Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
22/09/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi jest eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar yr agenda. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfodydd Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sydd yn ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I just want to set out a few points. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and those joining virtually.
Ac, felly, dyma ni'n cyrraedd eitem gyntaf ein hagenda ni'r prynhawn yma, sef y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Angela Burns.
And that brings us to our first item this afternoon, namely questions to the First Minister, and the first question is from Angela Burns.
1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r broses ar gyfer dewis safleoedd i roi llety dros dro i ffoaduriaid sy'n aros i'w hachosion lloches gael eu clywed? OQ55568
1. Will the First Minister outline the process by which sites are selected to temporarily accommodate refugees waiting for their asylum cases to be heard? OQ55568
Llywydd, the Welsh Government has no responsibility for the process to which the Member refers. The present Home Office makes such selections without reference to local or devolved democratic authorities.
Llywydd, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gyfrifoldeb am y broses y mae'r Aelod yn cyfeirio ati. Mae'r Swyddfa Gartref bresennol yn gwneud dewisiadau o'r fath heb gyfeirio at awdurdodau democrataidd lleol na datganoledig.
Thank you for that, First Minister. We all know that the flow of people seeking asylum is building, and I understand that the Home Office, whilst facing a deluge, needed to act quickly. But, in my view, mistakes have been made, and communication from the Home Office was very late in the day and very poor. I've put my concerns in a very detailed letter to the Home Secretary and to members of the Home Office. I am concerned that west Wales is not well suited to be a reception centre for asylum seekers to be processed, simply because we no longer, or we do not at the moment, have the infrastructure, capacity and capability to process people in a way that it is fitting, dignified and respectful to them. And we are wanting that support. I've asked the Home Office for money for additional human resource, and I wonder, First Minister, what the Welsh Government may be able to do.
Unfortunately, we saw some shocking scenes last night at Penally camp of elements coming in from away—not Pembrokeshire people; Pembrokeshire people are warm and welcoming, and we want to do our best by these people, who've already been through a really traumatic time. But if you look at the video, which you can find on the The Pembrokeshire Herald website, absolutely shocking scenes occurred, with people bussed in from outside with very unpleasant political agendas. First Minister, what are you able to do as a Welsh Government to either help put pressure on the Home Office to give the financial and human resources that our local services need to provide the right support for these people, and to aid our police—our hard-pressed local policing units—to ensure that disorder does not break out and people are not threatened, no matter which side of that camp they're in?
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Rydym ni i gyd yn gwybod bod llif y bobl sy'n ceisio lloches yn cynyddu, ac rwy'n deall y bu angen i'r Swyddfa Gartref, gan wynebu dilyw, weithredu yn gyflym. Ond, yn fy marn i, mae camgymeriadau wedi eu gwneud, ac roedd cyfathrebiad gan y Swyddfa Gartref yn hwyr iawn yn y dydd ac yn wael iawn. Rwyf i wedi mynegi fy mhryderon mewn llythyr manwl iawn at yr Ysgrifennydd Cartref ac at aelodau'r Swyddfa Gartref. Rwy'n pryderu nad yw gorllewin Cymru yn addas iawn i fod yn ganolfan dderbyn i geiswyr lloches gael eu prosesu, a hynny'n syml am nad oes gennym ni'r seilwaith, y capasiti na'r gallu mwyach, neu ddim ar hyn o bryd, i brosesu pobl mewn ffordd sy'n briodol, ac yn dangos urddas a pharch tuag atyn nhw. Ac rydym ni eisiau'r cymorth hwnnw. Rwyf i wedi gofyn i'r Swyddfa Gartref am arian ar gyfer adnoddau dynol ychwanegol, ac rwy'n meddwl tybed, Prif Weinidog, beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud.
Yn anffodus, gwelsom olygfeydd brawychus neithiwr yng ngwersyll Penalun o elfennau yn dod i mewn o'r tu allan—nid pobl Sir Benfro; mae pobl Sir Benfro yn wresog a chroesawgar, ac rydym ni eisiau gwneud ein gorau i'r bobl hyn, sydd eisoes wedi bod trwy gyfnod trawmatig iawn. Ond os edrychwch chi ar y fideo, sydd i'w weld ar wefan Herald Sir Benfro, cafwyd golygfeydd hollol frawychus, gyda phobl yn dod i mewn ar fysiau o'r tu allan gydag agendâu gwleidyddol annymunol iawn. Prif Weinidog, beth allwch chi ei wneud fel Llywodraeth Cymru naill ai i helpu i roi pwysau ar y Swyddfa Gartref i roi'r adnoddau ariannol a dynol sydd eu hangen ar ein gwasanaethau lleol i ddarparu'r cymorth cywir i'r bobl hyn, ac i gynorthwyo ein heddlu—ein hunedau plismona lleol sydd dan bwysau—i sicrhau na cheir anhrefn ac nad yw pobl dan fygythiad, ni waeth pa ochr i'r gwersyll hwnnw y maen nhw ynddo?
Well, Llywydd, I thank Angela Burns for those important questions. I share many of her concerns. A military camp is not a suitable place to house people who have fled from conflict and war in other parts of the world. I wrote to the Home Secretary on Friday of last week. I received a reply on Monday, so it was a very swift reply. It wasn't from the Home Secretary though; it was from a junior Minister in the department. In my letter, I asked very specifically for a two-week delay in the plan to house asylum seekers in Penally, in order that proper planning and proper services could be put in place. And I don't think anybody could argue that that has been done in a satisfactory way. Unfortunately, the reply declined that request. I asked in my letter to the Home Secretary for specific assurances that funding would be provided to the local authority and to the local health board. We're talking about relatively small, rural authorities who have no capacity to deal, from their own resources, with the demands that will now be placed upon them. Here was the reply:
'The Home Office will not provide additional funding in connection with any of the accommodation that is provided for asylum seekers'.
So, an utter blanket refusal to provide any additional funds, either for Pembrokeshire County Council or for Hywel Dda University Health Board. And the letter went on to say that work on an agreed communications plan is in progress. Well, really, that is nonsensical, isn't it? 'Communications plan is in progress', when there are hundreds of people protesting already in Tenby over the weekend, and the ugly scenes that the Member referred to yesterday. The Home Office did not put out a single line to reassure the local population, to explain why they are doing what they are doing.
Now, I want to endorse very much what Angela Burns said—Wales is a nation of sanctuary. When there are people who, through no decision of their own, arrive in Wales, then we want to make sure that they are well looked after and welcomed. The way in which the Home Office has gone about its decision in relation to Penally makes all of that far more difficult than it needed to have been. And while we will take part in any of the conversations and any of the groups that are set up to try to improve the position, the general approach needs rapidly to improve in order to avoid a repetition of the scenes that we saw last night, and to make sure that the people who will be housed in that camp are able to be properly looked after, and the concerns—the legitimate concerns—of that local community that deserve to be properly addressed, can be communicated to them, and to draw them into the process rather than them simply being spectators of it.
Wel, Llywydd, diolchaf i Angela Burns am y cwestiynau pwysig yna. Rwy'n rhannu llawer o'i phryderon. Nid yw gwersyll milwrol yn lle addas i gartrefu pobl sydd wedi dianc o wrthdaro a rhyfel mewn rhannau eraill o'r byd. Ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Cartref ddydd Gwener yr wythnos diwethaf. Cefais ateb ddydd Llun, felly roedd yn ateb cyflym iawn. Ond nid oedd oddi wrth yr Ysgrifennydd Cartref; roedd oddi wrth Weinidog iau yn yr adran. Yn fy llythyr, gofynnais yn benodol iawn am oedi o bythefnos yn y cynllun i gartrefu ceiswyr lloches ym Mhenalun, er mwyn gallu cynllunio yn briodol a rhoi gwasanaethau priodol ar waith. Ac nid wyf i'n credu y gallai unrhyw un ddadlau bod hynny wedi ei wneud mewn ffordd foddhaol. Yn anffodus, gwrthododd yr ateb y cais hwnnw. Gofynnais yn fy llythyr at yr Ysgrifennydd Cartref am sicrwydd penodol y byddai cyllid yn cael ei ddarparu i'r awdurdod lleol ac i'r bwrdd iechyd lleol. Rydym ni'n sôn am awdurdodau cymharol fach, gwledig nad yw'r capasiti ganddyn nhw i ymdopi, o'u hadnoddau eu hunain, â'r galwadau a fydd yn cael eu rhoi arnyn nhw nawr. Dyma'r ateb:
Ni fydd y Swyddfa Gartref yn darparu cyllid ychwanegol mewn cysylltiad ag unrhyw ran o'r llety a ddarperir ar gyfer ceiswyr lloches.
Felly, gwrthodiad cyffredinol llwyr i ddarparu unrhyw arian ychwanegol, naill ai i Gyngor Sir Penfro nac i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Ac aeth y llythyr ymlaen i ddweud bod gwaith ar gynllun cyfathrebu y cytunwyd arno ar y gweill. Wel, mewn gwirionedd, mae hynny'n nonsens, onid yw? 'Mae cynllun cyfathrebu ar y gweill', pan fo cannoedd o bobl eisoes yn protestio yn Ninbych-y-pysgod dros y penwythnos, a'r golygfeydd annymunol y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw ddoe. Ni roddodd y Swyddfa Gartref yr un llinell i dawelu meddyliau'r boblogaeth leol, i esbonio pam maen nhw'n gwneud yr hyn y maen nhw'n ei wneud.
Nawr, hoffwn ategu yn llwyr yr hyn a ddywedodd Angela Burns—mae Cymru yn genedl noddfa. Pan fo pobl yn cyrraedd Cymru, nid trwy unrhyw benderfyniad ganddyn nhw eu hunain, yna rydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n derbyn gofal da ac yn cael eu croesawu. Mae'r ffordd y mae'r Swyddfa Gartref wedi mynd ati i wneud ei phenderfyniad o ran Penalun yn gwneud hynny i gyd yn llawer anoddach nag yr oedd angen iddo fod. Ac er y byddwn ni'n cymryd rhan mewn unrhyw un o'r sgyrsiau ac unrhyw un o'r grwpiau a sefydlir i geisio gwella'r sefyllfa, mae angen gwella'r dull cyffredinol yn gyflym er mwyn osgoi ailadrodd y golygfeydd a welsom ni neithiwr, ac i wneud yn siŵr bod y bobl a fydd yn cael eu cartrefu yn y gwersyll hwnnw yn gallu derbyn gofal priodol, ac y gellir cyfleu pryderon—pryderon dilys—y gymuned leol honno sy'n haeddu cael sylw priodol, iddyn nhw, a'u tynnu i mewn i'r broses yn hytrach na gadael iddyn nhw ei gwylio o'r tu allan.
Can I begin by thanking the First Minister, in his response to Angela Burns, for reiterating the point that Wales is a nation of sanctuary and we want to make people welcome and we want to make sure that they receive the support that they need?
I was, Llywydd, shocked by what the First Minister has said about the Home Office's response, and it is quite unusual for me to be shocked by the way this Westminster Government conducts itself. But this is particularly serious. These are very vulnerable people who have seen and been through horrible experiences, and the fact that they then find themselves at the receiving end of unpleasant behaviour when they get here is heartbreaking. I would agree with Angela Burns, and as the First Minister has already said—those people causing trouble in Penally last night were not typical of the Pembrokeshire community. Much more typical of the Pembrokeshire community were the people celebrating and welcoming asylum seekers on the beach at Tenby at the weekend, and it was very good to see them there.
I fully appreciate that it is not the First Minister's responsibility to make provision for our new neighbours in Penally, but I'm sure that he will agree with me, and he has said himself, that there will be pressures on local services. In the face of what appears to be a completely obdurate position from the UK Government on this, is there anything further that the Welsh Government can do to discuss with local service providers what additional support they may need, fully accepting that it should be the Home Office's job to provide it? But if that isn't possible, will the First Minister be able to work with local services to try and allay some of the fears and concerns that local people may have about pressures on services, and to make sure that these asylum seekers are welcome here in our country?
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Prif Weinidog, yn ei ymateb i Angela Burns, am ailadrodd y pwynt bod Cymru yn genedl noddfa a'n bod ni eisiau croesawu pobl a'n bod ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw?
Cefais fy syfrdanu, Llywydd, gan yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud am ymateb y Swyddfa Gartref, ac mae'n eithaf anarferol i mi gael fy syfrdanu gan y ffordd y mae'r Llywodraeth hon yn San Steffan yn ymddwyn. Ond mae hyn yn arbennig o ddifrifol. Mae'r rhain yn bobl agored iawn i niwed sydd wedi gweld a byw profiadau erchyll, ac mae'r ffaith eu bod nhw wedyn yn canfod eu hunain yn dioddef ymddygiad annymunol pan eu bod nhw'n cyrraedd yma yn dorcalonnus. Rwyf yn cytuno ag Angela Burns, ac fel y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud eisoes—nid oedd y bobl hynny a oedd yn achosi trafferth ym Mhenalun neithiwr yn nodweddiadol o gymuned Sir Benfro. Roedd y bobl a oedd yn dathlu ac yn croesawu ceiswyr lloches ar y traeth yn Ninbych-y-pysgod dros y penwythnos yn llawer mwy nodweddiadol o gymuned Sir Benfro, ac roedd yn dda iawn eu gweld nhw yno.
Rwy'n llwyr sylweddoli nad cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw darparu ar gyfer ein cymdogion newydd ym Mhenalun, ond rwy'n siŵr y bydd yn cytuno â mi, ac mae wedi dweud ei hun, y bydd pwysau ar wasanaethau lleol. Yn wyneb yr hyn sy'n ymddangos yn safbwynt gwbl galongaled gan Lywodraeth y DU ar hyn, a oes unrhyw beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i drafod gyda darparwyr gwasanaethau lleol pa gymorth ychwanegol y gallai fod ei angen arnyn nhw, gan dderbyn yn llwyr mai cyfrifoldeb y Swyddfa Gartref ddylai fod ei ddarparu? Ond os nad yw hynny'n bosibl, a fydd y Prif Weinidog yn gallu gweithio gyda gwasanaethau lleol i geisio lleddfu rhai o'r ofnau a'r pryderon sydd gan bobl leol am bwysau ar wasanaethau, a gwneud yn siŵr bod croeso i'r ceiswyr lloches hyn yma yn ein gwlad ni?
Llywydd, I thank Helen Mary Jones for those points. Yes, of course, the Welsh Government will work alongside the local authority, the local health board, and the local police service in the difficult job they now need to do. And where we're able to mobilise assistance on their behalf, where we're able to make cases on their behalf, then of course we will be very keen to do that. Our understanding of the Home Office's plan is that the people who will be housed at the camp will, in time, be dispersed to the four main dispersal areas across Wales—that they will live in Cardiff, Newport, Swansea and Wrexham. So, our wish to welcome them to Wales is a long-term commitment to those people's welfare and well-being, and we want to make sure that that can be properly discharged. I think one of the most disturbing features of the whole episode is the way the Home Office's handling of it has led to Tenby becoming a target for hard-right extremist groups from right across the United Kingdom who've heard about this and who think that this is a cause that they can latch on to and exploit. Those people are not welcome in Wales, and I hope that we will soon be in a position to make sure that the police take the action that is necessary to make sure that they cannot inflame local sentiments and that they understand that their presence in Wales is not one that is welcome by us.
Llywydd, diolchaf i Helen Mary Jones am y pwyntiau yna. Bydd, wrth gwrs, y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio ochr yn ochr â'r awdurdod lleol, y bwrdd iechyd lleol, a'r gwasanaeth heddlu lleol yn y gwaith anodd y mae angen iddyn nhw ei wneud nawr. A phan allwn ni fwstro cymorth ar eu rhan, pan allwn ni wneud achos ar eu rhan, yna wrth gwrs byddwn yn awyddus iawn i wneud hynny. Ein dealltwriaeth o gynllun y Swyddfa Gartref yw y bydd y bobl a fydd yn cael eu cartrefu yn y gwersyll yn cael eu gwasgaru, ymhen amser, i'r pedair prif ardal wasgaru ledled Cymru—y byddan nhw'n byw yng Nghaerdydd, yng Nghasnewydd, yn Abertawe ac yn Wrecsam. Felly, mae ein dymuniad i'w croesawu i Gymru yn ymrwymiad hirdymor er les a llesiant y bobl hynny, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr y gellir cyflawni hynny yn briodol. Rwy'n credu mai un o nodweddion mwyaf annymunol yr holl ddigwyddiad yw bod y ffordd y mae'r Swyddfa Gartref wedi ymdrin ag ef wedi arwain at Ddinbych-y-pysgod yn dod yn darged i grwpiau adain dde eithafol o bob rhan o'r Deyrnas Unedig sydd wedi clywed am hyn ac sy'n credu bod hwn yn achos y gallan nhw ymgysylltu ag ef a chamfanteisio arno. Nid oes croeso i'r bobl hynny yng Nghymru, a gobeithiaf y byddwn ni mewn sefyllfa yn fuan i wneud yn siŵr bod yr heddlu yn cymryd y camau sy'n angenrheidiol i wneud yn siŵr na allan nhw gynhyrfu teimladau lleol a'u bod nhw'n deall nad yw eu presenoldeb yng Nghymru yn un a groesewir gennym ni.
Neil Hamilton. You're mute, Neil Hamilton; you're muted.
Neil Hamilton. nid yw eich meicroffon ymlaen, Neil Hamilton; nid yw eich meicroffon ymlaen.
Diolch, Llywydd. Isn't the truth of the matter that none of the people who are going to be housed at Penally is likely to be qualified for asylum in this country, because they've come from a safe country, in France, because they've all, as I understand it, arrived on small boats on the shores of Kent? Eighty one per cent of those who have arrived in 2020 on the shores of Kent have been said, by the Home Office, to have no credible claim to asylum, although only 2 per cent have actually been removed. So, isn't the cause of the problem that we've got today, first of all, incompetence on the part of the British Government, because they've completely lost control of our borders, but, secondly, irresponsibility on the part of the Welsh Government for its piece of virtue signalling in calling Wales a 'nation of sanctuary'? Because, ultimately, if race relations are to be preserved in this country, it's got to be on the basis of managed and controlled migration and genuine asylum claims, and not bogus ones.
Diolch, Llywydd. Onid y gwir am y mater yw nad oes yr un o'r bobl sy'n mynd i gael eu cartrefu ym Mhenalun yn debygol o fod yn gymwys i gael lloches yn y wlad hon, gan eu bod nhw wedi dod o wlad ddiogel, yn Ffrainc, oherwydd eu bod nhw i gyd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi cyrraedd ar gychod bach ar lannau Caint? Mae'r Swyddfa Gartref wedi dweud nad oes gan 81 y cant o'r rhai sydd wedi cyrraedd yn 2020 ar lannau Caint, unrhyw hawl credadwy i loches, er mai dim ond 2 y cant sydd wedi cael eu symud mewn gwirionedd. Felly, onid achos y broblem sydd gennym ni heddiw, yn gyntaf oll, yw anallu ar ran Llywodraeth Prydain, gan eu bod nhw wedi colli rheolaeth dros ein ffiniau yn llwyr, ond, yn ail, anghyfrifoldeb ar ran Llywodraeth Cymru am ei darn o orbwysleisio rhinweddau drwy alw Cymru yn 'genedl noddfa'? Oherwydd, yn y pen draw, os yw cysylltiadau hiliol yn mynd i gael eu cynnal yn y wlad hon, mae'n rhaid i hynny fod ar sail ymfudo wedi'i reoli a cheisiadau dilys am loches, ac nid rhai ffug.
Well, Llywydd, we hear echoes of the Member's long history in support of apartheid South Africa in the remarks he's made this afternoon. To describe Wales's ambition to be a nation of sanctuary as irresponsible simply beggars belief. I'm shocked to hear it even from him, and he has no knowledge whatsoever of where people who will be housed at this camp are coming from—none of us do. Almost all of them are yet to arrive. So, as ever, it is his bogus claims, his attempt to exploit a situation to peddle a line that he finds politically convenient that we've heard this afternoon. It's disgraceful.
Wel, Llywydd, clywn adleisiau o hanes maith yr Aelod o gefnogi apartheid De Affrica yn y sylwadau y mae wedi eu gwneud y prynhawn yma. Mae dweud bod uchelgais Cymru i fod yn genedl noddfa yn anghyfrifol yn anghredadwy. Rwy'n synnu clywed hynny, hyd yn oed ganddo ef, ac nid oes ganddo unrhyw wybodaeth o gwbl o ble y mae pobl a fydd yn cael eu cartrefu yn y gwersyll hwn yn dod—nid oes gan yr un ohonom ni. Mae bron pob un ohonyn nhw heb gyrraedd eto. Felly, fel erioed, ei honiadau ffug, ei ymgais i fanteisio ar sefyllfa i gyfleu neges sy'n wleidyddol gyfleus iddo yr ydym ni wedi eu clywed y prynhawn yma. Mae hynny'n warthus.
2. Sut yr effeithiwyd ar drafnidiaeth gyhoeddus drawsffiniol yn ystod pandemig COVID-19? OQ55539
2. How has cross-border public transport been affected during the COVID-19 pandemic? OQ55539
Llywydd, public transport in cross-border areas has been affected in the same ways as such services more generally. I know Members in the Chamber will want to pay tribute to those operators and public transport workers who have done so much to maintain a core network of services during this crisis.
Llywydd, mae cludiant cyhoeddus mewn ardaloedd trawsffiniol wedi cael ei heffeithio yn yr un ffyrdd â gwasanaethau o'r fath yn fwy cyffredinol. Gwn y bydd Aelodau yn y Siambr eisiau talu teyrnged i'r gweithredwyr a'r gweithwyr cludiant cyhoeddus hynny sydd wedi gwneud cymaint i gynnal rhwydwaith craidd o wasanaethau yn ystod yr argyfwng hwn.
Thank you, First Minister, for your reply. Both the Welsh Government and Transport for Wales have rightfully said that no child should be left behind or have to change the pattern of their important return to education. But we do have a situation where Transport for Wales have made a number of changes to the Aberystwyth to Shrewsbury service, and the effects have meant that students in Montgomeryshire have had their travel to Shrewsbury disrupted, for education purposes. In fairness to Transport for Wales, they've put a number of bus services on, but often those are not viable because there are extended journey times and often the buses arrive after the beginning of courses. Now, as I understand it, the cancellation seems to be in regard to concern over staff safety on some of those services.
This does continue to be quite distressing for younger people, and I am sure you will agree with me that it's an anxious time for young people as they return to school and college. I'd be grateful if you could discuss this situation with your colleagues and see how Transport for Wales can indeed be supported by the Government in order to reinstate some of these services for younger people, for their education in Shrewsbury.
Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Mae Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru wedi dweud yn briodol na ddylai unrhyw blentyn gael ei adael ar ôl na gorfod newid patrwm ei ddychweliad pwysig i addysg. Ond mae gennym ni sefyllfa lle mae Trafnidiaeth Cymru wedi gwneud nifer o newidiadau i'r gwasanaeth Aberystwyth i Amwythig, ac mae'r effeithiau wedi golygu y tarfwyd ar deithiau myfyrwyr yn Sir Drefaldwyn i Amwythig, at ddibenion addysg. Er tegwch i Trafnidiaeth Cymru, maen nhw wedi cynnig nifer o wasanaethau bysiau, ond yn aml nid yw'r rheini yn ymarferol gan fod amseroedd teithio estynedig ac yn aml mae'r bysiau yn cyrraedd ar ôl i'r cyrsiau ddechrau. Nawr, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'n ymddangos bod y penderfyniad i ganslo yn ymwneud â phryder ynghylch diogelwch staff ar rai o'r gwasanaethau hynny.
Mae hyn yn parhau i beri cryn ofid i bobl iau, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei fod yn gyfnod pryderus i bobl ifanc wrth iddyn nhw ddychwelyd i'r ysgol a'r coleg. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi drafod y sefyllfa hon gyda'ch cyd-Weinidogion a gweld sut y gall Trafnidiaeth Cymru gael ei gynorthwyo mewn gwirionedd gan y Llywodraeth er mwyn ailgyflwyno rhai o'r gwasanaethau hyn i bobl iau, ar gyfer eu haddysg yn Amwythig.
Llywydd, I thank Russell George for raising these points, and I know of his previous concerns about them. I think Members will be reassured to know that Transport for Wales has reinstated the 06:29 service in the morning from Aberystwyth to Shrewsbury. It was reinstated on 14 September. The Llywydd, of course, will be aware of that. That is the key train service to take young people for education into Shrewsbury.
Now, it is true, as Russell George has said, that that train service is sometimes filled to a point where it is not safe to allow further passengers onto the route. And in those circumstances, Transport for Wales has extra bus capacity on standby should it be needed. Now, of course Russell George is right that, at the furthest point, that bus journey does take 45 minutes longer than the train journey would. The excess is reduced the closer young people get to Shrewsbury. But in the current circumstances, where coronavirus remains, as we've heard yesterday and today, on the rise, making sure the trains are not overcrowded and young people and other passengers put at risk is very important, and that extra bus capacity, which is there every day should it be needed, is, I think, at the moment a proportionate way to make sure, as we would all wish to see, that no young person is unable to access the education that is so important to them.
Llywydd, diolchaf i Russell George am godi'r pwyntiau hyn, a gwn am ei bryderon blaenorol yn eu cylch. Rwy'n credu y bydd y ffaith fod Trafnidiaeth Cymru wedi ailgyflwyno'r gwasanaeth 06:29 yn y bore o Aberystwyth i Amwythig yn tawelu meddwl yr Aelodau. Cafodd ei ailgyflwyno ar 14 Medi. Bydd y Llywydd, wrth gwrs, yn ymwybodol o hynny. Dyna'r gwasanaeth trên allweddol i gludo pobl ifanc ar gyfer addysg i Amwythig.
Nawr, mae'n wir, fel y dywedodd Russell George, bod y gwasanaeth trenau hwnnw weithiau wedi ei lenwi i bwynt lle nad yw'n ddiogel caniatáu rhagor o deithwyr ar y llwybr. Ac o dan yr amgylchiadau hynny, mae gan Trafnidiaeth Cymru gapasiti bysiau ychwanegol wrth gefn pe byddai ei angen. Nawr, wrth gwrs mae Russell George yn iawn bod y daith bws honno, yn y man pellaf, yn cymryd 45 munud yn hwy nag y byddai'r daith trên. Mae'r amser ychwanegol yn lleihau yr agosaf y bydd pobl ifanc at Amwythig. Ond o dan yr amgylchiadau presennol, lle mae coronfeirws yn parhau, fel y clywsom ddoe a heddiw, ar gynnydd, mae gwneud yn siŵr nad yw'r trenau yn orlawn a bod pobl ifanc a theithwyr eraill yn cael eu rhoi mewn perygl yn bwysig iawn, ac rwy'n credu bod y capasiti bws ychwanegol hwnnw, sydd yno bob dydd pe byddai ei angen, ar hyn o bryd yn ffordd gymesur o wneud yn siŵr, fel y byddem ni i gyd yn dymuno ei weld, nad oes unrhyw berson ifanc nad yw'n gallu cael mynediad at yr addysg sydd mor bwysig iddyn nhw.
First Minister, prior to this morning it had been many months before that the Prime Minister of the UK had called a COBRA meeting with the devolved leaders across the United Kingdom's family of nations. Would issues of cross-border transport during the COVID-19 pandemic, as well as on many other matters, be far better served by regular and routine communication between the relevant Governments in England and Wales? How can the Welsh Government continue to encourage the UK Government that it is good to talk?
Prif Weinidog, cyn y bore yma, bu'n fisoedd lawer cyn hynny ers i Brif Weinidog y DU alw cyfarfod COBRA gyda'r arweinyddion datganoledig ar draws teulu gwledydd y Deyrnas Unedig. A fyddai materion trafnidiaeth drawsffiniol yn ystod pandemig COVID-19, yn ogystal â llawer o faterion eraill, yn cael sylw llawer gwell trwy gyfathrebu rheolaidd a mater o drefn rhwng y Llywodraethau perthnasol yng Nghymru a Lloegr? Sut gall Llywodraeth Cymru barhau i annog Llywodraeth y DU ei bod yn dda i siarad?
I thank the Member for that. I was very glad that there was a COBRA meeting today. I was glad to have a telephone call with the Prime Minister yesterday. The point I made to him then, and again in the COBRA meeting today, is that we need a regular and reliable pattern of engagement between the four nations of the United Kingdom. Ad hoc, last-minute, paperless meetings are not sufficient for us to be able to respond to the crisis as it is continuing to develop. I was reassured that the Prime Minister said in the COBRA meeting that they would now be properly reinstated. That will give us all an opportunity to discuss matters. Public transport was raised briefly, as Rhianon Passmore has suggested, during today's COBRA meeting. A regular, reliable rhythm of meetings, in which we all know when we will have opportunities to share information, to look at the latest analysis, to pool ideas and then to make decisions that are right for the different nations of the United Kingdom, I think is at the centre of the way that we can get through all of this in the best possible way together.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Roeddwn i'n falch iawn y bu cyfarfod COBRA heddiw. Roeddwn i'n falch o gael galwad ffôn gyda Phrif Weinidog y DU ddoe. Y pwynt a wnes iddo bryd hynny, ac eto yn y cyfarfod COBRA heddiw, yw ein bod ni angen patrwm ymgysylltu rheolaidd a dibynadwy rhwng pedair gwlad y Deyrnas Unedig. Nid yw cyfarfodydd ad hoc, munud olaf, di-bapur yn ddigon i ni allu ymateb i'r argyfwng wrth iddo barhau i ddatblygu. Fe'm sicrhawyd bod Prif Weinidog y DU wedi dweud yn y cyfarfod COBRA y bydden nhw'n cael eu hailgyflwyno yn iawn nawr. Bydd hynny yn rhoi cyfle i ni i gyd drafod pethau. Codwyd cludiant cyhoeddus yn gryno, fel yr awgrymodd Rhianon Passmore, yn ystod cyfarfod COBRA heddiw. Rwy'n credu bod rhythm rheolaidd, dibynadwy o gyfarfodydd, lle'r ydym ni i gyd yn gwybod pryd y byddwn yn cael cyfleoedd i rannu gwybodaeth, i edrych ar y dadansoddiad diweddaraf, i gyfuno syniadau ac yna i wneud penderfyniadau sy'n iawn i wahanol wledydd y Deyrnas Unedig, yn ganolog i'r ffordd y gallwn ni gael drwy hyn i gyd yn y ffordd orau bosibl gyda'n gilydd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Could the First Minister present to the Senedd the Government's proposals in terms of the changes to coronavirus restrictions, as the Prime Minister has just done as regards England in the last hour, and the First Minister of Scotland is shortly to do in the Scottish Parliament? And in doing so, could he say whether he agrees with what the opposition parties in Westminster have been saying—that while the UK health Minister has emphasised a lack of public adherence to the rules in getting us to this point, it's also true that there have been some policy mistakes, which have contributed to getting to this position? Which begs two questions, really: what has gone wrong that needs to be put right? What are the lessons that we've learned? And what's the Government's vision and plan in terms of the next six months? Is it a succession of releasing restrictions and then reimposing them, and doing it again? If so, we should be honest about that. If it isn't, then how can we use this phase to build up the resilience so that we don't have a third and fourth period of lockdown?
Diolch, Llywydd. A allai'r Prif Weinidog gyflwyno cynigion y Llywodraeth i'r Senedd o ran y newidiadau i gyfyngiadau coronafeirws, fel y mae Prif Weinidog y DU newydd ei wneud o ran Lloegr yn yr awr ddiwethaf, ac y bydd Prif Weinidog yr Alban yn ei wneud cyn bo hir yn Senedd yr Alban? Ac wrth wneud hynny, a allai ddweud a yw'n cytuno â'r hyn y mae'r gwrthbleidiau yn San Steffan wedi bod yn ei ddweud—sef er bod Gweinidog iechyd y DU wedi pwysleisio diffyg cydymffurfiad y cyhoedd â'r rheolau wrth ddod â ni i'r pwynt hwn, ei bod hefyd yn wir y bu rhai camgymeriadau polisi, sydd wedi cyfrannu at gyrraedd y sefyllfa hon? Sy'n codi dau gwestiwn, mewn gwirionedd: beth sydd wedi mynd o'i le y mae angen ei gywiro? Beth yw'r gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu? A beth yw gweledigaeth a chynllun y Llywodraeth o ran y chwe mis nesaf? A yw'n olyniaeth o lacio cyfyngiadau ac yna eu hailgyflwyno, a gwneud hynny eto? Os felly, dylem fod yn onest am hynny. Os nad yw, yna sut gallwn ni ddefnyddio'r cyfnod hwn i gynyddu'r cydnerthedd fel nad ydym ni'n cael trydydd a phedwerydd cyfnod o gyfyngiadau symud?
Llywydd, I thank Adam Price for that. I caught some of what the Prime Minister said in the House of Commons but not quite all of it. I think it's important to remind colleagues that we start in a very different place in Wales. Our approach to unlocking coronavirus restrictions has been at a different pace and in a different way to that across our border. Many of the things that the Prime Minister is talking about doing today we have already done in Wales. So, in the part of his statement that I heard, he was talking about encouraging people again to work from home. Well, we have never, ever in Wales suggested anything else than that. We have never gone down the line of saying that people should get back on the bus and get back into work. Our advice has always been that, if you can work successfully from home, that is what you should do. We will reinforce that message today, but the message in Wales has never changed.
I heard the Prime Minister say that matters that are in guidelines in England are going to be put in regulations. Well, we've always made greater use of regulations here. Very early on, we put the 2m distance in the workplace into our regulations. It's not been in guidance in Wales; it's been a legal obligation on employers, and that's made a difference. When we published guidance to the hospitality industry, then our regulations require the person in charge of such a setting to have due regard for that guidance. So, we've already done that differently. The Prime Minister is going to tighten the rule of six, well, our rule of six has been tighter all along. You can only meet somebody from your extended household, not six people from any old household who could meet indoors. And I heard him say that he was going to halt pilots in the arts and sports world. Well, reluctantly, we halted our pilots 10 days ago. We had three successful pilots and we were hoping that, in this three weeks, we could have done more. We decided 10 days ago that things were too difficult for us to be able to do that. So, we start in a different place. There are things that we will be considering during the day. We will be talking with our colleagues in local government, in the health service, in public health and in the police about the additional measures that we might be able to take, but we will do it, as ever, with our partners. We will plan and then we will make an announcement.
Across Wales, Llywydd, I think the majority of people continue to very carefully and very scrupulously observe the rules. They want to do the right thing and they want to know what the right thing is to do. There is a small minority of people who, somehow, took the message for the summer, when we were reducing restrictions, that coronavirus was over. Those are the people we have to convince that they need to go back to observing all the things that they were doing earlier in the summer, and that will mean that the effort across Wales will be strengthened again. That will be my message to people in Wales today. I agree with what Adam Price said: this does not have to be the pattern for the future, but if it's not to be, that depends crucially not simply on what Government does but on what every citizen in their own life does in order to make that collective effort that I think has been characteristic of the response in Wales.
Llywydd, diolchaf i Adam Price am hynna. Fe wnes i ddal rhywfaint o'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU yn Nhŷ'r Cyffredin ond nid y cwbl. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig atgoffa cyd-Aelodau ein bod ni'n dechrau mewn sefyllfa wahanol iawn yng Nghymru. Mae ein dull o lacio cyfyngiadau coronafeirws wedi bod ar wahanol gyflymder ac mewn gwahanol ffordd i'r hyn a wnaed dros ein ffin. Rydym ni eisoes wedi gwneud llawer o'r pethau y mae Prif Weinidog y DU yn sôn am eu gwneud heddiw yng Nghymru. Felly, yn y rhan o'i ddatganiad a glywais, roedd yn sôn am annog pobl unwaith eto i weithio gartref. Wel, nid ydym ni erioed wedi awgrymu dim byd arall yn hytrach na hynny yng Nghymru. Nid ydym ni erioed wedi mynd ar y trywydd o ddweud y dylai pobl fynd yn ôl ar y bws a mynd yn ôl i'r gwaith. Ein cyngor ni o'r cychwyn fu os gallwch chi weithio yn llwyddiannus gartref, yna dyna ddylech chi ei wneud. Byddwn yn atgyfnerthu'r neges honno heddiw, ond nid yw'r neges yng Nghymru erioed wedi newid.
Clywais Prif Weinidog y DU yn dweud y bydd materion sydd mewn canllawiau yn Lloegr yn cael eu rhoi mewn rheoliadau. Wel, rydym ni wedi gwneud mwy o ddefnydd o reoliadau yma o'r cychwyn. Yn gynnar iawn, rhoesom y pellter o 2 fedr yn y gweithle yn ein rheoliadau. Nid canllawiau oedden nhw yng Nghymru, ond rhwymedigaeth gyfreithiol ar gyflogwyr, ac mae hynny wedi gwneud gwahaniaeth. Pan gyhoeddwyd canllawiau gennym ar gyfer y diwydiant lletygarwch, yna mae ein rheoliadau yn ei gwneud yn ofynnol i'r sawl sy'n gyfrifol am leoliad o'r fath roi sylw dyledus i'r canllawiau hynny. Felly, rydym ni eisoes wedi gwneud hynny mewn modd gwahanol. Mae Prif Weinidog y DU yn mynd i dynhau y rheol chwech, wel, mae ein rheol chwech ni wedi bod yn dynnach o'r cychwyn. Caniateir i chi gyfarfod rhywun o'ch aelwyd estynedig yn unig, nid chwech o bobl o unrhyw hen aelwyd a allai gyfarfod dan do. Ac fe'i clywais yn dweud ei fod yn mynd i atal cynlluniau arbrofol ym myd y celfyddydau a chwaraeon. Wel, yn anfoddog, gohiriwyd ein cynlluniau arbrofol ni 10 diwrnod yn ôl. Cawsom dri chynllun arbrofol llwyddiannus ac roeddem ni'n gobeithio, yn y tair wythnos hon, y gallem ni fod wedi gwneud mwy. Penderfynwyd gennym 10 diwrnod yn ôl bod pethau yn rhy anodd i ni allu gwneud hynny. Felly, rydym ni'n dechrau mewn gwahanol sefyllfa. Ceir pethau y byddwn ni'n eu hystyried yn ystod y dydd. Byddwn yn siarad â'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, yn y gwasanaeth iechyd, ym maes iechyd y cyhoedd ac yn yr heddlu am y mesurau ychwanegol y gallem ni eu cymryd, ond byddwn yn gwneud hynny, fel bob amser, gyda'n partneriaid. Byddwn yn cynllunio ac yna byddwn yn gwneud cyhoeddiad.
Ledled Cymru, Llywydd, rwy'n credu bod y rhan fwyaf o bobl yn parhau i gadw at y rheolau yn ofalus iawn ac yn gydwybodol iawn. Maen nhw eisiau gwneud y peth iawn ac maen nhw eisiau gwybod beth yw'r peth iawn i'w wneud. Ceir lleiafrif bach o bobl a gymerodd y neges rywsut ar gyfer yr haf, pan oeddem ni'n lleihau cyfyngiadau, bod coronafeirws ar ben. Y rheini yw'r bobl y mae'n rhaid i ni eu hargyhoeddi bod angen iddyn nhw ailddechrau gwneud yr holl bethau yr oedden nhw'n eu gwneud yn gynharach yn yr haf, a bydd hynny'n golygu y bydd yr ymdrech ledled Cymru yn cael ei chryfhau unwaith eto. Dyna fydd fy neges i bobl yng Nghymru heddiw. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Adam Price: nid oes yn rhaid i hwn fod yn batrwm ar gyfer y dyfodol, ond os nad yw hynny am fod, mae hynny'n dibynnu yn hollbwysig nid yn unig ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ond ar yr hyn y mae pob dinesydd yn ei fywyd ei hun yn ei wneud er mwyn gwneud yr ymdrech gyfunol honno sydd, rwy'n credu, wedi bod yn nodweddiadol o'r ymateb yng Nghymru.
Can I ask the First Minister that, when the Government has made a decision in terms of any changes that it's going to introduce, it does bring a statement to this Senedd later this afternoon?
We've always supported as decentralised as possible an approach. It may be, of course, that you can reach a point where that is no longer possible and you need to introduce nationwide changes, but could I ask the First Minister to look at the principle of localisation because of the range of situations we see across Wales, and possibly look at reversing the logic, if you like—having an overarching national policy as a default, but then having COVID-free areas and areas of low community transmission that would be exempt from those nationwide changes? This would serve two purposes: it would incentivise continued adherence to the rules in areas of low transmission and increase adherence to the rules in areas of higher transmission. What consideration have you also given to the idea of a UK-wide ban on international travel during this critical period, a ban on non-essential travel from lockdown areas in the rest of the UK into Wales, and the temporary closure of pubs indoors, supported vitally, of course, by sector-specific financial support?
A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog, pan fydd y Llywodraeth wedi gwneud penderfyniad o ran unrhyw newidiadau y mae'n mynd i'w cyflwyno, ei bod yn dod â datganiad i'r Senedd hon yn ddiweddarach y prynhawn yma?
Rydym ni wedi cefnogi dull gweithredu mor ddatganoledig â phosibl erioed. Efallai, wrth gwrs, y gallwch chi gyrraedd pwynt lle nad yw hynny'n bosibl mwyach a bod angen i chi gyflwyno newidiadau ledled y wlad, ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog edrych ar egwyddor lleoleiddio oherwydd yr amrywiaeth o sefyllfaoedd yr ydym ni'n eu gweld ledled Cymru, ac o bosibl ystyried gwrthdroi'r rhesymeg, os mynnwch chi—cael polisi cenedlaethol cyffredin fel rhagosodiad, ond wedyn cael ardaloedd heb COVID ac ardaloedd o drosglwyddiad cymunedol isel a fyddai'n cael eu heithrio o'r newidiadau cenedlaethol hynny? Byddai hyn yn cyflawni dau ddiben: byddai'n cymell cydymffurfiad parhaus â'r rheolau mewn ardaloedd o drosglwyddiad isel ac yn cynyddu cydymffurfiad â'r rheolau mewn ardaloedd o drosglwyddiad uwch. Pa ystyriaeth ydych chi hefyd wedi ei rhoi i'r syniad o waharddiad y DU gyfan ar deithio rhyngwladol yn ystod y cyfnod tyngedfennol hwn, gwaharddiad ar deithio nad yw'n hanfodol o ardaloedd sy'n destun cyfyngiadau symud yng ngweddill y DU i Gymru, a chau tafarndai dan do dros dro, wedi'u hategu yn hanfodol, wrth gwrs, gan gymorth ariannol penodol i sectorau?
Well, Llywydd, I think Adam Price puts his finger on one of the central dilemmas that we face in Wales, because while we have a very difficult situation in a number of local authorities in the south-east Wales corner, today in other parts of Wales, in 10 local authorities in Wales today, the rate of coronavirus was still falling. I've so far not been convinced that we should treat Ceredigion as though it were Caerphilly, because the prevalence of coronavirus in Ceredigion is still at a very low ebb indeed, and it would not be proportionate to place the same level of restrictions on citizens there as we have had to ask people in Caerphilly to observe. So, a blended approach in which we have some important national messages—the work from home message is a national message, the meeting six people indoors from your extended household is a national rule here in Wales. I will want to say something later today about trying to encourage people in Wales only to make those journeys that are really necessary. In Caerphilly and the other local authorities where local lockdown measures are concerned, you can't leave the county borough without a good reason for doing so, but beyond that I think every one of us should be asking ourselves, 'Is that journey really essential?', because the fewer people you meet and the fewer journeys you make, the less danger you are posing to yourself and others. So, I think that that, as a message to people everywhere about minimising travel and staying close to home as much as you are able to, is another brick in a national wall that we can build. After that, I'm still of the same mind as Adam Price suggested that local measures for local circumstances at this point in the virus remain the right response in Wales.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod Adam Price yn rhoi ei fys ar un o'r penblethau canolog sy'n ein hwynebu yng Nghymru, oherwydd er bod gennym ni sefyllfa anodd iawn mewn nifer o awdurdodau lleol yng nghornel y de-ddwyrain, heddiw mewn rhannau eraill o Gymru, mewn 10 awdurdod lleol yng Nghymru heddiw, roedd cyfradd coronafeirws yn dal i ostwng. Hyd yma, nid wyf i wedi fy argyhoeddi y dylem ni drin Ceredigion fel pe byddai'n Gaerffili, oherwydd mae nifer yr achosion o goronfeirws yng Ngheredigion yn dal i fod yn isel dros ben, ac ni fyddai'n gymesur gosod yr un lefel o gyfyngiadau ar ddinasyddion yn y fan honno ag y bu'n rhaid i ni ofyn i bobl yng Nghaerffili eu dilyn. Felly, dull cyfunol lle mae gennym ni rai negeseuon cenedlaethol pwysig—mae'r neges gweithio gartref yn neges genedlaethol, mae cyfarfod chwech o bobl dan do o'ch aelwyd estynedig yn rheol genedlaethol yma yng Nghymru. Byddaf eisiau dweud rhywbeth yn ddiweddarach heddiw am geisio annog pobl yng Nghymru dim ond i wneud y teithiau hynny sy'n wirioneddol angenrheidiol. Yng Nghaerffili a'r awdurdodau lleol eraill lle mae mesurau cyfyngiadau symud lleol ar waith, ni chewch adael y fwrdeistref sirol heb reswm da dros wneud hynny, ond y tu hwnt i hynny rwy'n credu y dylai pob un ohonom ni fod yn gofyn i ni ein hunain, 'A yw'r daith yna wir yn hanfodol?', oherwydd y lleiaf o bobl yr ydych chi'n cyfarfod â nhw a'r lleiaf o deithiau y byddwch chi'n eu gwneud, y lleiaf o berygl yr ydych chi'n ei achosi i chi eich hun ac i eraill. Felly, rwy'n credu bod honno, fel neges i bobl ym mhobman am sicrhau cyn lleied o deithio â phosibl ac aros yn agos i'ch cartref gymaint ag y gallwch, yn fric arall mewn wal genedlaethol y gallwn ni ei hadeiladu. Ar ôl hynny, rwy'n dal i fod o'r un meddwl ag yr awgrymodd Adam Price mai mesurau lleol ar gyfer amgylchiadau lleol ar y pwynt hwn yn y feirws yw'r ymateb cywir yng Nghymru o hyd.
Yes, and that will be the subject of a full statement later this afternoon, First Minister—
Ie, a dyna fydd testun datganiad llawn yn ddiweddarach y prynhawn yma, Prif Weinidog—
Llywydd, I don't want to promise that a statement can be made later this afternoon. The health Minister will be making a statement. If the discussions with the authorities that we need to reach a conclusion on matters are not concluded today, we will take the earliest chance we can to make a statement.
Llywydd, nid wyf i eisiau addo y gellir gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma. Bydd y Gweinidog iechyd yn gwneud datganiad. Os na fydd y trafodaethau gyda'r awdurdodau y mae angen i ni ddod i gasgliad ar faterion yn dod i ben heddiw, byddwn yn cymryd y cyfle cyntaf y gallwn i wneud datganiad.
Just very briefly on resilience and testing—I know we've talked about this before—in terms of the lighthouse labs, obviously building up our own capacity is absolutely critical. There's an interesting experiment in the north-east of England, where they've taken a lighthouse lab effectively into public ownership, I suppose you might call it, and also they're targeting it at local authorities and universities, and local private sector working together. Interesting model; could that be applied in Newport and then connected with our own indigenous system? Ventilators was a key theme in the early phase of the coronavirus; ventilation is becoming mission critical as well. Are we going to be providing help for workplaces and public buildings to get better ventilation during this critical phase?
Yn gryno iawn ar gydnerthedd a phrofion—gwn ein bod ni wedi siarad am hyn o'r blaen—o ran y labordai goleudy, mae'n amlwg bod cynyddu ein capasiti ein hunain yn gwbl hanfodol. Ceir arbrawf diddorol yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, lle maen nhw i bob pwrpas wedi cymryd labordy goleudy i berchnogaeth gyhoeddus, mae'n debyg y byddech chi'n ei alw, a hefyd maen nhw'n ei dargedu at awdurdodau lleol a phrifysgolion, a'r sector preifat lleol yn cydweithio. Model diddorol; oni ellid defnyddio hwnnw yng Nghasnewydd ac yna ei gysylltu â'n system gynhenid ein hunain? Roedd peiriannau anadlu yn thema allweddol yn ystod cyfnod cynnar y coronafeirws; mae awyru yn dod yn hanfodol i'r genhadaeth hefyd. A ydym ni'n mynd i fod yn darparu cymorth i weithleoedd ac adeiladau cyhoeddus gael gwell systemau awyru yn ystod y cyfnod tyngedfennol hwn?
Llywydd, we had a presentation at COBRA this morning from Dido Harding, the person who is in charge of the testing regime in England. I'm afraid it is going to be a number of weeks, from what I heard, before the lighthouse lab system is back up to the level of performance that we saw only a few weeks ago. In the meantime, there are some local experiments of the sort that Adam Price referred to being undertaken, and we will certainly look to see whether any of that flexibility could be applied in Wales. And, yes, ventilation will be an increasingly important theme as we go into the winter months, where people will be indoors more and where those non-medical interventions that can help to prevent the spread of the disease will be even more important, and the Welsh Government will certainly be emphasising that in the guidance we continue to provide to public authorities and to private businesses.
Llywydd, cawsom gyflwyniad yn COBRA y bore yma gan Dido Harding, y sawl sy'n gyfrifol am y drefn brofi yn Lloegr. Mae arnaf i ofn y bydd hi'n nifer o wythnosau, o'r hyn a glywais, cyn i'r system labordy goleudy fod yn ôl i lefel y perfformiad a welsom ychydig wythnosau yn unig yn ôl. Yn y cyfamser, mae rhai arbrofion lleol o'r math y cyfeiriodd Adam Price atyn nhw yn cael eu cynnal, a byddwn yn sicr yn edrych i weld a ellid defnyddio unrhyw agwedd ar yr hyblygrwydd hwnnw yng Nghymru. A bydd, bydd awyru yn thema gynyddol bwysig wrth i ni gyrraedd misoedd y gaeaf, pan fydd pobl o dan do yn amlach a phan fydd yr ymyraethau anfeddygol hynny a all helpu i atal y clefyd rhag lledaenu hyd yn oed yn bwysicach, a bydd Llywodraeth Cymru yn sicr yn pwysleisio hynny yn y canllawiau yr ydym ni'n parhau i'w darparu i awdurdodau cyhoeddus ac i fusnesau preifat.
Ar ran grŵp y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
On behalf of the Welsh Conservatives group, Suzy Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, on the weekend you said that you needed to earn the trust of voters again ahead of the election. Why do you think you've lost voters' trust?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, dywedasoch dros y penwythnos bod angen i chi ennill ffydd pleidleiswyr unwaith eto cyn yr etholiad. Pam ydych chi'n meddwl eich bod chi wedi colli ffydd pleidleiswyr?
Voters' trust has clearly not been lost in Wales. If the Member troubled to look at any of the surveys, they are showing that levels of trust in the Welsh Government during this pandemic are at extraordinarily high levels—75 per cent and above in the Welsh Government; 45 per cent in the Government that her party runs in Westminster. The point I made, Llywydd, is this: any party in Government has to earn and re-earn trust at any election. For five elections in a row, the Labour Party has earned the trust of people in Wales, and we take nothing of that for granted. We will work as hard as we can to go on earning that trust. I imagine any party that seeks the votes of Welsh electors tries to make sure that they are trusted by them. There's nothing unusual in what I said, and I imagine it refers to much of her party as to any other.
Mae'n amlwg nad yw ffydd pleidleiswyr wedi ei cholli yng Nghymru. Pe byddai'r Aelod yn trafferthu i edrych ar unrhyw un o'r arolygon, maen nhw'n dangos bod lefelau ffydd yn Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig hwn ar lefelau eithriadol o uchel—75 y cant ac uwch yn Llywodraeth Cymru; 45 y cant yn y Llywodraeth y mae ei phlaid hi yn ei rhedeg yn San Steffan. Y pwynt a wnes i, Llywydd, yw hwn: mae'n rhaid i unrhyw blaid mewn Llywodraeth ennill ac adennill ffydd mewn unrhyw etholiad. Mewn pum etholiad yn olynol, mae'r Blaid Lafur wedi ennill ffydd pobl yng Nghymru, ac nid ydym ni'n cymryd dim o hynny yn ganiataol. Byddwn yn gweithio mor galed ag y gallwn ni i barhau i ennill y ffydd honno. Rwy'n tybio bod unrhyw blaid sy'n ceisio cael pleidleisiau etholwyr Cymru yn ceisio gwneud yn siŵr eu bod ganddyn nhw ffydd ynddi. Does dim byd anarferol yn yr hyn a ddywedais, ac rwy'n dychmygu ei fod yn cyfeirio at lawer o'i phlaid hi cymaint ag unrhyw blaid arall.
It's a shame to have such a defensive response to that one; it might have given you the opportunity perhaps in the Chamber today to say some of the things that you claim as achievements. Certainly, I would have appreciated an answer that would have included, perhaps, I don't know, the Labour Member for Bridgend remembering to take his mask to a shop, in accordance with Welsh Government's own rules. But I think there are some more serious issues that you could have addressed in your answer today, Minister, because last week you let it be known that there was an 11-day gap between you finding out about a major leak of 18,000 pieces of personal information and the period when your health Minister knew about them. It's the third time there have been problems with personal data on your watch during this pandemic that we know of. Do you see—or foresee, I should say—a difficulty in keeping this pandemic under control if people don't trust you with their personal data?
Mae'n drueni cael ymateb mor amddiffynnol i'r cwestiwn yna; efallai y byddai wedi rhoi cyfle i chi yn y Siambr heddiw ddweud rhai o'r pethau yr ydych chi'n honni sy'n lwyddiannau. Yn sicr, byddwn wedi gwerthfawrogi ateb a fyddai wedi cynnwys, efallai, wn i ddim, yr Aelod Llafur dros Ben-y-bont ar Ogwr yn cofio mynd â'i fasg i siop, yn unol â rheolau Llywodraeth Cymru ei hun. Ond rwy'n credu bod rhai materion mwy difrifol y gallech chi fod wedi mynd i'r afael â nhw yn eich ateb heddiw, Gweinidog, oherwydd yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi gyhoeddi bod bwlch o 11 diwrnod rhyngoch chi yn dod i wybod am ddatgeliad gwybodaeth anghyfreithlon mawr o 18,000 o ddarnau o wybodaeth bersonol a'r cyfnod pan oedd eich Gweinidog iechyd yn gwybod amdanyn nhw. Dyma'r trydydd tro y bu problemau gyda data personol yn ystod eich teyrnasiad chi yn ystod y pandemig hwn yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw. A ydych chi'n gweld—neu'n rhagweld, ddylwn i ddweud—anhawster yn cadw'r pandemig hwn dan reolaeth os nad yw pobl yn ymddiried ynoch chi gyda'u data personol?
Well, Llywydd, people do trust the system we have in Wales with their personal data. It's why the system we have in Wales is so much more successful than the system across our border. The data breach was regrettable. It was dealt with by the body that is responsible for it, which is the data controller in that instance. I've asked today to be told that a very small number of people who may have been affected have actually contacted Public Health Wales with any concerns. Those concerns will be dealt with. I don't think the matter is of such significance that it needs rehearsing in this forum two weeks in a row, and I think there are bigger issues that the Conservative Party might have wanted to discuss, but probably are afraid to do so.
Wel, Llywydd, mae pobl yn ymddiried yn y system sydd gennym ni yng Nghymru gyda'u data personol. Dyna pam mae'r system sydd gennym ni yng Nghymru gymaint yn fwy llwyddiannus na'r system dros ein ffin. Roedd y mynediad diawdurdod at ddata yn destun gofid. Ymdriniwyd ag ef gan y corff sy'n gyfrifol amdano, sef y rheolwr data yn yr achos hwnnw. Rwyf i wedi gofyn heddiw a chael gwybod mai nifer fach iawn o bobl a allai fod wedi cael eu heffeithio sydd wedi cysylltu ag Iechyd Cyhoeddus Cymru gydag unrhyw bryderon. Bydd y pryderon hynny yn cael sylw. Nid wyf i'n credu bod y mater mor bwysig fel bod angen ei ailadrodd yn y fforwm hwn ddwy wythnos yn olynol, a chredaf fod materion pwysicach efallai y byddai'r Blaid Geidwadol wedi dymuno eu trafod, ond mae'n debyg eu bod nhw ofn gwneud hynny.
Well, First Minister, that didn't sound to me like an explanation of what that 11-day gap was all about, and there's no point saying that is all down to Public Health Wales, when we've had data issues three times in a row now. Once, obviously, that would be misfortune. Twice would be carelessness. But a third time suggests to me we've got a Welsh Government here that's not that keen on taking responsibility for something that has really shocked a lot of people here. We are relying on track and trace to be the answer to keeping this pandemic under control and to avoid the kind of national lockdowns that Adam Price was, hopefully, trying to avoid as well when he spoke earlier on.
On the issue of trust, though, there is something pretty serious, I think, we need to discuss here today, as you've invited me to do that. And yesterday, in an interview on ITV Wales's Sharp End, the health Minister said that he would not rule out making it compulsory for people to have a COVID-19 vaccine, if and when one becomes available. Now, that's compulsory vaccines, First Minister. Did you know that he was going to say this, or was that another piece of information that the health Minister's kept from you? And what is there in such a statement? It's a completely Orwellian statement, a real attack on personal freedoms, which makes you think that anyone should dare trust a future Labour Government.
Wel, Prif Weinidog, nid oedd hynna'n swnio i mi fel esboniad o beth oedd y rheswm am y bwlch hwnnw o 11 diwrnod, ac nid oes unrhyw ddiben dweud mai Iechyd Cyhoeddus Cymru sy'n gyfrifol am hynny i gyd, pan rydym ni wedi cael problemau data deirgwaith yn olynol erbyn hyn. Unwaith, yn amlwg, byddai hynny yn anffawd. Byddai dwywaith yn ddiofal. Ond mae trydydd tro yn awgrymu i mi bod gennym ni Lywodraeth Cymru yn y fan yma nad yw mor awyddus â hynny i gymryd cyfrifoldeb am rywbeth sydd wir wedi dychryn llawer o bobl yn y fan yma. Rydym ni'n dibynnu ar y system tracio ac olrhain i fod yr ateb i gadw'r pandemig hwn dan reolaeth ac i osgoi'r math o gyfyngiadau symud cenedlaethol yr oedd Adam Price, gobeithio, yn ceisio eu hosgoi hefyd pan siaradodd yn gynharach.
O ran ffydd, fodd bynnag, mae rhywbeth eithaf difrifol, rwy'n meddwl, y mae angen i ni ei drafod yn y fan yma heddiw, gan eich bod chi wedi fy ngwahodd i wneud hynny. Ddoe, mewn cyfweliad ar raglen Sharp End ITV Wales, dywedodd y Gweinidog iechyd na fyddai'n diystyru ei gwneud yn orfodol i bobl gael brechlyn COVID-19, os a phan y bydd un ar gael. Nawr, brechlynnau gorfodol yw hynny, Prif Weinidog. A oeddech chi'n gwybod ei fod yn mynd i ddweud hyn, neu a oedd hwnnw'n ddarn arall o wybodaeth y mae'r Gweinidog iechyd wedi ei gadw oddi wrthych chi? A beth sydd mewn datganiad o'r fath? Mae'n ddatganiad cwbl Orwellaidd, yn ymosodiad gwirioneddol ar ryddid personol, sy'n gwneud i chi feddwl a ddylai unrhyw un fentro ymddiried mewn Llywodraeth Lafur yn y dyfodol.
Well, Llywydd, on the matter of trust that the Member seems so exercised about this afternoon, of the 440 positive cases that were eligible for follow up in the test, trace, protect system in the most recent period, 96 per cent were reached, and they provided details of their recent contacts. That says to me that our system is very well trusted and very well regarded, and 89 per cent of all those contacts were also successfully contacted and were able to have their cases resolved. We have very high levels of trust in the Welsh system, and anything that she says to the contrary is simply not borne out by the facts.
The health Minister was asked a hypothetical question: would he rule something out? He simply said that he wouldn't. It went no further than that. There's no implication in what he said that he had made a decision of any sort. And in this context, in the context of coronavirus, when so much is unknown, and where the stakes are so high, to have ruled out something at this stage I think would not have been a responsible thing to have done, and I think he was absolutely right in the answer that he gave.
Wel, Llywydd, o ran y mater o ffydd y mae'r Aelod wedi cynhyrfu gymaint yn ei gylch y prynhawn yma, o'r 440 o achosion cadarnhaol a oedd yn gymwys ar gyfer camau dilynol yn y system profi, olrhain, diogelu yn y cyfnod diweddaraf, cyrhaeddwyd 96 y cant, a rhoddasant fanylion eu cysylltiadau diweddar. Mae hynny yn dweud wrthyf i bod llawer o ffydd yn ein system a'i bod yn uchel ei pharch, a chysylltwyd yn llwyddiannus gydag 89 y cant o'r holl gysylltiadau hynny hefyd a llwyddwyd i ddatrys eu hachosion. Mae gennym ni lefelau uchel iawn o ffydd yn system Cymru, ac nid yw unrhyw beth y mae hi'n ei ddweud i'r gwrthwyneb yn cael ei gadarnhau gan y ffeithiau.
Gofynnwyd cwestiwn damcaniaethol i'r Gweinidog iechyd: a fyddai'n diystyru rhywbeth? Dywedodd yn syml na fyddai'n gwneud hynny. Nid aeth ymhellach na hynny. Nid oes unrhyw oblygiad yn yr hyn a ddywedodd ei fod wedi gwneud penderfyniad o unrhyw fath. Ac yn y cyd-destun hwn, yng nghyd-destun coronafeirws, pan fo cymaint yn ddirgelwch i ni, a phan fo cymaint yn y fantol, nid wyf i'n credu y byddai diystyru rhywbeth ar hyn o bryd wedi bod yn rhywbeth cyfrifol i'w wneud, ac rwy'n credu ei fod yn hollol gywir yn yr ateb a roddodd.
Arweinydd y grŵp Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit group, Mark Reckless.
First Minister, I'm astonished by that answer in respect to your health Minister having said yesterday that you had the power to mandate vaccination, suggesting that people in Wales might be forcibly injected with a COVID vaccine. Is that what devolution has come to? Surely, such a programme of forced injections would break international law, or is that only a concern when you want to impede Brexit? Wouldn't it also break domestic law, which states at section 45E of the Public Health (Control of Disease) Act 1984, as amended by the Coronavirus Act 2020, that regulations
'may not include provision requiring a person to undergo medical treatment.
'"Medical treatment" includes vaccination'.
First Minister, as with Boris Johnson and Dominic Cummings, you exonerated your health Minister from breaching guidance when he had his family picnic in Cardiff Bay. Have you similarly exonerated him now for publishing the address and date of birth of everyone who tested positive for COVID in Wales because it wasn't significant, even though the rules require disclosure of such a data breach to the Information Commissioner within 72 hours? Will he now stay in place despite saying your Government could mandate vaccination in breach of UK and international law?
Prif Weinidog, mae'r ateb yna yn ymwneud â'ch Gweinidog iechyd yn dweud ddoe bod gennych chi'r grym i orfodi brechiadau, gan awgrymu y gallai pobl yng Nghymru gael eu chwistrellu dan orfod gyda brechlyn COVID, yn fy syfrdanu. Ai dyna y mae datganoli wedi arwain ato? Oni fyddai rhaglen o'r fath o chwistrelliadau gorfodol yn torri cyfraith ryngwladol, neu a yw hynny'n bryder dim ond pan fyddwch chi eisiau rhwystro Brexit? Oni fyddai hefyd yn torri cyfraith ddomestig, sy'n nodi yn adran 45E Deddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984, fel y'i diwygiwyd gan Ddeddf Coronafeirws 2020, efallai
na fydd rheoliadau yn cynnwys darpariaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i berson gael triniaeth feddygol.
Mae 'triniaeth feddygol' yn cynnwys brechiadau.
Prif Weinidog, yn yr un modd â Boris Johnson a Dominic Cummings, fe wnaethoch chi ryddhau eich Gweinidog iechyd o fai am fynd yn groes i ganllawiau pan gafodd ei bicnic teuluol ym Mae Caerdydd. A ydych wedi ei ryddhau o fai yn yr un modd nawr am gyhoeddi cyfeiriad a dyddiad geni pawb a brofodd yn bositif ar gyfer COVID yng Nghymru oherwydd nad oedd yn arwyddocaol, er bod y rheolau yn ei gwneud yn ofynnol i ddatgelu mynediad diawdurdod at ddata o'r fath i'r Comisiynydd Gwybodaeth o fewn 72 awr? A wnaiff ef aros yn ei swydd nawr er iddo ddweud y gallai eich Llywodraeth orfodi brechiadau yn groes i gyfraith y DU a chyfraith ryngwladol?
Llywydd, there is no such programme; there never has been such a programme; there's no proposal to have such a programme. It's just a got-up job. He knows it is, but he wants to appeal to a certain sort of person in the population and so he makes up such charges on the floor of the National Assembly. Let me tell him again, in case he wants to ask me again: there is no such programme; there never has been such a programme; there is no proposal for a programme. And people who want to pretend that there is are doing it entirely for their own political advantage and nothing else.
Llywydd, nid oes rhaglen o'r fath; ni fu erioed raglen o'r fath; does dim cynnig i gael rhaglen o'r fath. Mae'n rhywbeth sydd wedi cael ei ddychmygu. Mae'n gwybod hynny, ond mae eisiau apelio at fath penodol o berson yn y boblogaeth ac felly mae'n gwneud ffugio cyhuddiadau o'r fath ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. Gadewch i mi ddweud wrtho eto, rhag ofn ei fod eisiau gofyn i mi eto: nid oes rhaglen o'r fath; ni fu erioed raglen o'r fath; nid oes cynnig ar gyfer rhaglen. Ac mae pobl sydd eisiau esgus bod rhaglen o'r fath yn gwneud hynny yn gyfan gwbl er eu mantais wleidyddol eu hunain a dim byd arall.
First Minister, I could easily say the same to you in respect of what you've said about the internal market Bill and what you say would be a breach of the law and international law from the Prime Minister. Your health Minister said yesterday that he should keep open the option of forcibly vaccinating people with a COVID vaccine in Wales. You said just now that he was right to keep that option open, despite the fact that it is against the law.
Could you clarify the position on shielding? You previously told old and vulnerable people to maintain shielding through to 16 August, even though, by then, virus prevalence had been low for some weeks. Will it not be now more difficult for them to shield again, having only so recently come out of such a long period of confinement? Would not older and vulnerable people be at less risk from COVID now, as in Sweden, if more younger people had already been through it rather than having postponed infections through lockdown?
Prif Weinidog, gallwn ddweud yr un peth yn rhwydd wrthych chi ynglŷn â'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud am Fil y farchnad fewnol a'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud a fyddai'n torri'r gyfraith a chyfraith ryngwladol gan Brif Weinidog y DU. Dywedodd eich Gweinidog iechyd ddoe y dylai gadw'r dewis yn agored o frechu pobl â brechlyn COVID yng Nghymru dan orfodaeth. Dywedasoch nawr ei fod yn iawn i gadw'r dewis hwnnw yn agored, er gwaethaf y ffaith ei fod yn erbyn y gyfraith.
A allech chi egluro'r sefyllfa o ran amddiffyn? Dywedasoch wrth bobl hen ac agored i niwed yn y gorffennol am barhau i amddiffyn tan 16 Awst, er bod nifer yr achosion o'r feirws wedi bod yn isel ers rhai wythnosau erbyn hynny. Oni fydd yn fwy anodd iddyn nhw amddiffyn eto erbyn hyn, ar ôl dim ond dod allan o gyfnod mor faith o gaethiwed mor ddiweddar? Oni fyddai pobl hŷn ac agored i niwed mewn llai o berygl o COVID nawr, fel yn Sweden, pe byddai mwy o bobl iau eisoes wedi bod drwyddo yn hytrach na gohirio heintiau trwy gyfyngiadau symud?
Llywydd, I see the question swerved to something completely different at the end of it. No international law has been broken. No law of any sort has been broken, because there is no proposal of any sort that would lead to that eventuality. When I criticise the UK Government for its deliberate intention to breach international law, I'm not just doing that by myself. I commend the Member to read Theresa May's speech in the House of Commons yesterday, a speech in which she said that the UK Government are putting the integrity of the United Kingdom at risk—a speech in which she said that this is a Conservative Government willing to go back on its word, to break an international agreement signed in good faith and to break international law. That's not me—that's the previous Conservative Prime Minister of this country, supported by the two previous Conservative Prime Ministers in their turn. This is not some idiosyncratic view of the Welsh Government; it's a view widely shared in the party that has proposed it.
As to the shielding population, I note again what he says about Sweden. In Sweden, 10 times more people have died than in Norway, its immediate neighbour. Imagine—imagine the situation here: imagine what the Member would be saying to me if Wales had pursued a policy that led to 10 times the number of citizens in Wales dying compared to the number across our border. Would he be standing up here advocating it then? Of course he wouldn't be.
Llywydd, rwy'n gweld y cwestiwn yn cael ei wyro i rywbeth hollol wahanol ar ei ddiwedd. Ni thorrwyd unrhyw gyfraith ryngwladol. Ni thorrwyd cyfraith o unrhyw fath, oherwydd nid oes cynnig o unrhyw fath a fyddai'n arwain at y canlyniad hwnnw. Pan fyddaf yn beirniadu Llywodraeth y DU am ei bwriad pendant o dorri cyfraith ryngwladol, nid wyf i'n gwneud hynny ar ben fy hun yn unig. Rwy'n argymell bod yr Aelod yn ddarllen araith Theresa May yn Nhŷ'r Cyffredin ddoe, araith pryd y dywedodd bod Llywodraeth y DU yn peryglu uniondeb y Deyrnas Unedig—araith pryd y dywedodd mai Llywodraeth Geidwadol yw hon sy'n barod i fynd yn ôl ar ei gair, i dorri cytundeb rhyngwladol a lofnodwyd yn ddidwyll ac i dorri cyfraith ryngwladol. Nid fi sy'n dweud hynny—Prif Weinidog Ceidwadol blaenorol y wlad hon sy'n dweud hynny, gyda chefnogaeth y ddau Brif Weinidog Ceidwadol blaenorol yn eu tro. Nid rhyw farn idiosyncratig gan Lywodraeth Cymru yw hon; mae'n farn a rennir yn eang yn y blaid sydd wedi ei chynnig.
O ran y boblogaeth sy'n amddiffyn, nodaf eto yr hyn y mae'n ei ddweud am Sweden. Yn Sweden, mae 10 gwaith mwy o bobl wedi marw nag yn Norwy, ei chymydog agos. Dychmygwch—dychmygwch y sefyllfa yn y fan yma: dychmygwch yr hyn y byddai'r Aelod yn ei ddweud wrthyf i pe byddai Cymru wedi dilyn polisi a arweiniodd at 10 gwaith nifer y dinasyddion yng Nghymru yn marw o'i gymharu â'r nifer dros ein ffin. A fyddai'n sefyll yn y fan yma yn ei argymell yn yr achos hwnnw? Wrth gwrs na fyddai.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am agor Ysbyty Athrofaol y Faenor? OQ55534
3. Will the First Minister make a statement on the opening of the Grange University Hospital? OQ55534
I thank the Member for that question, Llywydd. The announcement that the Grange hospital will open in mid November instead of the original planned date in March 2021 is very welcome. In the coronavirus context, it will provide critical care and acute respiratory care to 600,000 people in the Aneurin Bevan University Health Board area.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r cyhoeddiad y bydd ysbyty'r Faenor yn agor ganol mis Tachwedd yn hytrach na'r dyddiad gwreiddiol a fwriadwyd ym mis Mawrth 2021 i'w groesawu'n fawr. Yng nghyd-destun coronafeirws, bydd yn darparu gofal critigol a gofal anadlol acíwt i 600,000 o bobl yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan.
Thank you, First Minister, for that answer. I'm sure you'd like to join me in thanking the construction workers who've helped keep this important project on time and on budget over the last few months and years, particularly at a time when the sector has been so badly affected by the pandemic, with construction microbusinesses making up around a third of applications to the economic resilience fund. You've just touched on the hospitals' role in the COVID-19 pandemic. What discussions—or could you say a little bit more about any discussions that your officials have had with the local health board about a strategy of using the hospital for COVID cases, and therefore removing the risk of infection from the other general hospitals in the Gwent area? And also is the Welsh Government looking at transport links to the new hospital? I have raised this before, as there are concerns about connectivity. The A4042 through Monmouthshire badly needs upgrading and there's also certainly a need for better public transport links for patients and for families to and from the new hospital.
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Rwy'n siŵr yr hoffech chi ymuno â mi i ddiolch i'r gweithwyr adeiladu sydd wedi helpu i gadw'r prosiect pwysig hwn ar amser a gan gyd-fynd â'r gyllideb dros y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf, yn enwedig ar adeg pan fo'r pandemig wedi effeithio mor ofnadwy ar y sector, gydag oddeutu traean o'r ceisiadau i'r gronfa cadernid economaidd yn ficrofusnesau adeiladu. Rydych chi newydd sôn am swyddogaeth yr ysbytai yn ystod pandemig COVID-19. Pa drafodaethau—neu a allech chi ddweud ychydig mwy am unrhyw drafodaethau y mae eich swyddogion wedi eu cael gyda'r bwrdd iechyd lleol am strategaeth o ddefnyddio'r ysbyty ar gyfer achosion COVID, ac felly cael gwared ar y risg o haint o'r ysbytai cyffredinol eraill yn ardal Gwent? Ac a yw Llywodraeth Cymru hefyd yn edrych ar gysylltiadau trafnidiaeth i'r ysbyty newydd? Rwyf i wedi codi hyn o'r blaen, gan fod pryderon ynghylch cysylltedd. Mae angen dybryd i uwchraddio'r A4042 drwy Sir Fynwy ac yn sicr hefyd mae angen cysylltiadau cludiant cyhoeddus gwell i gleifion ac i deuluoedd i'r ysbyty newydd ac oddi yno.
Llywydd, I thank Nick Ramsay for those points. I absolutely do associate myself with what he said about construction workers: here is a major project, a £360 million project, delivered on budget and ahead of time, and that really is a tribute to those who've planned it and then who have executed the plans for the hospital, and it very much is part of Aneurin Bevan University Health Board's plan for dealing with those people who fall acutely ill and will need urgent respiratory care in response to coronavirus. So, the Grange hospital will be pivotal over the months during the winter when those sorts of services may be even more necessary than they have been in the spring and summer period.
I thank the Member for what he asked about public transport, and I know he's raised this in a recent article in the South Wales Argus. The university health board confirmed to me yesterday that there will be a public bus service to the site when the hospital is open in November—buses will drop off at a dedicated point on the site. There are bus services that will link Newport, Caerleon, Cwmbran and the site itself, and there are further discussions going on to confirm all those services, but the health board is determined that public transport to the site will be there from the time the hospital opens, and will be available to those who need to use it.
The Member has asked me previously about the state of the A4042. I know he will be aware of the actions that have been taken to improve drainage along the road in recent times, and there is some evidence that those investments are paying a dividend and that some of the interruptions to the road—particularly through flooding in recent years—may now have been resolved through the schemes that have been put in place and the improvements that have been made on adjacent third party land.
Llywydd, diolchaf i Nick Ramsay am y pwyntiau yna. Rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn a ddywedodd am weithwyr adeiladu: dyma brosiect mawr, prosiect gwerth £360 miliwn, a gyflwynwyd yn unol â'r gyllideb ac yn gynnar, ac mae hynny wir yn deyrnged i'r rhai sydd wedi ei gynllunio ac yna sydd wedi gweithredu'r cynlluniau ar gyfer yr ysbyty, ac mae'n rhan bwysig iawn o gynllun Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ar gyfer ymdrin â'r bobl hynny sy'n ddifrifol wael ac y bydd angen gofal anadlol brys arnyn nhw mewn ymateb i goronafeirws. Felly, bydd ysbyty'r Faenor yn hollbwysig dros y misoedd yn ystod y gaeaf pan allai'r mathau hynny o wasanaethau fod hyd yn oed yn fwy angenrheidiol nag y maen nhw wedi bod yn ystod y gwanwyn a'r haf.
Diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ofynnodd am gludiant cyhoeddus, a gwn ei fod wedi codi hyn mewn erthygl ddiweddar yn y South Wales Argus. Cadarnhaodd y bwrdd iechyd prifysgol wrthyf ddoe y bydd gwasanaeth bws cyhoeddus i'r safle pan fydd yr ysbyty ar agor ym mis Tachwedd—bydd bysiau'n gollwng ar bwynt penodol ar y safle. Ceir gwasanaethau bysiau a fydd yn cysylltu Casnewydd, Caerllion, Cwmbrân a'r safle ei hun, ac mae trafodaethau pellach yn parhau i gadarnhau'r holl wasanaethau hynny, ond mae'r bwrdd iechyd yn benderfynol y bydd cludiant cyhoeddus i'r safle yno o'r adeg y bydd yr ysbyty yn agor, ac y bydd ar gael i'r rhai sydd angen ei ddefnyddio.
Mae'r Aelod wedi fy holi o'r blaen am gyflwr yr A4042. Gwn y bydd yn ymwybodol o'r camau a gymerwyd i wella draenio ar hyd y ffordd yn ddiweddar, a cheir rhywfaint o dystiolaeth bod y buddsoddiadau hynny yn talu difidend ac y gallai rhai o'r ymyriadau ar y ffordd—yn enwedig drwy lifogydd yn y blynyddoedd diwethaf—fod wedi eu datrys nawr drwy'r cynlluniau a roddwyd ar waith a'r gwelliannau a wnaed ar dir trydydd parti cyfagos.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu adferiad gwyrdd? OQ55576
4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's strategy to prioritise a green recovery? OQ55576
I thank the Member for that, Llywydd. A green recovery is at the heart of our response to the coronavirus pandemic. It will improve outcomes for Wales, generate a more sustainable and resilient economy for the future, tackle the climate emergency and address declines in biodiversity.
Diolchaf i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae adferiad gwyrdd wrth wraidd ein hymateb i bandemig y coronafeirws. Bydd yn gwella canlyniadau i Gymru, yn creu economi fwy cynaliadwy a chydnerth ar gyfer y dyfodol, yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac yn mynd i'r afael â dirywiad mewn bioamrywiaeth.
First Minister, the Organisation for Economic Co-operation and Development report that was published recently really highlights the importance of high-performing transport networks and skills development to address the historic low productivity that we've suffered in Wales, given the very low level of investment by the UK Government since the industrialisation in the 1970s and 1980s. It is very disappointing to read that the UK Government seems hell bent on using the internal market Bill to undermine the climate reduction commitments of devolved Governments. How can the Welsh Government stay focused on the precision skills required to deliver its clean, green transport and housing ambitions—essential to deliver our carbon reduction commitments—when the UK Government seems determined to top-slice the money that Wales is entitled to to build redundant relief roads and, I fear, carpet the countryside with poor-quality building developments to become the slums of the future?
Prif Weinidog, mae adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a gyhoeddwyd yn ddiweddar wir yn tynnu sylw at bwysigrwydd rhwydweithiau trafnidiaeth sy'n perfformio'n dda a datblygu sgiliau i fynd i'r afael â'r cynhyrchiant isel hanesyddol yr ydym ni wedi ei ddioddef yng Nghymru, o gofio'r lefel isel iawn o fuddsoddiad gan Lywodraeth y DU ers y diwydiannu yn y 1970au a'r 1980au. Mae'n siomedig iawn darllen bod Llywodraeth y DU yn ymddangos yn benderfynol o ddefnyddio Bil y farchnad fewnol i danseilio ymrwymiadau Llywodraethau datganoledig i leihau'r hinsawdd. Sut y gall Llywodraeth Cymru barhau i ganolbwyntio ar y sgiliau manwl sydd eu hangen i gyflawni ei huchelgeisiau trafnidiaeth a thai glân a gwyrdd—sy'n hanfodol er mwyn cyflawni ein hymrwymiadau lleihau carbon—pan fo'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn benderfynol o frigdorri'r arian y mae gan Gymru hawl iddo i adeiladu ffyrdd lliniaru diangen ac, mae arnaf ofn, gorchuddio cefn gwlad gyda datblygiadau adeiladu o ansawdd gwael i ddod yn hofelau'r dyfodol?
Llywydd, I thank Jenny Rathbone for that very important supplementary question. I was very glad that the Welsh Government was able to commission from the OECD an independent report drawing on best international evidence to help us with the important job of designing future policies and future structures for regional economic development. The report does, absolutely, put a focus on skill development. It's really important that we are able to invest in the people that we have here in Wales, so that they are ready to be able to take advantage of employment opportunities when they come.
The Member, Llywydd, raises, I think, an extraordinary possibility. When I first saw the internal market Bill, that was bad enough when I thought that what the UK Government was planning was to take all the money that had come to Wales from European sources and hug it to itself, and eek it back out according to ideas that they may have, rather than the ideas that people in Wales may have for what is necessary here. But the idea that they would seek to top-slice budgets that are available to this Senedd, to deploy in the way that we choose, in order to run schemes of their own is, I think, an idea even beyond what we originally thought they may have in mind. To do so would make a mockery of the words that the Prime Minister uses about respecting devolution, and being a devolutionist himself. Let us hope that there is a UK Government Minister who is willing to put on record the fact that they intend no such thing.
Llywydd, diolchaf i Jenny Rathbone am y cwestiwn atodol pwysig iawn yna. Roeddwn i'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gallu comisiynu adroddiad annibynnol gan yr OECD gan ddefnyddio'r dystiolaeth ryngwladol orau i'n helpu ni gyda'r gwaith pwysig o gynllunio polisïau'r dyfodol a strwythurau'r dyfodol ar gyfer datblygu economaidd rhanbarthol. Mae'r adroddiad, yn sicr, yn canolbwyntio ar ddatblygu sgiliau. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gallu buddsoddi yn y bobl sydd gennym ni yma yng Nghymru, fel eu bod nhw'n barod i allu manteisio ar gyfleoedd cyflogaeth pan fyddan nhw'n dod.
Mae'r Aelod, Llywydd, yn codi, rwy'n credu, posibilrwydd eithriadol. Pan welais i Fil y farchnad fewnol am y tro cyntaf, roedd hynny'n ddigon drwg pan roeddwn i'n meddwl mai'r hyn yr oedd Llywodraeth y DU yn bwriadu ei wneud oedd cymryd yr holl arian a oedd wedi dod i Gymru o ffynonellau Ewropeaidd a'i chadw iddi hi ei hun, ac ailddosbarthu rhywfaint yn ôl syniadau a allai fod ganddyn nhw, yn hytrach na'r syniadau a allai fod gan bobl yng Nghymru am yr hyn sy'n angenrheidiol yma. Ond mae'r syniad y bydden nhw'n ceisio brigdorri cyllidebau sydd ar gael i'r Senedd hon, i'w defnyddio yn y ffordd yr ydym ni'n ei ddewis, er mwyn rhedeg cynlluniau eu hunain, rwy'n credu, yn syniad hyd yn oed y tu hwnt i'r hyn yr oeddem ni'n credu yn wreiddiol y gallai fod ganddyn nhw mewn golwg. Byddai gwneud hynny yn gwneud y geiriau y mae Prif Weinidog y DU yn eu defnyddio am barchu datganoli, a bod yn ddatganolwr ei hun, yn chwerthinllyd. Gadewch i ni obeithio bod Gweinidog yn Llywodraeth y DU sy'n fodlon cofnodi'r ffaith nad ydyn nhw'n bwriadu gwneud unrhyw beth o'r fath.
5. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn addasu ei hymateb i COVID-19 o ystyried y profiad o'r feirws hyd yma? OQ55577
5. How will the Welsh Government adapt its response to COVID-19 given the experience of the virus to date? OQ55577
I thank John Griffiths for that question, Llywydd. The coronavirus control plan, published in August, and last week's winter protection plan are both rooted in the lessons we have learnt during the coronavirus crisis. Adapted responses can be seen, for example, in more effective treatments for the disease and in COVID-specific rehabilitation measures.
Diolchaf i John Griffiths am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r cynllun rheoli coronafeirws, a gyhoeddwyd ym mis Awst, a chynllun diogelu'r gaeaf yr wythnos diwethaf ill dau wedi'u gwreiddio yn y gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu yn ystod argyfwng y coronafeirws. Gellir gweld ymatebion wedi'u haddasu, er enghraifft, mewn triniaethau mwy effeithiol ar gyfer y clefyd ac mewn mesurau adsefydlu penodol i COVID.
First Minister, from 6 o'clock this evening there will be further restrictions in Newport and other local authorities. The length of time involved will depend on the incidence of cases, but are you able to say anything more about how long these measures may be in place?
An increasing number of school pupils are self-isolating, further damaging their education after the loss of school time in the last academic year. Might Welsh Government then, First Minister, prioritise testing for pupils and staff to minimise loss of time in school, and also ensure that learning at home is consistent and top quality across all our schools?
Prif Weinidog, o 6 o'r gloch heno ymlaen bydd cyfyngiadau pellach yng Nghasnewydd ac mewn awdurdodau lleol eraill. Bydd y cyfnod y mae hynny yn ei olygu yn dibynnu ar nifer yr achosion, ond a allwch chi ddweud unrhyw beth arall am ba mor hir y gallai'r mesurau hyn fod ar waith?
Mae nifer cynyddol o ddisgyblion ysgol yn hunanynysu, gan niweidio eu haddysg ymhellach ar ôl colli amser ysgol yn y flwyddyn academaidd ddiwethaf. A allai Llywodraeth Cymru felly, Prif Weinidog, flaenoriaethu profion i ddisgyblion a staff er mwyn lleihau'r amser a gollir yn yr ysgol, a hefyd sicrhau bod dysgu gartref yn gyson ac o'r ansawdd gorau ar draws ein holl ysgolion?
Llywydd, I thank John Griffiths for those questions. The coronavirus restrictions in Newport will be reviewed within two weeks. My ambition is for those restrictions progressively to be lightened as soon as it is safe for us to do so. The contact tracing team in Newport, I think, have been absolutely outstanding in the way that they have responded to the flare-up of numbers in the city, and provided they continue to have the co-operation of local people, I think there is a realistic prospect that that outbreak will be brought back under control as rapidly as possible, and then some of the measures we've needed to put in place will be able to be removed.
As to schools, Llywydd, since 1 September there have been coronavirus cases in 275 schools in Wales, 140 students have been affected and 135 staff members have been affected. In 198 of those 275 schools, only one case has been reported. So, in more than seven out of 10 schools, it's a single isolated case that has been reported so far, although, I agree, it is early days. Those cases have been imported to the school by people who have contracted it for other reasons, rather than being spread in the school environment. We will continue to prioritise the testing of students and teachers and other school staff members, where that becomes necessary, in order for us to minimise the risk of transmission and to respond to the final point that John Griffiths made, about continuity of learning for young people who may still have to spend some of their time outside the classroom. In some parts of Wales, that was done fantastically well earlier in the summer. That learning is being applied now to make sure that those standards can be achieved in all parts of Wales.
Llywydd, diolchaf i John Griffiths am y cwestiynau yna. Bydd y cyfyngiadau coronafeirws yng Nghasnewydd yn cael eu hadolygu ymhen pythefnos. Fy uchelgais yw llacio'r cyfyngiadau hynny yn raddol cyn gynted ag y bydd yn ddiogel i ni wneud hynny. Credaf fod y tîm olrhain cyswllt yng Nghasnewydd wedi bod yn gwbl rhagorol yn y ffordd y maen nhw wedi ymateb i'r niferoedd cynyddol yn y ddinas, a chyn belled â'u bod nhw'n parhau i gael cydweithrediad pobl leol, rwy'n credu bod gobaith realistig y bydd yr achosion hynny yn cael eu rheoli unwaith eto cyn gynted â phosibl, ac yna bydd modd diddymu rhai o'r mesurau y bu'n rhaid i ni eu rhoi ar waith.
O ran ysgolion, Llywydd, ers 1 Medi bu achosion o coronafeirws mewn 275 o ysgolion yng Nghymru, effeithiwyd ar 140 o fyfyrwyr ac effeithiwyd ar 135 o aelodau staff. Yng 198 o'r 275 o ysgolion hynny, adroddwyd un achos yn unig. Felly, mewn mwy na saith o bob 10 ysgol, un achos ynysig a adroddwyd hyd yma, er fy mod i'n cytuno ei bod hi'n ddyddiau cynnar. Mae'r achosion hynny wedi cael eu mewnforio i'r ysgol gan bobl sydd wedi ei ddal am resymau eraill, yn hytrach na'i fod yn cael ei ledaenu yn amgylchedd yr ysgol. Byddwn yn parhau i flaenoriaethu profi myfyrwyr ac athrawon ac aelodau eraill o staff ysgolion, lle bo hynny'n angenrheidiol, fel y gallwn ni sicrhau bod y perygl o drosglwyddiad cyn lleied â phosibl ac i ymateb i'r pwynt olaf a wnaeth John Griffiths, am barhad dysgu i bobl ifanc y gallai fod yn rhaid iddyn nhw barhau i dreulio rhywfaint o'u hamser y tu allan i'r ystafell ddosbarth. Mewn rhai rhannau o Gymru, gwnaed hynny yn arbennig o dda yn gynharach yn yr haf. Mae'r dysgu hwnnw yn cael ei ddefnyddio nawr i sicrhau y gellir cyrraedd y safonau hynny ym mhob rhan o Gymru.
Ac yn olaf, Joyce Watson, cwestiwn 6.
And finally, Joyce Watson, question 6.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ganfyddiadau adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, 'The Future of Regional Development and Public Investment in Wales'? OQ55579
6. What assessment has the Welsh Government made of the findings of the OECD report, 'The Future of Regional Development and Public Investment in Wales'? OQ55579
Llywydd, the OECD’s model of a more regional and place-based model of economic growth is already at the heart of our economic action plan and the goals we have set for future regional investment. We will consider the report’s recommendations with stakeholders over the coming weeks.
Llywydd, mae model yr OECD o fodel mwy rhanbarthol ac yn seiliedig ar leoedd o dwf economaidd eisoes wrth wraidd ein cynllun gweithredu economaidd a'r nodau rydym ni wedi'u gosod ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yn y dyfodol. Byddwn i'n ystyried argymhellion yr adroddiad gyda rhanddeiliaid yn ystod yr wythnosau nesaf.
Thank you for that. One of the findings in the report is the impact of the continued austerity inflicted on Wales by the UK Government spending plans. That austerity did reduce local authority investment in industries, and other forms of money that we would have expected to have come to Wales, and it was purely a political decision.
So, what discussions have you had with the UK Chancellor to highlight the impact that their politically imposed austerity measures are having, and will have, on Wales if they carry on along that track? And will you ask Simon Hart, the Secretary of State for Wales, to start acting in the interests of Wales and respect the devolution settlement?
Diolch am hynny. Un o ganfyddiadau'r adroddiad yw effaith y cyni parhaus a gafodd ei osod ar Gymru gan gynlluniau gwario Llywodraeth y DU. Roedd y cyni hwnnw'n lleihau buddsoddiad awdurdodau lleol mewn diwydiannau, a mathau eraill o gyllid y byddem wedi disgwyl iddo ddod i Gymru, a phenderfyniad gwleidyddol yn unig ydoedd.
Felly, pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael â Changhellor y DU i dynnu sylw at yr effaith y mae eu mesurau cyni, sydd wedi'u gosod ar sail wleidyddol, yn ei chael, ac a gaiff, ar Gymru os ydyn nhw'n parhau ar hyd y trywydd hwnnw? Ac a wnewch chi ofyn i Simon Hart, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ddechrau gweithredu er budd Cymru a pharchu'r setliad datganoli?
Well, very important points, Llywydd, made there by Joyce Watson. There's no doubt, is there, that the whole of the United Kingdom is less able to withstand the shocks of coronavirus and Brexit because of a decade of austerity: household incomes, public services, private businesses all undermined by the flawed and foolish policies pursued at that time. The budget of the Welsh Government is £4 billion lower today than it would have been had it simply stayed where it was 10 years ago. Not an iota of growth. If we'd simply stayed, in real terms, where we were a decade ago, £4 billion more to invest in our public services and all of the other urgent needs that we have here in Wales. We continue to take every opportunity that we have with the Chancellor, through the actions of my colleague Rebecca Evans, to urge the UK Government to use the historic low interest rates that we have for an infrastructure boost to the UK and to the Welsh economy in the comprehensive spending review.
On 30 June, Llywydd, the Prime Minister announced a new deal in infrastructure spending. For Wales, it was no deal, because not a single penny came to us for this year for any infrastructure boost. So, it would be very good if we had a Wales Office that stood up for Wales, that was the voice of Wales in Westminster, rather than the parrot of Westminster in Wales. And, in that way, we might be able to make some inroads into the difficulties and damage that has already been inflicted on us.
Wel, pwyntiau pwysig iawn, Llywydd, wedi'u gwneud gan Joyce Watson. Does dim dwywaith fod y Deyrnas Unedig yn llai abl i wrthsefyll ergydion coronafeirws a Brexit oherwydd degawd o gyni: incwm aelwydydd, gwasanaethau cyhoeddus, busnesau preifat i gyd wedi cael eu tanseilio gan y polisïau diffygiol a ffôl a oedd yn cael eu dilyn bryd hynny. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru £4 biliwn yn is heddiw nag y byddai pe bai wedi aros lle'r oedd 10 mlynedd yn ôl. Nid mymryn o dwf. Pe baem ni wedi aros, mewn termau real, lle'r oeddem ni ddegawd yn ôl, byddai gennym £4 biliwn yn fwy i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus a'r holl anghenion brys eraill sydd gennym yma yng Nghymru. Rydym yn dal i fanteisio ar bob cyfle sydd gennym gyda'r Canghellor, drwy weithredoedd fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, i annog Llywodraeth y DU i ddefnyddio'r cyfraddau llog isel hanesyddol sydd gennym ar gyfer rhoi hwb seilwaith i'r DU ac i economi Cymru yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant.
Ar 30 Mehefin, Llywydd, cyhoeddodd y Prif Weinidog fargen newydd mewn gwariant ar seilwaith. O ran Cymru, nid oedd yn fargen, oherwydd ni ddaeth yr un geiniog atom eleni am unrhyw hwb seilwaith. Felly, byddai'n dda iawn pe bai gennym ni Swyddfa Cymru sy'n sefyll dros Gymru, a fyddai'n llais Cymru yn San Steffan, yn hytrach na pharot San Steffan yng Nghymru. Ac, yn y modd hwnnw, efallai y byddai modd i ni wneud rhywfaint o gynnydd o ran yr anawsterau a'r difrod sydd eisoes wedi'u hachosi i ni.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Helen Mary Jones.
The next item is questions to the Counsel General, and the first question is from Helen Mary Jones.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith yn dilyn colli'r apêl yn erbyn dyfarniad yr Uchel Lys gan fenywod a anwyd yn y 1950au yr effeithiwyd arnynt gan newid oedran pensiwn y wladwriaeth o 60 i 66? OQ55546
1. What discussions has the Counsel General had with law officers following the loss of the appeal against the High Court ruling by women born in the 1950s affected by the state pension age being changed from 60 to 66? OQ55546
The Welsh Government has repeatedly expressed deep-seated concerns to the UK Government on behalf of women in Wales who have faced the injustice of having their state pension age raised without effective or sufficient notification. I am aware of the Court of Appeal judgment, and I will, of course, be monitoring any appeal if it's lodged to the Supreme Court.
Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dwfn dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ar ran menywod yng Nghymru sydd wedi wynebu'r anghyfiawnder o'u hoedran pensiwn y wladwriaeth yn cael ei godi heb rybudd effeithiol na digonol. Rwy'n ymwybodol o ddyfarniad y Llys Apêl, a byddaf, wrth gwrs, yn monitro unrhyw apêl os caiff ei chyflwyno i'r Goruchaf Lys.
I'm grateful to the Counsel General for his reply. He will know that I have been working very closely with campaigners across my region, particularly in Llanelli and Pembrokeshire, on this issue. The result was obviously disappointing, but it didn't come as a complete surprise.
I wonder if the Counsel General will agree with me that it now seems likely that the solution to this will come from political decisions rather than from any legal ruling. Would this be a timely moment for the Welsh Government to make representations once again to the UK Government on behalf of the women of Wales so affected?
It seems to me that, in the aftermath of the COVID crisis, this is particularly pertinent. We of course have many women who would have expected to retire who are now having to stay in work, and they might be in a position, if they were able to retire and had the pension entitlement they expected, to retire a little earlier and potentially free up some further work for younger people who will desperately need it.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Bydd ef yn gwybod fy mod wedi bod yn gweithio'n agos iawn gydag ymgyrchwyr ar draws fy rhanbarth i, yn enwedig yn Llanelli a Sir Benfro, ar y mater hwn. Roedd y canlyniad yn amlwg yn siomedig, ond nid oedd yn syndod llwyr.
Tybed a fydd y Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi ei bod yn ymddangos yn debygol bellach y daw'r ateb i hyn o benderfyniadau gwleidyddol yn hytrach nag o unrhyw ddyfarniad cyfreithiol. A fyddai hon yn adeg amserol i Lywodraeth Cymru gyflwyno sylwadau unwaith eto i Lywodraeth y DU ar ran menywod Cymru a gafodd eu heffeithio gan hyn?
Mae'n ymddangos i mi, yn sgil argyfwng COVID, fod hyn yn arbennig o berthnasol. Wrth gwrs, mae gennym lawer o fenywod a fyddai wedi disgwyl gallu ymddeol ond sydd bellach yn gorfod aros yn y gwaith. Ac efallai y bydden nhw mewn sefyllfa, os byddai modd iddyn nhw ymddeol a chael yr hawl i'r pensiwn yr oedden nhw'n ei ddisgwyl, i allu ymddeol ychydig yn gynharach ac o bosibl ryddhau rhywfaint o waith i bobl iau, y bydd ei angen yn ddybryd.
Well, I share the Member's disappointment with the outcome of the appeal; as she says, perhaps more disappointing than surprising in light of progress in the matter. These women are women who faced discrimination, very often, throughout the course of their working lives. So, it will be particularly disappointing to have had that result.
As she will know, I've continued to look for opportunities to be able to, perhaps, intervene and none have, unfortunately, presented themselves. But I do think that, in her question, she's right to say that given that the litigation strategy isn't bearing the fruit that perhaps we might have hoped, there are some practical proposals that many of these groups have put forward in order to transition to a more just set of outcomes. We have corresponded consistently with the UK Government, as the Member knows. I think, unfortunately, our most recent letter hasn't even had a reply unfortunately. But, we will continue to make those representations so that the UK Government engage with these women, not in the courts, but in seeking a just resolution to what is and has been for some time, a great injustice.
Wel, rwy'n rhannu siom yr Aelod â chanlyniad yr apêl; fel y dywed hi, efallai'n fwy o siom nag o syndod o ystyried cynnydd yn y mater. Mae'r menywod hyn yn fenywod sydd wedi wynebu gwahaniaethu, yn aml iawn, drwy gydol eu bywydau gwaith. Felly, bydd yn arbennig o siomedig i fod wedi cael y canlyniad hwnnw.
Fel y bydd hi'n gwybod, rwyf wedi parhau i chwilio am gyfleoedd i allu ymyrryd, o bosibl, ac nid oes yr un ohonyn nhw, yn anffodus, wedi dod i'r amlwg. Ond yn ei chwestiwn, rwy'n credu ei bod hi'n iawn yn dweud, o ystyried nad yw'r strategaeth ymgyfreitha yn dwyn ffrwyth fel y gallem fod wedi ei obeithio efallai, fod yna rai cynigion ymarferol y mae llawer o'r grwpiau hyn wedi'u cyflwyno er mwyn pontio i gyfres fwy cyfiawn o ganlyniadau. Rydym wedi gohebu'n gyson â Llywodraeth y DU, fel y mae'r Aelod yn gwybod. Rwy'n credu, yn anffodus, na chafwyd ateb i'n llythyr diweddaraf hyd yn oed. Ond, byddwn ni'n parhau i gyflwyno'r sylwadau hynny fel bod Llywodraeth y DU yn ymgysylltu â'r menywod hyn, nid yn y llysoedd, ond wrth geisio datrys yr hyn sydd wedi bod ers peth amser, yn anghyfiawnder mawr.
2. Beth yw dadansoddiad cyfreithiol y Cwnsler Cyffredinol o'r mesurau ym Mil Marchnad Fewnol y DU fel y maent yn berthnasol i Gymru? OQ55533
2. What is the Counsel General's legal analysis of the measures contained in the UK Internal Market Bill as they relate to Wales? OQ55533
The UK Government’s United Kingdom Internal Market Bill goes far beyond the structure that might be needed to ensure economic and regulatory co-operation between the nations of the UK, and is a serious assault on the devolution settlement and our powers in Wales.
Mae Bil Marchnad Fewnol y DU Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn mynd ymhell y tu hwnt i'r strwythur y gallai fod ei angen i sicrhau cydweithrediad economaidd a rheoleiddiol rhwng cenhedloedd y DU, ac mae'n ymosodiad difrifol ar y setliad datganoli a'n pwerau ni yng Nghymru.
I thank the Counsel General for that answer and I do agree with him. Counsel General, last week, you told me that the Welsh Government was prepared to work with others in the UK Parliament in order to protect Welsh democracy from this power grab that is inherent in the internal market Bill, as you've just alluded to, and I welcome that. Working in a cross-legislature way will be vital in the coming period, so, today, Plaid Cymru MPs will be bringing forward an amendment that would mean that this Senedd would have to give its consent before the provisions in the Bill that are designed to transfer devolved powers back to Westminster—before that comes into force. Does the Welsh Government support the intention behind that amendment, and if so, will you persuade your Welsh Labour colleagues in Westminster to support it this afternoon?
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw ac rwyf yn cytuno ag ef. Cwnsler Cyffredinol, yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch chi wrthyf i fod Llywodraeth Cymru yn barod i weithio gydag eraill yn Senedd y DU er mwyn diogelu democratiaeth Cymru rhag y cipio pŵer hwn sy'n rhan annatod o'r Bil Marchnad Fewnol, fel yr ydych chi newydd gyfeirio ato, ac rwy'n croesawu hynny. Bydd gweithio mewn ffordd draws-ddeddfwrfa yn hanfodol yn y cyfnod sydd i ddod, felly heddiw bydd ASau Plaid Cymru yn cyflwyno gwelliant a fyddai'n golygu y byddai'n rhaid i'r Senedd hon roi ei chydsyniad cyn bod y darpariaethau yn y Bil, sydd â'r nod o drosglwyddo pwerau datganoledig yn ôl i San Steffan—cyn i hynny ddod i rym. A yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r bwriad y tu ôl i'r gwelliant hwnnw, ac os felly, a wnewch chi berswadio eich cyd-Aelodau Llafur Cymru yn San Steffan i'w gefnogi y prynhawn yma?
Well, I haven't seen the text of that amendment. Our position as a Government is that there should be no transfer of powers, come what may, from this Senedd to Westminster. So, it's a very simple proposition. I was very pleased to see that, on the vote at the start of last week, both my party in Parliament and hers and others in this Chamber were able to stand clear in their rejection of the principles that are at the heart of this Bill. As she knows from the discussions we've previously had, there are many ways in which this Bill cuts across profoundly the devolution settlement and locks in those changes in a way that this Senedd would not be able to reverse. So, I do welcome the opportunity to work on a cross-party basis in Parliament and I very much hope that that continues.
Wel, nid wyf i wedi gweld testun y gwelliant hwnnw. Ein safbwynt ni fel Llywodraeth yw na ddylid trosglwyddo pwerau, doed a ddelo, o'r Senedd hon i San Steffan. Felly, mae'n gynnig syml iawn. Roeddwn i'n falch iawn o weld, ar y bleidlais ddechrau'r wythnos diwethaf, fod fy mhlaid i yn Senedd y DU a'i phlaid hi ac eraill yn y Siambr hon wedi gallu sefyll yn gadarn wrth ymwrthod â'r egwyddorion sydd wrth wraidd y Bil hwn. Fel y mae hi'n ymwybodol o'r trafodaethau a gafwyd o'r blaen, mae'r Bil hwn mewn llawer ffordd yn torri ar draws y setliad datganoli'n llwyr ac yn cloi'r newidiadau hynny mewn ffordd na fyddai'r Senedd hon yn gallu ei gwrthdroi. Felly, rwy'n croesawu'r cyfle i weithio ar sail drawsbleidiol yn y Senedd a mawr obeithio y bydd hynny'n parhau.
I wonder if the Counsel General and Minister could outline the legal and constitutional consequences of this Chamber, Siambr, not giving its consent to this Bill being railroaded forward by the UK Government. And, could he also explain why this should matter profoundly to the businesses, the farmers, the food producers, the students and the constituents in a constituency like mine of Ogmore?
Tybed a allai'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog amlinellu'r canlyniadau cyfreithiol a chyfansoddiadol pe bai'r Siambr hon yn peidio â rhoi ei chydsyniad i'r Bil hwn gael ei ruthro ymlaen gan Lywodraeth y DU. Ac, a allai hefyd egluro pam y dylai hyn fod o bwys mawr i'r busnesau, y ffermwyr, y cynhyrchwyr bwyd, y myfyrwyr a'r etholwyr mewn etholaeth fel fy un i yn Aberogwr?
Well, I thank Huw Irranca-Davies for that question. This Senedd, I have no expectation that it will do anything other, in my own view, than reject the consent for this piece of legislation. That ought to be the end of the matter; the UK Government ought, then, not to proceed with the legislation. Huw will recall, as will other Members, that when this Senedd last withheld its consent and the UK Government proceeded notwithstanding that, we received clear assurances from the UK Government that it regarded those circumstances as unique and extraordinary. And in light of that, I think the UK Government could not justify proceeding in the absence of the consent of the devolved legislatures in relation to this piece of legislation.
He is right to raise the point that this is a Bill that has a real impact on the daily lives of citizens, businesses and organisations in Wales. Any consumer who doesn't want to see hormone-injected beef on our shelves, who wants to see a Welsh Government ambitious to limit the use of single-use plastics and to maintain high standards in building construction and the regulation of landlords, and wants to make sure that the kind of ambition that the people of Wales have voted for continues to be available should be concerned about the provisions of this Bill. Any business in Wales that wants a floor of standards against which it can measure its production and supply should be concerned. Any business seeking to reconcile the UK Government seeking for itself state-aid powers, whilst also having obligations to businesses in England as the Government of England, and the conflict of interest that that so obviously presents, should be concerned by the contents of this Bill.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn hwnnw. O ran y Senedd hon, nid wyf i'n disgwyl y bydd yn gwneud unrhyw beth arall, yn fy marn i, ond gwrthod caniatâd ar gyfer y darn hwn o ddeddfwriaeth. Dylai hynny fod yn ddiwedd ar y mater; felly, dylai Llywodraeth y DU beidio â bwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth. Bydd Huw yn cofio, fel y bydd Aelodau eraill, pan wnaeth y Senedd hon wrthod ei chydsyniad y tro diwethaf, fod Llywodraeth y DU wedi bwrw ymlaen er gwaethaf hynny, a chawsom sicrwydd clir gan Lywodraeth y DU ei bod yn ystyried yr amgylchiadau hynny'n unigryw ac yn rhyfeddol. Ac yng ngoleuni hynny, yn fy marn i, ni allai Llywodraeth y DU gyfiawnhau bwrw ymlaen heb gydsyniad y deddfwrfeydd datganoledig o ran y darn hwn o ddeddfwriaeth.
Mae e'n iawn i godi'r pwynt bod hwn yn Fil sy'n cael gwir effaith ar fywydau beunyddiol dinasyddion, busnesau a sefydliadau yng Nghymru. Dylai unrhyw ddefnyddiwr nad yw eisiau gweld cig eidion sydd wedi'i chwistrellu gan hormonau ar ein silffoedd, sydd eisiau gweld uchelgais Llywodraeth Cymru i gyfyngu ar ddefnydd plastig untro ac i gynnal safonau uchel o ran adeiladu a rheoleiddio landlordiaid, ac sydd eisiau sicrhau y dylai'r math o uchelgais y mae pobl Cymru wedi pleidleisio drosti barhau i fod ar gael, fod yn pryderu ynghylch ddarpariaethau'r Bil hwn. Dylai unrhyw fusnes yng Nghymru sydd eisiau cael cyfres o safonau ar gyfer mesur ei gynnyrch a'i gyflenwad fod yn bryderus. Dylai unrhyw fusnes sy'n ceisio cysoni Llywodraeth y DU yn ceisio pwerau cymorth gwladwriaethol drosto'i hun, ac ar yr un pryd yn meddu ar rwymedigaethau hefyd i fusnesau yn Lloegr fel Llywodraeth Lloegr, a'r gwrthdaro buddiannau y mae hynny'n amlwg yn ei gyflwyno, fod yn bryderus ynghylch cynnwys y Bil hwn.
It is clear that the UK wishes to plough ahead and intentionally break international agreements, whilst simultaneously hiding the Bill's true intent, to attempt to take back control of this democratic place, but with a new ability to top-slice the budget of Wales for Tory priorities. What would this mean for the programme of government that the people of Wales have democratically elected this Government to carry out on their behalf? Would he agree with me that this demands renewed concern around the distribution of the shared prosperity fund and is, at its heart, an attack on this democracy, devolution, and, Llywydd, an attack on this place?
Mae'n amlwg bod y DU yn dymuno bwrw ymlaen a thorri cytundebau rhyngwladol yn fwriadol, ynghyd â chuddio gwir fwriad y Bil ar yr un pryd, sef ceisio cymryd yn ôl reolaeth dros y lle democrataidd hwn, ond gyda gallu newydd i frigdorri cyllideb Cymru ar gyfer blaenoriaethau'r Torïaid. Beth fyddai hyn yn ei olygu i'r rhaglen lywodraethu y mae pobl Cymru wedi ethol y Llywodraeth hon yn ddemocrataidd i'w chyflawni ar eu rhan? A fyddai ef yn cytuno â mi fod hyn yn gofyn am bryder o'r newydd ynghylch dosbarthu'r gronfa ffyniant gyffredin, ac y mae, yn ei hanfod, yn ymosodiad ar y ddemocratiaeth hon, datganoli a, Llywydd, yn ymosodiad ar y lle hwn?
Well, the Bill, if passed into law, would constrain the actions not only of this Government, but successive Welsh Governments, and, indeed, the effectiveness of this Senedd to make the kind of ambitious changes in law and reform in Wales that it would wish to make. I mentioned in my earlier question the very practical ways in which this affects consumers and citizens right across Wales. Some of the provisions in the Bill are at odds with the Government of Wales Act 2006. Some wouldn't prevent the Senedd from passing laws or Ministers making regulations, but would effectively mean they couldn't be enforced on the ground in Wales. Now, these are changes that run the serious risk of limiting the actions of this Government and future Governments to fulfil manifesto pledges and to be ambitious on behalf of the people of Wales. She identifies in particular the impact on the shared prosperity fund. I think UK Government Ministers have been pretty upfront about the fact that the provisions in the Bill would provide UK Government Ministers with the powers to circumvent powers that effectively have been those of Welsh Ministers to manage the successor programmes to EU programmes in Wales—a clear breach of the commitment made not to reverse the devolution settlement and the powers of the Welsh Government in relation to those successor programmes.
Wel, byddai'r Bil, pe bai'n cael ei basio'n gyfraith, yn cyfyngu ar weithredoedd nid yn unig y Llywodraeth hon, ond Llywodraethau olynol yng Nghymru ac, yn wir, effeithiolrwydd y Senedd hon i wneud y math o newidiadau uchelgeisiol yn y gyfraith a diwygio yng Nghymru yr hoffai eu gwneud. Soniais yn fy nghwestiwn cynharach am y ffyrdd ymarferol iawn y mae hyn yn effeithio ar ddefnyddwyr a dinasyddion ledled Cymru. Mae rhai o'r darpariaethau yn y Bil yn groes i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Ni fyddai rhai yn atal y Senedd rhag pasio cyfreithiau na Gweinidogion rhag gwneud rheoliadau, ond fe fydden nhw, i bob pwrpas, yn golygu na fyddai modd eu gorfodi ar lawr gwlad yng Nghymru. Nawr, mae'r rhain yn newidiadau sy'n creu risg ddifrifol o gyfyngu ar weithredoedd y Llywodraeth hon a Llywodraethau'r dyfodol i gyflawni addewidion maniffesto ac i fod yn uchelgeisiol ar ran pobl Cymru. Mae hi'n nodi'n benodol yr effaith ar y gronfa ffyniant gyffredinol. Rwy'n credu bod Gweinidogion Llywodraeth y DU wedi bod yn eithaf agored ynglŷn â'r ffaith y byddai'r darpariaethau yn y Bil yn rhoi'r pwerau i Weinidogion Llywodraeth y DU gamu heibio'r pwerau sydd i bob pwrpas wedi bod yn eiddo i Weinidogion Cymru i reoli'r rhaglenni olynol i raglenni'r UE yng Nghymru—yn amlwg yn cefnu ar yr ymrwymiad a gafodd ei wneud i beidio â gwrthdroi'r setliad datganoli a phwerau Llywodraeth Cymru o ran y rhaglenni olynol hynny.
Mae cwestiynau 3 [OQ55549] a 4 [OQ55531] wedi'u tynnu yn ôl. Cwestiwn 5—Janet Finch-Saunders.
Questions 3 [OQ55549] and 4 [OQ55531] are withdrawn. Question 5—Janet Finch-Saunders.
5. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chyhoeddiad yr Undeb Ewropeaidd y byddai'n ei gwneud yn anghyfreithlon i gynhyrchion anifeiliaid gael eu gwerthu o Brydain Fawr i Ogledd Iwerddon a'r UE? OQ55547
5. What legal representation has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in relation to the announcement by the European Union that it would make it illegal for animal products to be sold from Great Britain to Northern Ireland and the EU? OQ55547
I am not aware that the European Union has made any such announcement. However, the issue of listing the UK for EU food imports demonstrates just how important the negotiations with the European Union are to Wales. The UK Government internal market Bill jeopardises those talks, which is extremely irresponsible and poses a real risk to Wales.
Nid wyf yn ymwybodol bod yr Undeb Ewropeaidd wedi gwneud unrhyw gyhoeddiad o'r fath. Fodd bynnag, mae'r mater o restru'r DU ar gyfer mewnforion bwyd yr UE yn dangos pwysigrwydd y trafodaethau gyda'r Undeb Ewropeaidd i Gymru. Mae Bil Marchnad Fewnol Llywodraeth y DU yn peryglu'r trafodaethau hynny, sy'n anghyfrifol dros ben ac yn peri risg wirioneddol i Gymru.
I'm sorry, I must disagree with you on that. The prospect of British animals and products not being added to EU sanitary and phytosanitary lists for non-EU countries is causing some alarm. For example, 37,400 tonnes of sheep meat was exported to France, and 40,600 tonnes of beef to Ireland last year. Now, according to Nick von Westenholz of the National Farmers Union, listing should be a straightforward technical matter. Similarly, the chief executive of the British Meat Processors Association has observed that the bigger question is when third country status will be granted. Fortunately, the UK Government will be laying secondary legislation next month to clarify these listing procedures, and have commented: 'We are operating the same rules and will be at the end of the transition period. Nonetheless, there is benefit to taking precautions.' So have you had to amend preparations for the end of the transition period in light of this threat, and what detail can you provide as to the steps the Welsh Government will take should Wales not be able to sell animal products to the EU?
Mae'n ddrwg gennyf, mae'n rhaid imi anghytuno â chi ar hynny. Mae'r posibilrwydd na fydd anifeiliaid a chynhyrchion Prydain yn cael eu hychwanegu at restrau glanweithdra a sicrhau iechyd planhigion yr UE ar gyfer gwledydd y tu allan i'r UE yn achosi pryder mawr. Er enghraifft, allforiwyd 37,400 tunnell o gig defaid i Ffrainc, a 40,600 tunnell o gig eidion i Iwerddon y llynedd. Nawr, yn ôl Nick von Westenholz o Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, dylai rhestru fod yn fater technegol syml. Yn yr un modd, mae prif weithredwr Cymdeithas Proseswyr Cig Prydain wedi dweud mai'r cwestiwn ehangach yw pryd fydd statws trydydd gwlad yn cael ei roi. Yn ffodus, bydd Llywodraeth y DU yn gosod is-ddeddfwriaeth fis nesaf i egluro'r gweithdrefnau rhestru hyn, ac maen nhw wedi dweud: 'Rydym yn gweithredu'r un rheolau a byddwn ar ddiwedd y cyfnod pontio. Serch hynny, mae'n fanteisiol cymryd camau o flaen llaw.' Felly a fu'n rhaid i chi ddiwygio'r paratoadau ar gyfer diwedd y cyfnod pontio yng ngoleuni'r bygythiad hwn, a pha fanylion y gallwch chi eu darparu ynghylch y camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd pe na bai Cymru yn gallu gwerthu cynnyrch anifeiliaid i'r UE?
Well, there's a range of threats that the Welsh Government are unfortunately in the position of having to prepare for as a consequence of the conduct of negotiations between the UK and the European Union. I've listed on many occasions the damage that the current trajectory will cause to Welsh food exporters, and I'm glad to hear her list in her question the risks that are very real to those farmers and food producers right across Wales. She also said in her question that this is a straightforward technical matter. And I agree with that. I don't think there has been any statement on the part of the EU that this will not happen. But there is an understandable need to be clear about what standards the UK Government proposes to put in place. I'm pleased to hear that the UK Government is keen to bring those forward, not least because, in the current circumstances, its reassurances about high standards in future can surely not be taken at face value.
Wel, mae Llywodraeth Cymru, yn anffodus, mewn sefyllfa o orfod paratoi ar gyfer amrywiaeth o fygythiadau o ganlyniad i gynnal trafodaethau rhwng y DU a'r Undeb Ewropeaidd. Rwyf i wedi rhestru droeon y niwed y bydd y llwybr presennol yn ei achosi i allforwyr bwyd Cymru, ac rwy'n falch o'i chlywed yn rhestru yn ei chwestiwn y risgiau sy'n real iawn i'r ffermwyr a'r cynhyrchwyr bwyd hynny ledled Cymru. Dywedodd hefyd yn ei chwestiwn fod hwn yn fater technegol syml. A chytunaf â hynny. Nid wyf yn credu bod unrhyw ddatganiad wedi bod ar ran yr UE na fydd hyn yn digwydd. Ond mae yna angen dealladwy i fod yn glir ynghylch pa safonau y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu eu rhoi ar waith. Rwy'n falch o glywed bod Llywodraeth y DU yn awyddus i gyflwyno'r rheini, yn bennaf oherwydd, dan yr amgylchiadau presennol, siawns nad oes modd derbyn fel ffaith ei sicrwydd ynghylch safonau uchel yn y dyfodol.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith yn Llywodraeth y DU ynghylch gwella hygyrchedd cymorth cyfreithiol i breswylwyr sy'n dioddef troseddau gwledig? OQ55548
6. What discussions has the Counsel General had with law officers in the UK Government about improving the accessibility of legal support to residents subjected to rural crime? OQ55548
The Welsh Government continues to make representations to the UK Government on the justice system in Wales, including the accessibility of legal support for residents in all parts of Wales and in all areas of law.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU ar y system gyfiawnder yng Nghymru, gan gynnwys hygyrchedd cymorth cyfreithiol i breswylwyr ym mhob rhan o Gymru ac ym mhob maes cyfreithiol.
Thank you. Eighty-six per cent of those surveyed in north Wales, 92 per cent in Dyfed-Powys, and 97 per cent in Gwent think that crime is significant in their rural community. A study carried out by the Countryside Alliance found that nearly a quarter of crimes were not reported to the police, and 56 per cent of respondents who did report a crime were dissatisfied with the response. As the Countryside Alliance has commented,
'Good rural policing is about far more than numbers of police officers on the ground...we must form effective partnerships'.
Now, whilst I appreciate that the Welsh Government is involved in the Wales wildlife and rural crime group, this does not include key stakeholders such as local authorities and town and smaller community councils in our rural areas. Will you now liaise with the law officers in the UK Government, with the aim of founding a national rural crime taskforce for Wales, in order to involve all stakeholders and to help ensure that there is indeed a greater understanding of the needs of our rural communities?
Diolch. Mae 86 y cant o'r rhai a gafodd eu harolygu yn y gogledd, 92 y cant yn Nyfed-Powys, a 97 y cant yng Ngwent yn credu bod trosedd sylweddol yn eu cymuned wledig. Canfyddiad astudiaeth a gynhaliwyd gan y Gynghrair Cefn Gwlad oedd nad oedd bron chwarter y troseddau wedi'u hysbysu i'r heddlu, ac roedd 56 y cant o'r ymatebwyr a ddywedodd eu bod wedi rhoi gwybod am drosedd yn anfodlon â'r ymateb. Fel y dywedodd y Gynghrair Cefn Gwlad,
Mae plismona gwledig da yn golygu llawer mwy na nifer y swyddogion heddlu ar lawr gwlad... rhaid inni ffurfio partneriaethau effeithiol.
Nawr, er fy mod i'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn ymwneud â grŵp bywyd gwyllt a throseddau gwledig Cymru, nid yw hyn yn cynnwys rhanddeiliaid allweddol megis awdurdodau lleol a chynghorau tref a chymuned llai yn ein hardaloedd gwledig. A wnewch chi gysylltu nawr â swyddogion y gyfraith yn Llywodraeth y DU, gyda'r nod o sefydlu tasglu troseddau gwledig cenedlaethol i Gymru, er mwyn cynnwys yr holl randdeiliaid a helpu i sicrhau bod angen dealltwriaeth well o anghenion ein cymunedau gwledig?
I will agree with the Member that it is a concern if people are not reporting rural crimes to the police. Of course, both members of the public and stakeholders should feel able to do that, and should in fact do that, and we would encourage them, indeed, to do that. She mentioned in her question the role of the Wales wildlife, crime and rural affairs group. My understanding is that the work of that group has been very widely appreciated and commended as an exemplar, whether it's to do with the secondment of police officers to Natural Resources Wales or the establishment of rural crime units within our police services, right across Wales. I understand those are regarded in other parts of the UK and beyond as examples of very good practice. But I share with her her concern about crime in any part of Wales, and I'm pleased to see the partnership working that is happening between the Government here in Wales, Natural Resources Wales, the police, and other emergency services, to support rural communities in this concern.
Cytunaf â'r Aelod ei fod yn bryder os nad yw pobl yn rhoi gwybod i'r heddlu am droseddau gwledig. Wrth gwrs, dylai aelodau'r cyhoedd a rhanddeiliaid deimlo y gallan nhw wneud hynny, ac fe ddylen nhw wneud hynny, a byddem ni'n eu hannog, yn wir, i wneud hynny. Soniodd hi yn ei chwestiwn am swyddogaeth grŵp bywyd gwyllt, troseddu a materion gwledig Cymru. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae gwaith y grŵp hwnnw wedi cael ei werthfawrogi a'i ganmol yn eang iawn fel enghraifft, boed hynny'n ymwneud â secondio swyddogion yr heddlu i Cyfoeth Naturiol Cymru neu sefydlu unedau troseddau gwledig o fewn ein gwasanaethau heddlu, ledled Cymru. Rwy'n deall bod y rheini'n cael eu hystyried mewn rhannau eraill o'r DU a thu hwnt fel enghreifftiau o arfer da iawn. Ond rwy'n rhannu'ch pryder ynghylch troseddu mewn unrhyw ran o Gymru, ac rwy'n falch o weld y gwaith partneriaeth sy'n digwydd rhwng y Llywodraeth yma yng Nghymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, yr heddlu, a gwasanaethau brys eraill, i gefnogi cymunedau gwledig yn y mater hwn.
7. Pa asesiad y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud ar ddyfarniad y llys gweinyddol yn achos Driver yn erbyn Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf? OQ55555
7. What assessment has the Counsel General made of the administrative court’s judgement in the case of Driver v. Rhondda Cynon Taf County Borough Council? OQ55555
Rwyf wedi trafod y dyfarniad gyda’r Gweinidog Addysg o ran y goblygiadau i gyfraith addysg. Rwy’n ystyried y goblygiadau ehangach mewn perthynas â dehongli testun deddfwriaeth Cymraeg, sydd â statws cyfartal â’r tesun Saesneg at bob diben.
I have discussed the judgment with the Minister for Education in relation to the implications for educational law. I am considering the wider implications in relation to the interpretation of Welsh language text of legislation, which has equal status with the English text for all purposes.
Dros yr haf y daeth y dyfarniad yma, yndê, gan y Barnwr Fraser, a llwyddiant i grŵp sy'n brwydo i gadw ysgolion yn nalgylch Pontypridd, gan gynnwys Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Siôn Norton yng Nghilfynydd. Roedd penderfyniad diffygiol cyngor Rhondda Cynon Taf yn golygu y byddai peryg i gymuned ddifreintiedig gael ei heithrio o addysg Gymraeg, ac mae angen i'r cyngor rŵan weithio efo'r gymuned i ddod â chynnig amgen gerbron, ac mi fyddai hi'n warth o beth petai'r cyngor yn meddwl am apelio'r dyfarniad. Hoffwn i ofyn i chi am arwyddocâd ehangach y dyfarniad i addysg Gymraeg ac i statws yr iaith. Ydych chi'n cytuno efo fi bod dyfarniad cadarn y Barnwr Fraser yn ei gyfanrwydd yn gam mawr ymlaen o ran y disgwyliad gan lysoedd a'r awdurdodau cyhoeddus i roi sylw teilwng a phriodol i'r Gymraeg wrth wneud penderfyniadau, ac yn warchodaeth i gymunedau eraill?
This judgment was made by Judge Fraser over the summer, wasn't it, and was a success for a group that is fighting to keep schools open in the Pontypridd catchment area, including Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Siôn Norton. The deficient decision taken by Rhondda Cynon Taf council meant that a disadvantaged community could have been excluded from Welsh-medium education, and the council now needs to work with the community to bring an alternative proposal forward. It would be disgraceful if the council were to consider appealing the decision. I would like to ask you about the broader significance of the judgment for Welsh language education and the status of the language. Do you agree with me that the robust decision taken by Judge Fraser is a huge step forward in terms of the expectation on courts and public authorities to give equal and appropriate consideration to the Welsh language when decisions are made, and provides protection for other communities?
Dydw i ddim mewn sefyllfa i wneud sylwadau ehangach ynglŷn â'r maes polisi hwn, gan nad fy mholisi i fel Cwnsler Cyffredinol sydd yma. Ond rwy'n synnu'n fawr i glywed brwdfrydedd yr Aelod dros y dyfarniad, o gymryd mewn i ystyriaeth y ffordd gwnaeth y barnwr edrych ar statws y Gymraeg yn y ddeddfwriaeth a'i chymharu â statws y Saesneg yn y ddeddfwriaeth. Mae cwestiynau pwysig iawn yn y dull hynny; mae'n codi cwestiynau pwysig am driniaeth hafal y Gymraeg yn ein llysoedd ni yma yng Nghymru. Felly, byddwn i'n argymell i'r Aelod edrych ar y cwestiwn hwnnw, ynghyd â'r cwestiynau eraill ehangach mae hi wedi'u codi heddiw.
I’m not in a position to make any broader comments on this policy field because it’s not my policy as a Counsel General that we are considering here. But I’m extremely surprised to hear the Member’s enthusiasm for the judgment, considering the way the judge looked at the status of the Welsh language in the legislation as compared to the status of English in the legislation. There are extremely important questions raised there; it raises important questions about the equal status of the Welsh language in our courts here in Wales. So, I would recommend that the Member looks at that question, in addition to the other questions she has raised today.
8. Pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gydag awdurdodau cyhoeddus a'r sector gyfreithiol ynghylch cyfraniad y gyfraith at wireddu strategaeth 2050? OQ55556
8. What discussions is the Counsel General having with public authorities and the legal sector regarding the contribution of the law to achieving the Cymraeg 2050 strategy? OQ55556
Mae’r Llywodraeth hon a minnau yn gwbl ymroddedig yn ein hymdrechion i gyflawni strategaeth Cymraeg 2050. Dwi fy hun ddim wedi cael trafodaethau uniongyrchol â’r awdurdodau cyhoeddus na’r sector gyfreithiol, ond rwyf wedi cael trafodaethau gyda rheoleiddwyr sector y gyfraith ynglŷn ag addysg broffesiynol drwy'r Gymraeg, sydd wedi dwyn ffrwyth.
This Government and I are fully committed in our resolve to deliver on the Cymraeg 2050 strategy. I, myself, have not had direct discussions with the public authorities or the legal sector, but I have had discussions with the legal sector regulators regarding Welsh-medium professional education, which have borne fruit.
Dwi wedi sôn eisoes am arwyddocâd dyfarniad arbennig y Barnwr Fraser yn achos ysgolion Pontypridd, ac mae'r penderfyniad wedi cael ei groesawu gan gyfeillion y Gymraeg ym myd y gyfraith. Fe soniodd Michael Imperato, mewn trafodaeth yn ddiweddar am y dyfarniad, am ripple effect yr achos hwnnw. A allwch chi gadarnhau sut y byddwch chi fel Llywodraeth yn mynd ati i hysbysu cyrff cyhoeddus a'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau am y cynseiliau sy'n codi i'r dyfodol o'r dyfarniad, fel na welwn ni ddim Ysgol Felindre arall ac fel na fydd rhieni Pont Sion Norton yn gorfod mynd i gyfraith i sicrhau eu hawl i addysg Gymraeg o fewn cyrraedd rhesymol i'w cymuned?
I’ve already talked about the significance of the judgment made by Judge Fraser in the case of the Pontypridd schools, and the decision has been welcomed from supporters of the Welsh language in the legal profession. Michael Imperato, in a recent discussion on the adjudication, talked of the ripple effect that that case would have. Can you confirm how you as a Government will inform public bodies and those making decisions about the precedents arising for the future from this decision, so that we don’t see another Ysgol Felindre and that the parents of Ysgol Pont Sion Norton will not have to go to law again to secure their right to Welsh-medium education within reasonable reach of their communities?
Wel, mae'r cwestiwn hwn yn debyg iawn o ran sylwedd i'r cwestiwn cynt. Felly does gyda fi ddim lot fwy gallaf ei ddweud fel ymateb i hynny, ond rwy'n credu bod gwerth edrych yn fanwl ar sut gwnaeth y dyfarnwr edrych ar hafalrwydd y Gymraeg a'r Saesneg mewn deddfwriaeth. Mae cwestiwn pwysig yn codi yn y cyd-destun hwnnw i gyfreithwyr yn gyffredinol.
Well, this question is very similar in substance to the previous question. There isn’t very much more I can say in response to that, but I do feel that there is value in looking in detail at the way in which the judge looked at the equality of both Welsh and English in legislation, because there’s a very important question being raised there for lawyers in general.
Diolch i'r Cwnsler Cyfredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are three changes to today's agenda. Later this afternoon, the Minister for Health and Social Services will make an oral statement—update on coronavirus. The debate on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 8) (Caerphilly) Regulations 2020 has been postponed until next week. And finally, the motion to agree the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities) (Wales) Regulations 2020 has been withdrawn. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae tri newid i'r agenda heddiw. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad llafar—yr wybodaeth ddiweddaraf ar y coronafeirws. Mae'r ddadl ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 8) (Caerffili) 2020 wedi'i gohirio tan yr wythnos nesaf. Ac yn olaf, mae'r cynnig i gytuno ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol) (Cymru) 2020 wedi'i dynnu'n ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Trefnydd, can I call for a statement on public sector procurement advice that the Welsh Government issues? Your response to a recent written question on this matter gives me a great deal of cause for concern in that you've suggested that you might be issuing a new procurement advice notice to the public sector in Wales, and in that answer that you issued, you specifically referred to it being potentially targeted at the nation of Israel, because you referred to it dealing with places where there are territorial disputes.
Now, of course, of the countless places around the world where there are territorial disputes, that answer that you issued specifically mentioned the Jewish state. Now, you'll be aware that the Welsh Government has accepted and adopted the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism. That refers to not doing anything that could result in double standards being applied to the nation of Israel. But, in singling out Israel in your answer to a question on procurement advice, it suggests that that might well be the case should you issue that particular piece of advice.
So, I'm very concerned about the message that that sends to the Jewish community in Wales. I know that the Welsh Government does not want to send hostile messages to the Jewish community and wants to address the antisemitism that is out there. So, I would urge you to look again at the procurement advice notice that you are preparing, to make sure that your proposals do not impinge on the good work that's been done here in Wales to deal with the rise of antisemitism in our country.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad am gyngor ar gaffael yn y sector cyhoeddus y mae Llywodraeth Cymru yn ei gyhoeddi? Mae eich ymateb i gwestiwn ysgrifenedig diweddar ar y mater hwn yn peri pryder mawr i mi gan eich bod wedi awgrymu y gallech chi fod yn rhoi hysbysiad cyngor ar gaffael newydd i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, ac yn yr ateb hwnnw a gafodd ei gyhoeddi gennych chi, gwnaethoch chi, yn benodol gyfeirio ato'n cael ei dargedu, o bosibl, at genedl Israel, oherwydd gwnaethoch chi gyfeirio ato fel rhywbeth oedd yn ymwneud â mannau lle mae anghydfodau tiriogaethol.
Nawr, wrth gwrs, o'r lleoedd di-rif ledled y byd lle mae anghydfodau tiriogaethol, soniodd yr ateb hwnnw, a gafodd ei gyhoeddi gennych chi, yn benodol am y wladwriaeth Iddewig. Nawr, byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn a mabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth. Mae hynny'n cyfeirio at beidio â gwneud dim a allai arwain at osod safonau dwbl ar genedl Israel. Ond, wrth gyfeirio yn benodol at Israel yn eich ateb i gwestiwn ar gyngor ar gaffael, mae'n awgrymu y gallai hynny fod yn wir pe baech yn cyhoeddi'r darn penodol hwnnw o gyngor.
Felly, rwy'n bryderus iawn ynghylch y neges y mae hynny'n ei hanfon i'r gymuned Iddewig yng Nghymru. Gwn i nad yw Llywodraeth Cymru eisiau anfon negeseuon gelyniaethus i'r gymuned Iddewig a'i bod eisiau mynd i'r afael â'r gwrthsemitiaeth sy'n bodoli. Felly, byddwn i'n eich annog i ailedrych ar yr hysbysiad cyngor ar gaffael yr ydych chi'n ei baratoi, i sicrhau nad yw'ch cynigion yn amharu ar y gwaith da sydd wedi'i wneud yma yng Nghymru i ymdrin â'r cynnydd mewn gwrthsemitiaeth yn ein gwlad.
I'd like to reassure Darren Millar that there's absolutely no intention to single out any nation and the response related to occupied territories anywhere in the world. However, I do understand that there are some significant concerns about this, so we are taking some further legal advice before any further action is taken on that procurement advice note, and I know that the First Minister had a very good meeting with the board of deputies, where this was discussed again. But just to reassure Darren Millar and everybody else, there is no intention to single out any particular nation in terms of the procurement advice note, but we are taking further advice, and nothing will be published until that advice has been received and considered.
Hoffwn i sicrhau Darren Millar nad oes unrhyw fwriad o gwbl i nodi unrhyw genedl yn benodol ac roedd yr ymateb yn ymwneud â thiriogaethau wedi'u meddiannu mewn unrhyw le yn y byd. Fodd bynnag, deallaf i fod rhai pryderon sylweddol ynghylch hyn, felly rydym ni'n cymryd rhywfaint o gyngor cyfreithiol pellach cyn cymryd unrhyw gamau pellach ar y nodyn cyngor ar gaffael hwnnw, a gwn i fod y Prif Weinidog wedi cael cyfarfod da iawn gyda bwrdd y dirprwyon, lle cafodd hyn ei drafod eto. Ond er mwyn tawelu meddwl Darren Millar a phawb arall, nid oes bwriad i nodi unrhyw genedl yn benodol o ran y nodyn cyngor ar gaffael, ond rydym ni'n cymryd cyngor pellach, ac ni fydd dim byd yn cael ei gyhoeddi tan fod y cyngor hwnnw wedi dod i law ac wedi'i ystyried.
Many people are self-isolating, or will be in the coming months, as COVID transmission rates spread throughout the country. I've had many messages from people in the Rhondda, who've already endured significant financial harm from the first lockdown. Some people can work from home, some people are self-employed, some people are entitled to sick pay or statutory sick pay, and others can get nothing at all. Now, I've made representations to Westminster about this with no joy. We have to make it easy for people to abide by the rules. Now, given that we can't rely on Westminster, can we hear from the Welsh Government what it has done to improve the financial support for people who have to self-isolate? What representations or plans have you made?
Now, Plaid Cymru believes that you could be implementing a universal basic income that would both help to stop the spread of COVID and help to alleviate poverty. Do you agree with us on that and will you do it?
Mae llawer o bobl yn hunanynysu, neu byddan nhw yn ystod y misoedd nesaf, wrth i gyfraddau trosglwyddo COVID ymledu ledled y wlad. Rwyf i wedi cael llawer o negeseuon gan bobl yn y Rhondda, sydd eisoes wedi dioddef niwed ariannol sylweddol yn sgil y cyfyngiadau symud cyntaf. Gall rhai pobl weithio gartref, mae rhai pobl yn hunangyflogedig, mae gan rai pobl hawl i dâl salwch neu dâl salwch statudol, ac ni all eraill gael dim byd o gwbl. Nawr, rwyf i wedi cyflwyno sylwadau i San Steffan am hyn heb lwyddiant. Rhaid i ni ei gwneud hi'n hawdd i bobl gadw at y rheolau. Nawr, gan na allwn ni ddibynnu ar San Steffan, a gawn ni glywed gan Lywodraeth Cymru beth y mae wedi'i wneud i wella'r cymorth ariannol i bobl sy'n gorfod hunanynysu? Pa sylwadau neu gynlluniau ydych chi wedi'u gwneud?
Nawr, mae Plaid Cymru yn credu y gallech chi fod yn gweithredu incwm sylfaenol cyffredinol a fyddai'n helpu i atal lledaenu COVID ac yn helpu i liniaru tlodi. A ydych chi'n cytuno â ni ar hynny ac a wnewch chi hynny?
I thank Leanne Wood for raising this issue. I do think we have to be realistic as to the extent to which we can stretch the Welsh Government's budget, but, that said, we are currently in discussions with HM Treasury and other parts of the UK Government in relation to the announcements that the UK Government has made in terms of some kind of income support for those individuals who are unable to access other kinds of support. We're trying to, through the course of today, better understand the source of that funding, what it means in terms of Barnett consequentials, and if we're able to say more on that shortly, I know that we will.
Diolch i Leanne Wood am godi'r mater hwn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn realistig o ran i ba raddau y gallwn ni ymestyn cyllideb Llywodraeth Cymru, ond, wedi dweud hynny, rydym ni wrthi'n cynnal trafodaethau gyda Thrysorlys EM a rhannau eraill o Lywodraeth y DU ynglŷn â'r cyhoeddiadau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gwneud o ran rhyw fath o gymorth incwm i'r unigolion hynny nad ydyn nhw'n gallu cael gafael ar fathau eraill o gymorth. Rydym ni'n ceisio, drwy gydol heddiw, ddeall ffynhonnell y cyllid hwnnw'n well, yr hyn y mae'n ei olygu o ran cyllid canlyniadol Barnett, ac os gallwn ni ddweud mwy am hynny cyn bo hir, fe wn i y byddwn ni'n gwneud hynny.
During questions, the First Minister indicated that he would seek to bring a statement to this place on the new coronavirus regulations that will be made consequent to this morning's COBRA meeting. I understand, from social media, that he will be making a public statement on this matter this evening at 20:05. It would, therefore, be much preferable, I think, for Members on all sides of this Chamber were he able to come back to the Chamber this afternoon to make a statement so that we can have an opportunity to scrutinise the Welsh Government on these matters before they're made public later this evening.
Secondly, I understand from the business statement that there is a statement next week on the economic resilience plan, and the economy Minister will be giving that statement. He is in his place this afternoon, and I know he can hear my question, so I hope that you will be able to confirm, business manager, that that statement will cover all those sectors that are being affected by the corona regulations, as they're being amended this week, and particularly those areas of Wales, such as Blaenau Gwent, where there are new restrictions in place. This will have a significant impact on our economy and on many people and families within our communities, and it is important that the Government places some significant support and help for those people as part of its response to the continuing coronavirus crisis. I hope that the statement on the economy next week will be a broader statement encompassing all of those different areas.
Finally—
Yn ystod y cwestiynau, dywedodd y Prif Weinidog y byddai'n ceisio dod â datganiad i'r lle hwn am y rheoliadau coronafeirws newydd a ddaw o ganlyniad i gyfarfod COBRA y bore yma. Rwy'n deall, o'r cyfryngau cymdeithasol, y bydd yn gwneud datganiad cyhoeddus ar y mater hwn heno am 20:05. Felly, byddai'n llawer gwell, rwy'n credu, i Aelodau ar bob ochr i'r Siambr hon pe bai'n gallu dod yn ôl i'r Siambr y prynhawn yma i wneud datganiad fel y gallwn ni gael cyfle i graffu ar Lywodraeth Cymru ar y materion hyn cyn iddyn nhw gael eu cyhoeddi yn ddiweddarach heno.
Yn ail, rwy'n deall o'r datganiad busnes fod datganiad yr wythnos nesaf ynghylch y cynllun cadernid economaidd, a bydd Gweinidog yr economi'n rhoi'r datganiad hwnnw. Mae yn ei le y prynhawn yma, a gwn ei fod yn gallu clywed fy nghwestiwn, felly rwy'n gobeithio y gallwch chi gadarnhau, rheolwr busnes, y bydd y datganiad hwnnw'n cynnwys yr holl sectorau hynny y mae rheoliadau'r coronafeirws yn effeithio arnyn nhw, gan eu bod yn cael eu diwygio yr wythnos hon, ac yn enwedig yr ardaloedd hynny o Gymru, megis Blaenau Gwent, lle mae cyfyngiadau newydd ar waith. Caiff hyn effaith sylweddol ar ein heconomi ac ar lawer o bobl a theuluoedd yn ein cymunedau, ac mae'n bwysig bod y Llywodraeth yn rhoi rhywfaint o gefnogaeth a chymorth sylweddol i'r bobl hynny fel rhan o'i hymateb i'r argyfwng coronafeirws sy'n parhau. Gobeithio y bydd y datganiad am yr economi yr wythnos nesaf yn ddatganiad ehangach sy'n cynnwys yr holl feysydd gwahanol hynny.
Yn olaf—
No, there's no 'finally', Alun Davies. You've had two points and you're over time, but thank you. The Trefnydd to respond.
Na, nid oes 'yn olaf', Alun Davies. Rydych chi wedi cael dau bwynt ac rydych chi dros amser, ond diolch. Y Trefnydd i ymateb.
Thank you. So, on the first of those points, I would just refer you to the comments that the First Minister made during First Minister's questions to the leader of Plaid Cymru in terms of needing to spend time this afternoon talking to our partners in local government and in the police, and others, in order to determine the way forward. But, obviously, the First Minister is keen to keep colleagues updated, and, of course, we do have the statement from the health Minister on the update on coronavirus later this afternoon, which will be an opportunity for colleagues to question the health Minister on these matters.
In terms of the statement next week, I know it's the intention of the economy and transport Minister to say more on the economic resilience fund, and particularly phase 3. I don't want to pre-empt anything that the Minister will say next week, but I can say I've had some very good discussions with him and I do know that he's very much alive to the local dimension of the challenges that face us at the moment.
Diolch. Felly, o ran y cyntaf o'r pwyntiau hynny, fe hoffwn eich cyfeirio chi at y sylwadau a wnaeth y Prif Weinidog i arweinydd Plaid Cymru yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog, o ran yr angen i dreulio amser y prynhawn yma yn siarad â'n partneriaid mewn llywodraeth leol ac yn yr heddlu, ac eraill, er mwyn penderfynu ar y ffordd ymlaen. Ond, yn amlwg, mae'r Prif Weinidog yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'w gydweithwyr, ac, wrth gwrs, mae'r datganiad gennym ni gan y Gweinidog iechyd o ran yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch coronafeirws yn ddiweddarach y prynhawn yma, a fydd yn gyfle i gydweithwyr holi'r Gweinidog iechyd am y materion hyn.
O ran y datganiad yr wythnos nesaf, gwn i mai bwriad Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth yw dweud mwy am y gronfa cadernid economaidd, ac yn enwedig cam 3. Nid wyf eisiau achub y blaen ar unrhyw beth y bydd y Gweinidog yn ei ddweud yr wythnos nesaf, ond gallaf i ddweud fy mod wedi cael trafodaethau da iawn gydag ef ac rwy'n gwybod ei fod yn ymwybodol iawn o ddimensiwn lleol yr heriau sy'n ein hwynebu ni ar hyn o bryd.
Trefnydd, the issue of mental health has massively moved to the forefront of all our minds over recent years, and particularly during the pandemic with the associated issues of mental health that have been affecting some people. You may be aware that Mind Cymru have launched their Stand For Me campaign, calling on Welsh political parties, current Members of the Senedd and future candidates to stand up for mental health issues. I wonder if we could have a statement or an update from the Welsh Government on what's being done ahead of next year's Senedd election to keep the focus on mental health, both now and after that election.
If I may, Llywydd, on a related issue, 10 September was World Suicide Prevention Day. I know it was mentioned in this Chamber in the business statement last week, I think possibly by Jack Sargeant. I wonder if we could have—again, Jack asked for this—a statement from the Welsh Government on what it's doing to make sure that we all do what we can to help prevent suicide, to see the warning signs ahead of when the awful end transpires for someone so that we can do a little bit more to listen and provide that kinder Wales that we all want to give to our colleagues and friends.
Trefnydd, mae mater iechyd meddwl wedi symud i flaen ein holl feddyliau yn ddirfawr yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac yn enwedig yn ystod y pandemig gyda'r materion iechyd meddwl cysylltiedig sydd wedi bod yn effeithio ar rai pobl. Efallai eich bod yn ymwybodol bod Mind Cymru wedi lansio eu hymgyrch Sefwch drosof i, yn galw ar bleidiau gwleidyddol Cymru, Aelodau presennol y Senedd ac ymgeiswyr yn y dyfodol i sefyll dros faterion iechyd meddwl. Tybed a gawn ni ddatganiad neu ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru am yr hyn sy'n cael ei wneud cyn etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf i gadw'r sylw ar iechyd meddwl, nawr ac ar ôl yr etholiad hwnnw.
Os gaf i, Llywydd, ar fater cysylltiedig, 10 Medi oedd Diwrnod Atal Hunanladdiad y Byd. Gwn iddo gael ei grybwyll yn y Siambr hon yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf, rwy'n credu, o bosibl gan Jack Sargeant. Tybed a gawn ni ddatganiad—unwaith eto, gofynnodd Jack am hyn—gan Lywodraeth Cymru am yr hyn y mae'n ei wneud i sicrhau ein bod ni i gyd yn gwneud yr hyn a allwn i helpu i atal hunanladdiad, i weld yr arwyddion rhybudd cyn i'r diwedd ofnadwy ddod i rywun fel y gallwn ni wneud ychydig mwy i wrando a darparu'r Gymru garedicach honno yr ydym i gyd am ei rhoi i'n cydweithwyr a'n ffrindiau.
Thank you, Nick Ramsay, for that, and I absolutely will discuss with the health Minister what more we can be doing to promote that day, but also to promote the message that it's absolutely fine to talk to people. It's okay not to be okay, as Jack Sargeant was telling us in the Chamber just last week. I know all colleagues will have received communication from Mind Cymru, setting out their new campaign, encouraging us as Members of the Senedd and all future Members of the Senedd to make that pledge to stand up for mental health, and I know that we'll all be very keen in order to engage with that.
Of course, we've had recently the publication of our new three-year 'Together for Mental Health' delivery plan. That's been an important step forward, and especially, I think, in terms of improving access to psychological therapies. I can say that the health Minister has also written to health boards to request proposals for funding for the transformation fund from 2021-22 onwards in order to give that longer sight and that longer line of view to investment in mental health transformation.
Diolch, Nick Ramsay, am hynna, ac yn bendant, byddaf yn trafod gyda'r Gweinidog iechyd o ran beth arall y gallwn ni fod yn ei wneud i hyrwyddo'r diwrnod hwnnw, ond hefyd i hyrwyddo'r neges ei bod yn hollol iawn i siarad â phobl. Mae'n iawn peidio â bod yn iawn, fel y dywedodd Jack Sargeant wrthym ni yn y Siambr yr wythnos diwethaf. Rwy'n gwybod y bydd pob cyd-Aelod wedi cael gohebiaeth gan Mind Cymru, yn nodi eu hymgyrch newydd, gan ein hannog fel Aelodau'r Senedd a holl Aelodau'r Senedd yn y dyfodol i wneud yr addewid hwnnw i sefyll dros iechyd meddwl, a gwn y byddwn ni i gyd yn awyddus iawn i ymgysylltu â hynny.
Wrth gwrs, rydym ni wedi cyhoeddi ein cynllun cyflawni tair blynedd newydd 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yn ddiweddar. Mae hynny wedi bod yn gam pwysig ymlaen, ac yn enwedig, rwy'n credu, o ran gwella mynediad at therapïau seicolegol. Gallaf ddweud bod y Gweinidog iechyd hefyd wedi ysgrifennu at fyrddau iechyd i ofyn am gynigion o ran cyllid ar gyfer y gronfa drawsnewid o 2021-22 ymlaen er mwyn rhoi'r olwg hwy honno a'r safbwynt hwy hwnnw ar fuddsoddi mewn trawsnewid iechyd meddwl.
Can I ask for two statements, Trefnydd, one from the Minister for the economy and transport regarding his recent announcement on the red route proposal relating, of course, to the A55 along the Flintshire corridor? I've been absolutely inundated by constituents who are very concerned and who actually see legitimate and clear parallels with the decision around the M4 relief road in Newport. Clearly, there are concerns around cost—the projected cost of £210 million in 2016 is now over £300 million. We know that we've declared a climate and biodiversity emergency here in Wales. Well, if that means anything, then it surely means that the Government needs to step back and at least look at alternatives other than just a four-lane highway. And, of course, the COVID pandemic has changed the terms of the debate, in that more people will be working from home, which means there will be less demand on our road infrastructure in years to come. Now, the Welsh Government has said that it wants a coronavirus recovery that, 'Builds back a fairer, greener, more resilient economy'. Well, if that doesn't mean revisiting this proposal, then it's clearly business as usual for Welsh Government and absolutely nothing has changed.
And the Welsh Government also—and this relates to your role as finance Minister—is withdrawing the rates grant scheme for all commercial hydropower generators. I think around 50 will be affected. I appreciate that you're still retaining support for seven community hydro schemes, but, more broadly, the sector is very angry, actually, that it hasn't been able to participate in meaningful discussions that might have influenced your decision. Many of the schemes are now—
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, Trefnydd, un gan Weinidog yr economi a thrafnidiaeth ynglŷn â'i gyhoeddiad diweddar ynghylch y cynnig llwybr coch sy'n ymwneud, wrth gwrs, â'r A55 ar hyd coridor Sir Fflint? Rwyf wedi cael lli o ymholiadau gan etholwyr sy'n bryderus iawn ac sy'n gweld tebygrwydd dilys a chlir rhyngddo a'r penderfyniad ynghylch ffordd liniaru'r M4 yng Nghasnewydd. Yn amlwg, mae pryderon ynghylch cost—mae'r gost ragamcanol o £210 miliwn yn 2016 bellach dros £300 miliwn. Rydym ni'n gwybod ein bod wedi datgan argyfwng hinsawdd a bioamrywiaeth yma yng Nghymru. Wel, os yw hynny'n golygu rhywbeth, yna'n sicr mae'n golygu bod angen i'r Llywodraeth gamu'n ôl ac o leiaf ystyried dewisiadau eraill heblaw priffordd bedair lôn yn unig. Ac, wrth gwrs, mae pandemig COVID wedi newid telerau'r ddadl, gan y bydd mwy o bobl yn gweithio gartref, sy'n golygu y bydd llai o alw ar ein seilwaith ffyrdd yn y blynyddoedd i ddod. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod am gael adferiad coronafeirws sy'n ,'Datblygu economi decach, wyrddach a mwy cadarn.' Wel, os nad yw hynny'n golygu ailedrych ar y cynnig hwn, yna mae'n amlwg ei fod yn fusnes fel arfer i Lywodraeth Cymru ac nid oes dim byd wedi newid o gwbl.
Ac mae Llywodraeth Cymru hefyd—ac mae hyn yn ymwneud â'ch swydd yn Weinidog cyllid—yn tynnu'r cynllun grant ardrethi ar gyfer pob cynhyrchydd ynni dŵr masnachol yn ôl. Rwy'n credu bydd hynny'n effeithio ar tua 50. Rwy'n sylweddoli eich bod chi dal yn cefnogi saith cynllun dŵr cymunedol, ond, yn fwy cyffredinol, mae'r sector yn ddig iawn, mewn gwirionedd, nad yw wedi gallu cymryd rhan mewn trafodaethau ystyrlon a allai fod wedi dylanwadu ar eich penderfyniad. Mae llawer o'r cynlluniau bellach—
Can you ask your question, please, Llyr?
A wnewch chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda, Llyr?
Well, it's basically that we have a statement from the finance Minister explaining why she believes that withdrawing the rates grant scheme for hydropower generators is a good idea, given the Government's ambitions in terms of net-zero carbon.
Wel, yn y bôn, mae gennym ni ddatganiad gan y Gweinidog cyllid yn esbonio pam y mae hi'n credu bod tynnu'r cynllun grant ardrethi ar gyfer generaduron ynni dŵr yn ôl yn syniad da, o ystyried uchelgeisiau'r Llywodraeth o ran di-garbon-net.
I thank Llyr for those questions, and, of course, the hydropower non-domestic rates grant scheme does sit in the portfolio of the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, but I know that she will be able to hear your comments on that this afternoon.
In terms of the A55 red route, the intention as I understand it is to continue and review the community and stakeholder engagement activity in order to ensure that all interested parties now are updated regularly as the scheme does move forward. But it will also include improving active travel links, bus travel links and improving the resilience of the existing infrastructure as well as reducing congestion. And I know that they will be carrying out some environmental investigations along the preferred route later this year. These will mainly be non-invasive surveys with a small number of ecologists looking to identify potential areas for further survey. That means that they will be contacting local landowners to discuss land access. So, that's the latest update that I have, but of course I will make sure that the Minister for Economy and Transport is well aware of the concerns that you've raised.
Diolch i Llyr am y cwestiynau yna, ac, wrth gwrs, mae'r cynllun grant ardrethi annomestig ynni dŵr yn rhan o bortffolio Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ond rwy'n gwybod y bydd yn gallu clywed eich sylwadau ynghylch hynny y prynhawn yma.
O ran llwybr coch yr A55, y bwriad, yn ôl yr hyn yr wyf i yn ei ddeall yw parhau ac adolygu'r gweithgarwch ymgysylltu â'r gymuned a rhanddeiliaid er mwyn sicrhau bod pawb sydd â diddordeb nawr yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd wrth i'r cynllun symud ymlaen. Ond bydd hefyd yn cynnwys gwella cysylltiadau teithio llesol, cysylltiadau teithio ar fysiau a gwella cadernid y seilwaith presennol yn ogystal â lleihau tagfeydd. Ac fe wn y byddan nhw'n cynnal rhai ymchwiliadau amgylcheddol ar hyd y llwybr mwyaf ffafriol yn ddiweddarach eleni. Arolygon anymwthiol fydd y rhain yn bennaf gyda nifer fach o ecolegwyr yn ceisio nodi meysydd posibl i'w harolygu ymhellach. Mae hynny'n golygu y byddan nhw'n cysylltu â thirfeddianwyr lleol i drafod mynediad i dir. Felly, dyna'r wybodaeth ddiweddaraf sydd gennyf i, ond wrth gwrs byddaf yn sicrhau bod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwybodol iawn o'r pryderon yr ydych chi wedi'u codi.
Minister, I'd like to ask for two statements, the first from the Minister for the Environment, Energy and Rural Affairs on social distancing and other safety measures in supermarkets. Because of the worsening coronavirus situation, some supermarkets have already reintroduced queues, one-way systems et cetera, but it is crucial that the Welsh Government brings whatever pressure is necessary to bear on supermarkets to ensure that they are as safe as they possibly can be.
I'd also like to request a statement from the health Minister on the restrictions that are in place for families expecting babies. At the moment, partners are not allowed to attend scan appointments and are only able to be with their partner during active labour. This is not a minor matter. Pregnancy is not an illness, and I believe that some of these restrictions could have an impact on mental health, going forward. Thank you.
Gweinidog, hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, y cyntaf gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar gadw pellter cymdeithasol a mesurau diogelwch eraill mewn archfarchnadoedd. Oherwydd y sefyllfa coronafeirws sy'n gwaethygu, mae rhai archfarchnadoedd eisoes wedi ailgyflwyno ciwiau, systemau un ffordd ac ati, ond mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn rhoi pa bynnag bwysau sydd eu hangen ar archfarchnadoedd i sicrhau eu bod mor ddiogel â phosibl.
Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar y cyfyngiadau sydd ar waith ar gyfer teuluoedd sy'n disgwyl babanod. Ar hyn o bryd, nid yw partneriaid yn cael bod yn bresennol yn ystod apwyntiadau sganio, a dim ond yn cael bod gyda'u partner adeg esgor. Nid mater bach yw hwn. Nid salwch yw beichiogrwydd, ac rwy'n credu y gallai rhai o'r cyfyngiadau hyn effeithio ar iechyd meddwl, wrth symud ymlaen. Diolch.
Thank you to Lynne Neagle for raising both of those important issues, and I know that she has been a strong voice, really, in terms of ensuring that supermarkets play their important role in terms of helping to keep people safe. I can provide reassurance that, during the regular meetings that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs has with the food industry and the supermarkets, she does continue to impress upon them how important it is. I think that there has been recently a much greater effort and a much greater focus on enforcement, and local authorities will issue improvement notices to individual stores and other premises not meeting the required standard. I know that Members of the Senedd are often asked by their constituents to alert the local authorities to stores where they have had those concerns, and the local authorities will undertake inspections and actions where those shortcomings have been identified. But I just want to provide that reassurance that this is a strong topic of conversation between the Welsh Government and the supermarkets.
The second issue again is very important, in terms of support for mothers both before and after giving birth, and I do know that the arrangements are kept constantly under review because we recognise the important role of having the partner there in terms of supporting the individuals. But if they are feeling anxious about anything, the first advice is to speak to the midwife, because the health boards will always take individual circumstances into account, particularly where there might be mental health needs or learning disability or other kinds of support the individual might need. But, as I say, we do keep this under constant review.
Diolch i chi i Lynne Neagle am godi'r ddau fater pwysig yna, ac fe wn i ei bod hi wir wedi bod yn llais cryf, o ran sicrhau bod archfarchnadoedd yn chwarae eu rhan bwysig yn helpu i gadw pobl yn ddiogel. Rwy'n gallu rhoi sicrwydd, yn ystod y cyfarfodydd rheolaidd y mae Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn eu cael gyda'r diwydiant bwyd a'r archfarchnadoedd, ei bod hi'n dal i bwysleisio pa mor bwysig ydyw. Rwy'n credu bod llawer mwy o ymdrech wedi bod yn ddiweddar a llawer mwy o sylw ar orfodi, a bydd awdurdodau lleol yn cyflwyno hysbysiadau gwella i siopau unigol ac adeiladau eraill nad ydyn nhw'n cyrraedd y safon ofynnol. Gwn i fod eu hetholwyr yn aml yn gofyn i Aelodau'r Senedd dynnu sylw'r awdurdodau lleol at siopau sydd wedi peri pryderon iddyn nhw, a bydd yr awdurdodau lleol yn cynnal arolygiadau a chamau gweithredu lle mae'r diffygion hynny wedi'u nodi. Ond rwy'n awyddus i roi'r sicrwydd hwnnw bod hwn yn destun sgwrs gref rhwng Llywodraeth Cymru a'r archfarchnadoedd.
Mae'r ail fater eto'n bwysig iawn, o ran cymorth i famau cyn ac ar ôl rhoi genedigaeth, ac rwy'n gwybod bod y trefniadau'n cael eu hadolygu'n gyson oherwydd ein bod yn cydnabod rhan bwysig y partner yno o ran cefnogi'r unigolion. Ond os ydyn nhw'n teimlo'n bryderus am unrhyw beth, y cyngor cyntaf yw siarad â'r fydwraig, oherwydd bydd y byrddau iechyd bob amser yn ystyried amgylchiadau unigol, yn enwedig lle y gallai fod anghenion iechyd meddwl neu anabledd dysgu neu fathau eraill o gymorth y gallai fod eu hangen ar yr unigolyn. Ond, fel y dywedais, rydym ni'n parhau i adolygu hyn yn gyson.
I'd like a Government statement on the Westminster Government's report NRPB-M173. I understand it's no longer in the public domain, but it shows quite clearly that plutonium has leaked from Hinkley Point into the estuary for decades. What is of particular concern is that, in 1982, the report and the tests of the UK Government showed that was a huge spike in plutonium discharge through the waste pipe. Therefore, plutonium did enter the estuary at a very high level, scientists say, and they've actually, as I said, presented the evidence. The issue for me is that the Government allowed the mud to be dumped in 2018 because they said there was no need to test for plutonium or alpha emitters, alpha radiation, because there was no corresponding spike in gamma. Now, what report NRPB-M173 shows is that you do not need a peak in gamma radiation when there is a peak in plutonium. So, you've got a huge, huge peak in plutonium leaking into the estuary, and I think it's reasonable, therefore, to assume that it's in the mud.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar adroddiad Llywodraeth San Steffan NRPB-M173. Rwy'n deall nad yw bellach ar gael i'r cyhoedd, ond mae'n dangos yn gwbl glir bod plwtoniwm wedi bod yn gollwng o Hinkley Point i'r aber ers degawdau. Yr hyn sy'n peri pryder arbennig yw bod adroddiad a phrofion Llywodraeth y DU, ym 1982, wedi dangos bod hynny'n gynnydd enfawr mewn gollyngiad plwtoniwm drwy'r bibell wastraff. Felly, aeth lefel uchel iawn o blwtoniwm i mewn i'r aber yn ôl gwyddonwyr, ac maen nhw, fel y dywedais i, wedi cyflwyno'r dystiolaeth. Y broblem i mi yw bod y Llywodraeth wedi caniatáu i'r mwd gael ei ollwng yn 2018 oherwydd dywedon nhw nad oedd angen profi am blwtoniwm neu allyrwyr alffa, pelydriad alffa, oherwydd nad oedd unrhyw gynnydd cyfatebol mewn gama. Nawr, yr hyn y mae adroddiad NRPB-M173 yn ei ddangos yw nad oes angen uchafbwynt mewn pelydriad gama pan fo uchafbwynt mewn plwtoniwm. Felly, mae gennych chi uchafbwynt enfawr o blwtoniwm yn gollwng i'r aber, ac rwy'n credu ei bod yn rhesymol, felly, tybio ei fod yn y mwd.
Can you ask your question please, Neil McEvoy?
A wnewch chi ofyn eich cwestiwn os gwelwch yn dda, Neil McEvoy?
Yes. What I'd like to know is: what is the Government going to do about this?
Gwnaf. Yr hyn yr hoffwn i ei wybod yw: beth mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud ynghylch hyn?
Well, with respect, Llywydd, this is the business statement, and neither Neil McEvoy nor myself are scientists. So, I would respectfully suggest that he writes to the Minister on that particular issue, although I do understand that the Petitions Committee is also taking an interest and, in due course, there will be the opportunity for the Minister to respond to a committee report on this.
Wel, gyda pharch, Llywydd, hwn yw'r datganiad busnes, ac nid yw Neil McEvoy na minnau'n wyddonwyr. Felly, byddwn i'n awgrymu'n barchus ei fod yn ysgrifennu at y Gweinidog ar y mater penodol hwnnw, er fy mod yn deall bod y Pwyllgor Deisebau hefyd â diddordeb ac, maes o law, bydd cyfle i'r Gweinidog ymateb i adroddiad pwyllgor ar hyn.
If I may start by putting on record my support for the contribution made by my colleague Nick Ramsay, with regard to suicide prevention and mental health.
Secondly, Minister, the economic recovery from coronavirus is something we need to start planning for and addressing now. Members may be aware that, at the start of the summer, I wrote a piece on the LabourList website for that to be a green recovery, and I called for a green new deal for Wales. Just yesterday, it was reported that Airbus have revealed the first zero-emission, climate-neutral passenger aircraft. If we are to be serious about a green recovery, the wings for that aircraft need to be made in Deeside. Now, for that to happen, Minister, we need the UK Government to support the aerospace industry with a sector-specific deal to protect jobs and protect skills. Minister, can we have a debate in Government time on what a green recovery should look like for Wales and what support is needed?
Os gallaf i ddechrau drwy gofnodi fy nghefnogaeth i gyfraniad fy nghyd-Aelod Nick Ramsay, o ran atal hunanladdiad ac iechyd meddwl.
Yn ail, Gweinidog, mae'r adferiad economaidd o goronafeirws yn rhywbeth y mae angen i ni ddechrau cynllunio ar ei gyfer a mynd i'r afael ag ef nawr. Efallai bod Aelodau'n ymwybodol i mi ysgrifennu darn ar wefan Labourlist ddechrau'r haf er mwyn i hynny fod yn adferiad gwyrdd, a galwais am fargen newydd werdd i Gymru. Dim ond ddoe, roedd adroddiad bod Airbus wedi datgelu'r awyren deithwyr ddi-allyriadau a hinsawdd-niwtral gyntaf. Os ydym ni eisiau bod o ddifrif ynghylch adferiad gwyrdd, mae angen gwneud adenydd yr awyren honno yng Nglannau Dyfrdwy. Nawr, er mwyn i hynny ddigwydd, Gweinidog, mae angen i Lywodraeth y DU gefnogi'r diwydiant awyrofod gyda bargen sy'n benodol i'r sector i ddiogelu swyddi a diogelu sgiliau. Gweinidog, a gawn ni ddadl yn amser y Llywodraeth ynghylch beth y dylai natur adferiad gwyrdd fod yng Nghymru a pha gymorth sydd ei angen?
I thank Jack Sargeant for raising that and the potentially really exciting news in terms of the future of aviation, and I completely agree with him that Wales has to play its part in any future. He's right that this does require the UK Government to work with Welsh Government in terms of providing support to these strategically important sectors—the aerospace, steel and automotive industries, just to name a few of them. Welsh Government obviously stands ready to play its part. I know that there is a statement on the agenda in the coming weeks that in part deals with the green recovery, but perhaps it won't have the specific focus that Jack Sargeant's looking for. But I'm sure that he will find a creative way to make his interventions in that debate.
Diolch i Jack Sargeant am godi hynna a'r newyddion a allai fod yn gyffrous iawn o ran dyfodol hedfan, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef bod yn rhaid i Gymru chwarae ei rhan mewn unrhyw ddyfodol. Mae'n iawn wrth ddweud bod angen i Lywodraeth y DU weithio gyda Llywodraeth Cymru o ran rhoi cymorth i'r sectorau strategol bwysig hyn—y diwydiannau awyrofod, dur a modurol, dim ond i enwi rhai ohonyn nhw. Mae'n amlwg bod Llywodraeth Cymru yn barod i chwarae ei rhan. Rwy'n gwybod bod datganiad ar yr agenda yn yr wythnosau nesaf sy'n ymdrin yn rhannol â'r adferiad gwyrdd, ond efallai na fydd yn canolbwyntio'n benodol ar y sylw penodol y mae Jack Sargeant yn chwilio amdano. Ond rwy'n siŵr y bydd yn dod o hyd i ffordd greadigol o wneud ei ymyriadau yn y ddadl honno.
Diolch i'r Trefnydd. Mi fydd yna egwyl nawr ac fe fyddwn yn ôl ymhen ychydig.
I thank the Trefnydd. There will now be a break and we will reconvene soon.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:03.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:14, gyda'r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
Plenary was suspended at 15:03.
The Senedd reconvened at 15:14, with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
We'll reconvene on item 4 on our agenda this afternoon, which is a statement by the Minister for Health and Social Services: an update on the coronavirus, COVID-19. I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Fe wnawn ni ailgychwyn gydag eitem 4 ar ein hagenda ni'r prynhawn yma, sef datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: yr wybodaeth ddiweddaraf ar Coronafeirws (COVID-19). Rwy'n galw ar Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.
Thank you, Deputy Presiding Officer. A week ago I made a statement to the Senedd to inform Members about the developing situation in Rhondda Cynon Taf and the need to introduce local restrictions to control the spread of coronavirus and protect people's health. Today I want to update you about the latest action that the Welsh Government is taking, working in partnership with local authorities and public health experts. We will be introducing local restrictions in four more areas of south Wales because of a rapid increase in cases of coronavirus.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wythnos yn ôl, fe wnes i ddatganiad i'r Senedd i roi gwybod i'r Aelodau am y sefyllfa sy'n datblygu yn Rhondda Cynon Taf a'r angen i gyflwyno cyfyngiadau lleol i reoli lledaeniad coronafeirws a diogelu iechyd pobl. Heddiw, rwy'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am y camau diweddaraf y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol ac arbenigwyr iechyd cyhoeddus. Byddwn yn cyflwyno cyfyngiadau lleol mewn pedair ardal arall yn y de oherwydd y cynnydd cyflym a fu yn nifer yr achosion o goronafeirws.
From 6 o'clock tonight, new restrictions will come into force to control the spread of the virus for everyone living in Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport local authorities. This will mean people will not be allowed to enter or leave these four local authority areas without a reasonable excuse, such as travel for work or education. People will only be able to meet people they do not live with outdoors for the time being. They will not be able to form an extended household for the time being. All licensed premises in these areas will have to close at 11 p.m. Everyone over the age of 11 must continue to wear face coverings in indoor public places, as is the case throughout Wales. We're also extending the 11 p.m. licensing restriction to Caerphilly county borough area.
These restrictions are the same as those introduced in Rhondda Cynon Taf last week: from 6 o'clock tonight, the same local restrictions will be in place in all six local authority areas in south Wales. This will mean a large proportion of the population of south Wales will be living under local restrictions to help control the spread of coronavirus. We will hold a meeting later today with local authority leaders, health boards and the police throughout the wider south Wales region to discuss the developing coronavirus situation, particularly for those areas where rates are lower. We'll discuss whether further measures are needed to protect the wider population as we prepare to see students start, and return to, university. A similar meeting will be held in north Wales to bring together leaders of the local authority, health board and police to discuss the situation if we see rates rising rapidly across the region.
We've had to take the difficult but necessary decision to introduce these restrictions because we have seen a sharp and swift rise in cases in these areas since the end of August. There are many similarities between the cases in each of these six areas. We've seen a rise and spread of coronavirus cases associated with people socialising without social distancing, meeting indoors in other people's homes, and people returning from holidays overseas.
In Rhondda Cynon Taf, the number of positive cases and the incidence rate has continued to increase. This is to be expected and follows the pattern we saw in the Caerphilly borough in the days immediately after restrictions were introduced. We're seeing many small clusters throughout the local authority area, which, because of a lack of social distancing, have led to community transmission. Initially, most of the cases were in younger age groups, but we're now seeing infections in all age groups, and, particularly worrying, we have 34 cases of coronavirus in people in the Royal Glamorgan Hospital. Bridgend is a growing concern for us because there has been a sharp rise in cases in a short space of time. We've identified a small number of clusters in the borough, but we are worried that the pattern is similar to what we've already seen in Rhondda Cynon Taf. Mobile testing will be introduced in Bridgend this week.
In Blaenau Gwent, we've seen cases linked to pubs and a lack of social distancing, but there have also been cases in care home staff and in secondary schools in the area. In Newport, the rise in cases appeared to start with a house party at the end of August and was subsequently linked to a number of pubs, but we're now seeing a wide spread of cases across the city that are not linked to a particular cluster or showing links with existing cases.
But there are also some differences. In Merthyr Tydfil, the incidence rate is very high but the cases appear to be mainly focused around two distinct clusters. One is linked to a large employer and the other a pub. Two new smaller clusters have also been identified. The restrictions will be kept under close review in each of these areas and will be formally reviewed in two weeks' time.
Later this week, we'll carry out the first formal review of the restrictions in the Caerphilly borough. I'm cautiously optimistic that they are having a positive impact on cases of coronavirus in the area. We have seen a significant fall over a couple of days in the incidence rate. From being the highest rate in Wales, at 119 cases per 100,000 people in the last seven days, the latest figures show this rate has fallen to 77.9 cases per 100,000. This is still high, but provides, again, some cautiously optimistic evidence that the restrictions are helping to control the spread of the virus.
I want to thank residents and businesses in the Caerphilly borough for their help, co-operation and patience. This shows what we can do when we work together. I hope that we will see similar reductions in the other five local authority areas in south Wales that are subject to local restrictions, and, working together, we can keep Wales safe.
O 6 o'r gloch ymlaen heno, daw cyfyngiadau newydd i reoli lledaeniad y feirws i rym ar gyfer pawb sy'n byw yn awdurdodau lleol Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Merthyr Tudful a Chasnewydd. Fe fydd hyn yn golygu na chaniateir i bobl fynd i mewn i'r pedair ardal awdurdod lleol hyn na'u gadael heb reswm digonol, megis teithio i'r gwaith neu ar gyfer addysg. Dim ond yn yr awyr agored y gall pobl gwrdd â phobl sy'n byw ar aelwydydd eraill. Ni fyddan nhw'n gallu ffurfio cartrefi estynedig am y tro. Fe fydd yn rhaid i bob safle trwyddedig yn yr ardaloedd hyn gau am 11 p.m. Fe fydd yn rhaid i bawb dros 11 oed barhau i wisgo gorchuddion wyneb mewn mannau cyhoeddus dan do, fel sy'n wir ledled Cymru. Rydym hefyd yn ymestyn y cyfyngiad trwyddedu 11 p.m. i ardal bwrdeistref sirol Caerffili.
Mae'r cyfyngiadau hyn yr un peth â'r rhai a gyflwynwyd yn Rhondda Cynon Taf yr wythnos diwethaf: o 6 o'r gloch heno, fe fydd yr un cyfyngiadau lleol yn weithredol ym mhob un o'r chwe ardal awdurdod lleol yn y de. Fe fydd hyn yn golygu y bydd cyfran fawr o boblogaeth y de yn byw dan gyfyngiadau lleol er mwyn helpu i reoli lledaeniad coronafeirws. Fe fyddwn ni'n cynnal cyfarfod yn ddiweddarach heddiw gydag arweinwyr yr awdurdodau lleol, byrddau iechyd a'r heddlu ledled rhanbarth ehangach y de i drafod y sefyllfa sy'n datblygu o ran coronafeirws, yn enwedig ar gyfer yr ardaloedd hynny lle mae'r cyfraddau'n is. Fe fyddwn ni'n trafod a oes angen mesurau pellach i ddiogelu'r boblogaeth ehangach wrth inni baratoi i weld myfyrwyr yn dechrau mewn prifysgolion neu'n dychwelyd iddyn nhw. Fe gynhelir cyfarfod tebyg yn y gogledd i ddwyn ynghyd arweinwyr yr awdurdodau lleol, y bwrdd iechyd a'r heddlu i drafod y sefyllfa os gwelwn y cyfraddau'n codi'n gyflym drwy'r rhanbarth.
Bu'n rhaid i ni wneud y penderfyniad anodd ond angenrheidiol i gyflwyno'r cyfyngiadau hyn oherwydd ein bod wedi gweld cynnydd sydyn a chyflym mewn achosion yn yr ardaloedd hyn ers diwedd mis Awst. Mae llawer o debygrwydd rhwng yr achosion ym mhob un o'r chwe ardal hyn. Rydym wedi gweld cynnydd a lledaeniad yn yr achosion o goronafeirws sy'n gysylltiedig â phobl yn cymdeithasu heb gadw pellter cymdeithasol, yn cyfarfod dan do ar aelwydydd pobl eraill, a phobl yn dychwelyd adref wedi gwyliau dramor.
Yn Rhondda Cynon Taf, mae nifer yr achosion cadarnhaol a'u hamlder wedi parhau i gynyddu. Mae hyn i'w ddisgwyl ac mae'n dilyn y patrwm a welsom ym mwrdeistref Caerffili yn y dyddiau yn union ar ôl i gyfyngiadau gael eu cyflwyno. Rydym yn gweld llawer o glystyrau bach ledled ardal yr awdurdod lleol sydd, oherwydd diffyg cadw pellter cymdeithasol, wedi arwain at drosglwyddo'r feirws yn gymunedol. I ddechrau, roedd y rhan fwyaf o'r achosion mewn grwpiau oedran iau, ond bellach rydym yn gweld heintio ym mhob grŵp oedran, ac mae'n achos pryder arbennig fod gennym 34 o achosion o glefyd coronafeirws mewn pobl yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn bryder cynyddol i ni oherwydd y cynnydd sydyn mewn achosion mewn cyfnod byr iawn. Rydym wedi nodi nifer fach o glystyrau yn y fwrdeistref, ond rydym yn gofidio bod y patrwm hwn yn debyg i'r hyn a welsom eisoes yn Rhondda Cynon Taf. Fe fydd unedau profi symudol yn cael eu cyflwyno ym Mhen-y-bont ar Ogwr yr wythnos hon.
Ym Mlaenau Gwent, rydym wedi gweld achosion sy'n gysylltiedig â thafarndai a diffyg cadw pellter cymdeithasol, ond cafwyd achosion ymhlith staff cartrefi gofal hefyd yn ogystal ag yn ysgolion uwchradd yn yr ardal. Yng Nghasnewydd, mae'n ymddangos bod y cynnydd mewn achosion wedi yn gweld nifer fawr o achosion ar draws y ddinas sydd heb fod yn gysylltiedig â chlwstwr penodol nac yn dangos cysylltiadau ag achosion sy'n bodoli eisoes.
Ond mae yna rai gwahaniaethau hefyd. Ym Merthyr Tudful, mae cyfradd yr amlder yn uchel iawn ond ymddengys bod yr achosion yn canolbwyntio'n bennaf ar ddau glwstwr penodol. Mae un yn gysylltiedig â chyflogwr mawr a'r llall â thŷ tafarn. Fe nodwyd dau glwstwr newydd llai o faint hefyd. Fe fydd y cyfyngiadau'n cael eu hadolygu'n fanwl ym mhob un o'r ardaloedd hyn ac yn cael eu hadolygu'n ffurfiol ymhen pythefnos.
Yn ddiweddarach yr wythnos hon, fe fyddwn ni'n cynnal yr adolygiad ffurfiol cyntaf o'r cyfyngiadau ym mwrdeistref Caerffili. Rwy'n dawel obeithiol eu bod nhw'n cael effaith gadarnhaol ar yr achosion o goronafeirws yn yr ardal. Rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol dros ychydig ddyddiau yn y gyfradd o achosion. O fod â'r gyfradd uchaf yng Nghymru, gyda 119 achos fesul 100,000 o bobl yn ystod y saith diwrnod diwethaf, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod y gyfradd hon wedi gostwng i 77.9 achos fesul pob 100,000 o bobl. Mae'n parhau i fod yn uchel, ond unwaith eto, mae'n dangos tystiolaeth sy'n dawel obeithiol bod y cyfyngiadau'n helpu i reoli lledaeniad y feirws.
Fe hoffwn i ddiolch i drigolion a busnesau ym mwrdeistref Caerffili am eu cymorth, eu cydweithrediad a'u hamynedd. Mae'n dangos yr hyn y gallwn ni ei wneud trwy gydweithio â'n gilydd. Rwy'n gobeithio y gwelwn ni ostyngiadau tebyg yn y pum ardal awdurdod lleol arall yn y de sy'n ddarostyngedig i gyfyngiadau lleol, a thrwy weithio gyda'n gilydd, fe allwn ni gadw Cymru'n ddiogel.
Thank you. Andrew R.T. Davies. You need to unmute, Mr Davies, please. There you go.
Diolch. Andrew R.T. Davies. Mae angen i chi ddiffodd y mudydd, Mr Davies, os gwelwch chi'n dda. Dyna chi.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for your statement this afternoon, although it doesn't tell us anything that isn't already in the press, I fear.
Could you confirm, Minister, what the end goal is from these measures? I'm assuming it is to suppress the virus and, ultimately, allow our health service and other public functions not to become overwhelmed. But, for many people, looking at the new measures, is this the new norm now, that, every so often, we will end up having to interact with some form of lockdown until a vaccine is available? Because many people are trying to understand how things will pan out through the next winter months that we face. Could you also confirm that these localised measures that you are taking are being put in place to avert a national lockdown, which I hope you will agree must be averted at all costs, given the economic and social costs that that would have on communities the length and breadth of Wales?
In your statement, you touch on extra measures—and I think the wording that you use is—as students return to university, to protect local populations. I'd be grateful to understand what measures you are considering might be instigated to protect, in your words, local populations from the return of students to communities that host large student populations.
Could you also confirm that the NHS, despite these local measures, is very much open for business? I highlighted yesterday that there's been a 60 per cent loss of operations within the NHS since lockdown in March, and whilst, thankfully, we've seen procedures increase ever so slowly through the summer months, it is the case that, despite these local measures, the NHS is still very much open for business.
And finally, given your comments last night, and the First Minister's comments in First Minister's questions, can you categorically rule out that you would not support mandatory vaccination under any circumstances? I have to say, when I saw your interview last night, it did send a shudder down my spine that, in a democracy, a democratically elected Minister could say such a statement that he would not rule out such a measure. I, as someone who believes in the power of vaccination to control illnesses and eradicate illness within our community, will promote vaccination to the hilt, but I do not believe it is the role of the state to instigate legislation that ultimately would sanction mandatory vaccination in any shape or form. And I do note that you have put something up on social media this afternoon. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, er nad yw'n dweud mwy wrthym na wnaeth y wasg eisoes, rwy'n ofni.
A wnewch chi gadarnhau, Gweinidog, beth yw nod terfynol y mesurau hyn? Rwy'n tybio mai trechu'r feirws yw hyn ac, yn y pen draw, rwystro ein gwasanaeth iechyd a gweithrediadau cyhoeddus eraill rhag cael eu gorlethu. Ond, i lawer o bobl, o edrych ar y mesurau newydd, onid hyn yw'r normal newydd nawr, ac y byddwn ni, bob hyn a hyn, yn gorfod rhyngweithio â rhyw fath o gyfnod clo nes y bydd brechlyn ar gael? Oherwydd bydd llawer o bobl yn ceisio deall sut y bydd pethau arnom ni drwy fisoedd nesaf y gaeaf o'n blaenau. A wnewch chi hefyd gadarnhau bod y mesurau lleol hyn a roddwch ar waith yno er mwyn osgoi cyfnod clo cenedlaethol, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cytuno bod rhaid osgoi hynny ar bob cyfrif, o gofio'r costau economaidd a chymdeithasol a fyddai'n effeithio ar gymunedau ledled Cymru?
Yn eich datganiad rydych yn sôn am fesurau ychwanegol—ac rwy'n credu mai'r geiriau a ddefnyddir gennych yw—wrth i fyfyrwyr ddychwelyd i'r brifysgol, diogelu poblogaethau lleol. Fe fyddwn i'n falch o gael deall pa fesurau yr ydych chi'n ystyried eu rhoi ar waith i ddiogelu, yn eich geiriau chi, boblogaethau lleol rhag myfyrwyr yn dychwelyd i gymunedau sy'n croesawu poblogaethau mawr o fyfyrwyr.
A wnewch chi gadarnhau hefyd bod y GIG, er gwaethaf y mesurau lleol hyn, yn agored i fusnes i raddau helaeth iawn? Fe dynnais i sylw ddoe at y ffaith y gwelwyd gostyngiad o 60 y cant yn nhriniaethau'r GIG ers y cyfnod clo ym mis Mawrth, ac er ein bod ni, diolch am hynny, wedi gweld cynnydd araf iawn i'r gweithdrefnau drwy fisoedd yr haf, er gwaethaf y mesurau lleol hyn, rwy'n cymryd y bydd y GIG yn parhau i fod ar agor i fusnes, i raddau helaeth iawn.
Ac yn olaf, o ystyried eich sylwadau chi neithiwr, a sylwadau'r Prif Weinidog yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, a wnewch chi ddatgan yn bendant na fyddwch chi'n cefnogi brechu gorfodol mewn unrhyw amgylchiadau? Mae'n rhaid i mi ddweud, pan welais i eich cyfweliad chi neithiwr, ei bod wedi anfon ias i lawr asgwrn fy nghefn, i feddwl y gallai Gweinidog a etholwyd yn ddemocrataidd, mewn gwlad ddemocrataidd, wneud datganiad o'r math hwn na fyddai'n diystyru mesur o'r fath. Fe fyddaf i, fel rhywun sy'n credu'n gryf yng ngallu brechu i reoli afiechydon a dileu salwch yn ein cymuned ni, yn hyrwyddo brechu i'r eithaf. Ond nid wyf i o'r farn mai swyddogaeth y wladwriaeth yw rhoi deddfwriaeth ar waith a fyddai, yn y pen draw, yn rhoi sêl bendith ar frechu gorfodol mewn unrhyw lun neu fodd. Ac rwy'n nodi eich bod wedi rhoi rhywbeth ar y cyfryngau cymdeithasol y prynhawn yma. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yes, thank you for the series of questions. The end goal, in terms of the restrictions we've introduced, is to reduce and suppress the virus and to avoid harm. And you'll have seen the UK Government's chief scientific adviser and the Chief Medical Officer for England yesterday indicating that, unless measures are taken to arrest the spread of the virus, we can expect, by mid October, on current growth rates across the UK, to see 50,000 cases a day, with the attendant increase in hospitalisations that would produce, and, unfortunately, the attendant increase in deaths.
So, the measures we are taking now are to avoid that harm taking place. There's both the responsibility of Governments across the UK, of our health service, to prepare for the potential increase in cases, but, equally, the personal responsibility that we share and our own role as leaders, not just within our particular political parties, but within our communities, for the sort of conduct that we all need to reconsider about how we reduce our contacts, how we understand and follow the rules, and, in particular, the rules around household contact.
I think one of the more difficult things we've had to do is to change the extended household arrangements and to move to single households in those areas with local restrictions. That's because the evidence is that household contact is the primary driver. And so it's really important that people understand you should have an exclusive group of four households, and the same four households. It doesn't mean you each choose four different households. Four households, in other areas of Wales, for indoor contact, including if you're going out to a pub or a restaurant together—to only be with those people when you're making your booking. If that doesn't happen, then we're likely to see a further increase in the spread of the virus, with all of its harm.
And we are doing this to avoid harm and to avoid a national lockdown. Now, I appreciate it's a turn of phrase, but the phrase 'to avoid a national lockdown at all costs', well, that can't be right, because, potentially, 'all costs' is the significant exponential increase in cases and harm that we're trying to avoid. We have been very clear, though, that a national lockdown is the last resort to avoid that significant scale of harm. That remains the case for this Government, and, indeed, others across the UK. And we've already set out our stall: we'll take other measures, and the closure of schools being the last point, before we take any other action. The very last thing we want to do is to close schools, for reasons that Members understand.
The new normal will depend on how successful we are in actually following that guidance on social distancing and in reducing our contacts, and not having large amounts of indoor contact with significantly different groups of people. That's why we have the extended household rules in place. If we do that, then it is possible we can go through the winter without needing to take even more significant measures. You will have seen the Prime Minister announcing, both through the media and then today in his statement in the House of Commons, significant national measures that are being taken across the whole of England. We are meeting to discuss what we will do in Wales, and, as soon as we're able to, as the First Minister indicated earlier, we'll come to this place. And that really does depend on how we land with the conversations that are still taking place as I'm in the Chamber, and when I leave later on to join those conversations.
In universities, I'm very pleased to say that the challenges about the large amounts of mixing that normally happen at university time at the start of the year—well, I actually want to praise universities and the National Union of Students in Wales and their members for the very responsible approach they're taking at leadership level. The education Minister will have more to say this week on the measures that are being taken in university towns and cities.
On the reduction in elective care, I've been very upfront about the fact there has been a reduction in elective care throughout the pandemic—partly driven by the measures we've needed to take in ending elective activity at one point largely, partly driven by the reluctance of people to come into a hospital setting for their treatment, and now partly driven by the reality that, with more people in need because of that slowing down of our ability to process, that comes up against a service that isn't able to see the same number of people at the same time as it would previously have done because of the COVID security requirements, including significant personal protective equipment requirements for our staff. So, that is going to be a real challenge here in Wales and across the rest of the UK.
We have no plans for mandatory vaccination; we do not intend to take primary law-making powers to do so. Every year, we have a conversation about the flu vaccine, and your predecessor in the shadow health spokesperson role would, every year, ask me about whether we would mandate staff in our health service to have the flu vaccine. And, every year, we decided not to, and that's still the position we're in now. And I said last night mandation would be the most extreme and most unlikely action, and we are not planning to do so. It is not what we intend to do.
So, our plan for vaccination, if and when we have a COVID vaccine, is to do so on a basis where we explain the benefits and understand that, and I think we'll have very high levels of public uptake. And I just don't think I haven't been clear this is not something that Government is planning to do. And that is the clear and, I think, unambiguous position of the Government here.
Ie, diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Y nod terfynol, o ran y cyfyngiadau a gyflwynwyd, yw lleihau a rhwystro'r feirws ac osgoi niwed. Ac fe fyddwch wedi gweld prif gynghorydd gwyddonol Llywodraeth y DU a Phrif Swyddog Meddygol Lloegr yn nodi ddoe, oni fydd mesurau yn cael eu cymryd i atal lledaeniad y feirws, y gallwn ddisgwyl gweld, erbyn canol mis Hydref, ar gyfraddau twf cyfredol ledled y DU, 50,000 o achosion y dydd, gyda chynnydd cysylltiedig yn nifer yr achosion mewn ysbytai y byddai hynny'n ei achosi, yn ogystal, yn anffodus, â'r cynnydd yn nifer y marwolaethau.
Felly, diben y mesurau yr ydym ni'n eu cyflwyno nawr yw ceisio osgoi'r niwed hwnnw. Cyfrifoldeb Llywodraethau ledled y DU, ein gwasanaeth iechyd, yw paratoi ar gyfer y cynnydd posibl mewn achosion, ond, yn yr un modd, mae'r cyfrifoldeb personol a rannwn ni i gyd a'n swyddogaeth ni fel arweinwyr, nid yn unig o fewn ein pleidiau gwleidyddol penodol ni, ond yn ein cymunedau ni, am y math o ymddygiad y mae angen i bob un ohonom ei ailystyried o ran sut i gyfyngu ar ein cysylltiadau, sut rydym yn deall ac yn dilyn y rheolau, ac, yn benodol, y rheolau sy'n ymwneud â chyswllt aelwydydd.
Rwy'n credu mai un o'r pethau anoddaf y bu'n rhaid i ni eu gwneud yw newid y trefniadau ynglŷn ag aelwydydd estynedig a symud tuag at aelwydydd unigol yn yr ardaloedd hynny sydd â chyfyngiadau lleol. Y rheswm am hynny yw mai cyswllt rhwng aelwydydd yw'r prif ysgogiad. Ac felly mae'n bwysig iawn bod pobl yn deall y dylech gael grŵp wedi'i gyfyngu i bedair aelwyd, a'r un bedair aelwyd. Nid yw'n golygu eich bod i gyd yn dewis pedair aelwyd arall. Pedair aelwyd, mewn rhannau eraill o Gymru, i gael cyswllt dan do, gan gynnwys pan ydych yn mynd allan i dafarn neu fwyty gyda'ch gilydd—i fod gyda'r bobl hynny'n unig wrth archebu eich lle. Os na fydd hynny'n digwydd, yna fe fyddwn ni'n debygol iawn o weld cynnydd pellach yn lledaeniad y feirws, gyda'r holl niwed a ddaw yn sgil hynny.
Ac rydym yn gwneud hyn i osgoi niwed ac osgoi cyfnod clo cenedlaethol. Nawr, rwy'n gwerthfawrogi mai ymadrodd yw hwn, ond mae'r ymadrodd 'i osgoi cyfnod clo cenedlaethol ar bob cyfrif', wel, ni all fod yn addas, oherwydd, o bosibl, 'pob cyfrif' yw'r cynnydd cyflym a sylweddol mewn achosion a niwed yr ydym ni'n ceisio ei osgoi. Rydym wedi bod yn glir iawn, serch hynny, mai cyfnod clo cenedlaethol yw'r dewis olaf ar gyfer osgoi'r raddfa sylweddol honno o niwed. Dyna fel y mae hi o hyd yn y Llywodraeth hon, ac, yn wir, mewn llywodraethau eraill ledled y DU. Ac rydym ni eisoes wedi codi ein stondin: fe fyddwn ni'n cymryd camau eraill, a chau ysgolion yw'r pwynt olaf, cyn i ni gymryd unrhyw gamau eraill. Y peth olaf un yr ydym ni'n dymuno ei wneud yw cau ysgolion, am resymau y mae'r Aelodau'n eu deall.
Fe fydd y normal newydd yn dibynnu ar ba mor llwyddiannus yr ydym ni'n dilyn y canllawiau hynny ar gadw pellter cymdeithasol ac wrth leihau ein cysylltiadau ni, a pheidio â bod â llawer iawn o gyswllt â grwpiau sylweddol o bobl amrywiol dan do. Dyna pam mae gennym ni reolau ynglŷn ag aelwydydd estynedig ar waith. Os gwnawn ni hynny, yna mae'n bosibl y gallwn ni ddal trwy'r gaeaf heb orfod cymryd camau mwy sylweddol eto. Rydych chi wedi gweld y Prif Weinidog yn cyhoeddi, drwy'r cyfryngau ac yna yn ei ddatganiad heddiw yn Nhŷ'r Cyffredin, fesurau cenedlaethol sylweddol sy'n cael eu cymryd ledled Lloegr. Rydym ninnau'n cyfarfod i drafod yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yng Nghymru, a chyn gynted ag y gallwn ni, fel y nododd Prif Weinidog Cymru'n gynharach, fe fyddwn yn dod i'r fan hon. Ac mae hynny'n wir yn dibynnu ar yr hyn a benderfynir yn y trafodaethau sy'n dal i ddigwydd tra rwyf i yn y Siambr, a phan fyddaf y gadael yn nes ymlaen i ymuno â'r trafodaethau hynny.
O ran y prifysgolion, rwy'n falch iawn o ddweud bod yr heriau sy'n gysylltiedig â'r maint sylweddol o gymysgu sy'n digwydd fel arfer ar ddechrau blwyddyn prifysgol—wel, hoffwn ganmol prifysgolion ac Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr yng Nghymru a'u haelodau nhw am y dull cyfrifol iawn y maen nhw'n ei ddefnyddio ar lefel arweinyddiaeth. Fe fydd gan y Gweinidog Addysg fwy i'w ddweud yr wythnos hon am y mesurau sy'n cael eu cymryd mewn trefi a dinasoedd prifysgol.
O ran lleihau gofal dewisol, rwyf wedi bod yn agored iawn ynglŷn â'r ffaith fod yna ostyngiad wedi bod mewn gofal dewisol drwy gydol y pandemig—a ysgogwyd yn rhannol gan y mesurau y bu angen i ni eu cymryd i roi terfyn ar weithgarwch dewisol ar un pwynt yn bennaf, ac a ysgogwyd yn rhannol gan amharodrwydd pobl i ddod i mewn i ysbyty ar gyfer eu triniaethau, ac a ysgogwyd yn rhannol erbyn hyn gan y sefyllfa wirioneddol, gyda mwy o bobl mewn angen oherwydd bod ein gallu ni i brosesu yn arafu. Mae hyn yn gorfod wynebu gwasanaeth na all weld yr un nifer o bobl ar yr un pryd ag y gwnaethai o'r blaen oherwydd gofynion diogelwch COVID, gan gynnwys gofynion cyfarpar amddiffynnol personol sylweddol ar gyfer ein staff ni. Felly, fe fydd honno'n her wirioneddol yma yng Nghymru a ledled gweddill y DU.
Nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar gyfer brechu gorfodol; nid ydym yn bwriadu ceisio pwerau deddfu sylfaenol i wneud hynny. Bob blwyddyn, rydym yn cael trafodaeth am y brechlyn ffliw, ac arferai eich rhagflaenydd chi fel llefarydd iechyd yr wrthblaid, bob blwyddyn, ofyn i mi a fyddem ni'n mandadu bod staff yn ein gwasanaeth iechyd ni'n cael y brechlyn ffliw. Bob blwyddyn, fe fyddem ni'n penderfynu peidio gwneud hynny, a dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi ar hyn o bryd hefyd. Ac fe ddywedais i neithiwr mai gorfodaeth fyddai'r cam mwyaf eithafol a mwyaf annhebygol, ac nid ydym ni'n bwriadu gwneud hynny. Nid dyna yw ein bwriadu ni.
Felly, ein cynllun ar gyfer brechu, os a phan gawn ni frechlyn COVID, yw gwneud hynny gan esbonio'r manteision a'u deall, ac rwy'n credu y bydd llawer iawn o'r cyhoedd yn cydsynio i gael y brechlyn. Ac nid wyf i o'r farn i mi beidio â bod yn eglur nad yw hyn yn rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud. A dyna safbwynt clir a diamwys y Llywodraeth yn hyn o beth, yn fy marn i.
Diolch, Weinidog, am y datganiad yna. Cyn imi ofyn cwpwl o gwestiynau am y datganiad ei hun, mae gen i gwpwl o sylwadau am yr atebion y clywsom ni yn y fan yna. Mi fydd pobl wedi dychryn yn clywed y gallai ysgolion gau eto—fel cam olaf, fel y dywedoch chi. Dwi'n sicr, fel un, yn edrych ymlaen am ddatganiad clir iawn gan y Llywodraeth—y Gweinidog Addysg, nid y chi—y bydd addysg yn parhau y tro yma yn ddiamwys os ydy ysgolion yn gorfod cau, a dyna beth fydd rhieni, dwi'n meddwl, yn disgwyl ei glywed.
Dwi'n croesawu hefyd eich eglurhad chi ynglŷn â brechiadau gorfodol—dydy o ddim yn gynllun, meddai chi. Dyma pam fod dewis geiriau mor ofalus gan ein harweinwyr ni ar yr adeg hon—. Rydych chi'n dal i ddweud, 'Dydyn ni ddim yn cynllunio gwneud hyn.' Mae eisiau bod yn glir iawn na fydd y Llywodraeth yn gwneud hyn, oherwydd dyma'r math o beth sydd yn mynd i godi amheuon mawr ym meddyliau etholwyr ledled Cymru, yn hytrach na'u cael nhw i ddilyn a bod yn dymuno dilyn cyngor a chyfarwyddyd y Llywodraeth.
Ychydig o gwestiynau. Dwi'n croesawu ehangiad y cyfyngiadau—mae'n amlwg bod y patrwm yng Nghymru yn mynd i'r cyfeiriad anghywir. Rydym ni'n sicr yn croesawu dilyn y patrwm yma o gyfyngiadau lleol. Un peth rydych chi'n ei wneud, wrth gwrs, ydy gofyn i bobl aros o fewn eu hardaloedd eu hunain. Mae yna anomali yn fan hyn ar draws Prydain. A gaf ofyn i chi: ydy o'n fwriad i siarad efo'r Llywodraeth yn Lloegr, awdurdodau lleol yn Lloegr, i ofyn iddyn nhw wneud yr un fath? Achos, ar hyn o bryd, er bod pobl yng Nghymru yn gorfod aros yn eu ardaloedd eu hunain, os ydyn nhw'n ardaloedd o risg, ardaloedd o dan gyfyngiadau, does dim byd i atal pobl rhag teithio i Gymru o ardaloedd eraill. Dwi'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth sydd angen ei drafod ar y lefel uchaf rhwng Llywodraethau.
Ydy'r Gweinidog yn credu bod angen y plan B yn barod? Er enghraifft, mae yna, i fi, lefydd amlwg lle dydych chi ddim yn mynd yn ddigon pell. Does yna ddim cyfyngiad, ar wahân i gau am 11 y nos, ar dafarndai, gymaint ag a fyddai pobl, dwi'n meddwl, yn dymuno ei weld. Rydym ni y tu ôl i Loegr yn sicr ar hyn erbyn hyn. Ydych chi yn ystyried mynd gam ymhellach a gofyn i bobl gau yn gynharach fel cam lleiaf, dim ond agor y tu allan, cau tafarndai a bwytai hyd yn oed, os, a dim ond os, yr ydych chi'n gallu rhoi cefnogaeth ychwanegol iddyn nhw?
I gloi, dwi angen, unwaith eto, tynnu sylw at y broblem yn fan hyn. Rydym ni'n cefnogi'r cyfyngiadau ychwanegol, yn gofyn os ydyn nhw'n mynd yn ddigon pell, ond mae'n rhaid mynd i'r afael â'r broblem efo profi. Rydych chi wedi rhoi datganiad allan heddiw yn dweud y bydd hi'n wythnosau nes y bydd lighthouse labs wedi cael ei ddatrys. Dydy hynny ddim yn digon da. Rydych chi'n dweud bod yna 28,000 o brofion ychwanegol yr wythnos yng Nghymru rŵan, yn cyfeirio at Iechyd Cyhoeddus Cymru mewn perthynas â hynny. Fedrwch chi egluro o ble yn union mae'r 28,000 o brofion yr wythnos yma yn dod, a phryd byddwn ni'n gweld eu heffaith nhw yng Nghymru?
Ac o ran y datganiad gan y Prif Weinidog heno, plis a wnewch chi dynnu fo ymlaen fel ein bod ni'n gallu cael hwn yn y Senedd y prynhawn yma? Diolch yn fawr.
Thank you for that statement, Minister. Before I ask a few questions on the statement itself, I have a few comments on the responses that we've just heard. People will have been shocked to hear that schools could close again—as a final step, as you said. I, for one, am looking forward to a very clear statement from the Government—the education Minister, not yourself—that education will remain open unambiguously even if schools have to close, and I think parents would expect to hear that.
But I also welcome your clarity on mandatory vaccinations—it's not your plan. That's why choice of words is so important from our leaders at this point. And you still say that you're not planning to do this, but you need to be very clear that the Government will not do this, because this is the kind of thing that will raise grave doubts in the minds of constituents across Wales, rather than encouraging them to follow the advice and direction of Government.
Just a few questions. I welcome the expansion of the restrictions—clearly the pattern in Wales is moving in the wrong direction. We certainly welcome this pattern of local restrictions. One thing you're doing, of course, is to ask people to remain within their own areas, but there's an anomaly here across Britain. Can I ask you whether it's your intention to speak to the Government in England, and to local authorities in England, to ask them to do the same? Because, at the moment, although people in Wales have to remain in their own areas, if they are high-risk areas or areas under restrictions, there is nothing to prevent people from travelling to Wales from other areas. I think that's something that needs to be discussed at the highest level between Governments.
Does the Minister believe that we need the plan B to be ready? For me, there are clear areas where you're not going far enough. There is no restriction, apart from closing at 11 in the evening, on pubs, although people, I think, would wish to see that. We're certainly behind England on this now. So, are you considering taking a step further and asking people to close earlier at least, and only open outdoors, and even closing pubs and restaurants if, and only if, you're able to provide additional support to them?
And to conclude, I again want to highlight the problem here. We support the additional restrictions, we're asking whether they're going far enough, but we do need to address the issue on testing. You've issued a statement today saying that it will be weeks before the lighthouse labs issues will have been resolved. That's not good enough. You say that 28,000 additional tests are in Wales now, referring to Public Health Wales in relation to that. Can you explain where exactly those 28,000 tests come from, and when will we see their impact in Wales?
And in terms of the statement to be made by the First Minister this evening, please bring it forward so that we can discuss it in the Senedd this afternoon. Thank you.
Thank you for the comments. I don't think I've shifted the Government's position at all on school closures. I've been very, very clear that it's the Government's priority to keep schools open as far as possible, and we will prioritise schools above other sectors. So, we'll close other parts of public services, or indeed the economy, to protect the ability for our schools. There's a direct impact on the mental health and well-being of children and young people. There is evidence that they are less susceptible to harm, less likely to be infectious for adults, and, equally, there is good evidence about the fact that not every child has thrived during remote schooling. It's a reality that has a longer term impact on the prospects of children and young people. So, the Government's position hasn't shifted at all in that.
And I can't be clearer: there is absolutely no plan for mandatory vaccination. I'm not going to get lost in a red herring. We have a significant job of work to do to plan for this year's flu vaccination campaign. We need to persuade people to take up their entitlement to a flu jab, to protect themselves and people around them, and the same will come whenever we do get a COVID vaccine. We are already planning about how to deliver that, and mandation does not form any part of this Government's plans.
On local travel, with the restrictions we've already introduced in the six areas of south Wales, we of course already have restrictions that prevent travel into those areas. So, if you go back to where we were previously with the stay local message we had during the first phase, we know that there were penalty notices issued to people who travelled from outside the area. And we may get to that point again, but we're not there. And, actually, the primary focus has to be on each of us reducing our contacts, to be clear about what the rules say about how we keep social distance, and how we follow the rules in particular on mixing indoors with other people.
Part of the challenge with the significant movement of people around the UK with universities reopening is that there will be people moving from one part of the country to another, potentially from a higher incidence area to a lower and vice versa. We do know that, as we've seen in RCT, in community settings the virus doesn't stay within one distinct age group, and so there's a concern about making sure that our universities don't see harm done, in relatively lower levels, to the student population, but we shouldn't expect that that will stay uniquely kept within one block of the population.
On the challenges about licensed premises, we are already considering what to do; it's part of what we're deliberately doing. We've already had a debate about earlier closing hours and the restrictions we've got at 11 o'clock, we're considering whether to move to 10 o'clock. There is something about consistency there that may help with the message, and part of the welcome meeting today at COBRA was a recognition by the UK Government that it would help to have a conversation between the four Governments of the UK, both in terms of discussing and agreeing decisions wherever possible, but it would also help in communication terms. There was, at least, a partial recognition that not having four-nation meetings had not been helpful when it comes to clarity in the communication. That matters for people who do want to follow the rules and recognise that it's important to behave in line with the guidance. So, we're not just considering the 10 o'clock issue; we're also considering whether to have the same movement on table service. Other restrictions are potentially possible before we get to closure. As I have mentioned before, it is a possibility, but not a plan, that you could potentially do what Ireland have done, where they've kept pubs open, but only if they're serving a substantial food offering as well. So there are different ways to move before getting to the point of entirely closing pubs, because if we did do that we can be confident that we'll displace some drinking activity into people's homes, which as we know is where the most significant vectors of spreading the virus have taken place.
We raised issues of testing at this morning's COBRA meeting. In the presentation with Dido Harding, which the First Minister referenced, there was again an acknowledgment that there has been a need to improve the position, with the well-advertised challenges not just in terms of the numbers of tests, but actually in the speed of the turnaround of those tests as well. Because we have a very good contact tracing service here in Wales—highly effective, materially more so than the service in England. But if people are, on a regular basis, waiting three days for their tests, then there's a challenge in whether those people and their contacts are circulating within the community unknown. So that is part of the challenge that we want to get through.
And on the use of the additional capacity we are releasing into the system, we're going to have extra lanes and extra availability in every drive-through centre. We're also creating an additional number of mobile testing units. They're currently going to be deployed in the highest incidence areas—in Aneurin Bevan University Health Board and Cwm Taf Morgannwg University Health Board areas. But we will continue to look to understand how long we expect to have to wait for the lighthouse labs programme to get back on track. And we may need to make further steps to switch over more of our testing, to make sure it's more reliable and robust, to the capacity that we have taken the time and the resource to build up here in Wales, in addition of course to the £32 million I've previously announced to strengthen our testing infrastructure here in Wales through the autumn and the winter.
Diolch i chi am y sylwadau. Nid wyf yn credu fy mod i wedi newid safbwynt y Llywodraeth ar gau ysgolion o gwbl. Rwyf wedi bod yn eglur iawn mai blaenoriaeth y Llywodraeth yw cadw ysgolion ar agor cyn belled ag y bo modd, ac fe fyddwn ni'n blaenoriaethu ysgolion uwchlaw sectorau eraill. Felly, fe wnawn ni gau rhannau eraill o'r gwasanaethau cyhoeddus, neu'n wir yr economi, er mwyn diogelu'r gallu ar gyfer ein hysgolion ni. Mae yna effaith uniongyrchol ar iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc. Ceir tystiolaeth eu bod nhw'n llai agored i niwed, ac yn llai tebygol o fod yn heintus i oedolion, ac, yn yr un modd, ceir tystiolaeth dda nad yw pob plentyn wedi ffynnu o gael eu haddysgu o bell. Dyma wirionedd sy'n cael effaith yn y tymor hwy ar ragolygon plant a phobl ifanc. Felly, nid yw safbwynt y Llywodraeth wedi newid o gwbl yn hyn o beth.
Ac ni allaf fod yn gliriach na hynny: nid oes cynllun o gwbl ar gyfer brechu gorfodol. Nid wyf yn dymuno codi sgwarnog fel hyn. Mae gennym waith sylweddol i'w wneud eleni yn cynllunio ar gyfer yr ymgyrch brechu rhag y ffliw. Mae angen inni berswadio pobl i fanteisio ar eu hawl i gael pigiad rhag y ffliw, i'w hamddiffyn nhw eu hunain a'r bobl o'u cwmpas, a bydd hyn yn digwydd hefyd pryd bynnag y cawn ni frechlyn COVID. Rydym eisoes yn cynllunio sut i gyflawni hynny, ac nid yw gorfodaeth yn rhan o gynlluniau'r Llywodraeth hon.
O ran teithio lleol, gyda'r cyfyngiadau a gyflwynwyd eisoes mewn chwe ardal yn y de, mae gennym ni, wrth gwrs, gyfyngiadau eisoes sy'n atal teithio i'r ardaloedd hynny. Felly, os ewch chi'n ôl i'r sefyllfa a gawsom o'r blaen yn ystod y cyfnod pan gafwyd yr achosion cyntaf gyda'r neges i aros yn lleol, gwyddom fod hysbysiadau cosb wedi cael eu rhoi i bobl a oedd yn teithio o'r tu allan i'r ardal. Ac efallai y byddwn ni'n cyrraedd y pwynt hwnnw eto, ond nid cyn belled. Ac, mewn gwirionedd, mae'n rhaid inni ganolbwyntio'n bennaf ar gael pob un ohonom i gyfyngu ar ein cysylltiadau, a bod yn eglur ynghylch yr hyn a ddywed y rheolau am y ffordd yr ydym ni'n cadw pellter cymdeithasol, a'r ffordd yr ydym ni'n dilyn y rheolau penodol ar gymysgu â phobl eraill dan do.
Gyda llawer iawn o symud o gwmpas yn digwydd yn y DU wrth i'r prifysgolion ailagor, rhan o'r her yw y bydd pobl yn symud o un rhan o'r wlad i'r llall, o ardal lle ceir mwy o achosion i ardal lle ceir llai, ac i'r gwrthwyneb hefyd. Fe wyddom ni, fel y gwelsom yn Rhondda Cynon Taf, mewn lleoliadau cymunedol, nad yw'r feirws yn aros o fewn un grŵp oedran arbennig, ac felly ceir pryder ynghylch sicrhau nad yw ein prifysgolion yn gweld niwed yn digwydd, mewn lefelau cymharol is, i boblogaeth y myfyrwyr, ond ni ddylem ddisgwyl y bydd hynny'n aros yn gyfan gwbl o fewn un bloc yn y boblogaeth.
O ran yr heriau sy'n ymwneud ag adeiladau trwyddedig, rydym eisoes yn ystyried beth y dylid ei wneud; mae'n rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn fwriadol. Rydym eisoes wedi cael dadl ynglŷn ag oriau cau cynharach a'r cyfyngiadau sydd gennym ni am 11 o'r gloch, ac rydym yn ystyried a ddylid symud i 10 o'r gloch. Mae rhywbeth i'w ddweud am gysondeb yn hyn o beth a allai helpu gyda'r neges, a rhan o'r cyfarfod a oedd i'w groesawu yn COBRA heddiw oedd y gydnabyddiaeth gan Lywodraeth y DU y byddai o gymorth cael trafodaeth rhwng pedair Llywodraeth y DU, o ran trafod a chytuno ar benderfyniadau lle bynnag y bo modd gwneud hynny, ond fe fyddai hefyd o gymorth o ran cyfathrebu. Roedd yna gydnabyddiaeth rannol, o leiaf, nad oedd peidio â chael cyfarfodydd pedair gwlad wedi bod o gymorth o ran eglurder yn y cyfathrebu. Mae hynny'n bwysig i bobl sy'n awyddus i ddilyn y rheolau a chydnabod ei bod yn bwysig ymddwyn yn unol â'r canllawiau. Felly, nid dim ond ystyried mater 10 o'r gloch a wnawn, rydym hefyd yn ystyried a ddylai hynny ddigwydd o ran gweini wrth fyrddau. Mae cyfyngiadau eraill yn bosibl cyn inni orfod cau i lawr. Fel y soniais o'r blaen, mae'n bosibilrwydd, ond nid yn gynllun, y gellid gwneud yr hyn a wnaeth Iwerddon, lle maen nhw wedi cadw'r tafarndai ar agor, ond dim ond os ydyn nhw'n cynnig bwyd hefyd. Felly mae yna sawl ffordd wahanol i'w throedio cyn cyrraedd y pwynt o gau'r tafarndai yn llwyr, oherwydd pe byddem yn gwneud hynny gallwn fod yn siŵr iawn y bydd rhywfaint o'r yfed yn symud i aelwydydd pobl, sef lle mae'r fectorau mwyaf arwyddocaol o ledaenu'r feirws wedi digwydd.
Fe godwyd materion yn ymwneud â phrofi yng nghyfarfod COBRA y bore yma. Yn y cyflwyniad gyda Dido Harding, y cyfeiriodd Prif Weinidog Cymru ato, roedd yna gydnabyddiaeth unwaith eto fod angen gwella'r sefyllfa, gyda'r heriau hysbys iawn nid yn unig o ran niferoedd y profion, ond o ran cyflymder cwblhau'r profion hynny hefyd. Mae gennym ni yma yng Nghymru wasanaeth olrhain cyswllt da iawn—sy'n hynod effeithiol, yn sylweddol well na'r gwasanaeth yn Lloegr. Ond os yw pobl, yn rheolaidd, yn gorfod aros am dri diwrnod am eu profion, yna ceir her o ran a yw'r bobl hynny, a'u cysylltiadau nhw, eisoes yn cymysgu o fewn y gymuned. Felly mae honno'n rhan o'r her yr ydym ni'n awyddus i ymdrin â hi.
Ac o ran defnyddio'r capasiti ychwanegol yr ydym ni'n ei ryddhau i'r system, rydym yn mynd i gael lonydd ychwanegol a mwy o brofion ym mhob canolfan profi trwy ffenest y car. Rydym yn creu nifer ychwanegol o unedau profi symudol hefyd. Ar hyn o bryd, fe fyddan nhw'n cael eu rhoi yn yr ardaloedd lle mae'r nifer fwyaf o achosion—ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ac ardaloedd Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Ond fe fyddwn ni'n parhau i geisio deall pa mor hir y mae disgwyl inni orfod aros i'r rhaglen labordai goleudy fod yn ei hôl ar y trywydd iawn. Ac efallai y bydd angen inni gymryd camau pellach i newid mwy o'n profion ni, i sicrhau eu bod yn fwy dibynadwy a chadarn, i'r capasiti yr ydym ni wedi cymryd yr amser a'r adnoddau i'w adeiladu yma yng Nghymru, yn ogystal â'r £32 miliwn a gyhoeddais i o'r blaen i atgyfnerthu ein seilwaith profi ni yma yng Nghymru drwy'r hydref a'r gaeaf.
Thank you. Just before we go on, we're half way through the allotted time for this statement and we've had two sets of questions. I have something like 10 speakers, so if we can have shorter contributions, that would be helpful. David Rowlands.
Diolch. Cyn inni fynd ymhellach, rydym hanner ffordd drwy'r amser a neilltuwyd ar gyfer y datganiad hwn ac rydym wedi cael dwy gyfres o gwestiynau. Mae gennyf tua 10 siaradwr, felly os cawn ni gyfraniadau sy'n fwy cryno, fe fyddai hynny o ddefnydd mawr. David Rowlands.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Minister for his statement this afternoon? Minister, whilst we must all acknowledge that you have, to a certain extent, to follow what the UK Government, and indeed much of the world, is doing with regard to COVID-19, it is incumbent upon us as politicians to question these draconian actions, for draconian they are, because they are having far-reaching consequences for almost every person living in Wales. We have to ask whether these actions are justified by the figures.
At the present time, COVID-19 accounts for an average of 11 of the 1,687 deaths that occur in Britain every day. By comparison, the week ending 4 September, 124 people died each day from endemic flu and pneumonia. Heart disease, Britain's biggest killer, accounted for 460 deaths every day last year, while cancer kills an average of 450 people per day. We have all been made aware that people are not seeking treatments for these killers because they are very much afraid of catching the disease in our hospitals. And given the increasing evidence that the statistics on deaths directly as a result of coronavirus are hugely flawed, can the Government really justify locking down the whole of the population because of the behaviour of a very small number of people, as the First Minister himself expressed earlier in this Plenary session? Surely, Minister, the correct action is to penalise those who are breaking the regulations, not seek to incarcerate those of us who are obeying the law.
I also wanted to point out some of the anomalies inherent in the present course of action, where we are seeing travelling funfairs allowed, but properly organised equestrian events being prevented, and where people cannot travel from closed-down areas, but where large numbers are allowed to for so-called work processes. Surely such lockdown strategies, which leak so comprehensively, only serve to cause consternation to those of us who do obey the regulations, whilst having limited effectiveness on containing the virus.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Gweinidog, rhaid i bob un ohonom gydnabod bod angen dilyn, i ryw raddau, yr hyn y mae Llywodraeth y DU ac, yn wir, lawer trwy'r byd yn ei wneud o ran COVID-19. Ond mae'n ddyletswydd arnom ni'r gwleidyddion i holi ynglŷn â'r camau llym hyn, ac maen nhw'n llym iawn, oherwydd fe fydd yna ganlyniadau pellgyrhaeddol i bron pob unigolyn sy'n byw yng Nghymru. Mae'n rhaid inni ofyn a yw'r ffigurau'n cyfiawnhau'r camau hyn.
Ar hyn o bryd, mae COVID-19 yn gyfrifol am, ar gyfartaledd, 11 o'r 1,687 o farwolaethau sy'n digwydd ym Mhrydain bob dydd. Gellir cymharu hyn â'r ffaith, yn yr wythnos a ddaeth i ben ar 4 Medi, fod 124 o bobl wedi marw bob dydd o achos ffliw endemig a niwmonia. Clefyd y galon, sef y clefyd sy'n lladd y mwyaf o bobl ym Mhrydain, oedd achos 460 marwolaeth bob dydd y llynedd, tra bod canser yn lladd 450 o bobl bob dydd ar gyfartaledd. Rydym i gyd wedi cael gwybod nad yw pobl yn ceisio triniaeth ar gyfer y clefydau hyn gan fod arnyn nhw ofn dal y feirws yn ein hysbytai. Ac o ystyried y dystiolaeth gynyddol bod yr ystadegau ar farwolaethau o ganlyniad uniongyrchol i glefyd coronafeirws yn ddiffygiol iawn, a yw'r Llywodraeth yn gallu cyfiawnhau cyfnod clo i'r boblogaeth gyfan oherwydd ymddygiad nifer fach iawn o bobl, fel y mynegodd y Prif Weinidog ei hun yn gynharach yn y Cyfarfod Llawn hwn? Onid y camau cywir, Gweinidog, fyddai cosbi'r rhai sy'n torri'r rheoliadau, ac nid ceisio carcharu'r rheini ohonom sy'n ufuddhau i'r gyfraith?
Roeddwn i'n awyddus i dynnu sylw hefyd at rai o'r anghysonderau sy'n rhan annatod o'r camau gweithredu presennol. Rydym yn gweld caniatâd yn cael ei roi i ffeiriau teithiol, ond mae digwyddiadau marchogaeth sydd wedi'u trefnu'n briodol yn cael eu hatal, ac ni all pobl deithio allan o ardaloedd dan glo ond caniateir i lawer iawn o bobl wneud hynny ar gyfer prosesau gwaith, fel y'u gelwir. Siawns nad yw strategaethau clo o'r fath, nad ydynt yn dal dŵr o bell ffordd, ddim ond yn achosi dryswch i'r rheini ohonom sy'n cadw at y rheoliadau, pan welir effeithiolrwydd cyfyngedig o ran rheoli'r feirws.
Thank you for the series of comments, and I'll try to respond to the points with questions attached to them. The Senedd, of course, votes on regulations and the significant restrictions that have been introduced and the interruptions to people's liberty, and I recognise that; it's not an easy or straightforward decision to take. What we are trying to do though is to avoid harm, not wait until significant harm has been caused. In the first wave, we have, compared to England, seen materially fewer excess deaths in Wales. So, that's a positive, and yet we still see more than 2,500 people have lost their lives to coronavirus. That is despite the significant measures that we have taken. We can be confident, I'm afraid, that without any measures being taken we would have seen a much, much greater loss of life and that is why we need to act.
In terms of the challenge about whether we should have a big stick for those people who are not following the rules, actually we need to both persuade, encourage and support people to follow the rules. And, in particular, that's why the financial measures to support self-isolation are so important. Clarity on the consequentials for that rapidly would be most welcome in each of the four nations, and it was a point that was raised in today's COBRA meeting that we need clarity for Northern Ireland, Scotland and Wales on the moneys that will be available to help people in self-isolation. Because if you're on statutory sick pay, and you need to go into self-isolation for 14 days, you may find that you're not able to feed your family or pay your bills. That's not a position that we want to put people in, so it could put people off taking a test in the first place. So, as soon as we get clarity on the finance, we'll happily come back with a scheme to make sure that is in place.
Diolch am y gyfres o sylwadau, ac fe geisiaf i ymateb i'r pwyntiau sydd â chwestiynau ynghlwm wrthyn nhw. Mae'r Senedd, wrth gwrs, yn pleidleisio ar y rheoliadau a'r cyfyngiadau sylweddol a gyflwynwyd a'r ymyriadau ar ryddid pobl, ac rwy'n cydnabod hynny; nid yw'n benderfyniad hawdd na syml. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud serch hynny yw osgoi niwed, nid aros nes y bydd niwed sylweddol wedi cael ei achosi. Yn y don gyntaf, o'n cymharu ni â Lloegr, rydym ni wedi gweld llawer llai o farwolaethau ychwanegol yng Nghymru. Felly, mae hynny'n gadarnhaol, ac eto i gyd rydym ni'n parhau i weld fod yna fwy na 2,500 o bobl wedi colli eu bywydau i goronafeirws. Mae hynny er gwaethaf y mesurau sylweddol a wnaed gennym. Gallwn fod yn hyderus y buasai llawer iawn mwy o farwolaethau, mae arnaf ofn, oni bai am y mesurau hyn, a dyna pam mae angen inni weithredu.
O ran yr her ynghylch a ddylem ni ddefnyddio'r wialen fedw ar gyfer y bobl hynny nad ydyn nhw'n dilyn y rheolau, mewn gwirionedd, angen dwyn perswâd sydd arnom ni, i annog a chefnogi pobl i ddilyn y rheolau. Ac, yn arbennig felly, dyna pam mae'r mesurau ariannol i gefnogi hunanynysu mor bwysig. Fe fyddai cael eglurder cyflym ynghylch y symiau canlyniadol ar gyfer hynny i'w groesawu'n fawr ym mhob un o'r pedair gwlad, ac roedd yn bwynt a godwyd yng nghyfarfod COBRA heddiw, sef bod angen eglurder ar gyfer Gogledd Iwerddon, yr Alban a Chymru ynglŷn â'r arian a fydd ar gael i helpu pobl sy'n hunanynysu. Oherwydd os ydych yn cael tâl salwch statudol, a bod angen ichi hunanynysu am 14 diwrnod, efallai y byddwch chi'n gweld na allwch fwydo eich teulu na thalu eich biliau. Nid yw honno'n sefyllfa y dymunwn roi pobl ynddi, felly fe allai achosi i bobl beidio â mynd am y prawf yn y lle cyntaf. Felly, cyn gynted ag y cawn ni eglurder am y cyllid, fe fyddwn ni'n hapus i ddod yn ôl gyda chynllun i sicrhau bod hynny ar waith.
Minister, can I thank you for the statement and welcome very much the fact that the four-nation conversations have started, but just to ask him is he sure and confident that there will indeed be regular, reliable rhythm to these meetings now, that it is not a one-off? And can I also thank him for the incredibly intense engagement that he's had, not only with Members of the Senedd, but also with local authority leaders throughout south Wales? If people knew the half of what was going on in the level of engagement and planning and co-ordination, I think they'd be amazed, and I doubt this is going on to the same extent, I have to say, within England.
Could I ask him to tell us—? He mentioned that a mobile testing unit now will be introduced in Bridgend, possibly some time during this week. Could he give us a bit more detail on that? And thank you for that, because you know that's an issue that I and the local authority leader, Huw David, have raised with you. So, that's really fast work on that. And could I ask you to keep an open mind in the discussions with council leaders on going further with the pubs, as you have just said—in pubs and clubs? I think there are ways, not only lowering the time limit on pubs, but actually the sitting down for service and the face coverings, which are worth exploring. And we can see in Scotland and Northern Ireland where they have been working, and it imposes some discipline. Because the two things, Minister, that don't go together are inebriation, late hours and social distancing.
Gweinidog, a gaf i ddiolch ichi am y datganiad a chroesawu'n fawr y ffaith bod y trafodaethau pedair gwlad wedi dechrau, ond hoffwn ofyn iddo a yw'n siŵr ac yn hyderus y bydd yna gyfarfodydd rheolaidd a dibynadwy yn digwydd nawr, ac nid unwaith yn unig? Ac a gaf i ddiolch iddo hefyd am yr ymgysylltu hynod ddwys a gafodd, nid yn unig ag Aelodau'r Senedd, ond ag arweinwyr yr awdurdodau lleol ledled y de hefyd? Pe bai pobl ond yn gwybod hanner yr hyn oedd yn digwydd ar lefel yr ymgysylltu a'r cynllunio a'r cydgysylltu, rwy'n credu y bydden nhw'n rhyfeddu, ac rwy'n amau'n fawr a yw hyn yn digwydd i'r un graddau, mae'n rhaid imi ddweud, yn Lloegr.
A gaf i ofyn iddo ddweud wrthym ni—? Fe soniodd y bydd uned brofi symudol yn cael ei chyflwyno ym Mhen-y-bont ar Ogwr nawr, ryw bryd yn ystod yr wythnos hon o bosibl. A wnaiff roi ychydig mwy o fanylion i ni am hynny? A diolch i chi am hynny, oherwydd rydych yn gwybod fod hwnnw'n fater a gododd arweinydd yr awdurdod lleol, Huw David, a minnau gyda chi. Felly, dyna waith cyflym iawn ar hynny. Ac a gaf i ofyn ichi gadw meddwl agored yn y trafodaethau gydag arweinwyr cynghorau ynghylch mynd ymhellach gyda'r tafarndai, fel yr ydych chi newydd ei ddweud—mewn tafarndai a chlybiau? Rwy'n credu bod yna ffyrdd sy'n werth ymchwilio iddyn nhw, nid dim ond lleihau oriau gweithredol tafarndai, ond mewn gwirionedd wrth eistedd i lawr am wasanaeth a'r gorchuddion wyneb. Ac fe welwn ni yn yr Alban a Gogledd Iwerddon lle mae'r rhain wedi bod yn gweithio, ac mae'n golygu rhywfaint o ddisgyblaeth. Oherwydd, Gweinidog, y ddau beth nad ydyn nhw'n mynd gyda'i gilydd yw meddwdod ac oriau hwyr, a chadw pellter cymdeithasol.
I welcome the comment. I thank the Member for his constructive engagement, not just in this place, but outside it as well. I have spent lots of time speaking to local authority leaders and I expect to join a call with 10 different local authority leaders after this session is finished.
When it comes to the four-nation engagement, we have again made the point this morning that a regular and reliable rhythm to our engagement is in all of our interests. As we're approaching another phase, where coronavirus is increasing, the value of the consistency of our message becomes ever greater. We think it would have been helpful through the summer as well. But we're in a better place now, we welcome the fact that a COBRA meeting has taken place and I want to see more of these on a regular basis, so we don't need to wonder about what is happening or see things being briefed to the newspapers before we have meetings about them. That is in all of our interests to make sure that happens on a regular basis.
I'll come back to you later this week with confirmed details. I'm waiting for not just the site but all the arrangements to be in place, and I'll make sure that constituency and regional Members are aware of when the Bridgend testing site is available and where it will be. And that is about having local testing for local people. Part of the challenge this morning for the UK programme was they've actually tried to introduce a fix to make sure that you can't book a test more than 50 miles away from where you live. We need to make sure that's 50 miles by travel, not as the crow flies, because, as we've seen, people living in Weston-super-Mare have been directed to testing centres in south Wales and that's particularly unhelpful.
On pub restrictions, I'm considering the point you raise, and I mentioned earlier about table service and a 10 o'clock finish time, and we're also reviewing the evidence on face coverings. Just a warning about that though: obviously you can't drink while you're wearing a face covering or eat, but the challenge about putting on and taking off the face covering is part of the concern. Taking off a face covering and putting it on are times when you may actually be shedding part of the virus, so we need to consider whether the evidence supports that being more likely to spread the coronavirus rather than lead to a benefit. But that review is being undertaken.
Rwy'n croesawu'r sylw. Rwy'n diolch i'r Aelod am ei ymgysylltiad adeiladol ef, nid yn unig yn y lle hwn, ond y tu allan hefyd. Rwyf wedi treulio llawer o amser yn siarad ag arweinwyr yr awdurdodau lleol ac rwy'n disgwyl ymuno mewn galwad gyda 10 o arweinyddion gwahanol awdurdodau lleol ar ôl i'r sesiwn hwn ddod i ben.
O ran yr ymgysylltu rhwng y pedair gwlad, rydym wedi gwneud y pwynt unwaith eto'r bore yma bod cael trefn reolaidd a dibynadwy i'n hymgysylltiad ni er budd pawb. Gan ein bod ni'n nesáu at gyfnod arall, lle mae coronafeirws yn cynyddu, fe ddaw gwerth cysondeb ein neges ni'n fwy amlwg byth. Rydym ni o'r farn y byddai hyn wedi bod o gymorth drwy'r haf hefyd. Ond rydym mewn gwell sefyllfa nawr, rydym yn croesawu'r ffaith i gyfarfod COBRA gael ei gynnal ac rwy'n awyddus i weld mwy o gyfarfodydd rheolaidd, ac felly nid oes angen inni bendroni tybed beth fydd yn digwydd na chlywed pethau'n cael eu briffio i'r papurau newydd cyn i ni gael trafodaethau yn eu cylch. Mae er ein lles ni i gyd i sicrhau bod hynny'n digwydd yn rheolaidd.
Fe ddof i'n ôl atoch yn ddiweddarach yr wythnos hon gyda'r manylion a gadarnhawyd. Rwy'n aros nid yn unig i'r safle fod yn barod ond i'r holl drefniadau fod ar waith, ac fe fyddaf i'n sicrhau bod Aelodau'r etholaeth a'r rhanbarth yn ymwybodol pryd y bydd safle profi Pen-y-bont ar Ogwr ar gael ac ymhle y bydd hynny. Mae'n ymwneud â chael profion lleol ar gyfer pobl leol. Rhan o'r her rhaglen y DU y bore yma oedd eu bod nhw wedi ceisio cyflwyno datrysiad i sicrhau na allwch archebu prawf sy'n fwy na 50 milltir i ffwrdd o'ch cartref. Mae angen inni wneud yn siŵr bod hynny'n golygu 50 milltir o daith, ac nid fel yr hed y frân, oherwydd, fel y gwelsom ni, mae pobl sy'n byw yn Weston-super-Mare wedi cael eu cyfeirio at ganolfannau profi yn ne Cymru ac nid yw hynny'n fuddiol o gwbl.
O ran cyfyngiadau ar dafarndai, rwy'n ystyried y pwynt yr ydych chi'n ei godi, ac fe soniais i'n gynharach am weini wrth y bwrdd ac amser cau o 10 o'r gloch, ac rydym ni'n adolygu'r dystiolaeth ar orchuddion wyneb hefyd. Ond dim ond rhybudd ynglŷn â hynny: mae'n amlwg na allwch yfed na bwyta pan fyddwch yn gwisgo mwgwd, ac mae'r her o dynnu'r gorchudd wyneb a'i roi yn ôl ymlaen yn rhan o'r pryder. Mae'r weithred hon yn digwydd ar yr adegau pan allwch chi fod yn rhyddhau peth o'r feirws mewn gwirionedd, felly mae angen ystyried a yw'r dystiolaeth yn cefnogi bod hynny'n fwy tebygol o ledaenu coronafeirws yn hytrach na bod o fudd. Ond mae'r adolygiad hwnnw wrthi'n cael ei gynnal.
Thank you for your response to Huw Irranca-Davies about the mobile testing centre for Bridgend. I just wanted to ask you, bearing in mind that these regulations are likely to come before us next week and then won't be reviewed for another three weeks from this week, how long do you expect the lockdowns to last? Do you have a time frame in mind, or is it very much predicated on, well, effectively the R number? Thank you.
Diolch am eich ymateb i Huw Irranca-Davies ynglŷn â chanolfan brofi symudol i Ben-y-bont ar Ogwr. Rwyf i am ofyn dim ond hyn i chi, o gofio bod y rheoliadau hyn yn debygol o ddod ger ein bron yr wythnos nesaf ac na fyddan nhw'n cael eu hadolygu wedyn am dair wythnos arall o'r wythnos hon ymlaen, am ba hyd yr ydych chi'n disgwyl i'r cyfnodau clo barhau? A oes gennych amserlen mewn golwg, neu a yw hyn yn seiliedig i raddau helaeth iawn, wel, ar y rhif R i bob pwrpas? Diolch.
In the coronavirus control plan, we've set out—and I think it's the legal requirement as well—to review these individual restrictions every 14 days initially, but then to review them every week. In reality, we're looking at the daily picture of what's happening. So, we look at the rates each day and what they tell us about the trend. And, because of the challenges in getting test results through, that means that our figures change as we backtrack to understand how many positive cases have taken place on a day.
So, for example, we know that, on the figures we have got for the last couple of days, we'll get more of those filled in in the next few days. There's a lag of up to about three to four days, typically, in current lighthouse labs testing. Now, that's part of a blind spot that we have in the middle of what we are able to do. We have much more information than we had in February or March or April, with a much bigger testing programme, but the time lag introduces some difficulty about the reliability of the trend. That's why the seven-day trend is important for us, and the data over the last 48 to 72 hours.
So, we are looking at that on a regular basis, and my ambition is that, when we understand if we have managed to suppress coronavirus again in those areas, we need to think then again about releasing some of the restrictions, but doing that in a way that is manageable and in a way that we can sustain through the autumn and the winter. As I said in answer to previous questions, these are significant restrictions upon people's liberty that, in any other time—and even in this one—are truly extraordinary. I don't want them to be in place for any longer than is necessary to protect public health.
Yn y cynllun i reoli coronafeirws, rydym wedi nodi—ac rwy'n credu mai hwn yw'r gofyniad cyfreithiol hefyd—y byddwn ni'n adolygu'r cyfyngiadau unigol hyn bob 14 diwrnod i ddechrau, ond yn eu hadolygu nhw bob wythnos wedyn. Mewn gwirionedd, rydym yn edrych ar y darlun dyddiol o'r hyn sy'n digwydd. Felly, fe edrychwn ni ar y cyfraddau bob dydd a'r hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthym am y tueddiadau. Ac, oherwydd yr heriau o gael canlyniadau profion yn mynd drwodd, mae hynny'n golygu bod ein ffigurau ni'n newid wrth inni fwrw golwg yn ôl i ddeall faint o achosion cadarnhaol sydd wedi digwydd ar unrhyw ddiwrnod.
Felly, er enghraifft, yn ôl y ffigurau sydd gennym dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, gwyddom y byddwn yn cael rhagor o'r rhain wedi'u llenwi yn ystod y dyddiau nesaf. Mae bwlch o hyd at dri i bedwar diwrnod, fel arfer, yn y profion labordy goleudy ar y foment. Nawr, dyna ran o fan dall sydd gennym yng nghanol yr hyn y gallwn ni ei wneud. Mae gennym lawer mwy o wybodaeth na'r hyn oedd gennym ym mis Chwefror neu fis Mawrth neu fis Ebrill, gyda rhaglen brofi sy'n llawer mwy, ond mae'r bwlch amser yn peri rhywfaint o anhawster o ran ba mor ddibynadwy yw'r tueddiadau. Dyna pam mae'r duedd dros saith diwrnod yn bwysig i ni, a'r data dros y 48 i 72 awr ddiwethaf hefyd.
Felly, rydym yn edrych ar hynny'n rheolaidd, a'm huchelgais i yw, pan fyddwn yn deall ein bod wedi llwyddo i reoli coronafeirws yn yr ardaloedd hynny unwaith eto, mae angen inni feddwl drachefn am lacio rhai o'r cyfyngiadau, ond gwneud hynny mewn ffordd y gellir ei rheoli ac mewn ffordd y gallwn ni gadw ati drwy'r hydref a'r gaeaf. Fel y dywedais wrth ateb cwestiynau yn flaenorol, mae'r rhain yn gyfyngiadau sylweddol ar ryddid pobl sydd, ar unrhyw adeg arall—a hyd yn oed ar yr adeg hon—ymhell y tu hwnt i'r cyffredin. Nid wyf yn dymuno eu gweld ar waith am fwy o amser nag sy'n angenrheidiol i ddiogelu iechyd y cyhoedd.
Carwyn Jones.
Carwyn Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich—
No, sorry. Carwyn Jones. Sorry, Caroline.
Nage, mae'n ddrwg gennyf. Carwyn Jones. Mae'n ddrwg gennyf, Caroline.
Sorry.
Mae'n ddrwg gennyf i.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I know that Caroline and myself had the same problem at the time of the last election, when we were perhaps sometimes confused for each other, certainly in writing.
Three things from me, Minister. First, you mentioned already the signposts—the review points, as it were—in the process. Could you give us some indication of what you will be looking for in 14 days, when you take your decision as to whether or not to extend these restrictions in this form or not, so that we can have an idea of what signs you are looking for in order to decide whether restrictions should be kept, or whether they should be made more restrictive or, indeed, loosened?
Secondly, I have a concern, as public houses and bars shut after 11 p.m., that there will be a temptation for some people, especially young people, to just go on to house parties. Now, we know, of course, that house parties are a particular risk as we see people mixing very closely with each other. Alcohol is involved, so we know that social distancing tends to break down. What messages are you preparing to give out about the dangers of house parties replacing pubs in that regard?
Thirdly, just a plea to make sure that, when an announcement is made, the guidance is made available as soon as possible. My colleague the Member for Ogmore and myself were lucky in the sense that, when we had enquiries from constituents, we were able to point or signpost them to the RCT guidance. But, just a plea to make sure that the guidance is made available as quickly as possible, so that those of us who are affected as Members are able to provide the right level of advice to constituents.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wn i fod Caroline a minnau wedi cael yr un broblem adeg yr etholiad diwethaf, pan oedd pobl yn ein drysu â'n gilydd, yn sicr ar bapur.
Tri pheth sydd gennyf i, Gweinidog. Yn gyntaf, fe wnaethoch chi sôn eisoes am yr arwyddbyst—pwyntiau'r adolygiad, fel petae—yn y broses. A wnewch chi roi ryw syniad inni o'r hyn y byddwch chi'n chwilio amdano mewn 14 diwrnod, pan fyddwch chi'n penderfynu a ddylid ymestyn y cyfyngiadau hyn yn y dull hwn ai peidio, er mwyn cael syniad o ba arwyddion yr ydych chi'n chwilio amdanyn nhw i benderfynu a ddylid cadw'r cyfyngiadau, neu a ddylid eu tynhau nhw neu, yn wir, eu llacio nhw?
Yn ail, rwy'n pryderu, wrth i dafarndai a bariau gau ar ôl 11 p.m., y bydd yn demtasiwn i rai pobl, yn enwedig pobl ifanc, fynd ymlaen i bartïon mewn tai. Nawr, fe wyddom ni, wrth gwrs, fod partïon mewn tai yn risg arbennig gan ein bod ni'n gweld pobl yn cymysgu'n agos iawn at ei gilydd. Mae alcohol yn rhan o hyn, ac felly fe wyddom fod cadw pellter cymdeithasol yn tueddu i fynd ar chwâl. Pa negeseuon yr ydych chi'n eu paratoi i'w rhoi ynglŷn â pheryglon partïon mewn tai yn disodli tafarndai yn hyn o beth?
Yn drydydd, dim ond apêl i sicrhau, pan gaiff cyhoeddiad ei wneud, bod y canllawiau ar gael cyn gynted â phosibl. Roedd fy nghyd-Aelod i, yr Aelod dros Ogwr, a minnau yn ffodus yn yr ystyr ein bod ni, pan wnaeth etholwyr ymholiadau, yn gallu eu cyfeirio nhw at ganllawiau Rhondda Cynon Taf. Ond, dim ond apêl i sicrhau bod y canllawiau ar gael cyn gynted â phosibl, fel bod y rhai ohonom ni yr effeithir arnyn nhw fel Aelodau yn gallu darparu'r lefel briodol o gyngor i'r etholwyr.
Thank you for the questions. On your final point, I recognise that there is a need to provide as much clarity as quickly as possible on what the restrictions mean for people. Most people want to follow the rules, and so it's about how we help them to do so. That's got to be balanced against the speed of decision making that is necessary to keep people safe. But, it's a point well made, and in this instance, it has been helpful that there are essentially the same restrictions as are already in place within Rhondda Cynon Taf now across the six relevant local authorities in south Wales.
On the challenge about house parties, it's a real danger and a real concern. It's part of the rationale for keeping pubs and the hospitality trade open. There's an environment where people can drink together, where they enjoy doing that together, but also, it's an environment that is regulated and there's a line of sight. Our bigger concern is indoor contact in people's private homes. That's been the largest area of spread and infection rates rising. So, what we definitely don't want to see is house parties increasing. If you think you're safer drinking in your home with six or seven friends you don't live with, actually, you're at much greater risk than being in a pub where you have to be socially distanced. So, there's a real challenge in what we do and the messaging around hospitality, why it's being kept open, and the challenge of just substituting that for drinking and buying alcohol from an off-licence. We're looking at off-licences as a possible restriction, together with other Governments in the UK.
On what we need to see to see the current local restrictions removed, we'll be looking in particular at a reduction in the case rate and seeing the trends going in the right direction, seeing a sustained fall in those to get below our action levels. We're also going to be looking at the positivity rates, how many people in every 100 test positive. That will tell us a lot about the state of community transmission. And we'll also be looking at the intelligence we get from our test, trace and protect service about new clusters, whether we have unexplained clusters—that's again a signal that community transmission is taking place—but also evidence of mixing and how people are acquiring coronavirus in the first place. So, it'll be a range of harder data measures and that softer intelligence on what's happening in terms of behaviour within the community.
But if we're making any choices about dropping a level down, we'll have to be clear about why we're doing that and what that then means. What I don't want is people to lose sight of the collective discipline we need to rediscover on respecting and following social distancing in particular.
Diolch i chi am y cwestiynau. Ynglŷn â'ch pwynt olaf, rwy'n cydnabod bod angen darparu eglurder, a hynny cyn gynted ag sy'n bosibl, ynglŷn ag ystyr y cyfyngiadau i bobl. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn awyddus i ddilyn y rheolau, ac felly mae hyn yn ymwneud â sut yr ydym ni'n eu helpu nhw i wneud felly. Mae'n rhaid cydbwyso hynny â chyflymder y broses o wneud penderfyniadau sy'n angenrheidiol i gadw pobl yn ddiogel. Ond, pwynt da yw hwn, ac yn yr achos hwn, mae wedi bod o gymorth mai'r un cyfyngiadau yn y bôn sydd eisoes ar waith yn Rhondda Cynon Taf sydd ar draws y chwe awdurdod lleol perthnasol yn y de erbyn hyn.
O ran yr her o safbwynt partïon mewn tai, mae hwn yn berygl gwirioneddol ac yn bryder gwirioneddol. Dyma ran o'r rhesymeg dros gadw tafarndai a'r fasnach letygarwch ar agor. Mae'n amgylchedd lle gall pobl yfed gyda'i gilydd, lle maen nhw'n mwynhau gwneud hynny gyda'i gilydd, ond hefyd, mae'n amgylchedd a gaiff ei reoleiddio ac mae'n bosibl cadw golwg arno. Rydyn ni'n pryderu mwy am y cyswllt dan do yng nghartrefi preifat pobl. Hwnnw fu'r maes pennaf o ran lledaeniad a chyfraddau heintio yn codi. Felly, yr hyn nad ydym yn bendant yn dymuno ei weld yw cynnydd mewn partïon mewn tai. Os ydych chi'n credu eich bod yn fwy diogel yn yfed yn eich cartref gyda chwech neu saith o ffrindiau sydd ddim yn byw gyda chi, mewn gwirionedd, rydych chi mewn llawer mwy o berygl na'ch bod chi mewn tafarn lle mae'n rhaid cadw pellter cymdeithasol. Felly, ceir her wirioneddol yn yr hyn a wnawn a'r negeseuon ynghylch lletygarwch, pam mae'n cael ei gadw ar agor, a'r her o gyfnewid hwnnw'n syml am yfed a phrynu alcohol o siop. Rydym yn edrych ar siopau sy'n gwerthu alcohol yn faes posibl ar gyfer cyfyngiadau, ynghyd â Llywodraethau eraill yn y DU.
O ran yr hyn sydd angen ei weld ar gyfer dileu'r cyfyngiadau lleol presennol, fe fyddwn ni'n edrych yn benodol ar ostyngiad yng nghyfradd yn achosion ac ar dueddiadau yn mynd i'r cyfeiriad iawn, gan weld gostyngiad cyson yn y rhain er mwyn iddynt fod yn is na'n lefelau gweithredu ni. Rydym hefyd yn mynd i fod yn edrych ar y cyfraddau cadarnhaol, a nifer y bobl ym mhob cant sy'n cael prawf cadarnhaol. Fe fydd hynny'n dweud llawer wrthym am gyflwr trosglwyddiad cymunedol. Ac fe fyddwn ni hefyd yn edrych ar yr wybodaeth a gawn gan ein gwasanaeth profi, olrhain a diogelu am glystyrau newydd, a oes gennym ni glystyrau heb esboniad—mae hwnnw'n arwydd arall bod trosglwyddiad cymunedol yn digwydd—ond tystiolaeth hefyd o gymysgu a sut mae pobl yn cael coronafeirws yn y lle cyntaf. Felly, bydd amrywiaeth o fesurau a fydd yn cynnwys mesurau data mwy caled a gwybodaeth fwy meddal ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd o ran ymddygiad yn y gymuned.
Ond os byddwn yn gwneud unrhyw ddewisiadau ynghylch gostwng lefel yn is, fe fydd yn rhaid inni egluro pam rydym yn gwneud hynny a beth mae hynny'n ei olygu wedyn. Yr hyn nad wyf i'n dymuno ei weld yw pobl yn colli golwg ar y ddisgyblaeth gyffredin y mae angen inni ei hailddarganfod o ran parchu ac ymarfer cadw pellter cymdeithasol yn arbennig.
Minister, residents in my region in Blaenau Gwent, in Caerphilly, in Merthyr and in Newport are now facing restrictions. I note the answer that you gave a few moments ago about how you're going to be keeping the restrictions under daily review, and I welcome that. Now that so many neighbouring authorities are facing restrictions, I'd ask would it make more sense to be thinking of reintroducing, say, a five-mile rule, instead of expecting people who live on the border between authority areas to be able to travel the length and breadth of their own authority area but not, for example, visit family members outdoors who live two miles away but only just across the border between authorities.
And finally, I'd like to ask about your Government's communications—[Interruption.] I think the previous First Minister has got—. The final question I'd like to ask is about your Government's communication of the rules that people need to follow. Given that so many people in Wales unfortunately get their news from English broadcasters, or broadcasters that are UK based, how do you suggest they keep themselves informed of the rules that will be determining their own locality? Would you expect them to find out themselves, or will the Welsh Government be considering informing them through a direct form of communication?
Gweinidog, mae trigolion yn fy rhanbarth i ym Mlaenau Gwent, yng Nghaerffili, ym Merthyr ac yng Nghasnewydd yn wynebu cyfyngiadau erbyn hyn. Rwy'n nodi eich ateb ychydig funudau yn ôl ynglŷn â sut y byddwch chi'n adolygu'r cyfyngiadau yn ddyddiol, ac rwy'n croesawu hynny. Gan fod cynifer o awdurdodau cyfagos yn wynebu cyfyngiadau erbyn hyn, fe hoffwn i ofyn a fyddai'n gwneud mwy o synnwyr i ystyried ailgyflwyno'r rheol pum milltir, dywedwch, yn hytrach na disgwyl i bobl sy'n byw ar y ffin rhwng ardaloedd yr awdurdodau allu teithio ar hyd a lled ardal eu hawdurdod eu hunain ond nid, er enghraifft, ymweld ag aelodau o'r teulu yn yr awyr agored sy'n byw dwy filltir i ffwrdd oherwydd eu bod y tu hwnt i'r ffin rhwng awdurdodau.
Ac yn olaf, fe hoffwn i ofyn am gyfathrebiadau eich Llywodraeth chi—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod gan y Prif Weinidog blaenorol—. Mae'r cwestiwn olaf yr hoffwn ei ofyn yn ymwneud â'r ffaith bod eich Llywodraeth chi wedi cyfathrebu'r rheolau y mae angen i bobl eu dilyn nhw. O gofio bod cynifer o bobl yng Nghymru, yn anffodus, yn cael eu newyddion gan ddarlledwyr o Loegr, neu ddarlledwyr a leolir yn y DU, sut ydych chi'n awgrymu eu bod nhw'n cael gwybod am y rheolau sy'n weithredol yn eu hardal benodol nhw eu hunain? A fyddech chi'n disgwyl iddyn nhw ddarganfod hynny drostyn nhw eu hunain, neu a fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried eu hysbysu nhw drwy ryw fath o gyfathrebu uniongyrchol?
[Inaudible.]—challenge around travel restrictions. We had a long and vigorous discussion, you'll recall, in this Chamber when meeting entirely remotely about the five-mile guidance in respect of local travel. Now, that 'stay local' message was broadly welcomed in lots of places, including in areas of much lower prevalence of coronavirus. There is as much concern about coronavirus not coming into an area that hasn't been largely affected.
What we're doing with our current restrictions is, because we recognise community transmission is taking place within those local authority areas, we're again looking to isolate the virus within that area, to protect areas around it as well. But it goes alongside the crucial message, and in many ways the much more important message, of people needing to looking again at what they're doing to minimise the number of contacts they're having, to understand who they're having in their own home, and to remember the rules around extended households.
It should allow contact with other people, but it should be the same four households with each other, not one household choosing three others, and then one of those three households choosing a different group of people as well. That will lead to a much more significant change in transmission and not provide the protection we're looking for—but also the companionship and contact that we know is a challenge in the areas where we've had to undo those extended household arrangements. So, it's really important that people look again at how to follow the rules and stay within them, because this is actually about keeping us safe and avoiding harm.
I do think, in terms of the travel restrictions, in Caerphilly we're already seeing some evidence that people are following those. There's a reduced number of infections. And in terms of the messaging locally, I think that the council in Caerphilly, and in particular the leader Philippa Marsden, have been very clear about what's required. On the challenges in what's taking place, actually, our local media have been very responsible and very consistent in reporting in an honest way the new restrictions that are in place. That's in all of the hyperlocal media, not just in Caerphilly, but in all of the six areas where we've had to take action.
I think, though, that if we got to a point of wider restrictions, it is of course possible that there would be a message from the Government directly to the population, but that, again, is something to hold in reserve; it's not where we are now, but again, we shouldn't rule out options on the table, because we can't be confident about the path of coronavirus in the future and what we will need to do to keep the people of Wales safe.
[Anhyglyw.]—her ynghylch cyfyngiadau teithio. Fe gawsom ni drafodaeth hir a bywiog, fe gofiwch chi, yn y Siambr hon pan oeddem ni'n cyfarfod o bellter am y canllawiau pum milltir o ran teithio lleol. Nawr, fe groesawyd y neges 'aros yn lleol' honno'n gyffredin mewn sawl man, gan gynnwys mewn ardaloedd lle ceir llawer llai o achosion o goronafeirws. Ceir yr un gyfradd o bryder ynghylch rhwystro coronafeirws rhag dod i mewn i ardal na chafodd ei heffeithio i raddau helaeth.
Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'n cyfyngiadau presennol, oherwydd ein bod ni'n cydnabod bod trosglwyddo cymunedol yn digwydd yn ardaloedd yr awdurdodau lleol hynny, yw ceisio ynysu'r feirws unwaith eto yn yr ardal honno, er mwyn diogelu ardaloedd o'i hamgylch hi hefyd. Ond mae hyn yn cyd-fynd â'r neges hollbwysig, ac mewn sawl ffordd y neges bwysicach o lawer, bod angen i bobl edrych eto ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud i leihau nifer y cysylltiadau y maen nhw'n eu cael, i ddeall pwy sy'n cael bod ar eu haelwydydd nhw, a chofio'r rheolau ynglŷn ag aelwydydd estynedig.
Fe ddylai hyn ganiatáu cyswllt â phobl eraill, ond fe ddylai fod ar sail yr un pedair aelwyd â'i gilydd, nid un aelwyd yn dewis tair arall, ac yna un o'r tair aelwyd hynny yn dewis grŵp arall o bobl hefyd. Fe fyddai hynny'n arwain at newid llawer mwy sylweddol yn y trosglwyddo ac nid yn darparu'r amddiffyniad yr ydym ni'n ei geisio—ond hefyd y gwmnïaeth a'r cyswllt y gwyddom ni sy'n heriol yn yr ardaloedd lle bu'n rhaid inni ddad-wneud y trefniadau hynny ynglŷn ag aelwydydd estynedig. Felly, mae'n bwysig iawn bod pobl yn edrych unwaith eto ar y ffordd iawn i ddilyn y rheolau ac aros o fewn eu terfynau nhw, oherwydd mae hyn mewn yn ymwneud â'n cadw ni'n ddiogel ac atal niwed.
Rwyf i o'r farn, o ran y cyfyngiadau teithio, ein bod ni eisoes yn gweld rhywfaint o dystiolaeth o Gaerffili bod pobl yn dilyn y rhain. Mae niferoedd yr heintus yn gostwng. Ac o ran y negeseuon yn lleol, rwy'n credu bod y cyngor yng Nghaerffili, ac yn enwedig yr arweinydd, sef Philippa Marsden, wedi bod yn glir iawn ynglŷn â'r hyn sy'n angenrheidiol. O ran yr heriau yn yr hyn sy'n digwydd, mewn gwirionedd, fe fu ein cyfryngau lleol ni'n gyfrifol iawn ac yn gyson iawn wrth adrodd yn onest am y cyfyngiadau newydd sydd ar