of income tax over the course of this Senedd term and, given the fact that we're in such a difficult economic situation, I don't think now would be the right time to do so. We have to recognise, I think, the scale of the funding that could be brought to the Welsh Treasury as a result of changes, and a 1p increase on the basic 10p would only bring in £200 million. So, in normal years, £200 million would be a significant amount of money, but we're talking this afternoon about being at the top end of our £4 billion additional guarantee from the UK Government. So, I think that we do need to put things in perspective as well.

The policies of fiscal austerity implemented by the UK coalition Government in 2010 and continued by the subsequent Conservative Governments have delayed and damaged economic recovery, which was the weakest on record. And, obviously, it left public services with insufficient resources to deal with normal demand for routine services, let alone cope with the outbreak of the coronavirus. And, of course, the economy is now in one of the deepest recessions in memory, so it's entirely reasonable, I think, to protect the incomes of households and businesses in these circumstances. And it's our view that the UK Government should continue to borrow while interest rates are lower than they were before the crisis, and are actually lower than the rate of inflation at the moment. It's the only way to really protect the economy's capacity to produce the goods and services that we will need to emerge out of the crisis. So, clearly, introducing further austerity now would be extremely problematic, and the Prime Minister has said that there would be no return to austerity, so, clearly, we would want to be holding him to that. 

And then in terms of repurposing the budget, the £500 million I referred to earlier in my response to Nick Ramsay in terms of the funding we've been able to provide to support businesses—that was funding that was repurposed across Government and the EU funding that was repurposed, but that's not to say that individual Ministers aren't making decisions almost every day in relation to the funding that goes through their department, which is very much focused on our response to the pandemic. I think the repurposed funding only provides I think part of the picture and, of course, the additional funding that has been announced today is over and above all of the other funding that has been announced in these areas. 

Diolch i Mark Reckless am ei sylwadau. Nid yw byth yn mwynhau fy natganiadau, felly nid wyf yn synnu, heddiw, nad oedd unrhyw newid yn hynny o beth. Ond dywedaf ar fater treth trafodiadau tir, oherwydd gwn inni gael cyfle i ailadrodd y pwyntiau hyn adeg cwestiynau'r Gweinidog ychydig wythnosau'n ôl, ein dealltwriaeth ni yn y bôn, a chredaf ein bod yn gywir yn hyn o beth, yw y bydd lefel y newid y byddem yn disgwyl ei weld i'r grant bloc o ganlyniad i gau'r farchnad dai, os hoffech chi, am fwy o amser yma yng Nghymru yn un ymylol, ac nid ydym yn disgwyl gweld unrhyw newid mawr yng nghyllideb Llywodraeth Cymru o ganlyniad i hynny. Oherwydd, wrth gwrs, mae'r fframwaith cyllidol yn ein diogelu rhag ergydion economaidd cyffredinol, ac mae'r sefyllfa hon wedi bod mor anodd yn Lloegr ag y bu yng Nghymru, a byddem yn disgwyl i'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol roi rhagolygon wedi'u diweddaru inni, y byddwn yn eu cyhoeddi ochr yn ochr â'n cyllideb ddrafft yn ddiweddarach eleni. Felly, bydd gennym ddarlun llawer cliriach bryd hynny. Ond nid wyf yn credu y bydd yr effaith ar dreth trafodion tir neu dreth gwarediadau tirlenwi yn sylweddol o ran ein cyllideb gyffredinol.

Ac yna aeth Mark Reckless ymlaen hefyd i siarad am gyfraddau treth incwm Cymru ac archwilio pam nad yw Llywodraeth Cymru yn codi treth incwm ar hyn o bryd. Gwnaethom ymrwymiad ar ddechrau'r Senedd hon na fyddem yn codi cyfraddau treth incwm Cymru yn ystod tymor y Senedd hon ac, o ystyried ein bod mewn sefyllfa economaidd mor anodd, nid wyf yn credu mai nawr fyddai'r adeg priodol i wneud hynny. Rhaid inni gydnabod, rwy'n credu, faint y cyllid y gellid ei ddwyn i Drysorlys Cymru o ganlyniad i newidiadau, a dim ond £200 miliwn y byddai cynnydd o 1c ar y 10c sylfaenol yn ei gyflwyno. Felly, yn y blynyddoedd arferol, byddai £200 miliwn yn swm sylweddol o arian, ond rydym yn sôn y prynhawn yma am fod ar ben uchaf ein gwarant ychwanegol o £4 biliwn gan Lywodraeth y DU. Felly, credaf fod angen inni roi pethau yn eu cyd-destun hefyd.

Mae polisïau cyni cyllidol a weithredwyd gan Lywodraeth glymblaid y DU yn 2010 a'u parhau gan y Llywodraethau Ceidwadol dilynol wedi gohirio a niweidio adferiad economaidd, sef yr un gwannaf erioed. Ac, yn amlwg, gadawodd hynny wasanaethau cyhoeddus heb ddigon o adnoddau i ymdrin â'r galw arferol am wasanaethau arferol, heb sôn am ymdopi â'r achosion o'r coronafeirws. Ac, wrth gwrs, mae'r economi bellach yn dioddef un o'r dirwasgiadau llymaf o fewn cof, felly mae'n gwbl resymol, rwy'n credu, i ddiogelu incwm aelwydydd a busnesau o dan yr amgylchiadau hyn. A'n barn ni yw y dylai Llywodraeth y DU barhau i fenthyca tra bod cyfraddau llog yn is nag yr oeddent cyn yr argyfwng, a'u bod mewn gwirionedd yn is na chyfradd chwyddiant ar hyn o bryd. Dyma'r unig ffordd o ddiogelu gallu'r economi i gynhyrchu'r nwyddau a'r gwasanaethau y bydd eu hangen arnom i ddod allan o'r argyfwng. Felly, yn amlwg, byddai cyflwyno rhagor o gyni nawr yn broblem fawr, ac mae Prif Weinidog Prydain wedi dweud na fyddai'n dychwelyd at gyni, felly, yn amlwg, byddem eisiau ei ddal at ei air.

Ac yna o ran ail-lunio'r gyllideb, y £500 miliwn y cyfeiriais ato'n gynharach yn fy ymateb i Nick Ramsay o ran y cyllid yr ydym wedi gallu ei ddarparu i gefnogi busnesau—roedd hwnnw'n gyllid a gafodd ei addasu at ddibenion gwahanol ar draws y Llywodraeth a chyllid yr UE a gafodd ei addasu at ddibenion gwahanol, ond nid yw hynny'n golygu nad yw Gweinidogion unigol yn gwneud penderfyniadau bron bob dydd mewn cysylltiad â'r cyllid sy'n mynd drwy eu hadran, sy'n canolbwyntio'n fanwl ar ein hymateb i'r pandemig. Credaf mai dim ond rhan o'r darlun y mae'r cyllid sydd wedi ei addasu at ddibenion gwahanol yn ei ddarparu ac, wrth gwrs, mae'r arian ychwanegol sydd wedi'i gyhoeddi heddiw yn ychwanegol at yr holl gyllid arall sydd wedi'i gyhoeddi yn y meysydd hyn. 

17:05

And, finally, a question from a Member who always enjoys the Minister's statements—Alun Davies. [Laughter.]

Ac, yn olaf, cwestiwn gan Aelod sydd bob amser yn mwynhau datganiadau'r Gweinidog—Alun Davies. [Chwerthin.]

I'm grateful to you, acting Presiding Officer, although I may not demonstrate that gratitude in my comments. Minister, there's one thing we will always agree on, and that is that you can't trust the Tories. You can't trust the Tories with Wales and you can't trust the Tories with the interests of Wales. I always worry when Ministers rely too much on the largesse of a Conservative Government that essentially, historically or today, has never given a damn about the people we represent. 

And there are two-ish areas that I would like to ask questions of you. First of all, in the fiscal framework you've spoken about the work that you've done with other finance Ministers and the Treasury across the United Kingdom. I've got real concerns about the way the fiscal framework is working at the moment. You've talked about some of the additional flexibilities that you feel you need and require, and I agree with you, I think they are all necessary, but fundamentally, at its heart, the fiscal framework doesn't work in the way that it needs to work, and I think we need to think hard about how the structure of UK finances works. They are not working at the moment, and I don't believe that without structural reform they are ever going to work. So, I'd be grateful, Minister, if you could indicate whether you are working on a replacement for the fiscal framework and how you would see any structural change being taken forward, and whether you've started to have any of these conversations with your colleagues in other Governments.

The second point I would like to make is this one: we do have significant financial powers at our disposal in this place. Nick Ramsay was absolutely right in his analysis of where we are and the powers available to the Welsh Government and to the Senedd. And it is right and proper that we look at those powers and we examine the use of those powers. You've referred to tax powers; I think the Welsh Government is wrong on taxation, frankly. I've made that point before and I'll make it again: I don't think we can realise our ambitions and the vision that was laid out very well by the Counsel General earlier with Tory levels of taxation, which is essentially what we've got. And so I think we've got to think hard about how we structure that and how we take that forward. But how else, Minister, have you examined the use of fiscal powers and the financial tools at your disposal to ensure that our communities that are suffering in an appalling way at the moment have the resources, and the Welsh Government has the resources, to fundamentally change the future of our country? Thank you.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd dros dro, er efallai na fyddaf yn dangos y diolchgarwch hwnnw yn fy sylwadau. Gweinidog, mae un peth y byddwn ni bob amser yn cytuno arno, a hynny yw na allwch chi ymddiried yn y Torïaid. Allwch chi ddim ymddiried yn y Torïaid gyda Chymru ac ni allwch ymddiried yn y Torïaid o ran buddiannau Cymru. Rwyf bob amser yn poeni pan fydd Gweinidogion yn dibynnu gormod ar haelioni Llywodraeth Geidwadol nad yw hi erioed i bob diben, yn hanesyddol na heddiw wedi, poeni botwm corn am y bobl yr ydym yn eu cynrychioli.

Ac fe hoffwn ofyn dau gwestiwn fwy neu lai i chi. Yn gyntaf oll, yn y fframwaith cyllidol rydych chi wedi sôn am y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud gyda Gweinidogion cyllid eraill a'r Trysorlys ledled y Deyrnas Unedig. Mae gen i bryderon gwirioneddol am y ffordd y mae'r fframwaith cyllidol yn gweithio ar hyn o bryd. Rydych chi wedi sôn am hyblygrwydd ychwanegol y teimlwch fod ei angen arnoch, ac rwy'n cytuno â chi, rwy'n credu eu bod i gyd yn angenrheidiol, ond yn y bôn, yn ei hanfod, nid yw'r fframwaith cyllidol yn gweithio yn y ffordd y mae angen iddo weithio, a chredaf fod angen i ni feddwl yn galed ynghylch sut y mae strwythur cyllid y DU yn gweithio. Nid ydynt yn gweithio ar hyn o bryd, ac nid wyf yn credu, heb ddiwygio strwythurol, y byddant byth yn gweithio. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Gweinidog, pe baech yn dweud a ydych yn gweithio ar rywbeth i ddisodli'r fframwaith cyllidol a sut y byddech yn gweld unrhyw newid strwythurol yn cael ei ddatblygu, ac a ydych chi wedi dechrau cael unrhyw un o'r sgyrsiau hyn gyda'ch cydweithwyr mewn Llywodraethau eraill.

Yr ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw hwn: mae pwerau ariannol sylweddol ar gael inni yn y fan yma. Roedd Nick Ramsay yn llygad ei le yn ei ddadansoddiad o'r sefyllfa yr ydym ni ynddi a'r pwerau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ac i'r Senedd. Ac mae hi'n iawn ac yn briodol ein bod yn ystyried y pwerau hynny ac yn archwilio'r defnydd o'r pwerau hynny. Rydych chi wedi cyfeirio at bwerau treth; rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn anghywir ynghylch trethiant, a dweud y gwir. Rwyf wedi gwneud y pwynt hwnnw o'r blaen a byddaf yn ei wneud eto: nid wyf yn credu y gallwn wireddu ein huchelgeisiau a'r weledigaeth a amlinellwyd yn dda iawn gan y Cwnsler Cyffredinol yn gynharach gyda lefelau trethiant y Torïaid, sef yr hyn sydd gennym ni yn y bôn. Ac felly rwy'n credu bod yn rhaid i ni feddwl yn galed ynghylch sut yr ydym yn strwythuro hynny a sut yr ydym yn bwrw ymlaen â hynny. Ond ym mha ffordd arall, Gweinidog, ydych chi wedi archwilio'r defnydd o bwerau cyllidol a'r dulliau ariannol sydd ar gael i chi i sicrhau bod gan ein cymunedau sy'n dioddef yn affwysol ar hyn o bryd, yr adnoddau, a bod gan Lywodraeth Cymru yr adnoddau i newid dyfodol ein gwlad yn sylfaenol? Diolch.

I thank Alun Davies for raising both of these issues, and I think the real issue with the fiscal framework is less the framework itself and more the statement of funding policy that sits underneath it. That is the area in which we have the greatest level of concern, really, in terms of the way in which the UK Government is applying it. Colleagues will have heard me talk in the Chamber before about the concerns we had about the additional £1 billion for Northern Ireland—not begrudging a penny to Northern Ireland but recognising that that was a breach of the statement of funding policy, whereby the Welsh Government should have had a fair share of that. And also the decisions that the UK Government took in respect of teachers' pensions, which again had knock-on impacts for the Welsh Government's budget, but there was no funding attached to that. Again, that was a breach of the statement of funding policy. So, this is all, in part I think at least, tied up with the work that is going on on inter-governmental relations, in terms of how we can improve the structures that sit alongside the relationships that we have with the UK Government.

But in terms of the specific statement of funding policy, we're looking to make—. Well, I would like to make some changes to that as part of the work that is going on with the comprehensive spending review. So, that's the appropriate time to take those opportunities to review the statement of funding policy. That review has started at official level, but I think that progress is slower than we would have liked. But, certainly, those discussions have started, and I would like to make some progress through the comprehensive spending review.

And I know that Alun Davies has expressed his different views on how we should be using our tax levers at this point, but I would point to the tax policy work plan, which I published in the last couple of weeks, which sets out our priorities in terms of exploring Welsh taxes and how we might use them moving up into the Senedd elections next year. Then, of course, it will be for all of us to set out our proposals for the Welsh public following that.

Diolch i Alun Davies am godi'r ddau fater yma, a chredaf mai'r broblem wirioneddol gyda'r fframwaith cyllidol yw nid y fframwaith ei hun ond yn hytrach y datganiad o bolisi ariannu sy'n sylfaen iddo. Dyna'r maes yr ydym ni'n fwyaf pryderus amdano, mewn gwirionedd, o ran y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ei gymhwyso. Bydd cyd-Aelodau wedi fy nghlywed yn siarad yn y Siambr o'r blaen am y pryderon a oedd gennym ni ynghylch y £1 biliwn ychwanegol ar gyfer Gogledd Iwerddon—heb warafun ceiniog i Ogledd Iwerddon ond gan gydnabod bod hynny'n torri'r datganiad o bolisi ariannu, pryd y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi cael cyfran deg o hynny. A hefyd y penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU mewn cysylltiad â phensiynau athrawon, a gafodd effeithiau canlyniadol unwaith eto ar gyllideb Llywodraeth Cymru, ond nid oedd cyllid ynghlwm wrth hynny. Unwaith eto, roedd hynny'n torri'r datganiad o bolisi ariannu. Felly, credaf fod hyn i gyd, yn rhannol, yn gysylltiedig â'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar gysylltiadau rhynglywodraethol, o ran sut y gallwn ni wella'r strwythurau sy'n cyd-fynd â'r berthynas sydd gennym ni â Llywodraeth y DU.

Ond o ran y datganiad penodol o bolisi ariannu, rydym yn bwriadu gwneud—. Wel, hoffwn wneud rhai newidiadau i hynny fel rhan o'r gwaith sy'n mynd rhagddo gyda'r adolygiad cynhwysfawr o wariant. Felly, dyna'r amser priodol i fanteisio ar y cyfleoedd hynny i adolygu'r datganiad o bolisi ariannu. Mae'r adolygiad hwnnw wedi dechrau ar lefel swyddogol, ond credaf fod y cynnydd yn arafach nag y byddem wedi'i hoffi. Ond, yn sicr, mae'r trafodaethau hynny wedi dechrau, a hoffwn wneud rhywfaint o gynnydd drwy'r adolygiad cynhwysfawr o wariant.

A gwn fod Alun Davies wedi mynegi ei farn wahanol ar sut y dylem ni fod yn defnyddio ein dulliau treth ar hyn o bryd, ond hoffwn dynnu sylw at y cynllun gwaith polisi treth, a gyhoeddais yn ystod yr wythnosau diwethaf, sy'n nodi ein blaenoriaethau o ran archwilio trethi Cymru a sut y gallem eu defnyddio wrth nesáu at etholiadau'r Senedd y flwyddyn nesaf. Yna, wrth gwrs, mater i bob un ohonom ni fydd nodi ein cynigion ar gyfer y cyhoedd yng Nghymru yn dilyn hynny.

17:10

Thank you, Minister.

In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the four motions under items 6, 7, 8 and 9—the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) Regulations 2020—will be grouped for debate, but with separate votes. I do not see an objection.

Diolch, Gweinidog.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y pedwar cynnig o dan eitemau 6, 7, 8 a 9—Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) 2020—yn cael eu grwpio i'w trafod, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Nid wyf yn gweld wrthwynebiad.

6., 7., 8. & 9. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) (Llanelli etc.) 2020, Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 14) (Abertawe a Chaerdydd) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 15) (Bro Morgannwg, Castell-nedd Port Talbot a Thorfaen) 2020
6., 7., 8. & 9. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020, The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 13) (Llanelli etc.) Regulations 2020, The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 14) (Cardiff and Swansea) Regulations 2020 and The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 15) (Neath Port Talbot, Torfaen and Vale of Glamorgan) Regulations 2020

I call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.

Galwaf ar Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

Cynnig NDM7412 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Medi 2020.

Motion NDM7412 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020 laid in the Table Office on 24 September 2020.

Cynnig NDM7409 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) (Llanelli etc.) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Medi 2020.

Motion NDM7409 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 13) (Llanelli etc.) Regulations 2020 laid in the Table Office on 25 September 2020.

Cynnig NDM7411 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 14) (Abertawe a Chaerdydd) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Medi 2020.

Motion NDM7411 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 14) (Cardiff and Swansea) Regulations 2020 laid in the Table Office on 25 September 2020.

Cynnig NDM7410 Rebecca Evans

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 15) (Bro Morgannwg, Castell-nedd Port Talbot a Thorfaen) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 28 Medi 2020.

Motion NDM7410 Rebecca Evans

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 15) (Neath Port Talbot, Torfaen and Vale of Glamorgan) Regulations 2020 laid in the Table Office on 28 September 2020.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Thank you, acting Presiding Officer. I formally move the four sets of regulations before us today, and ask Members of the Senedd to support them. These regulations were again introduced under the Public Health (Control of Disease) Act 1984, through emergency procedures to support our ongoing action to tackle the unfinished coronavirus pandemic. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020—I'll now refer to them as the amendment and then the number regulations, so as not to have a mouth full—amend the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) Regulations 2020, which are the principal regulations. The principal regulations were amended with effect from 22 September this year to introduce requirements on most licensed premises in local health protection areas to close by 11 p.m. and not to open before 6 a.m. Those provisions have now been replaced with new requirements covering all of Wales, which have the effect that premises with a licence to sell alcohol for consumption on the premises must stop selling by 10 p.m. and close by 10.20 p.m. and not reopen until 6 a.m. Such premises are required to provide seated service only, and premises with an off-sales licence for alcohol must cease the sale of alcohol by 10 p.m. In addition, these regulations extend the requirement to wear face coverings to now include customers in indoor hospitality unless they are at a table and eating or drinking, and staff when in the public area of the premises. The regulations were made and came into force on 24 September.

The health protection amendment No. 13 regulations were made on 25 September, and came into force on 26 September. The principal regulations were amended with effect from 8 September 2020 to introduce restrictions in respect of the Caerphilly local health protection area. The No. 13 amendment regulations extend restrictions to a further local health protection area comprising 13 electoral wards in the Llanelli area of Carmarthenshire, and they provide that no household within that area may be treated as forming part of an extended household, and prohibiting the formation of an extended household. Persons living in that area are prohibited from leaving or remaining away from that area without reasonable excuse, and residents of that area are required to work from home unless it is not reasonably practical for them to do so. People outside that area are prohibited from entering the area without reasonable excuse. We currently have a common pattern for local restrictions in Wales, and Members will be familiar with what I've outlined.

The regulations also amend regulation 12 of the principal regulations, that is, the obligation to take all reasonable measures to minimise the risk of exposure to or the spread of coronavirus. As I said, from 24 September, all licensed premises are prohibited from selling alcohol after 10 p.m. and must close no later than 10.20 p.m. These provisions are now extended so as to ensure that premises that, although not licensed, permit customers to consume their own alcohol, are subject to the same requirements as premises that are authorised for the sale or supply of alcohol.

The No. 14 amendment regulations were made on 25 September and came into force on 27 September. The regulations introduce similar local restrictions for the city and county of Cardiff and the city and county of Swansea.

Finally, the No. 15 amendment regulations were made and came into force on 28 September. These introduced similar local restrictions for Neath Port Talbot, Torfaen and the Vale of Glamorgan county areas as local health protection areas that are subject to specific restrictions and requirements. In keeping with the coronavirus control plan, we've set out our approach to monitoring cases and controlling localised outbreaks. The restrictions we have introduced are based on the principles of caution, proportionality and subsidiarity.

The Welsh Government continues to take a careful and evidence-based approach to dealing with coronavirus, including through the formal requirement to review the need for relevant restrictions and their proportionality every 21 days. Each of the regulations relating to local health protection areas is subject to review two weeks after their introduction, and every week thereafter if the restrictions remain in place for longer than that. Llywydd—or rather acting Llywydd—we all have a role to play in keeping Wales safe. These regulations are necessary to our continued efforts to tackle this unfinished pandemic. I ask Members of the Senedd to support them today.

Diolch, Llywydd dros dro. Cynigiaf yn ffurfiol y pedair set o reoliadau ger ein bron heddiw, a gofynnaf i Aelodau'r Senedd eu cefnogi. Cyflwynwyd y rheoliadau hyn unwaith eto o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984, trwy weithdrefnau brys i gefnogi ein camau parhaus i fynd i'r afael â'r pandemig coronafeirws sy'n parhau. Mae Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020—byddaf i'n cyfeirio atyn nhw yn awr fel y rheoliadau diwygio ac yna'r rhif, er mwyn osgoi llond ceg—yn diwygio Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) 2020, sef y prif reoliadau. Diwygiwyd y prif reoliadau o 22 Medi eleni i gyflwyno gofynion ar y rhan fwyaf o safleoedd trwyddedig mewn ardaloedd diogelu iechyd lleol i gau erbyn 11pm a pheidio ag agor cyn 6am. Mae'r darpariaethau hynny wedi'u disodli bellach gan ofynion newydd sy'n cwmpasu Cymru gyfan, sy'n darparu bod yn rhaid i eiddo sydd â thrwydded i werthu alcohol i'w yfed ar y safle roi'r gorau i werthu erbyn 10pm a chau erbyn 10.20pm a pheidio ag ailagor tan 6am. Mae'n ofynnol i safleoedd o'r fath ddarparu gwasanaeth eistedd yn unig, ac mae'n rhaid i safle sydd â thrwydded all-werthu ar gyfer alcohol roi'r gorau i werthu alcohol erbyn 10pm. Yn ogystal, mae'r rheoliadau hyn yn ymestyn y gofyniad i wisgo gorchuddion wyneb i gynnwys cwsmeriaid mewn lletygarwch dan do oni bai eu bod wrth fwrdd ac yn bwyta neu'n yfed, a staff pan fyddan nhw yn ardal gyhoeddus y safle. Gwnaed y rheoliadau a daethant i rym ar 24 Medi.

Gwnaed rheoliadau diogelu iechyd diwygio Rhif 13 ar 25 Medi, a daethant i rym ar 26 Medi. Diwygiwyd y prif reoliadau o 8 Medi 2020 i gyflwyno cyfyngiadau mewn cysylltiad ag ardal diogelu iechyd leol Caerffili. Mae rheoliadau diwygio Rhif 13 yn ymestyn y cyfyngiadau i ardal diogelu iechyd leol arall sy'n cynnwys 13 ward etholiadol yn ardal Llanelli yn Sir Gaerfyrddin, ac maen nhw'n darparu na ellir trin unrhyw aelwyd o fewn yr ardal honno yn rhan o aelwyd estynedig, ac yn gwahardd ffurfio aelwyd estynedig. Mae'r bobl sy'n byw yn yr ardal honno wedi eu gwahardd rhag gadael neu aros i ffwrdd o'r ardal honno heb esgus rhesymol, ac mae'n ofynnol i drigolion yr ardal honno weithio o gartref oni bai nad yw'n rhesymol ymarferol iddyn nhw wneud hynny. Mae pobl o'r tu allan i'r ardal honno wedi eu gwahardd rhag dod i mewn i'r ardal heb esgus rhesymol. Ar hyn o bryd mae gennym ni batrwm cyffredin ar gyfer cyfyngiadau lleol yng Nghymru, a bydd yr Aelodau yn gyfarwydd â'r hyn yr wyf wedi ei amlinellu.

Mae'r rheoliadau hefyd yn diwygio rheoliad 12 o'r prif reoliadau, hynny yw, y rhwymedigaeth i gymryd pob cam rhesymol i leihau'r risg o ddod i gysylltiad â'r coronafeirws neu ei ledaenu. Fel y dywedais i, o 24 Medi, mae pob safle trwyddedig wedi ei wahardd rhag gwerthu alcohol ar ôl 10pm ac mae'n rhaid iddo gau erbyn 10.20pm fan pellaf. Mae'r darpariaethau hyn bellach wedi eu hymestyn er mwyn sicrhau bod safleoedd sydd, er nad ydynt wedi eu trwyddedu, yn caniatáu i gwsmeriaid yfed eu halcohol eu hunain, yn ddarostyngedig i'r un gofynion â safleoedd sydd wedi eu hawdurdodi i werthu neu gyflenwi alcohol.

Gwnaed rheoliadau diwygio Rhif 14 ar 25 Medi a daethant i rym ar 27 Medi. Mae'r rheoliadau yn cyflwyno cyfyngiadau lleol tebyg ar gyfer dinas a sir Caerdydd a dinas a sir Abertawe.

Yn olaf, gwnaed rheoliadau diwygio Rhif 15 a daethant i rym ar 28 Medi. Cyflwynodd y rhain gyfyngiadau lleol tebyg ar gyfer ardaloedd sirol Castell-nedd Port Talbot, Torfaen a Bro Morgannwg fel ardaloedd diogelu iechyd lleol sy'n ddarostyngedig i gyfyngiadau a gofynion penodol. Yn unol â chynllun rheoli'r coronafeirws, rydym ni wedi nodi ein dull o fonitro achosion a rheoli achosion lleol. Mae'r cyfyngiadau yr ydym wedi eu cyflwyno wedi eu seilio ar egwyddorion bod yn ofalus, cymesuredd a sybsidiaredd.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddefnyddio dull gofalus sydd wedi ei seilio ar dystiolaeth o ymdrin â'r coronafeirws, gan gynnwys trwy'r gofyniad ffurfiol i adolygu'r angen am gyfyngiadau perthnasol a'u cymesuredd bob 21 diwrnod. Mae pob un o'r rheoliadau sy'n ymwneud ag ardaloedd diogelu iechyd lleol yn cael eu hadolygu bythefnos ar ôl eu cyflwyno, a phob wythnos wedi hynny os bydd y cyfyngiadau yn parhau yn hirach na hynny. Llywydd—neu yn hytrach Llywydd dros dro—mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae o ran cadw Cymru yn ddiogel. Mae angen y rheoliadau hyn ar gyfer ein hymdrechion parhaus i fynd i'r afael â'r pandemig hwn sy'n parhau. Gofynnaf i Aelodau'r Senedd eu cefnogi nhw heddiw.

17:15

Thank you. I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.

Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

Thank you, acting Llywydd. Members will know, of course, that the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) Regulations 2020 are the principal regulations on coronavirus in Wales. The No. 12 amending regulations—I do not intend to repeat the narrative that the Minister has given, the accurate account of what those regulations specifically refer to. I'll go straight to our report on the No. 12 regulations, which identified three merits points. The first noted the Welsh Government's justification for any potential interference with human rights, and the second that there had been no public consultation on these regulations, and our third reporting point highlights two important matters relating to the principal regulations as a whole. First, we highlight that keeping up to speed with all the changes is becoming increasingly difficult and confusing for members of the public. Secondly, we highlight possible inconsistency within the principal regulations that require clarifications.

I now refer to the No. 13, No. 14 and No. 15 amending regulations. Again, these have been outlined by the Minister as to their contents and the restrictions that they bring into force. Our reports on these regulations—that is, on the No. 13, No. 14 and No. 15 regulations—do not raise any new issues regarding the application of restrictions to communities in Wales, but we do draw the reports to the Members' attention to assist today's debate.

And there's one further matter that I would like to draw Members' attention to, and that is this: in the future, the committee intends to consider the extent to which the explanatory memoranda include evidence about why certain areas are placed in lockdown and the reasons for that urgency. Thank you, acting Llywydd. 

Diolch, Llywydd dros dro. Bydd yr Aelodau yn gwybod, wrth gwrs, mai Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) 2020 yw'r prif reoliadau ar gyfer y coronafeirws yng Nghymru. Mae rheoliadau diwygio Rhif 12—nid wyf i'n bwriadu ailadrodd y naratif y mae'r Gweinidog wedi ei roi, y cyfrif cywir o'r hyn y mae'r rheoliadau hynny yn cyfeirio ato yn benodol. Byddaf i'n mynd yn syth at ein hadroddiad ar reoliadau Rhif 12, a nododd dri phwynt teilyngdod. Nododd y cyntaf gyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, a'r ail na fu unrhyw ymgynghoriad cyhoeddus ar y rheoliadau hyn, ac mae ein trydydd pwynt adrodd yn tynnu sylw at ddau fater pwysig yn ymwneud â'r prif reoliadau yn gyffredinol. Yn gyntaf, rydym yn tynnu sylw at y ffaith bod cadw ar flaen yr holl newidiadau yn mynd yn fwyfwy anodd a dryslyd i aelodau'r cyhoedd. Yn ail, rydym yn tynnu sylw at anghysondeb posibl yn y prif reoliadau y mae angen eu hegluro.

Rwy'n cyfeirio yn awr at reoliadau diwygio Rhif 13, Rhif 14 a Rhif 15. Unwaith eto, mae'r rhain wedi eu hamlinellu gan y Gweinidog o ran eu cynnwys a'r cyfyngiadau maen nhw'n eu dwyn i rym. Nid yw ein hadroddiadau ar y rheoliadau hyn—hynny yw, ar reoliadau Rhif 13, Rhif 14 a Rhif 15—yn codi unrhyw faterion newydd ynghylch cymhwyso cyfyngiadau i gymunedau yng Nghymru, ond rydym ni yn tynnu sylw'r Aelodau at yr adroddiadau i gynorthwyo'r ddadl heddiw.

Ac mae un mater arall yr hoffwn i dynnu sylw'r Aelodau ato, hynny yw: yn y dyfodol, mae'r pwyllgor yn bwriadu ystyried i ba raddau y mae'r memoranda esboniadol yn cynnwys tystiolaeth o'r rheswm pam y rhoddir cyfyngiadau symud ar rai ardaloedd a'r rhesymau dros y brys hwnnw. Diolch, Llywydd dros dro. 

Sadly, this is now a weekly occurrence that we, obviously, have to deal with these regulations, although I do welcome that the regulations are coming in a more timely manner, albeit they are still lagging on, obviously, the introduction of them, and I very much welcome a real-time debate and discussion on many of these regulations, rather than us discussing them some two weeks after they've been brought into action in some areas.

No politician at all, from any colour party, or independent, even, in this Chamber wants to do anything that puts a citizen of Wales at a disadvantage or causes them harm, and I think everyone subscribes to making sure that we are doing everything in the best interests to protect the people of Wales from the virus and the effects of the virus on people's health.

Yn anffodus, mae hwn yn ddigwyddiad wythnosol bellach y mae'n rhaid i ni, yn amlwg, ymdrin â'r rheoliadau hyn, er fy mod i yn croesawu'r ffaith bod y rheoliadau yn cael eu  cyflwyno mewn modd mwy amserol, er eu bod yn dal i lusgo, yn amlwg, ac rwy'n croesawu'n fawr ddadl a thrafodaeth amser real ar lawer o'r rheoliadau hyn, yn hytrach na'n bod yn eu trafod ryw bythefnos ar ôl iddyn nhw gael eu rhoi ar waith mewn rhai ardaloedd.

Nid yw'r un gwleidydd o gwbl, o unrhyw blaid liw, nac yn annibynnol, hyd yn oed, yn y Siambr hon yn dymuno gwneud unrhyw beth sy'n rhoi dinesydd Cymru o dan anfantais neu'n achosi niwed iddo, ac rwy'n credu bod pawb yn cefnogi'r bwriad i sicrhau ein bod yn gwneud popeth er lles gorau i amddiffyn pobl Cymru rhag y feirws ac effeithiau'r feirws ar iechyd pobl.

But there are concerns we Welsh Conservatives have with some of these regulations. If I go through them: regulation 12, about curfew restrictions and in particular the settings of social activities—we fully subscribe to the table-service only and wearing of masks within such a setting, but where we do have difficulties is we have not been able to see the evidence that says that the curfew at 10 o'clock—or 10.20 p.m. in the Welsh context—actually has a material effect in suppressing the spread of the virus and not stopping people taking their social activities into a house setting, which I know is an illegal activity, but we heard in First Minister's questions today from one of our colleagues that it is going on in Wales and people are continuing that social setting within house parties or street parties. And so we'll be abstaining on that regulation, because, as I said, we fully support the table-only rule within the social setting of a pub or such a like venue, but we do have reservations as to whether the effectiveness of the curfew is actually helping and not hindering making sure that social activity is in a regulated environment, such as a pub or similar sort of setting.

On amendment 13, which deals with the restrictions that were laid in Llanelli, we very much support these regulations on the basis that this is very much what we've been calling for. Where the local evidence clearly shows that there is a need, rather than a county-wide or region-wide enforcement of restrictions, it is done on as localised a basis as possible. And we welcome the Government using that information, but we would wish them to share that information more widely and actually use that localised data when they bring forward other restrictions.

Restriction No. 8 and restriction No. 9 on the order paper, items 14 and 15, which relate to Cardiff and Swansea, Neath Port Talbot, Torfaen and the Vale of Glamorgan—we will be voting against these restrictions on the basis that we do not believe that the Welsh Government actually deployed the same criteria as they used in setting the restrictions for the Llanelli town setting, as opposed to the county of Carmarthenshire, and we would very much welcome the Minister giving us confidence that, as he goes forward, he will start to use this localised data in a more targeted way, so that we don't have county-wide lockdowns or regional lockdowns.

And I would just seek some clarification from the Minister: when you look at the figures that are out today, we are talking about the Vale of Glamorgan—. I declare an interest as a resident of the Vale of Glamorgan and also a councillor for the local authority there, but people have been talking—obviously, we welcome the progress in Caerphilly; well, if you look at the target figures today, the Vale of Glamorgan is in a better position than Caerphilly, and I'd like to understand when the Vale of Glamorgan, for example, will be up for review, so that, hopefully, some of these restrictions can be lifted. If that is the journey that the Welsh Government is going on in the Caerphilly county borough area, then, surely, on the numbers, the Vale of Glamorgan warrants such measures as well.

And I just want to end on this note, if I may: I do think it was unfortunate for the First Minister to take Conservative colleagues to task, whether they were Members of the Senedd or whether they were Members of Parliament, when they are genuinely having constituents either running businesses or just residents of the area—. Looking at the numbers, if you look at Conwy, for example, that had county-wide restrictions inflicted on it—placed on it, should I say—the other day, on the last reporting day, 8.5 per 100,000; on the seven-day rolling average, 64 per 100,000; and in the last reporting week, the twenty-eighth to the fourth, 60.6 per 100,000 cases. Gwynedd, just across the border, where no restrictions exist at all—on the last reporting day, 16.9 cases per 100,000; seven-day average, 73.1; and the last reporting week, 72.3.

Now, I'm not wishing to place restrictions on any area that doesn't need those restrictions, but, when you're a representative of a community, whether you're a member of this institution or Westminster or a councillor, then you are not doing your job if you're not conveying the views of those constituents. And when people are seeing their livelihoods going down the Swanee because of certain restrictions that have been placed on those businesses from functioning in an environment that they have created that is safe, then they're not unreasonable in asking their representatives to convey those views to the Government here or the Government in Westminster or the local authority, and I would seek clarity from the Minister on how he and his officials are interpreting the data when one county, as I've just identified, is in restriction, and then the county next door, with a higher infection rate, is not under restriction.

Ond mae gennym ni y Ceidwadwyr Cymreig bryderon ynghylch rhai o'r rheoliadau hyn. Af i drwyddyn nhw: rheoliad 12, o ran cyfyngiadau cyrffyw ac yn enwedig lleoliadau gweithgareddau cymdeithasol—rydym ni yn llwyr gefnogi'r syniad o wasanaeth bwrdd yn unig ac yn gwisgo mygydau mewn lleoliad o'r fath, ond yr hyn yr ydym ni yn ei chael yn anodd yw nad ydym ni wedi gallu gweld y dystiolaeth sy'n dweud bod y cyrffyw am 10 o'r gloch—neu 10.20pm yng nghyd-destun Cymru—yn cael effaith sylweddol mewn gwirionedd o ran atal lledaeniad y feirws a pheidio ag atal pobl rhag symud eu gweithgareddau cymdeithasol i mewn i leoliad tŷ. Rwy'n gwybod ei fod yn weithgaredd anghyfreithlon, ond fe wnaethom ni glywed yng nghwestiynau'r Prif Weinidog heddiw gan un o'n cyd-Aelodau ei fod yn digwydd yng Nghymru a bod pobl yn parhau â'r sefyllfa gymdeithasol honno mewn partïon tŷ neu bartïon stryd. Ac felly byddwn ni yn ymatal ar y rheoliad hwnnw, oherwydd, fel y dywedais i, rydym ni'n llwyr gefnogi'r rheol bwrdd yn unig o fewn lleoliad cymdeithasol tafarn neu leoliad tebyg, ond mae gennym ni amheuon ynghylch a yw effeithiolrwydd y cyrffyw yn helpu mewn gwirionedd ac nid yn llesteirio sicrhau bod gweithgareddau cymdeithasol yn digwydd mewn amgylchedd rheoleiddiedig, fel tafarn neu fath tebyg o leoliad.

O ran gwelliant 13, sy'n ymdrin â'r cyfyngiadau a osodwyd yn Llanelli, rydym ni yn cefnogi'r rheoliadau hyn yn fawr iawn ar y sail mai dyma'r hyn yr ydym ni wedi bod yn galw amdano. Pan fo'r dystiolaeth leol yn dangos yn glir bod angen, yn hytrach na gorfodi cyfyngiadau ledled y sir neu'r rhanbarth cyfan, caiff ei wneud mor lleol â phosibl. Ac rydym yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn defnyddio'r wybodaeth honno, ond hoffem ni iddyn nhw rannu'r wybodaeth honno yn ehangach a defnyddio'r data lleol hynny pan fyddan nhw'n cyflwyno cyfyngiadau eraill.

Cyfyngiad Rhif 8 a chyfyngiad Rhif 9 ar bapur y gorchymyn, eitemau 14 a 15, sy'n ymwneud â Chaerdydd ac Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Torfaen a Bro Morgannwg—byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cyfyngiadau hyn am y rheswm nad ydym yn credu bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r un meini prawf mewn gwirionedd ag y gwnaethon nhw eu defnyddio wrth bennu'r cyfyngiadau ar gyfer lleoliad tref Llanelli, yn hytrach na Sir Gaerfyrddin, a byddem ni'n croesawu'n fawr pe gallai'r Gweinidog roi hyder i ni y bydd, wrth iddo symud ymlaen, yn dechrau defnyddio'r data lleol hyn mewn ffordd fwy penodol, fel nad oes gennym ni gyfyngiadau symud ar draws sir gyfan na chyfyngiadau symud rhanbarthol.

A hoffwn i ofyn am eglurhad gan y Gweinidog: wrth edrych ar y ffigurau sydd wedi eu cyhoeddi heddiw, rydym ni'n sôn am Fro Morgannwg—. Rwy'n datgan buddiant fel un o drigolion Bro Morgannwg ac fel cynghorydd i'r awdurdod lleol yno, ond mae pobl wedi bod yn siarad—yn amlwg, rydym ni'n croesawu'r gwelliant yng Nghaerffili; wel, wrth edrych ar y ffigurau targed heddiw, mae Bro Morgannwg mewn gwell sefyllfa na Chaerffili, a hoffwn i ddeall pryd y bydd Bro Morgannwg, er enghraifft, yn cael ei hadolygu, er mwyn gallu codi rhai o'r cyfyngiadau hyn, gobeithio. Os mai dyna'r trywydd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w ddilyn yn ardal bwrdeistref sirol Caerffili, yna, siawns, ar sail y niferoedd, dylai Bro Morgannwg fod yn destun mesurau o'r fath hefyd.

A hoffwn i orffen ar y nodyn hwn, os caf i: rwyf i yn credu ei bod yn anffodus i'r Prif Weinidog ddwyn cyd-Weinidogion Ceidwadol i gyfrif, boed yn Aelodau o'r Senedd neu pa un a oedden nhw yn Aelodau Seneddol, pan fo ganddyn nhw etholwyr yn wirioneddol naill ai yn rhedeg busnesau neu'n breswylwyr yn yr ardal—. O edrych ar y niferoedd, wrth edrych ar Gonwy, er enghraifft, yr oedd cyfyngiadau sir gyfan wedi eu gorfodi arni—eu gosod arni, dylwn i ddweud—y diwrnod o'r blaen, ar y diwrnod adrodd diwethaf, 8.5 ym mhob 100,000; ar y cyfartaledd treigl saith diwrnod, 64 ym mhob 100,000; ac yn yr wythnos adrodd ddiwethaf, yr wythfed ar hugain i'r pedwerydd, 60.6 ym mhob 100,000 o achosion. Gwynedd, ychydig dros y ffin, lle nad oes unrhyw gyfyngiadau yn bodoli o gwbl—ar y diwrnod adrodd diwethaf, 16.9 achos ym mhob 100,000; cyfartaledd saith diwrnod, 73.1; a'r wythnos adrodd ddiwethaf, 72.3.

Nawr, nid wyf i'n dymuno gosod cyfyngiadau ar unrhyw ardal nad oes angen y cyfyngiadau hynny arni, ond, pan fyddwch chi'n gynrychiolydd cymuned, p'un a ydych yn aelod o'r sefydliad hwn neu yn San Steffan neu'n gynghorydd, nid ydych yn gwneud eich gwaith os nad ydych yn cyfleu barn yr etholwyr hynny. A phan fydd pobl yn gweld eu bywoliaeth yn mynd i'r wal oherwydd cyfyngiadau penodol sydd wedi eu gosod ar y busnesau hynny rhag gweithredu mewn amgylchedd maen nhw wedi ei greu sy'n ddiogel, nid ydyn nhw'n bod yn afresymol wrth ofyn i'w cynrychiolwyr gyfleu'r safbwyntiau hynny i'r Llywodraeth yn y fan yma neu'r Llywodraeth yn San Steffan neu'r awdurdod lleol, ac rwyf yn gofyn am eglurder gan y Gweinidog ynghylch sut y mae ef a'i swyddogion yn dehongli'r data pan fydd un sir, fel yr wyf i newydd ei nodi, yn destun cyfyngiadau, ac yna nid yw'r sir drws nesaf, sydd â chyfradd heintio uwch, o dan unrhyw gyfyngiadau.

17:25

It's a bit unfortunate—I was trying to listen to the previous speaker and it was being interrupted all the time. But, nonetheless, my reason for speaking here is to thank the Minister for the update, and to reiterate that the success of the public restriction hinges on the public's trust in both each other and those who are making those decisions. And that's why I think that the behaviour of Dominic Cummings and Margaret Ferrier MP is so dangerous, and also at the same time demoralising for those people. But the fall in case numbers in Caerphilly, which has been mentioned, and Newport, does show that the vast majority of the Welsh public do understand and do get the reasons for these restrictions. And I believe that there is a fall in case numbers also in Carmarthenshire. So, of course it's essential, then, that we repay the trust that people have put into that system. You have said that the local restrictions are being kept under constant review. Could the health board or Public Health Wales publish real-time data in Llanelli and other areas, so that residents can monitor progress and understand what criteria have to be met before the restrictions might be lifted? But, on behalf of the area that I represent, and everything that I have heard from that community, there is overwhelming support for the Government's action, and I just want to place that on record. Thank you.

Mae hi braidd yn anffodus—roeddwn i'n ceisio gwrando ar y siaradwr blaenorol ac roedd tarfu ar y cysylltiad drwy'r amser. Ond, er hynny, fy rheswm dros siarad yma yw i ddiolch i'r Gweinidog am y diweddariad, ac ailadrodd bod llwyddiant y cyfyngiad cyhoeddus yn dibynnu ar ymddiriedaeth y cyhoedd yn ei gilydd a'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau hynny. A dyna pam rwyf i'n credu bod ymddygiad Dominic Cummings a Margaret Ferrier AS mor beryglus, a hefyd ar yr un pryd yn digalonni'r bobl hynny. Ond mae'r gostyngiad yn nifer yr achosion yng Nghaerffili, sydd wedi ei nodi, a Chasnewydd, yn dangos bod y mwyafrif helaeth o'r cyhoedd yng Nghymru yn deall ac yn derbyn y rhesymau dros y cyfyngiadau hyn. Ac rwyf i'n credu bod gostyngiad yn nifer yr achosion yn Sir Gaerfyrddin hefyd. Felly, wrth gwrs, mae'n hanfodol, felly, ein bod yn ad-dalu'r ymddiriedaeth y mae pobl wedi ei rhoi yn y system honno. Rydych chi wedi dweud bod y cyfyngiadau lleol yn cael eu hadolygu'n gyson. A allai'r bwrdd iechyd neu Iechyd Cyhoeddus Cymru gyhoeddi data amser real yn Llanelli ac ardaloedd eraill, fel y gall trigolion fonitro cynnydd a deall pa feini prawf y mae'n rhaid eu bodloni cyn y gellid codi'r cyfyngiadau? Ond, ar ran yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli, a phopeth yr wyf i wedi ei glywed gan y gymuned honno, mae cefnogaeth ysgubol i gamau gweithredu'r Llywodraeth, ac rwyf i'n dymuno cofnodi hynny. Diolch.

Cyfres o reoliadau o'n blaenau ni eto heddiw. Mi fyddwn ni'n cefnogi gwelliant 12, sef eitem agenda 6, oherwydd ein bod ni'n cyd-fynd yn gyffredinol â'r budd sydd yn dod o gau tafarndai ac ati yn gynnar, er ein bod ni'n credu y gellid mynd ymhellach na hynny. Mi fyddwn ni hefyd yn cefnogi gwelliant 13, sydd yn ymwneud â Llanelli, lle dangosodd y Llywodraeth eu bod nhw'n gallu gweithredu ar lefel hyperleol.

Rydym ni'n dal i ystyried beth rydym ni am wneud efo gwelliannau 13 ac 15, yn dibynnu ar beth mae'r Gweinidog yn mynd i'w ddweud wrthym ni y prynhawn yma. Y rheswm am hynny ydy, yn unol â'r hyn dywedodd Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, dwi yn credu y byddai'n wirioneddol bwysig—rwy'n credu ei bod hi'n allweddol, mewn difrif—i'r pwyllgor deddfwriaeth, a thrwy hynny y Senedd, wrth gwrs, gael gweld y data sy'n dangos yn glir pam bod angen gweithredu ar lefel ardal awdurdod lleol cyfan. Mae'n bosib bod angen, mae'n bosib bod y data yn berffaith glir, ond mae angen, er mwyn gallu cefnogi'r rheoliadau, gallu gweld y data yna, ac roeddwn i'n falch o glywed Mick Antoniw yn gwneud y pwynt hwnnw. Mae'r cyfyngiadau sydd yn cael eu cyflwyno yn rhai sylweddol—nid yr un mor sylweddol ag adeg y lockdown yn ôl ar ddiwedd Mawrth, Ebrill, Mai, ond yn sylweddol serch hynny. Mae angen inni fod yn siŵr dydy pobl ddim yn dioddef fwy nag sydd yn rhaid o ran eu llesiant ac, wrth gwrs, yn economaidd. Mae angen y data, dwi'n meddwl, er mwyn gallu penderfynu os ydy'r cyfyngiadau'n gymesur. Ac, yn achos gwelliant 13, Llanelli, mi wnaeth y Llywodraeth brofi eu bod nhw'n gallu gwneud hynny, ond nid felly efo 14 ac 15. Ac wrth gwrs, mi ddaw'r cyfyngiadau a gafodd eu cyflwyno yn y gogledd o'n blaenau ni ymhen wythnos, byddwn i'n gobeithio.

Yr elfen arall sy'n pryderu llawer ydy'r anomali lle mae yna waharddiad ar bobl o ardal cyfyngiadau uwch yng Nghymru rhag mynd i ardal risg isel, ond ddim gwaharddiad ar bobl o ardal risg uchel yn Lloegr rhag mynd i'r un ardal. Wel, mae yna ganlyniad i hynny mewn perthynas â'r rheoliadau yma. Mae hynny—yr anomali yna—yn gwneud i'r rheoliadau yma, yn eu tro, ymddangos i rai fel eu bod nhw yn annheg ac yn anghymesur—yn annheg â phobl yng Nghymru. Go iawn, yr anghysondeb sy'n annheg, felly pryd fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu i gael gwared ar yr anghysondeb hwnnw a sicrhau bod yr un gwaharddiadau yn berthnasol i'r bobl o'r tu allan i Gymru ag y sydd i drigolion a dinasyddion Cymru?

There's a series of regulations before us again today. We will be supporting the No. 12 amendment, which is agendum 6, because we generally agree with the benefit that accrues from closing licensed premises earlier, although we feel that we could go further. We will also be supporting the No. 13 amendments, namely Llanelli, where the Government demonstrated that they were able to operate on a hyperlocal level.

We're still considering our position on amendments 14 and 15, depending on what the Minister tells us this afternoon. The reason for that, in accordance with what the Chair of the legislation committee said, is that I do believe that it's crucially important, if truth be told, for the legislation committee, and through that the Senedd, to see the data that clearly demonstrates why action at a local authority area level is required. Now, that may be true, the data may be entirely convincing, but, in order to support regulations, we need to see that data, and I was pleased to hear Mick Antoniw making that very point. The restrictions imposed are significant and substantial—not as substantial as at the time of lockdown in April and May, but they are still significant, and we need to be sure that people aren't suffering more than is necessary in terms of their well-being, and also economically. So, we need that data in order to decide whether the restrictions are proportionate. And, in the case of amendment 13, namely Llanelli, the Government proved that they could do that, but that wasn't the case with amendment 14 and amendment 15. And, of course, the restrictions introduced in north Wales will be before us in a week's time, I would hope.

The other element that causes a great deal of concern is the anomaly where there is a restriction on people from restricted areas in Wales going to other areas, but no such restriction on people from high-risk areas in England travelling to those very same areas. That anomaly makes these regulations, in turn, appear to some as being unfair and disproportionate, and treating the people of Wales in an unfair manner. In reality, it's the inconsistency that's unfair, so when will the Welsh Government act in order to deal with that inconsistency and to ensure that the same restrictions are applied to people from outwith Wales as are applied to citizens in Wales?

17:30

I only have one question, but simply to say, coming from an area that has been within these localised measures for some time, both with Rhondda Cynon Taf and Bridgend, my role, and that of others within the area, has been very much to explain to people why the measures are necessary and to encourage them to abide by them, difficult as that is for businesses and individuals. It was disconcerting to see a letter from north Wales colleagues that seemed truly Johnsonian in its approach, which came close to encouraging people to break those rules and regulations. I'd encourage Andrew R.T. Davies to reflect on that.

My question is very straightforward, though: Minister, I have many people who are caught in the conundrum of having booked travel. Some of them have got caring responsibilities; they've postponed travel but they've rebooked it and they planned to go away, some of them from Cardiff Airport. But, those flights and those travel operators—some of them are not offering refunds, or if they're offering to reschedule flights and accommodation, they're doing it at an exorbitant cost. Do we now have any clarity so that we can say to these travel operators and these flight operators, 'You should play fair by these customers; refund them, offer them long-term rearrangements or do not charge them the earth to reschedule flights'?

Dim ond un cwestiwn sydd gen i, ond dim ond i ddweud, gan fy mod i'n dod o ardal sydd wedi bod yn destun y mesurau lleol hyn ers cryn amser, gyda Rhondda Cynon Taf a Phen-y-bont ar Ogwr, mae fy rôl i, a rôl pobl eraill yn yr ardal, i raddau helaeth wedi bod i egluro wrth bobl pam mae'r mesurau yn angenrheidiol a'u hannog i gadw atyn nhw, er mor anodd yw hynny i fusnesau ac unigolion. Yr oedd yn syfrdanol gweld llythyr gan gyd-Aelodau yn y gogledd a oedd yn ymddangos yn wirioneddol Johnsonaidd yn ei ymagwedd, a ddaeth yn agos at annog pobl i dorri'r rheolau a'r rheoliadau hynny. Byddwn i'n annog Andrew R.T. Davies i fyfyrio ar hynny.

Mae fy nghwestiwn yn syml iawn, er hynny: Gweinidog, mae gen i lawer o bobl sydd wedi eu dal yn y broblem o fod wedi trefnu teithio. Mae gan rai ohonyn nhw gyfrifoldebau gofalu; maen nhw wedi gohirio teithio ond maen nhw wedi ei aildrefnu ac roedden nhw'n bwriadu mynd ar wyliau, rhai ohonyn nhw o Faes Awyr Caerdydd. Ond, y teithiau hedfan hynny a'r gweithredwyr teithio hynny—nid yw rhai ohonyn nhw yn cynnig ad-daliadau, neu os ydyn nhw'n cynnig aildrefnu teithiau hedfan a llety, maen nhw'n gwneud hynny am gost uchel iawn. A oes gennym ni unrhyw eglurder erbyn hyn er mwyn i ni allu dweud wrth y gweithredwyr teithio hyn a'r gweithredwyr hedfan hyn, 'Dylech chi fod yn deg â'r cwsmeriaid hyn; rhowch ad-daliad iddyn nhw, cynigwch ad-drefnu hirdymor iddyn nhw neu peidiwch â chodi'n afresymol arnyn nhw i aildrefnu teithiau hedfan'?

Well, Minister, you certainly know how to stir up opposition, don't you? I remember the first set of main coronavirus regulations, voting against those. I think there were just three or four of us then. Last week, there were seven or eight in opposition, and this week you have the main opposition saying that they will be voting against the substantial all-county south Wales lockdowns that you're imposing. Even Plaid are saying that they will consider their position before deciding whether to support you.

I just wonder whether you might reflect on whether this has anything to do with how the Welsh Government has managed these regulations. I, as you know, consider that they are disproportionate and counterproductive, but they're also capricious, they're also arbitrary and you have also been defensive and closed in the way that you have put them forward.

Why on earth can't we have the ward level information that is requested so ably by Andrew R.T. Davies? Public Health Wales have published it down to an individual level on their website for nearly 24 hours. Why can't you put that ward data out there and actually engage with the debate? It's because you're not that you're now seeing this level of opposition, and I've spoken before about COVID lockdown fatigue. There's going to be more of it, because it's no longer being done on a cross-party basis; it is being imposed by the Welsh Labour Government against widespread opposition.

Can I ask you, specifically, about the 10 p.m. lockdowns? Whether it's 10 p.m. or 10.20 p.m., surely it is counterproductive to make everyone leave at once. How does that help reduce spread? What about those hospitality businesses that invested so much in getting COVID secure and ready to reopen, and then you do that to them?

Specifically, and finally, I'd like to ask about the council lockdowns; this apparent rule that in Wales you're not allowed to cross a council border: not going out of the region, the wide region in south Wales with infections, but not to go out of your particular council area; not to stop you going within the council area. Minister, again, I see you go to your office in Cathays Park but you won't come here. What is the purpose of this and what is your ask to the UK Government in terms of what they're doing in England?

You talk about respecting devolution, but are you telling them that they have to do for English county areas exactly as you're doing in Wales, because we say, 'You're not allowed to leave the county area', therefore that's what they must say for local lockdowns in England? What gives you the authority to do that? Or, are you saying they have to add on, 'You can go out of your local area, but you mustn't cross the border into Wales'? Or, are you in Wales proposing border control where you put restrictions on people from England, who can move freely within England, to tell them they cannot move to Wales? Has devolution come to this?

Wel, Gweinidog, rydych chi'n sicr yn gwybod sut i ysgogi gwrthwynebiad, onid ydych chi? Rwy'n cofio'r gyfres gyntaf o brif reoliadau coronafeirws, a phleidleisio yn erbyn y rheini. Rwy'n credu mai dim ond tri neu bedwar ohonom ni oedd bryd hynny. Yr wythnos diwethaf, roedd saith neu wyth yn gwrthwynebu, a'r wythnos hon mae gennych chi'r brif wrthblaid yn dweud y byddan nhw'n pleidleisio yn erbyn y cyfyngiadau symud sylweddol yr ydych yn eu gorfodi ar siroedd cyfan yn y de-ddwyrain. Mae hyd yn oed Plaid yn dweud y byddan nhw'n ystyried eu safbwynt cyn penderfynu a ddylid eich cefnogi ai peidio.

Tybed a wnewch chi ystyried a yw hyn yn ymwneud o gwbl â'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi rheoli'r rheoliadau hyn. Rwyf i, fel y gwyddoch chi, o'r farn eu bod yn anghymesur ac yn wrthgynhyrchiol, ond maen nhw hefyd yn gaeth, maen nhw hefyd yn fympwyol ac rydych chi hefyd wedi bod yn amddiffynnol ac yn gaeedig yn y ffordd yr ydych wedi eu cyflwyno.

Pam ar y ddaear na allwn ni gael yr wybodaeth ar lefel ward y mae Andrew R.T. Davies yn gofyn mor fedrus amdano? Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi ei chyhoeddi i lawr i lefel unigol ar eu gwefan am bron i 24 awr. Pam na allwch chi roi'r data ward hynny i'r cyhoedd ac ymgysylltu yn wirioneddol â'r ddadl? Rydych chi'n gweld y lefel hon o wrthwynebiad erbyn hyn oherwydd nad ydych chi wedi gwneud hynny, ac rwyf i wedi siarad o'r blaen am flinder cyfyngiadau COVID. Bydd mwy ohono, oherwydd nid yw'n cael ei wneud yn drawsbleidiol mwyach; mae'n cael ei orfodi gan Lywodraeth Lafur Cymru yn erbyn gwrthwynebiad eang.

A gaf i ofyn i chi, yn benodol, am y trefniadau cau erbyn 10pm? Pa un a yw'n 10pm neu yn 10.20pm, siawns nad yw'n wrthgynhyrchiol gorfodi pawb i adael ar unwaith. Sut y mae hynny yn helpu i leihau lledaeniad? Beth am y busnesau lletygarwch hynny a fuddsoddodd gymaint i sicrhau eu bod yn ddiogel rhag COVID ac yn barod i ailagor, ac yna rydych chi'n gwneud hynny iddyn nhw?

Yn benodol, ac yn olaf, hoffwn i ofyn am y cyfyngiadau cyngor; y rheol dybiedig hon nad ydych yn cael croesi ffin cyngor yng Nghymru: nid peidio â mynd allan o'r rhanbarth, y rhanbarth eang yn y de sydd â heintiau, ond i beidio â mynd allan o ardal benodol eich cyngor; nid eich atal rhag mynd o fewn ardal y cyngor. Gweinidog, unwaith eto, rwy'n eich gweld yn mynd i'ch swyddfa ym Mharc Cathays ond ni fyddwch yn dod yma. Beth yw pwrpas hyn a beth ydych chi'n ei ofyn i Lywodraeth y DU o ran yr hyn y maen nhw yn ei wneud yn Lloegr?

Rydych chi yn sôn am barchu datganoli, ond a ydych yn dweud wrthyn nhw fod yn rhaid iddyn nhw wneud i ardaloedd sirol Lloegr yn union fel yr ydych chi yn ei wneud yng Nghymru, oherwydd ein bod ni yn dweud, 'Nid ydych yn cael gadael ardal y sir', felly dyna y mae'n rhaid iddyn nhw ei ddweud ar gyfer cyfyngiadau lleol yn Lloegr? Pa awdurdod sydd gennych chi i wneud hynny? Neu, a ydych chi'n dweud bod yn rhaid iddyn nhw ychwanegu, 'Gallwch chi fynd allan o'ch ardal leol, ond mae'n rhaid i chi beidio â chroesi'r ffin i Gymru'? Neu, a ydych chi yng Nghymru yn cynnig rheoli ffiniau lle'r ydych chi'n cyfyngu ar bobl o Loegr, sy'n gallu symud yn rhydd o fewn Lloegr, i ddweud wrthyn nhw nad ydyn nhw'n cael symud i Gymru? A yw datganoli wedi dod at hyn?

17:35

I'm very grateful for the opportunity to speak. I wasn't planning to today, but I'm absolutely fed up of the claptrap and cobblers that's being peddled by the First Minister in this Chamber today, and indeed other Members of the Labour Party regarding the statement that was made by Members of Parliament and Members of this Senedd on the Conservative benches. 

In no way whatsoever—let me make it clear to everybody today—in no way whatsoever did any member of the Conservative Party encourage people to break the law and to disregard those coronavirus restrictions. It makes me very angry to listen to people suggesting that that was the case. What we were raising were legitimate concerns on behalf of the people who we represent who are not persuaded by the proportionality of the response of the Welsh Government in terms of the local restrictions that it has now imposed upon a huge swathe of people in north Wales, including those in my own constituency.

And I request that the First Minister comes to this Chamber and apologises at some point in the future for putting that hare running about a misleading comment that he has thrown arbitrarily onto the floor of this Chamber this afternoon and which I ask and urge him to take back and do the decent thing, because it was an absolute fabrication to suggest that we had encouraged people to break the law.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i siarad. Nid oeddwn i wedi bwriadu gwneud heddiw, ond rwyf wedi cael llond bol ar y lol a'r rwtsh llwyr sy'n cael eu hyngan gan y Prif Weinidog yn y Siambr hon heddiw, ac yn wir Aelodau eraill o'r Blaid Lafur ynglŷn â'r datganiad a wnaed gan Aelodau Seneddol ac Aelodau'r Senedd hon ar feinciau'r Ceidwadwyr.

Ni wnaeth unrhyw aelod o'r Blaid Geidwadol mewn unrhyw ffordd o gwbl—gadewch i mi ei gwneud yn glir i bawb heddiw—mewn unrhyw ffordd o gwbl annog pobl i dorri'r gyfraith ac anwybyddu'r cyfyngiadau coronafeirws hynny. Mae'n fy ngwneud yn grac iawn i wrando ar bobl yn awgrymu bod hynny yn wir. Yr hyn yr oeddem ni yn ei godi oedd pryderon dilys ar ran y bobl yr ydym ni yn eu cynrychioli nad ydyn nhw wedi eu hargyhoeddi gan gymesuredd ymateb Llywodraeth Cymru o ran y cyfyngiadau lleol sydd wedi eu gosod ar nifer enfawr o bobl yn y gogledd erbyn hyn, gan gynnwys y rhai hynny yn fy etholaeth i fy hun.

Ac rwyf i'n gofyn i'r Prif Weinidog ddod i'r Siambr hon ac ymddiheuro rywbryd yn y dyfodol am ddechrau'r syniad hwnnw gyda sylw camarweiniol y mae wedi ei daflu yn fympwyol ar lawr y Siambr hon y prynhawn yma, ac rwyf i'n gofyn iddo ac yn ei annog i'w dynnu yn ôl a gwneud y peth iawn, oherwydd yr oedd yn ffugiad llwyr awgrymu ein bod ni wedi annog pobl i dorri'r gyfraith.

And the Minister to reply to the debate.

A'r Gweinidog i ymateb i'r ddadl.

Thank you, acting Presiding Officer. I'll run through the comments as they've been made in the debate. I note the comments that the Chair of the committee, Mick Antoniw, made. We do provide frequently asked questions and guidance to try to assist people with the requirements of the regulations and how to help people to follow the new rules.

And, of course, the requirements are because of the continued spread of the coronavirus and all the harm that it will cause and is already causing. Yesterday, I set out that hospital admissions have more than doubled over the last week or so. I'm afraid that I expect to see the death total increase as well. The action we are taking is to avoid very real harm being caused across the whole country, and the frequently asked questions are to help people to follow those rules to keep themselves, their families and their communities safe.

I'd welcome engagement with the committee around information in the explanatory memorandum. It's supposed to be helpful. If there's a way to have that conversation with the committee then I'd be very happy to do so. I also welcome the fact that the committee has, from time to time, helped us with consistency in legislative provisions. That's part of the point of the scrutiny. We're making these regulations in a rapid manner because of the fast-changing picture with coronavirus, and I think there's value in having the committee undertaking its scrutiny function before the legislature is then able to exercise its function in determining whether these regulations can continue or not. But, that's a choice for how the legislature wishes to operate its business.

I'll deal with Joyce Watson, Rhun ap Iorwerth and then Huw Irranca before I turn to the group of comments from Andrew R.T. Davies, Darren Millar and Mark Reckless. I think Joyce Watson is right: the regulations we have do rely on public trust and support and faith that we are doing this for the right reasons, that there is a proper basis for doing so. That's partly about the evidence we have in hard data, it's also about the wider community intelligence we have over the spread and the re-emergence with a vengeance of coronavirus. I think she's right, in all of the opinion poll evidence we see, there is broad public support for the approach the Welsh Government is taking to keep Wales safe.

On introducing restrictions, there is a 14-day period to then review them, then at least every seven days we have to review them again, and that means there is a regular period to review the position within each area with local restrictions in place and for us to consider the path out of those. And I am keen to see areas move out of restrictions. It is not an easy or a glib thing to introduce restrictions on how people live their lives at all.

In terms of the health board data and the intelligence on the spread that's being undertaken, and this is a point raised by other speakers, I am keen that we do provide a regular amount of information about what takes place on a more localised level. I want to be able to do that in a way that doesn't potentially highlight individuals. In some areas, the prevalence will be so low that highlighting an individual case could potentially identify that person. But I think that that is something that we should be able to resolve and I'm keen to do so. I think it would help to deal with some of the concerns that other Members have raised.

Diolch, Llywydd dros dro. Byddaf i'n ymdrin â'r sylwadau yn y drefn y maen nhw wedi eu gwneud yn y ddadl. Rwyf i'n nodi'r sylwadau y gwnaeth Cadeirydd y pwyllgor, Mick Antoniw. Rydym ni yn darparu cwestiynau cyffredin a chanllawiau i geisio cynorthwyo pobl â gofynion y rheoliadau a sut i helpu pobl i ddilyn y rheolau newydd.

Ac, wrth gwrs, mae'r gofynion oherwydd bod y coronafeirws yn parhau i ledaenu a'r holl niwed y bydd yn ei achosi ac y mae eisoes yn ei achosi. Ddoe, nodais fod derbyniadau i'r ysbyty wedi mwy na dyblu dros yr wythnos diwethaf. Rwy'n ofni fy mod i'n disgwyl gweld cyfanswm y marwolaethau yn cynyddu hefyd. Bwriad y camau yr ydym ni yn eu cymryd yw osgoi achosi niwed gwirioneddol iawn ledled y wlad, a bwriad y cwestiynau cyffredin yw helpu pobl i ddilyn y rheolau hynny i'w cadw eu hunain, eu teuluoedd a'u cymunedau yn ddiogel.

Byddwn i'n croesawu ymgysylltu â'r pwyllgor ynghylch yr wybodaeth yn y memorandwm esboniadol. Mae i fod yn ddefnyddiol. Os oes ffordd o gael y sgwrs honno â'r pwyllgor byddwn i'n hapus iawn i wneud hynny. Rwyf i hefyd yn croesawu'r ffaith bod y pwyllgor, o bryd i'w gilydd, wedi ein helpu ni o ran cysondeb mewn darpariaethau deddfwriaethol. Mae hynny'n rhan o bwynt y craffu. Rydym ni'n gwneud y rheoliadau hyn mewn modd cyflym oherwydd y darlun sy'n newid yn gyflym o ran y coronafeirws, ac rwy'n credu bod gwerth i'r pwyllgor ymgymryd â'i swyddogaeth graffu cyn i'r ddeddfwrfa wedyn allu arfer ei swyddogaeth wrth benderfynu pa un a all y rheoliadau hyn barhau ai peidio. Ond, mae hynny'n ddewis ar gyfer sut y mae'r ddeddfwrfa yn dymuno mynd ati i weithredu.

Byddaf i'n ymdrin â Joyce Watson, Rhun ap Iorwerth ac yna Huw Irranca cyn i mi droi at y grŵp o sylwadau gan Andrew R.T. Davies, Darren Millar a Mark Reckless. Rwyf i'n credu bod Joyce Watson yn iawn: mae'r rheoliadau sydd gennym ni yn dibynnu ar ymddiriedaeth a chefnogaeth a ffydd y cyhoedd ein bod ni yn gwneud hyn am y rhesymau cywir, bod sail briodol dros wneud hynny. Mae hynny'n ymwneud yn rhannol â'r dystiolaeth sydd gennym ni ar ffurf data caled, mae hefyd yn ymwneud â'r wybodaeth gymunedol ehangach sydd gennym ni am ledaeniad ac ail-ymddangosiad didostur y coronafeirws. Rwy'n credu ei bod hi'n iawn, yn yr holl dystiolaeth yn y pôl piniwn yr ydym ni'n ei gweld, fod cefnogaeth eang ymhlith y cyhoedd i'r dull y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddefnyddio i gadw Cymru yn ddiogel.

O ran cyflwyno cyfyngiadau, mae cyfnod o 14 diwrnod i'w hadolygu wedyn, yna mae'n rhaid i ni eu hadolygu eto o leiaf pob saith diwrnod, ac mae hynny'n golygu bod cyfnod rheolaidd i adolygu'r sefyllfa ym mhob ardal sydd â chyfyngiadau lleol ar waith ac i ni ystyried y ffordd allan ohonyn nhw. Ac rwyf i yn awyddus i weld ardaloedd yn symud allan o gyfyngiadau. Nid yw'n beth hawdd na rhwydd i gyflwyno cyfyngiadau ar sut y mae pobl yn byw eu bywydau o gwbl.

O ran data'r bwrdd iechyd a'r wybodaeth am y lledaeniad sy'n cael eu casglu, ac mae hwn yn bwynt y mae siaradwyr eraill wedi ei godi hefyd, rwy'n awyddus ein bod ni yn darparu gwybodaeth reolaidd am yr hyn sy'n digwydd ar lefel fwy lleol. Rwy'n dymuno gallu gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n bosibl adnabod unigolion ohoni. Mewn rhai ardaloedd, bydd nifer yr achosion mor isel y gallai tynnu sylw at achos unigol ei gwneud yn bosibl adnabod y person hwnnw. Ond rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth y dylem ni allu ei ddatrys ac rwy'n awyddus i wneud hynny. Rwy'n credu y byddai'n helpu i ymdrin â rhai o'r pryderon y mae Aelodau eraill wedi eu codi.

On Rhun ap Iorwerth's point about the data underpinning the action that we took, in particular in relation to Cardiff, Swansea, Neath Port Talbot, Torfaen and the Vale of Glamorgan, we had data at that point in time and a very clear case made to us by each local authority and by each relevant health board that, in those areas, they were confident that, because of the data they saw on the rising number of cases and the community intelligence they had from TTP, they were going to be in a position where they were going to go above the formal data point for intervention. And the point was put in this way: there were sparks that they could all see and they wanted to be able to act before there was a real forest fire. And so, that was the analogy that was put to us in very clear terms by public health teams as well as by each of those leaders and chief executives.

More than that, though, at that point in time, we had more of a challenge with lighthouse lab data. So, we knew that the figures we were seeing were a little in—well, they even further lagged the data that we'd normally have. And actually, we went through this on more than one occasion with those local authorities and we could see that, with the data building up and the positivity rate that we had, actually, we were definitely going to get to a point where we would breach the 50 marker. And there's then the point about why would we wait if we had that level of confidence and a very clearly united view from our public health teams, our national public health agency and the local authority leadership involved as well, including—and I think this is important—the professional officer leadership, not just the elected member leadership.

And in the figures published today, Cardiff has a rate of 107.9 per 100,000; Swansea 111.7; Neath Port Talbot 81.6; Torfaen 54.3; and the Vale of Glamorgan 43.4. The Vale has seen a decline and that's good news. We want to see that decline further and then we could potentially be in a position to lift those restrictions, but that had gone above 50 after we had taken these measures. I think it does show that if the Senedd doesn't pass these regulations today, we would then be releasing restrictions in areas where we know that there is high prevalence already, and I think that would be a mistake. We all have a shared responsibility—us in the legislature and members of the public too and those who are members of the Government—but I think the case is made by the subsequent move. And the same applies for north Wales as well. We're not debating the north Wales regulations today, of course, but in all those north Wales authorities that we put into local restrictions, all of them are well beyond the 50 marker, and I think it was the right thing to do to act when we did.

On the process, we've already described it previously; we also have the chief medical officer and the technical advisory cell co-chairs taking part. And we have that advice from each of the incident management teams that draw together local partners. We also have the relevant police force for the area as well.

On travel restrictions, the First Minister has already set out the position we're in today. We want to see the formal response to the letter, but we are prepared to act to use the powers that we do have in terms of public health protection. The measures on travel restrictions are both to contain the virus in an area of higher prevalence and also to protect lower prevalence areas. Now, we're not interested in saying that this is about England or the English; it's actually about any area where there's a high-prevalence issue, and that's what we're looking to address and to deal with. I think it would actually be in all of our interests to have a more common approach to doing that right across the UK. The Scottish Government take a broadly similar approach and I think it would be helpful to have that joint approach, but if we can't persuade the Government for England to act in the same way, then we'll use our powers, but we'll act on our responsibilities to do so under public health legislation.

Huw Irranca-Davies asked about the travel industry and we have a very clear view that we are deeply disappointed in the way that some parts of the travel industry have behaved. These are legal restrictions on what people can do, and if people go on holiday from one of these restricted areas and fly out of Cardiff Airport, Birmingham, Bristol or any other, then they'll be breaking the law, and that is not a position that travel companies should put people in—to choose between losing a substantial amount of money or to break the law and take the risk. I also think it's not good for the travel industry themselves. If someone were to leave a high-incidence area in Wales to go on a flight and potentially to be the cause of a spreading event on that plane or in a resort, I do not think that the travel industry would be having a good day in explaining why it had acted in such a way where it effectively encouraged people to break the law.

I'll deal now with the more assertive points of people who are disagreeing and not in favour of the regulations. On north Wales, we'll debate those regulations next week, but as I say, all four of the north Wales authorities in areas of additional restrictions are well beyond 50. Gwynedd is in a different position to some of those authorities, because the Gwynedd rate has risen, but we are confident from the additional data we have from test, trace and protect that it is associated with a rise in a specific group of student halls of residence. Now, the numbers of cases are relatively modest, actually, in the overall picture, but in a county like Gwynedd, with the population it has, it does send the rate well beyond 70 on today's figures. But it's because we're confident about where the spread is—that it hasn't gone into community transmission within Bangor—that we don't need to take these broader measures. So, we do set a high bar on whether we should intervene in people's liberties. That's the approach we've taken. It helps to inform the approach that we've taken in Llanelli, where there's broad support for it. So, if the data allows us to take that approach, we will do, and it is a regular consideration for the measures that we put in place.

On the opportunities for a real-time debate, well, there's a choice for the legislature here. These are made under procedures that are in place; they're procedures that are open, providing for made-affirmative legislation, but the legislature must agree them for them to remain in force. And, of course, within the UK Parliament, they don't have the same procedure; there's more scrutiny here than across the border, and I think that is a good thing. It's a choice for the legislature in running its business whether it wants to have the committee report as part of its consideration, because if they chose not to do so, then we could, of course, be debating these regulations at an earlier point in time. We're very open to enabling Members to exercise your function as legislators, at the earliest opportunity, to scrutinise what's being done.

On the 10 o'clock curfew, again, it's a similar curfew to the one that's been introduced in England. We have a bit more latitude for, if you like, the 'finishing up your drink' time, and part of the rationale for that is that there's an issue about consistency in the message. When England indicated they were going to go for a 10 o'clock approach, we had to choose whether we stuck with an 11 o'clock approach or not; we chose not to. It aids the consistency of the message and aids compliance. There is an issue and we're genuinely concerned about whether we're displacing activity or not. That helps to underpin the rationale for keeping licensed premises open, actually, for some of the time. But every single public health team has indicated to us, with the restrictions, that they think there's a secondary spread within licensed premises and there needs to be a formal restriction on the amount of time that people can be in licensed premises for. Because alcohol releases inhibitions, and we've seen particular challenges about people in terms of spreading events drinking long into the evening and potentially not being able to remember all of their contacts as well. So, it's underpinned by local intelligence and it's underpinned by an approach across the United Kingdom. And, actually, it comes from measures taken by the Conservative-led UK Government in having the 10 o'clock measure in place first.

I am disappointed that Conservative Members are going to vote against the restrictions in place for Cardiff, Swansea, Neath Port Talbot, Torfaen and the Vale of Glamorgan. I think that is a very serious step to take when everyone can see today that the figures are so high in those areas that they do present a risk to citizens in those local authority areas and citizens in other parts of the country. I'd ask again the Conservative Members to reconsider the approach they take, because all of us have a responsibility, including as legislators. I don't shy away from people asking difficult questions, but I do ask people to exercise their responsibilities, because each of us has one in helping to keep the country safe from this highly infectious and highly harmful virus. I do not want to return to this place and have to read out the increasing death figures that we all recall from April and May. I'd ask people to consider again and I ask Members of the Senedd to support the regulations before us today.

O ran pwynt Rhun ap Iorwerth am y data sy'n sail i'r camau y gwnaethom eu cymryd, yn benodol yng nghyswllt Caerdydd, Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Torfaen a Bro Morgannwg, roedd gennym ni ddata bryd hynny a gwnaed achos clir iawn i ni gan bob awdurdod lleol a gan bob bwrdd iechyd perthnasol eu bod, yn yr ardaloedd hynny, yn hyderus, oherwydd y data yr oedden nhw'n eu gweld ynghylch y nifer cynyddol o achosion a'r wybodaeth gymunedol a oedd ganddyn nhw gan TTP, y bydden nhw mewn sefyllfa lle'r oedden nhw yn mynd i fynd uwchlaw'r pwynt data ffurfiol i ymyrryd. A rhoddwyd y pwynt fel a ganlyn: yr oedd gwreichion yr oedd pawb yn gallu eu gweld ac roedden nhw'n awyddus i allu gweithredu cyn bod tân coedwig gwirioneddol. Ac felly, dyna'r gyfatebiaeth a gafodd ei chyflwyno i ni mewn termau clir iawn gan dimau iechyd cyhoeddus yn ogystal â gan bob un o'r arweinwyr a'r prif weithredwyr hynny.

Yn fwy na hynny, fodd bynnag, bryd hynny, roedd gennym ni fwy o her o ran data labordy goleudy. Felly, roeddem ni'n gwybod bod y ffigurau yr oeddem ni yn eu gweld ychydig—wel, roedden nhw hyd yn oed yn hwyrach na'r data a fyddai gennym ni fel arfer. Ac mewn gwirionedd, fe wnaethom ni drafod hyn fwy nag unwaith gyda'r awdurdodau lleol hynny ac roeddem ni'n gallu gweld, gyda'r data'n cynyddu a'r gyfradd gadarnhaol a oedd gennym ni, mewn gwirionedd, ein bod ni yn bendant yn mynd i gyrraedd pwynt pan fyddem ni yn torri'r marc 50. Ac yna mae'r pwynt ynghylch pam y byddem ni yn aros pe byddai gennym ni'r lefel honno o hyder a barn unedig glir iawn gan ein timau iechyd cyhoeddus, ein hasiantaeth iechyd cyhoeddus genedlaethol ac arweinwyr yr awdurdodau lleol dan sylw hefyd, gan gynnwys—ac rwy'n credu bod hyn yn bwysig—arweinyddiaeth y swyddog proffesiynol, nid arweinyddiaeth yr aelodau etholedig yn unig.

Ac yn y ffigurau a gyhoeddwyd heddiw, mae gan Gaerdydd gyfradd o 107.9 ym mhob 100,000; Abertawe 111.7; Castell-nedd Port Talbot 81.6; Torfaen 54.3; a Bro Morgannwg 43.4. Mae'r Fro wedi gweld gostyngiad ac mae hynny yn newyddion da. Rydym ni'n dymuno gweld y gostyngiad hwnnw yn parhau ac yna gallem ni fod mewn sefyllfa i godi'r cyfyngiadau hynny, ond roedd hynny wedi mynd yn uwch na 50 ar ôl i ni gymryd y mesurau hyn. Rwy'n credu ei fod yn dangos, os na fydd y Senedd yn pasio'r rheoliadau hyn heddiw, y byddem ni wedyn yn rhyddhau cyfyngiadau mewn ardaloedd lle'r ydym ni'n gwybod bod llawer iawn o achosion eisoes, ac rwy'n credu y byddai hynny'n gamgymeriad. Mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb ar y cyd—ni yn y ddeddfwrfa ac aelodau'r cyhoedd hefyd a'r rhai hynny sy'n aelodau o'r Llywodraeth—ond rwy'n credu bod y cam dilynol yn gwneud yr achos. Ac mae'r un peth yn wir am y gogledd hefyd. Nid ydym yn trafod rheoliadau'r gogledd heddiw, wrth gwrs, ond ym mhob un o'r awdurdodau hynny yn y gogledd y gwnaethom ni roi cyfyngiadau lleol arnyn nhw, mae pob un ohonyn nhw ymhell y tu hwnt i'r marc 50, ac rwy'n credu mai'r peth iawn i'w wneud oedd gweithredu pan wnaethom ni.

O ran y broses, rydym ni eisoes wedi ei disgrifio hi o'r blaen; mae gennym ni hefyd y prif swyddog meddygol a'r cyd-gadeiryddion celloedd cynghori technegol yn cymryd rhan. Ac mae gennym ni y cyngor hwnnw gan bob un o'r timau rheoli digwyddiadau sy'n dwyn ynghyd bartneriaid lleol. Mae gennym ni hefyd yr heddlu perthnasol ar gyfer yr ardal hefyd.

O ran cyfyngiadau teithio, mae'r Prif Weinidog eisoes wedi nodi'r sefyllfa yr ydym ni ynddi heddiw. Rydym ni'n dymuno gweld yr ymateb ffurfiol i'r llythyr, ond rydym ni yn barod i weithredu i ddefnyddio'r pwerau sydd gennym ni o ran diogelu iechyd y cyhoedd. Pwrpas y mesurau cyfyngiadau teithio yw cyfyngu'r feirws mewn ardal lle mae nifer uwch o achosion a hefyd i ddiogelu ardaloedd lle mae nifer llai o achosion. Nawr, nid oes gennym ni ddiddordeb mewn dweud bod hyn yn ymwneud â Lloegr na'r Saeson; mae'n ymwneud mewn gwirionedd ag unrhyw ardal lle mae problem o ran nifer uchel o achosion, a dyna'r hyn yr ydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef ac ymdrin ag ef. Rwy'n credu y byddai o fudd i bob un ohonom ni mewn gwirionedd, gael dull mwy cyffredin o wneud hynny ledled y DU. Mae Llywodraeth yr Alban yn defnyddio dull gweithredu sy'n debyg ar y cyfan ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol cael y dull gweithredu ar y cyd hwnnw, ond os na allwn ni argyhoeddi Llywodraeth Lloegr i weithredu yn yr un ffordd, yna byddwn ni'n defnyddio ein pwerau, ond byddwn yn gweithredu ar ein cyfrifoldebau i wneud hynny o dan ddeddfwriaeth iechyd y cyhoedd.

Gofynnodd Huw Irranca-Davies am y diwydiant teithio ac mae gennym ni farn glir iawn ein bod ni'n siomedig iawn yn y ffordd y mae rhai rhannau o'r diwydiant teithio wedi ymddwyn. Mae'r rhain yn gyfyngiadau cyfreithiol ar yr hyn y gall pobl ei wneud, ac os bydd pobl yn mynd ar wyliau o un o'r ardaloedd hyn sydd dan gyfyngiadau ac yn hedfan o Faes Awyr Caerdydd, Birmingham, Bryste neu unrhyw un arall, yna byddan nhw'n torri'r gyfraith, ac nid yw hynny'n sefyllfa y dylai cwmnïau teithio orfodi pobl iddi—i ddewis rhwng colli swm sylweddol o arian neu dorri'r gyfraith a chymryd y risg. Rwyf i hefyd yn meddwl nad yw'n dda i'r diwydiant teithio ei hun. Pe byddai rhywun yn gadael ardal yng Nghymru lle ceir llawer o achosion, i fynd ar daith hedfan ac o bosibl i achosi lledaeniad ar yr awyren honno neu mewn cyrchfan, nid wyf i'n credu y byddai'n ddiwrnod da i'r diwydiant teithio wrth esbonio pam yr oedd wedi gweithredu yn y fath ffordd a oedd, i bob pwrpas, yn annog pobl i dorri'r gyfraith.

Byddaf i'n ymdrin yn awr â'r pwyntiau mwy pendant gan y bobl sy'n anghytuno ac yn gwrthwynebu'r rheoliadau. O ran y gogledd, byddwn yn trafod y rheoliadau hynny yr wythnos nesaf, ond fel y dywedais i, mae'r pedwar awdurdod yn y gogledd sydd mewn ardaloedd lle ceir cyfyngiadau ychwanegol ymhell y tu hwnt i 50. Mae Gwynedd mewn sefyllfa wahanol i rai o'r awdurdodau hynny, oherwydd bod cyfradd Gwynedd wedi codi, ond rydym yn hyderus o'r data ychwanegol sydd gennym ni o'r broses profi, olrhain a diogelu ei fod yn gysylltiedig â chynnydd mewn grŵp penodol o neuaddau preswyl myfyrwyr. Nawr, mae nifer yr achosion yn gymharol fach, mewn gwirionedd, yn ôl y darlun cyffredinol, ond mewn sir fel Gwynedd, gyda'r boblogaeth sydd ganddi, mae'n cynyddu'r gyfradd ymhell y tu hwnt i 70 yn ôl ffigurau heddiw. Ond oherwydd ein bod yn hyderus ynghylch ble mae'r lledaeniad—nad yw wedi mynd yn drosglwyddo cymunedol ym Mangor—nid oes angen i ni gymryd y camau ehangach hyn. Felly, rydym ni yn gosod y bar yn uchel wrth ystyried pa un a ddylem ni ymyrryd yn rhyddid pobl. Dyna'r dull yr ydym ni wedi ei ddefnyddio. Mae'n helpu i lywio'r dull yr ydym ni wedi ei ddefnyddio yn Llanelli, lle mae cefnogaeth eang iddo. Felly, os yw'r data yn caniatáu i ni weithredu'r dull hwnnw, byddwn ni yn gwneud hynny, ac mae'n ystyriaeth reolaidd i'r mesurau yr ydym yn eu rhoi ar waith.

O ran y cyfleoedd ar gyfer dadl amser real, wel, mae hwnnw yn ddewis i'r ddeddfwrfa yn y fan yma. Caiff y rhain eu gwneud o dan weithdrefnau sydd ar waith; maen nhw'n weithdrefnau sy'n agored, gan ddarparu deddfwriaeth gadarnhaol, ond mae'n rhaid i'r ddeddfwrfa gytuno arnyn nhw er mwyn iddyn nhw barhau mewn grym. Ac, wrth gwrs, o fewn Senedd y DU, nid oes ganddyn nhw yr un weithdrefn; mae mwy o graffu yma nag ar draws y ffin, ac rwyf i'n credu bod hynny'n beth da. Mae'n ddewis i'r ddeddfwrfa yng ngweithrediad ei busnes a yw'n dymuno i adroddiad y pwyllgor fod yn rhan o'i hystyriaeth, oherwydd pe baen nhw'n dewis peidio â gwneud hynny, yna gallem ni, wrth gwrs, fod yn trafod y rheoliadau hyn yn gynharach. Rydym ni yn agored iawn i alluogi'r Aelodau i arfer eich swyddogaeth fel deddfwyr, cyn gynted â phosibl, i graffu ar yr hyn sy'n cael ei wneud.

O ran y cyrffyw 10 o'r gloch, unwaith eto, mae'n gyrffyw tebyg i'r un sydd wedi ei gyflwyno yn Lloegr. Mae gennym ni ychydig mwy o ryddid ar gyfer, os hoffech chi, amser 'gorffen eich diod', a rhan o'r rhesymeg dros hynny yw bod problem ynglŷn â chysondeb y neges. Pan ddywedodd Lloegr eu bod yn mynd i ddewis gweithredu'r dull 10 o'r gloch, bu'n rhaid i ni ddewis pa un a oeddem ni'n cadw at y dull 11 o'r gloch ai peidio; fe wnaethom ni ddewis peidio â gwneud hynny. Mae'n cynorthwyo cysondeb y neges ac yn cynorthwyo cydymffurfiaeth. Mae yna broblem ac rydym ni yn wirioneddol pryderu ynghylch pa un a ydym ni'n adleoli'r gweithgarwch ai peidio. Mae hynny'n helpu i ategu'r rhesymeg dros gadw eiddo trwyddedig ar agor, mewn gwirionedd, am rywfaint o'r amser. Ond mae pob un tîm iechyd cyhoeddus wedi dweud wrthym ni, o ran y cyfyngiadau, eu bod yn credu bod lledaeniad eilaidd o fewn safleoedd trwyddedig a bod angen cyfyngiad ffurfiol ar faint o amser y caiff pobl fod mewn safleoedd trwyddedig. Gan fod alcohol yn rhyddhau rhwystrau, ac rydym ni wedi gweld heriau penodol gyda phobl o ran digwyddiadau lledaenu wrth iddyn nhw yfed tan yn hwyr yn y nos ac o bosibl yn methu â chofio eu holl gysylltiadau hefyd. Felly, y mae wedi ei seilio ar wybodaeth leol ac y mae wedi ei seilio ar ddull gweithredu ledled y Deyrnas Unedig. Ac, mewn gwirionedd, fe ddaw o gamau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU dan arweiniad y Ceidwadwyr i bennu'r mesur 10 o'r gloch yn gyntaf.

Rwyf i wedi siomi y bydd Aelodau Ceidwadol yn pleidleisio yn erbyn y cyfyngiadau sydd ar waith ar gyfer Caerdydd, Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Torfaen a Bro Morgannwg. Rwy'n credu bod hynny yn gam difrifol iawn i'w gymryd pan all pawb weld heddiw fod y ffigurau mor uchel yn yr ardaloedd hynny fel eu bod nhw yn peri risg i ddinasyddion yn yr ardaloedd awdurdodau lleol hynny ac i ddinasyddion mewn rhannau eraill o'r wlad. Rwy'n gofyn unwaith eto i'r Aelodau Ceidwadol ailystyried eu hymagwedd, oherwydd bod gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb, gan gynnwys fel deddfwyr. Nid wyf i'n cilio oddi wrth bobl sy'n gofyn cwestiynau anodd, ond rwyf i yn gofyn i bobl arfer eu cyfrifoldebau, oherwydd bod gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb i helpu i gadw'r wlad yn ddiogel rhag y feirws hynod heintus a hynod niweidiol hwn. Nid wyf i'n dymuno dychwelyd i'r lle hwn a gorfod darllen y ffigurau marwolaeth cynyddol yr ydym ni i gyd yn eu cofio o fis Ebrill a mis Mai. Rwy'n gofyn i bobl ystyried eto ac yn gofyn i Aelodau'r Senedd gefnogi'r rheoliadau sydd ger ein bron heddiw.

17:45

Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Diolch, Gweinidog. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? [Objection.] I'll defer voting under this item until voting time. 

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? [Objection.] I hear an objection, so I will defer that item also. 

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Clywaf wrthwynebiad, felly gohiriaf yr eitem honno hefyd.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] I again defer voting under that item until voting time. 

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf eto'r pleidleisio o dan yr eitem honno tan y cyfnod pleidleisio.

17:50

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

We will now suspend proceedings to allow for a change-over in the Chamber.

Byddwn yn oedi'r trafodion yn awr er mwyn caniatáu newid yn y Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:50.

Plenary was suspended at 17:50.

17:55

Ailymgynullodd y Senedd am 17:56, gyda Suzy Davies yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:56, with Suzy Davies in the Chair.

10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Pysgodfeydd
10. Legislative Consent Motion on the Fisheries Bill

We will continue with the rest of the agenda today, and I'll start by calling on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion—Lesley Griffiths.

Byddwn ni'n parhau â gweddill yr agenda heddiw, a dechreuaf drwy alw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig—Lesley Griffiths.

Cynnig NDM7408 Lesley Griffiths

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Pysgodfeydd i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NDM7408 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Fisheries Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Chair. I'm very pleased to bring forward this legislative consent motion for the UK Government's Fisheries Bill. I would like to thank members of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, and the Legislation, Justice and Constitution Committee, for their detailed scrutiny of this Bill during its passage through the UK Parliament. I've laid a number of LCMs across the many lives of this Bill, and I'm grateful for the committees' consideration of them. I recognise the timetable for scrutiny has often been extremely tight, but much of this has been out of our control. There are significant challenges to try to co-ordinate Parliament and Senedd timetables. Wherever possible, I've aimed to provide committees and Members with as much information as possible.

I was pleased to be able to agree to the majority of the recommendations in the LCM reports from both committees, and I hope I provided clarity and reassurance on the points raised. Mick Antoniw, the chair of the LJC committee, wrote to me yesterday seeking further clarity on several issues, and I will address those comments in my opening remarks. I will, of course, also be formally replying to the letter. 

The Welsh Government supports this Bill for a number of reasons. Firstly, it extends the legislative competence of the Senedd in matters relating to fishing, fisheries and fish health in the Welsh zone. That was our No. 1 ask, and a clear red line for me. This will enable us to bring forward a Welsh fisheries Bill in future for all Welsh waters. Secondly, we remain committed to implementing a collaborative UK-wide approach to create a fisheries framework, which can only be done effectively in a UK Bill. Thirdly, it will provide a coherent set of powers for managing our fisheries as an independent coastal state. I have been clear it is not my intention to keep the non-framework powers in a UK Bill for any longer than is necessary. In the meantime, I've agreed to the climate change committee's recommendation on the need to make a biennial report to the Senedd on the implementation of the Bill in relation to Wales until such time as a Welsh fisheries Bill is introduced.

In relation to Schedule 3, I note the LJC committee's concerns raised on the powers within Schedule 3 for sea fish licensing authorities. The fisheries licensing powers are part of the framework powers. Around the circumstances in which I would consider it necessary and expedient to exercise the Schedule 3 powers, it is my view these regulation-making powers are drafted appropriately for the effective functioning of our fisheries licensing system now and in the future. Regulations made under these powers will be subject to Senedd scrutiny.

Another issue both committees raised in their scrutiny was in relation to the power of the Secretary of State to determine fishing opportunities and the potential to impact on devolved competence. Satisfactory resolution of this issue has always been a red line for me. I note the Chair of the LJC committee's view on this matter, however I am satisfied this issue will be resolved via the UK fisheries framework memorandum of understanding and the exchange of letters with the UK Government, which I shared with the committees, and that provides me with the level of assurance needed.

As I have advised committees, I had hoped to be in a position to share the drafting of the memorandum of understanding in advance of today's debate. However, given the wide-ranging nature of the memorandum of understanding, it is still in development, and, with the timetable for this Bill, it was impossible to share in advance of today's debate. However, I would not be bringing this Bill forward for consent if I was not satisfied this issue had been satisfactorily resolved. Regretfully, the fast pace of the Bill in the final stages in the UK Parliament has meant the usual committee scrutiny of the latest supplementary LCMs has not been possible. I am pleased therefore we have an extended debate today to provide Members with the opportunity for their views to be heard. 

I wrote to committees last week, noting we are seeking further amendments at Commons Report Stage. Due to delays by the UK Government, it was not possible to finalise some of the necessary amendments prior to this debate, which is not ideal. With that in mind, I included in my letter to the committees details of the amendments we are seeking. We have sought amendments to the Legislation (Wales) Act 2019 to ensure the Act applies to subordinate legislation made in relation to the Welsh zone following the extension of legislative competence in the Bill. We are also seeking agency arrangement powers to enable Welsh Ministers to enter into administrative arrangements with Scottish Ministers, the Northern Ireland department and the Marine Management Organisation on the exercise of fisheries functions—for example, on joined-up control and enforcement or for science and research purposes. We are no longer seeking the amendments to Schedules 3 and 8 I had noted in my recent letter.

One additional point I wish to address from the LJC committee's letter is the concern raised on recommendations 6 and 7 of the committee's report, relating to changes to retained EU law and Welsh functions. I can assure Members no powers are being lost, and I set out the detailed analysis in my letter to committees on 3 September.

Looking ahead, I recently issued a written statement that sets out our plans for future fisheries policies in Wales. As I note in the statement, I am committed to delivering increased fishing opportunities for our Welsh industry, ensuring Wales receives its fair share of any new opportunities, in turn maximising benefits for our coastal communities and allowing for new activities, such as processing and other economic activities and benefits. The Bill reflects our strong commitment to delivering sustainable fisheries in Welsh waters and to working with others with whom we share stocks. In addition, the need for a modern and flexible system of domestic management for non-quota stocks is also central to delivering sustainable Welsh fisheries. This Bill, including, importantly, the extension of legislative competence, provides the appropriate legal powers to deliver our future policy and aspirations. I therefore move the motion and ask the Senedd to approve this LCM. Diolch.

Diolch, Cadeirydd. Rwy'n falch iawn o gyflwyno'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ar gyfer Bil Pysgodfeydd Llywodraeth y DU. Hoffwn ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, a'r Pwyllgor Deddfau, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, am graffu'n fanwl ar y Mesur hwn yn ystod ei hynt drwy Senedd y DU. Rwyf wedi gosod nifer o Gynigion Cydsyniad Deddfwriaethol ar draws bywydau niferus y Bil hwn, ac rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgorau am eu hystyried. Rwy'n cydnabod bod yr amserlen ar gyfer craffu yn aml wedi bod yn dynn iawn, ond mae llawer o hyn wedi bod y tu hwnt i'n rheolaeth ni. Mae heriau sylweddol i geisio cydlynu amserlenni Senedd y DU a'r Senedd. Lle bynnag y bo modd, rwyf wedi anelu at roi cymaint o wybodaeth â phosibl i bwyllgorau ac Aelodau.

Roeddwn i'n falch o allu cytuno i ran fwyaf o'r argymhellion yn adroddiadau'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol gan y ddau bwyllgor, a gobeithio i mi roi eglurder a sicrwydd ynglŷn â'r pwyntiau a gafodd eu codi. Ysgrifennodd Mick Antoniw, cadeirydd y pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ataf ddoe yn gofyn am eglurhad pellach ar nifer o faterion, a byddaf i'n rhoi i sylw i'r sylwadau hynny yn fy sylwadau agoriadol. Byddaf hefyd, wrth gwrs, yn ymateb yn ffurfiol i'r llythyr. 

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r Bil hwn am nifer o resymau. Yn gyntaf, mae'n ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd mewn materion sy'n ymwneud â physgota, pysgodfeydd ac iechyd pysgod ym mharth Cymru. Dyna oedd ein prif ofyniad, a llinell goch glir i mi. Bydd hyn yn ein galluogi i gyflwyno Bil Pysgodfeydd Cymru yn y dyfodol ar gyfer holl ddyfroedd Cymru. Yn ail, rydym yn parhau i ymrwymo i weithredu dull cydweithredol ledled y DU o greu fframwaith pysgodfeydd, nid yw'n bosibl ei wneud yn effeithiol ond mewn Bil y DU. Yn drydydd, bydd yn darparu set gydlynol o bwerau ar gyfer rheoli ein pysgodfeydd fel gwladwriaeth arfordirol annibynnol. Rwyf wedi bod yn glir nad fy mwriad i yw cadw'r pwerau nad ydyn nhw'n rhai fframwaith mewn Bil y DU am fwy o amser nag sy'n angenrheidiol. Yn y cyfamser, rwyf wedi cytuno i argymhelliad y pwyllgor newid hinsawdd fod angen cyflwyno adroddiad bob dwy flynedd i'r Senedd ar weithredu'r Bil mewn cysylltiad â Chymru nes y caiff Bil Pysgodfeydd Cymru ei gyflwyno.

O ran Atodlen 3, rwy'n nodi pryderon y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a wnaeth godi ynghylch y pwerau yn Atodlen 3 ar gyfer awdurdodau trwyddedu pysgod môr. Mae'r pwerau trwyddedu pysgodfeydd yn rhan o'r pwerau fframwaith. O ran yr amgylchiadau lle y byddwn i o'r farn bod angen arfer pwerau Atodlen 3 a bod hynny'n gyfleus, yn fy marn i, mae'r pwerau hyn i wneud rheoliadau wedi'u drafftio'n briodol er mwyn i'n system trwyddedu pysgodfeydd weithredu'n effeithiol yn awr ac yn y dyfodol. Bydd rheoliadau a fydd yn cael eu gwneud o dan y pwerau hyn yn destun craffu i'r Senedd.

Mater arall a gafodd ei godi gan y ddau bwyllgor yn eu gwaith craffu oedd pŵer yr Ysgrifennydd Gwladol i benderfynu ar gyfleoedd pysgota a'r potensial i effeithio ar gymhwysedd datganoledig. Mae datrys y mater hwn yn foddhaol wedi bod yn llinell goch i mi bob amser. Nodaf farn Cadeirydd y Pwyllgor Deddfau, Cyfiawnder a Chyfansoddiad ar y mater hwn, ond rwy'n fodlon y caiff y mater hwn ei ddatrys drwy femorandwm cyd-ddealltwriaeth fframwaith pysgodfeydd y DU a chyfnewid llythyrau gyda Llywodraeth y DU, a rennais â'r pwyllgorau, ac mae hynny'n rhoi i mi'r lefel o sicrwydd sydd ei hangen.

Fel y dywedais wrth y pwyllgorau, roeddwn wedi gobeithio bod mewn sefyllfa i rannu'r gwaith o ddrafftio'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth cyn y ddadl heddiw. Fodd bynnag, o ystyried natur eang y memorandwm cyd-ddealltwriaeth, mae'n dal i gael ei ddatblygu, a chyda'r amserlen ar gyfer y Bil hwn, roedd yn amhosibl ei rannu cyn y ddadl heddiw. Fodd bynnag, ni fyddwn yn cyflwyno'r Bil hwn i gael cydsyniad os na fyddwn i'n fodlon bod y mater hwn wedi'i ddatrys yn foddhaol. Yn anffodus, mae cyflymder y Bil yn y camau olaf yn Senedd y DU wedi golygu na fu modd i'r Pwyllgor graffu fel sy'n arferol ar y cynigion cydsyniol deddfwriaethol atodol diweddaraf. Rwy'n falch felly ein bod ni'n cael dadl estynedig heddiw i roi cyfle i glywed barn yr Aelodau.

Ysgrifennais at y pwyllgorau yr wythnos diwethaf, gan nodi ein bod ni'n ceisio gwelliannau pellach yng Nghyfnod Adrodd Tŷ'r Cyffredin. Oherwydd oedi gan Lywodraeth y DU, nid oedd yn bosibl cwblhau rhai o'r gwelliannau angenrheidiol cyn y ddadl hon, ac nid yw hynny'n ddelfrydol. Gyda hynny mewn golwg, yn fy llythyr at y pwyllgorau fe wnes i gynnwys manylion ynghylch y gwelliannau yr ydym ni'n eu ceisio. Rydym wedi ceisio diwygiadau i Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 i sicrhau bod y Ddeddf yn gymwys i is-ddeddfwriaeth wedi'i gwneud o ran parth Cymru ar ôl ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol yn y Bil. Rydym hefyd yn ceisio pwerau trefnu asiantaethau i alluogi Gweinidogion Cymru i ymrwymo i drefniadau gweinyddol gyda Gweinidogion yr Alban, adran Gogledd Iwerddon a'r Sefydliad Rheoli Morol ar arfer swyddogaethau pysgodfeydd—er enghraifft, o ran rheoli a gorfodi cydgysylltiedig neu at ddibenion gwyddoniaeth ac ymchwil. Nid ydym bellach yn ceisio'r gwelliannau i Atodlenni 3 ac 8 yr oeddwn wedi'u nodi yn fy llythyr diweddar.

Un pwynt ychwanegol yr hoffwn i fynd i'r afael ag ef o lythyr y Pwyllgor Deddfau, Cyfiawnder a Chyfansoddiad yw'r pryder a godwyd yn adroddiad y pwyllgor ynghylch argymhellion 6 a 7, sy'n ymwneud â newidiadau i gyfraith yr UE a ddargedwir a swyddogaethau Cymru. Gallaf sicrhau'r Aelodau nad oes unrhyw bwerau'n cael eu colli, a nodais y dadansoddiad manwl yn fy llythyr at y pwyllgorau ar 3 Medi.

Wrth edrych tua'r dyfodol, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn ddiweddar sy'n nodi ein cynlluniau ar gyfer polisïau pysgodfeydd yng Nghymru yn y dyfodol. Fel y nodais yn y datganiad, rwyf wedi ymrwymo i ddarparu mwy o gyfleoedd pysgota i'n diwydiant yng Nghymru, gan sicrhau bod Cymru'n cael ei chyfran deg o unrhyw gyfleoedd newydd, ac yn ei thro yn sicrhau'r manteision mwyaf posibl i'n cymunedau arfordirol ac yn caniatáu gweithgareddau newydd, fel prosesu a gweithgareddau a manteision economaidd eraill. Mae'r Bil yn adlewyrchu ein hymrwymiad cryf i sicrhau pysgodfeydd cynaliadwy yn nyfroedd Cymru ac i weithio gydag eraill yr ydym ni'n rhannu stociau â nhw. Yn ogystal â hynny, mae'r angen i gael system fodern a hyblyg o reoli domestig ar gyfer stociau nad ydyn nhw'n gwota hefyd yn ganolog i ddarparu pysgodfeydd cynaliadwy yng Nghymru. Mae'r Bil hwn, gan gynnwys, yn bwysig iawn, ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol, yn darparu'r pwerau cyfreithiol priodol i gyflawni ein polisi a'n dyheadau yn y dyfodol. Felly, rwy'n cynnig y cynnig ac yn gofyn i'r Senedd gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Diolch.

18:00

Diolch yn fawr. Galwaf nawr ar Jenny Rathbone i siarad ar ran y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. Jenny Rathbone. 

Thank you. I call on Jenny Rathbone to speak on behalf of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee. Jenny Rathbone. 

Thank you, acting Presiding Officer. Speaking on behalf of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, which has published three reports on four legislative consent memorandums since the first version of the Fisheries Bill went before the UK Parliament in November 2018, I'd like to thank very much all those who have contributed to our work. Our first report on an LCM for the Bill was published in February 2019. This Bill failed to complete its passage by the end of the last parliamentary session, so a new and somewhat improved version of the Bill was presented to the UK Parliament in January this year. We reported on the new Bill in May and again in September, but, since then, two further supplementary LCMs have been laid with no time for committee scrutiny ahead of today's debate. This piecemeal approach to scrutiny illustrates how unsatisfactory the LCM process is when considering Bills of this nature.

In the main, the Welsh Government has responded positively to our reports, accepting the majority of our recommendations. Although in most cases this has not resulted in amendments to the Bill, we have managed to secure firm commitments from the Minister on several key issues, and we will obviously pursue these with the Minister in due course. We are broadly content with the Welsh Government's response, but there are a couple of matters I want to draw to the Senedd's attention.

As the Minister has already outlined, the primary purpose of the Bill is to establish a framework for fisheries management in the UK once it has left the common fisheries policy. We accept the need for such a framework, and using a UK Bill to achieve this is a sensible approach; fish are no respecters of boundaries. But the Bill includes provisions for Wales that go beyond that to establishing a framework, and these include extensive regulation and executive-making powers for Welsh Ministers. Now, the Minister has consistently maintained that these powers are necessary to support Welsh fisheries to get through a very uncertain period. That is hard to argue against with a Brexit trade agreement yet to be reached, the COVID pandemic continuing to take its toll and no prospect of a Welsh fisheries Bill in this parliamentary term.

Now, the Minister has maintained that the powers being taken are transitional, but this is not reflected in the Bill. In our second report, we recommended a statutory time limit on these powers via a sunset clause, and the same recommendation was made by the Legislation, Justice and Constitution Committee. This recommendation was rejected on the basis that the Welsh Government could not guarantee a Welsh fisheries Bill would be introduced before any time-limited powers expired. Lesley Griffiths has committed to bringing forward a Welsh Bill in the next Senedd, but there are no guarantees that a different Minister or, indeed, a different Government will give that same commitment. Without a sunset clause, there will be little or no impetus for any new Government to introduce its own Bill. It would be able to rely indefinitely on powers in the UK fisheries Bill, powers that have been consented to by the Senedd, at least in part, on the basis that they are transitional. As the Minister has ruled out a sunset clause, the Senedd must have an opportunity to reassess the merits of powers being conferred by the UK Bill. As recommended in our latest report, we've just heard that the Minister has given a commitment to report to the Senedd biennially on the exercise of these powers.

And then, I want to focus on the current clause 23—the power of the Secretary of State to determine UK fishing opportunities. This was initially a red line for the Minister. Her concerns, shared by the committee, were about the extent of the powers and their impingement on devolved matters. The Minister has sought to address these concerns not by pursuing an amendment to the Bill, as recommended by us, but through a memorandum of understanding between Governments. Despite previous assurances, the Minister is unable to share that memorandum of understanding with the Senedd. She's also unable to share a draft memorandum of understanding. The Minister has, however, provided a copy of her recent exchange of correspondence with the UK Government on what would be a reasonable approach to consulting before the Secretary of State exercises the power under clause 23.

Our committee has not had an opportunity to consider this latest information, but I hope I speak on behalf of the committee in saying it is disappointing that the UK Government has been unable to agree all of the Minister's asks. It remains unclear whether the UK Government and the Minister have managed to provide the necessary level of assurance on this issue. Llywydd, each of the committee's reports have recommended that the Senedd gives consent to the relevant provisions in the Bill, subject to being satisfied with the Welsh Government's responses, and I ask Members to reflect on the points I've raised before making their decision tonight. Thank you.  

Diolch, Llywydd dros dro. Wrth siarad ar ran y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, sydd wedi cyhoeddi tri adroddiad ar bedwar cynnig cydsyniad deddfwriaethol ers i fersiwn gyntaf y Bil Pysgodfeydd fynd gerbron Senedd y DU ym mis Tachwedd 2018, hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cyfrannu at ein gwaith. Cyhoeddwyd  ein hadroddiad cyntaf ar Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar gyfer y Bil ym mis Chwefror 2019. Methodd y Bil hwn â chwblhau ei daith erbyn diwedd y sesiwn seneddol ddiwethaf, felly cafodd fersiwn newydd a rhywfaint gwell o'r Bil ei chyflwyno i Senedd y DU ym mis Ionawr eleni. Cyflwynwyd adroddiad gennym ar y Bil newydd ym mis Mai ac eto ym mis Medi ond, ers hynny, mae dau Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol atodol pellach wedi'u gosod heb amser i graffu gan y pwyllgorau cyn y ddadl heddiw. Mae'r drefn dameidiog hon wrth graffu yn dangos pa mor anfoddhaol yw'r broses Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol wrth ystyried Biliau o'r math hwn.

Ar y cyfan, mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb yn gadarnhaol i'n hadroddiadau, gan dderbyn y rhan fwyaf o'n hargymhellion. Er nad yw hyn wedi arwain at welliannau i'r Bil yn y rhan fwyaf o achosion, rydym wedi llwyddo i sicrhau ymrwymiadau cadarn gan y Gweinidog ar sawl mater allweddol, ac mae'n amlwg y byddwn ni'n mynd ar drywydd y rhain gyda'r Gweinidog maes o law. Rydym yn fodlon ar y cyfan ag ymateb Llywodraeth Cymru, ond mae ambell fater yr wyf i eisiau tynnu sylw'r Senedd atyn nhw.

Fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi'i amlinellu, prif ddiben y Bil yw sefydlu fframwaith ar gyfer rheoli pysgodfeydd yn y DU ar ôl iddo adael y polisi pysgodfeydd cyffredin. Rydym yn derbyn bod angen fframwaith o'r fath, ac mae defnyddio Bil y DU i gyflawni hyn yn ddull synhwyrol; nid yw pysgod yn parchu ffiniau. Ond mae'r Bil yn cynnwys darpariaethau ar gyfer Cymru sy'n mynd y tu hwnt i hynny i sefydlu fframwaith, ac mae'r rhain yn cynnwys pwerau rheoleiddio a gweithredol helaeth i Weinidogion Cymru. Nawr, mae'r Gweinidog wedi mynnu'n gyson fod angen y pwerau hyn i gefnogi pysgodfeydd Cymru i oddef cyfnod ansicr iawn. Mae'n anodd dadlau yn erbyn hynny gyda chytundeb masnach Brexit sydd eto i'w gyflawni, ac mae pandemig COVID yn parhau i adael ei ôl a dim gobaith o Fil Pysgodfeydd Cymru yn y tymor seneddol hwn.

Nawr, mae'r Gweinidog wedi honni bod y pwerau sy'n cael eu cymryd yn drosiannol, ond nid yw hyn yn cael ei adlewyrchu yn y Bil. Yn ein hail adroddiad, argymhellwyd terfyn amser statudol ar y pwerau hyn drwy gymal machlud, a chafodd yr un argymhelliad ei wneud gan y Pwyllgor Deddfau, Cyfiawnder a Chyfansoddiad. Cafodd yr argymhelliad hwn ei wrthod ar y sail na allai Llywodraeth Cymru warantu y byddai Bil Pysgodfeydd Cymru yn cael ei gyflwyno cyn i unrhyw bwerau cyfyngu ar amser ddod i ben. Mae Lesley Griffiths wedi ymrwymo i gyflwyno Bil i Gymru yn y Senedd nesaf, ond nid oes sicrwydd y bydd Gweinidog gwahanol nac, yn wir, Lywodraeth wahanol yn rhoi'r un ymrwymiad. Heb gymal machlud, ni fydd fawr ddim ysgogiad, os o gwbl, i unrhyw Lywodraeth newydd gyflwyno ei Bil ei hun. Byddai'n gallu dibynnu am gyfnod amhenodol ar bwerau ym Mil Pysgodfeydd y DU, pwerau y mae'r Senedd wedi cydsynio iddyn nhw, yn rhannol o leiaf, ar y sail eu bod yn drosiannol. Gan fod y Gweinidog wedi diystyru cymal machlud, rhaid i'r Senedd gael cyfle i ailasesu rhinweddau'r pwerau sy'n cael eu rhoi gan Fil y DU. Fel yr argymhellwyd yn ein hadroddiad diweddaraf, rydym newydd glywed bod y Gweinidog wedi ymrwymo i gyflwyno adroddiad i'r Senedd bob dwy flynedd ar arfer y pwerau hyn.

Ac yna, rwyf eisiau canolbwyntio ar y cymal 23 presennol—pŵer yr Ysgrifennydd Gwladol i benderfynu ar gyfleoedd pysgota yn y DU. Llinell goch i'r Gweinidog oedd hon i ddechrau. Roedd ei phryderon, a rannwyd gan y pwyllgor, yn ymwneud â graddau'r pwerau a'u heffaith ar faterion datganoledig. Mae'r Gweinidog wedi ceisio mynd i'r afael â'r pryderon hyn nid drwy fynd ar drywydd gwelliant i'r Bil, fel yr oeddem ni wedi'i argymell, ond drwy femorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Llywodraethau. Er gwaethaf sicrwydd blaenorol, ni all y Gweinidog rannu'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth hwnnw â'r Senedd. Ni all ychwaith rannu memorandwm cyd-ddealltwriaeth drafft. Fodd bynnag, mae'r Gweinidog wedi darparu copi o'i gohebiaeth ddiweddar â Llywodraeth y DU ar yr hyn a fyddai'n ddull rhesymol o ymgynghori cyn i'r Ysgrifennydd Gwladol arfer y pŵer o dan gymal 23.

Nid yw ein pwyllgor wedi cael cyfle i ystyried yr wybodaeth ddiweddaraf hon, ond rwy'n gobeithio fy mod yn siarad ar ran y Pwyllgor wrth ddweud ei bod yn siomedig nad yw Llywodraeth y DU wedi gallu cytuno ar holl ofynion y Gweinidog. Nid yw'n glir o hyd a yw Llywodraeth y DU a'r Gweinidog wedi llwyddo i ddarparu'r lefel angenrheidiol o sicrwydd ar y mater hwn. Llywydd, mae pob un o adroddiadau'r Pwyllgor wedi argymell bod y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil, yn amodol ar eu bod yn fodlon ag ymatebion Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau ystyried y pwyntiau yr wyf i wedi'u codi cyn gwneud eu penderfyniad heno. Diolch.  

18:05

Diolch yn fawr, a nesaf galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw. 

Thank you. I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw. 

18:10

Thank you for that. We first began our consideration of a UK Fisheries Bill as long ago as December 2018, and Members will know that the first version of the UK Government's Fisheries Bill fell due to the dissolution of the UK Parliament late last year, and that was after the Welsh Government had laid two legislative consent memoranda on that Bill, which we reported on in February 2019. The current UK Government brought forward a new Fisheries Bill in January of this year, and the Welsh Government has laid four legislative consent memoranda, and we have reported twice, first in May, and subsequently just two weeks ago. Memorandum No. 3 was laid just days before our reporting deadline, and the fourth memorandum arrived only last Thursday.

So, in our committee yesterday we discussed memorandum No. 4, along with a letter from the Minister sent to us on 1 October, and, as a result, we wrote to the Minister yesterday requesting further clarity on her letter and memorandum No. 4. This correspondence has been published, and I'm grateful for the reply from the Minister. It's important to note that memorandum No. 4 does not make it clear that the Welsh Government is seeking further amendments to the Bill. Now, these decisions will be made after this Senedd votes on the motion today. The Minister's letter provides some details about these amendments, and you can see that letter in the papers for today's Plenary meeting. We've not had time to assess the impact of these amendments. The Minister has said she will inform Senedd Members of any changes made at Commons Report Stage following the debate. I would suggest that this isn't satisfactory. In our February 2019 report, we highlighted our increasing concern with the transfer of powers from the Senedd as a legislature to the Welsh Government as the executive. This concern is amplified where powers are delegated to the Welsh Ministers through a UK Bill, which Senedd Members are not directly able to influence. In contrast, Members of the Senedd would, obviously, play a key role in the development of a Welsh Bill.

Now, originally, the Minister told us that it was her intention to bring forward a Welsh fisheries Bill in this Senedd term. With that stated intention, it's unclear why the Minister has not sought the inclusion of a sunset clause in the Bill. The Minister's reasoning was that the Welsh Government did not yet have fisheries built into its legislative programme. We raised this issue again in our two reports on the LCMs for the current Bill. In our report laid two weeks ago, we put forward a revised proposal to the Minister. Now, whilst not ideal, we see no reason why a sunset provision in the UK Bill, specifying a date of 2024, could not be accompanied by a Henry VIII power for the Welsh Ministers that would permit the extension of the sunset date by two years. Such a regulation-making power should be subject to the affirmative procedure in the Senedd and, sadly, this proposal has been rejected.

I'd now like to move on to highlight another significant issue. It is an unwelcome fact that, with each LCM we have considered for Brexit-related Bills, there have been notable disputes between the Welsh and UK Governments regarding what is considered to be a devolved matter. The power in the Bill for the Secretary of State to determine UK fishing opportunities was initially a red line for the Minister, because the power interfered with a devolved matter. However, the Minister is seeking to resolve this issue be means of a memorandum of understanding, and that has given us considerable cause for concern, not least because such agreements do not bind either party. The Minister indicated that the development of a memorandum of understanding was critical to any recommendation she may give for the Senedd's consent to be given to the Bill. Now, last week, the Minister shared with us her letter to the Parliamentary Under-Secretary of State, in which the Minister set out her preferred terms of an agreement on the use the powers to determine fishing opportunities. This agreement is in lieu of the fact that the MOU is still in development.

Now, as I mentioned earlier, there has not been time to fully analyse the correspondence that has been shared with us. However, it is not immediately clear to us that the UK Government has committed, or the status of any commitment, to the terms of the agreement as proposed by the Minister. Even with this exchange of correspondence, the fact that the MOU will not be ready ahead of the completion of the Bill's passage through the UK Parliament is unacceptable. The Senedd is being placed at a severe disadvantage in not having access to the detail of the memorandum of understanding relating to the exercise of the Secretary of State's power to determine fishing opportunities.

Moving on, the Bill provides extensive regulation-making and Executive powers to Welsh Ministers. In our report laid in May of this year, we said that it was frustrating that the LCM does not adequately identify the regulation-making powers being taken nor seek to justify why they are being taken. We were also disappointed that the Minister has provided limited information about the rationale and process for the Welsh Ministers providing consent to the UK Government to make regulations in devolved areas.

Now, before concluding, we acknowledge that the Bill extends the Senedd's competence in relation to fishing, fisheries and fish health to the whole of the Welsh zone. While we welcome this extension of competence, it could also have been achieved via a section 109 Order, which would have been subject to scrutiny and approval by the Senedd. Now, as is becoming clear on Brexit-related UK Bills, the legislative consent process has limitations, not least because the Senedd is precluded from the full scrutiny of proposed law that will eventually apply in Wales and in particular because of the need to act in accordance with timetabling in the UK Parliament. There are many examples where the UK Parliament legislating for Wales on a devolved matter may be pragmatic and reasonable. However, in the view of the committee, it's regrettable that a significant change to the law in Wales for the fisheries sector has not been made in Wales. Thank you.

Diolch i chi am hynny. Fe wnaethom ni ddechrau ystyried Bil Pysgodfeydd y DU mor bell yn ôl â mis Rhagfyr 2018, a bydd yr Aelodau'n gwybod bod fersiwn gyntaf Bil Pysgodfeydd Llywodraeth y DU wedi methu oherwydd diddymu Senedd y DU ddiwedd y llynedd, a hynny ar ôl i Lywodraeth Cymru osod dau gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil hwnnw, yr adroddwyd arno ym mis Chwefror 2019. Cafodd Bil Pysgodfeydd newydd ei gyflwyno gan Lywodraeth bresennol y DU ym mis Ionawr eleni, ac mae Llywodraeth Cymru wedi gosod pedwar cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac rydym ni wedi adrodd ddwywaith, yn gyntaf ym mis Mai, ac wedyn bythefnos yn ôl. Cafodd Memorandwm Rhif 3 ei osod ond ychydig ddyddiau cyn ein dyddiad cau ar gyfer adrodd, a dim ond ddydd Iau diwethaf y cyrhaeddodd y pedwerydd memorandwm.

Felly, yn ein Pwyllgor ddoe buom yn trafod memorandwm Rhif 4, ynghyd â llythyr gan y Gweinidog a gafodd ei anfon atom ar 1 Hydref, ac, o ganlyniad, ysgrifennwyd at y Gweinidog ddoe yn gofyn am eglurhad pellach ar ei llythyr a'i memorandwm Rhif 4. Mae'r ohebiaeth hon wedi'i chyhoeddi, ac rwy'n ddiolchgar am ateb y Gweinidog. Mae'n bwysig nodi nad yw memorandwm Rhif 4 yn ei gwneud yn glir bod Llywodraeth Cymru yn ceisio gwelliannau pellach i'r Bil. Nawr, caiff y penderfyniadau hyn eu gwneud ar ôl i'r Senedd hon bleidleisio ar y cynnig heddiw. Mae llythyr y Gweinidog yn rhoi rhai manylion am y gwelliannau hyn, a gallwch weld y llythyr hwnnw yn y papurau ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw. Nid ydym  wedi cael amser i asesu effaith y gwelliannau hyn. Mae'r Gweinidog wedi dweud y bydd yn rhoi gwybod i Aelodau'r Senedd am unrhyw newidiadau a gaiff eu gwneud yng Nghyfnod Adrodd Tŷ'r Cyffredin yn dilyn y ddadl. Byddwn i'n awgrymu nad yw hyn yn foddhaol. Yn ein hadroddiad ym mis Chwefror 2019, amlygwyd ein pryder cynyddol ynghylch trosglwyddo pwerau o'r Senedd fel deddfwrfa i Lywodraeth Cymru fel y weithrediaeth. Mae'r pryder hwn yn cynyddu pan gaiff pwerau eu dirprwyo i Weinidogion Cymru drwy Fil y DU, nad yw Aelodau'r Senedd yn gallu dylanwadu arno'n uniongyrchol. I'r gwrthwyneb, byddai Aelodau'r Senedd, yn amlwg, yn chwarae rhan allweddol yn natblygiad Bil Cymru.

Nawr, yn wreiddiol, dywedodd y Gweinidog wrthym mai ei bwriad oedd cyflwyno Bil Pysgodfeydd Cymru yn nhymor y Senedd hon. Gyda'r bwriad hwnnw wedi'i nodi, nid yw'n glir pam nad yw'r Gweinidog wedi ceisio cynnwys cymal machlud yn y Bil. Rhesymeg y Gweinidog oedd nad oedd gan Lywodraeth Cymru bysgodfeydd eto wedi'u cynnwys yn ei rhaglen ddeddfwriaethol. Codwyd y mater hwn gennym eto yn ein dau adroddiad ar y Cynigion Cydsyniad Deddfwriaethol ar gyfer y Bil presennol. Yn ein hadroddiad a gafodd ei osod bythefnos yn ôl, cyflwynwyd cynnig wedi'i wella i'r Gweinidog. Nawr, er nad yw'n ddelfrydol, nid ydym yn gweld bod unrhyw reswm pam na fyddai modd cynnwys darpariaeth machlud ym Mil y DU, yn nodi dyddiad 2024, ynghyd â phŵer Harri VIII i Weinidogion Cymru a fyddai'n caniatáu ymestyn y dyddiad machlud o ddwy flynedd. Dylai pŵer gwneud rheoliadau o'r fath fod yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol yn y Senedd ac, yn anffodus, cafodd y cynnig hwn ei wrthod.

Hoffwn i symud ymlaen nawr a thynnu sylw at fater arwyddocaol arall. Mae'n ffaith annymunol, gyda phob cynnig cydsyniad deddfwriaethol a ystyriwyd ar gyfer Biliau sy'n ymwneud â Brexit, mae anghydfodau amlwg wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch yr hyn sy'n cael ei ystyried yn fater sydd wedi'i ddatganoli. I ddechrau, roedd y pŵer yn y Bil i'r Ysgrifennydd Gwladol benderfynu ar gyfleoedd pysgota yn y DU yn llinell goch i'r Gweinidog, oherwydd ymyrrodd y pŵer â mater datganoledig. Fodd bynnag, mae'r Gweinidog yn ceisio datrys y mater hwn drwy femorandwm cyd-ddealltwriaeth, ac mae hynny wedi peri cryn bryder i ni, yn bennaf oherwydd nad yw cytundebau o'r fath yn rhwymo'r naill barti na'r llall. Nododd y Gweinidog fod datblygu memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn hanfodol i unrhyw argymhelliad y gall hi ei roi i gydsyniad y Senedd gael ei roi i'r Bil. Nawr, yr wythnos diwethaf, rhannodd y Gweinidog ei llythyr at yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol â ni, lle nododd y Gweinidog ei hoff delerau o ran cytundeb ar ddefnyddio'r pwerau i bennu cyfleoedd pysgota. Mae'r cytundeb hwn yn lle'r ffaith bod y Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth yn dal i gael ei ddatblygu.

Nawr, fel y soniais i'n gynharach, nid oes amser wedi bod i ddadansoddi'n llawn yr ohebiaeth sydd wedi'i rhannu â ni. Fodd bynnag, nid yw'n glir inni ar unwaith fod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo, na statws unrhyw ymrwymiad, i delerau'r cytundeb fel y'i cynigiwyd gan y Gweinidog. Hyd yn oed gyda'r cyfnewid gohebiaeth hwn, mae'r ffaith na fydd y Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth yn barod cyn cwblhau taith y Bil drwy Senedd y DU yn annerbyniol. Mae'r Senedd dan anfantais ddifrifol oherwydd nad oes ganddi fanylion y memorandwm cyd-ddealltwriaeth sy'n ymwneud ag arfer pŵer yr Ysgrifennydd Gwladol i benderfynu ar gyfleoedd pysgota.

Gan symud ymlaen, mae'r Bil yn rhoi pwerau rheoliadol a gweithredol helaeth i Weinidogion Cymru. Yn ein hadroddiad a osodwyd ym mis Mai eleni, dywedasom ei bod yn rhwystredig nad yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn nodi'n ddigonol y pwerau gwneud rheoliadau sy'n cael eu cymryd nac yn ceisio cyfiawnhau pam y maen nhw'n cael eu cymryd. Roeddem hefyd yn siomedig mai gwybodaeth gyfyngedig y mae'r Gweinidog wedi'i darparu o ran y rhesymeg a'r broses o Weinidogion Cymru yn rhoi caniatâd i Lywodraeth y DU wneud rheoliadau mewn meysydd datganoledig.

Nawr, cyn cloi, rydym ni'n cydnabod bod y Bil yn ymestyn cymhwysedd y Senedd o ran pysgota, pysgodfeydd ac iechyd pysgod i barth Cymru gyfan. Er ein bod ni'n croesawu'r estyniad cymhwysedd hwn, gallai hefyd fod wedi'i gyflawni drwy Orchymyn adran 109, a fyddai wedi bod yn destun craffu a chymeradwyaeth gan y Senedd. Nawr, fel sy'n dod yn amlwg ar Filiau'r DU yn gysylltiedig â Brexit, mae cyfyngiadau ar y broses cydsyniad deddfwriaethol, yn bennaf oherwydd bod y Senedd wedi'i hatal rhag craffu'n llawn ar gyfraith arfaethedig a fydd yn berthnasol yn y pen draw yng Nghymru ac yn benodol oherwydd yr angen i weithredu'n unol ag amserlennu yn Senedd y DU. Ceir llawer o enghreifftiau lle gallai Senedd y DU yn deddfu dros Gymru ar fater datganoledig fod yn bragmatig ac yn rhesymol. Fodd bynnag, ym marn y Pwyllgor, mae'n drueni na chafodd newid sylweddol i'r gyfraith yng Nghymru ar gyfer y sector pysgodfeydd ei wneud yng Nghymru. Diolch.

18:15

As a nation with a proud seafaring tradition, the importance of this Fisheries Bill cannot be overstated. Our relationship with the sea has not only helped to shape our nation's history but also our culture. This LCM acknowledges that there needs to be a UK-wide approach to create the fisheries framework, which can only be done through a UK Bill. It enables the Welsh Government to act decisively until we reach a time that a comprehensive Wales fisheries Bill can be brought before the Welsh Parliament for full and proper scrutiny.

The Bill introduces many significant positives for Wales, redefining responsibilities in relation to fisheries or the Welsh Government and its marine and fisheries division, including the development of new regulations, new fisheries management plans, new inter-governmental arrangements, including the joint fisheries statement, memorandum of understanding and dispute resolution arrangements, and greater responsibility for regulating and enforcing fisheries in the Welsh zone. It acknowledges the technical and global nature of the fishing market. Clauses 12 and 13 make provision for access to British fisheries by British and foreign fishing boats. Schedule 2 also contains amendments to ensure that any foreign vessels that enter our waters will be subject to the same regulations as British fishing boats. Meanwhile, clauses 19 to 22 and Schedule 4 provide for access and licensing offences. However, these clauses can be only enforced by a fully funded marine and fisheries division.

A CCERA report has previously highlighted concerns about the capacity of fisheries policy and legal staff within Welsh Government to deal with the increased workload resulting from this new legislation. Minister, in a letter that you sent to the committee on 30 June, you said that

'where additional costs may arise'

in relation to the marine and fisheries division,

'they will be drawn from existing programme budgets.'

With concern also that staffing of this team is at half capacity, I urge the Welsh Government to explain what assessment has been made to establish what additional costs may amount to and to explicitly state whether this cost can actually be met by existing budgets.

Clause 23 enables the UK Secretary of State to determine the maximum quantity of sea fish that may be caught by British fishing boats and the maximum number of days that British fishing boats may spend at sea. Under clause 24, before such a determination is made or withdrawn, the Secretary of State must consult Welsh Ministers.

The Welsh Government is to sign a memorandum of understanding on this front, which, at the time of this LCM, remains pending. Now, I share the Minister's confidence in the commitments made by British Government thus far that any MOU will fulfil the parameters laid between the two parties.

Clause 1 sets out the UK's fisheries objectives, which will apply across the UK, alongside a redrafted sustainability objective. The Bill now introduces a new climate change objective. These changes realise that this Bill offers an unprecedented opportunity for the UK and Wales to demonstrate viable environmental ambition and leadership to sustainable maritime policy, but sustainability also means supporting coastal jobs and the communities they serve. It also means ensuring that Welsh fisheries are economically viable and resilient for future generations. Therefore, I welcome the introduction of a new objective under clause 1, designated 'national benefit'.

Information dating back to 1985 suggests that the Welsh fishing industry is the smallest national industry in the UK. In 2012, there were approximately 1,020 employed in fishing, 643 regular full-time workers and 347 fishing staff. More broadly, the number of fishing vessels in the UK fleet has fallen by 29 per cent since 1996. The environmental economist Griffin Carpenter has noted that the financial assistance powers offered under this clause will enable Welsh Ministers to provide funding for a broader range of purposes when compared to the current European maritime and fisheries fund. This included financial assistance for training, which Mr Carpenter suggested could help support young entrants and in turn potentially rejuvenate the fishing industry in Wales.

The Welsh Conservatives will be voting in favour of giving consent, because to do so is a positive step forward towards a thriving and sustainable future for the Welsh fishing industry. But the Welsh Government must act on the concerns of CCERA in relation to the funding and staffing of the marine and fisheries division, and look to finalise the MOU as soon as possible. Thank you. Diolch.

Fel cenedl sydd â thraddodiad morwrol balch, nid oes modd gorbwysleisio pwysigrwydd y Bil Pysgodfeydd hwn. Mae ein perthynas â'r môr nid yn unig wedi helpu i lunio hanes ein cenedl ond ein diwylliant hefyd. Mae'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn yn cydnabod bod angen dull gweithredu ledled y DU i greu'r fframwaith pysgodfeydd, y mae ond modd ei wneud drwy Fil y DU. Mae'n galluogi Llywodraeth Cymru i weithredu'n bendant nes inni gyrraedd adeg pan fydd modd dod â Mesur pysgodfeydd cynhwysfawr i Gymru gerbron Senedd Cymru i graffu'n llawn ac yn briodol arno.

Mae'r Bil yn cyflwyno llawer o bethau cadarnhaol a sylweddol i Gymru, gan ailddiffinio cyfrifoldebau yn ymwneud â physgodfeydd neu Lywodraeth Cymru a'i his-adran forol a physgodfeydd, gan gynnwys datblygu rheoliadau newydd, cynlluniau rheoli pysgodfeydd newydd, trefniadau rhynglywodraethol newydd, gan gynnwys y cyd-ddatganiad pysgodfeydd, memorandwm cyd-ddealltwriaeth a threfniadau datrys anghydfodau, a mwy o gyfrifoldeb o ran rheoleiddio a gorfodi pysgodfeydd ym mharth Cymru. Mae'n cydnabod natur dechnegol a byd-eang y farchnad bysgota. Mae cymalau 12 a 13 yn gwneud darpariaeth ar gyfer cyfle i fanteisio ar bysgodfeydd Prydain gan gychod pysgota o Brydain a thramor. Mae Atodlen 2 hefyd yn cynnwys gwelliannau i sicrhau y bydd unrhyw longau tramor sy'n mynd i mewn i'n dyfroedd yn ddarostyngedig i'r un rheoliadau â chychod pysgota Prydeinig. Yn y cyfamser, mae cymalau 19 i 22 ac Atodlen 4 yn darparu ar gyfer troseddau mynediad a thrwyddedu. Fodd bynnag, dim ond drwy is-adran forol a physgodfeydd wedi'i hariannu yn llawn y mae modd gorfodi'r cymalau hyn.

Mae adroddiad gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig wedi tynnu sylw o'r blaen at bryderon ynghylch gallu staff cyfreithiol a pholisi pysgodfeydd yn Llywodraeth Cymru i ymdrin â'r llwyth gwaith cynyddol sy'n deillio o'r ddeddfwriaeth newydd hon. Gweinidog, mewn llythyr a anfonwyd gennych at y Pwyllgor ar 30 Mehefin, fe ddywedasoch:

'lle y gall costau ychwanegol godi'

mewn cysylltiad â'r is-adran forol a physgodfeydd,

'byddan nhw'n dod o gyllidebau rhaglenni presennol.'

Gyda phryder hefyd mai dim ond hanner y staff sy'n gweithio i'r tîm hwn ar hyn o bryd, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i egluro pa asesiad sydd wedi'i wneud i ganfod beth allai cyfanswm costau ychwanegol fod ac i ddweud yn bendant a all cyllidebau presennol dalu'r gost hon.

Mae cymal 23 yn galluogi Ysgrifennydd Gwladol y DU i bennu uchafswm y pysgod môr y gall cychod pysgota Prydeinig eu dal a'r nifer mwyaf o ddyddiau y gall cychod pysgota Prydeinig eu treulio ar y môr. O dan gymal 24, cyn i benderfyniad o'r fath gael ei wneud neu ei dynnu'n ôl, rhaid i'r Ysgrifennydd Gwladol ymgynghori â Gweinidogion Cymru.

Bydd Llywodraeth Cymru yn llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn hyn o beth sydd, ar adeg y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn, yn parhau i aros. Nawr, rwy'n rhannu hyder y Gweinidog yn yr ymrwymiadau y mae Llywodraeth Prydain wedi'u gwneud hyd yma y bydd unrhyw Femorandwm Cyd-ddealltwriaeth yn cyflawni'r paramedrau a osodwyd rhwng y ddwy ochr.

Mae cymal 1 yn nodi amcanion pysgodfeydd y DU, a fydd yn berthnasol ledled y DU, ochr yn ochr ag amcan cynaliadwyedd wedi'i ailddrafftio. Mae'r Bil erbyn hyn yn cyflwyno amcan newydd o ran newid hinsawdd. Mae'r newidiadau hyn yn sylweddoli bod y Bil hwn yn cynnig cyfle digynsail i'r DU a Chymru ddangos uchelgais ac arweiniad amgylcheddol hyfyw i bolisi morol cynaliadwy, ond mae cynaliadwyedd hefyd yn golygu cefnogi swyddi arfordirol a'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu. Mae hefyd yn golygu sicrhau bod pysgodfeydd Cymru yn hyfyw yn economaidd ac yn gadarn i genedlaethau'r dyfodol. Felly, rwy'n croesawu cyflwyno amcan newydd o dan gymal 1, wedi'i ddynodi'n 'fudd cenedlaethol'.

Mae gwybodaeth sy'n dyddio'n ôl i 1985 yn awgrymu mai diwydiant pysgota Cymru yw'r diwydiant cenedlaethol lleiaf yn y DU. Yn 2012, roedd tua 1,020 wedi'u cyflogi ym maes pysgota, 643 o weithwyr llawn amser rheolaidd a 347 o staff pysgota. Yn fwy cyffredinol, mae nifer y llongau pysgota yn fflyd y DU wedi gostwng 29 y cant ers 1996. Mae'r economegydd amgylcheddol Griffin Carpenter wedi nodi y bydd y pwerau cymorth ariannol sydd wedi'u cynnig o dan y cymal hwn yn galluogi Gweinidogion Cymru i ddarparu cyllid ar gyfer amrywiaeth ehangach o ddibenion o'i gymharu â chronfa forol a physgodfeydd presennol Ewrop. Roedd hyn yn cynnwys cymorth ariannol ar gyfer hyfforddiant, a awgrymodd Mr Carpenter y gallai helpu i gefnogi newydd-ddyfodiaid ifanc ac yn ei dro o bosibl adfywio'r diwydiant pysgota yng Nghymru.

Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio o blaid rhoi caniatâd, oherwydd mae gwneud hynny'n gam cadarnhaol ymlaen tuag at ddyfodol ffyniannus a chynaliadwy i ddiwydiant pysgota Cymru. Ond rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu ar bryderon y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig o ran ariannu a staffio'r is-adran forol a physgodfeydd, a'i bod yn ceisio cwblhau'r Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth cyn gynted â phosibl. Diolch. 

18:20

Mae rhaid i fi ddweud, mae yna deimlad o groundhog day o gwmpas y ddadl yma, oherwydd mae yna sawl tebygrwydd rhwng y dadl yma yr wythnos yma a'r ddadl gawson ni ar Fil Amaethyddiaeth y Deyrnas Unedig yr wythnos diwethaf. Mae yna rai elfennau positif, wrth gwrs, o'n blaenau ni heddiw. Mae estyn cymhwysedd y Senedd mewn perthynas â physgota a physgodfeydd a iechyd pysgod yng nghyd-destun y parth Cymreig—y Welsh zone—yn rywbeth wrth gwrs i'w groesawu. Ond dwi'n ofni bod yna lawer hefyd yn y Bil sy'n llawer llai positif. Dwi'n dal yn poeni does yna ddim eglurder ynglŷn â sut y bydd adnoddau yn cael eu rhannu ar draws gweinyddiaethau y Deyrnas Unedig, na chwaith sut y bydd datrys anghydweld rhwng y gweinyddiaethau hynny, nid yn unig o safbwynt adnoddau ond o safbwynt polisi hefyd.

O'r cychwyn cyntaf, wrth gwrs, mae Plaid Cymru a'r pwyllgorau dŷn ni wedi clywed oddi wrthyn nhw yn y ddadl yma wedi galw am gymal machlud. Rwy'n dal yn teimlo bod hynny yn angenrheidiol; dŷn ni'n dal, fel Aelodau o'r Senedd yma, dwi'n teimlo, angen sicrwydd y bydd yna Fil pysgodfeydd Cymreig fydd yn caniatáu inni ailsetio y pwerau a'r grymoedd sy'n cael ei rhoi i Weinidogion Cymru gan San Steffan mewn ffordd sydd yn 'bypass-io' ein rôl ni fel Aelodau o'r Senedd yma. Dwi'n synnu bod Llywodraeth Cymru yn gwrthod hynny. Mi dderbynioch chi hynny yng nghyd-destun y ddadl ar y Bil amaeth yr wythnos diwethaf; mae'r egwyddor yn union yr un peth. Mae'r testun yn wahanol, a'r cynnwys yn wahanol, wrth gwrs, ond mae'r egwyddor yn union yr un peth, felly dwi ddim yn deall pam bod un rheol yn dderbyniol mewn un cyd-destun, a rheol arall, mae'n debyg, yn dderbyniol i chi yn y cyd-destun arall.

I have to say that there is a feeling of groundhog day around this debate, because there is great similarity between this debate this week and the debate that we had on the UK Agriculture Bill just last week. There are some positives, of course, before us today. Extending the competence of the Senedd in relation to fisheries, fishing and fish health in the context of the Welsh zone is something that's to be welcomed. But I'm afraid that there is a great deal in the Bill that is far less positive. I'm still concerned that there is no clarity on how resources will be shared across UK administrations, or how any dispute can be resolved, not only in terms of resource, but also from a policy point of view.

From the outset, Plaid Cymru and the committees that we've heard from in this debate have called for a sunset clause. I still feel that that is necessary; we, as Members of this Senedd, do need assurances that there will be a Welsh fisheries Bill that will allow us to reset the powers provided to Welsh Ministers by Westminster in a way that bypasses our role as Members of this Senedd. I'm surprised that the Welsh Government has rejected that. You accepted that in the context of the Agriculture Bill last week, and the principle is exactly the same. The content and the topic is different, but the principle is exactly the same, so I don't understand why one rule is acceptable in one context, and another acceptable in another context.

And the Minister is now belatedly offering or promising a biennial report or some sort of periodical update. That does absolutely nothing to address the fundamental issue of not having the sunset clause, which, of course, is one of a democratic deficit, as far as we're concerned as Members of this Senedd.

I was tickled by the Minister's description of Wales as an independent coastal state in opening the debate. You say as much on the one hand, and then, on the other hand, of course, you accept a situation where the Secretary of State will be able to exercise powers to determine fishing opportunities in Welsh waters. Now, this brings me to the memorandum of understanding—or the non-memorandum of understanding—the one you promised that we would be allowed to review in advance of this consent decision today. Now, of course, you're telling us there is no memorandum of understanding, that it's still in development, but that you've had some sort of promises by the UK Government that provide you with the assurance you need to recommend that we approve this LCM. Do you really trust the UK Government, Minister? Are you really taking them on their word? This is a Government that's happy to flagrantly break international laws, and a fellow Labour Member of this Senedd reminded us a moment ago that you can't trust the Tories in this Chamber—his words, not mine. But, seemingly, you can. Now, just weeks ago, you were telling us that this was a red line as far as you were concerned, and now you're expecting us to consent to the legislation based on back-of-a-fag-packet assurances that you've had from UK Government Ministers that they won't overrule the Welsh Government as and when they please. You're absolutely deluded if you think that you can stake your authority on such a limp understanding with the UK Government. Your red lines have just melted away, Minister, and, as far as I'm concerned, it seems to me that you're capitulating to the UK Government. Wales deserves better than this, and I think you know that, Minister. I honestly think you know that.

Now, I share all of the concerns articulated by the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee in the letter and in his earlier remarks. And, of course, that reminds us that the Bill is still changing. And it reflects badly on this whole process, I think, that the Government tabled its original LCM on 12 February, tabled a supplementary LCM on 8 July, another supplementary LCM on 16 September, and yet another one again last week on 1 October—no doubt there probably will be another one again before we get to where the Government wants to be. And the irony here, of course, is the same as the one I highlighted in relation to the UK Agriculture Bill last week. Whatever we decide here today, the UK Government will carry on regardless, ignoring whether we consent to them legislating in devolved areas or not. I appreciate that there are some positives in this Bill, but, on balance, Minister, I can't support this LCM before us today.

A nawr mae'r Gweinidog, yn hwyr, yn cynnig neu'n addo adroddiad bob dwy flynedd neu ryw fath o wybodaeth ddiweddaraf reolaidd. Nid yw hynny'n gwneud dim i fynd i'r afael â'r mater sylfaenol o beidio â chael y cymal machlud, sydd, wrth gwrs, yn un o ddiffyg democrataidd, o'n rhan ni fel Aelodau o'r Senedd hon.

Cefais fy ngogleisio gan y disgrifiad o Gymru gan y Gweinidog fel gwladwriaeth arfordirol annibynnol wrth agor y ddadl. Rydych yn dweud cymaint â hyn ar y naill law, ac yna, ar y llaw arall, wrth gwrs, rydych chi'n derbyn sefyllfa lle bydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn gallu arfer pwerau i benderfynu ar gyfleoedd pysgota yn nyfroedd Cymru. Nawr, mae hyn yn dod â mi at y memorandwm cyd-ddealltwriaeth—neu'r diffyg memorandwm cyd-ddealltwriaeth—yr un yr oeddech chi wedi addo y byddem ni'n cael ei adolygu cyn y penderfyniad cydsyniad hwn heddiw. Nawr, wrth gwrs, rydych chi'n dweud wrthym nad oes memorandwm cyd-ddealltwriaeth, ei fod yn dal i gael ei ddatblygu, ond eich bod wedi cael rhyw fath o addewidion gan Lywodraeth y DU sy'n rhoi'r sicrwydd sydd ei angen arnoch i argymell ein bod yn cymeradwyo'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn. A ydych chi'n ymddiried mewn gwirionedd yn Llywodraeth y DU, Gweinidog? Ydych chi wir yn eu cymryd ar eu gair? Mae hon yn Llywodraeth sy'n hapus i dorri cyfreithiau rhyngwladol mewn ffordd amlwg, a chawsom ein hatgoffa gan gyd-Aelod Llafur o'r Senedd hon eiliad yn ôl na allwch chi ymddiried yn y Torïaid yn y Siambr hon—ei eiriau ef, nid fy ngeiriau i. Ond, yn ôl pob golwg, fe allwch chi. Nawr, ond ychydig wythnosau'n ôl, roeddech chi'n dweud wrthym fod hon yn llinell goch o'ch rhan chi, a nawr rydych chi'n disgwyl i ni gydsynio i'r ddeddfwriaeth yn seiliedig ar sicrwydd disylwedd yr ydych chi wedi'i gael gan Weinidogion Llywodraeth y DU na fyddan nhw'n diystyru Llywodraeth Cymru fel a phryd y mynnant. Rydych chi wedi'ch camarwain yn llwyr os ydych chi'n credu y gallwch chi seilio eich awdurdod ar ddealltwriaeth mor llipa gyda Llywodraeth y DU. Mae eich llinellau coch newydd ddiflannu, Gweinidog, ac o fy rhan i, mae'n ymddangos i mi eich bod yn plygu i Lywodraeth y DU. Mae Cymru'n haeddu gwell na hyn, ac rwy'n credu eich bod chi'n gwybod hynny, Gweinidog. Rwyf i wir yn credu eich bod chi'n gwybod hynny.

Nawr, rwy'n rhannu'r holl bryderon a fynegwyd gan Gadeirydd y Pwyllgor Deddfau, Cyfiawnder a Chyfansoddiad yn y llythyr ac yn ei sylwadau cynharach. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n ein hatgoffa bod y Bil yn dal i newid. Ac mae'n adlewyrchu'n wael ar yr holl broses hon, rwy'n credu, bod y Llywodraeth wedi cyflwyno ei Chynnig Cydsyniad Deddfwriaethol gwreiddiol ar 12 Chwefror, wedi cyflwyno Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol atodol ar 8 Gorffennaf, Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol atodol arall ar 16 Medi, ac un arall eto yr wythnos diwethaf ar 1 Hydref—mae'n siŵr y bydd un arall eto cyn inni gyrraedd y man lle mae'r Llywodraeth eisiau bod. Ac mae'r eironi yma, wrth gwrs, yr un fath â'r un y tynnais i sylw ato o ran Bil Amaethyddiaeth y DU yr wythnos diwethaf. Beth bynnag yr ydym ni'n ei benderfynu yma heddiw, bydd Llywodraeth y DU yn parhau yn ddi-hid, gan anwybyddu a ydym ni'n cydsynio iddyn nhw ddeddfu mewn meysydd datganoledig ai peidio. Rwy'n sylweddoli bod rhai pethau cadarnhaol yn y Bil hwn, ond, ar y cyfan, Gweinidog, ni allaf gefnogi'r Memorandwm hwn ger ein bron heddiw.

18:25

I have considerable concerns about this arrangement: one of them is that I don't trust the Tories, and that's my red line for myself. I will support it, but I'm going to support it with huge reservations, which I want to outline. I don't think that biennial reporting is equitable to a sunset clause, and that concerns me. But what really concerns me here is that 90 per cent of the Welsh fishing fleet is made up of small vessels, and they predominantly catch shellfish, and most of that is exported to the EU, and there isn't even a trading agreement in place. Coming back to where I started, I don't trust the Tories: apparently we had the best trading deal ever, and now it transpires we haven't even got a trading deal of any description whatsoever. If we add into that the fact that COVID-19 has had a devastating impact on the industry, and the price of fish has dropped dramatically, by up to 85 per cent in some cases—and, of course, the unavoidable closure of hospitality businesses and restaurants has made the demand for shellfish much reduced.

So, whilst I'm going to support it, I do share all the concerns that people have already outlined. I would like to hear an explanation, really, of why you are so confident that, within the framework—. And I do acknowledge, of course, the positives that others have outlined—I don't want to take time up repeating those—but I would like the answer to how you feel confident that you can, moving forward, under the framework agreement, get a deal that will safeguard, as I've said from the very start, the interests of the fishing industry, albeit small, that exists in Wales. 

Mae gennyf bryderon sylweddol ynghylch y trefniant hwn: un ohonyn nhw yw nad wyf i'n ymddiried yn y Torïaid, a dyna fy llinell goch i mi fy hun. Byddaf i yn ei gefnogi, ond rwy'n mynd i'w gefnogi gydag amheuon enfawr, ac rwyf eisiau eu hamlinellu. Nid wyf yn credu bod adrodd bob dwy flynedd yn cyfateb â chymal machlud, ac mae hynny'n peri pryder imi. Ond yr hyn sydd wir yn peri pryder yma yw bod 90 y cant o fflyd bysgota Cymru yn cynnwys llongau bach, a'u bod yn dal pysgod cregyn yn bennaf, ac mae'r rhan fwyaf o hynny'n cael ei allforio i'r UE, ac nid oes cytundeb masnachu ar waith hyd yn oed. Gan ddod yn ôl at fy man cychwyn, nid wyf yn ymddiried yn y Torïaid: mae'n debyg mai ni oedd â'r cytundeb masnachu gorau erioed, a nawr mae'n amlwg nad oes gennym hyd yn oed gytundeb masnachu o unrhyw ddisgrifiad o gwbl. Os ydym ni'n ychwanegu at hynny y ffaith bod COVID-19 wedi cael effaith ddinistriol ar y diwydiant, ac mae pris pysgod wedi gostwng yn ddramatig, hyd at 85 y cant mewn rhai achosion—ac, wrth gwrs, mae cau busnesau lletygarwch yn anorfod wedi gwneud y galw am bysgod cregyn yn llawer llai.

Felly, er fy mod i'n mynd i'w gefnogi, rwy'n rhannu'r holl bryderon y mae pobl eisoes wedi'u hamlinellu. Hoffwn i glywed esboniad, mewn gwirionedd, pam yr ydych chi mor hyderus, o fewn y fframwaith—. Ac rwy'n cydnabod, wrth gwrs, y pethau cadarnhaol y mae eraill wedi'u hamlinellu—nid wyf eisiau cymryd amser i ailadrodd y rheini—ond hoffwn i gael yr ateb i sut yr ydych chi'n teimlo'n hyderus y gallwch chi symud ymlaen, o dan y cytundeb fframwaith, i gael cytundeb a fydd yn diogelu, fel yr wyf i wedi'i ddweud o'r cychwyn cyntaf, fuddiannau'r diwydiant pysgota, er yn fach, sy'n bodoli yng Nghymru.

Diolch yn fawr i bawb. Galwaf nesaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths, i ymateb i'r ddadl.

Thank you. I now call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths, to reply to the debate.

18:30

Diolch, Chair. I absolutely recognise many of the concerns raised around scrutiny of LCMs and the short timescales that we've had to do this that many Members have raised today. I said in my opening remarks that this is not ideal.

We have achieved a significant constitutional step forward through this Bill to extend the legislative competence of the Senedd in relation to the Welsh zone, and several Members recognised that today. Coupled with the wider powers that are included in the Bill, this will enable us to manage our Welsh fisheries better and to deliver our future fisheries policy, and we are absolutely committed to providing a bespoke Welsh fisheries Bill. I am sorry that we haven't been able to do it in this term due to the recent constraints of the legislative programme, and clearly with COVID-19 as well, that's had a significant impact.

On questioning about why I'm taking what the UK Government say, I think one area that is different, very much, in relation to fisheries as compared with agriculture, which Llyr Huws Gruffydd raised, is that there is such a long-standing relationship around fisheries with the UK Government. So, every December, all Ministers—Scotland, Northern Ireland, myself and the UK Government—attend the December council in Brussels. So, there has been for many, many years that agreement and that long-standing relationship. So, I've shared all the correspondence with committees and I will continue to do so to provide that reassurance. 

If I can just turn to some of the points raised by Members, I am intrigued as to why Janet Finch-Saunders is so obsessed with the level of staffing in my department. As I told you, I think, recently in a written question that you asked me, that is a matter for the Permanent Secretary and I've asked the Permanent Secretary to write to you with regard to staffing. 

Both Jenny Rathbone on behalf of the CCERA committee and Mick Antoniw as Chair of LJC committee spoke about the sunset clause. I committed to making my own report to the Senedd on the implementation of the provisions in the Bill that relate only to Wales until such time as a Welsh fisheries Bill is introduced, and I did that on the recommendation of the CCERA committee. And as I've said, it's not my intention to have these powers in a UK Bill for any longer than is necessary. We do need to ensure that we have the necessary toolkit in place to manage the challenge that Brexit poses, and now COVID-19, for our fisheries industry, so we need to retain those powers in this UK Bill.

And talking about that double challenge, Joyce Watson raised concerns around the interests of small fisheries and whether they will be protected. I'm very concerned about the impact of a 'no deal' Brexit, which is becoming more and more apparent as the months go on, that there is not that trade deal that we need. We know our fleet's dependence on access to the EU markets—our closest neighbours; 0.5 billion people—and we also recognise the impact the closure of the EU markets due to COVID-19 has had on the industry, and we have provided £0.5 million of bespoke support to the sector. 

But, I reiterate, this Bill will provide us with the powers to better equip and manage our fisheries in the future, irrespective of what happens with those negotiations.

Diolch, Cadeirydd. Rwy'n cydnabod yn llwyr lawer o'r pryderon y mae llawer o'r Aelodau wedi eu codi heddiw ynghylch craffu ar Gynigion Cydsyniad Deddfwriaethol a'r amserlenni byr yr ydym ni wedi eu cael i ni wneud hyn. Dywedais yn fy sylwadau agoriadol nad yw hyn yn ddelfrydol.

Rydym ni wedi cymryd cam cyfansoddiadol sylweddol ymlaen drwy'r Bil hwn i ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd o ran parth Cymru, ac roedd sawl un o'r Aelodau yn cydnabod hynny heddiw. Ynghyd â'r pwerau ehangach sydd wedi eu cynnwys yn y Bil, bydd hyn yn ein galluogi i reoli ein pysgodfeydd yng Nghymru yn well ac i gyflawni ein polisi pysgodfeydd yn y dyfodol, ac rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i ddarparu Bil pysgodfeydd pwrpasol i Gymru. Mae'n ddrwg gen i nad ydym ni wedi gallu gwneud hynny yn y tymor hwn oherwydd cyfyngiadau diweddar y rhaglen ddeddfwriaethol, ac yn amlwg yn sgil COVID-19 hefyd, mae hynny wedi cael effaith sylweddol.

O ran holi pam rwy'n derbyn yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei ddweud, rwy'n credu mai un maes sy'n wahanol, yn wahanol iawn, o ran pysgodfeydd o'i gymharu ag amaethyddiaeth, y gwnaeth Llyr Huws Gruffydd ei godi, yw bod perthynas mor hirsefydlog o ran pysgodfeydd â Llywodraeth y DU. Felly, bob mis Rhagfyr, mae pob Gweinidog—Llywodraethau'r Alban, Gogledd Iwerddon, y DU a minnau—yn mynychu'r cyngor mis Rhagfyr ym Mrwsel. Felly, bu'r cytundeb hwnnw a'r berthynas hirsefydlog honno ers blynyddoedd lawer. Felly, rwyf wedi rhannu'r holl ohebiaeth â phwyllgorau a byddaf i'n parhau i wneud hynny i roi'r sicrwydd hwnnw.

Os caf i droi at rai o'r pwyntiau a godwyd gan yr Aelodau, mae'n ddiddorol i mi pam mae gan Janet Finch-Saunders gymaint o obsesiwn â lefel y staffio yn fy adran i. Fel y dywedais wrthych, rwy'n credu, yn ddiweddar mewn cwestiwn ysgrifenedig y gwnaethoch ei ofyn i mi, mater i'r Ysgrifennydd Parhaol yw hynny ac rwyf i wedi gofyn i'r Ysgrifennydd Parhaol ysgrifennu atoch ynglŷn â staffio. 

Siaradodd Jenny Rathbone ar ran y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig a Mick Antoniw fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am y cymal machlud. Fe wnes i ymrwymo i gyflwyno fy adroddiad fy hun i'r Senedd ar weithredu'r darpariaethau yn y Bil sy'n ymwneud â Chymru yn unig hyd nes y cyflwynir Bil pysgodfeydd Cymru, ac fe wnes i hynny yn unol ag argymhelliad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. Ac fel yr wyf i wedi ei ddweud, nid wyf i'n bwriadu cael y pwerau hyn mewn Bil y DU am fwy o amser nag sy'n angenrheidiol. Mae angen i ni sicrhau bod gennym ni'r pecyn cymorth angenrheidiol ar waith i reoli'r her y mae Brexit yn ei chyflwyno, a COVID-19 erbyn hyn, i'n diwydiant pysgodfeydd, felly mae angen i ni gadw'r pwerau hynny yn y Bil y DU hwn.

Ac wrth sôn am yr her ddwbl honno, cododd Joyce Watson bryderon ynghylch buddiannau pysgodfeydd bach ac a fyddan nhw'n cael eu diogelu. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch effaith Brexit 'heb gytundeb', sy'n dod yn fwyfwy tebygol wrth i'r misoedd fynd yn eu blaen, nad oes gennym ni'r fargen fasnach honno sydd ei hangen arnom. Rydym ni'n gwybod am ddibyniaeth ein fflyd ar fynediad i farchnadoedd yr UE—ein cymdogion agosaf; 0.5 biliwn o bobl—ac rydym ni hefyd yn cydnabod yr effaith y mae cau marchnadoedd yr UE oherwydd COVID-19 wedi ei chael ar y diwydiant, ac rydym ni wedi darparu £0.5 miliwn o gymorth pwrpasol i'r sector.

Ond, i ailadrodd, bydd y Bil hwn yn rhoi'r pwerau i ni baratoi a rheoli ein pysgodfeydd yn well yn y dyfodol, ni waeth beth sy'n digwydd gyda'r trafodaethau hynny.

Minister, I wonder if I might ask you to draw your remarks to a close; we're a little over. Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn i chi ddod â'ch sylwadau i ben? Rydym ni ychydig dros amser. Diolch.

Thank you, Chair. Just to say, regarding the MOU, I don't think I promised to bring it forward; I said I would if I could. That is still being drafted, but as soon as I'm able to share it, I will. Diolch, Chair. 

Diolch, Cadeirydd. O ran y Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth, nid wyf i'n credu y gwnes i addo ei gyflwyno; dywedais i y byddwn i pe gallwn i. Mae hynny'n dal i gael ei ddrafftio, ond cyn gynted ag y gallaf i ei rannu, fe wnaf i hynny. Diolch, Cadeirydd.

Diolch yn fawr iawn. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Tân
11. Legislative Consent Motion on the Fire Safety Bill

Yr eitem nesaf yw eitem 11, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Diogelwch Tân, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Hannah Blythyn.

The next item is item 11, LCM on the Fire Safety Bill, and I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government to move the motion. Hannah Blythyn.

Cynnig NDM7407 Hannah Blythyn

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Diogelwch Tân i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NDM7407 Hannah Blythyn

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Fire Safety Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I'm pleased to propose this motion today and outline why it should receive support from Members of the Senedd. We all do, and very much should, remember the fire and incredibly tragic loss of life at Grenfell Tower over three years ago. We know from the public inquiry that the rapid spread of the fire and the resulting loss of life was largely due to defects in the external windows and cladding on the tower. Internal structures like fire doors also failed to resist the spread of fire properly.

It's a travesty that fire safety law as it stands does nothing to address these risks. The Regulatory Reform (Fire Safety) Order 2005 was designed for workplaces, not blocks of flats. The way it is drafted means that it doesn't apply to external walls for such blocks at all; it doesn't even clearly cover internal fire doors separating individual flats and common areas. That means that landlords and other responsible persons did not have a duty to maintain these features to minimise the risk of fire. It also means that the fire and rescue services have no powers to inspect them nor to enforce compliance. This short Fire Safety Bill will correct these significant shortcomings. It will provide that the whole of a block is covered by the Order, except only the interior of individual flats. These are important and what should be uncontroversial changes.

For historical reasons, the Order can only be amended by primary legislation. Although I am clear that such legislation would be within the Senedd's competence, there isn't space within the legislative programme for such a Bill here before next year's elections. So, given the seriousness of the matters it addresses, it is both practical and appropriate for the Bill to cover Wales too. The Bill applies to premises in Wales and England in identical terms and confers identical powers on the Welsh Ministers and the Secretary of State.

I'd like to thank both the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Equality, Local Government and Communities Committee for their scrutiny of the Bill and legislative consent memorandum. I agree with what they had to say. In particular, I fully accept that there is much more to be done to learn and apply the lessons of Grenfell Tower. The Minister for Housing and Local Government, Julie James, set out our intentions in a written statement in June and we'll follow that up with a comprehensive White Paper early in the new year. But the Bill before us today is an important first step and I urge the Senedd to agree with its application to Wales.

Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n falch o gynnig y cynnig hwn heddiw ac amlinellu pam y dylai dderbyn cefnogaeth gan Aelodau'r Senedd. Rydym ni i gyd yn cofio, fel y dylem ni ei wneud, y tân a'r marwolaethau trychinebus yn Nhŵr Grenfell dros dair blynedd yn ôl. Rydym ni'n gwybod o'r ymchwiliad cyhoeddus mai diffygion yn y ffenestri allanol a'r cladin ar y tŵr oedd y prif resymau dros ledaeniad cyflym y tân a'r marwolaethau o ganlyniad. Fe wnaeth strwythurau mewnol fel drysau tân fethu ag atal lledaeniad y tân hefyd.

Mae'n wrthun nad yw cyfraith diogelwch tân fel y mae ar hyn o bryd yn gwneud dim i fynd i'r afael â'r risgiau hyn. Lluniwyd Gorchymyn Diwygio Rheoleiddio (Diogelwch Tân) 2005 ar gyfer gweithleoedd, nid blociau o fflatiau. Mae'r ffordd y mae wedi ei ddrafftio yn golygu nad yw'n berthnasol i waliau allanol ar gyfer blociau o'r fath o gwbl; nid yw hyd yn oed yn ymdrin yn glir â drysau tân mewnol sy'n gwahanu fflatiau unigol ac ardaloedd cyffredin. Mae hynny'n golygu nad oedd dyletswydd ar landlordiaid na phersonau cyfrifol eraill i gynnal y nodweddion hyn er mwyn lleihau'r risg o dân. Mae hefyd yn golygu nad oes gan y gwasanaethau tân ac achub unrhyw bwerau i'w harchwilio na gorfodi cydymffurfiaeth. Bydd y Bil Diogelwch Tân byr hwn yn cywiro'r diffygion sylweddol hyn. Bydd yn darparu bod y Gorchymyn yn cwmpasu bloc cyfan, ac eithrio y tu mewn i fflatiau unigol yn unig. Mae'r rhain yn newidiadau pwysig a dylen nhw fod yn annadleuol.

Am resymau hanesyddol, dim ond drwy ddeddfwriaeth sylfaenol y gellir diwygio'r Gorchymyn. Er fy mod i'n glir y byddai deddfwriaeth o'r fath o fewn cymhwysedd y Senedd, nid oes lle yn y rhaglen ddeddfwriaethol ar gyfer Bil o'r fath yn y fan yma cyn etholiadau'r flwyddyn nesaf. Felly, o ystyried difrifoldeb y materion y mae'n mynd i'r afael â nhw, mae'n ymarferol ac yn briodol i'r Bil gwmpasu Cymru hefyd. Mae'r Bil yn berthnasol i safleoedd yng Nghymru a Lloegr yn union fel ei gilydd ac yn rhoi pwerau unfath i Weinidogion Cymru a'r Ysgrifennydd Gwladol.

Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am graffu ar y Bil a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n cytuno â'r hyn yr oedd ganddyn nhw i'w ddweud. Yn benodol, rwyf i'n derbyn yn llwyr fod llawer mwy i'w wneud i ddysgu a chymhwyso gwersi Tŵr Grenfell. Nododd Julie James, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ein bwriadau mewn datganiad ysgrifenedig ym mis Mehefin a byddwn yn mynd ar drywydd hynny gyda Phapur Gwyn cynhwysfawr yn gynnar yn y flwyddyn newydd. Ond mae'r Bil sydd ger ein bron heddiw yn gam cyntaf pwysig ac rwy'n annog y Senedd i gytuno â'i berthnasedd i Gymru.

18:35

Diolch yn fawr. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, John Griffiths.

Thank you. I call on the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths.

Diolch yn fawr. I'm very content with the Government's approach to the LCM. We could see that there was some room for potential confusion, but we noted what the legislation committee had to say and we were quite content to support that.

It's obviously an extremely important measure, and as a committee, we've taken a great deal of interest in the tragedy of the Grenfell Tower fire, and we did some work on that, which we followed up with further work. We've tried to keep quite a close eye on what UK Government have been doing as well. We felt that, at some stages, there was a lack of clarity, but it seems that a lot of the problems have been overcome and, as I say, we're content as a committee with the Welsh Government's approach on this.

Diolch yn fawr. Rwy'n fodlon iawn â dull y Llywodraeth o ymdrin â'r Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol. Roeddem ni'n gallu gweld bod rhywfaint o bosibilrwydd o ddryswch, ond fe wnaethom ni nodi yr hyn yr oedd gan y pwyllgor deddfwriaeth i'w ddweud ac roeddem yn eithaf bodlon cefnogi hynny.

Mae'n amlwg yn fesur eithriadol o bwysig, ac fel pwyllgor, rydym ni wedi ymddiddori'n fawr iawn yn nhrasiedi tân Tŵr Grenfell, ac fe wnaethom ni rywfaint o waith ar hynny, gan ddilyn hynny â rhagor o waith. Rydym ni wedi ceisio cadw llygad barcud ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud hefyd. Roeddem ni o'r farn, ar brydiau, bod diffyg eglurder, ond mae'n ymddangos bod llawer o'r problemau wedi eu goresgyn ac, fel y dywedais i, rydym ni'n fodlon fel pwyllgor â dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â hyn.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, Mick Antoniw.

I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.

Thank you. We considered the legislative consent memorandum in respect of the Fire Safety Bill at our meeting on 8 June and we laid our report before the Senedd on 17 June. Our report acknowledged that the Bill is one part of the response to improve building safety following the fire at Grenfell Tower in June 2017. We noted the Welsh Government's assessment of the provisions in the Bill that require Senedd consent. We also noted their reasons as to why, in the Welsh Government's view, making provision for Wales in the Bill is appropriate. 

Finally, our report noted that clause 2 of the Bill gives powers to the relevant authority, which, in Wales, is the Welsh Ministers, to make regulations to amend the fire safety Order for the purpose of changing or clarifying the premises to which it applies. We welcome the use of the affirmative procedure for this power. Diolch, Deputy Llywydd.

Diolch. Fe wnaethom ni ystyried y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol o ran y Bil Diogelwch Tân yn ein cyfarfod ar 8 Mehefin ac fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad gerbron y Senedd ar 17 Mehefin. Roedd ein hadroddiad yn cydnabod bod y Bil yn un rhan o'r ymateb i wella diogelwch adeiladau yn dilyn y tân yn Nhŵr Grenfell ym mis Mehefin 2017. Fe wnaethom ni nodi asesiad Llywodraeth Cymru o'r darpariaethau yn y Bil y mae angen cydsyniad y Senedd arnyn nhw. Fe wnaethom ni nodi hefyd y rhesymau pam, ym marn Llywodraeth Cymru, y mae gwneud darpariaeth ar gyfer Cymru yn y Bil yn briodol.

Yn olaf, nododd ein hadroddiad fod cymal 2 o'r Bil yn rhoi pwerau i'r awdurdod perthnasol, sef Gweinidogion Cymru yng Nghymru, i wneud rheoliadau i ddiwygio'r Gorchymyn diogelwch tân er mwyn newid neu egluro'r eiddo y mae'n berthnasol iddo. Rydym ni'n croesawu'r defnydd o'r weithdrefn gadarnhaol ar gyfer y pŵer hwn. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Thank you. I cannot emphasise enough how important the Fire Safety Bill is, and as such, I want on record my dismay that this LCM has only been allocated 15 minutes on today's agenda. Such an important issue as fire safety actually deserves more time and debate in this Parliament—a measure that would've certainly reflected the keen interest taken by the Equality, Local Government and Communities Committee following the horrific fire at Grenfell Tower in June 2017.

Now, as at May 2018, 143 high-rise residential buildings of 18m plus were identified in Wales: 38 in the social sector, 105 in the private. I can only begin to imagine the fear residents have been living with since the Grenfell disaster, and as such, I'm at a loss as to why this Government did not prioritise any legislation for fire safety. In the ELGC committee report on buildings in the private sector, they called for the Welsh Government to bring forward legislation to replace the fire safety Order in the current Welsh parliamentary term and for that legislation to include:

'Standards for persons undertaking fire risk assessments;

'A requirement for fire risk assessments to be undertaken as a minimum annually for high rise residential buildings;

'Clarification that fire doors which act as the front doors to flats are considered part of the communal areas and therefore covered by the legislation replacing the Fire Safety Order 2005.'

I agree with this committee that the issue is of such fundamental importance it should have been given the highest priority. And I will place again on record my opinion that the Welsh Government has failed by not bringing forward this legislation. I simply do not buy into the suggestion that there is no space, or was no space, in the Welsh Government's current legislative programme.

Nonetheless, as the committee have observed, it is a sensible approach to use UK Government legislation to make necessary changes that otherwise would not happen until the next Senedd election. But one really basic questions for you, I have, is: why has this work on fire safety not been prioritised? An answer to that question is especially important when, according to 'A Road Map to safer buildings in Wales', there is a definite need for significant new legislation to deliver a new regulatory system and to introduce many changes. The road map has clear recommendations, such as, in relation to sprinklers, fire alarms, smoke detectors, planning, risk assessments and staffing. So, I would appreciate an update as to where you are with all or with any of the recommendations relating to the Welsh Government.

Clauses 1 to 3 of the Bill relate to the fire safety of buildings in Wales. Clause 1 makes amendments to the regulatory reform fire safety Order 2005 to clarify that it applies when the premise is a building containing two or more sets of domestic premises, to (a) the building's structure and external walls, which includes doors, windows and anything attached to the exterior walls, such as cladding, insulation, fixings and balconies, and any common parts; and (b) doors between domestic premises and common parts. I welcome the amendments and the fact that they affirm that fire and rescue authorities can take enforcement action against responsible persons if they have failed to comply with their duties under the FSO.

Deputy Minister, earlier this year, you proudly proclaimed that Wales had the most extensive programme of home fire safety visits in Britain. You said that the Welsh Government provides the service, with £660,000 in funding to ensure these visits and the safety devices, which are supplied as part of them, are completely free to our householders. It is noted in the motion that costs will be incurred by Welsh fire and rescue authorities as a result of this Bill, who will now undertake more wide-ranging inspections of blocks of flats, including examining the features of each building stipulated. Urgent clarification must now be provided to our fire authorities about how this extra work will be funded.

In concluding, this Bill looks like nothing more than a temporary legislative bridge—a sticking plaster for Wales until more extensive and considered legislation can be brought forward here. The Welsh Conservatives will be voting in favour, but we remain dismayed at the Welsh Government's lack of ambition, and urgent legislation must be made a priority at the start of the next Parliament. Thank you. Diolch.

Diolch. Ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw'r Bil Diogelwch Tân, ac felly, hoffwn i gofnodi fy siom mai dim ond 15 munud sydd wedi ei ddyrannu i'r Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol hwn ar yr agenda heddiw. Mae mater mor bwysig â diogelwch tân yn haeddu mwy o amser a thrafod yn y Senedd hon mewn gwirionedd—mesur a fyddai yn sicr wedi adlewyrchu diddordeb brwd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn dilyn y tân erchyll yn Nhŵr Grenfell ym mis Mehefin 2017.

Nawr, ym mis Mai 2018, nodwyd 143 o adeiladau preswyl uchel iawn o 18m neu fwy yng Nghymru: 38 yn y sector cymdeithasol, 105 yn y sector preifat. Ni allaf i ddim ond dechrau dychmygu'r ofn y mae trigolion wedi bod yn byw gydag ef ers trychineb Grenfell, ac felly, nid wyf i'n gwybod pam na wnaeth y Llywodraeth hon flaenoriaethu unrhyw ddeddfwriaeth ar gyfer diogelwch tân. Yn ei adroddiad ar adeiladau yn y sector preifat, fe wnaeth y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau alw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth i ddisodli'r Gorchymyn diogelwch tân yn nhymor seneddol presennol Cymru ac i'r ddeddfwriaeth honno gynnwys:

'Safonau ar gyfer pobl sy’n cynnal asesiadau risgiau tân;

'Gofyniad i gynnal asesiadau risgiau tân yn flynyddol man lleiaf ar gyfer adeiladau preswyl uchel iawn;

'Eglurhad bod drysau tân sy’n ddrysau ffrynt fflatiau yn cael eu hystyried yn rhan o’r ardaloedd cymunol ac felly’n cael eu cwmpasu gan y ddeddfwriaeth sy’n disodli Gorchymyn Diogelwch Tân 2005.'

Rwy'n cytuno â'r pwyllgor hwn fod y mater mor sylfaenol bwysig y dylai fod wedi cael y flaenoriaeth uchaf. A byddaf i'n rhoi ar gofnod unwaith eto fy marn bod Llywodraeth Cymru wedi methu drwy beidio â chyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Nid wyf i'n cytuno o gwbl â'r awgrym nad oes lle, neu nad oedd lle, yn rhaglen ddeddfwriaethol bresennol Llywodraeth Cymru.

Serch hynny, fel y mae'r pwyllgor wedi ei nodi, mae yn ddull synhwyrol i ddefnyddio deddfwriaeth Llywodraeth y DU i wneud y newidiadau angenrheidiol na fydden nhw'n digwydd fel arall tan etholiad nesaf y Senedd. Ond un cwestiwn sylfaenol iawn i chi sydd gen i yw: pam nad yw'r gwaith hwn ar ddiogelwch tân wedi cael blaenoriaeth? Mae ateb i'r cwestiwn hwnnw yn arbennig o bwysig pan fo angen pendant, yn ôl 'Map tuag at adeiladau mwy diogel yng Nghymru', am ddeddfwriaeth newydd sylweddol i gyflawni system reoleiddio newydd a chyflwyno llawer o newidiadau. Mae'r map yn cynnwys argymhellion clir, fel, o ran systemau chwistrellu, larymau tân, synwyryddion mwg, cynllunio, asesiadau risg a staffio. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am ble yr ydych o ran yr holl argymhellion neu o ran unrhyw rai o'r argymhellion sy'n berthnasol i Lywodraeth Cymru.

Mae cymalau 1 i 3 o'r Bil yn ymwneud â diogelwch tân adeiladau yng Nghymru. Mae cymal 1 yn gwneud diwygiadau i Orchymyn diwygio rheoleiddio diogelwch tân 2005 i egluro ei fod yn berthnasol pan fo'r eiddo yn adeilad sy'n cynnwys dwy set neu fwy o eiddo domestig, i (a) strwythur a waliau allanol yr adeilad, sy'n cynnwys drysau, ffenestri ac unrhyw beth sydd wedi ei gysylltu i'r waliau allanol, fel cladin, defnydd inswleiddio, ffitiadau a balconïau, ac unrhyw rannau cyffredin; a (b) drysau rhwng eiddo domestig a rhannau cyffredin. Rwy'n croesawu'r gwelliannau a'r ffaith eu bod yn cadarnhau y caiff awdurdodau tân ac achub gymryd camau gorfodi yn erbyn personau cyfrifol os ydyn nhw wedi methu â chydymffurfio â'u dyletswyddau o dan y Gorchymyn Diogelwch Tân.

Dirprwy Weinidog, yn gynharach eleni, fe wnaethoch chi honni'n falch mai Cymru oedd â'r rhaglen fwyaf helaeth o ymweliadau diogelwch tân â'r cartref ym Mhrydain. Fe wnaethoch chi ddweud bod Llywodraeth Cymru yn darparu £660,000 o gyllid i'r gwasanaeth i sicrhau bod yr ymweliadau hyn a'r dyfeisiau diogelwch, a gyflenwir yn rhan ohonyn nhw, am ddim i'n deiliaid tai. Nodir yn y cynnig y bydd awdurdodau tân ac achub Cymru yn ysgwyddo costau o ganlyniad i'r Bil hwn, a fydd yn cynnal archwiliadau ehangach o flociau fflatiau bellach, gan gynnwys archwilio nodweddion pob adeilad a nodir. Mae'n rhaid rhoi eglurhad brys erbyn hyn i'n hawdurdodau tân ynghylch sut y caiff y gwaith ychwanegol hwn ei ariannu.

I gloi, nid yw'r Bil hwn yn edrych fel dim mwy na phont ddeddfwriaethol dros dro—plastr i Gymru hyd nes y gellir cyflwyno deddfwriaeth fwy eang ac ystyriol yn y fan yma. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio o blaid, ond rydym ni yn dal wedi ein siomi ynghylch diffyg uchelgais Llywodraeth Cymru, ac mae'n rhaid rhoi blaenoriaeth i ddeddfwriaeth frys ar ddechrau'r Senedd nesaf. Diolch.

18:40

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl.

I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government to reply to the debate.

Diolch. I'd like to thank all Members for their contributions to this debate today. I'm grateful for the comments of both John Griffiths, in his capacity as Chair, and Mick Antoniw, in his capacity as Chair, particularly for the support and the important work with the ELGC committee to take forward the work we're doing and, also, the work on the expert group recommendations. I look forward to engaging the committees as we take forward the work on our White Paper with my colleague the Minister for Housing and Local Government.

I note many of Janet Finch-Saunders's comments and I welcome the Welsh Conservatives' support for this important Bill. As I said in my opening remarks, this is clearly a first step, and I acknowledge that there's more work to be done in what is often a large, far-reaching and complex area and arena. It's important that we take the time to address all issues appropriately and, more importantly, we get any action right. We're working with the UK Government on their building safety Bill and also—we will work with them where is appropriate.

Acting Presiding Officer, just to be quick, this is a small but important piece of legislation for improving fire safety in blocks of flats, but, as I said, we have much more to do. I hope the Senedd can support us in taking these early and important steps.

Diolch. Hoffwn i ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau at y ddadl hon heddiw. Rwy'n ddiolchgar am sylwadau John Griffiths, yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd, a Mick Antoniw, yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd, yn arbennig am y gefnogaeth a'r gwaith pwysig gyda'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i ddatblygu'r gwaith yr ydym yn ei wneud a hefyd y gwaith ar argymhellion y grŵp arbenigol. Rwyf i'n edrych ymlaen at ymgysylltu â'r pwyllgorau wrth i ni ddatblygu'r gwaith ar ein Papur Gwyn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol.

Rwyf i'n nodi llawer o sylwadau Janet Finch-Saunders ac yn croesawu cefnogaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r Bil pwysig hwn. Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae hwn yn amlwg yn gam cyntaf, ac rwy'n cydnabod bod mwy o waith i'w wneud mewn maes a chyd-destun sy'n aml yn fawr, yn bellgyrhaeddol a chymhleth. Mae'n bwysig ein bod ni'n neilltuo'r amser i fynd i'r afael â phob mater yn briodol ac, yn bwysicach, ein bod ni'n cymryd y camau gweithredu cywir. Rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar eu Bil diogelwch adeiladau a hefyd—byddwn ni yn gweithio gyda nhw pan fo hynny'n briodol.

Llywydd Dros Dro, yn gyflym, mae hwn yn ddarn bach ond pwysig o ddeddfwriaeth i wella diogelwch tân mewn blociau o fflatiau, ond, fel y dywedais i, mae gennym ni lawer mwy i'w wneud. Rwy'n gobeithio y gall y Senedd ein cefnogi i gymryd y camau cynnar a phwysig hyn.

18:45

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

12. Cynnig Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020
12. Statutory Instrument Consent Motion on The Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020

Yr eitem nesaf yw eitem 12, cynnig cydsyniad offeryn statudol ar Reoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Hannah Blythyn.

The next item is item 12, a statutory instrument consent motion on the Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020. I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government to move the motion—Hannah Blythyn.

Cynnig NDM7413 Hannah Blythyn

Cynnig bod y Senedd yn cytuno, yn unol â Rheol Sefydlog 30A.10, fod yr Ysgrifennydd Gwladol yn gwneud Rheoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020, yn unol â'r drafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 1 Medi 2020. 

Motion NDM7413 Hannah Blythyn

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 30A.10, agrees that the Secretary of State makes The Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020, in accordance with the draft laid in Table Office on 1 September 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you again, acting Deputy Presiding Officer, and thank you for this opportunity to explain the background to the statutory instrument consent motion in relation to the Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations. I'd also like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its work scrutinising the statutory instrument consent memorandum and to acknowledge the committee's conclusion that it is content.

The statutory instrument consent memorandum laid before the Senedd on 1 September summarised the provisions of the regulations and set out the changes to primary legislation for which consent is sought. The objective of the regulations is to transpose the EU circular economy package. The changes needed comprise elements that are being carried out on a UK and GB basis and elements being carried out on an England-and-Wales basis, reflecting the nature of the legislation we currently have in place. In parallel, additional regulations are currently being prepared to make the necessary changes to Wales-only legislation under the negative procedure. These regulations will be laid before the Senedd shortly.

The decision was taken to collectively issue a joint UK policy statement in relation to these changes, rather than a full consultation, as we are very conscious of the pressures on industry as a consequence of the coronavirus pandemic. It would therefore have been difficult for stakeholders to engage with and respond to a full consultation, and representations were received from industry that a consultation would not be welcome at this time. The bulk of the measures are also relatively small, technical changes, and implementing legislation that simply adopts the same wording as the directive.

The changes in relation to landfill and incineration restrictions on separately collected waste are slightly more extensive. Therefore, key representatives from these sectors were consulted on the landfill and incineration restrictions. They broadly welcome the measures, as these are seen as a driver to encourage treatment of material further up the waste hierarchy by showing higher levels of extraction of recyclable material from the waste stream. This is, of course, in line with our long-term policy. In Wales, little impact is expected on Welsh operators as incinerators are currently not authorised to accept separately collected recyclate unless it can be demonstrated that it is unsuitable for recycling, and landfills generally do not receive separately collected recyclate.

The joint UK statement was published in July and sets out the key changes made by the EU circular economy package and the approach the UK is taking to transpose the 2020 measures. As Members will be aware, I also published a written statement on 6 August to ensure Members of the Senedd were kept informed. These regulations include amendments to primary legislation within the legislative competence of the Senedd. However, the amendments to the five relevant Acts are minor, as they simply update dates and definitions to reflect the latest amendments to the waste framework directive. Allowing the changes to be made through the Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020 avoids the need to duplicate amendments and allows a more efficient approach than would have been the case if each administration was to make the same amendments. It also reflects the scope of the existing legislation being amended. It is on this basis that the statutory instrument consent motion is placed before you for approval. Diolch yn fawr.

Diolch eto, Dirprwy Lywydd dros dro, a diolch am y cyfle hwn i egluro cefndir y cynnig cydsyniad offeryn statudol mewn cysylltiad â'r Rheoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio). Hoffwn i ddiolch hefyd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei waith yn craffu ar y memorandwm cydsyniad offeryn statudol a chydnabod casgliad y pwyllgor ei fod yn fodlon.

Roedd y memorandwm cydsyniad offeryn statudol a osodwyd gerbron y Senedd ar 1 Medi yn crynhoi darpariaethau'r rheoliadau ac yn nodi'r newidiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol y ceisir cydsyniad ar eu cyfer. Bwriad y rheoliadau yw trosi pecyn economi gylchol yr UE. Mae'r newidiadau sydd eu hangen yn cynnwys elfennau a gaiff eu cyflawni ar sail y DU a Phrydain Fawr ac elfennau a gaiff eu cyflawni ar sail Cymru a Lloegr, sy'n adlewyrchu natur y ddeddfwriaeth sydd gennym ar waith ar hyn o bryd. Ochr yn ochr â hyn, mae rheoliadau ychwanegol yn cael eu paratoi ar hyn o bryd i wneud y newidiadau angenrheidiol i ddeddfwriaeth Cymru yn unig o dan y weithdrefn negyddol. Bydd y rheoliadau hyn yn cael eu gosod gerbron y Senedd yn fuan.

Penderfynwyd cyhoeddi datganiad polisi ar y cyd rhwng y DU ar y newidiadau hyn, yn hytrach nag ymgynghoriad llawn, gan ein bod ni'n ymwybodol iawn o'r pwysau ar ddiwydiant o ganlyniad i bandemig y coronafeirws. Felly, byddai wedi bod yn anodd i randdeiliaid ymgysylltu ag ymgynghoriad llawn ac ymateb iddo, a chafwyd sylwadau gan ddiwydiant na fyddai ymgynghoriad i'w groesawu ar hyn o bryd. Mae'r rhan fwyaf o'r mesurau hefyd yn newidiadau cymharol fach, technegol, ac yn gweithredu deddfwriaeth sy'n mabwysiadu'r un geiriad â'r gyfarwyddeb.

Mae'r newidiadau o ran cyfyngiadau tirlenwi a llosgi gwastraff a gesglir ar wahân ychydig yn fwy eang. Felly, ymgynghorwyd â chynrychiolwyr allweddol o'r sectorau hyn ar y cyfyngiadau tirlenwi a llosgi. Ar y cyfan maen nhw'n croesawu'r mesurau, gan fod y rhain yn cael eu hystyried yn ysgogydd i annog trin deunydd ymhellach i fyny'r hierarchaeth wastraff trwy ddangos lefelau uwch o echdynnu deunyddiau y gellir eu hailgylchu o'r ffrwd wastraff. Mae hyn, wrth gwrs, yn cyd-fynd â'n polisi hirdymor. Yng Nghymru, ychydig o effaith a ddisgwylir ar weithredwyr Cymru gan nad yw llosgyddion wedi eu hawdurdodi ar hyn o bryd i dderbyn deunydd eildro a gesglir ar wahân oni ellir dangos ei fod yn anaddas i'w ailgylchu, ac yn gyffredinol nid yw safleoedd tirlenwi yn cael deunydd eildro a gesglir ar wahân.

Cyhoeddwyd datganiad ar y cyd y DU ym mis Gorffennaf ac mae'n nodi'r newidiadau allweddol a wnaed gan becyn economi gylchol yr UE a'r dull y mae'r DU yn ei ddefnyddio i drosi mesurau 2020. Fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, cyhoeddais i ddatganiad ysgrifenedig hefyd ar 6 Awst i sicrhau bod Aelodau'r Senedd yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf. Mae'r rheoliadau hyn yn cynnwys diwygiadau i ddeddfwriaeth sylfaenol sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Fodd bynnag, mae'r gwelliannau i'r pum Deddf berthnasol yn fach, gan mai dim ond diweddaru dyddiadau a diffiniadau i adlewyrchu'r gwelliannau diweddaraf i'r gyfarwyddeb fframwaith gwastraff y maen nhw'n ei wneud. Mae caniatáu i'r newidiadau gael eu gwneud drwy Reoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020 yn osgoi'r angen i ddyblygu gwelliannau ac yn caniatáu dull mwy effeithlon nag a fyddai wedi digwydd pe byddai pob gweinyddiaeth yn gwneud yr un gwelliannau. Mae hefyd yn adlewyrchu cwmpas y ddeddfwriaeth bresennol sy'n cael ei diwygio. Ar y sail hon y gosodir y cynnig cydsyniad offeryn statudol ger eich bron i'w gymeradwyo. Diolch yn fawr.

Diolch. Galwaf eto ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.

Thank you. I again call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.

18:50

Thank you, acting Llywydd. We considered the statutory instrument consent memorandum at our meeting on 21 September, and we subsequently laid our report on the memorandum last Monday, 28 September. As the Deputy Minister has stated, the Waste (Circular Economy) (Amendment) Regulations 2020 that the memorandum relates to transpose a series of EU directives in the field of waste. We appreciate the letter that the Deputy Minister sent to the committee, which helped us with our consideration of the memorandum. We also welcome the commitment to table a motion to debate the memorandum. I can confirm that we are content with the memorandum.

Diolch, Llywydd dros dro. Fe wnaethom ni ystyried y memorandwm cydsyniad offeryn statudol yn ein cyfarfod ar 21 Medi, ac wedyn fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad ar y memorandwm ddydd Llun diwethaf, 28 Medi. Fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog, mae'r Rheoliadau Gwastraff (Economi Gylchol) (Diwygio) 2020 y mae'r memorandwm yn ymwneud â nhw yn trosi cyfres o gyfarwyddebau'r UE ym maes gwastraff. Rydym ni'n gwerthfawrogi'r llythyr a anfonodd y Dirprwy Weinidog at y pwyllgor, a wnaeth ein cynorthwyo wrth i ni ystyried y memorandwm. Rydym ni hefyd yn croesawu'r ymrwymiad i gyflwyno cynnig i drafod y memorandwm. Gallaf i gadarnhau ein bod ni yn fodlon â'r memorandwm.

Diolch. Galwaf eto ar Janet Finch-Saunders.

Thank you. Again, I call on Janet Finch-Saunders.

Thank you. The United Kingdom is committed to moving towards a more circular economy, which will see us keeping resources in use as long as possible, extracting maximum value from them, minimising waste, and promoting resource efficiency. In fact, the UK is already a global leader, with a resources and waste strategy setting out a comprehensive and ambitious plan to transform the waste industry and produce a more circular economy. Our Government is making all the legislative changes required to transpose the 2020 circular economy package measures on behalf of England and Wales, apart from some amendments relating to hazardous waste.

Diolch. Mae'r Deyrnas Unedig wedi ymrwymo i symud tuag at economi fwy cylchol, a fydd yn caniatáu i ni barhau i ddefnyddio adnoddau cyhyd ag y bo modd, gan gael y gwerth mwyaf posibl ohonyn nhw, lleihau gwastraff, a hyrwyddo effeithlonrwydd adnoddau. Yn wir, mae'r DU eisoes yn arweinydd byd-eang, gyda strategaeth adnoddau a gwastraff yn nodi cynllun cynhwysfawr ac uchelgeisiol i weddnewid y diwydiant gwastraff a llunio economi fwy cylchol. Mae ein Llywodraeth yn gwneud yr holl newidiadau deddfwriaethol sydd eu hangen i drosi mesurau pecyn economi gylchol 2020 ar ran Cymru a Lloegr, ar wahân i rai diwygiadau sy'n ymwneud â gwastraff peryglus.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

According to the explanatory memorandum, DEFRA engaged with representatives of the landfill, incineration and recycling sector, and the measures were broadly welcomed. Importantly, as noted in the statutory instrument consent memorandum, it is appropriate for the SI to make the provisions, because there is a need to amend out-of-date references to European law. The Waste (England and Wales) Regulations 2011 transpose the revised waste framework directive in England and Wales on a composite basis. However, it was not possible to act compositely this time as some amendments required are to UK or GB-wide legislation.

The changes made are purely technical and uncontroversial, and there is no change in policy. The memorandum is correct—the changes are technical. Regulation 2 updates references, as do regulations 3, 4, 5 and 6. Consideration has also been given to the memorandum by the LJC committee, and I note their conclusion that

'We are content with the Memorandum.'

I agree, but note that, in the letter to the LJC committee dated 2 September 2020, you advised that

'The Devolved Administrations will make their own regulations for further amendments needed to legislation which fall outside this.'

So, can you provide some clarity, Deputy Minister, as to what amendments you intend to bring forward? What steps are being taken to publish updated guidance to industry and the public regarding the changes covered in this SI? According to Clyde & Co LLP, the regulations and focus on the circular economy do provide a key window of opportunity for businesses to seize on fresh innovation and ideas. Your ambition is for Wales to become a zero-waste nation by 2050. According to the 'Beyond Recycling' strategy, a core theme is to support businesses to save and make money and become resilient.

Similarly, it is stated that shifting to a circular economy has the potential to create green jobs. Certainly, in light of COVID-19 and the climate crisis, the creation of green jobs has never been more essential. So, what steps are you taking to ensure that businesses can pursue innovative ideas and create jobs? We need to see you reflect the ambition of our Prime Minister, who is pushing forward today with a green industrial revolution, pledging £160 million to upgrade ports and factories for building turbines.

Finally, Part 4 of the SI relates to waste separately collected for preparing for re-use and recycling not to be incinerated. A report from the Waste and Resources Action Programme, WRAP Cymru, found that 75 per cent of commercial and industrial waste is still sent to incineration or landfill in Wales, and it is actually recyclable. It is vital that proposals for new incinerators are subjected to proper public consultation. There are concerns, however—and I've made them clear in letters to the Minister—that the pandemic is having a negative impact on planning consultations. So do you agree with me that there should be a moratorium on planning consultations for incinerators during this pandemic?

The Welsh Conservatives will be voting in favour of the memorandum today, but I really would be grateful if you would outline what immediate steps are being taken to help our businesses to embrace the circular economy and to pursue green innovation, with the hope of creating a better climate and green careers for our nation. Thank you. Diolch.

Yn ôl y memorandwm esboniadol, ymgysylltodd DEFRA â chynrychiolwyr y sector tirlenwi, llosgi ac ailgylchu, a chroesawyd y mesurau ar y cyfan. Yn bwysig, fel y nodwyd yn y memorandwm cydsyniad offeryn statudol, mae'n briodol i'r offeryn statudol wneud y darpariaethau, oherwydd bod angen diwygio hen gyfeiriadau at gyfraith Ewrop. Mae Rheoliadau Gwastraff (Cymru a Lloegr) 2011 yn trosi'r gyfarwyddeb fframwaith gwastraff ddiwygiedig yng Nghymru a Lloegr ar sail gyfansawdd. Fodd bynnag, nid oedd yn bosibl gweithredu'n gyfansawdd y tro hwn gan fod rhai o'r diwygiadau gofynnol yn berthnasol i ddeddfwriaeth y DU gyfan neu Brydain Fawr i gyd.

Mae'r newidiadau a wneir yn gwbl dechnegol ac annadleuol, ac nid oes unrhyw newid i bolisi. Mae'r memorandwm yn gywir—mae'r newidiadau yn dechnegol. Mae rheoliad 2 yn diweddaru cyfeiriadau, a rheoliadau 3, 4, 5 a 6 yn yr un modd. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad wedi ystyried y memorandwm hefyd, ac rwy'n nodi eu casgliad,

'ein bod ni yn fodlon â'r Memorandwm'.

Rwy'n cytuno, ond yn nodi eich bod chi wedi dweud yn y llythyr i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad dyddiedig 2 Medi 2020,

'Bydd y Gweinyddiaethau Datganoledig yn gwneud eu rheoliadau eu hunain ar gyfer newidiadau eraill sydd eu hangen i ddeddfwriaeth y tu allan i hwn'

Felly, a wnewch chi roi rhywfaint o eglurder, Dirprwy Weinidog, ynghylch pa welliannau yr ydych chi'n bwriadu eu cyflwyno? Pa gamau sy'n cael eu cymryd i gyhoeddi canllawiau wedi eu diweddaru i ddiwydiant a'r cyhoedd ynglŷn â'r newidiadau sy'n cael eu trafod yn yr offeryn statudol hwn? Yn ôl Clyde & Co LLP, mae'r rheoliadau a'r pwyslais ar yr economi gylchol yn darparu cyfle allweddol i fusnesau fanteisio ar arloesedd a syniadau newydd. Eich uchelgais yw bod Cymru yn genedl ddiwastraff erbyn 2050. Yn ôl y strategaeth 'Mwy Nag Ailgylchu', thema graidd yw cynorthwyo busnesau i gynilo a gwneud arian a bod yn gydnerth.

Yn yr un modd, dywedir bod potensial yn sgil symud i economi gylchol i greu swyddi gwyrdd. Yn sicr, yn sgil COVID-19 a'r argyfwng hinsawdd, mae creu swyddi gwyrdd yn fwy hanfodol nag erioed. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau y gall busnesau fynd ar drywydd syniadau arloesol a chreu swyddi? Mae angen i ni eich gweld chi yn adlewyrchu uchelgais ein Prif Weinidog, sy'n bwrw ymlaen heddiw â chwyldro diwydiannol gwyrdd, gan addo £160 miliwn i wella porthladdoedd a ffatrïoedd i adeiladu tyrbinau.

Yn olaf, mae Rhan 4 o'r Offeryn Statudol yn ymwneud â gwastraff a gaiff ei gasglu ar wahân i'w ailddefnyddio a'i ailgylchu ac nid ei losgi. Yn ôl adroddiad gan y Rhaglen Weithredu'r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau, WRAP Cymru, mae 75 y cant o wastraff masnachol a diwydiannol yn dal i gael ei anfon i'w losgi neu i safleoedd tirlenwi yng Nghymru, ac fe ellir ei ailgylchu mewn gwirionedd. Mae'n hanfodol bod cynigion ar gyfer llosgyddion newydd yn destun ymgynghoriad cyhoeddus priodol. Fodd bynnag, mae pryderon—ac rwyf i wedi eu gwneud yn glir mewn llythyrau at y Gweinidog—fod y pandemig yn cael effaith negyddol ar ymgynghoriadau cynllunio. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi y dylid cael moratoriwm ar ymgynghoriadau cynllunio ar gyfer llosgyddion yn ystod y pandemig hwn?

Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio o blaid y memorandwm heddiw, ond byddwn i'n ddiolchgar iawn pe baech yn amlinellu pa gamau uniongyrchol sy'n cael eu cymryd i helpu ein busnesau i groesawi'r economi gylchol ac i fynd ar drywydd arloesedd gwyrdd, gyda'r gobaith o greu gwell hinsawdd a gyrfaoedd gwyrdd i'n cenedl. Diolch.

18:55

Galw ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Hannah Blythyn. 

I call on the Deputy Minister to reply to the debate—Hannah Blythyn.

Diolch, Llywydd. Can I thank both Members for their contributions to this debate, and can I thank Mick in his capacity as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for their support on this important piece of legislation? I also welcome Janet Finch-Saunders's support for the legislative consent motion, but the Member raises a number of issues that are beyond the remit of this current debate. I very much welcome the opportunity to discuss them further when we bring the 'Beyond Recycling' strategy to the floor of the Senedd. We're committed to not just warm words but actual action and leading the way to go beyond recycling and towards a truly circular economy in Wales, working with our communities and our businesses through our circular economy fund, which is enabling businesses to innovate and communities to take action in their own areas. As I outlined in my opening remarks, the changes that amend primary legislation within this particular LCM that are within the legislative competence of the Senedd, are purely technical and there's no change in policy. They are simply needed to reflect the latest changes to the waste framework directive. Diolch yn fawr. 

Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i'r ddau Aelod am eu cyfraniadau i'r ddadl hon, ac a gaf i ddiolch i Mick yn rhinwedd ei swydd o fod yn Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad am eu cefnogaeth i'r darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth? Rwyf hefyd yn croesawu cefnogaeth Janet Finch-Saunders i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ond mae'r Aelod yn codi nifer o faterion sydd y tu hwnt i gylch gwaith y ddadl bresennol hon. Rwy'n croesawu'n fawr y cyfle i'w trafod ymhellach pan fyddwn yn dod â'r strategaeth 'Y Tu Hwnt i Ailgylchu' i lawr y Senedd. Rydym wedi ymrwymo nid yn unig i eiriau cynnes ond gweithredu gwirioneddol ac arwain y ffordd i fynd y tu hwnt i ailgylchu a thuag at economi wirioneddol gylchol yng Nghymru, gan weithio gyda'n cymunedau a'n busnesau drwy ein cronfa economi gylchol, sy'n galluogi busnesau i arloesi a chymunedau i weithredu yn eu hardaloedd eu hunain. Fel yr amlinellais yn fy sylwadau agoriadol, mae'r newidiadau sy'n diwygio deddfwriaeth sylfaenol o fewn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol penodol hwn sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, yn rhai cwbl dechnegol ac nid oes unrhyw newid mewn polisi. Mae eu hangen dim ond i adlewyrchu'r newidiadau diweddaraf i'r gyfarwyddeb fframwaith gwastraff. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

13. Dadl: Mynd i'r Afael â Hiliaeth ac Anghydraddoldeb Hiliol
13. Debate: Tackling Racism and Race Inequality

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliannau 1, 2, 3, 4 a 5 a gyflwynwyd i’r cynnig hwn.

In accordance with Standing Order 12.23(iii) amendments 1, 2, 3, 4 and 5 tabled to the motion have not been selected.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud y cynnig—Jane Hutt. 

The next item is the debate on tackling racism and race inequality, and I call on the Deputy Minister to move the motion—Jane Hutt.

Cynnig NDM7414 Rebecca Evans, Siân Gwenllian, Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cefnogi yn llwyr

a) y frwydr fyd-eang i gael gwared â hiliaeth ac ideoleg hiliol ac ymdrechu tuag at Gymru sy’n fwy cyfartal, gan fynd i’r afael ag anghydraddoldeb hiliol systemig a strwythurol; a

b)  egwyddorion Confensiwn Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol (CERD).

2. Yn galw am ddiweddariad gan Gomisiwn y Senedd ar ddatblygiad datganiad trawsbleidiol ar gyfer Cymru sy’n ymgorffori egwyddorion CERD.

3. Yn croesawu gwaith diwyd y Grŵp Cynghorol BAME ar COVID-19, a gydgadeirir gan y Barnwr Ray Singh a’r Dr Heather Payne, yr Is-grŵp Asesu Risg a gadeirir gan yr Athro Keshav Singhal a’r Is-grŵp Economaidd-gymdeithasol a gadeirir gan yr Athro Emmanuel Ogbonna ac yn galw am i Lywodraeth Cymru sicrhau bod argymhellion Adroddiad yr Athro Ogbonna yn cael eu gweithredu’n llawn ac ar gyflymder.

4. Yn cydnabod yr angen am Gynllun Gweithredu Cydraddoldeb Hiliol ar gyfer Cymru i fynd i’r afael ag anghydraddoldeb strwythurol a systemig, ac i hybu cyfleoedd i bobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru.

Motion NDM7414 Rebecca Evans, Siân Gwenllian, Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Supports wholeheartedly:

a) the global fight to root out racism and racist ideology and strive towards a more equal Wales, tackling systemic and structural race inequality; and

b) the principles of the United Nations International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination.

2. Calls for an update from the Senedd Commission on the development of a cross-party Welsh declaration embodying the principles of the CERD.

3. Welcomes the diligent work of the BAME COVID-19 Advisory group, co-chaired by Judge Ray Singh and Dr Heather Payne, of the Risk Assessment Sub Group chaired by Professor Keshav Singhal and the Socioeconomic Subgroup chaired by Professor Emmanuel Ogbonna and calls on the Welsh Government to ensure Professor Ogbonna’s report's recommendations are implemented in full and at pace.

4. Recognises the need for a Race Equality Action Plan for Wales to address structural and systemic inequality, and advance opportunity for black, Asian and minority ethnic people in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. 2020 has been one of the most challenging and difficult years in memory, particularly for black, Asian and minority ethnic people. COVID-19 has exposed deep inequalities in our society. The resurgence of the Black Lives Matter movement, following the violent death of George Floyd, shows why this annual debate on tackling racism and race inequality is more important than ever. This motion does focus on the events of this year, but it also reaffirms the commitments we made last year in our race debate—cross-party commitments. In that debate we supported, as we do today in our motion, the fundamental importance of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination

Llywydd, as the coronavirus took hold earlier this year, we began to learn of its impact on black, Asian and minority ethnic people. The First Minister immediately established a COVID-19 BAME advisory group, under the leadership of Judge Ray Singh. Two sub-groups were established, led by professors Keshav Singhal and Emmanuel Ogbonna. These groups delivered at remarkable pace, providing tangible and practical advice and tools that set Wales ahead in terms of our response. The development of the Welsh workforce risk assessment tool, the first of its kind in the UK, now in widespread use in the NHS and social care in Wales, but rolled out in other workplace settings, is helping to safeguard people's health and well-being.

The Welsh Government also chose to address the contribution of the socioeconomic factors to the virus head on, responding to Emmanuel Ogbonna's report and his group—an acknowledgement that medical data could not explain the disproportionate impact on BAME people alone. A report of the socioeconomic group set out the entrenched inequalities experienced by black, Asian and minority ethnic people, which COVID-19 has highlighted in the most tragic way. It should remind us that the rights enshrined over 50 years ago in article 5 of the convention on the elimination of all forms of racial discrimination are yet to be fully embedded in society. I'd like to put on record my thanks to the advisory groups for the work they've done, for their continuing leadership, together with the sharing of insights and expertise, which has been invaluable to us all. 

This is not work that can wait. The First Minister published our response to the socioeconomic report on 24 September. We'd already implemented a number of recommendations, with more under way. During the pandemic, we produced 'keep Wales safe' communications in 36 different languages, to make health messages accessible to everyone living in Wales. Test, trace and protect services have been expanded to establish black, Asian and minority ethnic outreach workers within communities. And those in employment have also been affected by lockdown. We funded the ethnic minorities and youth support team, with partners, to deliver a BAME multilingual helpline for people to access advice and support on many issues, including employment and income. Work is under way to ensure that anti-racism training programmes are undertaken across the public sector. Llywydd, in February we launched a public appointment strategy to tackle the under-representation of BAME and disabled people in public appointments. This is under way, developing a leadership training programme for black, Asian and minority ethnic and disabled people, as recommended in the Ogbonna report.

Renewing our commitment to eliminate racism and discrimination across our nation includes education, and the communities, contributions and cynefin: BAME experiences and the new curriculum working group, chaired by Professor Charlotte Williams, is in place. Our goal is to embed the teaching of themes relating to black, Asian and minority ethnic communities and experiences across all parts of the school curriculum.

I've been engaged with BAME fora and events right across Wales, including Black Lives Matter events, as well as through our Wales race forum, and, during the height of the pandemic, I was grateful for the frequent advice and counsel. We met very often to learn and share information, to act together to address emerging needs, and this dialogue is vital as we develop a race equality action plan to be delivered by the end of this Senedd term. And our plan will be achieved through extensive engagement and will be co-constructed with BAME communities, community groups and organisation, with Professor Ogbonna co-chairing the steering group with the Permanent Secretary. This plan must provide the foundation for bringing about systemic and sustainable change for Wales.

We know there are many issues to tackle across the Welsh Government, including health inequalities, employment for young people, education, access to housing, everyday experience of racism, structural and systemic racism, representation and visibility. We recognise the need for fundamental change in our society. We cannot and will not do this on our own. We're committed to working with black, Asian and minority ethnic people, hearing their testimonies and acting on that evidence. We'll address the interests of specific communities and issues raised by intersectionality. It will be informed by research and data, official inquiries and reports that have already taken place. It will be backed up by clear, concise actions and recommendations, including the development of a race disparity unit in the Welsh Government.

But I want to maker this clear: this is not my plan; it's owned by the whole of the Welsh Government, and we want to see a culture change across the Senedd, in public services and in Welsh society, because Wales is a multicultural nation with a shared history and a shared contribution to its success. Migrants to Wales were a major part of this country developing as an economic powerhouse prior to the first world war, and migrants have continued to be an integral part of our nation that has developed as a nation of sanctuary, which is what we strive to be. We celebrate our BAME communities and acknowledge that we must all reflect on our positions to ensure that all of our citizens are able to reach their potential.

Today, I call on leaders in Wales at all levels to drive racism and race inequality out of our country. I ask everyone to take a stand against inequality wherever and whenever they see it or experience it, to seek out racial inequalities, racist and race disparities and take action to address them. We have to look carefully and honestly at the structures and systems in society, and consider where and how we can bring about real change for the lives of people of colour in Wales. We have an opportunity, a responsibility and a means to do this. Let's show that unity of purpose here in the Senedd today. Diolch yn fawr. 

Diolch, Llywydd. Mae 2020 wedi bod yn un o'r blynyddoedd mwyaf heriol ac anoddaf o fewn cof, yn enwedig i bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae COVID-19 wedi amlygu anghydraddoldebau dwfn yn ein cymdeithas. Mae ailymddangosiad y mudiad Mae Bywydau Du o Bwys, yn dilyn marwolaeth dreisgar George Floyd, yn dangos pam mae'r ddadl flynyddol hon ar fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol yn bwysicach nag erioed. Mae'r cynnig hwn yn canolbwyntio ar ddigwyddiadau eleni, ond mae hefyd yn ailddatgan yr ymrwymiadau a wnaethom y llynedd yn ein dadl ar hil—ymrwymiadau trawsbleidiol. Yn y ddadl honno, fe wnaethom gefnogi, fel y gwnawn ni heddiw yn ein cynnig, bwysigrwydd sylfaenol y Confensiwn Rhyngwladol ar Ddiddymu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol.

Llywydd, wrth i'r coronafeirws ennill tir yn gynharach eleni, fe wnaethom ni ddechrau dysgu am ei effaith ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Sefydlodd y Prif Weinidog grŵp cynghori BAME COVID-19 ar unwaith, o dan arweinyddiaeth y Barnwr Ray Singh. Sefydlwyd dau is-grŵp, dan arweiniad yr Athro Keshav Singhal a'r Athro Emmanuel Ogbonna. Fe wnaeth y grwpiau hyn gyflawni yn hynod o gyflym, gan ddarparu cyngor a dulliau diriaethol ac ymarferol a roddodd Cymru ar y blaen o ran ein hymateb. Mae datblygiad yr offeryn asesu risg gweithlu Cymru, y cyntaf o'i fath yn y DU, sydd bellach yn cael ei ddefnyddio'n eang yn y GIG ac mewn gofal cymdeithasol yng Nghymru, ond a gaiff ei gyflwyno mewn gweithleoedd eraill, yn helpu i ddiogelu iechyd a lles pobl.

Dewisodd Llywodraeth Cymru hefyd fynd i'r afael â chyfraniad y ffactorau economaidd-gymdeithasol i'r feirws yn uniongyrchol, gan ymateb i adroddiad Emmanuel Ogbonna a'i grŵp—cydnabyddiaeth na allai data meddygol esbonio'r effaith anghymesur ar bobl BAME ar ei ben ei hun. Fe wnaeth adroddiad gan y grŵp economaidd-gymdeithasol nodi'r anghydraddoldebau sefydledig a brofir gan bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, y mae COVID-19 wedi tynnu sylw atyn nhw yn y modd mwyaf trasig. Dylai hyn ein hatgoffa nad yw'r hawliau sydd wedi'u hymgorffori dros 50 mlynedd yn ôl yn erthygl 5 y confensiwn ar ddileu pob math o wahaniaethu hiliol wedi eu gwreiddio'n llawn eto mewn cymdeithas. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r grwpiau cynghori am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud, am eu harweinyddiaeth barhaus, ynghyd â rhannu mewnwelediad ac arbenigedd, sydd wedi bod yn amhrisiadwy i bob un ohonom ni.

Nid yw hwn yn waith sy'n gallu aros. Cyhoeddodd y Prif Weinidog ein hymateb i'r adroddiad economaidd-gymdeithasol ar 24 Medi. Roeddem ni eisoes wedi gweithredu nifer o argymhellion, ac mae mwy ar y gweill. Yn ystod y pandemig, fe wnaethom ni gynhyrchu gohebiaeth 'Diogelu Cymru' mewn 36 o ieithoedd gwahanol, er mwyn sicrhau bod negeseuon iechyd ar gael i bawb sy'n byw yng Nghymru. Ehangwyd gwasanaethau profi, olrhain a diogelu i sefydlu gweithwyr allgymorth duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn cymunedau. Ac mae'r rhai hynny sydd mewn cyflogaeth hefyd wedi eu heffeithio gan y cyfyngiadau symud. Fe wnaethom ariannu'r tîm cymorth lleiafrifoedd ethnig ac ieuenctid, gyda phartneriaid, i ddarparu llinell gymorth amlieithog BAME i bobl gael cyngor a chymorth ar lawer o faterion, gan gynnwys cyflogaeth ac incwm. Mae gwaith yn mynd rhagddo i sicrhau bod rhaglenni hyfforddi gwrth-hiliaeth yn cael eu cynnal ar draws y sector cyhoeddus. Llywydd, ym mis Chwefror fe wnaethom ni lansio strategaeth penodiadau cyhoeddus i fynd i'r afael â thangynrychiolaeth pobl BAME a phobl anabl mewn penodiadau cyhoeddus. Mae hyn wedi cychwyn, gan ddatblygu rhaglen hyfforddiant arweinyddiaeth ar gyfer pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ac anabl, fel yr argymhellwyd yn adroddiad Ogbonna.

Mae adnewyddu ein hymrwymiad i ddileu hiliaeth a gwahaniaethu ledled ein cenedl yn cynnwys addysg, ac mae'r Gweithgor cymunedau, cyfraniadau a chynefin: Profiadau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a’r cwricwlwm newydd, dan gadeiryddiaeth yr Athro Charlotte Williams, wedi ei sefydlu. Ein nod yw ymgorffori addysgu themâu sy'n ymwneud â chymunedau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ar draws pob rhan o'r cwricwlwm ysgol.

Rwyf wedi bod yn ymgysylltu â fforymau a digwyddiadau BAME ledled Cymru, gan gynnwys digwyddiadau Mae Bywydau Du o Bwys, yn ogystal â thrwy ein Fforwm Hil Cymru, a phan oedd y pandemig ar ei waethaf, roeddwn i'n ddiolchgar am y cyngor a'r ymgynghoriad rheolaidd. Cyfarfuom yn aml iawn i ddysgu a rhannu gwybodaeth, i weithredu gyda'n gilydd i fynd i'r afael ag anghenion sy'n dod i'r amlwg, ac mae'r deialog hwn yn hanfodol wrth i ni ddatblygu cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i'w gyflawni erbyn diwedd tymor hwn y Senedd. A bydd ein cynllun yn cael ei gyflawni drwy ymgysylltu helaeth a chaiff ei gyd-lunio â chymunedau, grwpiau cymunedol a sefydliadau BAME, gyda'r Athro Ogbonna yn cyd-gadeirio'r grŵp llywio gyda'r Ysgrifennydd Parhaol. Mae'n rhaid i'r cynllun hwn ddarparu'r sylfaen ar gyfer sicrhau newid systemig a chynaliadwy i Gymru.

Gwyddom fod llawer o faterion i fynd i'r afael â nhw ar draws Llywodraeth Cymru, gan gynnwys anghydraddoldebau iechyd, cyflogaeth ar gyfer pobl ifanc, addysg, mynediad at dai, profiad bob dydd o hiliaeth, hiliaeth strwythurol a systemig, cynrychiolaeth a gwelededd. Rydym ni'n cydnabod yr angen am newid sylfaenol yn ein cymdeithas. Ni allwn ac ni fyddwn ni'n gwneud hyn ar ein pennau ein hunain. Rydym ni wedi ymrwymo i weithio gyda phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, clywed eu tystiolaeth a gweithredu ar y dystiolaeth honno. Byddwn ni'n mynd i'r afael â buddiannau cymunedau penodol a materion a godir gan ryngblethedd. Caiff ei lywio gan ymchwil a data, ymchwiliadau swyddogol ac adroddiadau sydd eisoes wedi digwydd. Fe'i hategir gan gamau gweithredu ac argymhellion clir a chryno, gan gynnwys datblygu uned gwahaniaethau ar sail hil yn Llywodraeth Cymru.

Ond rwyf eisiau gwneud hyn yn glir: nid fy nghynllun i yw hwn; mae'n eiddo i Lywodraeth Cymru gyfan, ac rydym ni eisiau gweld newid diwylliannol ar draws y Senedd, mewn gwasanaethau cyhoeddus ac yng nghymdeithas Cymru, oherwydd mae Cymru yn genedl amlddiwylliannol sydd â hanes a rennir a chyfraniad a rennir i'w llwyddiant. Roedd ymfudwyr i Gymru yn rhan bwysig o'r wlad hon yn datblygu i fod yn rym economaidd cryf cyn y rhyfel byd cyntaf, ac mae ymfudwyr wedi parhau i fod yn rhan annatod o'n cenedl sydd wedi datblygu fel cenedl noddfa, sef yr hyn yr ydym ni'n ymdrechu i fod. Rydym ni'n clodfori ein cymunedau BAME ac yn cydnabod bod yn rhaid i bob un ohonom ni fyfyrio ar ein safbwyntiau i sicrhau bod ein holl ddinasyddion yn gallu cyrraedd eu potensial.

Heddiw, rwy'n galw ar arweinyddion yng Nghymru ar bob lefel i ddileu hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol o'n gwlad. Gofynnaf i bawb sefyll yn erbyn anghydraddoldeb pa le bynnag a phryd bynnag y byddan nhw'n ei weld neu'n ei brofi, i chwilio am anghydraddoldebau hiliol, gwahaniaethau hiliol ac ar sail hil a chymryd camau i fynd i'r afael â nhw. Mae'n rhaid i ni edrych yn ofalus ac yn onest ar y strwythurau a'r systemau mewn cymdeithas, ac ystyried ble a sut y gallwn ni sicrhau newid gwirioneddol i fywydau pobl groenliw yng Nghymru. Mae gennym ni gyfle, cyfrifoldeb a modd i wneud hyn. Beth am ddangos yr undod mewn diben hwnnw yma yn y Senedd heddiw. Diolch yn fawr.

19:00

When we take a moment to think about what we're discussing today, when we actually stop and think that, in 2020, we're still having to talk about tackling racial inequality and racism in our society, in our country, it's quite incredible, and it beggars belief that still, still people are being judged, abused and cast aside due to purely the colour of their skin.

Pan fyddwn ni'n cymryd eiliad i feddwl am yr hyn yr ydym ni'n ei drafod heddiw, pan fyddwn ni'n aros ac yn meddwl mewn gwirionedd ein bod, yn 2020, yn dal i orfod siarad am fynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol a hiliaeth yn ein cymdeithas, yn ein gwlad ni, mae'n gwbl anhygoel, ac mae'n anghredadwy bod pobl yn dal i gael eu barnu, eu cam-drin a'u bwrw o'r neilltu dim ond oherwydd lliw eu croen.

Last night, as part of the nightly chat that I have with my 10-year-old son as I tuck him into bed, he asked me what I'm doing tomorrow, and I said, 'The usual stuff really, and we're debating tackling racism and race inequality.' He took a deep breath, paused, and screwed up his face in confusion. 'So, mummy?' 'Yes, Henry?' 'Why do you need to debate that; is it really that bad? Why? Is that why Man United and other teams, and Lewis Hamilton and F1 are still getting on their knees and wearing black T-shirts? I don't understand why people don't like someone because of their skin colour. None of my friends think like that.' Poignant and also reassuring. A conversation that, no doubt, children and parents the length and breadth of our country have had when discussing what they're seeing on their televisions at the moment. And I know it's being discussed in our schools, which is welcome, because education, as Jane Hutt just pointed out, is the key to change. It's hard to respond to my son and others why generations above him have failed to eradicate racism. But we haven't. It's still happening. Some of it's out of our control, but there is still racial hate and racial discrimination happening somewhere right now. And this, to some extent, has to fall on our shoulders as legislatures, as law makers, as we have the powers to really change things.

In my view, there isn't really anything to debate today, as, surely, we all agree that there is a need to change laws at speed, to ensure that, in every way possible, within our powers, we can eradicate this injustice to humankind. I was brought up to love thy neighbour, to treat others how you'd like to be treated yourself. Therefore, I find not giving someone a job and treating someone differently just because of the colour of their skin hard to understand. We are all equal, and I take comfort from the majority of our young people sharing that view.

I really feel for those who still, after 20 years of an Assembly and Parliament, don't think the Welsh Governments have done enough to date to tackle racism and inequality in all forms, when, practically, there is so much we can do, and that there are still people suffering injustice every day. Following the death of George Floyd, though miles away, it was met with widespread anger and disbelief, and a sense of injustice across our country, and resonated strongly here. The Black Lives Matter movement, whatever you think of them as a movement, particularly through sport, have managed to get this really important message into homes across our nation—that inequality still exists in many ways in today's society. It is current affairs now. It is on our televisions daily now. So, now is the time for us to act. Being co-submitters of this motion, we obviously support all aspects outlined, and clearly commend the work now being done by the Government in this Parliament, and the BAME COVID-19 advisory group, risk assessment group, and socioeconomic sub-group, led by some remarkable people, which is outlined in the motion.

There is, unfortunately, in 2020 a real need for a race equality action plan to address structural and systemic inequality, and we need to advance opportunity for black, Asian, minority ethnic people in Wales. We wholly support that. There is much that's being done at a UK level, and here, and I thank Jane Hutt and the Welsh Government for all that you're doing now, particularly during this pandemic, as this pandemic has highlighted the vast inequalities, as you've outlined.

It is also good to see that in governments, particularly in the UK Government, the key offices of state are now being held, and here in the Welsh Government, by BAME people. Here we can see real progress, but this must be reflected in all parts of our society. Article 2 of the international convention, written back in 1965, calls on all state parties to condemn racial discrimination and undertake to pursue, by all appropriate means and without delay, a policy of eliminating racial discrimination in all its forms and promoting understanding among all races—1965, and we've still got a long way to go. We can no longer rely on this being a generational thing that will die out. We need to act now and we need to act fast. The Welsh Conservatives are determined to play our part in creating a more equal and just Wales. We support this motion. 

Neithiwr, yn rhan o'r sgwrs yr wyf yn ei chael gyda fy mab 10 oed bob nos wrth i mi ei roi yn y gwely, gofynnodd i mi beth yr oeddwn i'n ei wneud yfory, a dywedais i, 'Y pethau arferol, mewn gwirionedd, ac rydym ni'n trafod mynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol.' Cymerodd anadl ddofn, oedi am funud, a chrychu ei wyneb mewn dryswch. 'Felly, mam?' 'Ie, Henry?' 'Pam mae angen i chi drafod hynny; a yw mor wael â hynny mewn gwirionedd? Pam? Ai dyna pam mae Manchester United a thimau eraill, a Lewis Hamilton a F1 yn dal i fynd ar eu gliniau ac yn gwisgo crysau-t du? Dydw i ddim yn deall pam nad yw pobl yn hoffi rhywun oherwydd lliw ei groen. Nid oes yr un o'm ffrindiau i yn meddwl felly. Ingol ond hefyd yn rhoi tawelwch meddwl. Sgwrs a geir, mae'n siŵr, rhwng plant a rhieni ar hyd a lled ein gwlad, wrth drafod yr hyn y maen nhw'n ei weld ar eu setiau teledu ar hyn o bryd. A gwn ei fod yn cael ei drafod yn ein hysgolion, sydd i'w groesawu, gan mai addysg, fel y mae Jane Hutt newydd ei nodi, yw'r allwedd i newid. Mae'n anodd ymateb i fy mab ac eraill ynghylch pam mae cenedlaethau uwch ei ben ef wedi methu â dileu hiliaeth. Ond nid ydym ni wedi gwneud hynny. Mae'n dal i ddigwydd. Mae rhywfaint ohono allan o'n rheolaeth ni, ond mae casineb hiliol a gwahaniaethu hiliol yn dal i ddigwydd yn rhywle ar hyn o bryd. Ac mae'n rhaid i hyn, i ryw raddau, ddisgyn ar ein hysgwyddau ni fel deddfwrfeydd, fel gwneuthurwyr y gyfraith, gan fod gennym ni y pwerau i newid pethau mewn gwirionedd.

Yn fy marn i, nid oes dim i'w drafod heddiw a dweud y gwir, oherwydd, siawns ein bod ni i gyd yn cytuno bod angen newid cyfreithiau yn gyflym, er mwyn sicrhau, ym mhob ffordd bosibl, o fewn ein pwerau, y gallwn ni ddileu'r anghyfiawnder hwn i ddynoliaeth. Cefais i fy magu i garu dy gymydog, i drin eraill yn y modd yr hoffech chi gael eich trin eich hun. Felly, rwyf i yn ei chael hi'n anodd deall peidio â rhoi swydd i rywun a thrin rhywun yn wahanol dim ond oherwydd lliw ei groen. Rydym ni i gyd yn gyfartal, ac rwy'n cael fy nghysuro gan y rhan fwyaf o'n pobl ifanc sy'n rhannu'r farn honno.

Rwyf wir yn teimlo dros y rhai sydd, ar ôl 20 mlynedd o Gynulliad a Senedd, yn dal i gredu nad yw Llywodraethau Cymru wedi gwneud digon hyd yn hyn i fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb ar bob ffurf, pan fo cymaint y gallwn ni ei wneud, yn ymarferol, a bod pobl yn dal i ddioddef anghyfiawnder bob dydd. Yn dilyn marwolaeth George Floyd, er ei fod filltiroedd i ffwrdd, gwelwyd dicter ac anghrediniaeth eang, ac ymdeimlad o anghyfiawnder ledled ein gwlad, ac roedd yn atseinio'n gryf yma. Mae'r mudiad Mae Bywydau Du o Bwys, beth bynnag yw eich barn amdano fel mudiad, yn enwedig drwy chwaraeon, wedi llwyddo i gyfleu'r neges wirioneddol bwysig hon i gartrefi ledled ein gwlad—bod anghydraddoldeb yn dal i fodoli mewn sawl ffordd yng nghymdeithas heddiw. Mae'n rhan o faterion cyfoes erbyn hyn. Mae ar ein setiau teledu bob dydd erbyn hyn. Felly, dyma'r amser i ni weithredu. Gan ein bod yn gyd-gyflwynwyr y cynnig hwn, rydym ni yn amlwg yn cefnogi pob agwedd a amlinellir, ac yn amlwg yn cymeradwyo'r gwaith sy'n cael ei wneud yn awr gan y Llywodraeth yn y Senedd hon, a'r grŵp cynghori BAME COVID-19, grŵp asesu risg, ac is-grŵp economaidd-gymdeithasol, dan arweiniad rhai pobl rhyfeddol, a amlinellir yn y cynnig.

Yn anffodus, yn 2020, mae gwir angen am gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb strwythurol a systemig, ac mae angen i ni hybu cyfleoedd i bobl dduon, Asiaidd, a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru. Rydym ni'n llwyr gefnogi hynny. Mae llawer sy'n cael ei wneud ar lefel y DU, ac yma, a diolchaf i Jane Hutt a Llywodraeth Cymru am bopeth yr ydych chi'n ei wneud yn awr, yn enwedig yn ystod y pandemig hwn, gan fod y pandemig hwn wedi tynnu sylw at yr anghydraddoldebau enfawr, fel yr ydych chi wedi ei hamlinellu.

Mae'n dda gweld hefyd bod pobl BAME bellach yn y swyddi gwladol allweddol hynny yn awr mewn llywodraethau, yn enwedig yn Llywodraeth y DU, ac yma yn Llywodraeth Cymru. Yma, rydym ni'n gallu gweld cynnydd gwirioneddol, ond mae'n rhaid adlewyrchu hyn ym mhob rhan o'n cymdeithas. Mae Erthygl 2 o'r confensiwn rhyngwladol, a ysgrifennwyd yn ôl yn 1965, yn galw ar bob plaid wladol i gondemnio gwahaniaethu ar sail hil ac ymrwymo i fynd ar drywydd, drwy bob dull priodol ac yn ddi-oed, polisi o ddileu gwahaniaethu ar sail hil yn ei holl ffurfiau a hybu dealltwriaeth ymhlith pob hil—1965, ac mae gennym ni ffordd bell i fynd o hyd. Ni allwn ni ddibynnu mwyach ar y syniad mai peth i'r cenedlaethau hŷn yw hyn ac y bydd yn dirwyn i ben. Mae angen i ni weithredu yn awr ac mae angen i ni weithredu yn gyflym. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn benderfynol o chwarae ein rhan i greu Cymru fwy cyfartal a theg. Rydym ni'n cefnogi'r cynnig hwn.

19:10

There can be no doubt that racism, in all its forms, is real and rife for so many people in Wales. The Wales Governance Centre has shown us how imprisonment rates of people coming from black and minority ethnic groups are much higher here, with average sentence length being greater too. The 2018 report from the Equality and Human Rights Commission, 'Is Wales Fairer?', found that race was a motivating factor in 68 per cent of all of the 2,676 recorded hate crimes in Wales. And hate crime in Wales has increased by 16 per cent on the previous year. We know from the Institute for Fiscal Studies that people of colour are more likely to be employed in shut-down sectors, therefore more likely to be made unemployed. So, there is no doubt that racism exists—it is as prevalent in Wales as it is elsewhere, and in some cases it's worse here.

Questions of racism have been brought to the fore over the summer following the brutal murder of George Floyd and the protests that followed. Let's be under no illusion that these issues are confined to the United States, because we all have to have our eyes wide open here too. I've made the point many times before that politics and how we debate politics has an impact on racism and how racism is played out on the streets. How we talk about asylum seekers and immigration, how issues like the recent decision of the Home Office to house people in army camps in Penally, and how the Home Secretary talks about these matters, and how some have sought to exploit such decisions, directly contributes to ill-feeling towards minorities and fuels the flames of racism.

The dog-whistling we have seen from the far right politicians has been appalling. They know what they're doing, and they deserve to be called out by all of us who can see it. Because these actions and words have impacts, and that could mean a black child is bullied in the playground, or black teenagers getting beaten up, or women having scarves ripped from their heads. These are the everyday results of racist dog-whistling, and we all have to unite against it before it's too late. Racism is getting worse. There's lots of talk; let's now see some action that ends up reversing these trends.

Nid oes amheuaeth nad yw hiliaeth, o bob math, yn real ac yn gyffredin i gynifer o bobl yng Nghymru. Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi dangos i ni sut y mae cyfraddau carcharu pobl sy'n dod o grwpiau o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn llawer uwch yma, a hyd dedfrydau cyfartalog yn fwy hefyd. Canfu adroddiad 2018 gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n Decach?', bod hil yn ffactor ysgogol mewn 68 y cant o'r 2,676 o droseddau casineb a gofnodwyd yng Nghymru. Ac mae troseddau casineb yng Nghymru wedi cynyddu gan 16 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Rydym ni'n gwybod o'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid fod pobl groenliw yn fwy tebygol o fod wedi'u cyflogi mewn sectorau sydd wedi eu cau, ac felly'n fwy tebygol o gael eu gwneud yn ddi-waith. Felly, nid oes unrhyw amheuaeth nad yw hiliaeth yn bodoli—mae mor gyffredin yng Nghymru ag y mae mewn mannau eraill, ac mewn rhai achosion mae'n waeth yma.

Daethpwyd â chwestiynau ynglŷn â hiliaeth i'r amlwg dros yr haf yn dilyn llofruddiaeth greulon George Floyd a'r protestiadau a ddilynodd. Gadewch i ni beidio â chael ein twyllo bod y materion hyn wedi'u cyfyngu i'r Unol Daleithiau, oherwydd mae'n rhaid i bob un ohonom ni fod â'n llygaid yn llydan ar agor yma hefyd. Rwyf wedi gwneud y pwynt droeon o'r blaen bod gwleidyddiaeth a sut yr ydym ni'n trafod gwleidyddiaeth yn cael effaith ar hiliaeth a sut y mae hiliaeth yn amlygu ei hun ar y strydoedd. Sut yr ydym ni'n sôn am geiswyr lloches a mewnfudo, sut y mae materion fel penderfyniad diweddar y Swyddfa Gartref i gartrefu pobl mewn gwersylloedd y fyddin ym Mhenalun, a sut y mae'r Ysgrifennydd Cartref yn sôn am y materion hyn, a sut y mae rhai wedi ceisio manteisio ar benderfyniadau o'r fath, yn cyfrannu'n uniongyrchol at ddrwgdeimlad tuag at leiafrifoedd ac yn tanio fflamau hiliaeth.

Mae'r iaith awgrymog yr ydym ni wedi'i chlywed gan wleidyddion yr adain dde eithafol wedi bod yn warthus. Maen nhw'n gwybod beth maen nhw'n ei wneud, ac maen nhw'n haeddu cael eu condemnio gan bob un ohonom ni sy'n gallu ei weld. Oherwydd mae effaith i'r gweithredoedd a'r geiriau hyn, a gallai hynny olygu bod plentyn du yn cael ei fwlio ar yr iard chwarae, neu bobl dduon yn eu harddegau yn cael eu curo, neu fenywod yn cael sgarffiau wedi'u rhwygo oddi ar eu pennau. Dyma ganlyniadau bob dydd iaith awgrymog, ac mae'n rhaid i bob un ohonom ni uno yn ei erbyn cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Mae hiliaeth yn gwaethygu. Mae llawer o siarad; gadewch i ni yn awr weld rhywfaint o weithredu sy'n gwrthdroi'r tueddiadau hyn yn y pen draw.

On the face of it, I have no difficulty in endorsing and embracing point 1a) of this motion—why would I, why would anyone? However, I do think that the rest of point 1, and point 2, are worth questioning. Why does this motion refer to an international convention made in 1969 when the UK Government passed its own race relations Act in 1968, which has been reviewed over time? And the convention itself? It was, and presumably still is, administered by the United Nations—the same United Nations that is stained by the sexual abuse of those it apparently seeks to protect. So, I would actually want to distance Wales from this; it feels very tainted.

And let's look at the party moving this forward. The Government in Wales is, and has been since 1999 in some shape or form, Welsh Labour. And it's that party—the Labour Party—that has been the subject of a very recent EHRC investigation into antisemitism, and the party that has had 20 years to deal with many of these issues, although I accept that none of those levers are held in Wales. But also, the Plaid Cymru leader has remained completely and utterly silent on the antisemitic tweet made by a prospective candidate—the same person given a literal platform in the Senedd more than once here, and it's in the headlines again today. In fact, the Board of Deputies of British Jews have said this:

'Jews and anti-semites alike are likely to draw the conclusion that Plaid is willing to tolerate antisemitism in its ranks'.

So, we clearly do need some concrete commitments to anti-racism here and now.

And let me also highlight the use of the phrase 'BAME'. I find it very dehumanising and lazy. People are individuals, and there is a world of difference between somebody of Japanese descent and someone from the Gypsy/Traveller community. However, for brevity, I will use it for today's debate.

I've read the report compiled by the COVID-19 advisory group with some concern. I am most deeply disturbed by the reference to the maternal mortality in black women being five times that in white women. And this is common knowledge—again, the remit of Welsh Government and the Welsh NHS. If this is now an accepted statistic, how long has this been a thing and what are you doing about it?

The report is the report and I accept its findings and understand why the scope has widened to consider socioeconomic matters. To be completely honest, some of those findings with regard to loneliness, lack of opportunity, access to housing and so on could refer to rural Wales or to the people living in the Valleys, so I don't think many of these issues are solely confined to the BAME community. We didn't know what we were facing when the pandemic started. We know more now and we can use this growing body of knowledge and experience to inform better decisions going forward. I welcome in particular the recommendations made by the report, especially the risk assessment process for all staff.

I was attracted to aspects of the amendments tabled by Neil Hamilton and Neil McEvoy, and would like an explanation as to why they were deselected. My impression of the UK as a whole is that it is essentially a tolerant and respectful country. If not, why would so many people try so hard to come here and make their lives here? In fact, it took me some time to be accepted in my own rural community in Wales, being as I'm English, and it was only through my lambing experience and working on farms that I ever got the leeway with the Welsh people here and gained their respect. And I fully agree that the wrongs of many Governments over many decades should be righted forthwith in terms of Windrush.

While I appreciate that this report was written at a particular point in time, I find it a matter of great regret that it refers to the death of a career criminal on the other side of the world. As we now know, this was hijacked by a Marxist group whose members want to dismantle the state, the police and the family. And I doubt any of these aims would assist any of us, let alone members of the BAME communities.

So, in conclusion, yes, I agree wholeheartedly with the commitment to tackling racism of all kinds and inequalities of all kinds too. I don't believe that to do this you need to make a particular statement or endorse a particular set of promises made a very long time ago, but I do believe that some in this Chamber need to take a very long hard look at themselves before looking to others to live these values. Thank you.

Ar yr wyneb, nid wyf yn ei chael yn anodd cymeradwyo a chroesawu pwynt 1a) o'r cynnig hwn—pam fyddwn i, pam y byddai unrhyw un? Fodd bynnag, rwy'n credu bod gweddill pwynt 1, a phwynt 2, yn werth eu cwestiynu. Pam mae'r cynnig hwn yn cyfeirio at gonfensiwn rhyngwladol a wnaed yn 1969 pan wnaeth Llywodraeth y DU basio ei Deddf cysylltiadau hiliol ei hun yn 1968, sydd wedi'i hadolygu dros amser? A'r confensiwn ei hun? Fe'i gweinyddir, ac mae'n debyg ei fod yn dal i gael ei weinyddu gan y Cenhedloedd Unedig—yr un Cenhedloedd Unedig sydd wedi'i staenio gan gam-drin rhywiol y rhai y mae'n ymddangos y mae'n ceisio eu diogelu. Felly, byddwn i, mewn gwirionedd, yn dymuno ymbellhau Cymru oddi wrth hyn; mae'n teimlo'n llygredig iawn.

A gadewch i ni edrych ar y blaid sy'n symud hyn yn ei flaen. Y Llywodraeth yng Nghymru, ac wedi bod ers 1999 ar ryw ffurf, yw Llafur Cymru. A'r blaid honno—y Blaid Lafur—sydd wedi bod yn destun ymchwiliad diweddar iawn gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i wrthsemitiaeth, a'r blaid sydd wedi cael 20 mlynedd i ymdrin â llawer o'r materion hyn, er fy mod i'n derbyn nad oes yr un o'r ysgogiadau hynny yn bodoli yng Nghymru. Ond hefyd, mae arweinydd Plaid Cymru wedi aros yn gwbl dawel ar y trydariad gwrthsemitig a wnaed gan ddarpar ymgeisydd—yr un person y rhoddwyd llwyfan llythrennol iddo yn y Senedd fwy nag unwaith yn y fan yma, ac mae yn y penawdau eto heddiw. Yn wir, mae Bwrdd Dirprwyon Iddewon Prydain wedi dweud hyn:

'Mae Iddewon a gwrthsemitiaid fel ei gilydd yn debygol o ddod i'r casgliad fod Plaid yn barod i oddef gwrthsemitiaeth yn ei rhengoedd'.

Felly, mae'n amlwg bod angen rhai ymrwymiadau pendant arnom i wrth-hiliaeth yn y fan hon yn awr.

A gadewch i mi dynnu sylw hefyd at y defnydd o'r ymadrodd 'BAME'. Rwyf i o'r farn ei fod yn annynol ac yn ddiog iawn. Mae pobl yn unigolion, ac mae byd o wahaniaeth rhwng rhywun o dras Japaneaidd a rhywun o'r gymuned Sipsiwn/Teithwyr. Fodd bynnag, er mwyn bod yn gryno, fe'i defnyddiaf ar gyfer y ddadl heddiw.

Rwyf wedi darllen yr adroddiad a luniwyd gan grŵp cynghori COVID-19 gyda rhywfaint o bryder. Rwy'n poeni'n fawr iawn am y cyfeiriad bod marwolaethau mamau sy'n fenywod du bum gwaith yn fwy na menywod gwyn. Ac mae hyn yn wybodaeth gyffredin—unwaith eto, cylch gwaith Llywodraeth Cymru a GIG Cymru. Os yw hwn bellach yn ystadegyn a dderbynnir, am ba hyd y bu hyn yn wir a beth ydych chi'n ei wneud yn ei gylch?

Yr adroddiad yw'r adroddiad ac rwy'n derbyn ei ganfyddiadau ac yn deall pam mae'r cwmpas wedi ehangu i ystyried materion economaidd-gymdeithasol. A bod yn gwbl onest, gallai rhai o'r canfyddiadau hynny am unigrwydd, diffyg cyfle, mynediad at dai ac yn y blaen gyfeirio at y Gymru wledig neu at y bobl sy'n byw yn y Cymoedd, felly nid wyf i'n credu bod llawer o'r materion hyn wedi'u cyfyngu i'r gymuned BAME yn unig. Nid oeddem yn gwybod beth yr oeddem ni'n ei wynebu pan ddechreuodd y pandemig. Rydym ni'n gwybod mwy nawr a gallwn ni ddefnyddio'r corff cynyddol hwn o wybodaeth a phrofiad i lywio gwell penderfyniadau wrth symud ymlaen. Rwy'n croesawu yn arbennig yr argymhellion a wnaed gan yr adroddiad, yn enwedig y broses asesu risg ar gyfer yr holl staff.

Fe'm denwyd at agweddau ar y gwelliannau a gyflwynwyd gan Neil Hamilton a Neil McEvoy, a hoffwn gael esboniad ynghylch pam y cawsant eu dad-ddethol. Fy argraff i o'r DU yn ei chyfanrwydd yw ei bod yn ei hanfod yn wlad oddefgar a pharchus. Os nad yw hi, pam y byddai cynifer o bobl yn ymdrechu mor galed i ddod yma a gwneud eu bywydau yma? Mewn gwirionedd, cymerodd beth amser i mi gael fy derbyn yn fy nghymuned wledig fy hun yng Nghymru, gan fy mod i yn Saesnes, a dim ond drwy fy mhrofiad o wyna a gweithio ar ffermydd y cefais fy nerbyn gan bobl yma yng Nghymru ac ennill eu parch. Ac rwy'n cytuno'n llwyr y dylid gwneud iawn am gamweddau llawer o Lywodraethau dros ddegawdau lawer ar unwaith, mewn cysylltiad â Windrush.

Er fy mod i'n sylweddoli bod yr adroddiad hwn wedi ei ysgrifennu ar adeg benodol, mae'n destun gofid mawr i mi ei fod yn cyfeirio at farwolaeth troseddwr rheolaidd ar ochr arall y byd. Fel y gwyddom ni yn awr, cafodd hyn ei gymryd gan grŵp Marcsaidd y mae ei aelodau yn dymuno datgymalu'r wladwriaeth, yr heddlu a'r teulu. Ac rwy'n amau y byddai unrhyw un o'r nodau hyn yn cynorthwyo unrhyw un ohonom ni, heb sôn am aelodau o gymunedau BAME.

Felly, i gloi, ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â'r ymrwymiad i fynd i'r afael â hiliaeth o bob math ac anghydraddoldebau o bob math hefyd. Nid wyf i'n credu bod angen i chi wneud datganiad arbennig na chymeradwyo cyfres arbennig o addewidion a wnaed amser maith yn ôl, er mwyn gwneud hyn, ond rwyf i o'r farn bod angen i rai yn y Siambr hon edrych yn ofalus iawn arnyn nhw eu hunain cyn disgwyl i eraill fyw y gwerthoedd hyn. Diolch.

19:15

Early on in the pandemic, it became quite apparent that black and ethnic minority communities were being particularly badly affected. And at that time, locally, we had some issues in our communities, where there was understandably a good deal of concern and anxiety. We then arranged meetings with the local health board, which were very useful and productive, and then, of course, Welsh Government were very quick to act.

I'd like to pay tribute to Jane and the First Minister, and the Government as a whole, in setting up the working group that looked at those issues and indeed produced a toolkit for assessment of risk for front-line workers and others in those black and ethnic minority communities, because that was very important. That group then went on to do wider work on the economy and social circumstances and produced recommendations, which are very important.

The committee I chair as well, Llywydd, did some work that made similar findings. And I think that what we found, really, was that the factors that we'd known about for a long time in terms of discrimination and disadvantage faced by our ethnic minorities was playing itself out in terms of COVID: issues around poor-quality jobs, inadequate protection at work, insecure and low-paid work, overcrowded and poor-quality housing, and, of course, the front-line jobs that people from our black and ethnic minority communities were doing, sometimes, unfortunately, with inadequate understanding of their vulnerability and insufficient protection.

So, with that set of issues—the longstanding problems, but the very real emergency and crisis around COVID—it was absolutely necessary to act very quickly nationally in Wales and locally, and I'm really thankful to Welsh Government and our local authority in Newport, and I'm sure others around Wales, that action was taken quickly and effectively. I think our challenge now is to build on those short-term actions and the recommendations that have been produced and make sure that we're effective in the medium and longer term as well. I know that Welsh Government is looking at some of its strategies: there's a short-term update on the cohesion strategy and the tackling hate crime framework and also a commitment to a longer term integration strategy, and we know about the race equality action plan and strategy. So, there's a lot happening.

I think, in the light of all of that, we reflect as well on what's been said many times by our black and ethnic minority communities—that there's been a lot of work, a lot of recommendations, a lot of reports and strategies over a period of years, but, obviously, given that we still have these entrenched problems, there hasn't been enough actual effective, on the ground action to deal with these issues. And I think, very often, it comes across really, really strongly from these communities that, understandably and rightly, they feel that it is time for effective and concerted action to deal with these longstanding problems. The problem has been highlighted so many times and yet, to such a great extent, they are still with us. So, when they make those pleas, I think obviously we have to listen and we do have to act ever more effectively. 

I know that it's been very good locally in Newport to see young activists and others coming to the fore. We had a very effective Black Lives Matter march through Newport, which respected social distancing, and was very responsibly organised and very effective in the messages that it got across. We've had local Asian councillors taking part in Welsh Government's working group and feeding back information locally, and that's been very effective as well. We do see a lot of progress, but I think it's abundantly clear, now, isn't it, from the highlighting of vulnerability that's taken place during this pandemic, that these problems are so overdue, in terms of being effectively dealt with, that there can be no further delay. We need effective and wide-ranging action on the various recommendations produced, and we need it very, very quickly indeed.

So, I'm really pleased the Welsh Government has understood that urgency, got groups together, done important work, and is now very committed to short-term, medium-term and long-term action on these problems that I think, right across Wales, black and ethnic minority communities have every right to say have to be tackled effectively once and for all.  

Yn gynnar yn y pandemig, daeth yn eithaf amlwg bod cymunedau o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu heffeithio'n arbennig o wael. Ac ar y pryd, yn lleol, roedd gennym rai problemau yn ein cymunedau, lle'r oedd llawer iawn o bryder a phoeni, yn ddealladwy. Yna fe wnaethom ni drefnu cyfarfodydd gyda'r bwrdd iechyd lleol, a oedd yn ddefnyddiol ac yn gynhyrchiol iawn, ac yna, wrth gwrs, roedd Llywodraeth Cymru yn gyflym iawn i weithredu.

Hoffwn dalu teyrnged i Jane a'r Prif Weinidog, a'r Llywodraeth gyfan, am sefydlu'r gweithgor a ystyriodd y materion hynny ac, yn wir, a gynhyrchodd becyn cymorth ar gyfer asesu risg i weithwyr rheng flaen ac eraill yn y cymunedau hynny o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, oherwydd roedd hynny yn bwysig iawn. Aeth y grŵp hwnnw ymlaen wedyn i wneud gwaith ehangach ar yr economi ac amgylchiadau cymdeithasol a chynhyrchu argymhellion, sy'n bwysig iawn.

Fe wnaeth y pwyllgor yr wyf i'n gadeirydd arno hefyd, Llywydd, rywfaint o waith a wnaeth ganfyddiadau tebyg. Ac rwy'n credu mai'r hyn a ddarganfuom ni, mewn gwirionedd, oedd bod y ffactorau yr oeddem ni'n gwybod amdanyn nhw ers amser maith o ran y gwahaniaethu a'r anfantais y mae ein lleiafrifoedd ethnig yn ei wynebu yn amlygu eu hunain o ran COVID: problemau yn ymwneud â swyddi o ansawdd gwael, diogelwch annigonol yn y gwaith, gwaith ansicr a chyflog isel, tai gorlawn ac o ansawdd gwael, ac, wrth gwrs, y swyddi rheng flaen yr oedd pobl o'n cymunedau o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn eu gwneud, weithiau, yn anffodus, gyda dealltwriaeth annigonol o ba mor agored i niwed yr oedden nhw ac nad oedd digon o ddiogelwch.

Felly, gyda'r gyfres honno o broblemau—y problemau hirsefydlog, ond yr argyfwng a'r sefyllfa wirioneddol frys ynghylch COVID—roedd yn gwbl angenrheidiol gweithredu'n gyflym iawn yn genedlaethol yng Nghymru ac yn lleol, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Lywodraeth Cymru a'n hawdurdod lleol yng Nghasnewydd, ac rwy'n siŵr bod eraill ledled Cymru, bod camau wedi'u cymryd yn gyflym ac yn effeithiol. Rwy'n credu mai ein her ni yn awr yw adeiladu ar y camau gweithredu tymor byr hynny a'r argymhellion sydd wedi eu cyflwyno a sicrhau ein bod yn effeithiol yn y tymor canolig a'r tymor hwy hefyd. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn ystyried rhai o'i strategaethau: mae yna ddiweddariad tymor byr ar y strategaeth gydlyniant a'r fframwaith mynd i'r afael â throseddau casineb a hefyd ymrwymiad i strategaeth integreiddio tymor hwy, ac fe wyddom am y cynllun gweithredu a'r strategaeth cydraddoldeb hiliol. Felly, mae llawer o bethau yn digwydd.

Rwy'n credu, yng ngoleuni hynny i gyd, ein bod yn myfyrio hefyd ar yr hyn a ddywedwyd droeon gan ein cymunedau o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig—y bu llawer o waith, llawer o argymhellion, llawer o adroddiadau a strategaethau dros gyfnod o flynyddoedd, ond, yn amlwg, o gofio bod y problemau sefydledig hyn gennym ni o hyd, ni fu digon o gamau effeithiol gwirioneddol, ar lawr gwlad i ymdrin â'r materion hyn. Ac rwy'n credu, yn aml iawn, ei fod yn dod i'r amlwg yn gryf iawn o'r cymunedau hyn eu bod, yn ddealladwy ac yn briodol, o'r farn ei bod yn bryd i gymryd camau effeithiol ar y cyd i ymdrin â'r problemau hirsefydlog hyn. Tynnwyd sylw at y broblem cymaint o weithiau ac eto, i raddau helaeth iawn, maen nhw'n dal i fod gyda ni. Felly, pan fyddan nhw'n gwneud yr erfyniadau hynny, rwy'n credu, yn amlwg, bod yn rhaid i ni wrando ac mae'n rhaid i ni weithredu yn fwy effeithiol fyth.

Rwy'n gwybod ei bod wedi bod yn dda iawn yn lleol yng Nghasnewydd i weld gweithredwyr ifanc ac eraill yn dod i'r amlwg. Cawsom orymdaith effeithiol iawn gan Mae Bywydau Du o Bwys drwy Gasnewydd, a oedd yn parchu ymbellhau cymdeithasol, ac a oedd wedi'i threfnu yn gyfrifol iawn ac yn effeithiol iawn o ran y negeseuon a gafodd eu cyfleu. Rydym ni wedi gweld cynghorwyr Asiaidd lleol yn cymryd rhan yng ngweithgor Llywodraeth Cymru ac yn bwydo gwybodaeth yn ôl yn lleol, ac mae hynny wedi bod yn effeithiol iawn hefyd. Rydym ni'n gweld llawer o gynnydd, ond rwy'n credu ei bod yn gwbl glir, nawr, onid ydyw, yn sgil amlygu'r sefyllfa agored i niwed sydd wedi digwydd yn ystod y pandemig hwn, bod y problemau hyn mor hwyr yn cael sylw, o ran ymdrin â hwy yn effeithiol, fel na ellir cael rhagor o oedi. Mae angen camau effeithiol ac eang arnom ar y gwahanol argymhellion a gyflwynwyd, ac mae eu hangen arnom yn gyflym iawn.

Felly, rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi deall y brys hwnnw, wedi cael grwpiau at ei gilydd, wedi gwneud gwaith pwysig, ac mae bellach wedi ymrwymo'n llwyr i weithredu tymor byr, tymor canolig a hirdymor ar y problemau hyn y mae gan, yn fy marn i, ledled Cymru, gymunedau o bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig bob hawl i ddweud bod yn rhaid mynd i'r afael â nhw yn effeithiol unwaith ac am byth.  

19:20

I've now called representatives of all political groups to speak, and I hope to be able to call all Members who've indicated that they want to speak during the debate, but one Member has walked into the Chamber—and this is for the purposes of those of you who are on Zoom—and gagged himself, and is holding up a prop and has been photographing himself during the debate and placing those photographs on Twitter. That breaches I don't know how many Standing Orders. But I'll put all of that aside, and you will be called to speak, Neil McEvoy. But, to do so, you will need to ungag yourself and put down your prop. If you do so over the next few minutes, you will be called later on in the debate. Siân Gwenllian.   

Rwyf bellach wedi galw ar gynrychiolwyr o bob grŵp gwleidyddol i siarad, ac rwy'n gobeithio gallu galw ar bob Aelod sydd wedi dweud eu bod eisiau siarad yn ystod y ddadl, ond mae un Aelod wedi cerdded i mewn i'r Siambr—ac mae hyn at ddibenion y rhai hynny ohonoch chi sydd ar Zoom—ac wedi gagio ei hun, ac mae'n dal prop i fyny ac wedi bod yn tynnu lluniau ohono'i hun yn ystod y ddadl ac yn rhoi'r ffotograffau hynny ar Twitter. Mae hynny yn torri wn i ddim faint o Reolau Sefydlog. Ond fe wnaf roi hynny i gyd o'r neilltu, a byddwch yn cael eich galw i siarad, Neil McEvoy. Ond, i wneud hynny, bydd angen i chi ddad-gagio eich hun a rhoi eich prop i lawr. Os gwnewch chi hynny yn yr ychydig funudau nesaf, cewch eich galw yn ddiweddarach yn y ddadl. Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Dwi am ganolbwyntio ar un agwedd benodol ar y cynnig sy'n ymwneud â'r is-grwp economaidd cymdeithasol a sefydlwyd gan y Prif Weinidog ar frig y pandemig i edrych ar effeithiau anghymesur y pandemig ar bobl ddu a phobl o liw. Mae hwn yn adroddiad trylwyr a chynhwysfawr ac yn cynnig y ffordd ymlaen ar gyfer gweithredu, a dyna sydd ei angen: gweithredu. Ac mae'r cynnig sydd gerbron y Senedd heddiw yn rhwymo Llywodraeth Cymru i dderbyn yr argymhellion hynny'n llawn a gweithredu ar fyrder i'w rhoi ar waith.

Dwi'n croesawu adroddiad yr is-grŵp yma fel ychwanegiad at y dystiolaeth a'r consensws cynyddol o'r angen i wneud hanes pobl ddu a phobl o liw yn orfodol fel rhan greiddiol o hanes Cymru yn ein hysgolion ni. Mae gwreiddio gwrth-hiliaeth yn y cwricwlwm yn un cam bychan ond sylweddol yn y darlun mawr tuag at waredu hiliaeth strwythurol a systemig yng Nghymru, ac mae yna gyfle gan y ddeddfwrfa yma rŵan, drwy Fil y cwricwlwm, i sicrhau bod hynny yn cael ei warantu mewn cyfraith.

Dwi wedi sôn o'r blaen yn y Siambr yma am sylwadau y Barnwr Ray Singh, un arall sydd wedi datgan nad yw trefn wirfoddol o addysgu am y materion yma yn gweithio ac, o ganlyniad, bod hanes pobl ddu a phobl o liw yn absennol bron o wersi ysgol. Ond, er gwaethaf argymhelliad clir y dylid gweithredu yn ddi-oed i gynnwys hanes ac addysg BAME yng nghwricwlwm cenedlaethol 2022, mae ymateb y Llywodraeth yn bryderus. Mae'r Llywodraeth yn dweud eu bod nhw'n cydnabod bod datblygu rhai agweddau ar y cwricwlwm newydd yn fater sensitif, ac wedyn yn cyfeirio at weithgor arall y mae hi wedi'i sefydlu, o dan gadeiryddiaeth yr Athro Charlotte Williams, i ganolbwyntio ar ddeunyddiau dysgu yn bennaf.

Rŵan, dwi ddim yn gwrthwynebu, wrth gwrs, sefydlu gweithgor Charlotte Williams—i'r gwrthwyneb—ond mae'n fy mhryderu fi bod yna lastwreiddia i'w weld yn ymateb y Llywodraeth i argymhelliad clir yr is-grŵp. Dydy'r gweithgor diweddaraf o dan gadeiryddiaeth Charlotte Williams, hyd y gwelaf i, ddim wedi cael cais i ystyried gwneud hanes ac addysg BAME yn orfodol fel rhan o'r cwricwlwm newydd drwy'r Bil, a does yna ddim disgwyl i'r gweithgor yma adrodd tan y gwanwyn, ac erbyn hynny mae'n bur debygol y bydd Bil y cwricwlwm yn Ddeddf. Felly, mi fyddwn i'n hoffi cael addewid gan y Dirprwy Weinidog heddiw na fydd cylch gorchwyl ac amserlen y gweithgor yma o dan gadeiryddiaeth Charlotte Williams yn llesteirio ar y posibilrwydd y bydd y Llywodraeth yn derbyn gwelliant yng Nghyfnod 2 a 3 y Bil cwricwlwm ac asesu i wneud hanes pobl ddu a phobl o liw yn elfen fandadol.  

Thank you very much, Llywydd. I wish to focus on one particular aspect of the motion related to the socioeconomic sub-group established by the First Minister at the height of the pandemic to look at the disproportionate impact of the pandemic on black and minority ethnic communities. This is a very thorough approach and report and provides a way forward for action, and that's what we need: action. And the motion before the Senedd today does bind the Welsh Government to accept those recommendations in full and to take urgent action to implement them.

I welcome this sub-group's report as an addition to the evidence and the increasing consensus of the need to make black and minority ethnic history a central part and a compulsory part of the teaching of history in our schools. Rooting anti-racism in the curriculum is one small but substantial step in the bigger picture as we move towards eradicating structural and systemic racism in Wales, and there is an opportunity for this legislature, through the curriculum Bill, to ensure that that is guaranteed in statute.

I have mentioned before in this Chamber the comments made by Judge Ray Singh, another who has stated that a voluntary approach of teaching about these issues doesn't work and, as a result, BAME history is virtually absent from school classrooms. But, despite the clear recommendation that action should be taken immediately to include BAME history in the national curriculum for Wales 2022, the Government's response is a cause of concern. The Government say that they acknowledge that developing certain aspects of the new curriculum are sensitive issues, and then refer to another working group established, chaired by Professor Charlotte Williams, focusing on teaching materials most of all.

Now, I don't oppose the establishment of the Charlotte Williams working group—to the contrary—but it does concern me that the Government's response to a clear recommendation from this sub-group is being diluted. The latest working group chaired by Charlotte Williams, as far as I can see, hasn't been asked to consider making BAME history and education a compulsory part of the curriculum through the Bill, and there's no expectation for this working group to report until the spring, and by that point it is more than likely that the curriculum Bill will be an Act. So, I would like a pledge from the Deputy Minister today that the remit and timetable for this working group chaired by Charlotte Williams will not actually hinder the possibility that the Government may accept an amendment in Stage 2 or 3 of the curriculum and assessment Bill to make BAME history a mandatory part of that curriculum.  

19:25

Thank you very much, Presiding Officer. I'll see if I can just improve the sound. Sorry about that. Thank you very much for calling me. I was very impressed with the Ogbonna report and particularly its highlighting of the difficulties that asylum seekers and refugees have in accessing mental health services. This is a really important issue. Some years ago, I befriended a boy who was an asylum seeker who had witnessed the murder of his father by political opponents in the country he fled from, and his mother often asked in school for him to get counselling and to get help. But, as he progressed through school and through college, he never managed to get the counselling he needed in order to overcome the adverse childhood experience that he'd had. Unfortunately, he is now, tragically, addicted and has been thrown out by his family. He's now homeless, and it's going to cost an awful lot more money to put things right, if he manages to survive. It's a very sad story, and I'm sure my friend is not alone in all this. It really does highlight the importance of teachers understanding when children are suffering and the need to refer them to services where they can help heal the wounds that children often carry with them.

I think one of the important things that's highlighted in the report is that the progress that BAME children make—black pupils have lower attainment than white pupils in early years education, but by the end of key stage 4, when they take their GCSEs, they are slightly out-performing white pupils, which is a credit both to their families and to their teachers. We need to do more, though, because we know that the Gypsy and Traveller community has abysmally low levels of attainment compared to other black and minority ethnic groups, and in discourse that we've had in the Senedd not that long ago, we know that the traveller sites in Wales, only half of them have any form of internet connection, and that means it's extremely difficult both for pupils to access online learning if there's another lockdown, but also for other people who live there to access all the other public services that are now more readily available online.

I think that I have to highlight that many of my BAME constituents are disproportionately affected by the COVID pandemic because they're working in areas of the economy where they have no right to sick leave and they're people, for example, working in hospitality and as taxi drivers, who are very, very seriously impacted because they have no right to any support, and as freelancers, it's very difficult for them to get public support.

I want to just recognise the terrible struggle of people who come from abroad and who get work permits to come here, and the discrimination and the economic hardship that they go through in order to stay here and the huge cost of renewing their work permits. I think this is one of the things that we need to address when we want to become a nation of sanctuary. There are still so many things that we have to do. We have to recognise that air pollution is a killer and the BAME communities in my constituency are disproportionately living in the areas of highest air pollution. Equally, housing: they're obviously often poorly housed.

So, I want to understand that of the—I think it was 25—recommendations from the Ogbonna report that were deemed to be ones they wanted to be addressed immediately, how are we going to ensure that we're going to take all of these forward when we are struggling with the pandemic? Clearly, the ones that need to take top priority are the ones that impact on the disproportionate numbers of people who have been seriously ill with COVID, or in many cases have died, but this is something we really, really need to address, particularly through the curriculum reform. We need to learn about our own past and the terrible things that we did to people in other countries and some of the injustices that we still haven't rectified as a result of that.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gadewch i mi weld a allaf i wella'r sain. Mae'n ddrwg gen i am hynna. Diolch yn fawr am fy ngalw. Fe wnaeth adroddiad Ogbonna argraff fawr arnaf i ac yn enwedig wrth amlygu'r anawsterau sydd gan geiswyr lloches a ffoaduriaid o ran cael gafael ar wasanaethau iechyd meddwl. Mae hwn yn fater pwysig iawn. Rai blynyddoedd yn ôl, fe ddes i'n ffrindiau gyda bachgen a oedd yn geisiwr lloches a oedd wedi gweld llofruddiaeth ei dad gan wrthwynebwyr gwleidyddol yn y wlad yr oedd yn dianc ohoni, ac roedd ei fam yn aml yn gofyn yn yr ysgol iddo gael cwnsela a chael cymorth. Ond, wrth iddo symud ymlaen drwy'r ysgol a thrwy'r coleg, ni lwyddodd erioed i gael y cwnsela yr oedd ei angen er mwyn goresgyn y profiad niweidiol yn ystod plentyndod yr oedd wedi'i ddioddef. Yn anffodus, mae ef erbyn hyn, yn drasig, yn gaeth i gyffuriau ac wedi cael ei daflu allan gan ei deulu. Mae bellach yn ddigartref, ac mae'n mynd i gostio llawer iawn mwy o arian i unioni pethau, os bydd yn llwyddo i oroesi. Mae'n stori drist iawn, ac rwy'n siŵr nad yw fy ffrind i ar ei ben ei hun yn hyn i gyd. Mae'n tynnu sylw mewn gwirioneddol at ba mor bwysig yw hi bod athrawon yn deall pan fydd plant yn dioddef a'r angen i'w cyfeirio at wasanaethau lle gallan nhw helpu i wella'r clwyfau y mae plant yn aml yn eu cario gyda nhw.

Rwy'n credu mai un o'r pethau pwysig y tynnir sylw ato yn yr adroddiad yw bod y cynnydd y mae plant BAME yn ei wneud—mae gan ddisgyblion du gyrhaeddiad is na disgyblion gwyn mewn addysg blynyddoedd cynnar, ond erbyn diwedd cyfnod allweddol 4, pan eu bod yn sefyll eu harholiadau TGAU, maen nhw'n perfformio ychydig yn well na disgyblion gwyn, sy'n glod i'w teuluoedd ac i'w hathrawon. Mae angen i ni wneud mwy, serch hynny, oherwydd rydym ni'n gwybod bod gan y gymuned Sipsiwn a Theithwyr lefelau cyrhaeddiad echrydus o isel o'i gymharu â grwpiau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig eraill, ac o drafodaethau a gawsom yn y Senedd heb fod mor bell yn ôl â hynny, rydym yn gwybod mai dim ond hanner y safleoedd i deithwyr yng Nghymru sydd ag unrhyw fath o gysylltiad â'r rhyngrwyd, ac mae hynny'n golygu ei bod yn anodd iawn i ddisgyblion gael gafael ar ddysgu ar-lein os bydd cyfyngiadau symud eto, ond hefyd i bobl eraill sy'n byw yno gael gafael ar yr holl wasanaethau cyhoeddus eraill sydd bellach ar gael yn haws ar-lein.

Rwy'n credu bod yn rhaid i mi dynnu sylw at y ffaith bod pandemig y COVID yn effeithio'n anghymesur ar lawer o'm hetholwyr BAME oherwydd eu bod yn gweithio mewn rhannau o'r economi lle nad oes ganddyn nhw hawl i absenoldeb salwch a'u bod yn bobl, er enghraifft, sy'n gweithio ym maes lletygarwch ac fel gyrwyr tacsi, sy'n cael eu heffeithio yn ddifrifol iawn gan nad oes ganddyn nhw hawl i unrhyw gymorth, ac fel gweithwyr llawrydd, mae'n anodd iawn iddyn nhw gael cefnogaeth gyhoeddus.

Rwyf i eisiau cydnabod trafferthion ofnadwy pobl sy'n dod o dramor ac sy'n cael trwyddedau gwaith i ddod yma, a'r gwahaniaethu a'r caledi economaidd y maen nhw'n ei ddioddef er mwyn aros yma a'r gost enfawr o adnewyddu eu trwyddedau gwaith. Rwy'n credu bod hwn yn un o'r pethau y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef a ninnau eisiau dod yn genedl noddfa. Mae cynifer o bethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud o hyd. Mae'n rhaid i ni gydnabod bod llygredd aer yn lladd a bod y cymunedau BAME yn fy etholaeth i yn byw yn anghymesur yn yr ardaloedd lle mae'r llygredd aer uchaf. Yn yr un modd, tai: mae'n amlwg eu bod nhw'n aml mewn cartrefi gwael.

Felly, rwyf i eisiau deall, o'r argymhellion—rwy'n credu bod yna 25—yn adroddiad Ogbonna yr ystyriwyd eu bod yn rhai yr oedden nhw eisiau mynd i'r afael â nhw ar unwaith, sut ydym ni'n mynd i sicrhau ein bod yn mynd i fwrw ymlaen â'r rhain i gyd pan ein bod ni'n cael trafferthion oherwydd y pandemig? Yn amlwg, y rhai y mae angen iddyn nhw fod â'r brif flaenoriaeth yw'r rhai sy'n effeithio ar y nifer anghymesur o bobl sydd wedi bod yn ddifrifol wael gyda COVID, neu mewn llawer o achosion sydd wedi marw, ond mae hyn yn rhywbeth y mae gwir angen i ni fynd i'r afael ag ef, yn enwedig drwy ddiwygio'r cwricwlwm. Mae angen i ni ddysgu am ein gorffennol ein hunain a'r pethau ofnadwy a wnaethom ni i bobl mewn gwledydd eraill a rhai o'r anghyfiawnderau nad ydym ni wedi eu hunioni o hyd o ganlyniad i hynny.

19:30

Neil Hamilton. You have to unmute yourself, Neil Hamilton. There you go. 

Neil Hamilton. Mae'n rhaid i chi ddad-dawelu eich hun, Neil Hamilton. Dyna chi.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Thank you very much for calling me. Few things, I think, illustrate the gulf between the obsessions of the political class on the one hand and the real concerns of ordinary people on the other in their everyday lives. This disconnect has grown, I think, in the course of my lifetime. I'm very disturbed by the references to systemic and structural racism in Wales in this motion and in some of the speeches that we've heard today. I think this is a grotesque slur and an appalling libel on our own electors.

Laura Anne Jones told a charming anecdote about her 10-year-old son: he doesn't know any people who thought that people were to be thought worse of on account of the colour of their face. Well, I think if she'd asked other parents the same question, for the views of their friends, she'd have got exactly the same answer. I don't know anybody who thinks worse of somebody because of the colour of his or her skin, and I think that would be the experience of us all. There is no evidence for this, I believe, that there is systemic racism or institutional racism in Wales, or indeed in the United Kingdom.

There was of course at one time: when I was born in 1949, I was brought into the world by probably the only black doctor in Wales. He was a Nigerian and I was born in a pit village in the Sirhowy valley called Fleur-de-lis, and my father helped him to overcome racial prejudice and the negative attitudes of the time and to build a practice. He found it very difficult to get going, so he devoted himself to my mother and her difficult pregnancies in the years to come. And Neil McEvoy's amendment referring to the Windrush generation, I think, is very poignant as well, and had it been selected, I would certainly have voted for it. There was real racism in the 1940s and the 1950s, and as my proposed amendment said, in the course of the last five decades also, we've made tremendous progress in changing social attitudes and therefore improving the life chances of people of different ethnic groups.

The race relations industry, of course, works very hard to create friction, because that creates jobs for them and keeps them in jobs. They're grudge hunters, so they'll find grudges. The references to Black Lives Matter I find quite extraordinary, because this isn't some kind of benign social organisation; this is an extreme far-left agitprop organisation that believes in defunding the police and ending capitalism. It's explicitly committed to that. Its founder, Patrisse Cullors, an American, believes we should abolish the police, abolish prisons and abolish the army. And of course, the protests of Black Lives Matter gave rise to some of the most disgraceful scenes of violence and disorder that we've seen in the last 12 months, with the desecration of the Cenotaph in London and other war memorials in other parts of the country, and the tearing down and desecration of statues to famous British people.

Of course, what counts as racism today in history takes no account whatsoever of the attitudes of the time: Mr Gladstone is now a racist, of course, as well. His family did make money out of the slave trade, but he devoted his political life, of course, to the abolition of slavery and the improvement of the condition of ordinary people in this country. The idea that he should be regarded as a racist and, therefore, that statues to him should be removed is just absurd. Of course, there is a Cambridge professor who tweeted in the aftermath of Black Lives Matter that white lives don't matter, but of course, she was promoted to a full professorship at Cambridge, so that kind of racism in reverse is rewarded, whereas the fantasy racism of our historical figures is execrated by those who follow the Black Lives Matter movement.

So, Black Lives Matter's aggressive tactics, I think, set race relations back. It creates resentment and ordinary people know what's going on here. People who have very little in life are told that they've got white privilege. Well, they don't recognise privilege in the lives that they lead in places like Blaenau Gwent, for example, one of the poorest towns in western Europe. Labour and Plaid between them have now become totally obsessed by identity politics, which pit groups against one another based on race or gender or sexuality. Labour, in particular, is now the prisoner of a metropolitan multicultural mindset, which is why, of course, they lost all those seats in so-called 'red wall' constituencies in the last general election.

And I'm amazed by the enthusiasm expressed by the Conservative Party for this motion and the attitudes that lie behind it. I don't know what the average Conservative Member thinks of that kind of approach; I don't think they'd be very impressed by it.

The overwhelming majority of people in this country do not think along racial lines and they judge people on their character. The UK is in fact one of the most tolerant countries in the world, which believes in the rule of law, free speech and democracy. But racism is endemic in many parts of Africa and Asia. This UN convention that's mentioned in the motion today is just a case of hypocrisy and virtue signalling for many of its signatories. China, Turkey and Brazil are on the monitoring committee that looks at the way this convention is being observed. Well, look at the treatment of the Uighurs in China by the Chinese Government, or the Kurds in Turkey by the Turkish Government, or Brazil's attitude towards the indigenous peoples of the Amazon.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch yn fawr am fy ngalw i. Mae ychydig o bethau, mi gredaf, yn dangos y gagendor rhwng obsesiynau'r dosbarth gwleidyddol ar y naill law a gwir bryderon pobl gyffredin ar y llaw arall yn eu bywydau bob dydd. Mae'r datgysylltiad hwn wedi tyfu, mi gredaf, yn ystod fy oes i. Mae'r cyfeiriadau at hiliaeth systemig a strwythurol yng Nghymru yn y cynnig hwn ac yn rhai o'r areithiau a glywsom heddiw yn fy mhryderu'n fawr. Rwy'n credu bod hwn yn bwrw sen ac yn sarhad ofnadwy ar ein hetholwyr ein hunain.

Adroddodd Laura Anne Jones stori hyfryd am ei mab 10 oed: nid yw e'n adnabod unrhyw bobl a gredai y dylid meddwl llai o bobl oherwydd lliw eu hwyneb. Wel, rwy'n credu pe byddai hi wedi gofyn yr un cwestiwn i rieni eraill, am farn eu ffrindiau, byddai hi wedi cael yr un ateb yn union. Nid wyf yn adnabod neb sy'n meddwl llai o rywun oherwydd lliw ei groen neu ei chroen, ac rwy'n credu mai dyna fyddai profiad pob un ohonom ni. Nid oes unrhyw dystiolaeth o hyn, yn fy marn i, fod hiliaeth systemig neu hiliaeth sefydliadol yng Nghymru, neu yn wir yn y Deyrnas Unedig.

Roedd hynny'n wir ar un adeg wrth gwrs: pan gefais i fy ngeni ym 1949, fe'm dygwyd i'r byd gan yr unig feddyg du yng Nghymru, mae'n debyg. Roedd ef o Nigeria ac fe'm ganwyd i mewn pentref glofaol yn nyffryn Sirhywi o'r enw Trelyn, ac fe helpodd fy nhad ef i oresgyn rhagfarn hiliol ac agweddau negyddol y cyfnod ac adeiladu practis. Roedd yn ei chael hi'n anodd iawn i ddechrau, felly neilltuodd amser i ofalu am fy mam yn ystod sawl beichiogrwydd anodd yn y blynyddoedd i ddod. Ac mae gwelliant Neil McEvoy sy'n cyfeirio at y genhedlaeth Windrush, yn fy marn i, yn ingol iawn hefyd, a phe byddai wedi cael ei ddewis, fe fyddwn i'n sicr wedi pleidleisio drosto. Roedd hiliaeth wirioneddol yn y 1940au a'r 1950au, ac fel y dywedodd fy ngwelliant arfaethedig, yn ystod y pum degawd diwethaf hefyd, rydym ni wedi gwneud cynnydd aruthrol o ran newid agweddau cymdeithasol ac felly gwella cyfleoedd bywyd pobl o wahanol grwpiau ethnig.

Mae'r diwydiant cysylltiadau hiliol, wrth gwrs, yn gweithio'n galed iawn i greu drwgdeimlad, oherwydd bod hynny'n creu swyddi iddyn nhw ac yn eu cadw mewn swyddi. Maen nhw'n chwilio am falais, felly byddan nhw'n dod o hyd i falais. Rwy'n gweld y cyfeiriadau at Mae Bywydau Du o Bwys yn eithaf rhyfeddol, oherwydd nid rhyw fath o sefydliad cymdeithasol diniwed yw hwn; mae hwn yn sefydliad propaganda gwleidyddol yr asgell chwith eithafol sy'n credu mewn dadariannu'r heddlu a rhoi diwedd ar gyfalafiaeth. Mae wedi ymrwymo'n benodol i hynny. Mae ei sylfaenydd, Patrisse Cullors, sydd yn Americanwr, yn credu y dylem ni ddileu'r heddlu, dileu carchardai a dileu'r fyddin. Ac wrth gwrs, arweiniodd protestiadau Mae Bywydau Du o Bwys at rai o'r golygfeydd mwyaf gwarthus o drais ac anhrefn yr ydym wedi eu gweld yn ystod y 12 mis diwethaf, gyda'r Senotaff yn Llundain yn cael ei difwyno a chofebau rhyfel eraill mewn rhannau eraill o'r wlad, a cherfluniau i bobl enwog Prydain yn cael eu tynnu i lawr.

Wrth gwrs, nid yw'r hyn sy'n cael ei ystyried yn hiliaeth heddiw mewn hanes yn ystyried agweddau'r cyfnod o gwbl: mae Mr Gladstone bellach yn hiliol, wrth gwrs, hefyd. Fe wnaeth ei deulu arian o'r fasnach mewn caethweision, ond neilltuodd ei fywyd gwleidyddol, wrth gwrs, i ddileu caethwasiaeth a gwella cyflwr pobl gyffredin yn y wlad hon. Mae'r syniad y dylid ei ystyried yn hiliol ac, felly, y dylid cael gwared ar gerfluniau iddo yn hurt. Wrth gwrs, mae yna athro o Gaergrawnt drydarodd, yn sgil Mae Bywydau Du o Bwys, nad yw bywydau gwyn yn bwysig, ond wrth gwrs, cafodd hi ei dyrchafu'n athro llawn yng Nghaergrawnt, felly mae'r math hwnnw o hiliaeth i'r gwrthwyneb yn cael ei wobrwyo, tra bod hiliaeth ddychmygol ein ffigyrau hanesyddol yn destun casineb ymhlith y rhai sy'n dilyn y mudiad Mae Bywydau Du o Bwys.

Felly, mae tactegau ymosodol Mae Bywydau Du o Bwys, yn fy marn i, yn niweidiol iawn i gysylltiadau hiliol. Mae'n creu drwgdeimlad ac mae pobl gyffredin yn gwybod beth sy'n mynd ymlaen yn y fan yma. Dywedir wrth bobl nad oes ganddyn nhw fawr ddim mewn bywyd bod ganddyn nhw freintiau pobl wyn. Wel, dydyn nhw ddim yn cydnabod braint yn y bywydau sydd ganddyn nhw mewn lleoedd fel Blaenau Gwent, er enghraifft, un o'r trefi tlotaf yng ngorllewin Ewrop. Mae gan Llafur a Phlaid Cymry rhyngddynt bellach obsesiwn llwyr â gwleidyddiaeth hunaniaeth, sy'n troi grwpiau yn erbyn ei gilydd yn seiliedig ar hil neu ryw neu rywioldeb. Mae Llafur, yn arbennig, bellach yn garcharor meddylfryd amlddiwylliannol metropolitanaidd, a dyna pam, wrth gwrs, y gwnaethon nhw golli yr holl seddi hynny mewn etholaethau 'wal goch' fel y'u gelwir yn yr etholiad cyffredinol diwethaf.

Ac rwy'n rhyfeddu at y brwdfrydedd a fynegwyd gan y Blaid Geidwadol dros y cynnig hwn a'r agweddau sydd y tu ôl iddo. Nid wyf yn gwybod beth yw barn yr aelodau Ceidwadol cyffredin am yr ymagwedd honno; dydw i ddim yn meddwl y byddai'n gwneud argraff fawr arnyn nhw.

Nid yw'r mwyafrif llethol o bobl yn y wlad hon yn meddwl mewn termau hiliol ac maen nhw'n barnu pobl yn ôl eu cymeriad. Mae'r DU mewn gwirionedd yn un o'r gwledydd mwyaf goddefgar yn y byd, sy'n credu yn rheolaeth y gyfraith, rhyddid barn a democratiaeth. Ond mae hiliaeth yn rhemp mewn sawl rhan o Affrica ac Asia. Dim ond enghraifft o ragrith a dangos arwyddion o rinweddau gan lawer o'i lofnodwyr yw'r confensiwn y Cenhedloedd Unedig hwn a grybwyllir yn y cynnig heddiw. Mae Tsieina, Twrci a Brasil ar y pwyllgor monitro sy'n edrych ar y ffordd y cedwir at y confensiwn hwn. Wel, edrychwch ar y ffordd y mae Llywodraeth Tsieina yn trin yr Uighurs, neu'r ffordd y mae Llywodraeth Twrci yn trin y Cwrdiaid, neu agwedd Brasil tuag at bobloedd cynhenid yr Amazon.

19:35

You are now out of time, Neil Hamilton, so if you can bring your contribution to a conclusion.

Mae eich amser ar ben bellach, Neil Hamilton, felly os gwnewch chi ddod â'ch cyfraniad i ben.

Yes. Thank you very much, Presiding Officer. So, my overall view is that whilst racism is of course wrong and to be deprecated, and we all should work towards its reduction, and ultimately, possibly, its elimination, it's not going to be achieved by the kind of debate that we're having today.

Iawn. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Felly, fy marn gyffredinol i yw, er bod hiliaeth, wrth gwrs, yn ddrwg ac mae angen ei gwrthwynebu, a dylem i gyd weithio tuag at ei lleihau, ac yn y pen draw, o bosibl, ei dileu, ni chyflawnir hyn drwy'r math o ddadl yr ydym ni'n ei chael heddiw.

19:40

I want to disassociate myself from an awful lot of what has been said before. I'm going to welcome this debate, especially as we celebrate Black History Month and acknowledge that it is an integral part of the history of all of us here. Black History Month provides us with an opportunity to celebrate the achievements and the contributions made by individuals with African and African Caribbean heritage. In Wales, it gives us a chance to think about the role that black people have played in shaping our history and our culture. The Senedd Commission is proud that this year's activities, to note this important movement, are the most ambitious yet. They were launched last week with a lecture by academic Abu-Bakr Madden Al-Shabazz. We will look at how the Windrush generation has shaped all our futures here in Wales.

But we must make sure that the important messages of equality, which we remember during Black History Month, are woven into our everyday life, every single day of the year. As a Commission, we are proud of the work that we are doing to promote equality for black, Asian and minority ethnic colleagues, but we know we have a long way to go. As an example, last year, the difference in pay between BAME and non-BAME staff was nearly 40 per cent. That almost halved this year, but it all is still far too much. We are going in the right direction. The difference in pay is as a result of a lack of senior staff within the Commission and that is something that we are taking steps to address. We're aiming to increase the number of external applications from candidates from BAME backgrounds over the next three years. We've already taken steps to increase the number of apprentices we take on from a BAME background, by working with organisations on outreach work, with schools, communities and relevant networks. One of the successful candidates last year was named by the Quality Skills Alliance as the apprentice of the year, and has since been nominated for the public service apprentice award at the UK BAME Apprenticeship Awards.

As Members of the Senedd, we know there is collective, agreed support for the principles of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, meaning that we must take further action as we legislate and scrutinise on behalf of the people of Wales. The Commission is undertaking the requested facilitation of development of a cross-party Welsh declaration, on behalf of the Senedd, to reflect the need to make the Senedd commitment work effectively and tackle all forms of racial discrimination and equality here in Wales. The Commission is currently consulting with the cross-party group on race equality. I also note the work of the BAME COVID-19 socioeconomic sub-group, and support the motion calling on the Welsh Government to ensure that Professor Ogbonna's report recommendations are implemented. As a Senedd Commission, we recognise the additional role we play in the way that our Parliament in supported, for example, providing information and training to Members. With the commencement of the socioeconomic duty on public bodies, we will ensure information is provided to Members to support their scrutiny of this responsibility. 

I'd also like to take this opportunity to invite everyone here today to join me in recognising the inspirational work of Patti Flynn from Tiger Bay, who sadly died last month. Patti was one of the founding members of the Black History Month movement in Wales and, significantly for this debate, will be remembered as an advocate and campaigner for black history to be included in education. Those who wish to know more about the history of the area that our Senedd building occupies should look at the wonderful gallery of images on the Pierhead building's social media feeds. They've teamed up with local Butetown historians to tell the real story of Tiger Bay. Thank you.

Rwyf eisiau datgysylltu fy hun oddi wrth lawer iawn o'r hyn a ddywedwyd o'r blaen. Rwy'n mynd i groesawu'r ddadl hon, yn enwedig wrth i ni ddathlu Mis Hanes Pobl Dduon a chydnabod ei fod yn rhan annatod o hanes pob un ohonom yn y fan yma. Mae Mis Hanes Pobl Dduon yn rhoi cyfle i ni ddathlu'r cyflawniadau a'r cyfraniadau a wnaed gan unigolion sydd â threftadaeth Garibïaidd Affricanaidd ac Affricanaidd. Yng Nghymru, mae'n rhoi cyfle i ni feddwl am y rhan y mae pobl dduon wedi ei chwarae wrth lunio ein hanes a'n diwylliant. Mae Comisiwn y Senedd yn falch mai'r gweithgareddau eleni, i nodi'r mudiad pwysig hwn, yw'r rhai mwyaf uchelgeisiol erioed. Fe'u lansiwyd yr wythnos diwethaf drwy ddarlith gan yr academydd Abu-Bakr Madden Al-Shabazz. Byddwn yn edrych ar sut y mae'r genhedlaeth Windrush wedi llunio ein dyfodol ni i gyd yma yng Nghymru.

Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod y negeseuon pwysig o gydraddoldeb, a gofiwn yn ystod Mis Hanes Pobl Dduon, yn dod yn rhan o wead ein bywyd bob dydd, bob un diwrnod o'r flwyddyn. Fel Comisiwn, rydym ni'n falch o'r gwaith yr ydym yn ei wneud i hyrwyddo cydraddoldeb ar gyfer cydweithwyr duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ond gwyddom fod gennym ffordd bell i fynd. Er enghraifft, y llynedd, roedd y gwahaniaeth mewn cyflog rhwng staff BAME a staff nad ydynt yn staff BAME bron yn 40 y cant. Cafodd hynny ei haneru bron eleni, ond mae'r cwbl yn dal yn ormod o lawer. Rydym yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Mae'r gwahaniaeth mewn cyflog o ganlyniad i ddiffyg staff uwch o fewn y Comisiwn ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn cymryd camau i fynd i'r afael ag ef. Ein nod yw cynyddu nifer y ceisiadau allanol gan ymgeiswyr o gefndiroedd BAME dros y tair blynedd nesaf. Rydym eisoes wedi cymryd camau i gynyddu nifer y prentisiaid yr ydym yn eu derbyn o gefndir BAME, drwy weithio gyda sefydliadau ar waith allgymorth, gydag ysgolion, cymunedau a rhwydweithiau perthnasol. Enwyd un o'r ymgeiswyr llwyddiannus y llynedd gan y Gynghrair Sgiliau Ansawdd yn brentis y flwyddyn, ac ers hynny mae wedi cael ei enwebu ar gyfer gwobr prentisiaid y gwasanaeth cyhoeddus yng Ngwobrau Prentisiaeth BAME y DU.

Fel Aelodau o'r Senedd, gwyddom fod cefnogaeth gytûn ar y cyd i egwyddorion Y Confensiwn Rhyngwladol ar Ddiddymu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol, sy'n golygu bod yn rhaid i ni gymryd camau pellach wrth i ni ddeddfu a chraffu ar ran pobl Cymru. Mae'r Comisiwn yn ymgymryd â'r cais i hwyluso'r gwaith o ddatblygu datganiad trawsbleidiol i Gymru, ar ran y Senedd, i adlewyrchu'r angen i wneud i ymrwymiad y Senedd weithio'n effeithiol a mynd i'r afael â phob math o wahaniaethu hiliol a chydraddoldeb yma yng Nghymru. Mae'r Comisiwn wrthi'n ymgynghori â'r grŵp trawsbleidiol ar gydraddoldeb hiliol ar hyn o bryd. Nodaf hefyd waith is-grŵp economaidd-gymdeithasol COVID-19 BAME, a chefnogaf y cynnig sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod argymhellion adroddiad yr Athro Ogbonna yn cael eu gweithredu. Fel Comisiwn y Senedd, rydym yn cydnabod y rhan ychwanegol a chwaraewn yn y ffordd y caiff ein Senedd ei chefnogi, er enghraifft, drwy ddarparu gwybodaeth a hyfforddiant i Aelodau. Gyda chychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol ar gyrff cyhoeddus, byddwn yn sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei rhoi i Aelodau i gefnogi'r gwaith o graffu ar y cyfrifoldeb hwn.

Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i wahodd pawb sydd yma heddiw i ymuno â mi i gydnabod gwaith ysbrydoledig Patti Flynn o Tiger Bay, a fu farw y mis diwethaf gwaetha'r modd. Patti oedd un o sefydlwyr y mudiad Mis Hanes Pobl Dduon yng Nghymru ac, yn arwyddocaol ar gyfer y ddadl hon, caiff ei chofio fel eiriolwr ac ymgyrchydd dros gynnwys hanes du mewn addysg. Dylai'r rhai sy'n dymuno gwybod mwy am hanes yr ardal lle saif adeilad ein Senedd edrych yn yr oriel wych o ddelweddau a geir ar ffrydiau cyfryngau cymdeithasol adeilad y Pierhead. Maen nhw wedi gweithio gyda haneswyr lleol Butetown i adrodd stori go iawn Tiger Bay. Diolch.

19:45

Thank you, Minister, and to the Welsh Government, for bringing this very important debate to the Senedd Chamber. Llywydd, black lives matter. 2020 will be a year that will be burnt into the collective consciousness with the COVID-19 pandemic; however, we here in this place can ensure that 2020 is also remembered for the year that we collectively said, all of us, that enough is enough when it comes to racism. Black lives truly do matter, but words are cheap and actions are not.

In the communities of Islwyn and throughout Wales we have seen the concerns manifest that black, Asian and minority ethnic groups are disproportionately contracting and dying from COVID-19. The First Minister of Wales, Mark Drakeford, has led assertively in constituting his BME COVID-19 advisory group. The report of the socioeconomic sub-group, chaired by the eminent Professor Emmanuel Ogbonna, is an important body of evidence-based work, focusing on the fact that available statistics suggest that British BAME groups are up to two times more likely to die from the disease than their white counterparts. It is right that we do this as a nation and that we accept the facts that we find.

The report's finding that race inequalities exist in Wales does not surprise me or many others in this place, but it is a sobering thought for all to consider, especially those deniers, as we've just heard, in the factions of residue of some Brexit and UKIP opposite. I could not and cannot believe their denial of the facts, of the evidence, and am actually appalled at the language used and world view proudly displayed in the amendments to this debate. My advice is for people watching this debate to read the amendments set out. But, if you deny climate change and if you deny expert health and science evidence, I know that you would deny racism in Wales. 

In 2020 in Wales, our proud country, the experiences of our citizens continue to be affected by their racial profile. It is a fact. We must do better, and we will do better. I note that the Equality and Human Rights Commission's 2018 report, 'Is Wales Fairer?', highlighted that race inequality persists in Wales, with race hate crime still being too prevalent. In education, attainment gaps, the report notes, are also sadly evident. BAME groups are also under-represented in apprenticeships. And the question is: why?

So, I do applaud the inquiry of the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt, who has committed the Welsh Government to developing a race equality plan for Wales. Thank you. We need those answers. Wales needs those answers. The report recommends, and I also welcome, the Welsh Government's proposal of an independent racial equality champion for Wales, the production of the race equality strategy for Wales, and the establishment of the race disparity unit within the Welsh Government.

I have campaigned all my life for racial equality, as have many others in this place, and the death threats I have had from far-right groups, and media abuse, has been, at times, part of life. So, racial hatred is very alive and deeply seated and it is actively being bred from far-right groups across the UK, Europe and in Wales. So, now is the time to act.

But, leading into the Senedd elections now, it is time for political parties and certain newspapers and press outlets to stop racist language and inference used in party campaigning, as evidenced during the Brexit campaign. Who can ever forget Nigel Farage standing in front of a black and white photo of a refugee queue from the 1940s?

So, now is the time to act, and I know that my party and Jane Hutt leading this debate and the Welsh Labour Government are totally committed to ensuring racial equality, a fairer Wales, and making real in our country that black lives matter. These are not words, these are actions. Thank you, Llywydd.

Diolch, Gweinidog, ac i Lywodraeth Cymru, am ddod â'r ddadl bwysig iawn hon i Siambr y Senedd. Llywydd, mae bywydau du o bwys. Bydd 2020 yn flwyddyn a fydd wedi treiddio i'r ymwybyddiaeth gyfunol gyda phandemig COVID-19; fodd bynnag, gallwn ni yma yn y lle hwn sicrhau bod 2020 hefyd yn cael ei chofio fel y flwyddyn pryd y gwnaethom ddweud gyda'n gilydd, pob un ohonom, mai digon yw digon o ran hiliaeth. Mae bywydau du o bwys gwirioneddol, ond mae geiriau'n rhad ac nid felly gweithredoedd.

Yng nghymunedau Islwyn a ledled Cymru rydym wedi gweld y pryderon yn amlygu bod grwpiau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn dal ac yn marw o COVID-19 yn anghymesur. Mae Prif Weinidog Cymru, Mark Drakeford, wedi arwain yn bendant wrth ffurfio ei grŵp cynghori COVID-19 Pobl Dduon a Lleiafrifoedd Ethnig. Mae adroddiad yr is-grŵp economaidd-gymdeithasol, a gadeirir gan yr Athro Emmanuel Ogbonna, yn gorff pwysig o waith sy'n seiliedig ar dystiolaeth, sy'n canolbwyntio ar y ffaith fod yr ystadegau sydd ar gael yn awgrymu bod grwpiau BAME Prydeinig hyd at ddwywaith yn fwy tebygol o farw o'r clefyd na'u cymheiriaid gwyn. Mae'n iawn i ni wneud hyn fel gwlad a'n bod yn derbyn y ffeithiau a ganfyddwn.

Nid yw canfyddiad yr adroddiad bod anghydraddoldebau hiliol yn bodoli yng Nghymru yn fy synnu i na llawer arall yn y lle hwn, ond mae'n ystyriaeth ddifrifol i bawb, yn enwedig y rhai sy'n gwadu hynny, fel yr ydym newydd ei glywed, yn y carfanau o weddillion Brexit ac UKIP gyferbyn. Ni allwn ac ni allaf gredu eu bod yn gwadu'r ffeithiau, y dystiolaeth, ac rwyf mewn gwirionedd wedi fy arswydo gan yr iaith a ddefnyddir a'r farn fyd-eang a ddangosir yn falch yn y gwelliannau i'r ddadl hon. Fy nghyngor i yw i bobl sy'n gwylio'r ddadl hon ddarllen y gwelliannau a nodwyd. Ond, os ydych chi'n gwadu newid yn yr hinsawdd ac os ydych chi'n gwadu tystiolaeth iechyd a gwyddoniaeth arbenigol, gwn y byddech yn gwadu hiliaeth yng Nghymru.

Yn 2020 yng Nghymru, ein gwlad falch, mae eu proffil hiliol yn parhau i effeithio ar brofiadau ein dinasyddion. Mae hynny'n ffaith. Mae'n rhaid i ni wneud yn well, a byddwn yn gwneud yn well. Sylwaf fod adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn 2018, 'A yw Cymru'n Decach?', wedi tynnu sylw at y ffaith fod anghydraddoldeb hiliol yn parhau yng Nghymru, gyda throseddau casineb hiliol yn dal yn rhy gyffredin. Mewn addysg, mae bylchau cyrhaeddiad, mae'r adroddiad yn nodi, hefyd yn amlwg yn anffodus. Mae grwpiau BAME hefyd yn cael eu tangynrychioli mewn prentisiaethau. A'r cwestiwn yw, pam?

Felly, cymeradwyaf ymchwiliad y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt, sydd wedi ymrwymo Llywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun cydraddoldeb hiliol i Gymru. Diolch. Mae arnom ni angen yr atebion hynny. Mae angen yr atebion hynny ar Gymru. Mae'r adroddiad yn argymell, ac rwyf hefyd yn ei groesawu, cynnig Llywodraeth Cymru i gael hyrwyddwr cydraddoldeb hiliol annibynnol i Gymru, creu strategaeth cydraddoldeb hiliol i Gymru, a sefydlu'r uned anghyfartaledd hiliol o fewn Llywodraeth Cymru.

Rwyf wedi ymgyrchu drwy gydol fy oes dros gydraddoldeb hiliol, fel y mae llawer o bobl eraill yn y lle hwn, ac mae'r bygythiadau o farwolaeth yr wyf wedi'u cael gan grwpiau asgell dde eithafol, a'r gamdriniaeth ar y cyfryngau, wedi bod, ar adegau, yn rhan o fywyd. Felly, mae casineb hiliol yn fyw iawn ac wedi'i wreiddio'n ddwfn ac mae'n cael ei feithrin yn weithredol gan grwpiau asgell dde eithafol ledled y DU, Ewrop ac yng Nghymru. Felly, nawr yw'r amser i weithredu.

Ond, wrth i ni nesáu at etholiadau'r Senedd nawr, mae'n bryd i bleidiau gwleidyddol a rhai papurau newydd a chyfryngau eraill y wasg atal iaith hiliol ac ymyrraeth a ddefnyddir wrth ymgyrchu gan y pleidiau, fel y gwelwyd yn ystod ymgyrch Brexit. Pwy all fyth anghofio Nigel Farage yn sefyll o flaen llun du a gwyn o res o ffoaduriaid o'r 1940au?

Felly, dyma'r amser i weithredu, a gwn fod fy mhlaid i a Jane Hutt sy'n arwain y ddadl hon a Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau cydraddoldeb hiliol, Cymru decach, a gwireddu'r geiriau, mae bywydau du o bwys, yn ein gwlad. Nid geiriau yw'r rhain, gweithredoedd yw'r rhain. Diolch, Llywydd.

Before I call on the Deputy Minister to respond to the debate, I just want to say that I offered you, Neil McEvoy, the opportunity to speak if you were to ungag yourself and put down your offensive prop. You chose not to do that, and therefore I deem it that you have not agreed to comply with my—[Interruption.]—not agreed to comply with my request earlier on, and that you were out of order to do so. I've now decided to move on to the Deputy Minister—[Interruption.] Okay. Speak then, Neil McEvoy.

Cyn i mi alw ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl, hoffwn ddweud fy mod i wedi cynnig cyfle i chi, Neil McEvoy, i siarad pe byddech yn tynnu eich gag a rhoi eich prop atgas i lawr. Dewisoch beidio â gwneud hynny, ac felly rwy'n tybio nad ydych chi wedi cytuno i gydymffurfio â'm—[Torri ar draws.]—ddim wedi cytuno i gydymffurfio â'm cais yn gynharach, a'ch bod allan o drefn i wneud hynny. Rwyf bellach wedi penderfynu symud ymlaen at y Dirprwy Weinidog—[Torri ar draws.] Iawn. Siaradwch felly, Neil McEvoy.

19:50

Diolch, Llywydd. I—

Diolch, Llywydd. Rwyf i—

No, no. Jane Hutt, I have a degree of kindness that's come upon me and I've offered Neil McEvoy the right to speak, even though he has broken at least three Standing Orders during this debate. But in the interests of goodwill, I ask Neil McEvoy to make his contribution.

Na, na. Jane Hutt, mae rhywfaint o garedigrwydd wedi dod drosof i ac rwyf wedi cynnig yr hawl i Neil McEvoy siarad, er ei fod wedi torri o leiaf tair Rheol Sefydlog yn ystod y ddadl hon. Ond er budd ewyllys da, gofynnaf i Neil McEvoy wneud ei gyfraniad.

Okay. Diolch yn fawr. I stand here as the first ever Welsh-born elected Member of this Senedd. Many people probably wouldn't know that because it's never been reported. I live racism every day of my life. Many of us—so many of us here—have common experiences, not in this Chamber, of people of colour around Wales. 

I put forward some serious amendments—positive amendments—to try and take things forward. The amendments were accepted by officials but they were, at the very last moment, withdrawn by the Presiding Officer. So, forgive me here now for talking about the irony of this—that we have a discussion on race and racism and how to combat it and the only MS of colour here able to put an amendment had his amendments removed.

The first amendment was from Camilla Mngaza. I'm really thankful to Camilla. Her daughter Siyanda reported a hate crime, but it was never investigated. What Camilla wanted was an amendment—updates to race equality impact assessments, mainly so that there would be more diverse decision makers, and it would be wonderful if we had more diverse decision makers in this building.

The other amendment urged the UK Government to add a module on race and class to the Grenfell inquiry. Another amendment talked about the victims of the Windrush scandal living in Wales. The boxing legend Steve Robinson, his father was affected by the Windrush scandal. What we wanted the Government to do through the amendment was to encourage the UK Government to speed up its progress on compensation. What we also wanted was a review of the implementation of the Lammy review in Welsh prisons and in Wales in the criminal justice system.

But today, in this Parliament, if I can call it that, the only Member of colour able to put an amendment, which is me, I had my voice taken away. For me—

Iawn. Diolch yn fawr. Rwy'n sefyll yma fel yr Aelod etholedig cyntaf erioed a aned yng Nghymru o'r Senedd hon. Mae'n debyg na fyddai llawer o bobl yn gwybod hynny oherwydd nid yw erioed wedi cael ei adrodd. Rwyf i'n byw hiliaeth bob dydd o'm bywyd. Mae llawer ohonom—cymaint ohonom ni yma—yn rhannu profiadau cyffredin, nid yn y Siambr hon, pobl groenliw ledled Cymru.

Cynigiais rai gwelliannau difrifol—gwelliannau cadarnhaol—i geisio symud pethau ymlaen. Derbyniwyd y gwelliannau gan swyddogion ond cawsant eu tynnu'n ôl gan y Llywydd ar y funud olaf un. Felly, maddeuwch i mi yma yn awr am sôn am eironi hyn—ein bod yn cael trafodaeth ar hil a hiliaeth a sut i fynd i'r afael â hynny a gwelliannau'r unig AS croenliw yma a oedd yn gallu cynnig gwelliant wedi'u dileu.

Roedd y gwelliant cyntaf gan Camilla Mngaza. Rwy'n ddiolchgar iawn i Camilla. Cyflwynodd ei merch Siyanda adroddiad am drosedd casineb, ond ni ymchwiliwyd hynny erioed. Yr hyn yr oedd Camilla eisiau oedd gwelliant—diweddariadau i asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb hiliol, yn bennaf er mwyn bod gwneuthurwyr penderfyniadau mwy amrywiol, a byddai'n wych pe byddai gennym wneuthurwyr penderfyniadau mwy amrywiol yn yr adeilad hwn.

Roedd y gwelliant arall yn annog Llywodraeth y DU i ychwanegu modiwl ar hil a dosbarth at ymchwiliad Grenfell. Soniodd gwelliant arall am ddioddefwyr sgandal Windrush sy'n byw yng Nghymru. Effeithiwyd ar dad y bocsiwr chwedlonol Steve Robinson, gan sgandal Windrush. Yr hyn yr oeddem ni eisiau i'r Llywodraeth ei wneud drwy'r gwelliant oedd annog Llywodraeth y DU i gyflymu ei chynnydd o ran iawndal. Yr hyn yr oeddem ni eisiau hefyd oedd adolygiad o weithredu adolygiad Lammy yng ngharchardai Cymru ac yng Nghymru yn y system cyfiawnder troseddol.

Ond heddiw, yn y Senedd hon, os gallaf ei galw'n hynny, yr unig Aelod croenliw sy'n gallu cyflwyno gwelliant, sef fi, tynnwyd fy llais oddi wrthyf. I mi—

For clarity, Mr McEvoy, you are speaking; your voice has not been taken away. I have allowed you to make all these points during this debate, whether amendments were selected—and for the information of all Members, all amendments tabled today were not selected, not only Neil McEvoy's but those offered by others as well. As the Business Committee knows and as Members know, we are in extraordinary times of a hybrid Senedd, and I have said on many occasions that I will proactively now be looking to select or not select amendments for the proper conduct of a hybrid Senedd and its voting. You are perfectly entitled to make all the contributions relating to those amendments, as you are doing, but it was wholly in order for me not to select any amendment for the purposes of this debate. It is not their content; it is for the proper conduct of a hybrid Senedd and its voting process that these amendments today, amendments in the past and amendments in the future will not be selected. Please carry on with your comments; you are perfectly free to do so.

Er eglurder, Mr McEvoy, rydych chi yn siarad; nid yw eich llais wedi'i dynnu ymaith. Rwyf wedi caniatáu i chi wneud yr holl bwyntiau hyn yn ystod y ddadl hon, pa un a ddewiswyd gwelliannau—ac er gwybodaeth yr holl Aelodau, ni ddewiswyd yr holl welliannau a gyflwynwyd heddiw, nid yn unig rhai Neil McEvoy ond y rhai a gynigiwyd gan eraill hefyd. Fel y gŵyr y Pwyllgor Busnes ac fel y gŵyr yr Aelodau, rydym mewn cyfnod eithriadol gyda Senedd hybrid, ac rwyf wedi dweud droeon y byddaf yn mynd ati yn rhagweithiol yn awr i geisio dethol neu beidio â dethol gwelliannau ar gyfer cynnal Senedd hybrid yn briodol ynghyd â'i phleidleisio. Mae gennych berffaith hawl i wneud yr holl gyfraniadau sy'n ymwneud â'r gwelliannau hynny, fel yr ydych yn ei wneud, ond yr oedd yn gwbl briodol i mi beidio â dethol unrhyw welliant at ddibenion y ddadl hon. Nid mater o'u cynnwys hwy ydyw; ar gyfer cynnal Senedd hybrid a'i phroses bleidleisio yn briodol ni fydd y gwelliannau hyn heddiw, gwelliannau yn y gorffennol a gwelliannau yn y dyfodol yn cael eu dethol. Mae croeso i chi barhau â'ch sylwadau; mae gennych chi bob hawl i wneud hynny.

19:55

Please forgive me, Presiding Officer, if I beg to differ, because I'm a democratically elected politician, and I had put forward some very sensible, very positive amendments to be voted upon. You've denied me—perhaps you've given me my voice now, but you've denied me the right, my democratic right, to put forward those amendments and have them voted on. And if you want my personal opinion, the opinion of many people, that is racism in action and it's the—

Maddeuwch i mi, Llywydd, mae'n rhaid imi anghytuno, oherwydd fy mod yn wleidydd a etholwyd yn ddemocrataidd, ac roeddwn i wedi cyflwyno rhai gwelliannau synhwyrol iawn, cadarnhaol iawn ar gyfer y bleidlais. Rydych wedi gwrthod y cyfle i mi—efallai eich bod chi wedi rhoi fy llais i mi nawr, ond rydych chi wedi gwrthod yr hawl i mi, fy hawl ddemocrataidd, i gyflwyno'r gwelliannau hynny a chael pleidlais arnynt. Ac os ydych chi eisiau fy marn bersonol, barn llawer o bobl, mae hynny yn hiliaeth ar waith a dyna'r—

This is an important debate on racism. You have exercised your democratic right as a Member to table amendments, I also have a role in this Parliament as the Llywydd to select amendments, and I have chosen today not to select any of the amendments for the debate. Some were yours and some belonged to another independent Member as well. Please conclude with the content of your debate.

Mae hon yn ddadl bwysig ar hiliaeth. Rydych chi wedi arfer eich hawl ddemocrataidd fel Aelod i gyflwyno gwelliannau, mae gennyf innau swyddogaeth hefyd yn y Senedd hon fel y Llywydd i ddethol gwelliannau, ac rwyf wedi dewis heddiw i beidio â dethol unrhyw un o'r gwelliannau ar gyfer y ddadl. Roedd rhai yn perthyn i chi ac roedd rhai yn perthyn i Aelod annibynnol arall hefyd. A fyddech chi cystal â dod i ben gyda chynnwys eich dadl.

Thank you. I would conclude by saying that we have real problems in this Senedd. I'm not accepted. If I worked in security, if I worked in cleansing, or maybe catering, I would be accepted, but as it stands now, a brown man with a voice and opinion is not welcome by too many people in this building. And I ask people to consider this: is there any other Parliament in the world where a politician would have been described as a species of animal by an official and then be forced to deal and interact with that official?

And I'll finish on this: is there any other place in the world where a person of colour would have to go accused of something before a committee and not be allowed any witnesses and have CCTV proving that statements were false and yet that CCTV not allowed to be presented to prove innocence and gross exaggeration? This is the Senedd that we are talking about. This is the racism that I deal with in this building. I think I'll conclude my remarks there. I tell you what, I speak for many people out there—many, many people. Diolch yn fawr.

Diolch. Rwyf am gloi drwy ddweud bod gennym ni broblemau gwirioneddol yn y Senedd hon. Nid wyf i'n cael fy nerbyn. Petawn i'n gweithio yn yr adran ddiogelwch, petawn i'n gweithio yn yr adran lanhau, neu efallai arlwyo, byddwn yn cael fy nerbyn, ond fel y mae pethau'n sefyll ar hyn o bryd, nid oes llawer o bobl yn yr adeilad hwn yn croesawu dyn brown a chanddo lais a barn. A gofynnaf i bobl ystyried hyn: a oes unrhyw Senedd arall yn y byd lle byddai gwleidydd wedi cael ei ddisgrifio fel rhywogaeth anifail gan swyddog ac yna cael ei orfodi i ymdrin a rhyngweithio â'r swyddog hwnnw?

A byddaf yn gorffen gyda hyn: a oes unrhyw le arall yn y byd lle y byddai'n rhaid cyhuddo person croenliw o rywbeth gerbron pwyllgor heb gael yr hawl i gael unrhyw dystion, gyda thystiolaeth teledu cylch cyfyng yn profi bod datganiadau yn ffug ac eto ni chaniatawyd cyflwyno tystiolaeth teledu cylch cyfyng i brofi dieuogrwydd a gorliwio dybryd? Hon yw'r Senedd yr ydym yn sôn amdani. Dyma'r hiliaeth yr wyf i'n ymdrin â hi yn yr adeilad hwn. Rwy'n credu y byddaf yn gorffen fy sylwadau yn y fan yna. Fe ddywedaf hyn wrthych, rwy'n siarad ar ran llawer o bobl allan yna—llawer iawn o bobl. Diolch yn fawr.

I'd ask the question if there is any Senedd in the world that would have allowed you to have your say after your disorderly conduct throughout this debate. This Senedd, this Llywydd, allowed you to speak and have your say today—[Interruption.]

I now call on the Deputy Minister to respond to the debate. You need to unmute yourself, Jane Hutt.

Byddwn yn gofyn y cwestiwn a oes unrhyw Senedd yn y byd a fyddai wedi caniatáu i chi ddweud eich dweud ar ôl eich ymddygiad anhrefnus drwy gydol y ddadl hon. Fe wnaeth y Senedd hon, y Llywydd hwn, ganiatáu i chi siarad a dweud eich dweud heddiw—[Torri ar draws.]

Galwaf nawr ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl. Mae angen ichi ddad-dawelu eich hun, Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. This has been the most significant debate on race that has been held in this Senedd, in a year when we've seen the disproportionate impact of coronavirus on people of colour in Wales, the UK and across the world. I thank all of those who have contributed positively and constructively to this debate. As speakers have said, this is the time for action if we are to call ourselves a humane society, a country that seeks to be a nation of sanctuary, fair play and equality. We must bring all our efforts to bear across this Welsh Government and with our partners to combat the racism and racial inequalities that have been exposed in the past year.

But the key to this is to recognise that we've got to tackle racism in ourselves, in our communities and our institutions if we're going to stand up and be counted in support of this motion. At a meeting of Black Lives Matter I attended earlier this year, after the killing of George Floyd, I drew attention to the words of Baroness Valerie Amos, who said

'We have had report after report, which shows the depth...of racism in Britain.... We need to stop writing reports and actually start tackling it at the root'.

So, this is the message from this Welsh Government motion that I've moved today, and I'm glad it's supported by Plaid Cymru and the Welsh Conservatives. It sends a strong message to our diverse communities that we will take responsibility, led by this Government. 

It is appropriate to be debating this today, as Joyce Watson, our equalities Commissioner said, as we commence Black History Month 2020. At the launch last week, I was able to welcome the move from Black History Month to Black History Cymru 365, with funding from the Welsh Government to support the team at Race Council Cymru to work throughout the year and hear the voices of Windrush elders, Black History Wales patrons, and, as we heard last week, Professor Charlotte Williams and Gaynor Legall, who are leading the work on our curriculum and our audit of monuments and place names. I can confirm that Professor Williams will be reporting on her interim recommendations later this year.

But, like Joyce, I want to also dedicate the motion today, and this debate, to the memory of Patti Flynn, that celebrated jazz singer who died recently after a battle with cancer, known to many of us here in the Senedd. Tributes were given at the Black History Month launch last week, and they were led by Humie Webb. She recalled that Patti lived to see her campaign delivered in her lifetime after a long struggle for recognition, and that campaign resulted in, last November, a plaque in honour of BAME soldiers, servicemen and women finally unveiled at the Welsh National War Memorial, in memory of the BAME servicemen and women who served and gave their lives in conflict and war. Patti herself lost her father and two brothers in world war two.

Last week many of us also took part in the launch of the Race Alliance Wales manifesto. We had speakers from all main parties welcoming the call to 'move from rhetoric to reality for an anti-racist Wales', and that sums up where we want to go and where the people who have spoken today, in support of this motion, want to go. The messages from the steering group from Wales Race Alliance were very powerful, very clear, as Mymuna Soleman has reminded us so often in these months, when we learn more from her Privilege Cafe and from the Black Lives Matter movement that we should use our privilege for good. The Wales race equality panel will take this commitment forward.

And to those Members who've spoken against this motion, I would urge you to go to the Privilege Cafe. I would urge you to listen to the young people, both black and white, in Black Lives Matter across the whole of Wales—from north to south, east to west, we have groups of people, particularly young people, who are committed to the Black Lives Matter movement and committed to making and urging us to make change. But I would also say to those people who speak against this motion: respect the views of those who have the lived experience of being black, Asian, minority ethnic people in Wales, and that's where we will learn and where we will take our commitment.

So, today, finally, we are recommitting this Welsh Government and this Senedd to stand against racism in Wales. And as Professor Raj Bhopal, as the Black Lives Matter leader spoke to us, said:

'Enough is enough. Be the leaders that this country, this world needs.'

And that must be our resolve today. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd. Hon fu'r ddadl fwyaf arwyddocaol ar hil a gynhaliwyd yn y Senedd hon, mewn blwyddyn pan ein bod wedi gweld effaith anghymesur coronafeirws ar bobl groenliw yng Nghymru, y DU a ledled y byd. Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu mewn modd cadarnhaol ac adeiladol at y ddadl hon. Fel y mae siaradwyr wedi ei ddweud, dyma'r amser i weithredu os ydym ni am alw ein hunain yn gymdeithas drugarog, yn wlad sy'n ceisio bod yn genedl o noddfa, chwarae teg a chydraddoldeb. Mae'n rhaid i ni ddwyn ein holl ymdrechion ynghyd ar draws y Llywodraeth hon yng Nghymru a chyda'n partneriaid i fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldebau hiliol sydd wedi eu hamlygu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Ond yr allwedd i hyn yw cydnabod bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â hiliaeth ynom ni ein hunain, yn ein cymunedau a'n sefydliadau os ydym ni am sefyll a chael ein cyfrif wrth gefnogi'r cynnig hwn. Mewn cyfarfod o Mae Bywydau Du o Bwys, yr oeddwn yn bresennol ynddo yn gynharach eleni, ar ôl lladd George Floyd, tynnais sylw at eiriau'r Farwnes Valerie Amos, a ddywedodd:

Rydym ni wedi cael adroddiad ar ôl adroddiad, sy'n dangos y dyfnder...o hiliaeth ym Mhrydain.... Mae angen i ni roi'r gorau i ysgrifennu adroddiadau a dechrau mynd i'r afael ag ef wrth ei wraidd.

Felly, dyma neges y cynnig hwn gan Lywodraeth Cymru yr wyf wedi ei gynnig heddiw, ac rwy'n falch ei fod yn cael ei gefnogi gan Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig. Mae'n anfon neges gref i'n cymunedau amrywiol y byddwn yn cymryd cyfrifoldeb, o dan arweiniad y Llywodraeth hon.

Mae'n briodol trafod hyn heddiw, fel y dywedodd Joyce Watson, ein Comisiynydd cydraddoldebau, wrth i ni ddechrau Mis Hanes Pobl Dduon 2020. Yn y lansiad yr wythnos diwethaf, roeddwn yn gallu croesawu'r symud o Fis Hanes Pobl Dduon i Hanes Du Cymru 365, gyda chyllid gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r tîm yn Race Council Cymru i weithio drwy gydol y flwyddyn a chlywed lleisiau pobl hŷn Windrush, noddwyr Hanes Pobl Dduon Cymru, ac, fel y clywsom yr wythnos diwethaf, yr Athro Charlotte Williams a Gaynor Legall, sy'n arwain y gwaith ar ein cwricwlwm a'n harchwiliad o henebion ac enwau lleoedd. Gallaf gadarnhau y bydd yr Athro Williams yn adrodd ar ei hargymhellion interim yn ddiweddarach eleni.

Ond, fel Joyce, rwyf hefyd eisiau cyflwyno'r cynnig heddiw, a'r ddadl hon, er cof am Patti Flynn, y gantores jazz enwog a fu farw'n ddiweddar ar ôl brwydr yn erbyn canser, ac a oedd yn adnabyddus i lawer ohonom ni yma yn y Senedd. Rhoddwyd teyrngedau yn lansiad Mis Hanes Pobl Dduon yr wythnos diwethaf, ac fe'u harweiniwyd gan Humie Webb. Roedd hi'n cofio bod Patti yn byw i weld ei hymgyrch yn cael ei chyflawni yn ystod ei hoes ar ôl ymdrech hir i gael cydnabyddiaeth, a bod yr ymgyrch honno wedi arwain, fis Tachwedd diwethaf, at ddadorchuddio plac i anrhydeddu milwyr BAME o'r diwedd yng Nghofeb Rhyfel Genedlaethol Cymru, er cof am filwyr BAME a wasanaethodd ac a roddodd eu bywydau mewn gwrthdaro a rhyfel. Collodd Patti ei hun ei thad a dau frawd yn yr ail ryfel byd.

Yr wythnos diwethaf, cymerodd llawer ohonom ni ran hefyd yn lansiad maniffesto Cynghrair Hil Cymru. Cawsom siaradwyr o bob prif blaid yn croesawu'r alwad i 'symud o rethreg i realiti ar gyfer Cymru wrth-hiliol', ac mae hynny'n crynhoi i ble yr ydym ni eisiau mynd ac i ble mae'r bobl sydd wedi siarad heddiw, i gefnogi'r cynnig hwn, eisiau mynd. Roedd negeseuon y grŵp llywio o Gynghrair Hil Cymru yn bwerus iawn, yn glir iawn, fel mae Mymuna Soleman wedi ein hatgoffa mor aml yn ystod y misoedd hyn, pan ddysgwn fwy o'i chaffi ar-lein, Privilege Cafe ac o fudiad Mae Bywydau Du o Bwys y dylem ddefnyddio ein breintiau er daioni. Bydd panel cydraddoldeb hiliol Cymru yn bwrw ymlaen â'r ymrwymiad hwn.

Ac i'r Aelodau hynny sydd wedi siarad yn erbyn y cynnig hwn, byddwn yn eich annog i fynd i Privilege Cafe. Byddwn yn eich annog i wrando ar y bobl ifanc, yn ddu ac yn wyn, yn Mae Bywydau Du o Bwys ledled Cymru—o'r gogledd i'r de, o'r dwyrain i'r gorllewin, mae gennym grwpiau o bobl, yn enwedig pobl ifanc, sydd wedi ymrwymo i fudiad Mae Bywydau Du o Bwys ac sydd wedi ymrwymo i wneud ac annog pobl i ysgogi newid. Ond byddwn hefyd yn dweud wrth y bobl hynny sy'n siarad yn erbyn y cynnig hwn: parchwch farn y rhai sydd â'r profiad byw o fod yn bobl dduon, Asiaidd, lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru, a dyna lle y byddwn yn dysgu a lle y byddwn yn cymryd ein hymrwymiad.

Felly, heddiw, yn olaf, rydym yn ailymrwymo'r Llywodraeth hon yng Nghymru a'r Senedd hon i sefyll yn erbyn hiliaeth yng Nghymru. Ac fel y dywedodd yr Athro Raj Bhopal, arweinydd Mae Bywydau Duon o Bwys:

Digon yw digon. Byddwch yn arweinyddion y mae'r wlad hon, y byd hwn eu hangen.

Ac mae'n rhaid i hynny fod yn benderfyniad i ni heddiw. Diolch yn fawr.

20:00

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Does anyone object? [Objection.]

Did I see a—? Oh, an objection. Yes, I have seen an objection.

A welais i—? O, gwrthwynebiad. Ydw, rwyf wedi gweld gwrthwynebiad.

Felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Therefore, we will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Daw hyn â ni at y cyfnod pleidleisio, ac felly fe fydd yna egwyl fer nawr wrth inni symud tuag at y pleidleisio o bell.

And that brings us to voting time. Therefore, there will be a short break now as we move towards virtual voting.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 20:03.

Ailymgynullodd y Senedd am 20:07, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 20:03.

The Senedd reconvened at 20:07, with the Llywydd in the Chair.

20:05
14. Cyfnod Pleidleisio
14. Voting Time

Felly, dyma ni yn cychwyn ar y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais, felly. O blaid 37, naw yn ymatal, chwech yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i gymeradwyo.

That brings us to voting time, and the first vote is on the motion on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, nine abstentions, six against, and therefore the motion is agreed. 

Eitem 6 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 6, Ymatal: 9

Derbyniwyd y cynnig

Item 6 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 12) Regulations 2020: For: 37, Against: 6, Abstain: 9

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) (Llanelli etc.) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 46, neb yn ymatal, chwech yn erbyn, ac felly mae'r rheoliadau yna wedi'u cymeradwyo.

The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 13) (Llanelli etc.) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, six against, and therefore the regulations are approved.

Eitem 7 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) (Llanelli etc.) 2020: O blaid: 46, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 7 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 13) (Llanelli etc.) Regulations 2020: For: 46, Against: 6, Abstain: 0

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 14) (Abertawe a Chaerdydd) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, naw yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo. 

The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 14) (Cardiff and Swansea) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, nine abstentions, 15 against. Therefore, the motion is agreed.  

20:10

Eitem 8 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 14) (Abertawe a Chaerdydd) 2020: O blaid: 28, Yn erbyn: 15, Ymatal: 9

Derbyniwyd y cynnig

Item 8 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 14) (Cardiff and Swansea) Regulations 2020: For: 28, Against: 15, Abstain: 9

Motion has been agreed

Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 15) (Bro Morgannwg, Castell-nedd Port Talbot a Thorfaen) 2020 sydd nesaf. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, naw yn ymatal, 15 yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 15) (Neath Port Talbot, Torfaen and Vale of Glamorgan) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, nine abstentions, 15 against. The motion is therefore agreed. 

Eitem 9 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 15) (Bro Morgannwg, Castell-nedd Port Talbot a Thorfaen) 2020: O blaid: 28, Yn erbyn: 15, Ymatal: 9

Derbyniwyd y cynnig

Item 9 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 15) (Neath Port Talbot, Torfaen and Vale of Glamorgan) Regulations 2020: For: 28, Against: 15, Abstain: 9

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar y cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Pysgodfeydd, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo. 

The next vote is on the legislative consent motion on the Fisheries Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, 10 against. And therefore the motion is agreed.

Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Pysgodfeydd: O blaid: 42, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Legislative Consent Motion on the Fisheries Bill: For: 42, Against: 10, Abstain: 0

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf, y bleidlais olaf, ar y ddadl ar fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldeb hiliol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, un yn ymatal, tri yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.

The next vote, and the final vote, is on the debate on tackling racism and race inequality. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 48, one abstention, three against. And therefore the motion is agreed.

Dadl: Mynd i'r Afael Ô Hiliaeth ac Anghydraddoldeb Hiliol - Cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 48, Yn erbyn: 3, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig

Debate: Tackling Racism and Race Inequality - Motion tabled in the name of Rebecca Evans: For: 48, Against: 3, Abstain: 1

Motion has been agreed

A dyna ddod â ni at ddiwedd ein gwaith am y diwrnod. Diolch yn fawr.

And that brings today's proceedings to a close. Thank you. 

Daeth y cyfarfod i ben am 20:12.

The meeting ended at 20:12.