Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
26/02/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn cychwyn, dwi eisiau hysbysu'r Cynulliad fod y Bil Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru), yn unol â Rheol Sefydlog 26.75 wedi cael Cydsyniad Brenhinol heddiw.
Before we begin, I wish to inform the Assembly that the National Health Service (Indemnities) (Wales) Bill was given Royal Assent today, and I do so in accordance with Standing Order 26.75.
Yr eitem gyntaf, felly, sy'n dilyn ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. A'r cwestiwn cyntaf gan Angela Burns.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy, Transport and North Wales, and the first question is from Angela Burns.
Diolch, Llywydd. Good afternoon, Minister.
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog.
1. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella cysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus yng ngorllewin Cymru? OAQ55126
1. What is the Welsh Government doing to improve public transport connectivity in west Wales? OAQ55126
Working with Transport for Wales and with local authorities, we are investing in improving rail, bus and community transport services, and in developing our proposals for the metro in the south-west region.
Gan weithio gyda Trafnidiaeth Cymru a chydag awdurdodau lleol, rydym yn buddsoddi mewn gwella gwasanaethau rheilffyrdd, bysiau a chludiant cymunedol, ac yn y gwaith o ddatblygu ein cynigion ar gyfer y metro yn rhanbarth y de-orllewin.
Minister, I am here to make an unashamed pitch, to ask Welsh Government to support the St Clears railway station application to Network Rail to open up a railway station again in St Clears. It was closed in 1964, and there has been a campaign that's been long running for the last decade to try to reopen it. St Clears is a burgeoning town. The absence of that railway station is an absolute gap in the west Wales network. There are lots and lots of modern houses, not just in St Clears, but the villages around, and you either have to go to Carmarthen or Whitland, neither of which, actually, are big enough to deal with some of the issues, like the parking, and so on; Whitland is an absolute nightmare, as you will be more than aware.
You, as I understand it, have the third phase of the consultation going out. There is a petition in place, and we think that Cardiff, with Ely Mill, has already got quite a lot of stations all around Cardiff. We understand that there is a strong pitch for Carno and for Deeside, but St Clears is already on a mainline route. It would be a very easy win, and it would really help with things like social inclusion, with making that town not just a far distance satellite, but part of the whole Carmarthen and Swansea network, and we really are counting on your support.
Weinidog, rwyf yma i ofyn heb unrhyw gywilydd i Lywodraeth Cymru gefnogi cais gorsaf drenau Sanclêr i Network Rail i ailagor gorsaf drenau yn Sanclêr. Fe’i caewyd ym 1964, ac mae’r ymgyrch i’w hailagor wedi bod ar waith dros y degawd diwethaf. Mae Sanclêr yn dref sy’n tyfu. Mae absenoldeb yr orsaf drenau honno’n fwlch amlwg yn rhwydwaith gorllewin Cymru. Mae llawer iawn o dai modern, nid yn unig yn Sanclêr, ond yn y pentrefi cyfagos, ac mae'n rhaid i chi naill ai fynd i Gaerfyrddin neu Hendy-gwyn ar Daf, ac nid oes yr un ohonynt, mewn gwirionedd, yn ddigon mawr i ymdrin â rhai o'r problemau fel parcio ac ati; mae Hendy-gwyn ar Daf yn hunllef llwyr, fel y gwyddoch yn iawn.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, rydych wedi bwrw ymlaen â thrydydd cam yr ymgynghoriad. Mae deiseb ar waith, a chredwn fod gan Gaerdydd, gyda Melin Elái, gryn dipyn o orsafoedd ym mhob rhan o Gaerdydd eisoes. Rydym yn deall bod gan Garno a Glannau Dyfrdwy achosion cryf, ond mae Sanclêr eisoes ar brif reilffordd. Byddai'n hawdd iawn i'w wneud, a byddai o gymorth mawr gyda phethau fel cynhwysiant cymdeithasol, a sicrhau nad is-dref bell yn unig yw hi, ond rhan o holl rwydwaith Caerfyrddin ac Abertawe, ac rydym o ddifrif yn dibynnu ar eich cefnogaeth.
I can assure the Member that I am supportive of the application for St Clears station. It's one of four shortlisted across Wales for further assessment and potential nomination as a priority for UK Government investment. I think that it would assist in the UK Government showing that it is willing to invest more heavily in rail infrastructure in Wales, and, so, the project is being progressed under the south-west metro programme.
Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fy mod yn cefnogi'r cais ar gyfer gorsaf Sanclêr. Mae'n un o bedwar sydd ar y rhestr fer ledled Cymru am asesiad pellach ac enwebiad posibl fel blaenoriaeth ar gyfer buddsoddiad gan Lywodraeth y DU. Credaf y byddai o gymorth pe bai Llywodraeth y DU yn dangos ei bod yn barod i fuddsoddi mwy yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, ac felly mae'r prosiect yn cael ei ddatblygu o dan raglen metro'r de-orllewin.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith cau ffyrdd a rheilffyrdd yn ddiweddar yn Nyffryn Conwy? OAQ55118
2. Will the Minister make a statement on the impact of recent road and railway closures in the Conwy Valley? OAQ55118
Llywydd, can I say that I sympathise greatly with those communities affected in Janet Finch-Saunders's constituency? Given the extent of the rainfall, disruption on the trunk road network in Conwy was, thankfully, kept to a minimum, with just two closures on the A470. However, Conwy Valley railway line does remain closed, with a replacement bus service operating between Llandudno Junction and Blaenau Ffestiniog.
Lywydd, a gaf fi ddweud fy mod yn cydymdeimlo'n llwyr â'r cymunedau yr effeithir arnynt yn etholaeth Janet Finch-Saunders? O ystyried faint o law a gawsom, diolch byth, ni chafwyd llawer iawn o darfu ar y rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghonwy, gyda dim ond dau achos o gau ar yr A470. Fodd bynnag, mae rheilffordd Dyffryn Conwy yn dal i fod ar gau, gyda gwasanaeth bws yn lle trenau yn gweithredu rhwng Cyffordd Llandudno a Blaenau Ffestiniog.
Thank you, and your sympathy is very, very much appreciated. Recent flood devastation, of course, as you mentioned, has seen the railway seriously damaged, and it is really quite sad when you think that £7.5 million of investment has gone into it only recently. But this line is beleaguered by problems with even the mildest rain. So, when we get a flood situation, it's weeks and weeks before it gets to where people are not having to use bus replacements. But we have also seen too many times the A470 closed to the north of Llanrwst. Only as recently as Saturday, it was extremely difficult to get into Llanrwst at all. So, despite the Welsh Government investing in improvements between Penllwyn and Tan Lan and in Maenan, the road still closes. Traffic is forced off the trunk road onto the maze of the local authority-managed lanes in Maenan. And I know that for me to get to Llanrwst on Saturday, I went right over the top of Eglwysbach and Llanddoged. These roads simply cannot cope with any significant volume of traffic going in both directions.
What action will you take to help create a feasible route for individuals needing to travel up and down the east of the Conwy Valley, during what looks very likely now, going forward, to be repeat incidences of severe flooding?
Diolch yn fawr, a gwerthfawrogir eich cydymdeimlad yn fawr iawn. Mae llifogydd diweddar, wrth gwrs, fel y dywedoch chi, wedi difrodi’r rheilffordd yn ddifrifol, ac mae hynny’n wirioneddol drist o gofio bod buddsoddiad o £7.5 miliwn wedi’i wneud ynddi yn ddiweddar. Ond mae'r rheilffordd hon yn wynebu problemau gyda hyd yn oed y glaw ysgafnaf. Felly, pan gawn lifogydd, mae wythnosau lawer cyn ein bod mewn sefyllfa lle nad yw pobl yn gorfod defnyddio gwasanaethau bysiau yn lle trenau. Ond rydym hefyd wedi gweld yr A470 ar gau i'r gogledd o Lanrwst ormod o weithiau. Mor ddiweddar â dydd Sadwrn, roedd yn eithriadol o anodd mynd i mewn i Lanrwst o gwbl. Felly, er bod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn gwelliannau rhwng Penllwyn a Than Lan ac ym Maenan, mae'r ffordd yn dal i gau. Mae traffig yn cael ei orfodi oddi ar y gefnffordd i’r ddrysfa o lonydd a reolir gan yr awdurdod lleol ym Maenan. Ac er mwyn i mi gyrraedd Llanrwst ddydd Sadwrn, bu’n rhaid i mi fynd dros y bryn drwy Eglwys-bach a Llanddoged. Yn syml, ni all y ffyrdd hyn ymdopi ag unrhyw draffig sylweddol sy'n mynd i'r ddau gyfeiriad.
Pa gamau y byddwch yn eu cymryd i helpu i greu llwybr dichonadwy i unigolion sydd angen teithio i fyny ac i lawr dwyrain Dyffryn Conwy yn ystod yr hyn sy'n edrych yn debygol iawn bellach o fod yn llifogydd difrifol dro ar ôl tro yn y dyfodol?
Can I thank Janet Finch-Saunders for her question, and say that, whilst I am incredibly sympathetic to those communities who were disrupted as a result of the flooding, I'm also sincerely thankful for their patience? And I'd like to extend my thanks also to staff across the entire transport network who have worked so tirelessly since the flooding began to support the travelling public. I'd also like to put on record my thanks to the North Wales Fire and Rescue Service who have worked tirelessly to support people and to support those transport authorities as well.
Now, the A470 trunk road, as the Member has highlighted, was closed at two locations during the recent storms, including at Llanrwst. It was closed at approximately 0900 hours on Sunday, 9 February and reopened at approximately 0800 the following morning. Now, I think the Member is right that instances of flooding on the trunk road network are likely to become more frequent, given climate change, and that's why the Welsh Government is investing in a road resilience fund, specifically for investment in roads liable to flooding, and I would imagine that the A470 at those two locations would be a prime candidate for investment.
But can I also share the Member's sadness and remorse at what's happened on the Conwy line? I was there just last year visiting the works that were being undertaken by Network Rail. It was a huge endeavour and it is really tragic that, so soon after that work was completed, we've seen further damage caused by storms.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn, a dweud, er fy mod yn cydymdeimlo’n llwyr â'r cymunedau yr amharwyd arnynt o ganlyniad i'r llifogydd, fy mod hefyd yn ddiolchgar iawn am eu hamynedd? A hoffwn ddiolch hefyd i staff ar draws y rhwydwaith trafnidiaeth cyfan sydd wedi gweithio mor ddiflino ers i'r llifogydd ddechrau i gynorthwyo'r cyhoedd sy'n teithio. Hoffwn gofnodi fy niolch hefyd i Wasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru sydd wedi gweithio’n ddiflino i gynorthwyo pobl ac i gefnogi’r awdurdodau trafnidiaeth hefyd.
Nawr, caewyd cefnffordd yr A470, fel y nododd yr Aelod, mewn dau fan yn ystod y stormydd diweddar, gan gynnwys yn Llanrwst. Cafodd ei chau am oddeutu 0900 ddydd Sul 9 Chwefror a chafodd ei hailagor am oddeutu 0800 y bore canlynol. Nawr, credaf fod yr Aelod yn iawn fod achosion o lifogydd ar y rhwydwaith cefnffyrdd yn debygol o ddigwydd yn amlach, o ystyried y newid yn yr hinsawdd, a dyna pam fod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn cronfa cydnerthedd ffyrdd, yn benodol ar gyfer buddsoddi mewn ffyrdd sy'n debygol o gael llifogydd, a buaswn yn dychmygu y byddai'r A470 yn y ddau le’n gwneud cais da ar gyfer buddsoddi.
Ond a gaf fi hefyd rannu tristwch a siom yr Aelod gyda’r hyn sydd wedi digwydd ar reilffordd Conwy? Roeddwn yno'r llynedd yn ymweld â'r gwaith a oedd yn mynd rhagddo gan Network Rail. Roedd yn ymdrech enfawr, ac mae'n wirioneddol dorcalonnus ein bod, mor fuan ar ôl i'r gwaith hwnnw gael ei gwblhau, wedi gweld rhagor o ddifrod gan stormydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. The Minister, yesterday, in his statement on transport, set out some very high-level aspirations. He talked about the metro as having a greater focus on connectivity, decarbonisation and integration, and I'm sure that these are aspirations that everybody in this Chamber would support.
However, Llywydd, I remain concerned about some gaps between aspiration and delivery, and if I can take the Minister, first of all, back to some conversations that we had yesterday, the Minister will recall the commitment that he made, with the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, that the feasibility study into the south-west metro would include the western valleys, including the Amman and the Gwendraeth. Now, in a written response to Dr Dai Lloyd on 20 September last year, the Minister replied that there had been a feasibility study, but that it did not, at that stage, include the western valleys. That was in the written reply. The Minister will recall that, three times yesterday by three different Plaid Cymru spokespeople, he was asked about whether or not that commitment had been met. He did not answer Dai Lloyd, he did not answer me and he did not answer Adam Price. So, I really want to ask the Minister today, has that feasibility study been completed? If it isn't completed, at what stage does he expect it to be completed? Does it or does it not—and let's be really specific—include the Amman and Gwendraeth valleys? And when will the Minister be able to share that feasibility study with Members, accepting, of course, that there may be some delays, because of issues relating to commercial confidentiality?
Diolch, Lywydd. Ddoe, yn ei ddatganiad ar drafnidiaeth, nododd y Gweinidog rai dyheadau lefel uchel iawn. Soniodd am fwy o ffocws ar gysylltedd, datgarboneiddio ac integreiddio mewn perthynas â’r metro, ac rwy'n siŵr fod y rhain yn ddyheadau y byddai pawb yn y Siambr hon yn eu cefnogi.
Fodd bynnag, Lywydd, rwy’n parhau i boeni am rai o’r bylchau rhwng dyheadau a’u cyflawniad, ac os caf atgoffa’r Gweinidog, yn gyntaf oll, o rai sgyrsiau a gawsom ddoe, bydd y Gweinidog yn cofio’r ymrwymiad a wnaeth, gyda’r cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, y byddai'r astudiaeth ddichonoldeb ar fetro'r de-orllewin yn cynnwys cymoedd y gorllewin, gan gynnwys cwm Aman a chwm Gwendraeth. Nawr, mewn ymateb ysgrifenedig i Dr Dai Lloyd, ar 20 Medi y llynedd, atebodd y Gweinidog fod astudiaeth ddichonoldeb wedi’i chynnal, ond nad oedd, bryd hynny, yn cynnwys cymoedd y gorllewin. Roedd hynny yn yr ateb ysgrifenedig. Bydd y Gweinidog yn cofio i dri gwahanol llefarydd Plaid Cymru ofyn iddo deirgwaith ddoe a oedd yr ymrwymiad hwnnw wedi’i gyflawni ai peidio. Ni roddodd ateb i Dai Lloyd, ni roddodd ateb i mi ac ni roddodd ateb i Adam Price. Felly, rwy'n awyddus iawn i ofyn i'r Gweinidog heddiw, a yw'r astudiaeth ddichonoldeb honno wedi'i chwblhau? Os nad yw wedi’i chwblhau, pryd y mae'n disgwyl iddi gael ei chwblhau? A yw’n cynnwys—a gadewch inni fod yn wirioneddol benodol—cwm Aman a chwm Gwendraeth ai peidio? A phryd y bydd y Gweinidog yn gallu rhannu'r astudiaeth ddichonoldeb honno gyda'r Aelodau, gan dderbyn, wrth gwrs, y gallai fod rhywfaint o oedi, oherwydd materion sy’n ymwneud â chyfrinachedd masnachol?
Well, I think, as I said yesterday, in response to questions, we have funded the four local authorities, being led in this instance by Swansea City and County Council, who've carried out the initial feasibility study into the metro system. The work now will be taken forward by Transport for Wales. That work will be more expansive and extensive and will consider all parts of the region and how that metro system could be enhanced or furthered, both in terms of its vision and in terms of how we can deliver it.
Wel, fel y dywedais ddoe mewn ymateb i gwestiynau, rydym wedi ariannu'r pedwar awdurdod lleol, sy'n cael eu harwain yn yr achos hwn gan Gyngor Dinas a Sir Abertawe, sydd wedi cynnal yr astudiaeth ddichonoldeb gychwynnol i'r system fetro. Bydd Trafnidiaeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r gwaith yn awr. Bydd y gwaith hwnnw'n fwy helaeth ac eang a bydd yn ystyried pob rhan o'r rhanbarth a sut y gellid gwella neu ymestyn y system fetro honno, o ran ei gweledigaeth ac o ran sut y gallwn ei chyflenwi.
I'm grateful to the Minister for his answer. It still doesn't tell me when we will actually know whether it includes the Amman and Gwendraeth valleys, and I invite him to see if he wants to be able to give us a bit more of an idea about that now.
But if I can take him to another commitment that he's made as part of an agreement with our party, he will recall that, in the final budget deal with the Welsh Government, we agreed not to oppose the budget, and one of the conditions of that was £2 million to be allocated to improving electric vehicle charging points across Wales. Now, he will, I'm sure, be aware that, as of October 2019, figures place the majority of south Wales local authorities in the bottom 20 per cent of local authorities UK-wide. For example, one of the lowest ranking was Rhondda Cynon Taf, with just three public charging points for 100,000; Caerphilly, at that stage, only had four; and the Vale of Glamorgan, only five per 100,000 people.
This was a commitment to a substantial investment, and I wonder if the Minister can tell us today what has been done with that investment, and how does he account for the fact that we have such low figures in some of those communities that need it most? I think we would all share the Minister's aspirations to move more and more people on to public transport, but there will be many people who will continue to want or need to use private vehicles and we need to get them into electrical vehicles where we can.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. Nid yw'n dweud wrthyf o hyd pryd y byddwn yn gwybod mewn gwirionedd a yw'n cynnwys cwm Aman a chwm Gwendraeth ai peidio, ac rwy'n ei wahodd i weld a yw am allu rhoi syniad ychydig yn well inni am hynny nawr.
Ond os caf sôn am ymrwymiad arall a wnaed ganddo fel rhan o gytundeb gyda'n plaid, bydd yn cofio, yn y cytundeb cyllideb terfynol â Llywodraeth Cymru, inni gytuno i beidio â gwrthwynebu'r gyllideb, ac un o amodau hynny oedd bod £2 filiwn i'w ddyrannu tuag at wella pwyntiau gwefru cerbydau trydan ledled Cymru. Nawr, rwy'n siŵr y bydd yn ymwybodol fod mwyafrif awdurdodau lleol de Cymru, ym mis Hydref 2019, yn yr 20 y cant isaf o awdurdodau lleol ledled y DU yn ôl y ffigurau. Er enghraifft, un o'r awdurdodau a raddiwyd isaf oedd Rhondda Cynon Taf, gyda thri phwynt gwefru cyhoeddus yn unig i bob 100,000 o bobl; dim ond pedwar oedd gan Gaerffili ar y pryd; a Bro Morgannwg, dim ond pump i bob 100,000 o bobl.
Roedd hwn yn ymrwymiad i fuddsoddi'n sylweddol, a tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym heddiw beth sydd wedi'i wneud gyda'r buddsoddiad hwnnw, a sut y mae'n egluro’r ffaith bod gennym ffigurau mor isel yn rhai o'r cymunedau sydd ei angen fwyaf? Credaf y byddai pob un ohonom yn rhannu dyheadau'r Gweinidog i sicrhau bod mwy a mwy o bobl yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ond bydd llawer o bobl yn parhau i fod eisiau neu angen defnyddio cerbydau preifat, ac mae angen inni sicrhau eu bod yn defnyddio cerbydau trydan lle bynnag y bo modd.
Can I thank Helen Mary Jones for the question regarding electrical charging points? I think the explanation is really rather simple: it's that there's been a market failure to date across much of the UK, including huge swathes of Wales. To address that, the Government—any Government—could do one of two things: (1) wait for the market to respond to increasing demand, and we have seen a significant increase in the number of charging points; or (2) invest.
Now, if a Government is going to invest, there are further options. One is to just plough the money into existing charging systems and use taxpayers' money to pay for the infrastructure that's required, or use the moneys to incentivise the market. That is precisely what we're doing with the £2 million that was agreed with Plaid Cymru, working alongside the Development Bank of Wales, and the providers of electric charging points, so that we don't just get £2 million-worth of infrastructure points, but that we get many millions more, and, in so doing, drive up the figure quite considerably in terms of how many charging points we have across Wales.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn ynghylch pwyntiau gwefru trydan? Credaf fod yr esboniad yn syml iawn: mae'r farchnad wedi methu hyd yma ledled y rhan fwyaf o'r DU, gan gynnwys rhannau helaeth o Gymru. Er mwyn mynd i'r afael â hynny, gallai'r Llywodraeth—unrhyw Lywodraeth—wneud un o ddau beth: (1) aros i'r farchnad ymateb i'r galw cynyddol, ac rydym yn gweld cynnydd sylweddol yn nifer y pwyntiau gwefru; neu (2) buddsoddi.
Nawr, os yw Llywodraeth yn mynd i fuddsoddi, mae opsiynau eraill i'w cael. Un ohonynt yw taflu'r arian i mewn i'r systemau gwefru presennol a defnyddio arian y trethdalwr i dalu am y seilwaith angenrheidiol, neu ddefnyddio'r arian i gymell y farchnad. Dyna'n union rydym yn ei wneud gyda'r £2 filiwn y cytunwyd arno gyda Phlaid Cymru, gan weithio gyda Banc Datblygu Cymru, a darparwyr pwyntiau gwefru trydan, fel nad ydym yn cael gwerth £2 filiwn o bwyntiau seilwaith yn unig, ond ein bod yn cael miliynau lawer yn fwy ohonynt, ac yn cynyddu'r ffigur gryn dipyn wrth wneud hynny o ran faint o bwyntiau gwefru sydd gennym ledled Cymru.
I can understand the Minister's aspirations to make the £2 million go further—that makes a certain amount of sense, but it begs the question about time and about when this is actually going to be delivered. The Minister is right, of course, to highlight the issues of market failure. It's likely that market failure will continue to take place, both in some of our poorer communities and potentially in some of our more isolated rural communities. It's been interesting, of course, to see that Gwynedd has been able to do better than some other local authorities in this regard. So, when does the Minister feel that he will be able to provide this Assembly with a breakdown of exactly how that £2 million has been, or will be, spent? And will he be able to show us where those new charging points have been put, because I would agree with him that we wouldn't want public investment to be put in place to replace private sector investment where the market could deliver?
Gallaf ddeall dyheadau'r Gweinidog i wneud i'r £2 filiwn fynd ymhellach—mae hynny'n gwneud rhywfaint o synnwyr, ond mae'n codi cwestiwn ynglŷn ag amser a phryd y caiff hyn ei gyflawni mewn gwirionedd. Mae'r Gweinidog yn iawn, wrth gwrs, i dynnu sylw at y problemau sy'n ymwneud â methiant y farchnad. Mae'n debygol y bydd methiant y farchnad yn parhau i ddigwydd, yn rhai o'n cymunedau tlotaf ac o bosibl yn rhai o'n cymunedau gwledig mwy anghysbell. Mae wedi bod yn ddiddorol gweld, wrth gwrs, fod Gwynedd wedi gallu gwneud yn well na rhai awdurdodau lleol eraill yn hyn o beth. Felly, pryd y mae'r Gweinidog yn teimlo y bydd yn gallu rhoi dadansoddiad i'r Cynulliad hwn o sut yn union y mae, neu y bydd, y £2 filiwn hwnnw'n cael ei wario? Ac a fydd yn gallu dangos i ni ymhle y mae'r pwyntiau gwefru newydd hynny wedi’u gosod, gan y buaswn yn cytuno ag ef na fyddem yn awyddus i weld buddsoddiad cyhoeddus yn cael ei roi ar waith yn lle buddsoddiad y sector preifat lle gallai'r farchnad gyflawni?
Well, I can assure the Member that we have committed to developing an electric vehicle charging strategy for Wales. That is a strategy to be published this year. It's scoping out the context for further Welsh Government intervention above and beyond the £2 million in the provision of electric vehicle charging infrastructure. And I can also assure the Member that Transport for Wales's remit letter for the coming year will include commissioning them to support this exercise so that we can roll out, at the fastest possible pace, new improved fast-charging infrastructure for cars.
Wel, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ein bod wedi ymrwymo i ddatblygu strategaeth gwefru cerbydau trydan i Gymru. Mae honno'n strategaeth a fydd yn cael ei chyhoeddi eleni. Mae'n cwmpasu'r cyd-destun ar gyfer ymyrraeth bellach gan Lywodraeth Cymru uwchlaw a thu hwnt i'r £2 filiwn ar ddarparu seilwaith gwefru cerbydau trydan. A gallaf roi sicrwydd i'r Aelod hefyd y bydd llythyr cylch gwaith Trafnidiaeth Cymru ar gyfer y flwyddyn i ddod yn cynnwys eu comisiynu i gefnogi'r ymarfer hwn er mwyn inni allu cyflwyno, cyn gynted â phosibl, seilwaith newydd gwell ar gyfer gwefru ceir yn gyflym.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, under your watch, how many major transport schemes have cost substantially more and taken longer to complete than expected?
Diolch, Lywydd. Weinidog, o dan eich goruchwyliaeth chi, faint o gynlluniau trafnidiaeth mawr sydd wedi costio cryn dipyn yn fwy ac wedi cymryd mwy o amser i'w cwblhau na'r disgwyl?
Well, I don't think anywhere near as many transport-related projects as the UK Government has been in charge of delivering, particularly on the railways. We only need to look at HS2 as an example of how inflating costs have spiralled out of control, or Crossrail, or any given number of road projects that are being delivered by Highways England.
I would say to the Member, though, that it is disappointing whenever a road project, or a rail project for that matter, is delivered beyond the time frame that was promised, or delivered over budget. However, there are certain circumstances where projects have been delivered, either under budget or on budget and within the time frame originally envisaged, including that major road project in the Member's own constituency, the Newtown bypass.
Wel, ni chredaf fod y ffigur yn agos at nifer y prosiectau trafnidiaeth y mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gyfrifol am eu darparu, yn enwedig ar y rheilffyrdd. Nid oes angen i ni ond edrych ar HS2 fel enghraifft o'r ffordd y mae costau wedi cynyddu allan o reolaeth, neu Crossrail, neu unrhyw un o'r prosiectau ffyrdd sy'n cael eu cyflenwi gan Highways England.
Buaswn yn dweud wrth yr Aelod, er hynny, ei bod yn siomedig bob tro y bydd prosiect ffordd, neu brosiect rheilffordd o ran hynny, yn cael ei gyflawni y tu hwnt i'r amserlen a addawyd, neu'n cael ei gyflawni dros gyllideb. Fodd bynnag, ceir rhai amgylchiadau lle mae prosiectau wedi cael eu cyflawni, naill ai o dan y gyllideb neu o fewn y gyllideb ac o fewn yr amserlen a ragwelwyd yn wreiddiol, gan gynnwys y prosiect ffordd mawr yn etholaeth yr Aelod, ffordd osgoi'r Drenewydd.
Thank you for your answer, Minister. Of course, my question was with regard to transport schemes here in Wales, and this is my job—to scrutinise your performance here in this Parliament. Can I ask, Minister, or make the point that the performance of Welsh Government in delivering major road infrastructure projects has not at all been glowing? And I appreciate that you accept the frustration when that occurs.
Last week, the auditor general's report into section 2 of the A465 highlighted disruption, delays and overspend of £100 million, compared to the initial estimate in 2014. It was scheduled for completion in 2018 and was then put back to 2019, and it's now scheduled to be completed in 2021. Are you confident that there will be no further delays and cost increases, because the auditor general, sadly, isn't convinced of that, in fact, he's concluded that the final cost remains uncertain?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Wrth gwrs, roedd fy nghwestiwn yn ymwneud â chynlluniau trafnidiaeth yma yng Nghymru, a dyma fy ngwaith—craffu ar eich perfformiad yma yn y Senedd hon. A gaf fi ofyn, Weinidog, neu wneud y pwynt nad yw perfformiad Llywodraeth Cymru ar gyflawni prosiectau seilwaith ffyrdd mawr wedi bod yn dda o gwbl? Ac rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn derbyn y rhwystredigaeth pan fydd hynny'n digwydd.
Yr wythnos diwethaf, amlygodd adroddiad yr archwilydd cyffredinol i adran 2 o'r A465 fod tarfu, oedi a gorwariant o £100 miliwn wedi bod o gymharu â'r amcangyfrif cychwynnol yn 2014. Roedd i fod i gael ei chwblhau yn 2018 ac yna fe'i gwthiwyd ymlaen i 2019, ac mae bellach i fod i gael ei chwblhau yn 2021. A ydych yn ffyddiog na fydd rhagor o oedi a chynnydd yn y costau, gan nad yw'r archwilydd cyffredinol, yn anffodus, wedi'i argyhoeddi ynglŷn â hynny, ac a dweud y gwir, mae wedi dod i'r casgliad fod y gost derfynol yn dal i fod yn ansicr?
HS2.
HS2.
Absolutely. The Member is absolutely right—HS2 is the prime example of projects that can inflate beyond control.
But, look, the Member is right: he's here to scrutinise me, and the dualling of section 2 of the A465 is an enormously important programme, and I'm obviously very disappointed by the further delay to this particular project. However, I can confirm, Llywydd, that the scheme budget remains as it was in my statement in April of last year. The budget remains the same: no further increase, despite the delay that was announced very recently. It's also worth reflecting on the fact that this particular project is now more than 85 per cent complete, with construction of more than 7.5 miles of retaining walls; something in the order of 1.3 million cu m of material has been excavated, and there has been the laying of 16,000 cu m of concrete; 30,000 trees have been planted and 15 bridges have been constructed. It's a huge endeavour. Whilst I do regret the increase in the overall budget since it was first programmed, and the delay in completing it, there is no doubt whatsoever that this complex but hugely ambitious scheme will be truly transformational for the Heads of the Valleys.
Yn sicr. Mae'r Aelod yn llygad ei le—HS2 yw'r enghraifft orau o brosiectau sy'n gallu chwyddo y tu hwnt i reolaeth.
Ond edrychwch, mae'r Aelod yn llygad ei le: mae yma i graffu arnaf, ac mae deuoli adran 2 o'r A465 yn rhaglen hynod o bwysig, ac rwy'n amlwg yn siomedig iawn gyda'r oedi pellach i'r prosiect arbennig hwn. Fodd bynnag, gallaf gadarnhau, Lywydd, fod cyllideb y cynllun yn dal i fod yr un fath â'r hyn ydoedd yn fy natganiad ym mis Ebrill y llynedd. Mae'r gyllideb yn dal i fod yr un fath: dim cynnydd pellach, er gwaethaf yr oedi a gyhoeddwyd yn ddiweddar iawn. Mae'n werth ystyried hefyd fod y prosiect penodol hwn bellach dros 85 y cant yn gyflawn, gyda dros 7.5 milltir o waliau cynnal wedi'u hadeiladu; oddeutu 1.3 miliwn metr ciwbig o ddeunydd wedi'i gloddio, ac 16,000 metr ciwbig o goncrit wedi'i osod; plannwyd 30,000 o goed ac adeiladwyd 15 o bontydd. Mae'n ymdrech enfawr. Er fy mod yn gresynu at y cynnydd yn y gyllideb gyffredinol ers iddi gael ei rhaglennu'n wreiddiol, a'r oedi cyn ei chwblhau, nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl na fydd y cynllun cymhleth ond hynod uchelgeisiol hwn yn wirioneddol drawsnewidiol i Flaenau'r Cymoedd.
Thank you for your answer, Minister. I think it will be helpful as well for the residents to be able to listen to your own frustrations that the project hasn't been delivered on time. I want to go to a more positive footing here, but, of course, it's not the first and only project that has been mismanaged; I'll detail a couple and come to my final question. A year ago, you were delighted to mark the beginning of the construction phase of the A487 Caernarfon to Bontnewydd bypass scheme and told this Parliament that it would be completed in 2021. Currently, the project overview on the Welsh Government's website says completion date is 2022. And then the construction of the Llandeilo bypass, which was due to commence last year—last month you told the climate change and rural affairs committee that it wasn't included in this next budget, and work hasn't yet commenced.
So, I want to get to a more positive point here: when are lessons going to be learned from these past mistakes? When is it that this Parliament can be informed and people across Wales can be informed of a project that is going to be properly managed, so it's delivered on time and it's delivered in a cost-effective way, as the original estimates listed? What is it, through procurement practices and contractual practices, that needs to change to ensure that that can happen?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Credaf y bydd yn ddefnyddiol hefyd i'r trigolion allu gwrando ar eich rhwystredigaeth chi nad yw'r prosiect wedi'i gyflawni mewn pryd. Rwy'n awyddus i symud ymlaen at bwynt mwy cadarnhaol yma, ond wrth gwrs, nid dyma'r prosiect cyntaf na'r unig un i gael ei gamreoli; hoffwn fanylu ar ambell un cyn dod at fy nghwestiwn olaf. Flwyddyn yn ôl, roeddech yn falch iawn o nodi dechrau cyfnod adeiladu cynllun ffordd osgoi'r A487 rhwng Caernarfon a Bontnewydd, ac fe ddywedoch chi wrth y Senedd hon y byddai'n cael ei gwblhau yn 2021. Ar hyn o bryd, mae trosolwg y prosiect ar wefan Llywodraeth Cymru yn nodi mai 2022 yw'r dyddiad cwblhau. Ac yna, y gwaith o adeiladu ffordd osgoi Llandeilo, a oedd i fod i ddechrau y llynedd—y mis diwethaf, fe ddywedoch chi wrth y pwyllgor newid hinsawdd a materion gwledig nad oedd wedi'i gynnwys yn y gyllideb nesaf hon, ac nid yw'r gwaith wedi dechrau eto.
Felly, rwyf am symud ymlaen i bwynt mwy cadarnhaol yma: pryd y bydd gwersi'n cael eu dysgu o'r camgymeriadau hyn? Pryd y gellir rhoi gwybod i'r Senedd hon ac i bobl ledled Cymru am brosiect sy'n mynd i gael ei reoli'n briodol, fel y caiff ei gyflawni'n brydlon ac mewn ffordd gosteffeithiol, fel y nodwyd yn yr amcangyfrifon gwreiddiol? Beth sydd angen newid, drwy arferion caffael ac arferion contractio, er mwyn sicrhau y gall hynny ddigwydd?
I can assure the Member that we already are delivering projects, road-based projects, to budget, and within the schedule that they are published, including, as I said earlier, the Newtown bypass. Two projects were highlighted in the Member's question: one concerns the A487 Caernarfon to Bontnewydd bypass, and the Member will be aware that during excavation of land in this project, important archaeological finds were made, and, of course, that leads to delays. In terms of Llandeilo bypass, the Member, I imagine, will be aware as well of concerns that have been expressed by Sustrans, which must, in my view, be fully addressed.
Of course, cost and time bias is built into projects of this scale. However, lessons are being learned, not just from projects here within Wales, but we also work as closely as we can do with Highways England, because this is not an uncommon problem. The discovery of archaeological finds is something that often you cannot predict—you simply cannot predict. In terms of excavation of earth and finding other remains such as unexploded bombs, or terrains that you could not see, and you could not assess before the work began, that need to be addressed, and that can add time and it can add cost, but we are working with Highways England and with others to learn lessons and to ensure that we bring in projects as close to the budget or, indeed, in the case of the Newtown bypass, at the budget that they were published.
Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ein bod eisoes yn cyflawni prosiectau, prosiectau ffyrdd, o fewn cyllidebau, ac o fewn yr amserlenni a gyhoeddir, gan gynnwys, fel y nodais yn gynharach, ffordd osgoi'r Drenewydd. Tynnwyd sylw at ddau brosiect yng nghwestiwn yr Aelod: mae un yn ymwneud â ffordd osgoi'r A487 Caernarfon a Bontnewydd, a bydd yr Aelod yn ymwybodol fod darganfyddiadau archaeolegol pwysig wedi'u gwneud wrth gloddio tir yn y prosiect hwn, ac wrth gwrs, mae hynny'n arwain at oedi. O ran ffordd osgoi Llandeilo, tybiaf y bydd yr Aelod yn ymwybodol hefyd o bryderon a fynegwyd gan Sustrans y credaf eu bod yn galw am sylw priodol.
Wrth gwrs, mae bias amser a chost wedi'i gynnwys yn rhan o brosiectau o'r maint hwn. Fodd bynnag, mae gwersi'n cael eu dysgu, nid yn unig o brosiectau yma yng Nghymru, ond rydym hefyd yn gweithio mor agos ag y gallwn gyda Highways England, gan nad yw hon yn broblem anghyffredin. Mae dod o hyd i ddarganfyddiadau archaeolegol yn rhywbeth na allwch ei ragweld yn aml—yn syml, ni allwch ei ragweld. O ran cloddio tir a dod o hyd i olion eraill megis bomiau sydd heb ffrwydro, neu diroedd na allech eu gweld, ac na allech eu hasesu cyn i'r gwaith ddechrau, mae angen mynd i'r afael â hynny, a gall hynny ychwanegu amser a gall ychwanegu cost, ond rydym yn gweithio gyda Highways England a chydag eraill i ddysgu gwersi ac i sicrhau ein bod yn cyflawni prosiectau mor agos â phosibl at y gyllideb, neu'n wir, yn achos ffordd osgoi'r Drenewydd, o fewn y gyllideb a gyhoeddwyd.
Llefarydd Plaid Brexit, David Rowlands.
Brexit Party spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Could the Minister please provide an update on the foundational economy in Wales?
Diolch, Lywydd. A allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr economi sylfaenol yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Yes, absolutely. It's an exciting piece of work that is being led by my colleague Lee Waters. We recently saw the challenge fund unveiled, with a very significant number of bids. As a result of the enthusiasm for that particular fund, we trebled the amount of resource available, and we've been able to fund a huge number of projects right across the length and breadth of Wales.
Yn sicr. Mae'n waith cyffrous sy'n cael ei arwain gan fy nghyd-Aelod, Lee Waters. Yn ddiweddar, cafodd y gronfa her ei chyhoeddi, gyda nifer sylweddol iawn o geisiadau. O ganlyniad i'r brwdfrydedd mewn perthynas â'r gronfa benodol honno, gwnaethom dreblu faint o adnoddau sydd ar gael, ac rydym wedi gallu ariannu nifer fawr o brosiectau ledled Cymru.
Thank you for that answer, Minister. Gerald Holtham, giving the Hodge lecture, said he had no idea how the Welsh economy was going to develop over the next decade. He made the point that Wales should look more towards the foundational economy to simply protect living standards. But he maintained that even if the Welsh economy grows to enrich most of the people in Wales, places like Merthyr were never going to match Bridgend, Swansea, Chepstow—and he should, of course, have added Cardiff. Does the Minister think that this analysis is correct?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Dywedodd Gerald Holtham, wrth roi darlith Hodge, nad oedd ganddo unrhyw syniad sut y mae economi Cymru am ddatblygu dros y degawd nesaf. Gwnaeth y pwynt y dylai Cymru edrych mwy tuag at yr economi sylfaenol er mwyn gwarchod safonau byw. Ond dywedodd, hyd yn oed os yw economi Cymru'n tyfu i wneud y rhan fwyaf o bobl Cymru yn gyfoethocach, nad oedd lleoedd fel Merthyr Tudful byth yn mynd i ddal i fyny â Phen-y-bont ar Ogwr, Abertawe, Cas-gwent—a dylai fod wedi ychwanegu Caerdydd wrth gwrs. A yw'r Gweinidog yn credu bod y dadansoddiad hwn yn gywir?
I'm sure that we could spend the entire afternoon debating this important area of concern. The economic action plan has the dual purpose of driving down inequality within regions and across regions, but also to improve productivity. Our focus on the foundational economy is new, and it has immense energy attached to it because we recognise that we have to ensure that we protect living standards and that we give opportunities to those communities that have felt very distant from areas that have benefited from economic growth in recent times. But, equally, we are committed to developing the highest quality jobs that we possibly can across all parts of Wales. That's what, for example, the Tech Valleys project is aiming to achieve. It's what our interventions across the Valleys taskforce are aiming to achieve. It's what our intervention in projects such as the Advanced Manufacturing Research Centre is aiming to achieve. And if we look at the results of our strategic investments in recent years, we can stand proud. We've got unemployment rates at the lowest ever level—the lowest levels since records began. We see gross value added rising faster than most other parts of the UK, and household earnings as well have been increasing faster than the average in the UK. These are all signs that we have been investing cleverly, smartly and in the right areas.
Rwy'n siŵr y gallem dreulio'r prynhawn cyfan yn trafod y maes pryder pwysig hwn. Mae gan y cynllun gweithredu ar yr economi ddiben deuol i leihau anghydraddoldeb mewn rhanbarthau ac ar draws rhanbarthau, ond hefyd i wella cynhyrchiant. Mae ein ffocws ar yr economi sylfaenol yn newydd, ac mae egni aruthrol ynghlwm wrth hynny gan ein bod yn cydnabod bod yn rhaid inni sicrhau ein bod yn diogelu safonau byw a'n bod yn rhoi cyfleoedd i'r cymunedau hynny sydd wedi teimlo'n bell iawn o ardaloedd sydd wedi elwa o dwf economaidd yn ddiweddar. Ond yn yr un modd, rydym wedi ymrwymo i ddatblygu swyddi o'r safon uchaf posibl ym mhob rhan o Gymru. Dyna, er enghraifft, y mae prosiect y Cymoedd Technoleg yn ceisio'i gyflawni. Dyna mae ein hymyriadau ar draws tasglu'r Cymoedd yn ceisio'i gyflawni. Dyna mae ein hymyrraeth mewn prosiectau fel y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch yn ceisio'i gyflawni. Ac os edrychwn ar ganlyniadau ein buddsoddiadau strategol dros y blynyddoedd diwethaf, gallwn fod yn falch. Mae cyfraddau diweithdra ar y lefel isaf erioed—y lefelau isaf ers dechrau cadw cofnodion. Rydym yn gweld gwerth ychwanegol gros yn codi'n gyflymach na'r rhan fwyaf o rannau eraill y DU, ac mae enillion aelwydydd hefyd wedi bod yn cynyddu'n gyflymach na'r cyfartaledd yn y DU. Mae'r rhain oll yn arwyddion ein bod wedi bod yn buddsoddi'n graff, yn glyfar ac yn y meysydd cywir.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch penderfyniad y DVSA i gau'r ganolfan prawf gyrru yng Nghaernarfon? OAQ55113
3. What discussions has the Minister had with the UK Government regarding the Driver and Vehicle Standards Agency's decision to close the driving test centre in Caernarfon? OAQ55113
Well, we were not informed of this decision by the UK Government. However, I have written to the Secretary of State for Transport asking for urgent clarification on their proposals, and my officials have contacted the Driver and Vehicle Standards Agency. The Welsh Government are ready to assist where possible, with those that will be affected by this news.
Wel, ni chawsom wybod am y penderfyniad hwn gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth i ofyn am eglurhad brys ynglŷn â'u cynigion, ac mae fy swyddogion wedi cysylltu â'r Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau. Mae Llywodraeth Cymru yn barod i roi cymorth lle bo modd i'r rheini y bydd y newyddion hwn yn effeithio arnynt.
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb yna, ond mae eisiau mynd ymhellach na hynny. Mae eisiau sicrhau bod y penderfyniad yma yn cael ei wyrdroi, achos allwn ni ddim fforddio colli'r ganolfan yma. Dwi'n sôn am ganolfan sydd yn etholaeth fy nghyd-weithwraig Siân Gwenllian, ac, wrth gwrs, mae'n ganolfan sy'n gwasanaethu ardal eang o'r gogledd. Dim ond fis Awst y llynedd, yn dilyn pryderon a gafodd eu codi efo fi gan Huw Williams o gwmni hyfforddi gyrwyr HGV a bysus ac yn y blaen, sef Huw Williams o Ynys Môn, mi ysgrifennais at y DVSA, yn pwyntio allan iddyn nhw bod ganddyn nhw ddiffyg capasiti yng Nghaernarfon fel y mae hi. Rydym ni angen gyrwyr lori ac rydym ni angen gyrwyr bysus ar gyfer ein heconomi a'n cymdeithas ni.
Yr hyn yr oedd Huw Williams—a dwi'n gwybod bod hyn yn wir am gwmnïau eraill—wedi ffeindio oedd eu bod nhw'n methu â chael digon o slots yn y ganolfan yng Nghaernarfon er mwyn profi'r bobl yr oedden nhw'n eu hyfforddi. Mae hynny'n dweud wrthyf fi mai tyfu ac atgyfnerthu'r ganolfan sydd ei eisiau. Felly, mi allwch chi ddychmygu fy siom enfawr i, a braw Huw Williams, o glywed wedyn—yn answyddogol yn gyntaf—mai'r bwriad rŵan ydy cau'r ganolfan.
Mi gadarnhawyd hynny efo ni maes o law. Mi roddwyd awgrym y bydden nhw'n chwilio, o bosib, am safle arall yng Nghaernarfon ar ôl cau'r safle presennol. Nid dyna'r ffordd y dylai pethau cael eu gwneud. Os yw'r DVSA yn cytuno bod yna le i gael canolfan yng Nghaernarfon, mae'n rhaid iddyn nhw ddod o hyd i le newydd yng Nghaernarfon neu'r ardal honno rŵan, nid ar ôl cau. A gawn ni sicrwydd gan y Llywodraeth y byddwch chi'n gwneud popeth i wthio'r Llywodraeth i newid y penderfyniad yma, achos allwn ni ddim fforddio colli'r ganolfan yma?
Thank you very much for that response, but we do need to go further than that. We need to ensure that this decision is overturned, because we can’t afford to lose this centre. I’m talking about a centre that is in the constituency of my colleague Siân Gwenllian, but, of course, it’s a centre that serves a vast area of north Wales. In August of last year, following concerns raised with me by Huw Williams from the heavy goods vehicles and buses training service—Huw Williams from Anglesey—I wrote to the DVSA, pointing out to them that they had a lack of capacity in Caernarfon as things stood. We need lorry drivers and we need bus drivers for our economy and our wider society.
What Huw Williams—and I know that this is true of other companies—had found is that they couldn’t get enough slots in the centre in Caernarfon in order to test those people who they were training. That tells me that we need to grow and strengthen the centre, so you can imagine my huge disappointment and the shock of Huw Williams in hearing, unofficially first of all, that the intention now is to close the test centre.
That was confirmed in due time. There was a suggestion that they would seek another site in Caernarfon, having closed the current site. Now, that’s not how things should be done. If the DVSA agree that there is a need for a centre in Caernarfon, then they must find a new site in Caernarfon or in that area now, not after the closure of the centre. Can we have an assurance from the Government that you will do everything you can to urge the Government to change this decision, because we can’t afford to lose that centre?
Can I thank Rhun for his question? Llywydd, I think that it would be helpful if I was to release the letter that I sent to the Secretary of State, because I think that it will show how serious we are in demanding that a Caernarfon site is secured. I appreciate the predicament that haulier trainers are in over this decision, and the impact that it might have on their business, especially those who have invested in good faith and in the belief that a test centre would be retained in the area.
Our understanding is that the Department for Transport is still exploring options for an alternative test centre in or around the Caernarfon area. We have said to the UK Government that we believe that it should be in Caernarfon, and it's also my understanding that the current Caernarfon test site is leased from Gwynedd county council. Our understanding is that they have yet to be formally notified of any date to vacate the site. As I say, we are determined to see the decision reversed and to see a permanent site in Caernarfon.
A gaf fi ddiolch i Rhun am ei gwestiwn? Lywydd, credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bawn yn rhyddhau'r llythyr a anfonais at yr Ysgrifennydd Gwladol, gan y credaf y bydd yn dangos pa mor ddifrifol rydym ni wrth fynnu bod safle yng Nghaernarfon yn cael ei ddiogelu. Rwy'n deall y sefyllfa anodd y mae hyfforddwyr cludwyr ynddi mewn perthynas â'r penderfyniad hwn, a'r effaith y gallai ei chael ar eu busnes, yn enwedig y rheini sydd wedi buddsoddi gyda phob ewyllys da ac yn y gred y byddai canolfan brawf yn cael ei chadw yn yr ardal.
Ein dealltwriaeth ni yw bod yr Adran Drafnidiaeth yn dal i archwilio opsiynau ar gyfer canolfan brawf arall yn ardal Caernarfon neu'r cyffiniau. Rydym wedi dweud wrth Lywodraeth y DU ein bod yn credu y dylai fod yng Nghaernarfon, a deallaf hefyd fod safle prawf presennol Caernarfon yn cael ei osod ar brydles gan gyngor sir Gwynedd. Ein dealltwriaeth yw nad ydynt wedi cael eu hysbysu'n ffurfiol eto ynghylch unrhyw ddyddiad i adael y safle. Fel y dywedaf, rydym yn benderfynol o weld y penderfyniad yn cael ei wrthdroi ac i weld safle parhaol yng Nghaernarfon.
As you indicate, the Driver and Vehicle Standards Agency have been in negotiations for another location in Caernarfon, on the Cibyn industrial estate. Subsequent to that they said a move to Wrexham, 90 miles' drive from Caernarfon, is a contingency, and officials continue to look for alternative sites, as you indicate, in Caernarfon, after not finding what they describe as a suitable location, and that tests should still be booked from the current site until further notice. What assistance, if any, can the Welsh Government provide in not only understanding why the site on Cibyn industrial estate was deemed unsuitable, and whether that can be remedied, but also perhaps on identifying, or helping identify, alternative suitable sites in order to keep the centre in or near Caernarfon?
Fel y nodwch, mae'r Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau wedi bod yn negodi am leoliad arall yng Nghaernarfon, ar ystâd ddiwydiannol Cibyn. Ar ôl hynny, dywedasant fod symud i Wrecsam, 90 milltir o Gaernarfon, yn gynllun wrth gefn, ac mae swyddogion yn parhau i chwilio am safleoedd eraill, fel y nodwch, yng Nghaernarfon, ar ôl methu dod o hyd i'r hyn a ddisgrifiant fel lleoliad, ac y dylid archebu profion gyrru ar y safle presennol hyd nes y ceir rhybudd pellach. Pa gymorth, os o gwbl, y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu, nid yn unig i ddeall pam yr ystyrir fod y safle ar ystâd ddiwydiannol Cibyn yn anaddas, ac a ellir unioni hynny, ond hefyd efallai o ran nodi, neu helpu i nodi, safleoedd addas eraill er mwyn cadw'r ganolfan yng Nghaernarfon neu'r cyffiniau?
Our regional team in north Wales stand ready to assist DVSA in identifying an alternative site in Caernarfon. So, too, do Business Wales, and I've asked my officials to work with Gwynedd county council in assessing the reasons why DVSA have determined that it may not be a suitable site, the one that they currently have, and to ascertain exactly what it is that they would wish to have in a new alternative site in Caernarfon.
Mae ein tîm rhanbarthol yng ngogledd Cymru yn barod i gynorthwyo'r Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau i ganfod safle arall yng Nghaernarfon. Mae Busnes Cymru hefyd yn barod i wneud hynny, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio gyda chyngor sir Gwynedd i asesu'r rhesymau pam fod yr Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau wedi penderfynu nad yw'n safle addas o bosibl, yr un sydd ganddynt ar hyn o bryd, a chanfod beth yn union y byddent yn dymuno'i gael mewn safle arall newydd yng Nghaernarfon.
4. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r awdurdodau perthnasol ynghylch cynyddu capasiti trenau ar brif reilffordd de Cymru? OAQ55129
4. What discussions has the Minister had with the relevant authorities regarding increasing train capacity on the south Wales main line? OAQ55129
I continue to have discussions with Transport for Wales about current services on the south Wales main line and local lines that are served from it, and I'll also continue to discuss with Network Rail, who own the south Wales main line, about future investments.
Rwy'n parhau i gael trafodaethau gyda Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â'r gwasanaethau presennol ar brif reilffordd de Cymru a'r rheilffyrdd lleol a wasanaethir ganddi, a byddaf hefyd yn parhau i drafod gyda Network Rail, sy'n berchen ar brif reilffordd de Cymru, ynglŷn â buddsoddiadau yn y dyfodol.
Thank you. Of course, increasing services and expanding the network is something I know has been discussed yesterday in the statement on the south Wales regional metro plans, and also a meeting I had with Transport for Wales recently reflected that aim. I've spoken to a lot of people who talk to me about the capacity issues, and I know that you've mentioned Network Rail, but in particular, locally, many people have raised with me that they want to see more frequent stops in places like Pencoed, Baglan, Llandarcy and other similar stations. How are you able to facilitate this, and what decisions have been made regarding loops on the main line for strategic locations? And the second part of the question is: what have you been doing to discuss with Bridgend County Borough Council regarding Pencoed level crossing? We know that the level crossing is affecting the residents in the area, and has hindered progress over the years. It's going to be a barrier to expansion and has already created many traffic problems. So, on those two issues, can you please give me progress?
Diolch. Wrth gwrs, mae cynyddu gwasanaethau ac ehangu'r rhwydwaith yn rhywbeth y gwn ei fod wedi ei drafod ddoe yn y datganiad ar gynlluniau metro rhanbarthol de Cymru, ac adlewyrchwyd y nod hwnnw mewn cyfarfod a gefais gyda Trafnidiaeth Cymru yn ddiweddar. Rwyf wedi siarad â llawer o bobl sy'n dweud wrthyf am y problemau capasiti, a gwn eich bod wedi sôn am Network Rail, ond yn benodol, yn lleol, mae llawer o bobl wedi dweud wrthyf eu bod am i drenau stopio'n amlach mewn lleoedd fel Pencoed, Baglan, Llandarcy a gorsafoedd tebyg eraill. Sut y gallwch hwyluso hyn, a pha benderfyniadau a wnaed ynghylch dolenni ar y brif reilffordd ar gyfer lleoliadau strategol? Ac ail ran y cwestiwn yw: beth rydych wedi'i wneud i drafod croesfan reilffordd Pencoed gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr? Gwyddom fod y groesfan reilffordd yn effeithio ar drigolion yr ardal, ac wedi llesteirio cynnydd dros y blynyddoedd. Mae'n mynd i fod yn rhwystr i ehangu, ac mae eisoes wedi creu llawer o broblemau traffig. Felly, ar y ddau fater, a allwch ddweud wrthyf pa gynnydd a wnaed, os gwelwch yn dda?
Yes, of course. An extendability framework is now being established for the south Wales metro. I'm looking at corridors that can be enhanced in the future. Of course, I don't really need to rehearse the figures—11 per cent of track, 11 per cent of stations, 20 per cent of level crossings in Wales on the Wales route, and yet we've only received about 2 per cent of investment from the UK Government. Clearly, if we are to improve speeds and reduce journey times, and improve the regularity of services across not just the south Wales lines and services, but also elsewhere in Wales, then we need to see further investment.
I have met very recently with the leader of Bridgend council to discuss Pencoed. I was accompanied by the local Member, and we have asked the council to bring forward proposals that we will be able to, in turn, promote to UK Government for investment. I think it's worth saying that the commitment that TfW has to increasing capacity is one part of the jigsaw. In order to increase and improve capacity we also need to see investment in rail lines, the track and the signalling, which then can enable increased capacity on the network at any given time.
Gallaf, wrth gwrs. Mae fframwaith estynadwyedd yn cael ei sefydlu ar hyn o bryd ar gyfer metro de Cymru. Rwy'n edrych ar goridorau y gellir eu gwella yn y dyfodol. Wrth gwrs, nid oes gwir angen imi ailadrodd y ffigurau—11 y cant o'r trac, 11 y cant o orsafoedd, 20 y cant o groesfannau rheilffordd yng Nghymru ar lwybr Cymru, ond serch hynny, oddeutu 2 y cant yn unig o fuddsoddiad a gawsom gan Lywodraeth y DU. Yn amlwg, os ydym am wella cyflymderau a lleihau amseroedd teithio, a gwella rheoleidd-dra gwasanaethau, nid yn unig ar reilffyrdd a gwasanaethau de Cymru, ond hefyd mewn mannau eraill yng Nghymru, mae angen rhagor o fuddsoddiad arnom.
Cyfarfûm yn ddiweddar iawn ag arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr i drafod Pencoed. Daeth yr Aelod lleol gyda mi, ac rydym wedi gofyn i'r cyngor gyflwyno cynigion y byddwn yn gallu eu hyrwyddo yn eu tro i Lywodraeth y DU ar gyfer buddsoddi. Credaf ei bod yn werth dweud mai un rhan o'r jig-so yw'r ymrwymiad sydd gan Trafnidiaeth Cymru i gynyddu capasiti. Er mwyn cynyddu a gwella capasiti, mae arnom angen buddsoddiad hefyd yn y rheilffyrdd, y trac a'r signalau, a all alluogi mwy o gapasiti ar y rhwydwaith ar unrhyw adeg benodol.
The electrification of the Great Western main line has clearly been a major plus and will be a major plus for the Welsh, south Wales, economy.
Mae'n amlwg fod y gwaith o drydaneiddio prif reilffordd y Great Western wedi bod yn fantais fawr ac y bydd yn fantais fawr i economi Cymru, de Cymru.
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
As Bethan Jenkins—sorry, Bethan Sayed—said before, it works as a part of the metro jigsaw, and I'm going to qualify my question to you by saying I appreciate that you're not superman, and that you can't wave a magic wand and—[Interruption.] And you can't wave a magic wand—[Interruption.] No. And you can't wave a magic wand and make all these happen tomorrow, but, in terms of getting the more disparate, the rural, parts of the metro network going, such as Monmouth, which I've mentioned to you before, what can you do to make sure that those parts of the metro jigsaw are joined up as quickly as possible? I appreciate it can't be tomorrow, but people in my area are thinking that the metro's a great idea in practice, but when is it actually going to extend to a point where it's going to help them in their lives?
Fel y dywedodd Bethan Jenkins—mae'n ddrwg gennyf, Bethan Sayed—yn gynt, mae'n gweithio fel rhan o jig-so y metro, ac rwyf am gymhwyso fy nghwestiwn i chi drwy ddweud fy mod yn deall nad dewin ydych chi, ac na allwch chi chwifio ffon hud a—[Torri ar draws.] Ac ni allwch chwifio ffon hud—[Torri ar draws.] Na. Ac ni allwch chwifio ffon hud a gwneud i’r pethau hyn i gyd ddigwydd yfory, ond o ran dechrau ar y rhannau mwy gwledig a gwahanol o'r rhwydwaith metro, fel Sir Fynwy, fel y crybwyllais wrthych o'r blaen, beth allwch chi ei wneud i sicrhau bod y rhannau hynny o jig-so y metro yn cael eu cysylltu cyn gynted â phosibl? Rwy'n sylweddoli na all ddigwydd yfory, ond mae pobl yn fy ardal yn meddwl bod y metro yn syniad gwych yn ymarferol, ond pryd y daw i bwynt lle bydd yn eu helpu yn eu bywydau?
Well, we've asked—. As I said in yesterday's debate, we've asked Transport for Wales—we've remitted them in the next financial year—to look at each of the metro projects, including extendibility. That work is extensive, of course, but it is necessary for individuals in the more distant areas of each of the metro areas to appreciate that, in the future, investment will come their way and they will be better connected.
Wel, rydym wedi gofyn—. Fel y dywedais yn y ddadl ddoe, rydym wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru—rydym wedi eu cyfarwyddo yn y flwyddyn ariannol nesaf—i edrych ar bob un o'r prosiectau metro, gan gynnwys estynadwyedd. Mae'r gwaith hwnnw'n helaeth wrth gwrs, ond mae angen i unigolion yn ardaloedd mwy anghysbell pob un o ardaloedd y metro ddeall y bydd buddsoddiad yn dod iddynt yn y dyfodol ac y byddant yn cael cysylltedd gwell.
Could I just address my thanks to Network Rail, TfW? Representatives from the Secretary of State's office as well have been part of the meetings that have been organised alongside Pencoed Town Council, myself and Chris Elmore, the MP, in order to make the case and to actually get us to the stage where we have now completed the Welsh transport appraisal guidance first phase study into the level crossing, but also the enhancements that are needed on the Pencoed bridge road crossing as well. But will he accept that, in order to take this forward, not just with the WelTAG 2, but to make the case for the moneys—and I thank the Minister for the meeting he held recently with Huw David of Bridgend and ourselves—we will have to have all players at the table. It will have to be the local authority in terms of highways and urban structure around the railway if we move to closing the crossing, but there will also need to be major investment from the UK Department of Transport as well. And it's good to have had the Secretary of State as an observer in these meetings, but we're rapidly moving to the point where they'll have to look to put their hand in their pocket.
Could I also ask, please, that, in terms of doing this, the criticality of increasing frequency of service from all the way—? Maesteg, Sarn, Tondu, Pontyclun, Pencoed, Llanharan are all reliant on this. But could I ask him: is he going to continue to urge for progress as well on increased frequency on the Maesteg to Cheltenham line as well? Because that, equally—if we can unlock Pencoed, then that can happen as well.
Hoffwn fynegi fy niolch i Network Rail a Trafnidiaeth Cymru. Mae cynrychiolwyr o swyddfa’r Ysgrifennydd Gwladol hefyd wedi bod yn rhan o’r cyfarfodydd a drefnwyd gyda Chyngor Tref Pencoed, Chris Elmore yr AS a minnau er mwyn cyflwyno’r achos ac er mwyn cyrraedd y pwynt lle rydym bellach wedi cwblhau astudiaeth cam cyntaf arweiniad arfarnu trafnidiaeth Cymru ar y groesfan, ond hefyd y gwelliannau sydd eu hangen ar groesfan pont Pencoed. Ond a yw’n derbyn, er mwyn bwrw ymlaen â hyn, nid yn unig gydag arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru 2, ond i wneud yr achos am yr arian—a diolch i'r Gweinidog am y cyfarfod a gynhaliodd yn ddiweddar gyda Huw David o Ben-y-bont ar Ogwr a ninnau—bydd yn rhaid i ni gael pob chwaraewr o amgylch y bwrdd. Bydd yn rhaid cael yr awdurdod lleol o ran priffyrdd a strwythur trefol o amgylch y rheilffordd os byddwn yn cau'r groesfan, ond bydd angen buddsoddiad mawr gan Adran Drafnidiaeth y DU hefyd. Ac mae'n dda ein bod wedi cael yr Ysgrifennydd Gwladol fel sylwedydd yn y cyfarfodydd hyn, ond rydym bron â chyrraedd pwynt lle bydd yn rhaid iddynt ystyried rhoi eu dwylo yn eu pocedi.
A gaf fi ofyn hefyd, os gwelwch yn dda, o ran gwneud hyn, ynglŷn â phwysigrwydd cynyddu amlder gwasanaeth yr holl ffordd—? Mae Maesteg, Sarn, Ton-du, Pont-y-clun, Pencoed, Llanharan i gyd yn dibynnu ar hyn. Ond a gaf fi ofyn iddo: a fydd yn parhau i annog y gwaith o gynyddu amlder y gwasanaeth ar lein Maesteg i Cheltenham hefyd? Oherwydd, yn yr un modd—os gallwn ddatgloi Pencoed, gall hynny ddigwydd hefyd.
I couldn't disagree with any of the points raised by the Member, and I'll assure him that I will champion those services and those infrastructure projects in and around his constituency with DfT, with Transport for Wales colleagues, and with my colleagues within Government. It's absolutely vital, as the Member said, that we have a united-team approach to these projects, and that is what we are seeking to deliver for the Maesteg area.
Ni allaf anghytuno ag unrhyw un o'r pwyntiau a godwyd gan yr Aelod, ac rwy'n ei sicrhau y byddaf yn hyrwyddo'r gwasanaethau hynny a'r prosiectau seilwaith hynny yn ei etholaeth a'r cyffiniau gyda’r Adran Drafnidiaeth, gyda chydweithwyr Trafnidiaeth Cymru, a chyda fy nghyd-Aelodau yn y Llywodraeth. Mae'n gwbl hanfodol, fel y dywedodd yr Aelod, fod gennym ddull tîm unedig o fynd ati ar y prosiectau hyn, a dyna'r hyn rydym yn ceisio'i gyflawni ar gyfer ardal Maesteg.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i arallgyfeirio economi Gorllewin De Cymru? OAQ55127
5. What steps is the Welsh Government taking to diversify the economy of South Wales West? OAQ55127
The Welsh Government's priorities are set out in the economic action plan. We are currently working with a wide range of partners in the region on the emerging regional economic framework, as well as supporting the Swansea bay city deal.
Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru wedi'u nodi yn y cynllun gweithredu ar yr economi. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gydag ystod eang o bartneriaid yn y rhanbarth ar y fframwaith economaidd rhanbarthol sydd ar y gweill, yn ogystal â chefnogi bargen ddinesig bae Abertawe.
Thank you, Minister. Our past reliance on a handful of large employers has left the economy of South Wales West vulnerable. The closure of the Port Talbot steelworks would be devastating for the region, and we face huge challenges in diversifying. But we can also seize the opportunities, if we can think ahead. The biggest challenge we face as a nation is decarbonisation, which also offers us great opportunities. Electric arc furnaces can be used to recycle the tonnes of cars that will be scrapped as a result of electrification. New fuel sources must be found for heavy goods transportation, and there have been promising developments in ammonia fuel cells and conversion of carbon dioxide to methanol. But, in order to capitalise on the opportunities, we have to invest in research and development. Minister, will your Government commit to invest in alternative fuels R&D and work with higher education to ensure Wales leads the way? After all, Swansea was the birthplace of the hydrogen fuel cell. Thank you.
Diolch, Weinidog. Mae ein dibyniaeth yn y gorffennol ar lond llaw o gyflogwyr mawr wedi gadael economi Gorllewin De Cymru yn agored i niwed. Byddai cau gwaith dur Port Talbot yn ddinistriol i'r rhanbarth, ac rydym yn wynebu heriau enfawr o ran arallgyfeirio. Ond gallwn hefyd fanteisio ar y cyfleoedd os gallwn edrych i’r dyfodol. Yr heriau mwyaf sy'n ein hwynebu fel cenedl yw datgarboneiddio, sydd hefyd yn cynnig cyfleoedd gwych i ni. Gellir defnyddio'r ffwrneisi arc trydan i ailgylchu'r tunelli o geir a fydd yn cael eu sgrapio o ganlyniad i drydaneiddio. Mae’n rhaid dod o hyd i ffynonellau tanwydd newydd ar gyfer cludo nwyddau trwm, ac mae datblygiadau addawol wedi bod mewn celloedd tanwydd amonia a throi carbon deuocsid yn fethanol. Ond er mwyn manteisio ar y cyfleoedd, mae'n rhaid i ni fuddsoddi mewn ymchwil a datblygu. Weinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ymrwymo i fuddsoddi mewn gwaith ymchwil a datblygu tanwydd amgen a gweithio gydag addysg uwch i sicrhau bod Cymru’n arwain y ffordd? Wedi'r cyfan, Abertawe oedd man geni'r gell tanwydd hydrogen. Diolch.
Can I thank Caroline Jones for her question? I can assure her that we already are investing heavily in R&D, that we're working with higher education institutions in the region. Swansea University have taken a lead in many respects in regard to industrial energy solutions, and we are absolutely determined to chase after every penny that is on offer through the UK Government's industrial energy transformation fund and the clean steel fund. They amount to something in the region of £500 million of investment over several years, but I'm afraid to say that that investment pales into almost insignificance next to the Netherlands' £5 billion annual investment that is being made in decarbonisation.
Decarbonisation offers an enormous opportunity for businesses in Wales, for research and development organisations, for higher education institutions, and I'm keen to make sure that, within south Wales, the industrial cluster that has been established is used as a pathway to draw down as much UK industrial strategy funding as possible, but also to access Welsh Government funding. Okay, our bags of money may be smaller than the UK Government's, but, nonetheless, we are able to make strategic investments that assist businesses in decarbonising, and I could identify a number in the Member's region, such as Keytree, where they were able to access £0.5 million and create 38 highly skilled jobs in a software hub within the region. Approximately 33 per cent of our calls to action money has gone to projects relating directly to decarbonisation programmes and, as a result of that, we have seen an employment rate in mid and south-west Wales that has increased by 7.1 per cent between 2011 and 2019. But our determination is to build on that by investing in those industries of tomorrow, and, clearly, decarbonisation is at the very heart of the industries of the future.
A gaf fi ddiolch i Caroline Jones am ei chwestiwn? Gallaf sicrhau ein bod eisoes yn buddsoddi'n helaeth mewn ymchwil a datblygu a'n bod yn gweithio gyda sefydliadau addysg uwch yn y rhanbarth. Mae Prifysgol Abertawe wedi cymryd yr awenau mewn sawl ffordd mewn perthynas â datrysiadau ynni diwydiannol, ac rydym yn gwbl benderfynol o fynd ar ôl pob ceiniog a gynigir drwy gronfa trawsnewid ynni diwydiannol Llywodraeth y DU a’r gronfa dur glân. Maent yn darparu oddeutu £500 miliwn o fuddsoddiad dros sawl blwyddyn, ond mae arnaf ofn bod y buddsoddiad hwnnw’n ymddangos yn ddibwys wrth ymyl y £5 biliwn o fuddsoddiad blynyddol y mae’r Iseldiroedd yn ei wneud ym maes datgarboneiddio.
Mae datgarboneiddio yn cynnig cyfle enfawr i fusnesau yng Nghymru, i sefydliadau ymchwil a datblygu, i sefydliadau addysg uwch, ac rwy'n awyddus i sicrhau, yn ne Cymru, fod y clwstwr diwydiannol sydd wedi'i sefydlu yn cael ei ddefnyddio fel llwybr i ddenu cymaint o arian strategaeth ddiwydiannol y DU â phosibl, ond hefyd i gael mynediad at gyllid Llywodraeth Cymru. Iawn, mae’n bosibl fod ein bagiau arian yn llai na rhai Llywodraeth y DU, ond serch hynny, rydym yn gallu gwneud buddsoddiadau strategol sy'n cynorthwyo busnesau i ddatgarboneiddio, a gallwn nodi nifer yn rhanbarth yr Aelod, fel Keytree, lle roeddent wedi gallu cael £0.5 miliwn a chreu 38 o swyddi medrus iawn mewn hyb meddalwedd yn y rhanbarth. Mae tua 33 y cant o'n galwadau i weithredu arian wedi mynd i brosiectau sy'n ymwneud yn uniongyrchol â rhaglenni datgarboneiddio, ac o ganlyniad i hynny, mae’r gyfradd gyflogaeth yng nghanolbarth a de-orllewin Cymru wedi cynyddu 7.1 y cant rhwng 2011-19. Ond rydym yn benderfynol o adeiladu ar hynny drwy fuddsoddi yn niwydiannau yfory ac yn amlwg, mae datgarboneiddio yn gwbl ganolog i ddiwydiannau'r dyfodol.
Minister, the Swansea bay city deal, of course, is founded on the commercialisation of innovation, not least in decarbonising energy sources west of my region, but I'm pleased with progress within my region. I've raised the prospects about the national steel innovation centre with you before, so I am pleased to hear that Neath Port Talbot's projects for that and tackling climate change have now been signed off by the joint board—any new jobs are going to be welcome, although there are more factors than just that. But I do remain nervous about delays within the system that we've seen from both Governments interrogating previous projects. Can you tell me what you've learned from those processes in testing the viability of projects brought before you already that help you speed up the process of deciding when money can be released?
Weinidog, mae bargen ddinesig bae Abertawe, wrth gwrs, wedi'i seilio ar fasnacheiddio arloesedd, a datgarboneiddio ffynonellau ynni i'r gorllewin o fy rhanbarth yn anad dim, ond rwy'n falch o'r cynnydd yn fy rhanbarth. Rwyf wedi codi’r posibilrwydd o greu canolfan arloesi dur genedlaethol gyda chi o'r blaen, felly rwy'n falch o glywed bod prosiectau Castell-nedd Port Talbot ar gyfer hynny a mynd i'r afael â newid hinsawdd bellach wedi'u cymeradwyo gan y cyd-fwrdd—bydd croeso i unrhyw swyddi newydd, er bod mwy o ffactorau na hynny’n unig. Ond rwy'n parhau i fod yn nerfus ynghylch oedi yn y system a welsom gan y ddwy Lywodraeth wrth archwilio prosiectau blaenorol. A allwch chi ddweud wrthyf beth rydych wedi'i ddysgu o'r prosesau hynny wrth brofi hyfywedd prosiectau a ddygwyd ger eich bron yn barod sy'n eich helpu i gyflymu'r broses o benderfynu pryd y gellir rhyddhau arian?
I think it's fair to say that the key lesson that we've learned from recent history in regard to the deal and the projects contained within it is that Governments need to be more heavily involved in assisting the development of projects to ensure that they can reach the point of approval sooner. There are hugely ambitious projects contained within the deal. We wish to see the deal become a great success, but we have to be thorough in our interrogation of each and every project contained within it. That doesn't necessarily just need to be challenging in a critical way; as I say, I think we can assist more proactively in ensuring that those projects can reach conclusions—positive conclusions—sooner.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud mai'r wers allweddol rydym wedi'i dysgu o hanes diweddar mewn perthynas â'r fargen a'r prosiectau sy’n rhan ohoni yw bod angen i Lywodraethau chwarae mwy o ran yn cynorthwyo datblygiad prosiectau i sicrhau eu bod yn gallu cyrraedd y pwynt cymeradwyo yn gynt. Mae yna brosiectau uchelgeisiol iawn wedi'u cynnwys yn y fargen. Rydym yn dymuno gweld y fargen yn dod yn llwyddiant mawr, ond mae'n rhaid i ni fod yn drylwyr wrth archwilio pob prosiect sy’n rhan ohoni. Nid yn unig fod angen i hynny fod yn heriol mewn ffordd feirniadol, fel y dywedais, rwy’n credu y gallwn gynorthwyo’n fwy rhagweithiol hefyd i sicrhau y gall y prosiectau hynny ddod i gasgliadau—casgliadau cadarnhaol—yn gynt.
Further to Suzy Davies's question about the national steel innovation centre and the Swansea bay technology centre at the Baglan energy park, can I just push you further on that point about funding and can you outline exactly when the Welsh Government is likely to make a decision on this important funding bid? Furthermore, do you also recognise that current broadband provision at the Baglan energy park is less than optimal, with many businesses complaining about connectivity locally? Therefore, what action is the Welsh Government taking to remedy that situation, mindful of the potential development of this key city deal project at that very location?
I ddilyn cwestiwn Suzy Davies am y ganolfan arloesi ddur genedlaethol a chanolfan dechnoleg bae Abertawe ym mharc ynni Baglan, a gaf fi eich gwthio ymhellach ar y pwynt ynglŷn â chyllid ac a allwch chi amlinellu pryd yn union y mae Llywodraeth Cymru yn debygol o wneud penderfyniad ar y cais cyllido pwysig hwn? At hynny, a ydych hefyd yn cydnabod nad yw’r ddarpariaeth band eang gyfredol ym mharc ynni Baglan gystal ag y gallai fod, gyda llawer o fusnesau'n cwyno am gysylltedd yn lleol? Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i unioni’r sefyllfa honno, gan gofio y gallai'r prosiect allweddol hwn yn y fargen ddinesig gael ei ddatblygu yn yr union leoliad hwnnw?
Can I thank Dai Lloyd for his questions? The issue relating to broadband provision at Baglan I will ask my colleague Lee Waters to respond to in writing. If there are issues there, then clearly we need to address them.FootnoteLink
In terms of the other projects contained in the deal, we will approve them as soon as we are entirely satisfied that they deliver against their intentions and that the due diligence does indeed stack up.
A gaf fi ddiolch i Dai Lloyd am ei gwestiynau? Yn y mater sy'n ymwneud â darpariaeth band eang ym Maglan, byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, Lee Waters, ymateb yn ysgrifenedig iddo. Os oes problemau yno, yn amlwg mae angen i ni fynd i'r afael â hwy.FootnoteLink
O ran y prosiectau eraill sydd wedi'u cynnwys yn y fargen, byddwn yn eu cymeradwyo cyn gynted ag y byddwn yn gwbl fodlon bod yna ddiwydrwydd dyladwy a’u bod yn cyflawni yn ôl eu bwriadau.
What I was going to talk about is the university sector. We've got two outstanding universities in the Swansea bay city region and the ability to use them in order to grow major new industries and to build on some of those that are coming out of it. You have a choice, really, with economic policy, to prioritise low-wage areas to try and bring branch factories in, but actually developing within your own area, building up, the skills of your own people, who aren't going to be footloose and fancy-free, as Dawn Bowden has discovered with some of those companies that have come into her area, then you've got a chance of keeping them; they're going to grow in your area. What is the Welsh Government doing to work with universities to get more success out of some of these things coming out? I know 'technium' has a bad reputation, but that's because the Welsh Government used it to brand—they gave the name to every branch factory they opened in Wales. The idea of techniums, of spinning out of universities and developing skills and making their way into high-quality and high-value companies, is something that can work, has started to work in Swansea, but what more can be done?
Roeddwn am sôn am y sector prifysgolion. Mae gennym ddwy brifysgol ragorol yn ninas-ranbarth bae Abertawe a'r gallu i'w defnyddio er mwyn tyfu diwydiannau newydd o bwys ac adeiladu ar rai o'r rheini sy'n deillio ohono. Mae gennych ddewis, mewn gwirionedd, gyda pholisi economaidd, i flaenoriaethu ardaloedd cyflog isel i geisio dod ag is-ffatrïoedd i mewn, ond gan ddatblygu yn eich ardal eich hun, a meithrin sgiliau eich pobl eich hun, nad ydynt yn mynd i fod â'u traed yn gwbl rydd, fel y mae Dawn Bowden wedi’i ddarganfod gyda rhai o'r cwmnïau a ddaeth i mewn i'w hardal hi, mae gennych obaith o'u cadw; byddant yn tyfu yn eich ardal chi. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda phrifysgolion i gael mwy o lwyddiant o'r pethau hyn sy'n ymddangos? Rwy'n gwybod bod enw drwg i 'technium', ond y rheswm am hynny yw bod Llywodraeth Cymru wedi’i ddefnyddio i frandio—fe roesant yr enw i bob is-ffatri a agorwyd ganddynt yng Nghymru. Mae technium, y syniad o ddeillio o brifysgolion a datblygu sgiliau a gwneud eu ffordd i mewn i gwmnïau o ansawdd uchel a gwerth uchel, yn rhywbeth a all weithio, yn rhywbeth sydd wedi dechrau gweithio yn Abertawe, ond beth arall y gellir ei wneud?
I'm sure many lessons were learned from techniums, and we were able to apply several of those lessons in the development of the enterprise hubs, which are proving to be incredibly successful across Wales—six enterprise hubs that are boosting prospects for young entrepreneurs and leading to many, many new start-ups flourishing sooner than they would do if they were to survive in their own existence. Now, we've provided—. I think the Member is absolutely right that higher education has a critical role in ensuring our long-term prosperity. Further education skills offer incredibly important technical tools, and higher education offers the strategic tools in which to have the best possible fighting chance in a competitive world. And so we have been investing heavily in higher education institutions and research and development. For example, we provided £3 million to the Higher Education Funding Council for Wales just last year, and a further £5 million this year to develop degree-level apprenticeships, which will make a significant contribution, I believe, to the development of high-level skills that our economy needs.
Now, so far, work has gone ahead in relation to digital and engineering and also in advanced manufacturing, and I await the results of those pilot schemes with keen interest. It's worth saying as well, Llywydd, that European structural funds have helped universities play a really important role in helping to meet the higher level skills needs of Welsh industry over many, many years, with in excess of £70 million of EU funds having been utilised during the 2014 to 2020 period.
Rwy'n siŵr bod llawer o wersi wedi cael eu dysgu o’r cynlluniau technium, a llwyddwyd i gymhwyso sawl un o'r gwersi hynny wrth ddatblygu'r hybiau menter sy'n hynod lwyddiannus ledled Cymru—chwe hyb menter sy'n rhoi hwb i ragolygon entrepreneuriaid ifanc ac sy'n arwain at lawer o fusnesau newydd yn ffynnu'n gynt nag y byddent wedi’i wneud pe bai’n rhaid iddynt oroesi ar eu pen eu hunain. Nawr, rydym wedi darparu—. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwbl gywir fod gan addysg uwch rôl hanfodol yn sicrhau ein ffyniant hirdymor. Mae sgiliau addysg bellach yn cynnig adnoddau technegol hynod bwysig, ac mae addysg uwch yn cynnig yr adnoddau strategol i gael y cyfle gorau posibl mewn byd cystadleuol. Ac felly, rydym wedi bod yn buddsoddi'n helaeth yng ngwaith ymchwil a datblygu sefydliadau addysg uwch. Er enghraifft, gwnaethom ddarparu £3 miliwn i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru y llynedd yn unig a £5 miliwn arall eleni i ddatblygu prentisiaethau lefel gradd, a fydd yn gwneud cyfraniad sylweddol, rwy'n credu, i ddatblygiad y sgiliau lefel uwch sydd eu hangen ar ein heconomi.
Hyd yn hyn, mae gwaith wedi mynd rhagddo mewn perthynas â’r maes digidol a pheirianneg a hefyd ym maes gweithgynhyrchu uwch, ac rwy'n aros am ganlyniadau'r cynlluniau peilot hynny gyda diddordeb mawr. Mae'n werth dweud hefyd, Lywydd, fod cronfeydd strwythurol Ewropeaidd wedi helpu prifysgolion i chwarae rhan bwysig iawn yn helpu i ddiwallu anghenion sgiliau lefel uwch diwydiant Cymru dros nifer o flynyddoedd, gyda mwy na £70 miliwn o gronfeydd yr UE wedi’i ddefnyddio yn ystod y cyfnod rhwng 2014 a 2020.
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ysgogi'r economi yng Ngogledd Cymru? OAQ55128
6. What plans does the Welsh Government have to stimulate the economy in North Wales? OAQ55128
Well, we're stimulating the north Wales economy in many ways. We continue to invest in people, places, business and infrastructure, as outlined in the economic action plan. My role as a Minister for north Wales also ensures the region has a strong voice in Government and in Cabinet.
Wel, rydym yn ysgogi economi gogledd Cymru mewn sawl ffordd. Rydym yn parhau i fuddsoddi mewn pobl, lleoedd, busnesau a seilwaith, fel yr amlinellwyd yn y cynllun gweithredu ar yr economi. Mae fy rôl fel Gweinidog gogledd Cymru hefyd yn sicrhau bod gan y rhanbarth lais cryf yn y Llywodraeth ac yn y Cabinet.
Thank you for that answer, Minister. Leaving the EU means that we can open new free ports that can actually offer the tax and duty benefits traditionally associated with such ports. Under the EU, state-aid rules prevented new free ports offering such benefits, effectively making them free in name only. The Westminster Government seems keen to establish a number of new free ports in the UK now that we've left the EU. Do you agree with me that a free port in north Wales could bring much-needed economic and employment regeneration to the area, and will you call on the UK Government to ensure that at least one of the new free ports is in north Wales?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae gadael yr UE yn golygu y gallwn agor porthladdoedd rhydd newydd a all gynnig y buddion trethi a thollau a gysylltir yn draddodiadol â phorthladdoedd o'r fath. O dan reolau cymorth gwladwriaethol yr UE, ataliwyd porthladdoedd rhydd newydd rhag cynnig manteision o'r fath, gan eu gwneud yn rhydd mewn enw'n unig i bob pwrpas. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth San Steffan yn awyddus i sefydlu nifer o borthladdoedd rhydd newydd yn y DU gan ein bod wedi gadael yr UE. A ydych yn cytuno â mi y gallai porthladd rhydd yng ngogledd Cymru ddod ag adfywiad economaidd a chyflogaeth sy'n fawr eu hangen i’r ardal, ac a wnewch chi alw ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod o leiaf un o’r porthladdoedd rhydd newydd yng ngogledd Cymru?
Well, we remain open-minded about free ports, but let me just be absolutely clear, in answering the Member, what free ports, in our view, should not be. They should not be a means of lowering employment or health or environmental standards—absolutely not. Nor they should be used in a way that displaces activity away from existing ports and enterprise zones. Now, the Member is very well aware that Holyhead port, that Deeside industrial zone, that many, many centres of activity in north Wales, could be threatened by the establishment of a free port zone if it was not carried out in the correct manner. And so, whilst we remain open-minded, I would have to say to the Member that they should not be embraced as an idea without first of all approaching them very, very sceptically.
Rydym yn parhau i fod â meddwl agored am borthladdoedd rhydd, ond gadewch imi fod yn hollol glir, wrth ateb yr Aelod, ynglŷn â’r hyn na ddylai porthladdoedd rhydd fod yn ein barn ni. Ni ddylent fod yn fodd o ostwng safonau o ran cyflogaeth, iechyd na'r amgylchedd—ddim o gwbl. Ni ddylid eu defnyddio ychwaith mewn ffordd sy'n symud gweithgarwch o borthladdoedd ac ardaloedd menter presennol. Nawr, mae'r Aelod yn ymwybodol iawn y gallai porthladd Caergybi, ardal ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy a llawer o ganolfannau gweithgarwch yng ngogledd Cymru gael eu bygwth yn sgil sefydlu porthladd rhydd pe na bai'n cael ei wneud yn y modd cywir. Ac felly, er ein bod yn parhau i fod â meddwl agored, byddai'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod na ddylid eu croesawu fel syniad heb roi ystyriaeth ofalus iawn iddynt yn gyntaf.
One issue that continues to be raised with me by businesses in Aberconwy is the skills shortage. This is a Wales-wide problem, with 92 per cent of senior business leaders reporting difficulties in hiring workers with the required skills. So, to stimulate skill growth, I have previously called for the creation of an institute of technology in north Wales. Despite the UK Government having already committed to setting up 12 institutes of technology across England, a Welsh Government spokesperson stated the following to the North Wales Weekly News: there is capacity within the existing further education estate to provide excellent learning in subjects such as engineering and digital close to people's homes in the north. So, therefore, given the apparent opposition to the creation of an institute, I would be grateful if you could explain where this referenced 'capacity' is and what action are you taking to build on that. Thank you.
Un mater sy'n parhau i gael ei godi gyda mi gan fusnesau yn Aberconwy yw'r prinder sgiliau. Mae hon yn broblem ledled Cymru, gyda 92 y cant o uwch arweinwyr busnes yn nodi anawsterau i gyflogi gweithwyr sydd â'r sgiliau gofynnol. Felly, i ysgogi twf sgiliau, rwyf wedi galw yn y gorffennol am greu athrofa dechnoleg yng ngogledd Cymru. Er bod Llywodraeth y DU eisoes wedi ymrwymo i sefydlu 12 athrofa dechnoleg ledled Lloegr, nododd llefarydd ar ran Llywodraeth Cymru y canlynol wrth y North Wales Weekly News: mae capasiti yn yr ystâd addysg bellach bresennol i ddarparu dysgu rhagorol mewn pynciau fel peirianneg a'r maes digidol yn agos at gartrefi pobl yn y gogledd. Felly, o ystyried y gwrthwynebiad ymddangosiadol i greu athrofa, buaswn yn ddiolchgar pe gallech egluro lle mae'r 'capasiti' hwn y cyfeiriwyd ato a pha gamau rydych yn eu cymryd i adeiladu ar hynny. Diolch.
Can I thank the Member for her question? This primarily relates to responsibilities in the hands of the education Minister, because it concerns further education institutions, of course. However, on the general point of skills, I'd say a number of things. One, that skills shortages will become more acute in certain areas as a result of our exit from the EU; that's certainly what businesses are telling me. Secondly, that Grŵp Llandrillo Menai do an incredible job as one of our most important providers of skills in Wales in meeting the needs of the local economy. And thirdly, specifically with regard to the idea of the creation of an institute of technology, I would welcome consideration of the creation of an institute of technology for north Wales. I believe that this is an issue that has already been discussed. If proposals are bought to Government, then we would seek to support the development of a business case.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Mae'n ymwneud yn bennaf â chyfrifoldebau'r Gweinidog addysg, oherwydd mae'n trafod sefydliadau addysg bellach, wrth gwrs. Fodd bynnag, ar sgiliau yn gyffredinol, buaswn yn dweud nifer o bethau. Yn gyntaf, bydd prinder sgiliau yn gwaethygu mewn rhai meysydd o ganlyniad i'r ffaith ein bod yn gadael yr UE; dyna'n bendant yw'r hyn y mae busnesau yn ei ddweud wrthyf. Yn ail, mae Grŵp Llandrillo Menai'n gwneud gwaith anhygoel fel un o'n darparwyr sgiliau pwysicaf yng Nghymru, yn diwallu anghenion yr economi leol. Ac yn drydydd, mewn perthynas â'r syniad o greu athrofa dechnoleg yn benodol, buaswn yn falch o ystyried creu athrofa dechnoleg ar gyfer gogledd Cymru. Credaf fod hwn yn fater sydd wedi'i drafod eisoes. Os caiff cynigion eu cyflwyno i'r Llywodraeth, byddem yn ceisio cefnogi'r broses o ddatblygu achos busnes.
Minister, metro mayors Steve Rotheram and Andy Burnham are looking into using their budgets to drive the growth of industry in their areas. We need the flexibility in north Wales to be part of this drive and bring projects like the Heathrow logistics hubs and a second Advanced Manufacturing Research Centre to Alyn and Deeside. Minister, when will the Welsh Government publish regional budgets that will give us the money, flexibility and power to secure such projects and to enable us to work collaboratively and directly with the north west of England? And finally, Minister, do you agree with me that devolving power and money to north Wales will start to address the north-south divide, so often felt by my constituents in Alyn and Deeside?
Weinidog, mae'r meiri metro Steve Rotheram ac Andy Burnham yn ystyried defnyddio eu cyllidebau i hybu twf diwydiant yn eu hardaloedd. Rydym angen yr hyblygrwydd yng ngogledd Cymru i fod yn rhan o'r ymgyrch hon a denu prosiectau fel hybiau logisteg Heathrow ac ail Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch i Alun a Glannau Dyfrdwy. Weinidog, pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi cyllidebau rhanbarthol a fydd yn rhoi inni'r arian, yr hyblygrwydd a'r pŵer i gaffael prosiectau o'r fath ac i'n galluogi i weithio ar y cyd ac yn uniongyrchol gyda gogledd-orllewin Lloegr? Ac yn olaf, Weinidog, a ydych yn cytuno â mi y bydd datganoli pŵer ac arian i ogledd Cymru yn dechrau mynd i'r afael â'r rhaniad rhwng y gogledd a'r de a deimlir mor aml gan fy etholwyr yn Alun a Glannau Dyfrdwy?
Can I thank Jack Sargeant for his questions and say that, whether real or perceived, the north-south divide is an issue that I'm determined to get to grips with? In terms of the relationship we have with the north west of England, can I put on record how impressed I've been by both metro mayor Steve Rotheram and metro mayor Andy Burnham in recent years? Their engagement with Welsh Government has been quite astonishing. The determination that they both have in improving prospects for their citizens is to be hugely admired, and I wish them the best of luck in this year's set of elections.
In terms of the investment that will be made through regional indicative budgets, I can assure the Member that I'll be making a statement on or around 10 March of this year concerning regional indicative budgets, and I think it's absolutely right that we have transparency of funding and investment. That will, in turn, help to address the real or perceived north-south divide.
In the meantime, I can also assure the Member that we are pressing ahead with £1 billion of transport investment in north Wales. We've already established the Advanced Manufacturing Research Centre, and we're now looking at establishing the Advanced Manufacturing Research Institute mark two in Deeside. We're pressing ahead with the Wrexham gateway project. We're going to be improving every single station in north Wales. And as a result of our endeavours in recent years, the unemployment rate in north Wales is at a record low, and lower than both the Welsh and UK average.
A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am ei gwestiynau a dweud, boed yn real neu'n ganfyddedig, fod y rhaniad rhwng y gogledd a'r de yn fater rwy'n benderfynol o fynd i'r afael ag ef? O ran y berthynas sydd gennym â gogledd-orllewin Lloegr, a gaf fi gofnodi cymaint o argraff y mae'r meiri metro Steve Rotheram ac Andy Burnham wedi'i wneud arnaf yn ystod y blynyddoedd diwethaf? Mae eu hymgysylltiad â Llywodraeth Cymru wedi bod yn eithaf syfrdanol. Mae penderfyniad y ddau ohonynt wrth wella'r rhagolygon ar gyfer eu dinasyddion, i'w edmygu'n fawr, ac rwy'n dymuno pob lwc iddynt yn yr etholiadau eleni.
O ran y buddsoddiad a fydd yn cael ei wneud drwy gyllidebau dangosol rhanbarthol, gallaf sicrhau'r Aelod y byddaf yn gwneud datganiad o gwmpas 10 Mawrth eleni ynghylch cyllidebau dangosol rhanbarthol, a chredaf ei bod yn gwbl briodol fod gennym dryloywder o ran ariannu a buddsoddi. Bydd hynny, yn ei dro, yn helpu i fynd i'r afael â'r rhaniad gwirioneddol neu ganfyddedig rhwng y gogledd a'r de.
Yn y cyfamser, gallaf hefyd sicrhau'r Aelod ein bod yn bwrw ymlaen â'r £1 biliwn o fuddsoddiadau trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Rydym eisoes wedi sefydlu'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, ac rydym bellach yn bwriadu sefydlu'r ail Sefydliad Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch yng Nglannau Dyfrdwy. Rydym yn bwrw ymlaen â phrosiect porth Wrecsam. Byddwn yn gwella pob gorsaf yng ngogledd Cymru. Ac o ganlyniad i'n hymdrechion dros y blynyddoedd diwethaf, mae'r gyfradd ddiweithdra yng ngogledd Cymru yn is nag erioed, ac yn is na chyfartaledd Cymru a'r DU.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynyddu ffyniant economaidd ledled Cymru? OAQ55112
7. How does the Welsh Government intend to increase economic prosperity across Wales? OAQ55112
The Welsh Government is helping to increase economic prosperity across Wales through the economic action plan. In 2020, we'll deliver inclusive growth through a focus on regional economic development and we'll encourage a sense of national movement behind a fairer, more responsible economy, fit for future generations.
Mae Llywodraeth Cymru yn helpu i gynyddu ffyniant economaidd ledled Cymru drwy'r cynllun gweithredu ar yr economi. Yn 2020, byddwn yn cyflawni twf cynhwysol drwy ganolbwyntio ar ddatblygiad economaidd rhanbarthol a byddwn yn annog ymdeimlad o fudiad cenedlaethol y tu ôl i economi decach, fwy cyfrifol, sy'n addas ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
I wonder if I could ask the Minister what role he thinks the further education sector plays in developing the skills that can underpin our growth in economic prosperity for all, particularly in some of the more disadvantaged communities. We don't have an university in our immediate patch within Ogmore and Bridgend, but we have a fantastic FE college—it happens to be double excellent rated by Estyn, award winning, inclusive, and happens to be the Times Educational Supplement 2019 college of the year—in Bridgend. I recently went along to see the incredible work being done by four young women students in the Nemesis Inferno F1 model competition. They've won the UK heats of this—they've outcompeted every other team, not only in engineering, but also in enterprise, which is part of it as well—and they go on now to the European competitions. It's a combination of a collaboration between Pencoed Comprehensive, between the FE college in Bridgend, but also a range of partners and sponsors from industry as well. Isn't this a real exhibition of the contribution that FE and good sixth-form education, working with partners, makes to growing our economic productivity?
Tybed a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa rôl y mae'n credu y mae'r sector addysg bellach yn ei chwarae yn datblygu'r sgiliau a all fod yn sail i dwf ffyniant economaidd i bawb, yn enwedig yn rhai o'r cymunedau mwyaf difreintiedig. Nid oes gennym brifysgol yn ein hardal gyfagos yn Ogwr a Phen-y-bont ar Ogwr, ond mae gennym goleg addysg bellach gwych—mae'n digwydd bod wedi cael gradd ragorol ddwbl gan Estyn, mae wedi ennill gwobrau, mae'n gynhwysol, ac mae Times Educational Supplement 2019 wedi dyfarnu gwobr coleg y flwyddyn iddo—ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Yn ddiweddar, euthum i weld y gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan bedair myfyrwraig ifanc yng nghystadleuaeth model Nemesis Inferno F1. Maent wedi ennill rowndiau'r DU—maent wedi gwneud yn well na phob tîm arall, nid yn unig ym maes peirianneg, ond hefyd mewn menter, sy'n rhan ohono yn ogystal—ac maent yn mynd ymlaen yn awr i gystadlaethau Ewrop. Mae'n gyfuniad o gydweithrediad rhwng Ysgol Gyfun Pencoed, rhwng y coleg addysg bellach ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac amrywiaeth o bartneriaid a noddwyr o'r diwydiant yn ogystal. Onid yw hyn yn arddangosiad da o'r cyfraniad y mae addysg bellach, ac addysg chweched dosbarth o safon, gan weithio gyda phartneriaid, yn ei wneud i gynyddu ein cynhyrchiant economaidd?
Can I thank Huw Irranca-Davies for his question? The FE institutions that we're fortunate to have in Wales are outstanding in terms of how they respond to employer needs and how they bring life chances to so many young people, and that includes Bridgend College. I've seen first hand how Bridgend College have increased their engagement and participation in skills competitions. Through engagement with the Inspiring Skills Excellence in Wales project, the college have been able to second to the project an individual, and that's been enormously important to learners. I think it's also worth saying that the college has traditionally had incredibly strong links with major employers, including Ford and Sony, but it's also been highly responsive to SMEs and micro-sized businesses as well.
A gaf fi ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiwn? Mae'r sefydliadau addysg bellach rydym yn ffodus i'w cael yng Nghymru yn rhagorol o ran y ffordd y maent yn ymateb i anghenion cyflogwyr a sut y maent yn dod â chyfleoedd bywyd i gynifer o bobl ifanc, ac mae hynny'n cynnwys Coleg Penybont. Rwyf wedi gweld drosof fy hun sut y mae Coleg Penybont wedi cynyddu eu hymgysylltiad a'u cyfranogiad mewn cystadlaethau sgiliau. Drwy ymwneud â phrosiect Ysbrydoli Rhagoriaeth Sgiliau yng Nghymru, mae'r Coleg wedi gallu cael unigolyn ar secondiad i'r prosiect, ac mae hynny wedi bod yn aruthrol o bwysig i ddysgwyr. Rwy'n credu ei bod yn werth dweud hefyd fod gan y coleg gysylltiadau hynod gryf yn draddodiadol â chyflogwyr mawr, gan gynnwys Ford a Sony, ond mae hefyd wedi bod yn ymatebol iawn i fusnesau bach a chanolig a microfusnesau yn ogystal.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Gareth Bennett.
Finally, question 8, Gareth Bennett.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau bysiau yng Nghanol De Cymru? OAQ55125
8. Will the Minister make a statement on the future of bus services in South Wales Central? OAQ55125
Yes, of course. Transport for Wales is assisting the Welsh Government in reviewing how bus services could be improved in the future to ensure that communities across Wales benefit from a modern, integrated public transport service.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae Trafnidiaeth Cymru yn helpu Llywodraeth Cymru i adolygu sut y gellid gwella gwasanaethau bysiau yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod cymunedau ledled Cymru yn elwa ar wasanaeth trafnidiaeth gyhoeddus integredig a modern.
Thank you. As the Minister will be well aware, the congestion charge for Cardiff is being consulted on; the council are pushing that forward as a proposal. I know that the Minister has been in consultation with them, which is good. Now, there is a major problem with the lack of public confidence in the public transport system in and around Cardiff, particularly since we haven't had a bus station in Cardiff for five years. Could you offer any reassurance that bus service provision in Cardiff itself, and into Cardiff, will improve?
Diolch. Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, mae'r tâl tagfeydd ar gyfer Caerdydd yn destun ymgynghoriad; mae'r cyngor yn cyflwyno hwnnw fel cynnig. Gwn fod y Gweinidog wedi ymgynghori â hwy, sy'n beth da. Nawr, mae problem fawr gyda diffyg hyder y cyhoedd yn y system drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghaerdydd a'r cyffiniau, yn enwedig gan nad ydym wedi cael gorsaf fysiau yng Nghaerdydd ers pum mlynedd. A allwch chi gynnig unrhyw sicrwydd y bydd y ddarpariaeth o wasanaethau bysiau yng Nghaerdydd ei hun, ac i mewn i Gaerdydd, yn gwella?
As a result of a series of reforms and measures, I can offer that assurance, first and foremost. Although we've have had 10 years of austerity, we've been able to maintain the bus services support grant of £25 million since 2013. If austerity is truly coming to an end, then clearly there will be opportunities to increase the amount of funding allocated to support bus services across Wales, including in and around Cardiff.
Secondly, we're bringing forward to this Chamber proposals to legislate for the re-introduction of franchising to allow local authorities to run bus companies, to ensure that there is better open data and data gathering so that we can better integrate timetables for rail and for bus services. And we will be bringing forward enhanced quality partnerships to ensure that the experience that passengers have are improved and that the infrastructure in place to support bus services is enhanced as well. This is an incredibly exciting area of work. It's exciting because the work that this Welsh Labour Government is doing will address, finally, the failure of deregulation in the 1980s.
O ganlyniad i gyfres o ddiwygiadau a mesurau, gallaf gynnig y sicrwydd hwnnw, yn gyntaf oll. Er ein bod wedi cael 10 mlynedd o gyni, rydym wedi gallu parhau i gynnal y grant cynnal gwasanaethau bysiau gwerth £25 miliwn ers 2013. Os yw cyni yn dod i ben mewn gwirionedd, mae'n amlwg y bydd cyfleoedd i gynyddu'r swm o gyllid a ddyrennir i gefnogi gwasanaethau bysiau ledled Cymru, gan gynnwys yng Nghaerdydd a'r cyffiniau.
Yn ail, rydym yn cyflwyno cynigion i'r Siambr hon i ddeddfu ar gyfer ailgyflwyno masnachfreinio er mwyn caniatáu i awdurdodau lleol redeg cwmnïau bysiau, er mwyn sicrhau bod data agored gwell a ffyrdd gwell o gasglu data fel y gallwn integreiddio amserlenni'n well ar gyfer gwasanaethau trenau a bysiau. A byddwn yn cyflwyno partneriaethau ansawdd estynedig er mwyn sicrhau bod profiadau teithwyr yn cael eu gwella a bod y seilwaith sydd ar gael i gefnogi gwasanaethau bysiau yn cael ei wella hefyd. Mae hwn yn faes gwaith hynod gyffrous. Mae'n gyffrous oherwydd bydd y gwaith y mae'r Llywodraeth Lafur Gymreig hon yn ei wneud yn mynd i'r afael, o'r diwedd, â methiant dadreoleiddio yn yr 1980au.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel Gweinidog Brexit, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General and Brexit Minister in relation to his responsibilities as Brexit Minister, and the first question is from Mike Hedges.
1. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw femorandwm cydsyniad deddfwriaethol sydd ar y gweill a ddisgwylir o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r UE? OAQ55108
1. Will the Counsel General provide an update on any forthcoming legislative consent memorandum expected as a result of the UK’s withdrawal from the EU? OAQ55108
I'm pleased to confirm that the legislative consent memorandum for the UK Environment Bill has been laid today. This follows recent memoranda on four Bills relating to EU exit: the Withdrawal Agreement Bill, the Direct Payments Bill, the Agriculture Bill and the Fisheries Bill. We will keep under review the need for similar memoranda in relation to future Bills the UK Government may bring forward.
Rwy'n falch o gadarnhau bod y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Amgylchedd y DU wedi'i osod heddiw. Mae hwn yn dilyn memoranda diweddar ar bedwar Bil sy'n ymwneud ag ymadael â'r UE: y Bil Cytundeb Ymadael, y Bil Taliadau Uniongyrchol, y Bil Amaethyddiaeth a'r Bil Pysgodfeydd. Byddwn yn parhau i adolygu'r angen am femoranda tebyg mewn perthynas â Biliau y gallai Llywodraeth y DU eu cyflwyno yn y dyfodol.
Can I thank the Counsel General for that response? I accept that leaving the European Union is the will of the British people and have accepted that since 2016. Whilst leaving the EU is the will of the people, I do not believe the people want to return to the south Wales rivers of the 1960s, with no fish, high pollution levels, and the colour of the water varying from red to black, with some of them able to actually catch fire. I want to stress the importance of protecting the environment and request an update on any discussions on the LCM regarding the environment.
A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw? Rwy'n derbyn mai ewyllys pobl Prydain yw gadael yr Undeb Ewropeaidd ac rwyf wedi derbyn hynny ers 2016. Er mai ewyllys y bobl yw gadael yr UE, nid wyf yn credu bod y bobl eisiau dychwelyd at afonydd de Cymru yn y 1960au, heb unrhyw bysgod, lefelau llygredd uchel, a lliw'r dŵr yn amrywio rhwng coch a du, gyda rhai ohonynt yn gallu mynd ar dân mewn gwirionedd. Rwyf am bwysleisio pwysigrwydd diogelu'r amgylchedd a hoffwn ofyn am y wybodaeth ddiweddaraf ar unrhyw drafodaethau ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â'r amgylchedd.
The LCM in relation to that has been laid today. I share with the Member the importance that he attaches to environmental protection in Wales and we have benefited from that during the course of our membership of the European Union. We have been very clear that what we want to see is continued alignment with the beneficial EU regulations that we've seen the benefit of in Wales over many decades, and I hope that we can persuade the UK Government in due course to continue to align to those standards into the future.
Mae'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â hynny wedi'i osod heddiw. Rwy'n cytuno â'r Aelod o ran y pwyslais y mae'n ei roi ar ddiogelu'r amgylchedd yng Nghymru ac rydym wedi elwa o hynny yn ystod ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym wedi bod yn glir iawn mai'r hyn rydym eisiau ei weld yw aliniad parhaus â rheoliadau buddiol yr UE rydym wedi gweld eu manteision yng Nghymru dros ddegawdau lawer, ac rwy'n gobeithio y gallwn berswadio Llywodraeth y DU, maes o law, i barhau i weithredu'r safonau hynny yn y dyfodol.
2. Pa asesiad diweddar y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith ymadawiad y DU â'r UE ar drefniadau masnach a thollau yng Nghymru? OAQ55116
2. What recent assessment has the Counsel General made of the impact on trade and customs arrangements in Wales following the UK’s withdrawal from the EU? OAQ55116
During the transition period, the UK will remain in the customs union and single market, leaving tariffs and customs arrangements unchanged for that period. It's clear this will change significantly at the end of transition, with a real increase in non-tariff barriers, including requirements for customs documentation, and potentially tariffs also.
Yn ystod y cyfnod pontio, bydd y DU yn aros yn yr undeb tollau a'r farchnad sengl, sy'n golygu y bydd tariffau a threfniadau tollau yn aros yr un peth am y cyfnod hwnnw. Mae'n amlwg y bydd hyn yn newid yn sylweddol ar ddiwedd y cyfnod pontio, gyda chynnydd gwirioneddol mewn rhwystrau di-dariff, gan gynnwys gofynion ar gyfer dogfennaeth tollau, a thariffau o bosibl hefyd.
You'll be aware that I've raised on a number of occasions concerns by the RMT trade union about the impact of potential customs arrangements and changes, particularly with regard to the impact on shipping, the impact on competition within shipping, the impact on the collective agreements that are currently held by trade unions to protect terms and conditions of employment, and also the implications in respect of potentially undercutting of freight terms and conditions, the underpayment of minimum wage, as well as all the issues of external, broader non-payment of national minimum wage. I wonder what steps the Government is taking, and what discussions the Welsh Government is having to try and ensure that we preserve the recommendations of the Fair Work Commission and protect the rights and interests of workers within seafaring and within freight, and also in terms of the issues around the future status of the port of Milford Haven.
Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi mynegi pryderon gan Undeb Cenedlaethol y Gweithwyr Rheilffordd, Morwrol a Thrafnidiaeth ar sawl achlysur am effaith trefniadau a newidiadau tollau posibl, yn enwedig mewn perthynas â'r effaith ar forgludiant, yr effaith ar gystadleuaeth o fewn morgludiant, yr effaith ar y cytundebau ar y cyd sy'n cael eu dal ar hyn o bryd gan undebau llafur i ddiogelu telerau ac amodau cyflogaeth, a hefyd y goblygiadau o ran torri telerau ac amodau cludo nwyddau, tandalu'r isafswm cyflog, yn ogystal â'r holl faterion allanol, ehangach sy'n ymwneud â pheidio â thalu'r isafswm cyflog cenedlaethol. Tybed pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd, a pha drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael i geisio sicrhau ein bod yn cadw argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg ac yn diogelu hawliau a buddiannau gweithwyr ym maes mordeithio a chludo nwyddau, a hefyd o ran y materion sy'n codi mewn perthynas â statws porthladd Aberdaugleddau yn y dyfodol.
I thank the Member for that important question and his point illuminates one of the under-explored aspects of some of the impacts of non-tariff barriers in particular. I can assure him that we continue to take every opportunity to impress upon the UK Government in their negotiations the importance of maintaining as few barriers as possible to trade, including the kind of freight lines that he described in his question. That is part of a broader commitment, which I know very well that he shares, to ensure that labour standards are maintained into the future. Obviously, we wish to see the continuation of a level playing field in our future relationship with the European Union, now that we are outside the European Union. Part of that, and a crucial part of it, relates to labour standards and certainly we in Wales are committed to maintaining those.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw ac mae ei bwynt yn taflu goleuni ar un agwedd nad yw wedi cael ei harchwilio'n ddigon manwl, sef rhai o effeithiau rhwystrau di-dariff yn arbennig. Gallaf ei sicrhau ein bod yn parhau i fanteisio ar bob cyfle i bwysleisio wrth Lywodraeth y DU yn eu negodiadau pa mor bwysig yw cynnal cyn lleied o rwystrau â phosibl i fasnach, gan gynnwys y math o lwybrau cludo nwyddau a ddisgrifiodd yn ei gwestiwn. Mae hynny'n rhan o ymrwymiad ehangach, a gwn yn iawn ei fod yn rhannu'r ymrwymiad hwnnw, i sicrhau bod safonau llafur yn cael eu cynnal yn y dyfodol. Yn amlwg, rydym eisiau gweld cae chwarae gwastad yn parhau yn ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, a ninnau bellach y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd. Mae rhan o hynny, a rhan hanfodol ohono, yn ymwneud â safonau llafur ac yn sicr rydym ni yng Nghymru wedi ymrwymo i gynnal y rheini.
Cwestiynau nawr lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Minister, can you tell us what action the Welsh Government is taking to increase the number of EU citizens that are applying for EU settlement status under the scheme?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer dinasyddion yr UE sy'n gwneud cais am statws preswylio'n sefydlog o dan y cynllun?
Certainly. That scheme is a scheme of the UK Government; it is not a scheme that we would have designed had we been in control of how it works, but we recognise that it is the scheme that is available. As a result, we've been taking a number of steps in order to support EU citizens living in Wales to apply to the scheme. We've, I think, committed around £2 million most recently in relation to funding advice services. Some of that is through organisations such as Citizens Advice; some of it is of a much more technical nature through an immigration law firm. We've funded local authorities to support their own communities locally; and we have a communications strategy, including a digital communications strategy, to increase the numbers applying. We take every opportunity, including myself, this week, with Home Office officials, to impress upon them the need to make sure that communications across the UK do everything possible to encourage the maximum number of applicants.
Yn sicr. Cynllun Llywodraeth y DU yw'r cynllun hwnnw; nid yw'n gynllun y byddem wedi'i gynllunio pe baem wedi bod yn rheoli'r ffordd y mae'n gweithio, ond rydym yn cydnabod mai dyna'r cynllun sydd ar gael. O ganlyniad, rydym wedi rhoi nifer o gamau ar waith er mwyn cynorthwyo dinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru i wneud cais i'r cynllun. Rwy'n credu ein bod wedi ymrwymo tua £2 filiwn yn fwyaf diweddar mewn perthynas â chyllido gwasanaethau cynghori. Mae rhywfaint o hwnnw drwy sefydliadau megis Cyngor ar Bopeth; mae rhywfaint ohono o natur lawer mwy technegol drwy gwmni cyfraith mewnfudo. Rydym wedi ariannu awdurdodau lleol i gefnogi eu cymunedau eu hunain yn lleol; ac mae gennym strategaeth gyfathrebu, gan gynnwys strategaeth gyfathrebiadau digidol, i gynyddu'r niferoedd sy'n ymgeisio. Rydym yn manteisio ar bob cyfle, gan fy nghynnwys i, yr wythnos hon, gyda swyddogion y Swyddfa Gartref, i'w hargyhoeddi o'r angen i sicrhau bod cyfathrebiadau ar draws y DU yn gwneud popeth y gellir ei wneud i annog cymaint o bobl ag y bo modd i ymgeisio.
Thank you for that response. I know that you and I both want to see as many EU citizens as possible that have chosen to make Wales their home stay here in Wales. But I think what is concerning is that figures that have been released by the House of Commons Library show that, as of last month, just 71 per cent of EU citizens based here in Wales have actually applied to the EU settlement scheme, and that's compared to 93 per cent elsewhere in the UK. So, obviously, there's a significant difference in terms of people taking advantage of the scheme from Wales, and I want to better understand why that is the case. Have you done any analysis as a Government as to why people might be having more difficulty in accessing the scheme, or taking advantage of the scheme to a lesser degree here in Wales versus other parts of the UK?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Gwn eich bod chi a minnau eisiau gweld cynifer â phosibl o ddinasyddion yr UE, sydd wedi dewis byw yng Nghymru, yn aros yma yng Nghymru. Ond credaf mai'r hyn sy'n peri pryder yw bod ffigurau a ryddhawyd gan Lyfrgell Tŷ’r Cyffredin yn dangos, hyd at fis diwethaf, mai dim ond 71 y cant o ddinasyddion yr UE sy'n byw yma yng Nghymru sydd wedi gwneud cais i gynllun preswylio'n sefydlog yr UE mewn gwirionedd, ac mae hynny o'i gymharu â 93 y cant mewn ardaloedd eraill o'r DU. Felly, yn amlwg, mae gwahaniaeth sylweddol o ran nifer y bobl sy'n manteisio ar y cynllun o Gymru, ac rwyf eisiau deall pam. A ydych wedi gwneud unrhyw waith dadansoddi fel Llywodraeth i weld pam y gallai pobl fod yn ei chael hi'n anos cael mynediad at y cynllun, neu pam fod llai o bobl yn manteisio ar y cynllun yma yng Nghymru o gymharu â rhannau eraill o'r DU?
The most recent Home Office figures actually show Wales as the second of the four nations of the UK in terms of numbers of applications. Obviously, we want to see 100 per cent of eligible citizens applying, and we would hope and expect that the UK Government would share that ambition as well. Part of the issue, we believe, is in relation to the UK-wide communication strategy, which has focused on cities, and, of course, there are more cities with bigger populations of EU citizens in England than there are in Wales, where the populations are more dispersed. We think that's one of the aspects to the situation. The other aspect is perhaps the number of Irish citizens within that overall envelope of EU citizens. Obviously, Irish citizens living in Wales don't need to apply to the scheme, and we think that may be part of the factor as well. But we are absolutely clear that although this is a reserved scheme, not a devolved scheme, we are putting Welsh Government budget into maximising the number of applicants.
We've worked successfully to persuade the UK Government, for example, to increase the number of digital centres in Wales, from one to, I think, seven at the moment, and for them to be spread across Wales. We've worked hard to make sure that that's happened and to increase the number of support centres generally. But I know that he will share my ambition to make sure that 100 per cent of applicants in Wales are able to apply and succeed in applying.
Mae ffigurau diweddaraf y Swyddfa Gartref yn dangos mewn gwirionedd mai Cymru yw’r ail o bedair gwlad y DU o ran nifer y ceisiadau. Yn amlwg, rydym am weld 100 y cant o ddinasyddion cymwys yn ymgeisio, a byddem yn gobeithio ac yn disgwyl i Lywodraeth y DU rannu'r uchelgais hwnnw hefyd. Credwn fod rhan o'r mater yn ymwneud â'r strategaeth gyfathrebu ledled y DU, sydd wedi canolbwyntio ar ddinasoedd, ac wrth gwrs, mae mwy o ddinasoedd â phoblogaethau mwy o ddinasyddion yr UE yn Lloegr nag sydd yng Nghymru, lle mae'r poblogaethau'n fwy gwasgaredig. Credwn fod honno’n un agwedd ar y sefyllfa. Yr agwedd arall efallai yw nifer y dinasyddion o Iwerddon o fewn y garfan gyffredinol honno o ddinasyddion yr UE. Yn amlwg, nid oes angen i ddinasyddion Iwerddon sy'n byw yng Nghymru wneud cais i'r cynllun, ac rydym o'r farn y gallai hynny fod yn rhan o'r ffactor hefyd. Ond rydym yn hollol glir, er mai cynllun wedi’i gadw'n ôl yw hwn, nid cynllun datganoledig, rydym yn rhoi cyllideb Llywodraeth Cymru tuag at sicrhau bod cynifer o bobl ag sy’n bosibl yn gwneud cais.
Rydym wedi gweithio'n llwyddiannus i berswadio Llywodraeth y DU, er enghraifft, i gynyddu nifer y canolfannau digidol yng Nghymru, o un i saith ar hyn o bryd rwy'n credu, ac iddynt gael eu gwasgaru ledled Cymru. Rydym wedi gweithio'n galed i sicrhau bod hynny'n digwydd ac i gynyddu nifer y canolfannau cymorth yn gyffredinol. Ond gwn y bydd yn rhannu fy uchelgais i sicrhau bod 100 y cant o’r rhai sy’n gwneud cais yng Nghymru yn gallu gwneud hynny a llwyddo yn eu ceisiadau.
I note what you said regarding recent improvements in these figures, and, from the information that I have, it does suggest that, from December to January, we saw an 8 per cent increase in the number of people applying here in Wales for the scheme. But, notwithstanding that, the average across the UK is 93 per cent of citizens versus this 71 per cent here in those latest published figures. Now, I welcome some of the action that has been taken. You rightly refer to the fact that there has been a focus on communications in cities by the UK Government, and that that needs to be supplemented here because of the different nature of the population spread across Wales. But, obviously, I think it is a concern that we only have 71 per cent of people who have taken advantage of the scheme so far.
Can I ask what communications or discussions the Welsh Government might have had with local authorities about specifically boosting their role in reaching out to the diaspora communities within their respective areas, because, obviously, they have a key role, I think, given their interface with these communities on the ground? And given the limited resources of some local authorities, is there more that perhaps the Welsh Government might be able to do in order to assist them?
Nodaf yr hyn a ddywedoch ynghylch gwelliannau diweddar yn y ffigurau hyn, ac o'r wybodaeth sydd gennyf, mae'n awgrymu ein bod, o fis Rhagfyr i fis Ionawr, wedi gweld cynnydd o 8 y cant yn nifer y bobl sy'n gwneud cais am y cynllun yma yng Nghymru. Er hynny, y cyfartaledd ledled y DU yw 93 y cant o ddinasyddion yn hytrach na’r 71 y cant yma yn y ffigurau a gyhoeddwyd yn fwyaf diweddar. Nawr, rwy'n croesawu peth o'r gwaith a wnaed. Fe gyfeiriwch yn gywir at y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi canolbwyntio ar gyfathrebiadau mewn dinasoedd, a bod angen ychwanegu at hynny yma oherwydd natur wahanol y boblogaeth a wasgarwyd ledled Cymru. Ond yn amlwg, rwy'n credu ei fod yn destun pryder mai dim ond 71 y cant o bobl sydd wedi manteisio ar y cynllun hyd yn hyn.
A gaf fi ofyn pa gyfathrebiadau neu drafodaethau a gafodd Llywodraeth Cymru gydag awdurdodau lleol ynghylch rhoi hwb penodol i'w rôl yn estyn allan at y cymunedau alltud yn eu hardaloedd, oherwydd, yn amlwg, mae ganddynt rôl allweddol, rwy'n credu, o ystyried eu cysylltiad â’r cymunedau hyn ar lawr gwlad? Ac o ystyried pa mor gyfyngedig yw adnoddau rhai awdurdodau lleol, a oes mwy y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i’w cynorthwyo?
Well, the meeting I had earlier this week with a range of stakeholders around Wales and Home Office officials, included representation from the Welsh Local Government Association. Most recently, we've made funding available to each local authority to support their efforts in addition to the Wales-wide efforts that we are making, so that local authorities have the capacity to do it themselves within their local areas. One of the features of these figures is that it seems to be the case that there's a higher chance of getting settled status in Wales than a pre-settled status than in other parts of the UK. One of the great sources of concern for most EU citizens applying to this scheme is the very high number of pre-settled status grants in circumstances where we would expect to see settled status being granted. And it's difficult to overestimate, I think, the kind of anxiety that comes with that. For many people, engaging with this sort of migration policy bureaucracy is the first time they've ever had to do that. And, so, it is incumbent on the UK Government to make that as straightforward and as supportive, and to maximise the chance of those who are eligible getting their settled status and protecting their rights here.
Wel, roedd y cyfarfod a gefais yn gynharach yr wythnos hon gydag ystod o randdeiliaid ledled Cymru, a swyddogion y Swyddfa Gartref, yn cynnwys cynrychiolaeth o Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Yn fwyaf diweddar, rydym wedi sicrhau bod cyllid ar gael i bob awdurdod lleol i gefnogi eu hymdrechion yn ychwanegol at yr ymdrechion rydym yn eu gwneud ledled Cymru, fel bod gan awdurdodau lleol allu i'w wneud eu hunain yn eu hardaloedd lleol. Un o nodweddion y ffigurau hyn yw ei bod yn ymddangos bod mwy o obaith o gael statws preswylydd sefydlog yng Nghymru yn hytrach na statws preswylydd cyn-sefydlog na mewn rhannau eraill o'r DU. Un o'r ffynonellau pryder mawr i'r rhan fwyaf o ddinasyddion yr UE sy'n gwneud cais i'r cynllun yw'r nifer uchel iawn o bobl sy’n cael statws preswylydd cyn-sefydlog mewn amgylchiadau lle byddem yn disgwyl gweld statws preswylydd sefydlog yn cael ei roi. Ac rwy’n credu ei bod hi'n anodd gorddatgan y math o bryder sy'n deillio o hynny. I lawer o bobl, ymwneud â'r math hwn o fiwrocratiaeth polisi ymfudo yw'r tro cyntaf iddynt orfod gwneud hynny erioed. Ac felly, mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y DU i’w wneud yn syml, a rhoi cymaint o gefnogaeth ag y bo modd, a chynyddu gobaith y rhai sy'n gymwys i gael eu statws preswylwyr sefydlog a gwarchod eu hawliau yma.
Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, plainly, continued international co-operation is needed for the frictionless trade of health products across UK-EU borders in the future, post Brexit. Now, around 45 million patient packs of medicines are supplied from the UK to the EU and European economic area countries every month, and, in return, over 37 million patient packs of medicines come from the EU to the UK every month. Yet, without any future regulatory alignment, as announced by the Conservative Government in Westminster, can I ask you: what could possibly go wrong?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, yn amlwg, mae angen cydweithredu rhyngwladol parhaus ar gyfer masnachu cynnyrch iechyd yn ddirwystr ar draws ffiniau'r DU-UE yn y dyfodol, ar ôl Brexit. Nawr, mae tua 45 miliwn o becynnau cleifion o feddyginiaethau yn cael eu cyflenwi o'r DU i wledydd yr UE a’r ardal economaidd Ewropeaidd bob mis, ac mae dros 37 miliwn o becynnau cleifion o feddyginiaethau yn dod o'r UE i'r DU bob mis. Ac eto, heb unrhyw gysoni rheoliadol yn y dyfodol, fel y cyhoeddodd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, a gaf fi ofyn i chi: beth yn y byd allai fynd o’i le?
He identifies a very live example, it seems to me, of some of the problems that we may well face unless the negotiations with the European Union conclude in the kind of agreement that minimises the barriers to international freight and to trade, which are so important in many aspects of our economic life, but, as his question also makes clear, the life of our citizens in a very direct way, in terms of public services. I can assure him that we take every opportunity—have taken every opportunity—to press the case on the UK Government, not only to seek to minimise tariffs and quotas in their negotiations, but also the kind of non-tariff barriers, which his question identifies as a significant problem.
Mae'n nodi enghraifft fyw iawn, mae'n ymddangos i mi, o rai o'r problemau y gallem yn sicr eu hwynebu oni fydd y negodiadau â'r Undeb Ewropeaidd yn dod i ben gyda'r math o gytundeb sy'n lleihau'r rhwystrau i fasnachu a chludo nwyddau'n rhyngwladol, sydd mor bwysig i sawl agwedd ar ein bywyd economaidd, ond fel y mae ei gwestiwn hefyd yn ei ddangos, i fywyd ein dinasyddion mewn ffordd uniongyrchol iawn, o ran gwasanaethau cyhoeddus. Gallaf ei sicrhau ein bod yn manteisio ar bob cyfle—wedi manteisio ar bob cyfle—i bwyso ar Lywodraeth y DU, nid yn unig i geisio lleihau tariffau a chwotâu yn eu negodiadau, ond hefyd y math o rwystrau di-dariff, sy'n broblem sylweddol, fel y mae ei gwestiwn yn nodi.
Can I thank you for that answer? Moving on to another aligned issue, a substantial proportion of UK employment law, as we've already heard, originates from the EU, including the European working time directive. That is what stopped doctors from working 120 hours every week down to around 58 hours over the years. So, can I ask: what discussions are you having about protecting employment rights for workers in Wales post Brexit?
A gaf fi ddiolch i chi am yr ateb hwnnw? Gan symud ymlaen at fater arall cysylltiedig, mae cyfran sylweddol o gyfraith cyflogaeth y DU, fel y clywsom eisoes, yn tarddu o'r UE, gan gynnwys y gyfarwyddeb oriau gwaith Ewropeaidd. Dyna a ataliodd feddygon rhag gweithio 120 awr bob wythnos i lawr i tua 58 awr dros y blynyddoedd. Felly, a gaf fi ofyn: pa drafodaethau rydych chi'n eu cael ynglŷn â diogelu hawliau cyflogaeth i weithwyr yng Nghymru ar ôl Brexit?
Well, the political declaration, as the Member may recall, was clear that both parties—both the United Kingdom Government, at that point, and the European Union—were committing to maintaining standards, in terms of workplace rights and so on, which were in place at the end of the transition period. That was a feature of the political declaration.
He will, I'm sure, share with me the concern at reading speculation requests and in speeches, in fact, given by the Prime Minister and others, about the potential upside, as they would describe it—and he and I would describe it as the downside—of weakening labour regulation as a consequence of leaving the European Union. Those sorts of ambitions and aims are not ones that we share in this Government and would not be widely shared across this Chamber. We believe that the kind of relationship that people in Wales will expect into the future is one that enables those labour standards to be maintained, both in Wales and the UK, and for there to be a commitment to do that so that we can take advantage of that level of alignment to support our economy into the future.
Wel, roedd y datganiad gwleidyddol, fel y bydd yr Aelod yn cofio o bosibl, yn glir fod y ddau barti—Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ar y pwynt hwnnw, a'r Undeb Ewropeaidd—yn ymrwymo i gynnal safonau, o ran hawliau'r gweithle ac yn y blaen, a oedd ar waith ar ddiwedd y cyfnod pontio. Roedd hynny'n un o nodweddion y datganiad gwleidyddol.
Rwy'n siŵr y bydd yn rhannu fy mhryder ynghylch darllen hap-geisiadau ac mewn areithiau gan y Prif Weinidog ac eraill, ynghylch y potensial, fel y byddent yn ei ddisgrifio—a byddai ef a minnau'n ei ddisgrifio fel anfantais—gwanhau rheoliadau llafur o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r mathau hynny o uchelgeisiau ac amcanion yn rhai rydym yn eu rhannu yn y Llywodraeth hon ac ni fyddent yn cael eu rhannu'n eang ar draws y Siambr hon. Credwn fod y math o berthynas y bydd pobl yng Nghymru yn ei disgwyl yn y dyfodol yn un sy'n ein galluogi i gynnal y safonau llafur hynny, yng Nghymru ac yn y DU, ac i gael ymrwymiad i wneud hynny fel y gallwn fanteisio ar y lefel honno o gysoni i gefnogi ein heconomi i'r dyfodol.
Thank you for that. Going on to another field, anyone who has attended the annual National Social Care Awards here in Cardiff will know that social care is a skilled profession. In fact, the examples on show every year in that awards ceremony show a very high level of skills. But obviously, social care is plagued by low pay and has fallen foul of the UK Government's points-based immigration system as a result. Now, Wales relies on the EU social care professionals, as it is, in an already overstretched system. So, what representations are you making about social care in Wales post Brexit?
Diolch. Ac i droi at faes arall, bydd unrhyw un sydd wedi mynychu'r Gwobrau Gofal Cymdeithasol Cenedlaethol yma yng Nghaerdydd yn gwybod bod gofal cymdeithasol yn broffesiwn medrus. Yn wir, mae'r enghreifftiau sy'n cael eu harddangos bob blwyddyn yn y seremoni wobrwyo honno'n dangos lefel uchel iawn o sgiliau. Ond yn amlwg, mae cyflogau isel yn bla ym maes gofal cymdeithasol ac o ganlyniad, mae'n methu cydymffurfio â system fewnfudo Llywodraeth y DU sy'n seiliedig ar bwyntiau. Nawr, mae Cymru'n dibynnu ar weithwyr gofal cymdeithasol proffesiynol o'r UE fel y mae mewn system sydd eisoes o dan bwysau. Felly, pa sylwadau rydych yn eu cyflwyno ar ofal cymdeithasol yng Nghymru ar ôl Brexit?
Well, I thank the Member for highlighting that point. When I met with the chair of the Migration Advisory Committee, the social care sector was exactly one of the sectors that I identified to him as being at risk from the sorts of migration policies that were being floated by the UK Government at that point and that have been confirmed in the most recent announcement. We had hoped, as a Government, that the UK Government would be persuaded to bring forward a set of migration policies that would support the economy and public services across the UK. That has not been the case, and as a consequence of the salary threshold and the skills threshold, amongst other things, sectors such as the social care sector, but, indeed, others in food production, in logistics and in certain parts of the manufacturing sectors, will be concerned about their capacity to staff their services and businesses into the future.
And I want to make one point in relation to the remark at the start of the Member's question. He and I will both know, and many in the Chamber, if not, sadly, all, will not recognise the term 'low skilled' in the context of the care sector. Anybody who has had exposure to the kinds of support and skilled support that many of our people who are cared for receive will recognise that those are very skilled roles indeed.
Wel, diolch i'r Aelod am dynnu sylw at y pwynt hwnnw. Pan gyfarfûm â chadeirydd y Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo, roedd y sector gofal cymdeithasol yn un o'r sectorau y dywedais wrtho eu bod yn wynebu risg o'r mathau o bolisïau ymfudo a oedd yn cael eu crybwyll gan Lywodraeth y DU ar y pwynt hwnnw ac a gadarnhawyd yn y cyhoeddiad diweddaraf. Roeddem wedi gobeithio, fel Llywodraeth, y byddai Llywodraeth y DU yn cael ei pherswadio i gyflwyno set o bolisïau ymfudo a fyddai'n cefnogi'r economi a gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU. Nid felly y bu, ac o ganlyniad i'r trothwy cyflogau a'r trothwy sgiliau, ymysg pethau eraill, bydd sectorau fel y sector gofal cymdeithasol, ac eraill, yn wir, ym maes cynhyrchu bwyd, logisteg a rhai rhannau o'r sectorau gweithgynhyrchu, yn pryderu am eu gallu i staffio eu gwasanaethau a'u busnesau yn y dyfodol.
Ac rwyf am wneud un pwynt mewn perthynas â'r sylw ar ddechrau cwestiwn yr Aelod. Ni fydd ef na minnau, na llawer o rai eraill yn y Siambr, os nad pawb, ysywaeth, yn cydnabod y term 'sgiliau isel' yng nghyd-destun y sector gofal. Bydd unrhyw un sydd wedi dod i gysylltiad â'r mathau o gymorth a chefnogaeth fedrus y mae llawer o'n pobl sy'n derbyn gofal yn eu cael yn cydnabod bod y rheini'n rolau medrus iawn yn wir.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o safbwynt negodi'r UE yn ystod y trafodaethau presennol ar y gytundeb fasnach? OAQ55133
3. What assessment has the Welsh Government made of the EU’s negotiating position during the current trade deal talks? OAQ55133
The EU's draft negotiating mandate largely reflects the political declaration agreed between the UK and the EU in October last year. We, as a Government, set out our position on the political declaration in 'The Future UK/EU Relationship: Negotiating Priorities for Wales' in January of this year.
Mae mandad negodi drafft yr UE yn adlewyrchu i raddau helaeth y datganiad gwleidyddol y cytunwyd arno rhwng y DU a'r UE ym mis Hydref y llynedd. Gwnaethom ni, fel Llywodraeth, nodi ein safbwynt ar y datganiad gwleidyddol yn 'Y berthynas rhwng y DU a'r UE yn y dyfodol: blaenoriaethau negodi i Gymru' ym mis Ionawr eleni.
Thank you for that answer, Minister. It looks like the EU may try to insist that continued subservience to the European Court of Justice is a prerequisite of any trade deal. Do you think that UK courts, or Welsh courts, should our judiciary ever be devolved, should remain subservient to the European Court of Justice when the Brexit transition period ends?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'n edrych fel pe gallai'r UE geisio mynnu bod parhau i fod yn ddarostyngedig i Lys Cyfiawnder Ewrop yn rhagofyniad i unrhyw gytundeb masnach. Yn eich barn chi, a ddylai llysoedd y DU, neu lysoedd Cymru pe bai ein barnwriaeth yn cael ei datganoli, barhau i fod yn ddarostyngedig i Lys Cyfiawnder Ewrop pan ddaw cyfnod pontio Brexit i ben?
Well, I don't understand the notion of 'subservience'. We have a UK Government at the moment that seems intent on questioning the role of the judiciary in British public life. I think that there are significant risks in fetishising this matter, which is what the UK Government is doing. It is absolutely an area where a more pragmatic approach should be taken. For example, there are many examples of EU-wide governance: the European Centre for Disease Prevention and Control is one that might be in the minds of Members, given the circumstances we find ourselves in at the moment, where a degree of European-wide governance, and including, in some cases, the jurisdiction of the court, might be a sensible step to agree in order to protect larger interests.
I think just focusing on just one aspect, as the Member's question does, fails to grapple with the impact that that will have on a number of other areas, touching, for example, on the security of British citizens, which I'm sure all our constituents would take for granted.
Wel, nid wyf yn deall y cysyniad o 'ddarostyngedig'. Mae gennym Lywodraeth y DU ar hyn o bryd sy'n ymddangos fel pe bai'n benderfynol o gwestiynu rôl y farnwriaeth ym mywyd cyhoeddus Prydain. Credaf fod risgiau sylweddol i roi gormod o bwyslais ar hyn, sef yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Mae'n sicr yn faes lle dylid mabwysiadu agwedd fwy pragmatig. Er enghraifft, ceir llawer o enghreifftiau o lywodraethu ar sail yr UE yn ei gyfanrwydd: mae Canolfan Atal a Rheoli Clefydau Ewrop yn un a allai fod ym meddyliau'r Aelodau, o ystyried yr amgylchiadau rydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd, lle gallai rhywfaint o lywodraethu ar sail Ewrop gyfan, gan gynnwys, mewn rhai achosion, awdurdodaeth y llys, fod yn gam synhwyrol i'w gytuno er mwyn diogelu buddiannau ehangach.
Credaf fod canolbwyntio ar un agwedd yn unig, fel y mae cwestiwn yr Aelod yn ei wneud, yn dangos methiant i fynd i'r afael â'r effaith a gaiff hynny ar nifer o feysydd eraill, gan gyffwrdd, er enghraifft, ar ddiogelwch dinasyddion Prydain, ac rwy'n siŵr y byddai pob un o'n hetholwyr yn cymryd hynny'n ganiataol.
I think it's important to understand that the UK Government appears willing to accept level-playing-field provisions of the type that were included in the Canada and South Korea treaties by the EU, and the broad non-regression and the international conventions referenced in those treaties. What the EU is saying, though, is that we should, indeed, be subservient to the EU on an ongoing basis by obeying their rules in these areas, whatever they are, without any democratic input and then have the ECJ determine how those roles are interpreted. Now, does the Welsh Government support the UK position or the EU?
Rwy'n credu ei bod yn bwysig deall bod Llywodraeth y DU yn ymddangos yn barod i dderbyn darpariaethau caeau chwarae gwastad o'r math a gynhwyswyd yng nghytuniadau Canada a De Korea gan yr UE, a'r confensiynau cyffredinol i beidio â chaniatáu dirywiad a'r confensiynau rhyngwladol y cyfeiriwyd atynt yn y cytuniadau hynny. Yr hyn y mae'r UE yn ei ddweud, serch hynny, yw y dylem, yn wir, fod yn ddarostyngedig i'r UE ar sail barhaus drwy ufuddhau i'w rheolau yn y meysydd hyn, beth bynnag ydynt, heb unrhyw fewnbwn democrataidd ac yna fod Llys Cyfiawnder Ewrop yn penderfynu sut y dehonglir y rolau hynny. Nawr, a yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi safbwynt y DU neu'r UE?
The Member's gift for caricature remains undiminished. That is not the EU's position. What the political declaration said, which both the European Union and the UK Government have signed—have agreed—is that, at the end of the transition period, the standards that apply in both, including in the level-playing-field context, should continue to apply. It is not the case that you can draw a simple parallel with the Canadian free-trade agreement. The UK Government is seeking a zero-tariff, zero-quota agreement. The Canadian agreement is not that—it took seven years to negotiate. It represents a tenth of the trade that the UK does with the European Union, and it's 5,000 km away. There is simply no comparison in trade terms. And to expect the same provisions to be applicable in a deal with your nearest neighbour, with 10 per cent more trade, as you impose on a much less significant, in volume terms, trading partner on the other side of the world, I think, is just fanciful.
Mae gallu'r Aelod i lunio gwawdlun yn ddi-ben-draw. Nid dyna yw safbwynt yr UE. Yr hyn a ddywedodd y datganiad gwleidyddol, a lofnodwyd—a gytunwyd—gan yr Undeb Ewropeaidd a Llywodraeth y DU yw y dylai'r safonau sy'n gymwys yn y ddau ar ddiwedd y cyfnod pontio, gan gynnwys yng nghyd-destun y cae chwarae gwastad, barhau i fod yn gymwys. Nid yw'n wir y gallwch gymharu'n syml â chytundeb masnach rydd Canada. Mae Llywodraeth y DU yn ceisio cytundeb dim tariff, dim cwota. Nid dyna gytundeb Canada—cymerodd saith mlynedd i'w negodi. Mae'n cynrychioli degfed ran o'r fasnach sydd gan y DU â'r Undeb Ewropeaidd, ac mae 5,000 km i ffwrdd. Nid oes unrhyw gymhariaeth mewn perthynas â masnach. A ffantasi yn fy marn i yw disgwyl i'r un darpariaethau fod yn gymwys mewn cytundeb â'ch cymydog agosaf, gyda 10 y cant yn fwy o fasnach, na'r hyn a osodwch ar bartner masnachu llawer llai sylweddol o ran cyfaint ar yr ochr arall i'r byd.
Counsel General, clearly, yesterday, the general council confirmed the EU's negotiating mandate—[Inaudible.] It is slightly harsher than the original draft, indicating clearly strong views on this level playing field. Tomorrow, we will see the UK Government's opening gambit, because we're yet to actually have that clearly defined. But what's important is actually the economy of Wales and how we ensure that the economy of Wales is not damaged by future EU-UK negotiations.
Now, in that sense, what discussions is the Welsh Government having with the EU side of things to ensure that its position—its economy and the issues important to Wales—are being reflected and discussed in Europe, as well as in the UK? Because very often, we know that in the UK—. And we know Boris Johnson and Dominic Cummings—they just put their own view forward; they don't even put the view of other parts of their party forward. Will you ensure that the Welsh position is put forward in all sides and all avenues so that we can get a fair share of this?
Gwnsler Cyffredinol, yn amlwg, ddoe, cadarnhaodd y cyngor cyffredinol fandad negodi'r UE—[Anghlywadwy.] Mae ychydig yn llymach na'r drafft gwreiddiol, gan nodi'n glir safbwyntiau cryf ar y cae chwarae gwastad hwn. Yfory, byddwn yn gweld symudiad agoriadol Llywodraeth y DU, gan ein bod eto i gael hynny wedi'i ddiffinio'n glir. Ond yr hyn sy'n bwysig mewn gwirionedd yw economi Cymru a sut i sicrhau na chaiff economi Cymru ei niweidio gan negodiadau'r UE a'r DU yn y dyfodol.
Nawr, o ran hynny, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gydag ochr yr UE i sicrhau bod ei safbwynt—ei heconomi a'r materion sy'n bwysig i Gymru—yn cael eu hadlewyrchu a'u trafod yn Ewrop, yn ogystal ag yn y DU? Oherwydd yn aml iawn, gwyddom yn y DU—. A gwyddom fod Boris Johnson a Dominic Cummings—cyflwyno eu safbwynt eu hunain yn unig a wnânt; nid ydynt yn cyflwyno barn rhannau eraill o'u plaid hyd yn oed. A wnewch chi sicrhau y caiff safbwynt Cymru ei gyflwyno ar bob ochr a phob llwybr fel y gallwn gael cyfran deg o hyn?
Well, we continue to do that. The Minister for international relations was in Brussels recently, the First Minister will be there shortly. We take every opportunity of making sure that what is in the interests of the Welsh economy is understood by any of our interlocutors.
But what I will say to the Member, though, is that in this period of the negotiations ahead, the parties to that negotiation will be the European institutions and the British Government. There is no parallel set of negotiations or discussions that the Welsh Government can or should have in that context. Our expectation, our vision, of how this should work in practical terms is that the UK Government should agree for the devolved Governments to have a role in those negotiations in setting a UK-wide position in relation to those matters that are devolved.
As he will know, that is not a principle that the UK Government has yet agreed in a way that we think is acceptable. The capacity of the Welsh Government to reflect the interests of Wales, and to reflect the devolved competences of this institution and the Welsh Government, is something that must be recognised by the UK Government in order to protect the interests of Wales through that period.
Wel, rydym yn parhau i wneud hynny. Roedd y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol ym Mrwsel yn ddiweddar, bydd y Prif Weinidog yno cyn bo hir. Rydym yn manteisio ar bob cyfle i sicrhau bod yr hyn sydd er budd economi Cymru yn cael ei ddeall gan bawb o'n cyd-siaradwyr.
Ond hoffwn ddweud wrth yr Aelod mai sefydliadau Ewropeaidd a Llywodraeth Prydain fydd y partïon i'r negodiadau yn y cyfnod o negodi sydd o’n blaenau. Nid oes set gyfochrog o negodiadau na thrafodaethau y gallai neu y dylai Llywodraeth Cymru eu cael yn y cyd-destun hwnnw. Ein disgwyliad, ein gweledigaeth, o sut y dylai hyn weithio’n ymarferol yw y dylai Llywodraeth y DU gytuno i'r Llywodraethau datganoledig chwarae rôl yn y trafodaethau hynny wrth osod safbwynt DU gyfan mewn perthynas â materion sydd wedi'u datganoli.
Fel y bydd yn gwybod, hyd yma nid yw honno'n egwyddor y mae Llywodraeth y DU wedi'i chytuno mewn ffordd sy'n dderbyniol yn ein barn ni. Mae gallu Llywodraeth Cymru i adlewyrchu buddiannau Cymru, ac i adlewyrchu cymwyseddau datganoledig y sefydliad hwn a Llywodraeth Cymru, yn rhywbeth y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ei gydnabod er mwyn amddiffyn buddiannau Cymru drwy'r cyfnod hwnnw.
4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i awdurdodau lleol i gefnogi'r broses o roi cynllun Llywodraeth y DU, Cynllun Preswylio’n Sefydlog i Ddinasyddion yr UE ar waith? OAQ55135
4. What assistance is the Welsh Government offering local authorities to support the implementation of the UK Government's EU Settlement Scheme? OAQ55135
Most recently, we have provided an additional £224,000 funding to local authorities to put support in place for EU citizens applying to the EU settlement scheme. The funding is flexible, to enable local authorities to be able to provide tailored support to their local communities. This is part of a range of support we have made available to support EU citizens in Wales to apply.
Yn fwyaf diweddar, rydym wedi darparu £224,000 o gyllid ychwanegol i awdurdodau lleol allu darparu cymorth i ddinasyddion yr UE sy'n gwneud cais i'r cynllun preswylio’n sefydlog i ddinasyddion yr UE. Mae'r cyllid yn hyblyg, er mwyn galluogi awdurdodau lleol i ddarparu cymorth wedi'i deilwra i'w cymunedau lleol. Mae hyn yn rhan o ystod o gymorth rydym wedi'i darparu i gynorthwyo dinasyddion yr UE yng Nghymru i wneud cais.
Thank you. As you stated on 13 February, you have put in more than £220,000 to support councils across Wales, and that is to step up local outreach to tackle barriers to help those who still are not aware of the need to apply or who are struggling to apply. Minister, specifically, what will the funding to Caerphilly County Borough Council be, and how can the Welsh Government aid and support the authority in facilitating the European Union citizens living in communities throughout Islwyn applying to settle in the United Kingdom?
Additionally, Minister, with all European Union citizens and their families living in Wales having to apply now to the Home Office scheme by 30 June 2021, in order to protect their rights and to continue to live and work here, what can the Welsh Government do to ensure that, whilst councils are free to choose the best way to support residents, we ensure consistent best practice across Wales?
Diolch. Fel y dywedoch chi ar 13 Chwefror, rydych wedi cyfrannu mwy na £220,000 i gynorthwyo cynghorau ledled Cymru, ac mae hwnnw’n mynd i gynyddu allgymorth lleol i oresgyn rhwystrau i helpu’r rhai nad ydynt yn ymwybodol o hyd o’r angen i wneud cais neu sy’n ei chael hi'n anodd gwneud cais. Weinidog, yn benodol, beth fydd y cyllid i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, a sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo a chefnogi'r awdurdod i’w gwneud yn haws i ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd sy'n byw mewn cymunedau ledled Islwyn i wneud cais i ymgartrefu yn y Deyrnas Unedig?
Yn ogystal, Weinidog, gyda’r holl ddinasyddion o'r Undeb Ewropeaidd a'u teuluoedd sy'n byw yng Nghymru yn gorfod gwneud cais yn awr i gynllun y Swyddfa Gartref erbyn 30 Mehefin 2021, er mwyn amddiffyn eu hawliau ac i barhau i fyw a gweithio yma, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau, er bod cynghorau'n rhydd i ddewis y ffordd orau o gefnogi preswylwyr, ein bod yn gweld yr ymarfer gorau ar waith yn gyson ledled Cymru?
I thank the Member for that question. I'm afraid I don't have the precise number for Caerphilly council, but I will happily write to her in relation to that. Part of the objective in providing the funding is to allow a degree of flexibility in how this works on the ground, recognising that local, different communities in parts of Wales will have different needs. But we are also providing a Wales-wide bespoke training package for all public-facing local authority staff regarding the rights of EU citizens in Wales, and that includes their eligibility for public services. We are doing that through the EU citizens' rights project, which is designed to increase awareness and to assist authorities in recognising the support needs of individual EU citizens across Wales. That's intended to be a best practice-driven training package, and it will be available, as I say, to authorities right across Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae arnaf ofn nad oes gennyf yr union ffigur ar gyfer cyngor Caerffili, ond rwy’n hapus i ysgrifennu ati mewn perthynas â hynny. Rhan o'r amcan wrth ddarparu'r cyllid yw caniatáu rhywfaint o hyblygrwydd o ran sut y mae hyn yn gweithio ar lawr gwlad, gan gydnabod y bydd gan wahanol gymunedau lleol mewn rhannau o Gymru anghenion gwahanol. Ond rydym hefyd yn darparu pecyn hyfforddi pwrpasol ledled Cymru ar gyfer holl staff awdurdodau lleol sy'n ymwneud â'r cyhoedd ynghylch hawliau dinasyddion yr UE yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys eu cymhwysedd i gael gwasanaethau cyhoeddus. Rydym yn gwneud hynny trwy brosiect hawliau dinasyddion yr UE, sydd wedi'i gynllunio i gynyddu ymwybyddiaeth ac i gynorthwyo awdurdodau i gydnabod anghenion cymorth dinasyddion unigol yr UE ledled Cymru. Bwriedir iddo fod yn becyn hyfforddi sy'n cael ei yrru gan ymarfer gorau, a bydd ar gael, fel rwy'n dweud, i awdurdodau ledled Cymru.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch polisi mewnfudo yn y dyfodol ar ôl Brexit? OAQ55131
5. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on future immigration policy post-Brexit? OAQ55131
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael yn ddiweddar gyda Llywodraeth y DU ynghylch polisi mewnfudo ar ôl i'r DU ymadael â'r UE? OAQ55111
6. What recent discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding immigration policy following the UK's withdrawal from the EU? OAQ55111
Llywydd, I believe that you have given your consent to this question being grouped with question 6.
I was disappointed that the UK Government didn't share their proposals with us before they were announced to the media. Whilst immigration is not, of course, devolved, future migration policy is of profound importance and will have significant impacts on our economy and our communities. Reform must take into account the needs of Wales.
Lywydd, credaf eich bod wedi rhoi eich caniatâd i'r cwestiwn hwn gael ei grwpio â chwestiwn 6.
Roeddwn yn siomedig na wnaeth Llywodraeth y DU rannu eu hargymhellion â ni cyn iddynt gael eu cyhoeddi i'r cyfryngau. Er nad yw mewnfudo wedi'i ddatganoli wrth gwrs, mae polisi ymfudo yn y dyfodol yn hynod o bwysig a bydd yn cael effeithiau sylweddol ar ein heconomi a'n cymunedau. Rhaid i ddiwygio ystyried anghenion Cymru.
I thank the Minister for that reply. Is he aware that immigration—net migration—has averaged 330,000 a year since 2014? Would he agree with me that we do not need to add to the UK population a city the size of Cardiff every single year from immigration alone in order to plug gaps in health and social care, to revert to his earlier answer? The Labour Party at its last conference in 2019 voted for a series of motions that effectively commits his party to open-door immigration, and the effective end of all immigration control. Does that explain, perhaps, Labour's dismal result in the recent general election? Because they're obviously completely out of touch with the views of most ordinary people on this subject, and the fact that Plaid Cymru shares this view shows that two thirds of the Members of this place are therefore out of touch with ordinary people in Wales. Is that not yet another reason why the reputation of this institution falls year in, year out?
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. A yw’n ymwybodol fod mewnfudo—ymfudo net—wedi bod yn 330,000 y flwyddyn ar gyfartaledd ers 2014? A fyddai’n cytuno â mi nad oes angen inni ychwanegu dinas o faint Caerdydd at boblogaeth y DU bob blwyddyn yn sgil mewnfudo yn unig er mwyn llenwi bylchau mewn iechyd a gofal cymdeithasol, i ddychwelyd at ei ateb cynharach? Pleidleisiodd y Blaid Lafur yn ei chynhadledd ddiwethaf yn 2019 dros gyfres o gynigion sydd i bob pwrpas yn ymrwymo ei blaid i fewnfudo drws agored, a diwedd ar bob rheolaeth fewnfudo yn y bôn. Tybed ai dyna’r rheswm dros ganlyniadau truenus Llafur yn yr etholiad cyffredinol yn ddiweddar? Oherwydd mae’n amlwg nad oes cysylltiad o gwbl rhyngddynt a barn y mwyafrif o bobl gyffredin ar y pwnc hwn, ac mae'r ffaith bod Plaid Cymru yn rhannu'r farn hon yn dangos y diffyg cysylltiad rhwng dwy ran o dair o Aelodau'r lle hwn a phobl gyffredin yng Nghymru. Onid yw hynny'n rheswm arall eto am y dirywiad yn enw da'r sefydliad hwn flwyddyn ar ôl blwyddyn?
I'm sure none of those are rhetorical questions, but just to be clear, I would expect the Member to support a migration policy that that stands up and reflects the interests of the people of Wales and the public services of Wales, and the economies and employers of Wales. That is not, I'm afraid, what the most recent proposals from the UK Government have done. They certainly don't reflect the needs of the workforce or of public services here in Wales, and whatever people may have voted for in the past, I do not think they were voting to make Welsh public services less resilient, and to make it harder for Welsh businesses to grow and employ people.
Rwy'n siŵr nad yw'r un o'r rheini'n gwestiynau rhethregol, ond i fod yn glir, buaswn yn disgwyl i'r Aelod gefnogi polisi ymfudo sy'n sefyll dros, ac yn adlewyrchu buddiannau pobl Cymru a gwasanaethau cyhoeddus Cymru, ac economïau a chyflogwyr Cymru. Mae arnaf ofn nad dyna y mae'r cynigion diweddaraf gan Lywodraeth y DU wedi'i wneud. Yn sicr nid ydynt yn adlewyrchu anghenion y gweithlu na gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru, a beth bynnag y byddai pobl wedi pleidleisio drosto yn y gorffennol, ni chredaf eu bod wedi pleidleisio dros wneud gwasanaethau cyhoeddus Cymru yn llai cadarn, a'i gwneud yn anos i fusnesau Cymru dyfu a chyflogi pobl.
Huw Irranca-Davies.
Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Can I just check—do I need to read my question or—
Diolch, Lywydd. A gaf fi ofyn—a oes angen i mi ddarllen fy nghwestiwn neu—
No, you don't. You just ask a question.
Nac oes. Gofynnwch gwestiwn dyna i gyd.
Diolch yn fawr iawn. Minister, there's been real and understandable anger at the crude label of 'low skilled' that the UK Government has now levelled at people such as social workers, when we know that they're not low skilled, they are low paid, and you simply cannot put a value on the precious human qualities of compassion and care. How would he respond to Dr Moira Fraser-Pearce, the director of policy at Macmillan Cancer Support, who has written saying
'The Government's plan for a points-based immigration system paints a concerning picture for a health and care system already under record pressure...The Government must create a separate migration route for social care as well as clarifying what specific measures will be put in place to protect the NHS workforce to ensure that people with cancer get the right support when they need it. Any immigration reform',
she says,
'that prevents social care workers from working in the UK could mean that some of the most vulnerable people, including those living with cancer, suffer the consequences'.
How would he respond to that, and what representations will he be making to the UK Government?
Diolch yn fawr iawn. Weinidog, gwelwyd dicter real a dealladwy ynghylch y label bras, 'sgiliau isel', y mae Llywodraeth y DU bellach yn ei ddefnyddio i gyfeirio at bobl fel gweithwyr cymdeithasol pan wyddom nad lefel eu sgiliau sy'n isel, ond lefel eu cyflogau, ac ni allwch roi gwerth ar rinweddau dynol gwerthfawr fel tosturi a gofal. Sut y byddai'n ymateb i Dr Moira Fraser-Pearce, cyfarwyddwr polisi Cymorth Canser Macmillan, sydd wedi ysgrifennu hyn:
Mae cynllun y Llywodraeth ar gyfer system fewnfudo ar sail pwyntiau’n cynnig darlun sy’n peri gofid o system iechyd a gofal sydd eisoes dan bwysau gwaeth nag erioed...Rhaid i'r Llywodraeth greu llwybr ymfudo ar wahân ar gyfer gofal cymdeithasol yn ogystal ag egluro pa fesurau penodol a gaiff eu rhoi ar waith i amddiffyn gweithlu'r GIG er mwyn sicrhau bod pobl â chanser yn cael y gefnogaeth gywir pan fydd ei angen arnynt. Gallai unrhyw ddiwygiadau ymfudo,
meddai,
sy’n atal gweithwyr gofal cymdeithasol rhag gweithio yn y DU olygu mai rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed, gan gynnwys y rhai sy'n byw gyda chanser, sy’n dioddef y canlyniadau.
Sut y byddai'n ymateb i hynny, a pha sylwadau y bydd yn eu cyflwyno i Lywodraeth y DU?
Well, I think he describes in a very vivid way some of the very real pressures and challenges and impacts that people in Wales will suffer, and I think his question is a retort to the question Neil Hamilton that raised earlier. I agree with him, as he will have heard me say to Dai Lloyd earlier, that people working in the care sector, particularly, perhaps, in the way that he has described today, do work of very great skill, and we have advocated a position in Wales for a migration policy that reflects the different skill sets and a different salary level in order for that to work in the interests of public services in Wales, but also the people of Wales, who need the kind of support that he's describing. It is the case that there are many thousands of people from the European Union working in our care sector either as providers of care or nurses in different settings. We want them to stay and continue providing those services, but we also don't want to put artificial barriers in the way of more people coming to take their place to fulfil what is a very real need.
Wel, rwy'n credu ei fod yn disgrifio mewn ffordd fyw iawn ychydig o'r pwysau a'r heriau a'r effeithiau real iawn y bydd pobl yng Nghymru yn eu dioddef, ac rwy'n credu bod ei gwestiwn yn ymateb i'r cwestiwn a ofynnodd Neil Hamilton yn gynharach. Rwy’n cytuno ag ef, fel y bydd wedi fy nghlywed yn dweud wrth Dai Lloyd yn gynharach, fod pobl sy’n gweithio yn y sector gofal, yn enwedig efallai, yn y ffordd y mae wedi’i ddisgrifio heddiw, yn gwneud gwaith sy’n galw am sgiliau helaeth, ac rydym wedi hyrwyddo safbwynt yng Nghymru dros bolisi ymfudo sy'n adlewyrchu'r gwahanol setiau o sgiliau a lefelau cyflog er mwyn i hynny weithio er budd gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ond hefyd er budd pobl Cymru, sydd angen y math o gefnogaeth y mae'n ei disgrifio. Mae'n wir fod miloedd lawer o bobl o'r Undeb Ewropeaidd yn gweithio yn ein sector gofal naill ai fel darparwyr gofal neu nyrsys mewn gwahanol leoliadau. Rydym am iddynt aros a pharhau i ddarparu'r gwasanaethau hynny, ond nid ydym ychwaith eisiau rhoi rhwystrau artiffisial yn ffordd mwy o bobl rhag dod i gymryd eu lle i ateb angen real iawn.
7. Pa gyfleoedd y mae Llywodraeth Cymru wedi'u nodi ar gyfer Cymru o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r UE? OAQ55122
7. What opportunities has the Welsh Government identified for Wales as a result of the UK’s withdrawal from the EU? OAQ55122
The benefits of new opportunities will be outweighed by the downsides likely to result from the terms proposed by the UK Government for our relationship with the European Union. But the Welsh Government is committed to making use of opportunities in respect of supporting the rural economy, a new approach to regional development and our new international strategy, for example, in the best interests of Wales.
Bydd manteision cyfleoedd newydd yn cael eu gorbwyso gan yr anfanteision sy'n debygol o ddeillio o'r telerau a argymhellwyd gan Lywodraeth y DU ar gyfer ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd. Ond mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddefnyddio cyfleoedd mewn perthynas â chefnogi'r economi wledig, ymagwedd newydd tuag at ddatblygu rhanbarthol a'n strategaeth ryngwladol newydd, er enghraifft, er budd gorau Cymru.
Last month's PwC chief executive survey found that European chief executives regard the UK as a key market for growth and investment, rated only behind the US, China and Germany internationally. On Brexit day, ITV Wales reported businesses that had spoken of the opportunities that could arise outside the EU, quoting companies in both the aerospace and agricultural sectors in Wales. Wales continues to have the lowest prosperity levels per head amongst the UK nations, and Brexit can provide an opportunity to help address this. However, growth in the Welsh food and beverage sector, for example, has excluded markets outside of the EU. What evidence have you got, therefore, to share with us of positive, practical action by the Welsh Government to increase the prosperity of Wales by taking us from a EU-dependant exporter to a global trading success, which includes the EU, but seeks growth globally with the new trading partners we all hope to have?
Canfu arolwg prif weithredwr PwC y mis diwethaf fod prif weithredwyr Ewropeaidd yn ystyried y DU fel marchnad allweddol ar gyfer twf a buddsoddi, y tu ôl i'r Unol Daleithiau, Tsieina a'r Almaen yn unig ar y llwyfan rhyngwladol. Ar ddiwrnod Brexit, adroddodd ITV Wales am fusnesau a oedd wedi siarad am y cyfleoedd a allai godi y tu allan i'r UE, gan ddyfynnu cwmnïau yn y sector awyrofod a’r sector amaethyddol yng Nghymru. Cymru sydd â'r lefelau ffyniant isaf y pen o hyd ymhlith gwledydd y DU, a gall Brexit roi cyfle i helpu i fynd i'r afael â hyn. Fodd bynnag, mae twf yn sector bwyd a diod Cymru, er enghraifft, wedi eithrio marchnadoedd y tu allan i'r UE. Pa dystiolaeth sydd gennych, felly, i rannu â ni o gamau cadarnhaol, ymarferol gan Lywodraeth Cymru i gynyddu ffyniant Cymru drwy fynd â ni o fod yn allforiwr dibynnol ar y UE i fod yn llwyddiant masnachol byd-eang, sy'n cynnwys yr UE, ond sy'n ceisio twf yn fyd-eang gyda'r partneriaid masnachu newydd rydym i gyd yn gobeithio'u cael?
Well, I'd refer him to the international strategy and economic action plan as the Government's interventions in order to ensure the prosperity of Wales. I'm afraid he and I just disagree. I do not believe that membership of the European Union has been in any way an impediment to any of the opportunities that he describes in his question. There's no question that Welsh businesses are able to continue to export internationally as members of the European Union as well as in the period after membership. That is not the challenge. There is a myth that is grown up, I'm afraid, that membership of the European Union was in some way an impediment to that. That is not the case. But I do think that we need to be realistic and clear-sighted about this. Even on the UK Government's own figures, the contribution that the free trade strategy that they are pursuing with third countries—the contribution that that can make to the UK economy on current figures is absolutely marginal compared to maintaining the trading opportunities that we have with one of the largest trading blocks on the globe.
Wel, buaswn yn ei gyfeirio at y strategaeth ryngwladol a'r cynllun gweithredu economaidd fel ymyriadau'r Llywodraeth er mwyn sicrhau ffyniant Cymru. Rwy'n ofni ei fod ef a minnau'n anghytuno. Nid wyf yn credu bod aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn rhwystr mewn unrhyw ffordd i unrhyw un o'r cyfleoedd y mae'n eu disgrifio yn ei gwestiwn. Nid oes unrhyw amheuaeth na all busnesau Cymru barhau i allforio'n rhyngwladol fel aelodau o'r Undeb Ewropeaidd lawn cystal ag yn y cyfnod ar ôl i'n haelodaeth ddod i ben. Nid dyna'r her. Mae arnaf ofn fod myth wedi datblygu fod aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd yn rhwystr i hynny mewn rhyw fodd. Nid yw hynny'n wir. Ond rwy'n credu bod angen inni fod yn realistig ac yn glir ynglŷn â hyn. Hyd yn oed ar sail ffigurau Llywodraeth y DU ei hun, mae'r cyfraniad y mae'r strategaeth masnach rydd y maent yn mynd ar ei thrywydd gyda thrydydd gwledydd—mae'r cyfraniad y gall hynny ei wneud i economi'r DU ar y ffigurau cyfredol yn gwbl ymylol o gymharu â chynnal y cyfleoedd masnach sydd gennym gydag un o'r blociau masnachu mwyaf yn y byd.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.
And finally, question 8, Joyce Watson.
8. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau diweddaraf y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ymadawiad y DU â'r UE? OAQ55136
8. Will the Counsel General provide an update on the latest discussions the Welsh Government has had with the UK Government on the UK's departure from the EU? OAQ55136
On 28 January the First Minister hosted the Joint Ministerial Committee for EU negotiations—the JMC(EN)—in Cardiff; only the second time it has taken place outside London. The meeting focused on the strategic choices that need to be made in setting out an opening negotiating position and the role of the devolved Governments in the negotiations.
Ar 28 Ionawr, croesawodd y Prif Weinidog Gydbwyllgor y Gweinidogion ar negodiadau'r UE yng Nghaerdydd; dyma'r ail dro yn unig iddo ddigwydd y tu allan i Lundain. Canolbwyntiodd y cyfarfod ar y dewisiadau strategol y mae angen eu gwneud wrth bennu safbwynt negodi agoriadol a rôl y Llywodraethau datganoledig yn y negodiadau.
There were—and it's been mentioned several times today—plans recently introduced by the UK Government on the introduction of the point-based immigration system from 2021. And, again, I'm going to repeat, the industry that will be most negatively affected—and the people—as a consequence of the changes is the social care sector. I don't think we can spend too much time here actually driving home this message, and Unison have warned that the plans by the UK Government will represent a disaster for the sector. They've said that companies and councils can't currently recruit enough staff from the UK, and they already have to rely on those care workers from elsewhere. So, suddenly ending this supply of labour will cause huge problems across the country. I notice that Neil Hamilton's already disappeared now, but he doesn't seem to think that that's the case. But this will be where people will need care, and there won't be sufficient people there to provide it, and others have said so here already today. So, Minister, what assessment have you, the Welsh Government, made of the impact that these changes can have on the social care sector here in Wales?
Cyflwynwyd cynlluniau yn ddiweddar gan Lywodraeth y DU—a chrybwyllwyd hyn sawl gwaith heddiw—ar gyflwyno'r system fewnfudo ar sail pwyntiau o 2021. Ac unwaith eto, rwy'n mynd i ailadrodd, y diwydiant a fydd yn cael ei effeithio yn fwyaf negyddol—a'r bobl—o ganlyniad i'r newidiadau yw'r sector gofal cymdeithasol. Nid wyf yn credu ei bod hi'n bosibl inni dreulio gormod o amser yma'n cyfleu'r neges hon, ac mae Unsain wedi rhybuddio y bydd y cynlluniau gan Lywodraeth y DU yn drychineb i'r sector. Maent wedi dweud na all cwmnïau a chynghorau recriwtio digon o staff o'r DU ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid iddynt ddibynnu ar weithwyr gofal o fannau eraill eisoes. Felly, bydd rhoi terfyn ar y cyflenwad hwn o lafur yn sydyn yn achosi problemau enfawr ar draws y wlad. Nodaf fod Neil Hamilton wedi diflannu bellach, ond nid yw'n ymddangos ei fod yn meddwl bod hynny'n wir. Ond dyma lle bydd angen gofal ar bobl, ac ni fydd digon o bobl yno i'w ddarparu, ac mae eraill wedi dweud hynny yma eisoes heddiw. Felly, Weinidog, pa asesiad rydych chi, Lywodraeth Cymru, wedi'i wneud o'r effaith y gall y newidiadau hyn ei chael ar y sector gofal cymdeithasol yma yng Nghymru?
Well, I think that the potential impact is very significant. I think nurses in care settings—I think around 17 per cent are EU citizens working and living in Wales. And care providers more generally—I think the percentage figures are around 6 or 7 per cent, which is a high figure. The reasons she outlines in her question for her concern are exactly the same reasons that lay behind my concern, and which is why I and others in the Government have made these representations directly to the Migration Advisory Committee.
What we had hoped was that the version of the immigration policy that the UK Government brought forward would take into fuller regard the impact on our public services, both in Wales and across the UK incidentally. This isn't an issue that is unique to Wales—it's felt across the UK. Unfortunately, that hasn't been the case. We have said that, in the absence of having a UK-wide system that reflects the needs of our public services and our economy in Wales, we will wish to look at the case for a spatial differentiation—for example, in relation to additional points for people who wish to work outside London and the south-east or wish to work in specific parts of the UK or, alternatively, a version of the shortage occupation list. She will know that the Migration Advisory Committee has already advocated that in principle for Wales, and so I think there's a case for exploring that.
Wel, rwy'n credu bod yr effaith bosibl yn sylweddol iawn. Rwy'n meddwl bod nyrsys mewn lleoliadau gofal—rwy'n credu bod tua 17 y cant yn ddinasyddion yr UE sy'n gweithio ac yn byw yng Nghymru. A darparwyr gofal yn fwy cyffredinol—credaf fod y ffigurau canrannol oddeutu 6 neu 7 y cant, sy'n ffigur uchel. Mae'r rhesymau y mae'n eu hamlinellu yn ei chwestiwn am ei phryder yn union yr un fath â'r rhesymau sy'n sail i fy mhryder i, a dyna pam rwyf fi ac eraill yn y Llywodraeth wedi cyflwyno'r sylwadau hyn yn uniongyrchol i'r Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo.
Roeddem wedi gobeithio y byddai'r fersiwn o'r polisi mewnfudo y mae Llywodraeth y DU wedi ei gyflwyno yn rhoi mwy o ystyriaeth i'r effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus, yng Nghymru ac ar draws y DU fel mae'n digwydd. Nid yw'n fater sy'n unigryw i Gymru—caiff ei deimlo ledled y DU. Yn anffodus, nid felly y bu. Yn niffyg system ar gyfer y DU gyfan sy'n adlewyrchu anghenion ein gwasanaethau cyhoeddus a'n heconomi yng Nghymru, rydym wedi dweud y byddwn yn dymuno edrych ar yr achos dros wahaniaethu gofodol—er enghraifft, mewn perthynas â phwyntiau ychwanegol i bobl sy'n dymuno gweithio y tu allan i Lundain a de-ddwyrain Lloegr neu sy'n dymuno gweithio mewn rhannau penodol o'r DU neu fel arall, fersiwn o'r rhestr o alwedigaethau lle ceir prinder. Bydd hi'n gwybod bod y Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo eisoes wedi argymell hynny mewn egwyddor i Gymru, ac felly rwy'n credu bod achos dros archwilio hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn cyfarfod COBRA ar hyn o bryd gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth Gogledd Iwerddon ynghylch coronafeirws. Dwi wedi cytuno felly i'r cwestiwn amserol ar coronafeirws gael ei ofyn fel yr eitem olaf o fusnes cyn y cyfnod pleidleisio heddiw. Felly, mae'r cwestiwn amserol nesaf gan Dawn Bowden.
The next item is the topical questions. The Minister for Health and Social Services is currently attending a COBRA meeting with the UK Government, the Scottish Government and the Northern Ireland Government on coronavirus, and I've therefore agreed for the second topical question on coronavirus to be taken as the last item of business before voting time today. Therefore, the next topical question is to be asked by Dawn Bowden.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyhoeddiad gan KASAI y bydd yn cau ei ffatri ym Merthyr Tudful yn 2021? 397
1. Will the Minister make a statement on the announcement by KASAI that it will close its Merthyr Tydfil plant in 2021? 397
Yes. Kasai has started a 90-day formal consultation period with the staff. This is clearly extremely disappointing news and my thoughts are with all those directly affected by this uncertainty. My officials visited the company earlier this week and we will continue to offer support as appropriate.
Gwnaf. Mae Kasai wedi dechrau cyfnod ymgynghori ffurfiol o 90 diwrnod gyda'r staff. Yn amlwg, mae hyn yn newyddion siomedig dros ben ac rwy'n cydymdeimlo â phawb yr effeithir arnynt yn uniongyrchol gan yr ansicrwydd hwn. Ymwelodd fy swyddogion â'r cwmni yn gynharach yr wythnos hon a byddwn yn parhau i gynnig cymorth fel y bo'n briodol.
Thank you, Minister. Clearly, the announcement from Kasai about the statutory consultation process with its employees is disappointing, particularly on the back of job losses and closures that we have recently seen announced in Merthyr at Hoover and Triumph. This particular announcement reflects, I think, the ongoing pressure on the motor manufacturing sector at this time, especially given the links between this factory and the Honda plant in Swindon. I do, however, note that there will be a continuing need for production at the Merthyr plant in the months ahead in support of the Honda contract, but around 180 loyal and hard-working employees could be affected in Merthyr Tydfil. Along with Gerald Jones MP, I will be meeting with the workers in the near future for a discussion about the next steps. So, can you reassure me that, once the statutory procedures are complete, the Welsh Government, along with local partners, will do all they can to consider all the options for the workforce and for this site? Furthermore, what is the Welsh Government's most recent assessment about the health of the motor manufacturing sector in the south Wales Valleys and whether this means that we need to reassess the types of businesses and companies that we support to ensure longer term commitments to our Valleys communities?
Diolch yn fawr, Weinidog. Yn amlwg, mae'r cyhoeddiad gan Kasai am y broses ymgynghori statudol gyda'u gweithwyr yn siomedig, yn enwedig ar ôl y cyhoeddiadau diweddar ynghylch colli swyddi a chau ym Merthyr Tudful yn Hoover a Triumph. Credaf fod y cyhoeddiad penodol hwn yn adlewyrchu'r pwysau parhaus ar y sector gweithgynhyrchu modurol ar hyn o bryd, yn enwedig o gofio'r cysylltiadau rhwng y ffatri hon a ffatri Honda yn Swindon. Nodaf, fodd bynnag, y bydd angen parhau i gynhyrchu yn ffatri Merthyr Tudful dros y misoedd nesaf i gefnogi contract Honda, ond gallai oddeutu 180 o weithwyr ffyddlon a gweithgar gael eu heffeithio ym Merthyr Tudful. Gyda Gerald Jones AS, byddaf yn cyfarfod â'r gweithwyr yn y dyfodol agos i drafod y camau nesaf. Felly, a allwch roi sicrwydd imi, pan fydd y gweithdrefnau statudol wedi'u cwblhau, y bydd Llywodraeth Cymru, ynghyd â phartneriaid lleol, yn gwneud popeth a allwch i ystyried yr holl opsiynau ar gyfer y gweithlu ac ar gyfer y safle hwn? Yn ychwanegol at hynny, beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o iechyd y sector gweithgynhyrchu modurol yng Nghymoedd de Cymru, ac a yw hyn yn golygu bod angen inni ailasesu'r mathau o fusnesau a chwmnïau a gaiff eu cefnogi gennym i sicrhau ymrwymiadau mwy hirdymor i'n cymunedau yn y Cymoedd?
Can I thank Dawn Bowden for her questions and assure her that, through not just Welsh Government, but our partners in the Wales automotive forum, we are assessing every opportunity for existing automotive businesses and for emerging businesses in the automotive and mobility sector? Last autumn, I hosted an automotive summit, which looked at opportunities for Wales. That was incredibly well attended and we'll build on it by hosting the manufacturing summit on 2 April in Venue Cymru. The automotive sector will be present and we will be examining the very latest opportunities and, indeed, threats to the sector in Wales and across the UK.
It's worth saying that, over the last five years, automotive companies in Wales, including those supporting the supply chain, have had help to the tune of £200 million in supporting their growth and in supporting the 12,000 jobs that are contained within the sector. It's also fair to say that there has been, until very recently, a renaissance in UK car production. For a variety of reasons, the sector right now is facing considerable difficulty and transformation. We're assisting in the transformation through focusing our resource on those automotive companies that clearly have the best prospects of succeeding in the transition to low- and zero-emissions vehicles. And we have an incredibly strong record in attracting investment, including from Ineos Automotive most recently. As part of the support that we were offering to Kasai we, through the Wales automotive forum, introduced the company to Ineos and to Aston Martin Lagonda and to others in the hope that alternative work may be secured in order to avoid closure. Unfortunately, the bridge between the closure of Honda and the work that would come from other manufacturers was so great as to necessitate the announcement that has been made recently. However, the company is not due to close, if it decides to proceed with closure, until July 2021. This gives a significant amount of time for us to assist, through our regional response teams, through Careers Wales and so forth, every single individual that might be affected. But it also gives us, during the consultation period, an opportunity to say to the company once again, 'Reconsider the announcement. Please, if there is any way possible, maintain your operations in Merthyr.'
A gaf fi ddiolch i Dawn Bowden am ei chwestiynau a rhoi sicrwydd iddi, nid yn unig drwy Lywodraeth Cymru, ond ein partneriaid yn fforwm moduro Cymru, ein bod yn asesu pob cyfle i fusnesau modurol sy'n bodoli eisoes ac i fusnesau newydd yn y diwydiant modurol a'r sector symudedd a moduro? Yn yr hydref y llynedd, cynhaliais uwchgynhadledd fodurol, a fu'n edrych ar gyfleoedd i Gymru. Cafwyd presenoldeb anhygoel o dda yno, a byddwn yn adeiladu ar hynny drwy gynnal yr uwchgynhadledd weithgynhyrchu ar 2 Ebrill yn Venue Cymru. Bydd y sector modurol yn bresennol, a byddwn yn edrych ar y cyfleoedd diweddaraf, ac yn wir, y bygythiadau i'r sector yng Nghymru a ledled y DU.
Mae'n werth dweud, dros y pum mlynedd diwethaf, fod cwmnïau modurol yng Nghymru, gan gynnwys y rheini sy'n cefnogi'r gadwyn gyflenwi, wedi cael cymorth o £200 miliwn i gefnogi eu twf ac i gefnogi'r 12,000 o swyddi yn y sector. Mae'n deg dweud hefyd y bu adfywiad ym maes cynhyrchu ceir yn y DU tan yn ddiweddar iawn. Am amrywiaeth o resymau, mae'r sector yn wynebu anawsterau a thrawsnewid sylweddol ar hyn o bryd. Rydym yn cynorthwyo gyda'r trawsnewid drwy ganolbwyntio ein hadnoddau ar y cwmnïau modurol hynny y mae'n amlwg fod ganddynt y rhagolygon gorau i lwyddo wrth newid i gerbydau allyriadau isel a di-allyriadau. Ac mae gennym hanes hynod o gryf o ddenu buddsoddiad, gan gynnwys gan Ineos Automotive yn fwyaf diweddar. Fel rhan o'r gefnogaeth roeddem yn ei rhoi i Kasai, drwy fforwm moduro Cymru, fe gyflwynasom y cwmni i Ineos ac i Aston Martin Lagonda ac i eraill yn y gobaith y gellid sicrhau gwaith arall er mwyn osgoi cau. Yn anffodus, roedd y bont rhwng cau Honda a'r gwaith a fyddai'n dod gan weithgynhyrchwyr eraill mor fawr nes bod angen gwneud y cyhoeddiad a wnaed yn ddiweddar. Fodd bynnag, nid yw'r cwmni i fod i gau, os yw'n penderfynu bwrw ymlaen â hynny, tan fis Gorffennaf 2021. Mae hyn yn rhoi cryn dipyn o amser inni allu cynorthwyo pob unigolyn a allai gael eu heffeithio drwy ein timau ymateb rhanbarthol, drwy Gyrfa Cymru ac ati. Ond hefyd mae'n rhoi cyfle i ni ddweud wrth y cwmni unwaith eto, yn ystod y cyfnod ymgynghori, 'Ailystyriwch y cyhoeddiad. Os gwelwch yn dda, cadwch eich gwaith ym Merthyr Tudful os oes unrhyw fodd o wneud hynny.'
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Minister, news that around 180 jobs will be lost due to the impending closure of the Kasai plant in Merthyr Tydfil is a devastating blow to the workers and their families. My thoughts go out to them at this difficult time. Kasai provides highly-skilled jobs, producing internal parts for Honda, Jaguar, Land Rover and Nissan. It is a real loss to Merthyr Tydfil, which was recently ranked at the bottom of a league table ranking economic competitiveness in the United Kingdom. So, can I ask, Minister, what assistance the Welsh Government will provide to these workers so they can seek new employment? And can you also confirm that prompt action will be taken to help those affected so that their skills and talents are not lost, but can be redirected to contribute to growing the economy of Merthyr Tydfil? And, finally, Minister, what measures will be taken to assist those workers who are able to relocate to find jobs outside Merthyr and outside Wales?
Weinidog, mae'r newyddion y bydd oddeutu 180 o swyddi'n cael eu colli am fod ffatri Kasai ym Merthyr Tudful yn mynd i gau yn ergyd drom i'r gweithwyr a'u teuluoedd. Rwy'n cydymdeimlo â hwy ar yr adeg anodd hon. Mae Kasai yn darparu swyddi crefftus iawn yn cynhyrchu cydrannau mewnol i Honda, Jaguar, Land Rover a Nissan. Mae'n golled wirioneddol i Ferthyr Tudful, a ddaeth ar waelod tabl yn ddiweddar a raddiai gystadleurwydd economaidd yn y Deyrnas Unedig. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, pa gymorth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r gweithwyr hyn fel y gallant ddod o hyd i swyddi newydd? Ac a allwch gadarnhau hefyd y bydd camau'n cael eu cymryd ar unwaith i helpu'r rhai yr effeithir arnynt er mwyn sicrhau nad yw eu sgiliau a'u talentau'n cael eu colli, ond y gellir eu hailgyfeirio i gyfrannu at dyfu economi Merthyr Tudful? Ac yn olaf, Weinidog, pa gamau a roddir ar waith i gynorthwyo'r gweithwyr sy'n gallu adleoli i ddod o hyd i swyddi y tu allan i Ferthyr Tudful a thu allan i Gymru?
Can I thank Mohammad Asghar for his questions and say, first and foremost, it would be our hope that we'd be able to secure alternative employment for the workers affected within the Merthyr area? I don't see why people should have to move out of their community in order to maintain employment if they wish to remain where they live. And so we'll be doing all that we can to identify job opportunities within the Merthyr area. We will be deploying support services, including ReAct and Careers Wales advisers, at the earliest opportunity to carry out an audit of the skills in existence within the business and to match those skills to job opportunities within the area. There will be, for example, vouchers available for skills training if anybody requires upskilling in order to take on a new job opportunity.
I think it's worth recognising, though, Dirprwy Lywydd, that the people who work at the site are incredibly loyal and incredibly well skilled, and this was something that the First Minister stated to the company when he visited the business headquarters in Japan in September 2019, when he reiterated Welsh Government's commitment to fully support them. That support, still available, comes in the context of huge problems for the business because they were so reliant on Honda in Swindon. As I said in response to Dawn Bowden, we have exhausted many opportunities that we had hoped would provide alternative sources of work for Kasai, including Aston Martin Lagonda and Ineos Automotive, and other automotive companies in Wales and across the border as well. But we stand ready to continue in that search for alternative work to keep those loyal and skilled people within the workplace.
A gaf fi ddiolch i Mohammad Asghar am ei gwestiynau a dweud, yn gyntaf oll, y byddem yn gobeithio gallu sicrhau swyddi eraill i'r gweithwyr yr effeithir arnynt yn ardal Merthyr Tudful? Nid wyf yn gweld pam y dylai pobl orfod symud o'u cymuned er mwyn cael gwaith os ydynt yn dymuno aros lle maent yn byw. Ac felly byddwn yn gwneud popeth a allwn i nodi cyfleoedd swyddi yn ardal Merthyr Tudful. Byddwn yn defnyddio gwasanaethau cymorth, gan gynnwys cynghorwyr Gyrfa Cymru a ReAct, cyn gynted â phosibl i gynnal archwiliad o'r sgiliau sydd i'w cael yn y busnes ac i baru'r sgiliau hynny â chyfleoedd gwaith yn yr ardal. Er enghraifft, bydd talebau ar gael ar gyfer hyfforddiant sgiliau os bydd angen i unrhyw un uwchsgilio er mwyn manteisio ar gyfle gwaith newydd.
Fodd bynnag, credaf ei bod yn werth cydnabod, Ddirprwy Lywydd, fod y bobl sy'n gweithio ar y safle yn anhygoel o ffyddlon ac yn hynod fedrus, ac roedd hyn yn rhywbeth a ddywedodd y Prif Weinidog wrth y cwmni pan ymwelodd â'r pencadlys busnes yn Siapan ym mis Medi 2019, pan ailadroddodd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'w cefnogi'n llawn. Mae'r cymorth hwnnw, sy'n dal i fod ar gael, yn cael ei gynnig yng nghyd-destun problemau enfawr i'r busnes gan eu bod mor ddibynnol ar Honda yn Swindon. Fel y dywedais mewn ymateb i Dawn Bowden, rydym wedi dihysbyddu llawer o gyfleoedd roeddem wedi gobeithio y byddent yn darparu ffynonellau gwaith eraill ar gyfer Kasai, gan gynnwys Aston Martin Lagonda ac Ineos Automotive, a chwmnïau modurol eraill yng Nghymru a dros y ffin hefyd. Ond rydym yn barod i barhau i chwilio am waith arall i gadw'r bobl ffyddlon a medrus hynny yn y gweithle.
I'd like to express my heartfelt sympathy with all of the hard-working staff at Kasai who are going to face losing their jobs through no fault of their own after many years of dedicated service. I know this will be an extremely difficult time for them and their families. I'd like to offer my own office's support; in any way that we can help, we want to be able to. Now, as has been mentioned, we've known that this closure has been on the cards since Honda announced the closure of its Swindon plant a year ago this week, and media reports at that time had warned about the knock-on effect it would have on Kasai, and I raised the issue with the Brexit Minister in the Chamber in May last year.
Now, I've listened with interest to what you said, Minister, about what your ReAct programme will be offering to the workers who are going to be possibly having to find new employment, but could you tell us on this point, please, when you expect the Job Support Wales scheme to be up and running? I was dismayed to learn recently that this important employment programme had failed to get off the ground for a second time due to a challenge to the tendering process. Now, I'm afraid I do find it difficult to comprehend how, after 20 years of leading the Welsh Government, Labour is unable to complete a successful tendering process. So, I would appreciate some information about when we can expect this to move forward so that further support can be made available to help workers with skills training when that can become available.
Now, finally, I'd like to ask about your plans for future economic planning, Minister. We currently have people with valuable skills who are losing their jobs in the manufacturing industry and there is a dire need to build up a new green energy and transport economy. It seems obvious that these should be connected and that the Welsh Government should lead the way in building and incentivising industries such as electric vehicles and transport networks that would help with the green agenda but would also provide new, well-paid jobs for people who have valuable skills to contribute.
Now, I'm not saying by any means that the Government will be giving up on the Kasai workforce at all in their current jobs, but, alongside this, Minister, could you tell us whether you have any plans to strengthen our green manufacturing industry to futureproof the economy and provide new jobs for people who are currently being made redundant due to the closure of traditional car manufacturing plants and their suppliers?
Hoffwn gydymdeimlo'n llwyr â'r holl staff diwyd yn Kasai sy'n mynd i wynebu colli eu swyddi heb fod unrhyw fai arnynt hwy ar ôl blynyddoedd lawer o wasanaeth ymroddedig. Gwn y bydd hwn yn gyfnod anodd iawn iddynt hwy a'u teuluoedd. Hoffwn gynnig cymorth fy swyddfa; mewn unrhyw ffordd y gallwn helpu, rydym yn awyddus i allu gwneud hynny. Nawr, fel y nodwyd, roeddem yn gwybod bod perygl y byddai'r safle'n cau ers i Honda gyhoeddi y byddai eu ffatri yn Swindon yn cau flwyddyn yn ôl i'r wythnos hon, ac roedd adroddiadau yn y cyfryngau ar y pryd yn rhybuddio am yr effaith ganlyniadol y byddai hynny'n ei chael ar Kasai, a chodais y mater gyda'r Gweinidog Brexit yn y Siambr ym mis Mai y llynedd.
Nawr, rwyf wedi gwrando gyda diddordeb ar yr hyn a ddywedoch chi, Weinidog, ynglŷn â beth fydd eich rhaglen ReAct yn ei gynnig i'r gweithwyr a fydd, o bosibl, yn gorfod dod o hyd i waith newydd, ond a allech ddweud wrthym ar y pwynt hwn, os gwelwch yn dda, pryd rydych chi'n disgwyl i gynllun Cymorth Gwaith Cymru fod ar waith? Cefais fy siomi wrth glywed yn ddiweddar fod y rhaglen gyflogaeth bwysig hon wedi methu cychwyn am yr eildro oherwydd her i'r broses dendro. Nawr, mae arnaf ofn fy mod yn ei chael hi'n anodd deall sut y mae Llafur, ar ôl 20 mlynedd o arwain Llywodraeth Cymru, yn methu cwblhau proses dendro lwyddiannus. Felly, buaswn yn gwerthfawrogi rhywfaint o wybodaeth ynglŷn â phryd y gallwn ddisgwyl i hyn symud ymlaen fel y gellir darparu cymorth pellach i helpu gweithwyr â hyfforddiant sgiliau pan fydd hynny ar gael.
Nawr, yn olaf, hoffwn ofyn am eich cynlluniau ar gyfer cynllunio economaidd yn y dyfodol, Weinidog. Ar hyn o bryd, mae gennym bobl â sgiliau gwerthfawr sy'n colli eu swyddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu, ac mae taer angen creu economi ynni a thrafnidiaeth werdd newydd. Mae i'w weld yn amlwg y dylai'r rhain fod yn gysylltiedig ac y dylai Llywodraeth Cymru arwain y ffordd o ran adeiladu a chymell diwydiannau fel cerbydau trydan a rhwydweithiau trafnidiaeth a fyddai'n helpu gyda'r agenda werdd ond a fyddai hefyd yn darparu swyddi newydd a chyflogau da i bobl a chanddynt sgiliau gwerthfawr i'w cyfrannu.
Nawr, nid wyf yn dweud mewn unrhyw ffordd y bydd y Llywodraeth yn rhoi'r gorau i gefnogi gweithlu Kasai yn eu swyddi presennol, ond ochr yn ochr â hyn, Weinidog, a allech ddweud wrthym a oes gennych unrhyw gynlluniau i gryfhau ein diwydiant gweithgynhyrchu gwyrdd i ddiogelu'r economi at y dyfodol ac i ddarparu swyddi newydd i bobl sy'n cael eu diswyddo ar hyn o bryd yn sgil cau gweithfeydd cynhyrchu ceir traddodiadol a'u cyflenwyr?
Can I thank the Member for her questions and firstly invite her to welcome the success that the Welsh Government has had in attracting manufacturers that are at the forefront of utilising low- and zero-emissions propulsion systems within cars—for example, the success we enjoyed in attracting Aston Martin Lagonda to Wales? Aston Martin Lagonda have made Wales their home for electric vehicles; equally Ineos Automotive, who are looking at utilising hydrogen for future power systems within their vehicles. So, we are already investing very heavily in those industries that will become so significant globally in the years to come.
Now, in terms of the closure being on the cards when the announcement about Honda was made is concerned, there was a Honda taskforce established immediately after the announcement, because it was recognised that many businesses within the supply chain would be adversely affected. There are many businesses in Wales that rely on Honda for work, but Kasai was amongst those that relied the most heavily on that single manufacturer, and that's why the company is in the position that it is in today. However, we will go on searching for opportunities for the business during the 90-day consultation period in the hope that the decision—the announcement, rather—can be reversed and that the decision to remain open will be made. In the event that that does not happen, we will be deploying all of the support services that exist today and that will be formed as part of the Job Support Wales holistic support service—every employment service that currently exists will continue for those people affected at Kasai and for anybody else affected by unemployment in Wales.
Today, we have a record low unemployment rate of just 2.9 per cent, and that's because this Welsh Government is determined to ensure people stay in valuable work, and, when they do fall out of work, that we find them opportunities elsewhere to get back on to the employment ladder.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau a'i gwahodd yn gyntaf i groesawu llwyddiant Llywodraeth Cymru yn denu gweithgynhyrchwyr sydd ar flaen y gad o ran defnyddio systemau gyriant allyriadau isel a di-allyriadau mewn ceir—er enghraifft, y llwyddiant a gawsom wrth ddenu Aston Martin Lagonda i Gymru? Mae Aston Martin Lagonda wedi gwneud Cymru'n gartref i gerbydau trydan; yn yr un modd, Ineos Automotive, sy'n edrych ar ddefnyddio hydrogen ar gyfer systemau pŵer yn y dyfodol yn eu cerbydau. Felly, rydym eisoes yn buddsoddi'n sylweddol iawn yn y diwydiannau hynny a fydd yn dod mor bwysig yn fyd-eang yn y blynyddoedd i ddod.
Nawr, o ran y syniad fod cau'r safle ar y gweill pan wnaed y cyhoeddiad am Honda, sefydlwyd tasglu Honda yn syth ar ôl y cyhoeddiad, gan y cydnabuwyd y byddai llawer o fusnesau yn y gadwyn gyflenwi yn cael eu heffeithio'n andwyol. Mae llawer o fusnesau yng Nghymru'n dibynnu ar Honda am waith, ond roedd Kasai ymhlith y rheini a oedd yn dibynnu fwyaf ar yr un gweithgynhyrchwr hwnnw, a dyna pam fod y cwmni yn y sefyllfa y mae ynddi heddiw. Fodd bynnag, byddwn yn parhau i chwilio am gyfleoedd ar gyfer y busnes yn ystod y cyfnod ymgynghori 90 diwrnod gan obeithio y gellir gwrthdroi'r penderfyniad—y cyhoeddiad, yn hytrach—ac y gwneir penderfyniad i aros ar agor. Os na fydd hynny'n digwydd, byddwn yn defnyddio'r holl wasanaethau cymorth sy'n bodoli eisoes ac a fydd yn cael eu sefydlu fel rhan o wasanaeth cyfannol Cymorth Gwaith Cymru—bydd pob gwasanaeth cyflogaeth sy'n bodoli ar hyn o bryd yn parhau ar gyfer y bobl yr effeithir arnynt yn Kasai ac unrhyw un arall y mae diweithdra yng Nghymru yn effeithio arnynt.
Heddiw, mae gennym y gyfradd ddiweithdra isaf erioed, sef 2.9 y cant yn unig, a'r rheswm am hynny yw bod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o sicrhau bod pobl yn aros mewn gwaith gwerthfawr, a phan fyddant yn colli eu gwaith, ein bod yn dod o hyd i gyfleoedd iddynt mewn mannau eraill i fynd yn ôl ar yr ysgol gyflogaeth.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is 90-second statements. First this afternoon is Darren Millar.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf y prynhawn yma mae Darren Millar.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today marks the thirtieth anniversary of the Towyn floods, and I can recall the event vividly, even though I was just 13 years old. I was sat in a classroom, waiting for the English teacher to arrive. I was amongst a small group of pupils that were fixated by the view towards Towyn through the window. We saw towering waves, 40 ft high, smashing into the sea wall, and it was an incredible spectacle. But what we didn't realise is that those waves were pounding a 400m hole in the sea defences and the tide was rushing in. Within 20 minutes, 400 homes were under water, and, an hour later, it was thousands. The water came two miles inland, and it affected communities five miles along the coast. Our home—a bungalow—was submerged. All our belongings were lost, and irreplaceable items like family photos and keepsakes from relatives were destroyed. Along with 6,000 other people, we were evacuated: the largest evacuation since the second world war. It was six months before we moved back into our home and finally got our lives together, and other families took even longer.
Today, Towyn and Kinmel Bay are still thriving seaside resorts. They always have been, and no doubt always will be, but our daily lives are regularly interrupted by flood alerts when bad weather and high tides are forecast, and, even now, 30 years on, our sea defences remain vulnerable and are in need of further investment. Storms Ciara and Dennis have reminded us all of the power of the water. Let them and the events of 30 years ago in Towyn be a wake-up call to us all to do what we can to work together to prevent the devastation that flooding can cause.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Heddiw, mae'n 30 mlynedd ers llifogydd Towyn, a gallaf gofio'r digwyddiad yn glir, er mai dim ond 13 oed oeddwn i ar y pryd. Roeddwn yn eistedd mewn ystafell ddosbarth, yn aros i'r athro Saesneg gyrraedd. Roeddwn ymhlith grŵp bach o ddisgyblion a oedd yn rhythu ar yr olygfa tuag at Dowyn drwy'r ffenestr. Gwelsom donnau anferth, 40 troedfedd o uchder, yn taro'r morglawdd, ac roedd yn olygfa anhygoel. Ond yr hyn nad oeddem yn sylweddoli oedd bod y tonnau hynny'n torri twll 400m yn yr amddiffynfeydd môr a bod y llanw'n llifo i mewn. O fewn 20 munud, roedd 400 o gartrefi o dan ddŵr, ac awr yn ddiweddarach, roedd y nifer yn filoedd. Daeth y dŵr ddwy filltir i mewn i'r tir, ac fe effeithiodd ar gymunedau dros bum milltir ar hyd yr arfordir. Cafodd ein cartref—byngalo—ei foddi. Collwyd ein holl eiddo, a dinistriwyd eitemau amhrisiadwy fel lluniau'r teulu a chofroddion gan berthnasau. Gyda 6,000 o bobl eraill, cawsom ein symud oddi yno: yr achos mwyaf o symud pobl ers yr ail ryfel byd. Aeth chwe mis heibio cyn i ni symud yn ôl i'n cartref a chael ein bywydau yn ôl o'r diwedd, a chymerodd hyd yn oed yn hirach i deuluoedd eraill allu gneud hynny.
Heddiw, mae Towyn a Bae Cinmel yn dal i ffynnu fel trefi glan môr. Maent bob amser wedi ffynnu, ac mae'n siŵr y byddant bob amser yn ffynnu, ond caiff ein bywydau bob dydd eu tarfu'n rheolaidd gan rybuddion llifogydd pan geir rhagolygon o dywydd garw a llanw uchel, a hyd yn oed yn awr, 30 mlynedd yn ddiweddarach, mae ein hamddiffynfeydd môr yn dal i fod yn fregus ac mae angen buddsoddiad pellach arnynt. Mae stormydd Ciara a Dennis wedi atgoffa pob un ohonom o rym y dŵr. Gadewch iddynt hwy a'r hyn a ddigwyddodd 30 mlynedd yn ôl yn Nhowyn fod yn rhybudd i bob un ohonom wneud yr hyn a allwn i gydweithio i atal y dinistr y gall llifogydd ei achosi.
Some years ago, I met Carolyn, a truly inspirational woman who went on to tell me that she was a SWAN. Slightly taken aback, I asked her to explain that, and that was when I began to really understand the challenges faced by people who have rare diseases and undiagnosed conditions, also known as syndromes without a name, hence SWAN.
Building awareness of rare disease is important, because one in 20 people will live with a rare disease at some point in their life. Despite this, a substantial number of rare diseases are undiagnosed, and a substantial proportion are without cure or effective treatments to delay the progress of the condition.
This Saturday, 29 February, is a rare day, it is an anomaly, and Rare Disease Day has been held on the last day of February since 2007 with the specific aim of raising awareness about rare diseases and the impacts on patients' lives. We marked this day yesterday with a reception here in the Neuadd.
But I would like to take this opportunity today to pay tribute to those who work so hard in undertaking research into these diseases, and to the Welsh Government for the funding that they provide for this research: Dr Graham Shortland, who leads the rare disease implementation group, and Professor Keir Lewis, who heads Wales Orphan and Rare Lung Diseases—I've got their badge on today—are the lead physicians who are at the front line of this treatment and research into rare diseases, and are much loved and appreciated by the patients they deal with. We are very lucky to have them working for us in the Welsh NHS.
This Saturday—Rare Disease Day—please spend a moment and think about those with rare diseases and undiagnosed conditions. They need to know that they're not alone.
Rai blynyddoedd yn ôl, cyfarfûm â Carolyn, menyw wirioneddol ysbrydoledig a ddywedodd wrthyf ei bod yn SWAN. A minnau wedi synnu braidd, gofynnais iddi esbonio hynny, a dyna pryd y dechreuais ddeall yr heriau sy'n wynebu pobl sydd â chlefydau prin a chyflyrau heb eu diagnosio, a elwir yn syndromau heb enw—'syndromes without a name', neu SWAN.
Mae codi ymwybyddiaeth o glefydau prin yn bwysig, gan y bydd un o bob 20 o bobl yn byw gyda chlefyd prin ar ryw adeg yn ystod eu bywyd. Er hyn, mae nifer sylweddol o glefydau prin heb eu diagnosio, ac mae cyfran sylweddol ohonynt yn rhai na ellir eu gwella neu gael triniaethau effeithiol i arafu datblygiad y cyflwr.
Mae dydd Sadwrn nesaf, 29 Chwefror, yn ddiwrnod prin, mae'n anomaledd, ac mae Diwrnod Clefydau Prin wedi'i gynnal ar ddiwrnod olaf mis Chwefror ers 2007 gyda'r nod penodol o godi ymwybyddiaeth am glefydau prin a'r effeithiau ar fywydau cleifion. Dathlwyd y diwrnod yma gennym ddoe mewn derbyniad yn y Neuadd.
Ond hoffwn achub ar y cyfle hwn heddiw i dalu teyrnged i'r rheini sy'n gweithio mor galed yn ymchwilio i'r clefydau hyn, ac i Lywodraeth Cymru am y cyllid y maent yn ei ddarparu ar gyfer yr ymchwil hwn: Dr Graham Shortland, sy'n arwain y grŵp gweithredu ar glefydau prin, a'r Athro Keir Lewis, pennaeth Wales Orphan and Rare Lung Disease—rwy'n gwisgo eu bathodyn heddiw—yw'r prif feddygon sydd ar y rheng flaen gyda'r driniaeth hon a'r ymchwil i glefydau prin, ac mae'r cleifion y maent yn ymdrin â hwy yn meddwl y byd ohonynt ac yn eu gwerthfawrogi'n fawr. Rydym yn lwcus iawn eu bod yn gweithio i ni yn y GIG yng Nghymru.
Ddydd Sadwrn—Diwrnod Clefydau Prin—rhowch funud i feddwl am y rheini â chlefydau prin a chyflyrau heb eu diagnosio. Mae angen iddynt wybod nad ydynt ar eu pennau eu hunain.
Last Saturday, several years of ambitious plans were realised as the Pantside woodland park and play area in Newbridge was officially opened to the public. The park boasts a playground for nought to six-year-olds, a junior play area, and a multi-use games area for such sports as football and basketball. It is a true testament to the proud community of Pantside, which has, through the Pantside Association of Residents and Tenants, worked for seven years to secure this valued asset for its community. With a lack of facilities for youngsters on the estate, the residents and tenants worked together to secure £0.25 million from the National Lottery fund to establish this park. At Saturday's opening, it was really delightful to see just so many children—and there were so many children—from my community enjoying these facilities. And as a Newbridge girl, born in Pantside, the opening had an added resonance for me.
So, I would like to place on the record my sincere thanks to all of those involved over these years to help bring this fantastic facility to Pantside: local Councillor Gary Johnston and Councillors Leeroy Jeremiah and Adrian Hussey, and the residents association of Gwyneth, Julie, Jean, Amy, Sue, and many others, who have driven this forward.
Playgrounds are truly vital assets for our communities that can help to give children from all backgrounds the chance to play, to learn and to make friends. I know that this scheme will be a huge boost to the community, but it's only just the beginning. The residents are now hoping to add a skateboard park, an outdoor auditorium, and outdoor classrooms to this former disused site, and I wish to congratulate wholly their collective efforts.
Ddydd Sadwrn diwethaf, gwireddwyd sawl blwyddyn o gynlluniau uchelgeisiol wrth i barc coetir ac ardal chwarae Pantside yn Nhrecelyn agor yn swyddogol i'r cyhoedd. Mae'r parc yn cynnwys maes chwarae i blant hyd at chwe blwydd oed, ardal chwarae iau, a man chwarae amlddefnydd ar gyfer chwaraeon fel pêl-droed a phêl-fasged. Mae'n dyst i gymuned falch Pantside, sydd wedi gweithio, drwy Gymdeithas Trigolion a Thenantiaid Pantside, ers saith mlynedd i sicrhau'r ased gwerthfawr hwn i'w cymuned. Gyda diffyg cyfleusterau i bobl ifanc ar yr ystâd, cydweithiodd y trigolion a'r tenantiaid i sicrhau £0.25 miliwn gan gronfa'r Loteri Genedlaethol i sefydlu'r parc hwn. Yn yr agoriad ddydd Sadwrn, roedd yn hyfryd iawn gweld cynifer o blant—ac roedd llawer iawn o blant yno—o fy nghymuned yn mwynhau'r cyfleusterau hyn. Ac fel merch o Drecelyn a aned yn Pantside, roedd i'r agoriad arwyddocâd ychwanegol i mi.
Felly, hoffwn gofnodi fy niolch diffuant i bawb a fu'n gysylltiedig â hyn dros y blynyddoedd i helpu i ddod â'r cyfleuster gwych hwn i Pantside: y Cynghorydd lleol Gary Johnston a'r Cynghorwyr Leeroy Jeremiah ac Adrian Hussey, a chymdeithas y trigolion, sef Gwyneth, Julie, Jean, Amy, Sue, a llawer o bobl eraill, sydd wedi gyrru'r gwaith hwn yn ei flaen.
Mae meysydd chwarae'n asedau gwirioneddol hanfodol i'n cymunedau a all helpu i roi cyfle i blant o bob cefndir chwarae, dysgu a gwneud ffrindiau. Gwn y bydd y cynllun hwn yn hwb enfawr i'r gymuned, ond dim ond y dechrau yw hyn. Mae'r trigolion bellach yn gobeithio ychwanegu parc sgrialu, awditoriwm awyr agored, ac ystafelloedd dosbarth awyr agored ar y tir a arferai fod yn safle segur, a hoffwn longyfarch eu hymdrechion cyfunol.
Thank you.
Diolch.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 will be deselected.
Item 5 on the agenda is the Welsh Conservatives debate on roads, and I call on Russell George to move the motion.
Eitem 5 ar yr agenda yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ffyrdd, a galwaf ar Russell George i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7274 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd ffyrdd fel rhydwelïau economaidd hanfodol sy'n hyrwyddo ffyniant.
2. Yn cydnabod yr effaith economaidd ac amgylcheddol andwyol sy'n deillio o gysylltedd gwael a thagfeydd ffyrdd.
3. Yn gresynu bod y Prif Weinidog wedi gwneud y penderfyniad unochrog i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4 er gwaethaf y gefnogaeth a gynigir gan Lywodraeth y DU.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddarparu ffordd liniaru'r M4 cyn gynted â phosibl;
b) datblygu cynigion ar gyfer gwaith i uwchraddio cefnffordd yr A55 yn sylweddol a deuoli'r A40 i Abergwaun;
c) ymgysylltu â Llywodraeth y DU i fwrw ymlaen â chyflenwi ffordd osgoi Pant/Llanymynech.
Motion NDM7274 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the importance of roads as vital economic arteries which promote prosperity.
2. Acknowledges the adverse economic and environmental impact of poor road connectivity and congestion.
3. Regrets that the First Minister has taken the unilateral decision not to proceed with the M4 relief road in spite of the support offered by the UK Government.
4. Calls upon the Welsh Government to:
a) work with the UK Government to deliver an M4 relief road as soon as possible;
b) develop proposals for a major upgrade of the A55 trunk road and the dualling of the A40 to Fishguard;
c) engage with the UK Government to progress the delivery of a Pant/Llanymynech bypass.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to move the motion for our debate today, listed in the name of Darren Millar, and in doing so also say that we will, of course, not be supporting the Government's usual 'Delete all' amendment, but we will be supporting Plaid's amendments 2 and 7.
I'd like to think that all of us in this Chamber can agree that a fit-for-purpose road network is vital to support our country's longer-term social and economic development. Our road transport network is crucial, of course, for future productivity, to ensure that we are competitive. It supports productive labour markets and is the arteries of domestic and international trade. I think we can all agree on that.
But I'd suggest that now, more than ever before, the Welsh economy requires the support of an effective and reliable road network in order to support Wales's long-term economic growth and in order to minimise the environmental impact of poor road connectivity and congestion. The current state of the Welsh road network means that Wales is unable to capture and lever in the drivers of economic activity. Congestion on Wales's roads is directly preventing Wales from achieving a step change in its level of productivity, which in turn is depressing the growth of Wales's wages and output. I'm sure that we'd all want to claim that we don't want to see that.
We don't have a good and effective road network in Wales, and when it comes to schemes that are coming forward, they are so often not managed well. Members who were in this Chamber earlier today will have heard me question the Minister in regard to a number of road schemes that are behind schedule and over cost due to poor procurement and poor management of those road delivery schemes. We are in a position where our current road transport system is unable to cope with the current level of demand.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gyflwyno'r cynnig ar gyfer ein dadl heddiw, a restrir yn enw Darren Millar, ac wrth wneud hynny, hoffwn ddweud hefyd na fyddwn, wrth gwrs, yn cefnogi gwelliant 'Dileu popeth' arferol y Llywodraeth, ond byddwn yn cefnogi gwelliannau 2 a 7 gan Blaid Cymru.
Hoffwn feddwl y gall pob un ohonom yn y Siambr hon gytuno bod rhwydwaith ffyrdd addas i'r diben yn hanfodol i gefnogi datblygiad cymdeithasol ac economaidd mwy hirdymor ein gwlad. Mae ein rhwydwaith trafnidiaeth ffyrdd yn hanfodol, wrth gwrs, ar gyfer cynhyrchiant yn y dyfodol, er mwyn sicrhau ein bod yn gystadleuol. Mae'n cefnogi marchnadoedd llafur cynhyrchiol ac mae'n darparu rhydwelïau ar gyfer masnach yn y wlad hon ac yn rhyngwladol. Credaf y gall pob un ohonom gytuno ar hynny.
Ond buaswn yn awgrymu bod economi Cymru bellach, yn fwy nag erioed o'r blaen, angen cefnogaeth rhwydwaith ffyrdd effeithiol a dibynadwy er mwyn cefnogi twf economaidd Cymru yn y tymor hir ac er mwyn lleihau effaith amgylcheddol cysylltedd ffyrdd gwael a thagfeydd. Mae cyflwr presennol y rhwydwaith ffyrdd yng Nghymru yn golygu nad yw Cymru'n gallu ysgogi na manteisio ar yr hyn sy'n sbarduno gweithgarwch economaidd. Mae tagfeydd ar ffyrdd Cymru yn atal Cymru'n uniongyrchol rhag cyflawni newid sylweddol yn ei lefelau cynhyrchiant, sydd yn ei dro'n llesteirio twf yng nghyflogau ac allbwn Cymru. Rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom am honni nad ydym am weld hynny.
Nid oes gennym rwydwaith ffyrdd da ac effeithiol yng Nghymru, a phan gyflwynir cynlluniau, yn aml iawn ni chânt eu rheoli'n dda. Bydd yr Aelodau a oedd yn y Siambr hon yn gynharach heddiw wedi fy nghlywed yn holi'r Gweinidog ynghylch nifer o gynlluniau ffyrdd sydd ar ei hôl hi ac sydd dros gyllideb o ganlyniad i gaffael gwael a rheolaeth wael ar y cynlluniau cyflenwi ffyrdd hynny. Rydym mewn sefyllfa lle nad yw ein system drafnidiaeth ffyrdd bresennol yn gallu ymdopi â'r lefel bresennol o alw.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, absolutely.
Gwnaf, yn sicr.
Thank you, Russell, for giving way. Russell, I've got the pleasure of being, with you, a member of the all-party group on active travel, and I know your commitment to sustainable travel as well. If he, like me, agrees with the sustainable transport hierarchy, a real hierarchy about who should be using our roads, and he talked about the importance of freight—I absolutely agree with him on freight—how should that apply to our road network and the decisions that we make?
Diolch am ildio, Russell. Mae'n bleser gennyf fod, gyda chi, yn aelod o'r grŵp hollbleidiol ar deithio llesol, ac rwy'n ymwybodol o'ch ymrwymiad i deithio cynaliadwy hefyd. Os yw ef, fel fi, yn cytuno â hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy, hierarchaeth wirioneddol ynghylch pwy ddylai fod yn defnyddio ein ffyrdd, a soniodd am bwysigrwydd cludo nwyddau—cytunaf yn llwyr ag ef ynghylch cludo nwyddau—sut y dylai hynny fod yn berthnasol i'n rhwydwaith ffyrdd a'r penderfyniadau a wnawn?
Well, one doesn't have to not complement the other. I represent a constituency in mid Wales and, I have to say, it's very different to your constituency, with respect. You just can't—the public transport is not there. Unfortunately, to get to your nearest school, you're 10 miles away. You have to have an effective road infrastructure. But I don't disagree with you at all; I think they're compatible and both are important. We heard an earlier question today from Helen Mary Jones in regard to electric vehicle charging points and infrastructure as well, and we need to have road infrastructure for the expansion of electric vehicles also.
I will perhaps highlight some of the issues that I raised today in my questions to the Minister. The delays and the cost overruns associated with A465 Heads of the Valleys route, I'm afraid, perfectly highlight the Welsh Government's poor track record when in comes to the management and delivery of specific road improvement schemes. I mentioned a couple of others as well. Perhaps the Minister will have more time in this response to deal with perhaps how procurement and contractual agreements can change in order that we don't see these kinds of poorly managed schemes in the future.
One of the worst and most worrying examples, I think, of the Welsh Government's poor management of the road network in Wales is of course the level of ongoing congestion on the M4 motorway—a strategic road that has been blighted by huge levels of traffic congestion for many years, and the Welsh Government is yet still unable to provide an adequate solution to that problem. While the Welsh Government has been dithering and shelving any meaningful schemes, the volume of traffic on the M4 is increasing.
It is with huge disappointment, I think, that the First Minister—and I'm pleased that he is in here to listen to this debate this afternoon; I'm grateful for that—has made that decision not to proceed with the M4 relief road, in spite of the support offered by the UK Government and support from businesses across Wales and support from Members in this Chamber, including from the Government's benches as well, and of course as a result of the very expensive independent inquiry, which concluded that the M4 relief road should be built.
The Planning Inspectorate report found that the Welsh Government's assertion that it would be inconsistent with its declaration of a climate emergency is incorrect. The report found that
'the scheme would save about 4,324 tonnes of user carbon emitted on the Welsh road network each year, with increasing savings into the future'.
Furthermore, of course, the economic benefits of the M4 relief road are clear. With the economic benefits to building the M4 relief road outweighing the costs, the scheme would have been a good value-for-money scheme. Instead, the Welsh Government, of course, wasted that £144 million on the inquiry, only to reject its findings because it didn't suit the First Minister.
Wel, nid oes raid i'r un ohonynt beidio ag ategu'r llall. Rwy’n cynrychioli etholaeth yng nghanolbarth Cymru, ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n wahanol iawn i'ch etholaeth chi, gyda phob parch. Ni allwch—nid yw'r drafnidiaeth gyhoeddus yno. Yn anffodus, i gyrraedd eich ysgol agosaf, rydych 10 milltir i ffwrdd. Mae’n rhaid ichi gael seilwaith ffyrdd effeithiol. Ond nid wyf yn anghytuno â chi o gwbl; credaf fod y ddau beth yn gydnaws â’i gilydd ac mae'r ddau'n bwysig. Clywsom gwestiwn yn gynharach heddiw gan Helen Mary Jones ynglŷn â phwyntiau gwefru cerbydau trydan a seilwaith hefyd, ac mae angen inni gael seilwaith ffyrdd ar gyfer cynyddu’r defnydd o gerbydau trydan hefyd.
Efallai y caf dynnu sylw at rai o'r materion a godais heddiw yn fy nghwestiynau i'r Gweinidog. Mae'r oedi a'r gorwario sy'n gysylltiedig â heol yr A465 Blaenau'r Cymoedd, mae arnaf ofn, yn amlygu hanes gwael Llywodraeth Cymru yn berffaith o ran rheoli a chyflawni cynlluniau penodol i wella ffyrdd. Soniais am ambell un arall hefyd. Efallai y bydd gan y Gweinidog fwy o amser yn yr ymateb hwn i fynd i’r afael, efallai, â sut y gall caffael a chytundebau contractiol newid fel nad ydym yn gweld y mathau hyn o gynlluniau a reolir yn wael yn y dyfodol.
Un o'r enghreifftiau gwaethaf sy’n peri’r gofid mwyaf, yn fy marn i, o reolaeth wael Llywodraeth Cymru ar y rhwydwaith ffyrdd yng Nghymru, wrth gwrs, yw'r tagfeydd parhaus ar draffordd yr M4—ffordd strategol sydd wedi dioddef lefelau enfawr o dagfeydd traffig ers blynyddoedd lawer, ond serch hynny, ni all Llywodraeth Cymru roi ateb digonol i'r broblem honno. Tra bu Llywodraeth Cymru'n tin-droi ac yn cael gwared ar unrhyw gynlluniau ystyrlon, mae’r traffig ar yr M4 yn cynyddu.
Er mawr siom i mi, mae’r Prif Weinidog—ac rwy’n falch ei fod yma i wrando ar y ddadl hon y prynhawn yma; rwy'n ddiolchgar am hynny—wedi gwneud y penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4, er gwaethaf y gefnogaeth a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU a chefnogaeth gan fusnesau ledled Cymru a chefnogaeth gan Aelodau yn y Siambr hon, gan gynnwys o feinciau'r Llywodraeth hefyd, ac wrth gwrs, o ganlyniad i'r ymchwiliad annibynnol drud iawn, a ddaeth i'r casgliad y dylid adeiladu ffordd liniaru'r M4.
Canfu adroddiad yr Arolygiaeth Gynllunio fod honiad Llywodraeth Cymru y byddai'n anghyson â'i datganiad o argyfwng hinsawdd yn anghywir. Canfu'r adroddiad
'y byddai’r cynllun yn arbed tua 4,324 o dunelli o garbon a allyrrir gan ddefnyddwyr ar rwydwaith ffyrdd Cymru bob blwyddyn, ac y byddai’r arbedion yn cynyddu yn y dyfodol.'
Yn ychwanegol at hynny, wrth gwrs, mae manteision economaidd ffordd liniaru'r M4 yn glir. Gyda manteision economaidd adeiladu ffordd liniaru'r M4 yn gorbwyso'r costau, byddai'r cynllun wedi bod yn gynllun da o ran gwerth am arian. Yn lle hynny wrth gwrs, gwastraffodd Llywodraeth Cymru £144 miliwn ar yr ymchwiliad, dim ond i wrthod ei ganfyddiadau am nad oeddent yn plesio'r Prif Weinidog.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes, absolutely.
Gwnaf, yn sicr.
I thank you, and I agree with some of the points that you made. There will be arguments continuing for and against road expansion, not just around the M4, but it'll be Briton Ferry next, because—. The question for us as supporters of sustainable transportation is: to what extent do we advocate shifting unnecessary journeys off the whole of that stretch? So, we allow the white van man and woman to transport the goods the final couple of miles. So, we allow those who have no other option. Because this isn't rural Wales that we are talking about anymore; this is urbanised Wales.
Diolch, a chytunaf â rhai o'r pwyntiau a wnaethoch. Bydd y dadleuon o blaid ac yn erbyn ehangu ffyrdd yn parhau, nid yn unig mewn perthynas â'r M4, ond Llansawel fydd nesaf, oherwydd—. Y cwestiwn i ni fel cefnogwyr trafnidiaeth gynaliadwy yw: i ba raddau rydym yn dadlau dros gael gwared â theithiau diangen oddi ar y darn cyfan o ffordd? Felly, rydym yn caniatáu i faniau gwyn gludo'r nwyddau dros yr ychydig filltiroedd olaf. Felly, rydym yn caniatáu'r rheini nad oes ganddynt unrhyw ddewis arall. Oherwydd nid am y Gymru wledig rydym yn sôn bellach; rydym yn sôn am y Gymru drefol.
Sorry, I heard most of your points, but I couldn't hear some of your points because my own side were talking. [Laughter.]
Mae'n ddrwg gennyf, clywais y rhan fwyaf o'ch pwyntiau, ond ni allwn glywed rhai o'ch pwyntiau am fod fy ochr i'n siarad. [Chwerthin.]
He was heckling you. [Laughter.]
Roedd yn eich heclo. [Chwerthin.]
They weren't heckling me. [Laughter.]
I think some of your points that I heard were fair points; I don't disagree, Huw, at all. But I think that my response would be—. Well, I quote back the Minister for economy and transport himself, who said:
'over the 60-year appraisal period, there is more than £2 of benefit for each pound spent on the scheme, without touching on the wider economic benefits likely to flow from the scheme, such as a stronger perception of Wales as a place to invest, which cannot be captured.'
So, I'd counter-argue what you say with that, which is the view of the Minister. In fairness, I think he probably agrees with that view still today. Perhaps he can inform us at the conclusion.
On top of that, the UK Government has provided the Welsh Government with the levers that are needed to proceed with the project, as well as ensuring that the capital budget has grown by over 45 per cent over the current spending review period. The UK Government has also committed to continue working with the Welsh Government on how to strengthen the Welsh economy and provide greater connectivity as well. [Interruption.] I can hear the First Minister talking as well, but I would say to the First Minister today, who seems to be engaged in this debate today, I call on him to rethink his plans and deliver the M4 relief road as soon as possible, although I don't think that he's going to change his position as a result of today's debate, unfortunately.
Other major road schemes in Wales have failed to receive the improvements that they require to ensure that they are better able to meet the demands of Welsh road users: the A55 in north Wales is an example that has long suffered from underinvestment; there's the A40, which has also experienced a lack of effective upgrades over the last 20 years; and we're also calling for proposals to be developed for major upgrades to the A55 trunk road; and, of course, I have to mention—I can hear Paul Davies talking to my left—the A40 road to Fishguard, which Paul Davies so often mentions.
Of course, it would be remiss of me not to mention the Pant-Llanymynech bypass in my own constituency, as well as focusing attention on other north and south links to Wales. When it comes to the Pant-Llanymynech bypass, I can see that the Welsh Government has engaged positively with the UK Government on that in the past, so I hope for some positive contribution in that regard. But, we need to have—. Huw Irranca has commented on a number of occasions in this debate today; I don't disagree with what he has to say. I think it's both having effective road schemes as well as having effective public transport and active travel. They are combined together. They don't compete against each other.
We do need to have a road network that is suitable for making sure that Wales's economic prosperity grows. To remain a competitive Wales, we need to have an efficient road network structure in place. I look forward to Members' contributions to this debate, and commend our motion to this Parliament.
Nid oeddent yn fy heclo. [Chwerthin.]
Credaf fod rhai o'ch pwyntiau a glywais yn bwyntiau teg; nid wyf yn anghytuno, Huw, dim o gwbl. Ond credaf mai fy ymateb fyddai—. Wel, dyfynnaf Weinidog yr economi a thrafnidiaeth ei hun, a ddywedodd:
'dros y cyfnod arfarnu o 60 mlynedd, fod mwy na £2 o fudd am bob punt a werir ar y cynllun, heb gyffwrdd ar y manteision economaidd ehangach sy’n debygol o ddeillio o’r cynllun, megis canfyddiad cryfach o Gymru fel lle i fuddsoddi, rhywbeth na ellir ei fesur.'
Felly, buaswn yn dadlau yn erbyn yr hyn a ddywedwch drwy ddweud hynny, sef barn y Gweinidog. A bod yn deg, credaf ei fod, yn ôl pob tebyg, yn dal i gytuno â'r farn honno heddiw. Efallai y gall roi gwybod inni ar y diwedd.
Yn ychwanegol at hynny, mae Llywodraeth y DU wedi rhoi'r dulliau sydd eu hangen ar Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'r prosiect, yn ogystal â sicrhau bod y gyllideb gyfalaf wedi cynyddu dros 45 y cant yn ystod cyfnod yr adolygiad presennol o wariant. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi ymrwymo i barhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar sut i gryfhau economi Cymru yn ogystal â darparu mwy o gysylltedd. [Torri ar draws.] Gallaf glywed y Prif Weinidog yn siarad hefyd, ond buaswn yn dweud wrth y Prif Weinidog heddiw, sydd fel pe bai'n cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, galwaf arno i ailfeddwl ei gynlluniau a darparu ffordd liniaru'r M4 cyn gynted â phosibl, er na chredaf y bydd yn newid ei safbwynt o ganlyniad i'r ddadl heddiw, yn anffodus.
Mae cynlluniau ffyrdd mawr eraill yng Nghymru wedi methu cael y gwelliannau sydd eu hangen arnynt i sicrhau eu bod yn gallu bodloni gofynion defnyddwyr ffyrdd Cymru yn well: mae'r A55 yng ngogledd Cymru yn enghraifft sydd wedi dioddef yn hir yn sgil tanfuddsoddi ers amser maith; yr A40, sydd hefyd wedi dioddef yn sgil diffyg gwaith uwchraddio effeithiol dros yr 20 mlynedd diwethaf; ac rydym hefyd yn galw am ddatblygu cynigion ar gyfer gwaith uwchraddio sylweddol ar gefnffordd yr A55; ac wrth gwrs, mae'n rhaid i mi grybwyll—clywaf Paul Davies yn siarad ar y chwith i mi—ffordd yr A40 i Abergwaun, y mae Paul Davies yn sôn amdani mor aml.
Wrth gwrs, buaswn ar fai pe na bawn yn sôn am ffordd osgoi Pant-Llanymynech yn fy etholaeth i, yn ogystal â chanolbwyntio ar gysylltiadau gogledd a de eraill â Chymru. O ran ffordd osgoi Pant-Llanymynech, gallaf weld bod Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU ar hynny yn y gorffennol, felly rwy'n gobeithio am gyfraniad cadarnhaol yn hynny o beth. Ond mae angen i ni gael —. Mae Huw Irranca wedi gwneud sylwadau ar sawl achlysur yn y ddadl hon heddiw; nid wyf yn anghytuno â'r hyn sydd ganddo i'w ddweud. Credaf fod hyn yn ymwneud â chael cynlluniau ffyrdd effeithiol yn ogystal â thrafnidiaeth gyhoeddus effeithiol a theithio llesol. Maent wedi'u cyfuno. Nid ydynt yn cystadlu yn erbyn ei gilydd.
Mae angen inni gael rhwydwaith ffyrdd sy'n addas er mwyn sicrhau bod ffyniant economaidd Cymru'n tyfu. Er mwyn parhau i fod yn Gymru gystadleuol, mae angen i ni sefydlu strwythur rhwydwaith ffyrdd effeithlon. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau i'r ddadl hon, a chymeradwyaf ein cynnig i'r Senedd.
Thank you. I have selected seven amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 will be deselected. I call on the Minister for Economy, Transport and North Wales to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol saith gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 eu dad-ddethol. Galwaf ar Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod yr argyfwng hinsawdd a’r consensws rhwng y pleidiau dros leihau allyriadau i ddim, gan gynnwys trwy ddatgarboneiddio ffyrdd a rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus Cymru a sicrhau newid moddol.
2. Yn cydnabod cyd-ddibyniaeth y seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd a phwysigrwydd gwasanaeth rheilffyrdd £5bn Llywodraeth Cymru, ei chynllun datreoleiddio bysiau a’i buddsoddiad mwyaf erioed mewn teithio llesol o ran darparu rhwydwaith trafnidiaeth aml-foddol a charbon isel a fydd yn chwarae rhan i liniaru’r tagfeydd ar y ffyrdd.
3. Yn gresynu bod diffyg ariannu o £1bn gan Lywodraeth y DU yn y seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru a’i methiant i drydaneiddio prif leiniau’r Gogledd a’r De wedi gwaethygu’r tagfeydd ar y ffyrdd, gan arwain at ragor o draffig ar ein cefnffyrdd.
4. Yn gresynu hefyd fod y degawd o gynni gan Lywodraeth y DU wedi cael effaith uniongyrchol ar waith cynnal rhwydwaith ffyrdd y DU.
5. Yn galw ar Lywodraeth y DU i:
a) wneud ymrwymiad tebyg i’r hwnnw gan Lywodraeth Cymru i ariannu pecyn cynhwysfawr o brosiectau ffyrdd a thrafnidiaeth ar y ffin i wella’r priffyrdd strategol i Gymru gan gynnwys Coridor Brychdyn o gwmpas Caer; yr A5 trwy Amwythig i Gymru ac yn y Pant/Llanymynech;
b) helpu i liniaru’r tagfeydd ar y rhwydwaith ffyrdd trwy addo £1bn i drydaneiddio’r brif lein o Crewe i Gaergybi, buddsoddi i uwchraddio’r lein o Wrecsam i orsaf Lime Street yn Lerpwl a thrydaneiddio prif lein y De yn ei chyfanrwydd.
6. Yn nodi penderfyniad a datganiad llafar y Prif Weinidog ddydd Mawrth 4 Mehefin 2019 ynghylch prosiect coridor yr M4 o gwmpas Casnewydd a’r gwaith arwyddocaol sy’n cael ei wneud gan Gomisiwn Trafnidiaeth y De-ddwyrain i ddatblygu atebion cynaliadwy ac effeithiol i broblem tagfeydd yng Nghasnewydd ac yng ngweddill y rhanbarth.
7. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau tagfeydd traffig ar y ffyrdd, gan gynnwys y pecyn digynsail o £1bn i wella seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth y Gogledd, gan gynnwys y gwaith uwchraddio mawr ar yr A55 a’r A483, cynlluniau teithio llesol a Metro’r Gogledd.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the climate emergency and the cross-party consensus that exists to realising net zero emissions, including decarbonisation of the Welsh road and public transport network and achieving modal shift.
2. Acknowledges the interdependence of road and rail infrastructure and the importance of the Welsh Government’s £5bn rail service, bus re-regulation and record investment in active travel in delivering a low-carbon, multi-modal transport network which will play a part in alleviating traffic congestion on roads.
3. Regrets that road traffic congestion has been exacerbated by the UK Government’s £1bn underfunding of transport infrastructure in Wales and failure to electrify the mainlines in north and south Wales, leading to increased traffic on our trunk roads.
4. Further regrets that the UK Government’s decade of austerity has had a direct impact on the maintenance of the UK’s road network.
5. Calls upon the UK Government to:
a) make a similar commitment to the Welsh Government to fund a comprehensive package of borderland road and transport projects to improve strategic arterial routes into Wales including the Broughton Corridor around Chester; the A5 from Shrewsbury to Wales and at Pant/Llanymynech;
b) help alleviate congestion on the road network by pledging £1bn to electrify the mainline from Crewe to Holyhead, invest in the upgrading of the Wrexham to Liverpool Lime Street line and fully electrify the South Wales mainline.
6. Notes the decision and oral statement made by the First Minister on Tuesday 4 June 2019 regarding the M4 corridor around Newport project and the significant work being undertaken by the South East Wales Transport Commission to develop sustainable and effective solutions to congestion in Newport and the wider region.
7. Welcomes the Welsh Government’s commitment to reduce road traffic congestion, including an unprecedented £1bn package of improvements to road and transport infrastructure in North Wales, including major upgrades of the A55 and A483, active travel schemes and the North Wales Metro.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Moved.
Cynigiwyd.
Thank you. I call on Helen Mary Jones to move amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Diolch. Galwaf ar Helen Mary Jones i gynnig gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ail-rifo yn unol â hynny:
Yn cydnabod pwysigrwydd buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus werdd i fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd a lleddfu tagfeydd ar y ffyrdd.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new point after point 2 and renumber accordingly:
Recognises the importance of investment in green public transport in tackling the climate emergency and in easing road congestion.
Gwelliant 3—Siân Gwenllian
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn cadarnhau’r egwyddor y dylai Llywodraeth Cymru fod yn atebol i etholwyr Cymru a’r Senedd hon o ran blaenoriaethau seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru.
Amendment 3—Siân Gwenllian
Delete point 3 and replace with:
Affirms the principle that the Welsh Government should be accountable to the Welsh electorate and this Senedd for road and public transport infrastructure priorities in Wales.
Gwelliant 4—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3 ac ail-rifo yn unol â hynny:
Yn gwrthod unrhyw ymgais gan Lywodraeth y DU i benderfynu ar flaenoriaethau gwariant a seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus y Senedd hon ar ei rhan.
Amendment 4—Siân Gwenllian
Add as new point after point 3 and renumber accordingly:
Rejects any attempt by the UK Government to determine the road and public transport infrastructure and spending priorities of this Senedd on its behalf.
Gwelliant 5—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn gresynu wrth fethiant Llywodraeth Geidwadol y DU a Llywodraeth Lafur Cymru i gyflawni pecyn o fuddsoddiad seilwaith yn y rhwydwaith ffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer Cymru gyfan.
Amendment 5—Siân Gwenllian
Add as new point after point 3 and renumber accordingly:
Regrets the failure of both the Conservative UK Government and Labour Welsh Government to deliver a Wales-wide package of infrastructure investment in the road and public transport network.
Gwelliant 6—Siân Gwenllian
Ym mhwynt 4, dileu is-bwynt (a) a rhoi yn ei le:
'sicrhau datblygiad cyflym gweledigaeth hirdymor ar gyfer rhwydwaith ffyrdd a thrafnidiaeth gyhoeddus integredig gwyrdd a chynaliadwy ar gyfer Cymru, sy’n cynnwys rhoi blaenoriaeth i fynd i’r afael â’r trafferthion tagfeydd o amgylch Casnewydd.'
Amendment 6—Siân Gwenllian
In point 4, delete sub-point (a) and replace with:
'ensure the rapid development of a long-term vision for a green and sustainable integrated Welsh road and public transport network, which includes giving priority to addressing the congestion issues around Newport;'
Gwelliant 7—Siân Gwenllian
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:
'gwella cysylltedd trafnidiaeth rhwng gogledd a de Cymru.'
Amendment 7—Siân Gwenllian
Add as new sub-point at end of point 4:
'improve transport links between north and south Wales.'
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7.
Amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm grateful, I must say at the beginning, to Russell George for agreeing to accept, I think he said, our amendment 2 and our amendment 7, because the motion as it stands slightly reads like something that one might have seen in the 1980s, which implies that we can solve all of our economic woes by building more roads. I'm sure, from what Russell George has said in his responses to Huw Irranca-Davies, that isn't what he meant. But I do have to point out, Dirprwy Lywydd, that that is what the motion says.
Nobody is denying for a moment that we will need to continue to invest in our road networks. I think the points that Russell George has made about the importance of that in rural communities, where it may very well be that some of those can never be effectively served by public transport networks—. And, on these benches, it's really important to us that those communities are supported and maintained, because, among other things, many of those communities are communities where Welsh is still a native language, where it's still spoken on a daily basis. And, so, we will need to continue to invest in our roads. Nobody on these benches is denying that.
But it's not the whole solution. And I think that has been acknowledged. And we do know—and I commend the couple of really good academic studies on this, thinking particularly about what's been said today about the proposed M4 relief road—that the truth is that, over time, you build a road and it fills up. I will quote two of the studies. There's 'Demystifying Induced Travel Demand' written by Roger Gorham for the German Finance Ministry, and 'The Fundamental Law of Road Congestion: Evidence from US Cities' by Duranton and Turner for the 'American Economic Review'. And what they show is that you can't, long term, alleviate these problems by just covering up more of the countryside with concrete.
Now, that isn't to say for a moment that something doesn't need to be done about the issues around Newport. I think everybody in this Chamber—. All of us have driven that road or travelled on that road probably at some point, and we all know what happens at the Brynglas tunnels. But we don't believe for a moment that covering a really important site of special scientific interest with more concrete is going to solve that problem, long term. It is true to say that 43 per cent of the journeys made on that section of the M4 in question are journeys of under 20 miles, and many of those are journeys that, with proper public transport solutions, people would not choose to make by car. Ten per cent of the traffic on that stretch is what leads to the congestion. So, if we could take half of that 43 per cent of people off that road—and I say 'people' advisedly, because they are people who are in empty vehicles, just them and one other person a lot of the time—we could deal with that congestion problem.
Now, the other issue, of course, with the M4 relief road is that it would take seven years to build. Even if we decided to do it, it would take seven years to build. And, in the meantime, Brynglas tunnel misery would continue to be a day-to-day reality.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar, mae'n rhaid i mi ddweud i gychwyn, i Russell George am gytuno i dderbyn, credaf iddo ddweud, ein gwelliant 2 a'n gwelliant 7, gan fod y cynnig fel y mae yn swnio braidd fel rhywbeth y gallai rhywun fod wedi'i weld yn y 1980au, sy'n awgrymu y gallwn ddatrys ein holl broblemau economaidd drwy adeiladu mwy o ffyrdd. Rwy'n siŵr, o'r hyn y mae Russell George wedi'i ddweud yn ei ymatebion i Huw Irranca-Davies, nad dyna a olygai. Ond mae'n rhaid i mi nodi, Ddirprwy Lywydd, mai dyna mae'r cynnig yn ei ddweud.
Nid oes unrhyw un yn gwadu am eiliad y bydd angen inni barhau i fuddsoddi yn ein rhwydweithiau ffyrdd. Credaf fod y pwyntiau a wnaed gan Russell George ynglŷn â phwysigrwydd hynny mewn cymunedau gwledig, lle mae'n ddigon posibl na all rhai ohonynt byth gael eu gwasanaethu'n effeithiol gan rwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus—. Ac ar y meinciau hyn, mae'n bwysig iawn i ni fod y cymunedau hynny'n cael eu cefnogi a'u cynnal, oherwydd ymhlith pethau eraill, mae llawer o'r cymunedau hynny’n gymunedau lle mae'r Gymraeg yn dal i fod yn iaith frodorol, lle mae'n dal i gael ei siarad yn ddyddiol. Ac felly, bydd angen i ni barhau i fuddsoddi yn ein ffyrdd. Nid oes unrhyw un ar y meinciau hyn yn gwadu hynny.
Ond nid dyna'r ateb cyfan. A chredaf fod hynny wedi cael ei gydnabod. A gwyddom—ac rwy'n cymeradwyo'r un neu ddwy o astudiaethau academaidd da iawn ar hyn, yn arbennig mewn perthynas â’r hyn a ddywedwyd heddiw am ffordd liniaru arfaethedig yr M4—mai’r gwir yw eich bod, dros amser, yn adeiladu ffordd ac yna mae'n llenwi. Rwyf am ddyfynnu dwy o'r astudiaethau. Ysgrifennwyd 'Demystifying Induced Travel Demand' gan Roger Gorham ar gyfer Gweinyddiaeth Cyllid yr Almaen, a 'The Fundamental Law of Road Congestion: Evidence from US Cities' gan Duranton a Turner ar gyfer yr 'American Economic Review'. A'r hyn y maent yn ei ddangos yw na allwch, yn y tymor hir, leddfu'r problemau hyn drwy orchuddio mwy o gefn gwlad â choncrit.
Nawr, nid yw hynny'n golygu am eiliad nad oes angen gwneud rhywbeth am y problemau o amgylch Casnewydd. Credaf fod pawb yn y Siambr hon—. Mae pob un ohonom, mae'n debyg, wedi gyrru ar hyd y ffordd honno neu wedi teithio ar y ffordd honno ar ryw adeg, a gŵyr pob un ohonom beth sy'n digwydd yn nhwneli Bryn-glas. Ond ni chredwn am eiliad y bydd gorchuddio safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig gyda mwy o goncrit yn datrys y broblem honno yn y tymor hir. Mae'n wir dweud bod 43 y cant o'r siwrneiau ar y rhan honno o'r M4 yn deithiau o dan 20 milltir, ac mae llawer o'r rheini'n deithiau na fyddai pobl, gydag atebion trafnidiaeth gyhoeddus addas, yn dewis eu gwneud mewn car. Deg y cant o'r traffig ar y darn hwnnw o ffordd sy’n arwain at y tagfeydd. Felly, pe gallem fynd â hanner y 43 y cant hwnnw o bobl oddi ar y ffordd honno—a dywedaf 'pobl' yn fwriadol, gan mai pobl mewn cerbydau gwag ydynt, dim ond nhw ac un unigolyn arall lawer o'r amser—gallem ymdrin â phroblem y tagfeydd hynny.
Nawr, y mater arall, wrth gwrs, gyda ffordd liniaru’r M4 yw y byddai'n cymryd saith mlynedd i'w hadeiladu. Hyd yn oed pe baem yn penderfynu ei hadeiladu, byddai'n cymryd saith mlynedd. Ac yn y cyfamser, byddai diflastod twneli Bryn-glas yn parhau i fod yn realiti o ddydd i ddydd.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'll very happily take an intervention.
Rwy'n fwy na pharod i dderbyn ymyriad.
Thanks for giving way, Helen Mary. I hear what you're saying about taking more cars off the road, and, hopefully, that will help ease the congestion, and I hear also that you don't support the M4 black route across the Gwent levels. But, do you accept that there needs to be some kind of infrastructure improvement in terms of the road itself? That current road is a standard that's way out of date; it hasn't been fit for purpose for years. There needs to be some improvement, whatever that solution might be.
Diolch am ildio, Helen Mary. Clywaf yr hyn a ddywedwch am dynnu mwy o geir oddi ar y ffyrdd, a gobeithiaf y bydd hynny'n helpu i leddfu'r tagfeydd, a chlywaf hefyd nad ydych yn cefnogi llwybr du'r M4 dros wastadeddau Gwent. Ond a ydych yn derbyn bod angen rhyw fath o welliant i'r seilwaith o ran y ffordd ei hun? Mae safon y ffordd bresennol wedi dyddio'n eithriadol; nid yw wedi bod yn addas i'r diben ers blynyddoedd. Mae angen rhyw welliant, beth bynnag fo'r ateb hwnnw.
I absolutely accept what Nick Ramsay says about that—that part of the solution may very well be some additional road infrastructure, but it's not the whole story.
Now, I don't think it's fair to accuse the Welsh Government of having rushed into a decision about the M4 relief road. I think some of us thought we were quite possibly going to have retired by the time the decision was made. And the First Minister did take into account, and did, when he presented the decision, take into account that there were balanced factors. I think it's really important that the Welsh Government chose, in making that decision, to listen to our future generations commissioner. There is absolutely no point in the future generations and well-being Act, if, every time the person responsible for its delivery tells us something that we find inconvenient, we choose to ignore it.
Rwy'n derbyn yr hyn a ddywed Nick Ramsay am hynny'n llwyr—y gallai rhywfaint o seilwaith ffyrdd ychwanegol fod yn rhan o'r ateb, ond nid dyna'r stori gyfan.
Nawr, ni chredaf ei bod yn deg cyhuddo Llywodraeth Cymru o ruthro i wneud penderfyniad ynglŷn â ffordd liniaru'r M4. Credaf fod rhai ohonom yn meddwl y byddem wedi ymddeol erbyn i'r penderfyniad gael ei wneud. Ac fe wnaeth y Prif Weinidog ystyried, ac fe wnaeth, pan gyflwynodd y penderfyniad, ystyried bod yno ffactorau cytbwys. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod Llywodraeth Cymru, wrth wneud y penderfyniad hwnnw, wedi dewis gwrando ar ein comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Nid oes unrhyw bwynt o gwbl i Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol os byddwn yn dewis anwybyddu'r unigolyn sy'n gyfrifol am ei gweithredu bob tro y bydd yn dweud rhywbeth wrthym sy'n anghyfleus i ni.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Briefly I will, but I'm just conscious I've got some other points I need to make.
Yn sydyn, ond rwy'n ymwybodol fod gennyf rai pwyntiau eraill y mae angen imi eu gwneud.
By the same token, is it not important that when we have an independent inspector's report and inquiry that the principle also applies there?
Yn yr un modd, onid yw'n bwysig, pan fyddwn yn cael adroddiad ac ymchwiliad gan arolygydd annibynnol, fod yr egwyddor hefyd yn berthnasol yn hynny o beth?
Well, I think that's a moot point, and it is a valid point, but it's about also the factors that those inspectorates are set up to look at. My own personal position—and I'm not speaking for my party—is that I think that some of those criteria need to be updated in the light of the future generations and well-being Act. So, I'm not disputing what the inspectorate found, but I may be partly disputing what the inspectorate was looking for.
I want to turn—. So, we don't accept the points about the need to build—[Inaudible.] But I want to turn quickly to our amendments, and the question of where these decisions should be made. Some of us have been arguing the ins and outs of devolution for a very, very long time, and one thing that is completely clear to me is that any political organisation, any individual who says that they respect devolution at the other end of the M4 corridor should not be saying to Welsh Government, 'You can have this investment providing you spend it exactly as we tell you to do.' If that's the case, we may as well all pack up and go home.
Wel, credaf fod hwnnw'n bwynt dadleuol, ac mae'n bwynt dilys, ond mae'n ymwneud hefyd â'r ffactorau y caiff yr arolygiaethau hynny eu sefydlu i edrych arnynt. Fy marn bersonol i—ac nid wyf yn siarad ar ran fy mhlaid—yw y credaf fod angen diweddaru rhai o'r meini prawf hynny yng ngoleuni Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Felly, nid wyf yn dadlau ynghylch yr hyn a ganfu'r arolygiaeth, ond efallai fy mod yn dadlau'n rhannol ynglŷn â'r hyn roedd yr arolygiaeth yn chwilio amdano.
Hoffwn droi—. Felly, nid ydym yn derbyn y pwyntiau am yr angen i adeiladu—[Anghlywadwy.] Ond hoffwn droi'n gyflym at ein gwelliannau, a'r cwestiwn ynglŷn â ble y dylid gwneud y penderfyniadau hyn. Mae rhai ohonom wedi bod yn dadlau ynghylch manylion datganoli ers amser maith, ac un peth sy'n gwbl glir i mi yw na ddylai unrhyw sefydliad gwleidyddol, unrhyw unigolyn sy'n dweud eu bod yn parchu datganoli ar ben arall coridor yr M4 ddweud wrth Lywodraeth Cymru, 'Gallwch gael y buddsoddiad hwn ar yr amod eich bod yn ei wario'n union fel y dywedwn ni.' Os felly, waeth i ni i gyd fynd adref.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
If the Presiding Officer will allow it.
Os gwnaiff y Llywydd ganiatáu hynny.
Briefly. I'm allowing for the intervention.
Yn fyr. Rwy'n caniatáu'r ymyriad.
It's just on that point about not wanting to instruct the Welsh Government how to spend money. I've heard you advocate on many occasions that we should direct local authorities how to spend theirs. So, what's good for the goose is good for the gander. Surely, if there are nationally important projects, like the M4 relief road, and the UK Government wants to progress it—
Mae'n ymwneud â'r pwynt ynglŷn â pheidio â bod eisiau cyfarwyddo Llywodraeth Cymru sut i wario arian. Rwyf wedi eich clywed yn dadlau ar sawl achlysur y dylem gyfarwyddo awdurdodau lleol sut i wario eu harian hwy. Felly, dylai'r hyn sy'n iawn mewn un achos fod yn iawn yn yr achos arall hefyd. Yn sicr, os oes prosiectau o bwysigrwydd cenedlaethol, fel ffordd liniaru'r M4, a bod Llywodraeth y DU am eu symud yn eu blaen—
Sorry, Darren, I'm going to have to cut across you now, because time is short. I think I've got your point. I simply disagree. I believe in the principle of subsidiarity—[Interruption.] Darren, I've taken your intervention, will you be kind enough to listen to my response? I believe in the principle of subsidiarity, which says that the decision should be made at the most local appropriate level, and there are times when it is appropriate for the Welsh Government to be directing local authorities and times when it is not. What is absolutely clear to me is that, in devolved matters, it is not appropriate for the UK Government to be directing and it is also not appropriate for the UK Government to be effectively blackmailing Welsh Government.
Now, by all means, extra investment. I love the talk that we get from Boris Johnson about levelling up. I'd love to see some levelling up, as would many of the single-parent families in my constituency love to see a bit of levelling up. But the principle is that these are issues—these are devolved matters. Now, it's perfectly proper, both for the Conservative Party here and the Conservative Party in Westminster to disagree with what the Welsh Government decides to do. But it is not—it is not—for Ministers who were not elected by the people of this country to be directing the elected Government of this country as to how it spends its resources in devolved areas.
I move our amendments, Dirprwy Lywydd.
Mae'n ddrwg gennyf, Darren, mae'n rhaid i mi dorri ar eich traws, gan fod amser yn brin. Credaf fy mod yn deall eich pwynt. Ond rwy'n anghytuno. Rwy'n credu yn egwyddor sybsidiaredd—[Torri ar draws.] Darren, rwyf wedi derbyn eich ymyriad, a fyddwch yn ddigon caredig i wrando ar fy ymateb? Rwy'n credu yn egwyddor sybsidiaredd, sy'n dweud y dylid gwneud penderfyniad ar y lefel fwyaf lleol sy'n briodol, ac mae adegau pan fydd yn briodol i Lywodraeth Cymru gyfarwyddo awdurdodau lleol ac adegau pan na fydd hynny'n briodol. Yr hyn sy'n gwbl glir i mi, mewn materion datganoledig, yw nad yw'n briodol i Lywodraeth y DU fod yn cyfarwyddo ac nad yw chwaith yn briodol i Lywodraeth y DU flacmelio Llywodraeth Cymru, i bob pwrpas.
Nawr, ar bob cyfrif, buddsoddiad ychwanegol. Rwyf wrth fy modd â'r sôn a gawn gan Boris Johnson ynglŷn â chodi lefelau. Buaswn wrth fy modd yn gweld rhywfaint o godi lefelau, fel y byddai llawer o deuluoedd un rhiant yn fy etholaeth wrth eu boddau'n gweld rhywfaint o godi lefelau. Ond yr egwyddor yw bod y rhain yn faterion—mae'r rhain yn faterion datganoledig. Nawr, mae'n gwbl briodol i'r Blaid Geidwadol yma ac i'r Blaid Geidwadol yn San Steffan anghytuno â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn penderfynu ei wneud. Ond nid lle—nid lle—Gweinidogion na chawsant eu hethol gan bobl y wlad hon yw cyfarwyddo Llywodraeth etholedig y wlad hon sut i wario ei hadnoddau mewn meysydd datganoledig.
Rwy'n cynnig ein gwelliannau, Ddirprwy Lywydd.
I have great pleasure in speaking in this debate this afternoon. South Wales East is the gateway to Wales. The purpose of the gateway is to allow the passage of goods and services inwards and outwards. It follows, therefore, that good transport links are vital in increasing a growing and thriving economy. The M4 is Wales's strategic gateway to the rest of the United Kingdom and to Europe. It is the main artery that pumps the lifeblood of the Welsh economy, but this artery, too often, is clogged and congested. The fact is that we are serviced by a sub-standard dual carriageway that fails to meet modern motorway standards. Congestion on the M4 hits our major towns and cities hard. Our economy alone—. Cardiff loses out on £134 million a year; Swansea, £62 million; and Newport, £44 million a year.
In the last few years, this stretch of road has been forced to close over 100 times. One hundred thousand vehicles travel on the M4 around Newport every day. This increases when major events, such as concerts, rugby, football or cricket take place in Cardiff, Newport or Swansea. Constrained by the oldest motorway tunnels in the United Kingdom, this stretch of road causes increased vehicle emissions, poor air quality and accidents.
An M4 relief road was first proposed way back in 1991. The case for a relief road for the M4 around Newport is even stronger than ever before. The National Assembly's own planning inspector spent more than a year considering the case for a new M4 route south of Newport. He gives the proposal his overwhelming backing. In his report, he details the economic, environmental and health benefits of the project. He said that the M4 project would provide—and this is his quote—
'a healthy rate of return for the investment of public funds.'
For every pound invested, Wales would receive £1.50 in return, yet, his recommendation was rejected by the First Minister—a decision taken unilaterally. I hope he will answer one day what was the real reason to reject this great opportunity, which, day by day, is not only going to increase the cost of the motorway, but also there are other reasons, which I'm going to mention now. This rejection was met by dismay, anger and frustration by industry and business groups in Wales. Ninety businesses and organisations, including Admiral, Tata and SA Brain signed a joint statement calling on Welsh Government to deliver an M4 relief road. The CBI in Wales said,
'This is a dark day for the Welsh economy...Congestion and road pollution around Newport can only increase. Economic growth will be stifled, confidence in the region will weaken and the cost of an eventual relief road will rise.'
The Freight Transport Association also said,
'The M4 is a vital stretch of infrastructure with international economic importance, yet it is blighted by heavy congestion.'
It is the infrastructure and the opportunity to deliver this essential investment into south Wales that have been missed. This situation can only get worse, Presiding Officer. The Welsh Government accepts that there are severe operational problems on junctions around Newport, especially between junctions 23 and 28. The removal of the Severn bridge toll, although set to inject over £100 million of economic activities into Wales, has increased congestion enormously. Between 2011 and 2016, the traffic on the M4 rose by over 12 per cent. Projection by the Department for Transport shows that traffic alone on the M4 is set to increase by nearly 38 per cent over the next 30 years. Failure to act is simply not the option, Presiding Officer. The people of Wales have waited long enough for this problem to be addressed. While the Welsh Government dither and delay, the traffic increases and the situation worsens. We need action now. I call on the Welsh Government to deliver an M4 relief road as a matter of urgency. Thank you.
Mae'n bleser mawr gennyf siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma. Dwyrain De Cymru yw'r porth i Gymru. Diben y porth yw caniatáu i nwyddau a gwasanaethau fynd i mewn ac allan. Mae'n gwneud synnwyr, felly, fod cysylltiadau trafnidiaeth da yn hanfodol wrth ehangu economi sy'n tyfu ac yn ffynnu. Yr M4 yw porth strategol Cymru i weddill y Deyrnas Unedig ac i Ewrop. Dyma'r brif rydweli sy'n pwmpio gwaed economi Cymru, ond mae'r rhydweli hon, yn rhy aml, yn cael ei gorlenwi a’i thagu. Y gwir amdani yw ein bod yn cael ein gwasanaethu gan ffordd ddeuol is-safonol nad yw’n bodloni safonau traffordd fodern. Mae tagfeydd ar yr M4 yn effeithio’n andwyol ar ein trefi a'n dinasoedd mawr. Mae ein heconomi yn unig—. Mae Caerdydd ar ei cholled o £134 miliwn y flwyddyn; Abertawe, £62 miliwn; a Chasnewydd, £44 miliwn y flwyddyn.
Yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gorfodwyd y darn hwn o ffordd i gau dros 100 o weithiau. Mae can mil o gerbydau yn teithio ar yr M4 o amgylch Casnewydd bob dydd. Mae hyn yn cynyddu pan fydd digwyddiadau mawr, fel cyngherddau, rygbi, pêl-droed neu griced yn cael eu cynnal yng Nghaerdydd, Casnewydd neu Abertawe. Wedi'i gyfyngu gan y twneli traffordd hynaf yn y Deyrnas Unedig, mae'r darn hwn o ffordd yn achosi mwy o allyriadau gan gerbydau, ansawdd aer gwael a damweiniau.
Argymhellwyd ffordd liniaru’r M4 am y tro cyntaf yn ôl ym 1991. Mae'r achos dros ffordd liniaru ar gyfer yr M4 o amgylch Casnewydd hyd yn oed yn gryfach nag erioed o'r blaen. Treuliodd arolygydd cynllunio’r Cynulliad Cenedlaethol fwy na blwyddyn yn ystyried yr achos dros lwybr M4 newydd i’r de o Gasnewydd. Mae'n rhoi cefnogaeth gyfan gwbl i'r cynnig. Yn ei adroddiad, mae'n manylu ar fuddion economaidd, amgylcheddol ac iechyd y prosiect. Dywedodd y byddai prosiect yr M4 yn darparu—a dyma’i ddyfyniad—
'cyfradd adennill iach ar gyfer y buddsoddiad o gyllid cyhoeddus.'
Am bob punt a fuddsoddir, byddai Cymru’n derbyn £1.50 yn ôl, ond serch hynny, gwrthodwyd ei argymhelliad gan y Prif Weinidog—penderfyniad a wnaed yn unochrog. Rwy'n gobeithio y bydd yn ateb rhyw ddydd beth oedd y gwir reswm dros wrthod y cyfle gwych hwn a fydd, o ddydd i ddydd, nid yn unig yn cynyddu cost y draffordd, ond mae rhesymau eraill hefyd, ac rwyf am sôn amdanynt yn awr. Arweiniodd y gwrthodiad hwn at siom, dicter a rhwystredigaeth ym myd diwydiant a grwpiau busnes yng Nghymru. Llofnododd 90 o fusnesau a sefydliadau, gan gynnwys Admiral, Tata ac SA Brain ddatganiad ar y cyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i adeiladu ffordd liniaru’r M4. Dywedodd CBI Cymru,
Mae hwn yn ddiwrnod tywyll i economi Cymru...Ni all tagfeydd a llygredd ffyrdd o amgylch Casnewydd ond cynyddu. Bydd twf economaidd yn cael ei fygu, bydd hyder yn y rhanbarth yn gwanhau a bydd cost ffordd liniaru yn y pen draw yn codi.
Dywedodd y Sefydliad Trafnidiaeth Cludo Nwyddau hefyd,
Mae'r M4 yn ddarn hanfodol o seilwaith sydd â phwysigrwydd economaidd rhyngwladol, ond mae tagfeydd trwm yn ei ddifetha.
Y seilwaith a'r cyfle i ddarparu’r buddsoddiad hanfodol hwn yn ne Cymru sydd wedi eu colli. Ni all y sefyllfa hon ond gwaethygu, Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru’n derbyn bod problemau gweithredol difrifol ar gyffyrdd o amgylch Casnewydd, yn enwedig rhwng cyffyrdd 23 a 28. Mae cael gwared ar dollau pont Hafren, er y bydd hynny’n darparu chwistrelliad o dros £100 miliwn o weithgarwch economaidd i Gymru, wedi cynyddu tagfeydd yn aruthrol. Rhwng 2011 a 2016, cynyddodd y traffig ar yr M4 dros 12 y cant. Mae rhagamcanion gan yr Adran Drafnidiaeth yn dangos y bydd traffig yn unig ar yr M4 yn cynyddu bron i 38 y cant dros y 30 mlynedd nesaf. Nid yw peidio â gweithredu yn opsiwn, Lywydd. Mae pobl Cymru wedi aros yn ddigon hir i'r broblem hon gael sylw. Tra bo Llywodraeth Cymru'n tin-droi ac yn oedi, mae'r traffig yn cynyddu ac mae'r sefyllfa'n gwaethygu. Mae angen gweithredu ar unwaith. Galwaf ar Lywodraeth Cymru i ddarparu ffordd liniaru’r M4 ar frys. Diolch.
This would feel like groundhog day if it wasn't in the context of the cataclysmic storms and floods that we've had in the last few weeks, which makes it astonishing to me that we are debating whether or not to invest in more roads, when it's absolutely clear that the climate emergency requires us to find different solutions to the congestion problems that we have.
We know, from the Government's own evidence to the planning inquiry that the effect of investing £1.5 billion in 14 miles of road would be to increase the traffic on the M4 and simply to move it further along that road. This is not a good use of public money at all, and the First Minister took absolutely the right decision.
I find it astonishing that the Conservatives would argue that a solution to actually just move the congestion further down the road and to bring more people into Cardiff and Newport by car is a solution that we should be considering. It simply doesn't sit well with the Welsh Conservatives' call for a clean air Act, because the proposal in this motion would be to simply make the problem much worse.
Declaring a climate emergency has consequences, and I believe that the Conservatives need to start catching up with the need to do things differently rather than promoting more of the car-centric policies that have led us to the current deplorable and unsustainable despoiling of the world's resources. We simply can't go on like this. I would like to see the Welsh Conservatives concentrating on getting the UK Government to rectify the historic underfunding of our rail system, which is the reason why 43 per cent of the people using the M4 are simply commuting into work. It is really not a good use of a car to be driving it to work, parking it for eight hours and then driving out again. We must have a better public transport system. We absolutely can agree on that.
But we simply need to reflect on the fact, as the economy Minister said in an earlier question this afternoon, that Wales has 11 per cent of the stations and the signalling across England and Wales, but only 2 per cent of the funding. So, there's clearly plenty of money around when London-focused projects are being decided on. I remain to be convinced that HS2 will have any benefit for Wales, but I can see that it might, if it led to the electrification and extension of the hi-speed line to Holyhead. But—
Byddai hyn yn teimlo fel pe bai wedi digwydd droeon o'r blaen pe na bai’n digwydd yng nghyd-destun y stormydd a'r llifogydd trychinebus rydym wedi’u cael dros yr wythnosau diwethaf, sy'n gwneud i mi ryfeddu ein bod yn trafod a ddylid buddsoddi mewn rhagor o ffyrdd ai peidio, pan fo'n gwbl amlwg fod yr argyfwng hinsawdd yn ei gwneud yn ofynnol inni ddod o hyd i atebion gwahanol i'r problemau tagfeydd sydd gennym.
O dystiolaeth y Llywodraeth ei hun i'r ymchwiliad cynllunio, gwyddom mai effaith buddsoddi £1.5 biliwn mewn 14 milltir o ffordd fyddai cynyddu'r traffig ar yr M4 a'i symud ymhellach ar hyd y ffordd honno. Nid yw hyn yn ddefnydd da o arian cyhoeddus o gwbl, ac fe wnaeth y Prif Weinidog y penderfyniad cywir.
Rwy’n rhyfeddu bod y Ceidwadwyr yn dadlau y byddai ateb sy’n symud y tagfeydd ymhellach i lawr y ffordd a dod â mwy o bobl i Gaerdydd a Chasnewydd mewn ceir yn ateb y dylem ei ystyried. Nid yw'n gyson â galwad y Ceidwadwyr Cymreig am Ddeddf aer glân, oherwydd yr argymhelliad yn y cynnig hwn fyddai gwneud y broblem yn waeth o lawer.
Mae datgan argyfwng hinsawdd yn arwain at ganlyniadau, a chredaf fod angen i'r Ceidwadwyr ddechrau dal i fyny â'r angen i wneud pethau'n wahanol yn hytrach na hyrwyddo mwy o'r polisïau sy'n canolbwyntio ar geir sydd wedi ein harwain at y sefyllfa druenus ac anghynaliadwy rydym ynddi ar hyn o bryd, lle rydym yn anrheithio adnoddau'r byd. Ni allwn barhau fel hyn. Hoffwn weld y Ceidwadwyr Cymreig yn canolbwyntio ar sicrhau bod Llywodraeth y DU yn unioni tangyllido hanesyddol ein system reilffyrdd, sef y rheswm pam fod 43 y cant o'r bobl sy'n defnyddio'r M4 yn cymudo i’r gwaith. Nid yw gyrru car i'r gwaith, ei barcio am wyth awr cyn ei yrru oddi yno wedyn yn ddefnydd da o gar. Mae’n rhaid inni gael gwell system drafnidiaeth gyhoeddus. Gallwn yn sicr gytuno ar hynny.
Ond fel y dywedodd Gweinidog yr economi mewn cwestiwn cynharach y prynhawn yma, rhaid inni ystyried bod gan Gymru 11 y cant o'r gorsafoedd a'r signalau ar draws Cymru a Lloegr, ond ni chaiff ond 2 y cant o'r cyllid. Felly, mae'n amlwg fod digon o arian o gwmpas pan wneir penderfyniadau ynglŷn â phrosiectau sy'n canolbwyntio ar Lundain. Nid wyf wedi fy argyhoeddi eto y bydd HS2 yn arwain at unrhyw fudd i Gymru, ond gallaf weld y gallai, pe bai'n arwain at drydaneiddio ac ymestyn y rheilffordd gyflym i Gaergybi. Ond—
Will you take an intervention? Thank you very much, Jenny. In terms of improving the rail infrastructure in Wales, what are your views about those areas that are outside the urban centres of south Wales and north Wales? Most of Wales doesn't have a rail system worth speaking of.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch yn fawr iawn, Jenny. O ran gwella'r seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, beth yw eich barn am yr ardaloedd y tu allan i ganolfannau trefol de Cymru a gogledd Cymru? Nid oes gan y rhan fwyaf o Gymru system reilffyrdd sy'n werth siarad amdani.
I agree with you. We constantly abolish roads and there are areas of Wales where we don't any longer have a railway line, and therefore we know that people who need to go to work from remote villages are going to need to use a car, at the very least to get to the bus transport that might take them to the town where they are going to work. So, I'm not saying that no roads should be maintained at all, but I'm just saying that the red rag to a bull for me is the continual focus in this motion on harking back to the decision that was made in June last year about not going ahead with hugely expensive and ineffective road improvement proposals. We really do need to upgrade our rail system, as well as improve the integrated transport system that we must have to have a modern economy, so that we quite quickly have the trains and the buses being co-ordinated, so that people can make whatever journey they need to make.
So, I just think we absolutely have to have the modal shift away from the car for things like commuting to work and school. I think we either need to argue that spending on the rail infrastructure needs to be devolved, or we need to do something about the raw deal that Wales is getting at the moment to get a better railway service for Wales. We aren't going to get anything, as far as I'm concerned, from spending £16 billion on HS2, and we aren't even going to get the electrification of the line to Swansea, unless there's something in the budget that we don't yet know about, nor even the upgrading of the four lines between Cardiff and Newport and beyond, two of which could be used as suburban rail services connecting up the population of Monmouthshire with Cardiff and Newport.
These are the sorts of investments that we urgently, urgently need, but I would agree with the need to really tackle the M4 congestion that we can all agree is unsustainable, and we need to inject some urgency into the liberation of the South East Wales Transport Commission to deliver sustainable and effective solutions to congestion in Newport and the wider region.
Rwy'n cytuno â chi. Rydym yn cael gwared ar ffyrdd yn gyson ac mae ardaloedd o Gymru lle nad oes gennym reilffyrdd bellach, ac felly gwyddom y bydd angen i bobl y mae'n rhaid iddynt fynd i weithio o bentrefi anghysbell ddefnyddio car, o leiaf er mwyn cyrraedd y bysiau a allai fynd â hwy i'r dref lle maent yn mynd i weithio. Felly, nid wyf yn dweud na ddylid cynnal unrhyw ffyrdd o gwbl, dim ond dweud mai'r hyn sy'n fy ngwylltio yw'r ffocws parhaus yn y cynnig hwn ar fynd yn ôl at y penderfyniad a wnaed ym mis Mehefin y llynedd ynglŷn â pheidio â bwrw ymlaen â chynigion hynod gostus ac aneffeithiol i wella ffyrdd. Mae gwir angen inni uwchraddio ein system reilffyrdd, yn ogystal â gwella'r system drafnidiaeth integredig y mae'n rhaid inni ei chael er mwyn cael economi fodern, fel y bydd y trenau a'r bysiau'n cael eu cydgysylltu'n eithaf cyflym, fel y gall pobl gyflawni pa daith bynnag y mae angen iddynt ei chyflawni.
Felly, credaf fod yn rhaid i ni gael newid moddol o ddefnyddio ceir ar gyfer pethau fel cymudo i'r gwaith a'r ysgol. Credaf y dylem ddadlau fod angen datganoli gwariant ar y seilwaith rheilffyrdd, neu fod angen inni wneud rhywbeth am y fargen wael y mae Cymru'n ei chael ar hyn o bryd i gael gwasanaeth rheilffyrdd gwell i Gymru. Nid ydym yn mynd i gael unrhyw beth, hyd y gwelaf, o wario £16 biliwn ar HS2, ac nid ydym yn mynd i gael y rheilffordd i Abertawe wedi'i thrydaneiddio hyd yn oed oni bai fod rhywbeth yn y gyllideb nad ydym yn gwybod amdano eto, na hyd yn oed uwchraddio'r pedair rheilffordd rhwng Caerdydd a Chasnewydd a thu hwnt, y gellid defnyddio dwy ohonynt fel gwasanaethau rheilffyrdd maestrefol i gysylltu poblogaeth Sir Fynwy â Chaerdydd a Chasnewydd.
Dyma'r mathau o fuddsoddiadau sydd eu hangen arnom yn daer, ond buaswn yn cytuno â'r angen i fynd i'r afael â'r tagfeydd ar yr M4, gan y gall pob un ohonom gytuno eu bod yn anghynaliadwy, ac mae angen inni fynd ati ar frys i ryddhau Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru i ddarparu atebion cynaliadwy ac effeithiol i ymdrin â thagfeydd yng Nghasnewydd a'r rhanbarth ehangach.
Can you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
The commission has years of transport expertise amongst its members: how long do they need to come up with the solutions that they must surely have to hand? We don't need to be a transport expert to realise we're going to need to be ordering buses in the short term as an interim solution until we have the new metro, tram and train lines that will need time to be constructed.
Mae gan y comisiwn flynyddoedd o arbenigedd ym maes trafnidiaeth ymhlith ei aelodau: faint o amser sydd ei angen arnynt i feddwl am yr atebion y mae'n rhaid eu bod ganddynt yn barod? Nid oes angen inni fod yn arbenigwyr ar drafnidiaeth i sylweddoli y bydd angen inni archebu bysiau yn y tymor byr fel ateb dros dro hyd nes y cawn y llwybrau metro, tram a threnau newydd y bydd angen amser i'w hadeiladu.
Thank you to Jenny for giving me that intervention as well. I have to start off, though, by saying how disappointed I am to see yet another entire opposition motion deleted by Welsh Government and replaced by one of its own. Every week the Government has an entire day of its own to bring forward debates of its own choosing, but as this is becoming an established pattern of Welsh Government in responding to our debates in particular, Dirprwy Lywydd, I wonder if you or the Llywydd would now consider reviewing the Government's use of the 'delete all' amendment. It is for Government to answer this Parliament, not shout over it with amendments like this, or, indeed, refuse scrutiny because it doesn't like our tone.
And, Minister, if your priority is holding the UK Government to account as you seem to be doing in your amendment, please don't use our opposition time to do it: become an MP and use your own opposition's time to do it in Parliament. Can we have just a little bit more about Welsh Gov, and a little bit less about 'not us, guv'?
I think the climate change points that have been raised in this debate already are really useful additions to this motion. They are important and they felt particularly live to me yesterday as I sat, along with many working in this institution, in a traffic jam from the infamous junction 33 of the M4. It took me an hour to get to Culverhouse Cross, unable to turn my radiator on because of fumes. Maybe a particularly bad day yesterday, but in the nine years I've been here, my journey from Swansea in the morning takes at least half an hour longer than it used to and the reason for that is because we have roads that cannot cope with the increasingly frequent need for lane closures. And to take Huw Irranca-Davies's point and, indeed, Jenny's point—I can't cycle from Swansea to Cardiff to get here in the morning, Jenny. [Interruption.] So, why don't I catch the train? Well, if it were one of those new, extra-fast trains in which the UK Government has invested, and which would speed up those journeys far more than electrification would have done, then I really would consider it. But, in truth, it still takes me longer than in congested traffic to get here by train, and with Transport for Wales's performance at the moment, I really don't see that in and of itself as a sustainable alternative. [Interruption.] I don't come from the same place as you on this train, Huw.
Can I just point out one obvious thing, really, which is that buses, which are a big part of what the Government is looking at, use roads? This really isn't just about the car. So, unless you really are thinking of a monorail, Minister, then I think your dispatch of this motion is just another distraction from a very difficult truth, which we've tried—
Diolch i Jenny am roi'r ymyriad hwnnw i mi hefyd. Mae'n rhaid i mi ddechrau, fodd bynnag, drwy ddweud pa mor siomedig rwyf fi wrth weld cynnig arall eto gan y gwrthbleidiau'n cael ei ddileu'n gyfan gwbl gan Lywodraeth Cymru a'i ddisodli gan ei chynnig ei hun. Bob wythnos, mae gan y Llywodraeth ddiwrnod cyfan i gyflwyno dadleuon o'i dewis ei hun, ond gan fod hyn yn dod yn batrwm sefydlog gan Lywodraeth Cymru wrth ymateb i'n dadleuon ni yn arbennig, Ddirprwy Lywydd, tybed a fyddech chi neu'r Llywydd bellach yn ystyried adolygu defnydd y Llywodraeth o'r gwelliant 'dileu popeth'. Lle'r Llywodraeth yw ateb y Senedd hon, nid gweiddi drosti gyda gwelliannau fel hyn, neu'n wir, wrthod craffu am nad yw'n hoffi cywair yr hyn a ddywedwn.
Ac os mai eich blaenoriaeth chi, Weinidog, yw dwyn Llywodraeth y DU i gyfrif fel yr ymddengys eich bod yn ei wneud yn eich gwelliant, peidiwch â defnyddio ein hamser ni fel gwrthblaid i wneud hynny: dewch yn AS a defnyddiwch amser eich gwrthblaid eich hun i wneud hynny yn y Senedd. A gawn ni ychydig mwy am Lywodraeth Cymru, ac ychydig llai o 'nid ni, syr'?
Credaf fod y pwyntiau ynghylch y newid yn yr hinsawdd a godwyd yn y ddadl hon eisoes yn ychwanegiadau defnyddiol iawn i'r cynnig hwn. Maent yn bwysig ac roeddent yn teimlo'n arbennig o fyw imi ddoe wrth imi eistedd, gyda llawer o bobl sy'n gweithio yn y sefydliad hwn, mewn tagfa o gyffordd 33 enwog yr M4. Cymerodd awr i mi gyrraedd Croes Cwrlwys, heb allu troi fy rheiddiadur ymlaen oherwydd mygdarth. Efallai ei bod yn ddiwrnod arbennig o wael ddoe, ond yn y naw mlynedd y bûm yma, mae fy nhaith o Abertawe yn y bore yn cymryd o leiaf hanner awr yn hirach nag yr arferai gymryd, a'r rheswm am hynny yw bod gennym ffyrdd na allant ymdopi â'r angen mwyfwy mynych i gau lonydd. Ac i ystyried pwynt Huw Irranca-Davies, ac yn wir, pwynt Jenny—ni allaf feicio o Abertawe i Gaerdydd i gyrraedd yma yn y bore, Jenny. [Torri ar draws.] Felly, pam na ddaliaf y trên? Wel, pe bai'n un o'r trenau newydd cyflym iawn hynny y mae Llywodraeth y DU wedi buddsoddi ynddynt, ac a fyddai'n cyflymu'r siwrneiau hynny'n llawer mwy nag y byddai trydaneiddio wedi'i wneud, buaswn yn ystyried hynny. Ond mewn gwirionedd, mae cyrraedd yma ar drên yn dal i gymryd mwy o amser na gyrru mewn tagfeydd traffig, a chyda pherfformiad Cymru ar hyn o bryd, nid wyf yn gweld hynny ynddo'i hun yn ddewis cynaliadwy. [Torri ar draws.] Nid wyf yn dod o'r un lle â chi ar y trên hwn, Huw.
A gaf fi dynnu sylw at un peth amlwg, mewn gwirionedd, sef bod bysiau, sy'n rhan fawr o'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ystyried, yn defnyddio ffyrdd? Nid y car yn unig sydd dan sylw yma. Felly, oni bai eich bod yn meddwl am drên un gledren, Weinidog, credaf fod lladd y cynnig hwn yn rhywbeth arall sy'n tynnu sylw oddi wrth wirionedd anodd iawn, rydym wedi ceisio—
Will you take a quick intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad byr?
Okay.
O'r gorau.
And also electric vehicles, because electric vehicles need roads as well as buses, of course.
A cherbydau trydan hefyd, gan fod angen ffyrdd ar gerbydau trydan yn ogystal â bysiau, wrth gwrs.
You anticipate my point, Mr George. I was trying to get to the point that this is a difficult question. It's not just car versus train versus whatever. We have roads that are in a dangerous state of repair, which don't at the moment have sufficient capacity to deal with the congestion that we've created for a number of reasons, and which are not designed to prioritise public transport. We should be looking with new roads, when they are brand-new, to design in that attractive active travel alternative that connects communities economically as well as socially, but that can't be true for every road, including the one that I use in the morning.
Green transport—well, trams share road space with motor vehicles, and whether it's green public transport or whether it's hydrogen taxis—let's have those as well—they will still use roads. And that's what this debate is about—raising a serious question about the present and future purpose of roads, as posited in the first two points of our motion. So, it's not a return to the 1980s.
Major roads are nearly always controversial, despite being the subject of compromise so often. Compromise may be driven by often unrealised cost savings, and it seems to me that neither of our Governments has the best of stories to tell on the cost of strategic infrastructure. But the difference between the work on the A465 and HS2 is that the former has been a point of reference in my life since, pretty much, I left university. Only the Sagrada Familia is taking longer to finish, and actually poor delivery on this strategic infrastructure is just as much against the principles of the future generations Act as plastering the country in concrete.
Compromise can be a lost opportunity as well. There are reasons why the distributor road south of Port Talbot is not a replacement for the elevated section of the M4—that would never have been built today—but reduced speed limits on this stretch just move congestion up the road to Llandarcy. The biggest increases in traffic in my region are at the five junctions west of Port Talbot. Experiments with junction 41—these are no adverts to those that we seek to attract into the city region, not least Milford Haven, nor those we seek to persuade to maintain a south Wales land bridge for trade between Ireland and the rest of the EU.
Just to finish, Dirprwy Lywydd, whatever this costs the economy, it's making a mockery of all our local development plans as well. The biggest rise in volume of traffic in my region is at junction 47 near Penllergaer, jumping 78 per cent in the last 17 years, and guess where the LDP is planning to build the majority of its housing estates?
Minister, in your response I really hope you will respond to this debate for what it is—a sincere appeal for some strategic thinking on our infrastructure, badly needed to level Wales up.
Rydych yn achub y blaen ar fy mhwynt, Mr George. Roeddwn yn ceisio cyrraedd y pwynt fod hwn yn gwestiwn anodd. Nid yw'n ymwneud yn syml â cheir yn hytrach na threnau yn hytrach na beth bynnag. Mae gennym ffyrdd sydd mewn cyflwr peryglus, nad oes ganddynt ddigon o gapasiti ar hyn o bryd i ymdopi â'r tagfeydd rydym wedi'u creu am nifer o resymau, ac nid ydynt wedi'u cynllunio i flaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus. Gyda ffyrdd newydd, pan fyddant yn newydd sbon, dylem ystyried eu cynllunio i gynnwys dewis amgen deniadol teithio llesol sy'n cysylltu cymunedau yn economaidd yn ogystal ag yn gymdeithasol, ond ni all hynny fod yn wir am bob ffordd, gan gynnwys yr un a ddefnyddiaf yn y bore.
O ran trafnidiaeth werdd—wel, mae tramiau'n rhannu lle ar y ffyrdd â cherbydau modur, a boed honno'n drafnidiaeth gyhoeddus werdd neu'n dacsis hydrogen—gadewch i ni gael y rheini hefyd—byddant yn dal i ddefnyddio ffyrdd. A dadl am hynny yw hon—codi cwestiwn difrifol ynglŷn â diben ffyrdd ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, fel y nodir yn nau bwynt cyntaf ein cynnig. Felly, nid yw'n dychwelyd i'r 1980au.
Mae ffyrdd mawr bron bob amser yn ddadleuol, er eu bod yn destun cyfaddawdu mor aml. Gall cyfaddawdu gael ei lywio gan arbedion cost nad ydynt bob amser yn cael eu gwireddu, ac ymddengys i mi nad oes gan yr un o'n Llywodraethau straeon gwych iawn i'w hadrodd am gost seilwaith strategol. Ond y gwahaniaeth rhwng y gwaith ar yr A465 a HS2 yw bod y cyntaf wedi bod yn rhan o fy mywyd, fwy neu lai, ers i mi adael y brifysgol. Dim ond basilica'r Sagrada Familia sy'n cymryd mwy o amser i'w gwblhau, ac mae cyflawniad gwael ar y seilwaith strategol hwn yn mynd yn groes i egwyddorion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol lawn cymaint ag y byddai plastro'r wlad mewn concrit.
Gall cyfaddawdu fod yn gyfle a gollwyd hefyd. Mae rhesymau pam nad yw'r ffordd ddosbarthu i'r de o Bort Talbot yn cymryd lle'r darn uchel o'r M4—ni fyddai hwnnw byth wedi cael ei adeiladu heddiw—ond y cyfan y mae cyfyngiadau cyflymder is ar y darn hwn yn ei wneud yw symud tagfeydd i fyny'r ffordd i Llandarcy. Mae'r cynnydd mwyaf mewn traffig yn fy rhanbarth i ar y pum cyffordd i'r gorllewin o Bort Talbot. Arbrofion gyda chyffordd 41—nid yw'r rhain yn hysbysebion da i'r rheini rydym yn ceisio'u denu i'r dinas-ranbarth, yn enwedig Aberdaugleddau, na'r rheini rydym yn ceisio eu perswadio i gynnal pont dir yn ne Cymru ar gyfer masnach rhwng Iwerddon a gweddill yr UE.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, ni waeth faint y mae hyn yn ei gostio i'r economi, mae'n gwneud ein holl gynlluniau datblygu lleol yn destun sbort hefyd. Mae'r cynnydd mwyaf mewn traffig yn fy rhanbarth i ar gyffordd 47 ger Penlle'r-gaer, sydd wedi neidio 78 y cant yn y 17 mlynedd diwethaf, a dyfalwch ble mae'r CDLl yn bwriadu adeiladu'r rhan fwyaf o'i ystadau tai?
Weinidog, yn eich ymateb, rwy'n mawr obeithio y byddwch yn ymateb i'r ddadl hon am yr hyn yr ydyw—apêl ddiffuant am rywfaint o feddwl strategol am ein seilwaith y mae ei angen yn daer er mwyn codi lefel Cymru.
I want to confine my comments to the two major roads in Wales, and the financing of any enhancements that might take place, whatever sort of enhancements are decided. Those two major roads are the A55 in the north and the M4 in the south. Both enjoy the status of E-designated motorways by the European Union—in the case of the A55, E22, and the M4, E30. This means they are part of the pan-European road network designed to connect the nations of the European Union.
As we all know, we in the UK no longer belong to that union, but the next-door neighbour, Ireland, does. These two major motorways are vital to Ireland's connectivity not just to parts of the UK, but also to the countries of the European Union. It is therefore entirely acceptable, if not desirable, for it to contribute to the enhancement of these motorways. It is, of course, very much to the advantage of the Irish haulage business if road bottlenecks—such as the Menai bridge and the tunnel at Brynglas—were removed. It is also entirely feasible that they could seek funding from the European Union to enable such enhancements, given the EU is committed to making all its nation states equally accessible. So, I repeat my call to the previous First Minister that the present Minister initiates talks with his Irish counterpart to discuss this possibility.
Hoffwn gyfyngu fy sylwadau i'r ddwy brif ffordd yng Nghymru, a'r broses o ariannu unrhyw welliannau a allai ddigwydd, pa fath bynnag o welliannau y penderfynir arnynt. Y ddwy brif ffordd yw'r A55 yn y gogledd a'r M4 yn y de. Dynodwyd statws traffyrdd E i'r ddwy ffordd gan yr Undeb Ewropeaidd—yn achos yr A55, E22, a'r M4, E30. Golyga hyn eu bod yn rhan o'r rhwydwaith ffyrdd pan-Ewropeaidd a luniwyd i gysylltu gwledydd yr Undeb Ewropeaidd.
Fel y gŵyr pob un ohonom, nid ydym ni yn y DU yn perthyn i'r undeb hwnnw mwyach, ond mae ein cymydog, Iwerddon, yn perthyn iddo. Mae'r ddwy brif draffordd hon yn hanfodol i gysylltedd Iwerddon nid yn unig â rhannau o'r DU, ond hefyd â gwledydd yr Undeb Ewropeaidd. Felly, mae'n gwbl dderbyniol, os nad yn ddymunol, iddynt gyfrannu at wella'r traffyrdd hyn. Wrth gwrs, byddai'n fantais fawr i fusnesau cludo nwyddau Iwerddon pe bai tagfeydd ar ffyrdd—megis pont Menai a'r twnnel ym Mryn-glas—yn diflannu. Mae hefyd yn gwbl ddichonadwy y gallent geisio am arian gan yr Undeb Ewropeaidd i alluogi gwelliannau o'r fath, o gofio bod yr UE wedi ymrwymo i sicrhau bod pob un o'i gwledydd yr un mor hygyrch. Felly, ailadroddaf fy ngalwad ar y cyn Brif Weinidog i sicrhau bod y Gweinidog presennol yn cychwyn trafodaethau gyda'i swyddog cyfatebol yn Iwerddon i drafod y posibilrwydd hwn.
I only rise to make a very brief contribution in this debate, which I've really enjoyed, actually. What it's thrown up for me, as I anticipated, is this real conflicted thinking that we struggle with—not just as a Senedd here, but also in the wider public—between our desire to be sitting in a warm car, on our own, with the radio turned on, with the heater on, driving wherever we want to, and actually the recognition that the poorest people in society don't actually rely on cars at all. What they rely on is good public transport. They don't have the option of having a car, even to get to a minimum-paid job. So, that's where the sustainable transport pyramid really plays very, very effectively. If we accept in this Senedd, as we did—[Interruption.] I will in a moment—just in a moment. If we accept, as we did when we brought through not only the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 but, actually, the Active Travel (Wales) Act 2013, which envisaged Wales becoming a nation where it would be natural to walk and cycle first—and that's the top of the pyramid; it's the walking and cycling—and then you work your way down, and you work your way through public transport and mass-transport systems, through shared cars and shared taxis, through things like community transport initiatives and so on. And then you get down to the unmistakable question that there will be some people who cannot do anything but get into their own car, at this moment in time with the technology we have. And we have to accept that. But surely we have to work through the others first, and what this debate sometimes misses is that wider thinking about how we shift things up that pyramid to make it easier, much more attractive, much more affordable, so that Suzy as well, not just me, as I can nip down to the train station—[Interruption.] Just to mention to you, by the way, what I found, since travelling more and more by train, is that despite the issues that we've recently had through December with the 06:44 train in the morning—despite that, when I was travelling by car, I was stuck much more in delays, in traffic, in accidents, time after time after time, than the odd occasional train that gets cancelled. But I will give way.
Rwyf ond yn codi i wneud cyfraniad byr iawn yn y ddadl hon, dadl rwyf wedi'i mwynhau'n fawr iawn mewn gwirionedd. Yr hyn y mae wedi tynnu fy sylw ato, fel y rhagwelais, yw'r gwrthdaro gwirioneddol hwn rydym yn brwydro ag ef—nid yn unig fel Senedd yma, ond hefyd ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol—rhwng ein dyhead i fod yn eistedd mewn car cynnes, ar ein pen ein hunain, gyda'r radio ymlaen, gyda'r gwresogydd ymlaen, yn gyrru i ble bynnag y dymunwn, a'r sylweddoliad nad yw'r bobl dlotaf mewn cymdeithas yn dibynnu ar geir o gwbl. Yr hyn y maent yn dibynnu arno yw trafnidiaeth gyhoeddus dda. Nid yw cael car yn opsiwn iddynt, hyd yn oed i gyrraedd swydd sy'n talu'r lleiafswm cyflog. Felly, dyna ble mae'r pyramid trafnidiaeth gynaliadwy yn effeithiol iawn. Os derbyniwn yn y Senedd hon, fel y gwnaethom—[Torri ar draws.] Gwnaf mewn munud—mewn munud. Os derbyniwn, fel y gwnaethom pan gyflwynasom Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 hefyd, a oedd yn rhagweld Cymru'n dod yn genedl lle byddai'n naturiol cerdded a beicio'n gyntaf—a dyna frig y pyramid; y cerdded a'r beicio—ac yna rydych yn gweithio'ch ffordd i lawr, ac rydych yn gweithio'ch ffordd drwy drafnidiaeth gyhoeddus a systemau trafnidiaeth dorfol, drwy rannu ceir a rhannu tacsis, drwy bethau fel mentrau cludiant cymunedol ac ati. Ac yna rydych yn cyrraedd y cwestiwn digamsyniol y bydd rhai pobl na allant wneud unrhyw beth ond defnyddio eu car eu hunain gyda'r dechnoleg sydd gennym ar hyn o bryd. Ac mae'n rhaid inni dderbyn hynny. Ond does bosibl nad oes yn rhaid inni weithio drwy'r lleill yn gyntaf, a'r hyn y mae'r ddadl hon yn ei fethu weithiau yw'r syniadau ehangach ynglŷn â sut y symudwn bethau i fyny'r pyramid hwnnw i'w gwneud yn haws, yn llawer mwy deniadol, yn llawer mwy fforddiadwy, fel bod Suzy hefyd, nid fi'n unig, gan y gallaf daro i'r orsaf drenau—[Torri ar draws.] Hoffwn ddweud wrthych, gyda llaw, ers imi deithio mwy a mwy ar y trên, er gwaethaf y problemau a gawsom yn ddiweddar drwy fis Rhagfyr gyda thrên 06:44 yn y bore—er gwaethaf hynny, pan oeddwn yn teithio mewn car, roeddwn yn sownd yn llawer amlach mewn tagfeydd, mewn traffig, mewn damweiniau, dro ar ôl tro ar ôl tro, na'r ambell drên achlysurol sy'n cael ei ganslo. Ond fe ildiaf.
I'm very grateful to Huw Irranca-Davies for taking the intervention. I entirely take your point about poverty, but I know people in the region that I represent where the mother of the family is eating bread and tea at the end of the week because she has to put petrol in her car to get to her minimum-wage job in a rural area. So, let's not just assume that people who are economically disadvantaged only live in those communities where they of course need access to good public transport, because some of those families, if they're to stay in their community, will never be able to have the bus and rail network, and they will need access to affordable private travel.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Huw Irranca-Davies am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n derbyn eich pwynt am dlodi yn llwyr, ond rwy'n adnabod pobl yn y rhanbarth a gynrychiolaf lle mae mam y teulu'n bwyta bara a the ar ddiwedd yr wythnos gan fod yn rhaid iddi roi petrol yn ei char i gyrraedd ei gwaith sy'n talu'r isafswm cyflog mewn ardal wledig. Felly, gadewch inni beidio â chymryd nad yw pobl o dan anfantais economaidd ond yn byw mewn cymunedau lle mae angen mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus dda arnynt, wrth gwrs, oherwydd ni fydd rhai o'r teuluoedd hynny, os ydynt yn mynd i aros yn eu cymunedau, byth yn gallu cael y rhwydwaith o fysiau a threnau, a bydd angen mynediad arnynt at ddulliau teithio preifat sy'n fforddiadwy.
I absolutely agree, and that's absolutely the case at it currently is, but I don't think either we should give up on having good, affordable, accessible, reliable, frequent public transportation in rural areas as well. It's a measure of how far we've got to shift this paradigm to say we should be tipping the investment into that.
One of the greatest fears of god that would go through Westminster parliamentarians when we used to have the now infamous petrol-price escalator—which was designed exactly to have a discouraging effect towards filling up your tank regularly and so on—was that we had mass opposition to that, not least led by Top Gear and other presenters, who would march on Parliament and say, 'This is a disgrace.' You're absolutely right, in terms of where we currently are, there's got to be an acceptance that for some people, it's unavoidable.
But, actually, for some of the discussion we've had today about some of the main transport networks, particularly on the south Wales corridor, all the way from Newport, all the way from Bristol, frankly, all the way to Pont Abraham services—that has now become, in effect, a de facto local transport network as well, with people nipping in and nipping off there. Now, surely, we have to do, in a sense, what Cardiff have—I'm glad Cardiff have launched the debate around, not only congestion charging, which has caused a lot of angst and debate and so on, but I'm glad they've launched that debate, I have to say. But it's also around car sharing, because my brother-in-law, who has worked in Cardiff for 30 years, shares a car with four other people, and they pick up along the way and they travel to Lloyd's Bank, and they've done that for year upon year upon year. If they can do it, why can't others? I know of a care home in my constituency that also has catering workers with it who have done exactly the same. This is in my constituency. And they travel along the M4 and they've decided they can't put up with what's going on there, so they've come together—partly for cost, to keep the costs down, because they're all in lowest, minimum-wage jobs, but they've come together to carpool. Now it's those options that are missing from this debate sometimes.
However, we do have to accept that there needs to be some investment in roads. There are some that are not fit for purpose; there are some that need upgrading and maintenance. I'm delighted that Welsh Government has given—I think it is— around £2 million to Bridgend County Borough Council. I hope that they will use that to fix places like Tonna Road. It needs major resurfacing, not just potholes done. So, that sort of money will continue to be needed. We must accept that some people will have no option but to have access to private transport, but let's not pretend we need to do anything other than turn the whole paradigm on its head and start investing in mass transport and then the car as an add-on, not the other way around, as we've done for 50 years.
Rwy'n cytuno'n llwyr, ac mae hynny'n gwbl wir ar hyn o bryd, ond ni chredaf y dylem roi'r gorau i geisio cael trafnidiaeth gyhoeddus dda, fforddiadwy, hygyrch, dibynadwy ac aml mewn ardaloedd gwledig hefyd. Mae'n fesur o ba mor bell y mae'n rhaid inni newid y patrwm hwn i ddweud y dylem fod yn buddsoddi yn hynny.
Un o’r ofnau mwyaf i seneddwyr San Steffan pan oedd gennym y cymal bondigrybwyll ar brisiau petrol—a gynlluniwyd i’ch annog i beidio â llenwi eich tanc yn rheolaidd ac ati—oedd bod gennym wrthwynebiad torfol i hynny, dan arweiniad Top Gear a chyflwynwyr eraill, a fyddai'n gorymdeithio i'r Senedd gan ddweud, 'Mae hyn yn warthus.' Rydych yn llygad eich lle, o ran ein sefyllfa ar hyn o bryd, fod yn rhaid derbyn nad oes modd i rai pobl osgoi hynny.
Ond o ran peth o'r drafodaeth rydym wedi’i chael heddiw am rai o'r prif rwydweithiau trafnidiaeth, yn enwedig ar goridor de Cymru, yr holl ffordd o Gasnewydd, yr holl ffordd o Fryste, a dweud y gwir, yr holl ffordd i wasanaethau Pont Abraham—mae rheini bellach wedi dod, i bob pwrpas, yn rhwydwaith trafnidiaeth leol mewn ffaith hefyd, gyda phobl yn dod i mewn ac allan yno. Nawr, does bosibl, mae'n rhaid inni wneud, ar un ystyr, yr hyn y mae Caerdydd—rwy'n falch fod Caerdydd wedi lansio'r ddadl hon, nid yn unig ynghylch codi tâl am dagfeydd, sydd wedi achosi llawer o ddicter a dadlau ac yn y blaen, ond rwy'n falch eu bod wedi lansio'r ddadl honno, mae'n rhaid imi ddweud. Ond mae hefyd yn ymwneud â rhannu ceir, gan fod fy mrawd yng nghyfraith, sydd wedi gweithio yng Nghaerdydd ers 30 mlynedd, yn rhannu car gyda phedwar o bobl eraill, ac maent yn casglu pobl ar y ffordd ac yn teithio i fanc Lloyd’s, ac maent wedi gwneud hynny flwyddyn ar ôl blwyddyn. Os gallant hwy wneud hynny, pam na all eraill? Gwn am gartref gofal yn fy etholaeth lle mae gweithwyr arlwyo’n gwneud yr un peth yn union. Mae hyn yn fy etholaeth i. Ac maent yn teithio ar hyd yr M4 ac maent wedi penderfynu na allant ddioddef yr hyn sy'n digwydd yno, felly maent wedi dod at ei gilydd—yn rhannol o ran y gost, i gadw'r costau i lawr, gan fod pob un ohonynt mewn swyddi sy’n talu’r isafswm cyflog, ond maent wedi dod at ei gilydd i rannu car. Nawr, mae’r opsiynau hynny ar goll yn y ddadl hon weithiau.
Fodd bynnag, mae’n rhaid inni dderbyn bod angen rhywfaint o fuddsoddi mewn ffyrdd. Ceir rhai ffyrdd nad ydynt yn addas at y diben; ceir rhai y mae angen eu gwella a'u cynnal. Rwyf wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi—rwy'n credu—oddeutu £2 filiwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Rwy'n gobeithio y byddant yn ei ddefnyddio i atgyweirio lleoedd fel Ffordd Tonna. Mae angen gwneud gwaith sylweddol i roi wyneb newydd arni, nid llenwi tyllau yn unig. Felly, bydd angen y math hwnnw o arian o hyd. Mae’n rhaid inni dderbyn na fydd gan rai pobl unrhyw ddewis ond defnyddio trafnidiaeth breifat, ond gadewch inni beidio ag esgus bod angen inni wneud unrhyw beth ond troi'r patrwm ar ei ben a dechrau buddsoddi mewn trafnidiaeth dorfol ac yna'r car fel ychwanegiad, nid y ffordd arall, fel rydym wedi'i wneud ers 50 mlynedd.
I just want to take this opportunity to reflect on the Welsh Government's transport commitments in its programme for government, which commits the Government to improving the A40 in west Wales.
Now, the Minister will know that one of my favourite subjects is talking about the A40 in Pembrokeshire, and he and others will not be surprised that I will continue to call on the Welsh Government to dual the A40 in my constituency, which, in my view, would have a hugely beneficial impact on local communities and it would transform the local economy. Now, as Members will be aware, the ports in my constituency are an important gateway for international trade, and it's more important than ever that the Welsh Government invests in the local transport network to ensure that these ports remain competitive in the future. Indeed, both Fishguard and Milford Haven ports have called for this infrastructure development for some years now, and so perhaps in responding to this debate the Minister could confirm that, in principle, the Welsh Government is in favour of dualling this stretch of road in the long term. And I'm sure the Minister will agree that dualling the road has never been a political issue and, if you ask members of all parties, I'm sure it's one of the few infrastructure issues that politicians of all colours can actually agree on, and so it's high time that this project is now taken seriously.
Whilst the Welsh Government continues to push ahead with transport schemes in other parts of Wales, such as the Heads of the Valleys road, which is extremely important, it's also crucial that the infrastructure needs of west Wales are also met. We've heard commitments in the past about feasibility studies and promises of improvements throughout this Assembly, but, in reality, little is being done to transform this road and open west Wales to the rest of the country. Indeed, it was disappointing to read in the External Affairs and Additional Legislation Committee's report on the implications of Brexit for Welsh ports that Wales had previously not taken full advantage of the funding associated with the trans-European transport network. During that particular inquiry, Ian Davies of Stena Line ports told the committee that there had only been minor funding but nothing of any real significance over the last 15 years. Well, that's simply not acceptable and it's sad to hear that opportunities have been missed in the past to access vital funding pots and, as a result, we're still no further forward. Therefore, I really do hope that the Minister will relook at this project and give communities in west Wales a meaningful commitment to dualling this road in the future.
Of course, it's not all about larger scale projects; there are significant challenges facing the local road network across Wales and that, too, has an impact on local communities. I know from my own engagement with local people in Lower Town, Fishguard, for example, just how detrimental poor road infrastructure can be. In this particular case, oversized vehicles travelling through Lower Town have literally become stuck between properties, causing damage and also causing danger to pedestrians. The Minister will be aware that I've called for a footbridge to be installed to better support pedestrians on the A487 in Lower Town, Fishguard, but sadly those calls continue to fall on deaf ears. Now, I accept that an alert system is currently being developed to warn larger vehicles travelling on this stretch of road, and I cautiously welcome that, but it's absolutely crucial that this system is both practical and palatable for the local community. That's why I've extended an invitation to the Minister to visit the area for himself to see the problems first hand and so perhaps in responding to this debate he will at least be able to confirm whether or not he'll be taking me up on that invitation.
Now, the availability of good infrastructure clearly has a direct influence on the sustainability of businesses across Wales, and that's why it's more important than ever that the Welsh Government rural-proofs its transport policies and ensures investment reaches all parts of the country. It must be remembered that the volume of traffic on the roads in increasing, and therefore it's essential that we ensure that the state of those roads is of a decent standard and safe for road users. In 2018, motor vehicles in Wales completed 29.4 billion vehicle kilometres. This is 4.63 billion vehicle kilometres more than in 2000. However, as I understand it, whilst the volume of cars and taxis has increased by 2.74 billion vehicle kilometres since 2000, the volume of buses and coaches has decreased by 0.8 billion in the same time.
I think it's important, as has already been said, to recognise that in rural areas like Pembrokeshire buses provide a valuable lifeline to so many people in accessing work and community facilities, and even in combating loneliness and isolation. Therefore, at the very least, I think the Welsh Government has an obligation to those people to ensure that our public road network is sufficient and capable of comfortably transporting people from one place to another, and perhaps the Welsh Government's forthcoming buses Bill will not only look at the type of services available, but how those services will actually be delivered on our road infrastructure.
Therefore, in closing, Dirprwy Lywydd, Pembrokeshire will soon be home to thousands of visitors, and yet to fully capitalise on what Pembrokeshire has to offer there needs to be a strong transport network in place. Therefore, I urge Members to support our motion.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ystyried ymrwymiadau trafnidiaeth Llywodraeth Cymru yn ei rhaglen lywodraethu, sy'n ymrwymo'r Llywodraeth i wella'r A40 yng ngorllewin Cymru.
Nawr, bydd y Gweinidog yn gwybod mai un o fy hoff bynciau yw siarad am yr A40 yn Sir Benfro, ac ni fydd ef nac eraill yn synnu y byddaf yn parhau i alw ar Lywodraeth Cymru i ddeuoli'r A40 yn fy etholaeth, a fyddai, yn fy marn i, yn cael effaith fuddiol iawn ar gymunedau lleol a byddai'n gweddnewid yr economi leol. Nawr, fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r porthladdoedd yn fy etholaeth yn borth pwysig ar gyfer masnach ryngwladol, ac mae'n bwysicach nag erioed fod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y rhwydwaith trafnidiaeth lleol i sicrhau bod y porthladdoedd hyn yn parhau i fod yn gystadleuol yn y dyfodol. Yn wir, mae porthladdoedd Abergwaun ac Aberdaugleddau wedi galw am y datblygiad seilwaith hwn ers rhai blynyddoedd bellach, ac felly, wrth ymateb i'r ddadl hon, efallai y gall y Gweinidog gadarnhau, mewn egwyddor, fod Llywodraeth Cymru o blaid deuoli'r ffordd hon yn y tymor hir. Ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno nad yw deuoli'r ffordd erioed wedi bod yn fater gwleidyddol ac os gofynnwch i aelodau o bob plaid, rwy'n siŵr ei fod yn un o'r ychydig faterion seilwaith y gall gwleidyddion o bob plaid gytuno arno, ac felly mae'n hen bryd i'r prosiect hwn gael ei gymryd o ddifrif.
Er bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fwrw ymlaen â chynlluniau trafnidiaeth mewn rhannau eraill o Gymru, megis ffordd Blaenau'r Cymoedd, sy'n eithriadol o bwysig, mae'n hanfodol hefyd fod anghenion seilwaith gorllewin Cymru yn cael eu diwallu. Rydym wedi clywed ymrwymiadau yn y gorffennol ynghylch astudiaethau dichonoldeb ac addewidion o welliannau drwy gydol y Cynulliad hwn, ond mewn gwirionedd, ychydig sy'n cael ei wneud i weddnewid y ffordd hon ac agor gorllewin Cymru i weddill y wlad. Yn wir, roedd yn siomedig darllen yn adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar oblygiadau Brexit i borthladdoedd Cymru nad oedd Cymru wedi manteisio'n llawn ar yr arian a oedd yn gysylltiedig â'r rhwydwaith trafnidiaeth traws-Ewropeaidd. Yn ystod yr ymchwiliad hwnnw, dywedodd Ian Davies o borthladdoedd Stena Line wrth y pwyllgor mai ychydig o gyllid yn unig a gafwyd ond dim byd arwyddocaol iawn dros y 15 mlynedd diwethaf. Wel, nid yw hynny'n dderbyniol ac mae'n drist clywed bod cyfleoedd wedi'u colli yn y gorffennol i gael cyllid hanfodol ac o ganlyniad, nid ydym wedi gwneud unrhyw gynnydd. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y Gweinidog yn ailedrych ar y prosiect hwn ac yn rhoi ymrwymiad ystyrlon i gymunedau yng ngorllewin Cymru i ddeuoli'r ffordd hon yn y dyfodol.
Wrth gwrs, mae'n ymwneud â mwy na phrosiectau ar raddfa fwy'n unig; mae heriau sylweddol yn wynebu'r rhwydwaith ffyrdd lleol ledled Cymru, ac mae hynny hefyd yn cael effaith ar gymunedau lleol. O fy ymgysylltiad fy hun â phobl leol yng Nghwm Abergwaun, er enghraifft, pa mor niweidiol y gall seilwaith ffyrdd gwael fod. Yn yr achos arbennig hwn, mae cerbydau mawr sy'n teithio drwy Gwm Abergwaun wedi mynd yn sownd, yn llythrennol, rhwng eiddo, gan achosi difrod a pherygl i gerddwyr. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fy mod wedi galw am osod pont droed i gynorthwyo cerddwyr yn well ar yr A487 yng Nghwm Abergwaun, ond yn anffodus mae'r galwadau hynny'n dal i syrthio ar glustiau byddar. Nawr, rwy'n derbyn bod system rybuddio'n cael ei datblygu ar hyn o bryd i rybuddio cerbydau mwy sy'n teithio ar y ffordd hon, ac rwy'n croesawu hynny'n ofalus, ond mae'n gwbl hanfodol fod y system hon yn ymarferol ac yn dderbyniol i'r gymuned leol. Dyna pam rwyf wedi estyn gwahoddiad i'r Gweinidog ymweld â'r ardal iddo ef ei hun gael gweld y problemau yn uniongyrchol, ac felly efallai y gall gadarnhau, wrth ymateb i'r ddadl hon, a fydd yn derbyn y gwahoddiad hwnnw ai peidio.
Nawr, mae'r ffaith bod seilwaith da ar gael yn amlwg yn cael dylanwad uniongyrchol ar gynaliadwyedd busnesau ledled Cymru, a dyna pam ei bod yn bwysicach nag erioed fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei pholisïau trafnidiaeth yn addas ar gyfer ardaloedd gwledig a bod buddsoddiad yn cyrraedd pob rhan o'r wlad. Mae'n rhaid cofio bod cyfaint y traffig ar y ffyrdd yn cynyddu, ac felly mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod cyflwr y ffyrdd hynny o safon weddus ac yn ddiogel i'w defnyddwyr. Yn 2018, teithiodd cerbydau modur yng Nghymru 29.4 biliwn cilomedr cerbyd. Mae'r ffigur hwn 4.63 biliwn cilomedr cerbyd yn fwy nag yn 2000. Fodd bynnag, yn ôl yr hyn a ddeallaf, er bod cyfaint y ceir a thacsis wedi cynyddu 2.74 biliwn cilomedr cerbyd ers 2000, mae nifer y bysiau a choetsys wedi gostwng 0.8 biliwn yn yr un cyfnod.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig, fel y dywedwyd eisoes, inni gydnabod bod bysiau fel bysiau Sir Benfro yn wasanaethau gwerthfawr hollbwysig i gynifer o bobl allu cyrraedd eu gwaith a chyfleusterau cymunedol, a hyd yn oed yn y frwydr yn erbyn unigrwydd ac arwahanrwydd. Felly, fan lleiaf, rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd i'r bobl hynny, i sicrhau bod ein rhwydwaith ffyrdd cyhoeddus yn ddigonol ac yn gallu cludo pobl yn gyfforddus o un lle i'r llall, ac efallai y bydd Bil bysiau Llywodraeth Cymru sydd ar y ffordd yn edrych nid yn unig ar y math o wasanaethau sydd ar gael, ond ar sut y caiff y gwasanaethau hynny eu darparu ar ein seilwaith ffyrdd.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, bydd Sir Benfro yn gartref i filoedd o ymwelwyr cyn bo hir, ac eto, er mwyn gallu manteisio'n llawn ar yr hyn sydd gan Sir Benfro i'w gynnig, bydd angen rhwydwaith trafnidiaeth cryf ar waith. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig.
Can I now call the Minister for Economy, Transport and North Wales, Ken Skates?
A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, Ken Skates?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am very grateful indeed for the opportunity to respond to this debate this afternoon. I see no reason why Members on any side of this Chamber could possibly fail to support the declaration of a climate emergency, fail to support or acknowledge the Welsh Government's £5 billion rail service, fail to regret £1 billion of underfunding in transport infrastructure by the UK Government in Wales in the last five years—why no Member in this Chamber could regret a decade of austerity or support our call for funding for a comprehensive package of borderland road and transport projects, Dirprwy Lywydd. Nor can I see any reason why any Member would refuse to call on the UK Government to invest £1 billion in north Wales rail infrastructure or to note the decision—just note the decision—of the First Minister, or, of course, to welcome the Welsh Government's £1 billion spend on transport in north Wales. I can only take it that any Member that refuses to support our amendment does not support the £1 billion package of improvements in north Wales or our call for £1 billion to make good on the great train robbery by—[Interruption.] I'll gladly give way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn yn wir am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon y prynhawn yma. Ni welaf unrhyw reswm pam y gallai Aelodau ar unrhyw ochr o'r Siambr hon fethu cefnogi'r datganiad o argyfwng hinsawdd, methu cefnogi na chydnabod gwasanaeth rheilffyrdd £5 biliwn Llywodraeth Cymru, methu gresynu at yr £1 biliwn o danariannu gan Lywodraeth y DU ar seilwaith trafnidiaeth Cymru yn y pum mlynedd diwethaf—pam na allai unrhyw Aelod yn y Siambr hon resynu at ddegawd o gyni neu gefnogi ein galwad am gyllid ar gyfer pecyn cynhwysfawr o brosiectau ffyrdd a thrafnidiaeth ar y gororau, Ddirprwy Lywydd. Ac ni allaf weld unrhyw reswm ychwaith pam y byddai unrhyw Aelod yn gwrthod galw ar Lywodraeth y DU i fuddsoddi £1 biliwn yn seilwaith rheilffyrdd gogledd Cymru neu i nodi penderfyniad—dim ond nodi penderfyniad—y Prif Weinidog, neu wrth gwrs, i groesawu'r gwariant o £1 biliwn gan Lywodraeth Cymru ar drafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Ni allaf ond casglu nad yw unrhyw Aelod sy'n gwrthod cefnogi ein gwelliant yn cefnogi'r pecyn £1 biliwn o welliannau yng ngogledd Cymru na'n galwad am £1 biliwn i unioni lladrad mawr trenau Cymru drwy—[Torri ar draws.] Rwy'n hapus i ildio.
I was looking at our motion, and I wonder why there's no reason to regret that you can't agree that you recognise the importance of roads as vital economic arteries which promote prosperity, or acknowledge the adverse economic and environmental impact of poor road connectivity. I could go on, but you don't recognise any of that. If you do recognise that, why are you deleting this?
Roeddwn yn edrych ar ein cynnig, ac yn meddwl tybed pam nad oes rheswm i resynu na allwch gytuno eich bod yn cydnabod pwysigrwydd ffyrdd fel rhydwelïau economaidd hollbwysig sy'n hyrwyddo ffyniant, neu gydnabod effaith economaidd ac amgylcheddol andwyol cysylltedd ffyrdd gwael. Gallwn fynd ymlaen, ond nid ydych yn cydnabod yr un o'r pethau hynny. Os ydych yn cydnabod hynny, pam eich bod yn ei ddileu?
Dirprwy Lywydd, I simply cannot accept that we should be working with the UK Government to deliver an M4 relief road. That decision has been made. And, if I may start with the M4, first of all, the First Minister has commented repeatedly in this Chamber and has provided his reasoning for not proceeding with the M4 corridor around Newport project. And I can assure all Members that we recognise congestion on the M4 is a challenge that has to be addressed. Do not think it is simply not an option, not on this side of the border nor on the English side of the border.
Here, we are grateful for the work that Lord Burns has already completed with the South East Wales Transport Commission in their December report. That report is just the beginning of the commission's work, and I look forward to receiving further updates this year. We've also been clear in stressing that this particular project was absolutely unique in terms of the scale and in terms of the impact on the site of special scientific interest, and that therefore it had to be considered in its own right.
Now, in recent years we have completed several high-profile road projects, including Newtown bypass, which is, I think, a fantastic example of how Welsh Government investment and commitment is delivering for the people of Wales. And it was delivered, as I said earlier, ahead of schedule and completed, I think, to the very highest standard that the scheme could possibly achieve. It's providing a real step change in how people travel in the area, as well as to and beyond Newtown. Now, in contrast, by July of 2018, the UK Government's road schemes were running approximately £2.8 billion over budget and 85 of the 112 road schemes were delayed, and let's not forget either the tragedies caused by the UK Government's disastrous so-called smart motorways project, recently exposed by Panorama as 'killer' roads. There are no such schemes here in Wales.
Dirprwy Lywydd, as noted in our amendment, the Welsh Government is providing £1 billion of improvements to road and transport infrastructure in north Wales, including major upgrades of the A55 and the A483, active travel schemes and the north Wales metro, and this is in spite of the fact that the UK Government is demanding £200 million of money back from us with just six weeks of the financial year to go.
Now, we fully recognise the importance of cross-border connectivity, and, over recent months, officials have been working closely with officials from the Office of the Secretary of State for Wales to identify possible schemes that we can take forward, and I am grateful for that collaboration. There are two major projects identified by officials that could be prioritised for development and construction over the coming years. There's the A483 Pant to Llanymynech road scheme and the A5/A483 Shrewsbury to Wrexham scheme. Maximising the economic benefits such improvements can bring to Wales will require both Governments to commit resources, and the Welsh Government is prepared to allocate funding if the UK Government can do the same through the road investment strategy.
Now, our national transport finance plan highlights our commitments to improving the motorway and trunk road network in Wales, despite the decade of austerity that we have endured. The Welsh Government, not being funded to do so, has also invested in our rail infrastructure, choosing to connect communities through reopening lines and new stations, prioritising increasing capacity to provide valuable and popular services, and closing, of course, level crossings to improve safety and journey times. My oral statement yesterday informed Members of the need for ownership and funding of rail infrastructure to be in the hands of Welsh people. We for too long have been low on the list of Westminster's priorities for enhancing the rail network. That could end with the devolution of responsibilities and funding.
By the end of the next financial year, we will also have delivered a significant proportion of the south Wales metro transformation, reaffirming our commitment to carbon reduction. Now, transport decarbonisation will be a key theme in the Welsh Government's new transport strategy, which is to be published this year, and, in the next financial year, we have allocated an extra £74 million for decarbonisation transport measures.
Now, as I said in my answer to questions earlier today, £2 million is being invested to create rapid-charging points throughout Wales to enable longer distance travel and encourage the transition away from petrol and diesel cars, and this supports our ambitions to have a zero tailpipe emission bus and taxi fleet by 2028.
Dirprwy Lywydd, I must just take this opportunity to assure both Suzy Davies and Paul Davies that, in this Government's determination to level up Wales, we are taking forward projects across the country, including the alleviation of congestion at junction 47 on the M4 and two major projects on the A40. Clearly, though, if the Prime Minister decided to abandon his £15 billion idea of building a bridge between Scotland and Northern Ireland, he could not only make up the £1 billion great train robbery, he could also have plenty of money left to invest in the dualling of the A40.
Dirprwy Lywydd, this Government's ambition to see a more prosperous, greener, and equal Wales through better transport connectivity is one I hope all will aspire to in this Chamber, and the UK Government can and should provide Wales with a fairer share of funding to make it happen.
Ddirprwy Lywydd, ni allaf dderbyn y dylem weithio gyda Llywodraeth y DU i ddarparu ffordd liniaru'r M4. Mae'r penderfyniad hwnnw wedi'i wneud. Ac os caf ddechrau gyda'r M4, yn gyntaf oll, mae'r Prif Weinidog wedi gwneud sylwadau dro ar ôl tro yn y Siambr hon ac wedi rhoi ei resymeg dros beidio â bwrw ymlaen â phrosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. A gallaf sicrhau pob Aelod ein bod yn cydnabod bod tagfeydd ar yr M4 yn her y mae'n rhaid mynd i'r afael â hi. Peidiwch â meddwl nad yw'n opsiwn, nid ar yr ochr hon i'r ffin nac ar ochr Lloegr i'r ffin.
Yma, rydym yn ddiolchgar am y gwaith y mae'r Arglwydd Burns eisoes wedi'i gwblhau gyda Chomisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru yn eu hadroddiad ym mis Rhagfyr. Dim ond dechrau gwaith y comisiwn yw'r adroddiad hwnnw, ac edrychaf ymlaen at dderbyn diweddariadau pellach eleni. Rydym hefyd wedi pwysleisio'n eglur fod y prosiect penodol hwn yn gwbl unigryw o ran y raddfa ac o ran yr effaith ar y safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig, ac felly bod yn rhaid ei ystyried yn ei hawl ei hun.
Nawr, yn ystod y blynyddoedd diwethaf rydym wedi cwblhau nifer o brosiectau ffyrdd proffil uchel, gan gynnwys ffordd osgoi'r Drenewydd, sydd, rwy'n credu, yn enghraifft wych o sut y mae buddsoddiad ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru yn cyflawni dros bobl Cymru. Ac fe'i cyflawnwyd, fel y dywedais yn gynharach, yn gynt na'r disgwyl ac fe'i cwblhawyd, rwy'n credu, i'r safon uchaf un y gallai'r cynllun ei chyflawni. Mae'n cynnig newid gwirioneddol o ran sut y mae pobl yn teithio yn yr ardal, yn ogystal ag i'r Drenewydd a thu hwnt. Nawr, mewn cyferbyniad, erbyn mis Gorffennaf 2018, roedd cynlluniau ffyrdd Llywodraeth y DU tua £2.8 biliwn dros y gyllideb a bu oedi gyda 85 o'r 112 o gynlluniau ffyrdd, a gadewch i ni beidio ag anghofio ychwaith am y trasiedïau a achoswyd gan brosiect trychinebus y traffyrdd clyfar, fel y'u gelwid gan Lywodraeth y DU, wedi i Panorama eu disgrifio yn ddiweddar fel ffyrdd sy'n lladd. Nid oes cynlluniau o'r fath yma yng Nghymru.
Ddirprwy Lywydd, fel y nodwyd yn ein gwelliant, mae Llywodraeth Cymru yn darparu £1 biliwn o welliannau i'r seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth yng ngogledd Cymru, gan gynnwys gwelliannau mawr i'r A55 a'r A483, cynlluniau teithio llesol a metro gogledd Cymru, a hyn er bod Llywodraeth y DU yn galw am £200 miliwn o arian yn ôl gennym gyda chwe wythnos yn unig o'r flwyddyn ariannol i fynd.
Nawr, rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd cysylltedd trawsffiniol, ac yn ystod y misoedd diwethaf, bu swyddogion yn gweithio'n agos gyda swyddogion o Swyddfa Ysgrifennydd Gwladol Cymru i nodi cynlluniau posibl y gallwn eu datblygu, ac rwy'n ddiolchgar am y cydweithrediad hwnnw. Mae swyddogion wedi nodi dau brosiect mawr y gellid rhoi blaenoriaeth i'w datblygu a'u hadeiladu dros y blynyddoedd nesaf. Y cyntaf yw cynllun ffordd A483 y Pant i Lanymynech, a'r ail yw cynllun yr A5/A483 o'r Amwythig i Wrecsam. Er mwyn manteisio i'r eithaf ar y manteision economaidd a ddaw yn sgil gwelliannau o'r fath i Gymru, bydd angen i'r ddwy Lywodraeth neilltuo adnoddau, ac mae Llywodraeth Cymru yn barod i ddyrannu arian os gall Llywodraeth y DU wneud yr un peth drwy'r strategaeth fuddsoddi mewn ffyrdd.
Nawr, mae ein cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn tynnu sylw at ein hymrwymiadau i wella'r rhwydwaith traffyrdd a chefnffyrdd yng Nghymru, er gwaethaf y degawd o gyni rydym wedi'i ddioddef. Mae Llywodraeth Cymru, nad yw'n cael ei hariannu i wneud hynny, hefyd wedi buddsoddi yn ein seilwaith rheilffyrdd, gan ddewis cysylltu cymunedau drwy ailagor rheilffyrdd a gorsafoedd newydd, gan roi blaenoriaeth i gynyddu capasiti i ddarparu gwasanaethau gwerthfawr a phoblogaidd, a chau croesfannau i wella diogelwch ac amseroedd teithio. Roedd fy natganiad llafar ddoe yn hysbysu'r Aelodau ynglŷn â'r angen i berchnogaeth ar y seilwaith rheilffyrdd a'r gwaith o'i ariannu fod yn nwylo pobl Cymru. Rydym wedi bod yn isel ar restr blaenoriaethau San Steffan ar gyfer gwella'r rhwydwaith rheilffyrdd ers gormod o amser. Gallai hynny ddod i ben gyda datganoli cyfrifoldebau a chyllid.
Erbyn diwedd y flwyddyn ariannol nesaf, byddwn hefyd wedi cyflawni cyfran sylweddol o'r gwaith o drawsnewid metro de Cymru, gan ailgadarnhau ein hymrwymiad i leihau allyriadau carbon. Nawr, bydd datgarboneiddio trafnidiaeth yn thema allweddol yn strategaeth drafnidiaeth newydd Llywodraeth Cymru, sydd i'w chyhoeddi eleni, ac yn y flwyddyn ariannol nesaf, rydym wedi dyrannu £74 miliwn ychwanegol ar gyfer mesurau datgarboneiddio trafnidiaeth.
Nawr, fel y dywedais yn fy ateb i gwestiynau yn gynharach heddiw, mae £2 filiwn yn cael ei fuddsoddi i greu mannau gwefru cyflym ledled Cymru er mwyn galluogi teithiau hwy a hyrwyddo'r newid o geir petrol a diesel, ac mae hyn yn cefnogi ein huchelgais i sicrhau na fydd unrhyw allyriadau o bibellau mwg ein fflyd o dacsis a bysiau erbyn 2028.
Ddirprwy Lywydd, mae'n rhaid imi fanteisio ar y cyfle hwn i roi sicrwydd i Suzy Davies a Paul Davies ein bod, ym mhenderfyniad y Llywodraeth hon i godi lefelau yng Nghymru, yn datblygu prosiectau ledled y wlad, gan gynnwys lliniaru tagfeydd ar gyffordd 47 yr M4 a dau brosiect mawr ar yr A40. Er hynny, yn amlwg, pe bai Prif Weinidog y DU yn penderfynu rhoi'r gorau i'w syniad £15 biliwn o adeiladu pont rhwng yr Alban a Gogledd Iwerddon, nid yn unig gallai wneud iawn am ladrad mawr y trenau gwerth £1 biliwn, gallai fod â digon o arian ar ôl hefyd i fuddsoddi yn y gwaith o ddeuoli'r A40.
Ddirprwy Lywydd, mae uchelgais y Llywodraeth hon i weld Cymru fwy ffyniannus, mwy gwyrdd a mwy cyfartal drwy gysylltedd trafnidiaeth gwell yn un y gobeithiaf y bydd pawb yn dyheu amdani yn y Siambr hon, ac fe all ac fe ddylai Llywodraeth y DU roi cyfran decach o gyllid i Gymru er mwyn i hynny allu digwydd.
Thank you. Can I call on Nick Ramsay to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's a pleasure to round up this debate today, on, let's face it, what is a very important subject for this Chamber, for the people of Wales. It used to be said about the late Lord Wyn Roberts that he built more roads in Wales than the Romans, and he did build a fair few, it's true, including, of course, the A470, a major infrastructure project, which you can't imagine Wales without now.
Roads are not the answer to our transport problems—to all our transport problems—but they are a vitally important part of the overall transport infrastructure of this country. And of course, even if you are a keen advocate of public transport—buses are, of course, key to the transport needs of this country—buses need roads to run on, buses require tarmac. So, even the keenest advocates of public transport have to accept that roads have a vital part to play. Of course, it's not just buses, there are trams too, or even the trolleybuses, as we used to have. I can see Dave Rowlands smiling at the mention of the trolleybuses many years ago.
So, it's not just about cars, but cars continue, as Russ George said earlier, to be a major form of transport; and in the future, they will still be, even if they are electric. Yes, we are moving away from fossil fuels, but that doesn't necessarily mean moving totally away from cars, from a personal form of transport, particularly in rural areas where, of course, bus services aren't great. For all of the comments that are made by the Minister and the Welsh Government about attempts to improve the transport in rural areas, buses are still not providing the total coverage we'd like to see.
Now, turning to some of the contributions made during this debate, and as Russ George said in opening, our road network is vital. You also mentioned the M4 relief road, Russ, and the need for a solution to the congestion problems around Cardiff. As our motion says, we look to solve those. A great deal of money was spent on the public inquiry, but with no solution to the congestion in sight. It is hard to see—. As I said in response to Helen Mary Jones's comment earlier, whilst I understand some of the objections to tarmacking countryside and areas of special scientific interest, it's not possible to deal with problems such as those around Newport without some kind of infrastructure solution, and our motion addresses that.
Perhaps we could have an update from the Minister on the commission that has been set up to look at the issues around Newport. I think that that would be timely. We know it's been working for some time now, and there were different stages to that commission.
Helen Mary Jones, you did suggest, which amused me, that our motion is trying to turn the clock back to the 1980s. Well, that's certainly not the intention, Helen Mary, we are just saying that you can't solve all of these problems, certainly in the medium term, by trying to shift all of the traffic on to public transport. There has to be some kind of balance. Russ.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser cael crynhoi'r ddadl hon heddiw, ar bwnc sydd, gadewch inni wynebu'r peth, yn bwysig iawn i'r Siambr hon, i bobl Cymru. Roedd pobl yn arfer dweud bod y diweddar Arglwydd Wyn Roberts wedi adeiladu mwy o ffyrdd yng Nghymru na'r Rhufeiniaid, ac fe adeiladodd gryn dipyn ohonynt, mae'n wir, gan gynnwys, wrth gwrs, yr A470, prosiect seilwaith mawr, ac ni allwch ddychmygu Cymru heb y ffordd honno yn awr.
Nid ffyrdd yw'r ateb i'n problemau trafnidiaeth—i'n holl broblemau trafnidiaeth—ond maent yn rhan hanfodol bwysig o seilwaith trafnidiaeth cyffredinol y wlad hon. Ac wrth gwrs, hyd yn oed os ydych yn frwd eich cefnogaeth i drafnidiaeth gyhoeddus—mae bysiau, wrth gwrs, yn allweddol i anghenion trafnidiaeth y wlad hon—mae bysiau angen ffyrdd i deithio arnynt, mae bysiau angen tarmac. Felly, mae hyd yn oed y bobl fwyaf brwd eu cefnogaeth i drafnidiaeth gyhoeddus yn gorfod derbyn bod gan ffyrdd ran hanfodol i'w chwarae. Wrth gwrs, nid bysiau yn unig ydyw, mae'n cynnwys tramiau hefyd, neu hyd yn oed trolibysiau, fel yr arferai fod gennym. Gallaf weld Dave Rowlands yn gwenu wrth i mi grybwyll y trolibysiau a oedd gennym sawl blwyddyn yn ôl.
Felly, nid yw'n ymwneud â cheir yn unig, ond mae ceir yn parhau, fel y dywedodd Russ George yn gynharach, i fod yn fath pwysig o drafnidiaeth; a byddant yn parhau i fod yn bwysig yn y dyfodol, hyd yn oed os byddant yn geir trydanol. Rydym yn symud oddi wrth danwyddau ffosil, ond nid yw hynny o reidrwydd yn golygu symud oddi wrth geir yn llwyr, o fath personol o drafnidiaeth, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, lle nad yw gwasanaethau bysiau'n wych, wrth gwrs. Er gwaethaf yr holl sylwadau a wneir gan y Gweinidog a Llywodraeth Cymru am ymdrechion i wella trafnidiaeth mewn ardaloedd gwledig, nid yw bysiau'n darparu gwasanaeth cyflawn fel yr hoffem ei weld.
Nawr, i droi at rai o'r cyfraniadau a wnaed yn ystod y ddadl hon, ac fel y dywedodd Russ George wrth agor y ddadl, mae ein rhwydwaith ffyrdd yn hanfodol. Fe sonioch chi hefyd am ffordd liniaru'r M4, Russ, a'r angen am ateb i'r problemau tagfeydd o amgylch Caerdydd. Fel y dywed ein cynnig, rydym yn ceisio datrys y rheini. Gwariwyd llawer iawn o arian ar yr ymchwiliad cyhoeddus, ond ni chafwyd unrhyw ateb i'r tagfeydd. Mae'n anodd gweld—. Fel y dywedais mewn ymateb i sylw Helen Mary Jones yn gynharach, er fy mod yn deall rhai o'r gwrthwynebiadau i darmacio cefn gwlad ac ardaloedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig, nid yw'n bosibl ymdrin â phroblemau fel y rhai o gwmpas Casnewydd heb ryw fath o ateb seilwaith, ac mae ein cynnig yn mynd i'r afael â hynny.
Efallai y gallem gael y wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog am y comisiwn a sefydlwyd i edrych ar y problemau o gwmpas Casnewydd. Credaf y byddai hynny'n amserol. Gwyddom ei fod wedi bod yn gweithio ers cryn amser bellach, ac roedd camau gwahanol i'r comisiwn hwnnw.
Helen Mary Jones, roedd eich awgrym fod ein cynnig yn ceisio troi'r cloc yn ôl i'r 1980au yn un difyr. Wel, nid dyna'r bwriad yn sicr, Helen Mary, nid ydym ond yn dweud na allwch ddatrys yr holl broblemau hyn, yn sicr yn y tymor canolig, drwy geisio symud yr holl draffig ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n rhaid cael rhyw fath o gydbwysedd. Russ.
I was just going to say, I think it was said a couple of times during the debate, but, our motion doesn't say that we want to build more roads, it's talking about updating the current infrastructure that's there. I think that's an important distinction that needs to be clarified on our motion.
Roeddwn am ddweud, ac rwy'n credu ei fod wedi cael ei ddweud ychydig o weithiau yn ystod y ddadl, ond nid yw ein cynnig yn dweud ein bod eisiau adeiladu mwy o ffyrdd, mae'n sôn am ddiweddaru'r seilwaith presennol sydd yno eisoes. Rwy'n credu bod hwnnw'n wahaniaeth pwysig y mae angen ei egluro yn ein cynnig.
Whenever someone from your own side intervenes, it's always good to agree with them. So, I feel, Russ, you've made an important point. Yes, it's too often today some Members have said, 'Why are you talking about roads?' Well, it's necessary to talk about roads; they are a vital part of the overall mix, and that's why we brought that motion here today.
As Mohammad Asghar said, the M4 is a vital artery around Newport; it's an outdated artery that needs to be improved. And as Suzy Davies said, we seem to be waiting a long time for all of these things; I can't remember exactly the anecdote you used, Suzy, but it was a very memorable one. Dave Rowlands, you once again called for Ireland, I think it was, the Republic of Ireland, to have some contribution to improving our road network in Wales; it's quite ironic, actually, given that we have left Europe, that we'd be looking to another country to do that. We know that there's funding on offer from the UK Government, and that funding is all important, and that funding needs to be employed in improving our road network. I've forgotten the number of the European route that you were talking about, but I think the M4 is part of that European route, trans-European route, as is the A40 in Pembrokeshire, which was mentioned by Paul Davies—a well worn plea for the dualling of the A40. Many years ago, I was part of the SO25 committee that looked at the Robeston Wathen bypass and whether that should be dualled or should be three lanes; in the end, it was three lanes.
But in closing, Dirprwy Lywydd, these are very important issues I'm glad we're discussing in this Chamber today. Yes, we need improvements in public transport. Yes, we need the metro to be fulfilled. Yes, we need electrification, which is happening along the Great Western line. All these things are fine. But at the end of the day, we will also need investment in our road network, because it's only because of roads like the A470 today that Wales hasn't come to a standstill before now. So, let's make sure that, moving forward, all aspects of transport infrastructure are properly funded by the Welsh Government.
Pan fydd rhywun o'ch ochr chi eich hun yn ymyrryd, mae bob amser yn dda cytuno â hwy. Felly, rwy'n teimlo, Russ, eich bod wedi gwneud pwynt pwysig. Yn rhy aml heddiw, mae rhai Aelodau wedi dweud, 'Pam rydych chi'n sôn am ffyrdd?' Wel, mae'n rhaid siarad am ffyrdd; maent yn rhan hanfodol o'r cymysgedd cyffredinol, a dyna pam ein bod wedi cyflwyno'r cynnig hwn yma heddiw.
Fel y dywedodd Mohammad Asghar, mae'r M4 yn un o'r rhydwelïau hanfodol o amgylch Casnewydd; mae'n rhydweli hen ffasiwn sydd angen ei gwella. Ac fel y dywedodd Suzy Davies, mae'n ymddangos ein bod yn aros yn hir am y pethau hyn i gyd; ni allaf gofio'r union anecdot a ddefnyddioch chi, Suzy, ond roedd yn un cofiadwy iawn. Dave Rowlands, rydych chi, unwaith eto, wedi dweud y dylai Iwerddon, rwy'n credu, Gweriniaeth Iwerddon, gyfrannu tuag at wella ein rhwydwaith ffyrdd yng Nghymru; mae'n eithaf eironig, mewn gwirionedd, o gofio ein bod wedi gadael Ewrop, ein bod yn disgwyl i wlad arall wneud hynny. Gwyddom fod cyllid ar gael gan Lywodraeth y DU, a bod y cyllid hwnnw'n hollbwysig, a bod angen defnyddio'r cyllid hwnnw i wella ein rhwydwaith ffyrdd. Rwyf wedi anghofio rhif y llwybr Ewropeaidd roeddech yn sôn amdano, ond rwy'n credu bod yr M4 yn rhan o'r llwybr Ewropeaidd hwnnw, y llwybr traws-Ewropeaidd, fel yr A40 yn Sir Benfro, a grybwyllwyd gan Paul Davies—apêl dreuliedig am ddeuoli'r A40. Flynyddoedd lawer yn ôl, roeddwn yn rhan o'r pwyllgor SO25 a oedd yn edrych ar ffordd osgoi Robeston Wathen ac a ddylai honno gael ei deuoli neu a ddylai fod yn dair lôn; yn y diwedd, tair lôn ydoedd.
Ond i gloi, Ddirprwy Lywydd, mae'r materion hyn yn rhai pwysig iawn ac rwy'n falch ein bod yn eu trafod yn y Siambr hon heddiw. Oes, mae angen gwella trafnidiaeth gyhoeddus. Oes, mae angen i'r metro gael ei gyflawni. Oes, mae angen trydaneiddio, sy'n digwydd ar hyd rheilffordd y Great Western. Mae'r pethau hyn i gyd yn wir. Ond yn y pen draw, bydd angen buddsoddi yn ein rhwydwaith ffyrdd hefyd, oherwydd yr unig reswm pam nad yw Cymru wedi dod i stop cyn hyn yw oherwydd ffyrdd fel yr A470 heddiw. Felly, gadewch i ni sicrhau, wrth symud ymlaen, fod pob agwedd ar y seilwaith trafnidiaeth yn cael eu hariannu'n briodol gan Lywodraeth Cymru.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we'll vote on this item in voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, fe bleidleisiwn ar yr eitem hon yn ystod y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Darren Millar.
Item 6 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on decarbonisation, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar ddatgarboneiddio, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7277 Siân Gwenllian
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r angen i leihau ein hôl troed carbon ac yn nodi potensial hydrogen fel un ffurf i’n helpu i ddatgarboneiddio.
2. Yn croesawu sefydlu Cymdeithas Masnach Hydrogen Cymru.
3. Yn nodi fod gan Gymru, gyda'i hadnoddau naturiol helaeth, gyfle i ymuno â'r arloeswyr trwy symud y defnydd o hydrogen ymlaen yn gyflym er mwyn cael manteision amgylcheddol, iechyd ac economaidd.
4. Yn cydnabod yr astudiaeth sydd eisoes yn cael ei gynnal i ddefnyddio Ynys Môn fel ardal peilot ar gyfer cynlluniau hydrogen, yn ogystal a chynlluniau ar y gweill mewn sawl ardal arall o Gymru.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i lunio strategaeth Gymreig ar hydrogen.
Motion NDM7277 Siân Gwenllian
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the need to reduce our carbon footprint and notes the potential of hydrogen as one form to help us decarbonise.
2. Welcomes the establishment of the Wales Hydrogen Trade Association.
3. Notes that Wales, with its vast natural resources, has the opportunity to join the pioneers in moving hydrogen forward rapidly for environmental, health and economic benefits.
4. Acknowledges the study already underway to use Anglesey as a pilot area for hydrogen schemes, as well as schemes underway in several other areas of Wales.
5. Calls on the Welsh Government to produce a Welsh hydrogen strategy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rydym ni ar drobwynt fel cymdeithas, ac mae'r ddadl yma heddiw yn un o'r rheini rydym ni'n gorfod ei chael wrth i ni drosi o'r byd yr oeddem ni arfer byw ynddo fo i'r byd newydd o'n blaenau ni: byd sydd yn gorfod sylweddoli mor fregus ydy o, o ran yr amgylchedd, ac sydd hefyd yn ddigyfaddawd yn ei benderfynoldeb i arloesi yn wyneb y sefyllfa honno.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. We are at a turning point as a society, and this debate today is one of the ones that we have to have as we transfer from the old world to the new world ahead of us: a world that has to realise how fragile it is, in terms of the environment, and is uncompromising in its willingness to innovate in the face of that particular situation.
I'm presenting and moving this motion today on the same day as a new organisation is officially launched, an organisation whose aims and objectives I'm very pleased to endorse. The launch of the Wales Hydrogen Trade Association reflects the fact that the world has woken up, I think, to the huge potential of hydrogen as a weapon against climate change. Developments linked to hydrogen will help us not only strive towards our decarbonisation goals, but also to clean up the air in our urban areas. Air pollution was the topic of one of Plaid Cymru's most recent debates here, just a few weeks ago.
Some of you will have had a go on the hydrogen bike, hopefully, which was on show outside the Senedd at lunch time today, where hydrogen energy took the strain off our legs. The possibilities for hydrogen really are endless in terms of meeting our energy needs. You'll have heard me many times in this Chamber promoting the environmental benefits of a shift towards EVs, or electric vehicles, and direct electric power is certainly the leading technology for ultra-low emission private cars at the moment, but hydrogen offers potential there too. We even have our own hydrogen car company here in Wales in Riversimple. If cars could widely run on hydrogen in future, we're already seeing more developed applications in larger commercial transport—lorries, buses, ships, trains—add to that the fact that heating systems, even whole power stations, could run on a fuel whose only emission is water, and given that hydrogen can be generated using purely renewable power, you start to get the picture.
Nineteen organisations, I think, form part of the new Wales Hydrogen Trade Association, from energy generation and distribution companies to construction companies, utilities, Riversimple, which I mentioned earlier, a host of organisations that can see they have a role or an interest—commercially, environmentally or indeed socially—in supporting investment in hydrogen in Wales in the future. What they've seen is that now is the time for Wales to make a statement that we want to be genuinely a part of this first major wave in this new energy revolution.
What I'm looking for, in effect, from tabling this motion, is for this Parliament to express its support for that, to express that we see in hydrogen an area of huge environmental health and economic benefits. And, of course, I'll be listening carefully to the Minister for not just words of support, but evidence of concrete action that Welsh Government is ready to take and take quickly. For example, it's great that Government has recently put out a tender document seeking a provider to
'provide support to Welsh Government...to help bring forward a proposed support pathway and developing pipeline proposals'
in and around the development of hydrogen. It's a two-year piece of work, but I hope that we'll see projects begin to be developed now in parallel with that study. There's a study in Scotland, for example, that's due to report in just four months, by May this year, and we simply can't afford to miss this hydrogen-fuelled boat. And speaking of boats, I'm particularly excited about the potential of hydrogen to bring benefits to my constituency and the port of Holyhead; cross Irish sea traffic turning to hydrogen fuel could be a very important part of that.
The motion refers specifically to the potential for hydrogen developments on Ynys Môn. Just imagine the scope for using excess marine and wind renewable energy generated around Ynys Môn at night, say, to produce hydrogen in a plant in the north of the island, where we really need jobs, and using that to power road vehicles, trains and, yes, ships to and from Ynys Môn. Imagine then the potential of using the old Shell crude oil pipeline running from the north of the island directly to the north west of England, creating a new, environmentally innovative export industry, exporting hydrogen. Imagine tying that, then, into social enterprise, even.
Rwy'n cyflwyno'r cynnig hwn heddiw ar yr un diwrnod ag y caiff sefydliad newydd ei lansio'n swyddogol, sefydliad y mae'n bleser gennyf gymeradwyo ei nodau a'i amcanion. Mae lansiad Cymdeithas Masnach Hydrogen Cymru yn adlewyrchu'r ffaith bod y byd wedi deffro, rwy'n credu, i botensial enfawr hydrogen fel arf yn erbyn newid hinsawdd. Bydd datblygiadau sy'n gysylltiedig â hydrogen yn ein helpu, nid yn unig i gyflawni ein nodau datgarboneiddio, ond hefyd i lanhau'r aer yn ein hardaloedd trefol. Llygredd aer oedd testun un o ddadleuon diweddaraf Plaid Cymru yma ychydig wythnosau yn ôl.
Gobeithio y bydd rhai ohonoch wedi cael tro ar y beic hydrogen oedd yn cael ei arddangos y tu allan i'r Senedd amser cinio heddiw, lle'r oedd ynni hydrogen yn tynnu'r straen oddi ar ein coesau. Mae'r posibiliadau ar gyfer hydrogen yn ddiddiwedd o ran diwallu ein hanghenion ynni. Byddwch wedi fy nghlywed lawer gwaith yn y Siambr hon yn hyrwyddo manteision amgylcheddol symud tuag at gerbydau trydan, ac yn sicr, pŵer trydan uniongyrchol yw'r dechnoleg fwyaf blaenllaw ar gyfer ceir preifat allyriadau isel ar hyn o bryd, ond mae hydrogen yn cynnig potensial yn hynny o beth hefyd. Mae gennym ein cwmni ceir hydrogen ein hunain yma yng Nghymru, sef Riversimple. Pe baem yn gallu defnyddio hydrogen yn eang fel tanwydd ar gyfer ceir yn y dyfodol, rydym eisoes yn ei weld yn cael ei ddefnyddio mewn ffyrdd mwy datblygedig mewn trafnidiaeth fasnachol fwy o faint—lorïau, bysiau, llongau, trenau—ychwanegwch at hynny y ffaith y gellid rhedeg systemau gwresogi, a gorsafoedd pŵer cyfan hyd yn oed, ar danwydd nad yw'n allyrru unrhyw beth ar wahân i ddŵr, ac o gofio y gellir cynhyrchu hydrogen drwy ddefnyddio pŵer hollol adnewyddadwy, gallwch ddechrau gweld y darlun llawn.
Credaf fod 19 o sefydliadau'n ffurfio rhan o Gymdeithas Masnach Hydrogen Cymru, sef cymdeithas newydd o gwmnïau cynhyrchu a dosbarthu ynni i gwmnïau adeiladu, cyfleustodau, Riversimple, y soniais amdanynt yn gynharach, llu o gyrff sydd â rôl neu ddiddordeb—yn fasnachol, yn amgylcheddol neu'n wir, yn gymdeithasol—i gefnogi buddsoddiad mewn hydrogen yng Nghymru yn y dyfodol. Yr hyn y maent wedi'i weld yw mai nawr yw'r amser i Gymru wneud datganiad ein bod eisiau bod yn rhan o'r don fawr gyntaf yn y chwyldro ynni newydd hwn.
Yr hyn rwy'n chwilio amdano, i bob pwrpas, o gyflwyno'r cynnig hwn, yw i'r Senedd hon fynegi ei chefnogaeth i hynny, i fynegi ein bod yn gweld bod hydrogen yn faes lle ceir manteision enfawr yn economaidd ac o ran iechyd yr amgylchedd. Ac wrth gwrs, byddaf yn gwrando'n astud ar y Gweinidog, nid yn unig am eiriau o gefnogaeth, ond am dystiolaeth o gamau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w cymryd a'u cymryd yn gyflym. Er enghraifft, mae'n wych fod y Llywodraeth wedi cyflwyno dogfen dendro yn ddiweddar yn chwilio am ddarparwr i
roi cymorth i Lywodraeth Cymru...i helpu i gyflwyno llwybr cymorth arfaethedig a datblygu cynigion sydd ar y gweill
ym maes hydrogen ac mewn perthynas â datblygu hydrogen. Mae'n waith a fydd yn cymryd dwy flynedd i'w gwblhau, ond rwy'n gobeithio y byddwn yn gweld prosiectau'n dechrau cael eu datblygu yn awr ochr yn ochr â'r astudiaeth honno. Mae yna astudiaeth yn yr Alban, er enghraifft, a fydd yn adrodd ymhen pedwar mis, erbyn mis Mai eleni, ac ni allwn fforddio colli'r cwch hwn sy'n cael ei danio gan hydrogen. Ac wrth sôn am gychod, rwy'n arbennig o gyffrous am botensial hydrogen i ddod â manteision i fy etholaeth a phorthladd Caergybi; gall sicrhau bod traffig ar draws môr Iwerddon yn troi at danwydd hydrogen fod yn rhan bwysig iawn o hynny.
Mae'r cynnig yn cyfeirio'n benodol at y potensial ar gyfer datblygiadau hydrogen ar Ynys Môn. Dychmygwch y cyfle i ddefnyddio ynni adnewyddadwy dros ben o'r môr a'r gwynt a gynhyrchir o amgylch Ynys Môn gyda'r nos, dyweder, i gynhyrchu hydrogen mewn ffatri yng ngogledd yr ynys, lle mae gwir angen swyddi arnom, a defnyddio hwnnw i bweru cerbydau ffyrdd, trenau, a llongau i ac o Ynys Môn. Dychmygwch botensial defnyddio hen biblinell olew crai Shell sy'n rhedeg o ogledd yr ynys yn uniongyrchol i ogledd orllewin Lloegr, gan greu diwydiant allforio newydd, arloesol yn amgylcheddol, i allforio hydrogen. Dychmygwch droi hynny, wedyn, yn fenter gymdeithasol, hyd yn oed.
Rydym ni'n gwybod am Morlais, y fenter gymunedol sy'n rhan o Menter Môn, sy'n datblygu prosiect ynni môr yn y parth arddangos oddi ar arfordir gorllewinol yr ynys. Ond mae Menter Môn hefyd wedi bod yn arwain darn o waith yn edrych ar botensial y diwydiant hydrogen ar Ynys Môn: gweithredu yn lleol er budd y gymuned ac er mwyn yr amgylchedd. Maen nhw, fel fi, yn gweld ein bod ni yn edrych ar rywbeth yn fan hyn a all ddod â budd mawr inni ar gymaint o haenau gwahanol, o'r lleol i'r cenedlaethol, ac yn wir yn fyd-eang.
Mae Llywodraeth yr Almaen wedi'i chyffroi am hydrogen. Maen nhw'n cyhoeddi strategaeth hydrogen genedlaethol yn y gwanwyn yma. Yn ôl Llywodraeth ffederal yr Almaen, hydrogen ydy'r olew newydd. Roeddwn yn darllen yn gynharach flogs ac erthyglau gwahanol sy'n cyfeirio at sut y mae hydrogen, er enghraifft, yn mynd i drawsnewid cadwyni cyflenwi byd-eang a sut y mae o'n mynd i fod yn gwbl allweddol mewn datgarboneiddio ein cartrefi ni, a'r ffordd y maen nhw'n cael eu cynhesu yn arbennig.
Mae yna brosiectau ar waith yng Nghymru yn barod. Rydw i wedi cyfeirio at y tendr yna gan y Llywodraeth ac at ymchwil Menter Môn ar gyfer Ynys Môn fel ynys hydrogen. Mi wnâi gyfeirio hefyd at y cynllun Milford Haven Energy Kingdom yn Aberdaugleddau, sy'n trio arloesi yn y symudiad o danwydd ffosil a nwy tanwydd ffosil i hydrogen. Mae'r rhain i gyd yn bethau i'w croesawu.
Ond, gadewch inni heddiw wneud datganiad clir iawn bod Cymru am fod yn arloeswr hydrogen. Ac fel arwydd o'n difrifoldeb ni mewn helpu i arwain y frwydr yn erbyn newid hinsawdd, ac i newid i fath cwbl newydd o ddiwydiant hefyd, a ddaw â budd ar gymaint o lefelau, mae Cymru, medd ein datganiad ni heddiw, am fod yn rhan o'r chwyldro hwnnw.
We know about Morlais, the community initiative that's part of Menter Môn, which is developing a marine energy project in the demonstration testbed off the western Anglesey coast. But Menter Môn has also been leading a piece of work looking at the potential of the hydrogen industry on Ynys Môn: taking action locally for the benefit of the community and for the benefit of the environment. They, like me, see that we are looking at something here that can bring great benefits to us on so many different levels, from the local to the national, and indeed globally.
The German Government is excited about hydrogen. They're launching their national hydrogen strategy this spring. The German federal Government says that hydrogen is the new oil. I was reading earlier blogs and articles that refer to how hydrogen, for example, is going to transform supply chains globally and how it's going to be vital in decarbonising our homes, and how they're heated in particular.
There are projects in Wales already. I've referred to the tender from the Government and to Menter Môn's research into Ynys Môn as a hydrogen island. I'll refer also to the Milford Haven Energy Kingdom project in Milford Haven, which is trying to innovate in the shift from fossil fuels and fossil fuel gas to hydrogen. These are all things to be welcomed.
But, let us today make a clear statement that Wales wants to be an innovator in hydrogen. And as a sign of our seriousness and our intent in helping to lead in this battle against climate change, and to change to a new kind of industry as well, which will bring benefits on so many different levels, Wales, according to our statement today, will be part of that revolution.
I have selected the three amendments to the motion. I call on Andrew Davies to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Darren Millar.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Andrew Davies i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 1 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn nodi buddsoddiad Llywodraeth y DU yn y sector ynni hydrogen, gan gynnwys buddsoddiad diweddar o £28 miliwn i brosiectau cynhyrchu hydrogen carbon isel ledled y DU fel rhan o'r Rhaglen Cyflenwi Hydrogen.
Amendment 1—Darren Millar
Add as new point after point 1 and renumber accordingly:
Notes the UK Government’s investment into the hydrogen power sector, including a recent investment of £28 million into low-carbon hydrogen production projects across the UK as part of the Hydrogen Supply Programme.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth di-allyriadau, fel trafnidiaeth gyhoeddus wedi'i phweru gan hydrogen, a gyflwynwyd mewn rhannau eraill o'r DU, fel rhan o strategaeth ehangach i fynd i'r afael â llygredd aer ac allyriadau carbon.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to invest in zero-emission transport infrastructure, such as hydrogen-powered public transport that has been introduced elsewhere in the UK, as part of a wider strategy to tackle air pollution and carbon emissions.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n adeiladol â Llywodraeth y DU i ddatblygu sector ynni hydrogen Cymru, a gweithio gyda phrifysgolion a busnesau o fewn y sector i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad o ran y dechnoleg newydd hon.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Further calls on the Welsh Government to engage constructively with the UK Government to develop Wales’s hydrogen power sector, and to work with universities and businesses within the sector to ensure that Wales is at the forefront of this emerging technology.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.
Amendments 1, 2 and 3 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendments in the name of Darren Millar—1, 2 and 3—attached to the motion. I thank Plaid Cymru for bringing the debate, in particular on the day that the Wales Hydrogen Trade Association was launched here at the Senedd, a development that I welcome. I think as the opener of the debate, Rhun, highlighted there are some exciting projects going on across the United Kingdom. That's why we think that it's important that we not just work on a Wales-only basis but we look across the United Kingdom at projects that are going on and see what research funding we can bring into Wales.
In fact, it's interesting to note that, from the UK Government's own assessment of this, and in particular about creating a clean energy market, there's the potential for 2 million jobs and £170 billion-worth of annual exports by 2030. The hydrogen transport programme, for example, which has just had £23 million-worth of funding, launched in 2017, has helped to accelerate this hydrogen vehicle roll-out and more hydrogen infrastructure, including refuelling stations, ahead of the UK ban on diesel cars and petrol cars by 2030.
If we look across and up to Scotland, for example, there have been some exciting developments there: the HySpirits project in the Orkney isles of Scotland, which is exploring the possibility of converting a craft gin distillery from using liquid petroleum gas to hydrogen to make the process more environmentally friendly; and the £100 million low carbon hydrogen energy project fund to deploy low carbon hydrogen production capacity to enable greater use of hydrogen as a decarbonisation option within the energy sector.
That's why it is really important, I would suggest, that we also link in our university sector—hence amendment 3, which calls for working with the research base within the university sector here in Wales to develop those opportunities. When you talk about transport, for example, Transport for London is seeking to introduce 20 hydrogen powered double-decker buses across London. Also, Green Tomato Cars, as they're called, which is a taxi company based in London, have also introduced hydrogen-powered taxis as part of their fleet. But if you actually said to the average punter in the street about hydrogen energy and the potential for hydrogen energy in our energy mix, many would look at you and wonder what you were talking about.
So, this debate will be an important start in that conversation. The alliance launched today will help, hopefully, inform many people about the exciting chances that exist out there, should this technology become more greatly deployed. But it is vital that we link the dots to make sure that we have connection between research that is going on across the United Kingdom, that the Welsh Government develop that research capability here in Wales with some pump priming, but also work to draw down funds—the significant funds, I would suggest—that have been made available by the other Governments in the United Kingdom to make sure that this technology is a serious alternative and a viable player in decarbonising our overall economy.
Looking at it from what I've understood over recent weeks, as such, looking into this subject, the IWA did touch on this in their policy paper 'Re-energising Wales', but they did call for greater research in this sector, and innovation, in particular about the development of new low and zero-carbon projects. I appreciate that I only have three minutes—this is a half-hour debate, which, most probably, doesn't do justice to the subject. But I'll leave it there and I hope that our amendments will find support in the debate this afternoon.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf y gwelliannau yn enw Darren Millar—1, 2 a 3—sydd ynghlwm wrth y cynnig. Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl, yn enwedig ar yr un diwrnod ag y lansiwyd Cymdeithas Masnach Hydrogen Cymru yma yn y Senedd, datblygiad rwy'n ei groesawu. Fel y disgrifiodd Rhun, a agorodd y ddadl, rwy'n credu bod prosiectau cyffrous yn digwydd ar draws y Deyrnas Unedig. Dyna pam ein bod yn credu ei bod yn bwysig i ni wneud mwy na gweithio ar sail Cymru'n unig, ac yn lle hynny, ein bod yn edrych ar draws y Deyrnas Unedig ar brosiectau sydd ar y gweill i weld pa gyllid ymchwil y gallwn ei ddenu i Gymru.
Yn wir, o asesiad Llywodraeth y DU ei hun o hyn, ac yn enwedig mewn perthynas â chreu marchnad ynni lân, mae'n ddiddorol nodi fod potensial ar gyfer 2 filiwn o swyddi a gwerth £170 biliwn o allforion blynyddol erbyn 2030. Mae'r rhaglen drafnidiaeth hydrogen, er enghraifft, sydd newydd sicrhau £23 miliwn o gyllid, a lansiwyd yn 2017, wedi helpu i gyflymu'r gwaith o gyflwyno'r cerbydau hydrogen hyn a mwy o seilwaith hydrogen, gan gynnwys gorsafoedd ail-lenwi, cyn gwaharddiad y DU ar geir diesel a phetrol erbyn 2030.
Os edrychwn ar draws ac i fyny i'r Alban, er enghraifft, mae rhai datblygiadau cyffrous wedi bod yno: prosiect HySpirits yn ynysoedd Orkney yn yr Alban, sy'n archwilio'r posibilrwydd o drawsnewid distyllfa jin crefft, i ddefnyddio hydrogen yn hytrach na nwy petrolewm hylifedig, i wneud y broses yn fwy ecogyfeillgar; a'r gronfa £100 miliwn ar gyfer prosiectau ynni hydrogen carbon isel i ddefnyddio capasiti cynhyrchu hydrogen carbon isel i alluogi mwy o ddefnydd o hydrogen fel opsiwn datgarboneiddio o fewn y sector ynni.
Dyna pam ei bod yn bwysig iawn, buaswn yn awgrymu, ein bod hefyd yn cysylltu ein sector prifysgolion—a dyna pam fod gwelliant 3 yn galw am weithio gyda'r sylfaen ymchwil o fewn y sector prifysgolion yma yng Nghymru i ddatblygu'r cyfleoedd hynny. Pan fyddwch yn sôn am drafnidiaeth, er enghraifft, mae Transport for London yn ceisio cyflwyno 20 o fysiau deulawr yn cael eu pweru gan hydrogen ledled Llundain. Hefyd, mae Green Tomato Cars, fel y cânt eu galw, sef cwmni tacsis yn Llundain, hefyd wedi cyflwyno tacsis sy'n cael eu pweru gan hydrogen fel rhan o'u fflyd. Ond pe baech yn dweud wrth gwsmeriaid cyffredin ar y stryd am ynni hydrogen a'r potensial ar gyfer ynni hydrogen yn ein cymysgedd ynni, byddai llawer yn edrych arnoch heb ddeall am beth rydych chi'n sôn.
Felly, bydd y ddadl hon yn ddechrau pwysig yn y sgwrs honno. Bydd y gynghrair a lansiwyd heddiw yn helpu, gobeithio, i hysbysu llawer o bobl am y cyfleoedd cyffrous sydd ar gael, pe bai'r dechnoleg hon yn cael ei defnyddio'n fwy helaeth. Ond mae'n hanfodol ein bod yn cysylltu'r dotiau i sicrhau bod gennym gysylltiad rhwng yr ymchwil sy'n mynd rhagddo ar draws y Deyrnas Unedig, fod Llywodraeth Cymru yn datblygu'r gallu ymchwil yma yng Nghymru gyda rhywfaint o arian sefydlu, ond hefyd ein bod yn gweithio i ddenu arian—yr arian sylweddol, buaswn yn awgrymu—sydd ar gael gan Lywodraethau eraill y Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr fod y dechnoleg hon yn ddewis amgen difrifol ac yn chwaraewr hyfyw yn y broses o ddatgarboneiddio ein heconomi yn gyffredinol.
O edrych arno o'r hyn rwyf wedi'i ddeall dros yr wythnosau diwethaf, fel y cyfryw, wrth edrych ar y pwnc hwn, fe wnaeth y Sefydliad Materion Cymreig gyffwrdd â hyn yn eu papur polisi 'Re-energising Wales', ond roedd yn galw am fwy o ymchwil yn y sector hwn, ac arloesedd, yn enwedig mewn perthynas â datblygu prosiectau carbon isel a di-garbon newydd. Rwy'n sylweddoli nad oes gennyf ond tri munud—dadl hanner awr yw hon, ac nid yw hynny, yn ôl pob tebyg, yn gwneud cyfiawnder â'r pwnc. Ond rwyf am ddod â fy nghyfraniad i ben ac rwy'n gobeithio y bydd ein gwelliannau'n cael cefnogaeth yn y ddadl y prynhawn yma.
Fel rwy'n siŵr bod pawb yn gwerthfawrogi, nod y ddadl yma yw rhoi chwyddwydr go iawn ar y potensial sydd gan hydrogen o safbwynt nid yn unig effaith amgylcheddol yng Nghymru, ond yn sicr yr effaith cymdeithasol ac economaidd y gallwn ni fod yn ei fwynhau ac yn manteisio arno fe petai'r sector yma yn cael y gefnogaeth a'r cyfle i dyfu y mae yn ei haeddu. Rŷn ni'n meddwl, yn aml iawn, ein bod ni ar flaen y gad yn trio rhyw wahanol bethau, ond fel rŷn ni wedi clywed gan Rhun, mae yna wledydd sydd eisoes yn rhoi'r dechnoleg yma ar waith, hyd yn oed yn y Deyrnas Unedig—mae yna fysys hydrogen mewn llefydd fel Aberdeen a Birmingham, ac mae Llundain yn buddsoddi mewn bysys hydrogen. Mi fues i'n reidio beic hydrogen y tu allan i'r Senedd fan hyn rhyw awr yn ôl. Felly, mae'r dechnoleg gyda ni, ond yr hyn sydd eisiau ei wneud, wrth gwrs, yw ei roi ar waith ar sgêl sy'n mynd i wneud i'r sector yma fod yn hyfyw a chaniatáu iddo fe dyfu, ond ar y un pryd, sicrhau bod Cymru yn y lôn gyflym pan mae'n dod i'r cyfleoedd arloesol sydd yna o gwmpas y maes yma. Dyna, wrth gwrs, yw ffocws y ddadl yma heddiw.
Dwy flynedd yn ôl, fe gomisiynodd Plaid Cymru ddogfen ymchwil a oedd yn edrych ar botensial hydrogen o safbwynt datgarboneiddio trafnidiaeth yng Nghymru, ac un o'r pethau amlwg yw bod angen ffynhonnell gyllid penodol, pwrpasol ar gyfer cynlluniau cludo hydrogen. Mae yna lawer mwy y gallem ni fod yn ei wneud i ddefnyddio'r cyfle sy'n cael ei gyflwyno gan fasnachfraint rheilffyrdd Cymru a'r gororau, y metros arfaethedig, a newid y fflyd bysiau—mae angen symud yn gynt yn y cyfeiriad yna. Roedd cyfeiriad at dendr sydd allan gyda'r Llywodraeth ar hyn o bryd, ac yn sicr, mae angen tîm penodol i gael ei dynnu at ei gilydd o brifysgolion, awdurdodau lleol a'r Llywodraeth er mwyn gyrru'r agenda yma yn ei blaen, a phobl sydd yn mynd i lunio cynigion penodol i adnabod ffynonellau cyllid, i fod yn rhagweithiol, i wneud i bethau digwydd, yn hytrach na jest rhyw ddrifft lle rŷch chi'n gobeithio rhyw ddydd, rhywbryd, mi ddaw popeth at ei gilydd. Os ydyn ni eisiau fe i ddigwydd, mae'n rhaid inni wneud iddo fe ddigwydd, ac yn amlwg, mae pobl yn edrych i gyfeiriad y Llywodraeth am yr arweiniad yna.
Mae angen gwneud mwy i sicrhau bod sefydliadau sector gyhoeddus a phreifat mawr yn datgarboneiddio eu fflydoedd ac yn symud, er enghraifft, i hydrogen, ac yn y blaen, ac yn y blaen—mae yna ddigon y gallwn i ei ddweud yn y maes yna. Mae Rhun wedi cyfeirio at Riversimple. Ces i'r fraint o ymweld â'r cwmni'r llynedd, yn Llandrindod, ac maen nhw wedi datblygu prototeip o gar o'r enw Rasa. Mae yn gar eco-coupé—dyna eu disgrifiad nhw o'r car—a'r model cyntaf fydd yn mynd ar y ffyrdd, gobeithio, yn y gwanwyn yma, gyda'r gefnogaeth iawn, a dyma'r her fan hyn i'r Llywodraeth. Gall fod ceir yn dod oddi ar y production line o fewn dwy flynedd, sy'n ysgafn, sy'n hynod effeithlon, ac sy'n lân—sydd ddim yn creu'r llygredd rŷn ni'n arfer ei weld.
Mae'r Llywodraeth yn barod i fuddsoddi mewn cwmnïau fel Aston Martin, a'r combustion engine, ac mae rhywun yn cydnabod bod yna le i'r rheini ar y foment, ond technoleg ddoe yw hwnnw, i bob pwrpas. Beth am roi £18 miliwn i rywun fel Riversimple, a buddsoddi yn nhechnoleg yfory? Yn fanna mae'r arloesi; yn fanna mae'r cyfleoedd, ac i'r cyfeiriad yna yr ŷn ni'n symud. Felly, fy mhle i yw bod angen i'r Llywodraeth osod sat nav gwleidyddol i sicrhau ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad iawn, ac mae hydrogen yn rhan o'r cyfeiriad hwnnw.
As I’m sure everyone appreciates, the aim of this debate is to place a real spotlight on the potential that hydrogen has, not only in terms of the environmental impact in Wales, but also the social and economic impacts that we could take advantage of if this sector were to be given the support and opportunity to grow that it deserves. We often think that we're in the vanguard in trying various different things, but as we've heard from Rhun, there are already nations that are implementing this technology. Even in the UK, there are hydrogen buses in places such as Aberdeen and Birmingham, and London is investing in hydrogen buses. I rode a hydrogen bike outside the Senedd just an hour ago. So, the technology is available. What we need to do is to implement it at a scale that will make this sector valuable and allow it to grow, but, simultaneously, ensure that Wales is in the fast lane when it comes to the innovative opportunities that exist with this technology, and, of course, that is the focus of the debate today.
Now, two years ago, Plaid Cymru commissioned a research document looking at the potential of hydrogen from the perspective of decarbonising transport in Wales, and, of course, one of the apparent things is that you need a specific funding source for hydrogen transport schemes. There is much more that we could be doing to use the opportunities provided by the Wales and borders rail franchise, the proposed metros and changing the bus fleet—we need to move swiftly in that direction. There was mention of a tender that's out from Government at the moment, and, certainly, we need a designated team drawn together from universities, local authorities and the Government in order to drive this agenda forward, and people who will draw specific proposals to identify funding sources and to be proactive, to make things happen, rather than just having some sort of drift, where you hope, one day, at some point in the future, things will come together. If we want this to happen, we will have to make it happen, and, clearly, people are looking to Government for leadership in that regard.
We need to do more to ensure that the public sector and private sector institutions decarbonise their fleets and move towards hydrogen, for example, and so on and so forth—there is so much I could say in that area. Rhun has already referred to Riversimple, I had the opportunity to visit the company last year in Llandrindod, and, of course, they have developed a prototype of a vehicle called Rasa. It is an eco-coupé—that is their description of that particular car—and the first model will be, hopefully, on the roads this spring, with the right support, and this is the challenge for Government. Vehicles could be coming off the production line in two years’ time that are light, very efficient and clean, that do not pollute.
The Government is willing to invest in companies such as Aston Martin and the combustion engine, and one recognises that there is room for those at the moment. But that’s yesterday’s technology, to all intents and purposes. Why not give £18 million to someone like Riversimple and invest in tomorrow’s technology? That’s where the innovation is; that’s where the opportunities arise, and that’s the direction of travel. So, my plea is that the Government should set its political sat nav now to ensure that we are moving in the right direction, and hydrogen is part of that.
I'm very pleased to speak in this debate this afternoon. I didn't realise I had three minutes—I thought I had a bit more, so I'm going to need to speed up a bit now.
I think it's been highlighted, and I apologise for not being at the launch of the hydrogen bike, because I was actually chairing the cross-party group on cancer at the time and couldn't be there. But it is important for us to remember a few things. Power accounted for 17 per cent of the UK's emissions in 2016, and that's according to the Committee on Climate Change. These figures need to reduce significantly—we all agree with that, and I don't think anybody in this Chamber would disagree with that—to be able to meet our 2050 targets. Now, transport and industrial emissions are two major causes of increased carbon emissions in the country, and we need to address these.
Most people have already focused upon the transport agenda, so perhaps I'll look at the heavy industry, and that's responsible for 40 per cent of carbon dioxide emissions in Wales. But converting these emissions into high-value speciality chemicals and food products turns this waste into a major resource. Converting industry from using hydrocarbon fuels to using hydrogen generated from green electricity sources can both decrease industrial emissions and simultaneously lower energy costs to create a more competitive regional economy. Now, using hydrogen for heating and transport could be one of those ways. Hydrogen can be very versatile. It's been mentioned, it can be transported by pipeline, it can be transported by road in tankers as a compressed gas, or actually produced locally in a decentralised system. Therefore, it has many potential uses in an overall energy system.
Now, we can make an important contribution to long-term decarbonisation, combined with good energy efficiency, cheap, low-carbon power generation, electrified transport and new hybrid heat pump systems. A report from the CCC, 'Hydrogen in a low-carbon economy', acknowledged the potential of hydrogen as a zero-carbon energy source. So, it's been recognised and there's no difference in that, but it could actually replace natural gas. I do remember the days of town gas, and we moved over to natural gas, and now we're talking about hydrogen replacing natural gas, and therefore, it's possible. It wasn't possible many years ago, because it was considered expensive. But today, it is a more realistic option to help decarbonise the UK, because the costs are coming down. And therefore, it is important that we get Government commitment to improving support to develop the UK's industrial capacity in this area.
And Wales has a number of advantages that can be utilised in the transition to a hydrogen economy. We have abundant renewable sources to provide an opportunity for a cleaner energy system. However, one point—[Inaudible.]—oil based, I've talked about the energy, the transport—I'll leave that to you; I'll leave that one for others to speak about.
We have fantastic projects in this country, and amendment 3 from the Conservatives highlights that Wales should do more with the universities. Well, I actually want to put on record my appreciation of what they are already doing with universities on some of the projects. We have FLEXIS—flexible integrated energy systems—and we have RICE—reduced industrial carbon emissions. Both are fantastic projects. And I'm also proud of the fact that there are two research centres in my constituency—Baglan bay energy park and in the university's second campus. They are doing fantastic jobs. And let me give an indication of how they're working with industry and Tata in particular—I'll be very quick, Dirprwy Lywydd: using hydrogen to look at how we can actually capture waste heat in Tata, to turn that into usable energy, so we reduce our emissions. Using hydrogen has become a cheap an efficient way of actually generating electricity—again, from Tata's waste gases and renewable energy. Because if they can actually get energy into water, split the water into hydrogen and oxygen, hydrogen becomes energy and oxygen can be used, actually, in water cleansing in water treatment plants, which are also based in Tata, by the way. So, there's another option there. So, we can—
Rwy'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma. Nid oeddwn yn sylweddoli mai tair munud oedd gennyf—roeddwn i'n meddwl bod gennyf ychydig mwy, felly mae angen i mi gyflymu ychydig yn awr.
Rwy'n credu ei fod wedi cael ei nodi, ac rwy'n ymddiheuro am fethu lansiad y beic hydrogen, oherwydd roeddwn yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ganser ar y pryd ac ni allwn fod yno. Ond mae'n bwysig inni gofio ambell beth. Pŵer oedd i gyfrif am 17 y cant o allyriadau'r DU yn 2016, a hynny yn ôl y Pwyllgor ar Newid Hinsawdd. Mae angen i'r ffigurau hyn leihau'n sylweddol—rydym i gyd yn cytuno ar hynny, ac nid wyf yn credu y byddai neb yn y Siambr hon yn anghytuno—er mwyn gallu cyrraedd ein targedau ar gyfer 2050. Nawr, mae allyriadau trafnidiaeth ac allyriadau diwydiannol yn ddau brif achos dros y cynnydd mewn allyriadau carbon yn y wlad, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r rhain.
Mae'r rhan fwyaf o bobl eisoes wedi canolbwyntio ar yr agenda drafnidiaeth, felly efallai y caf edrych ar y diwydiant trwm sy'n gyfrifol am 40 y cant o allyriadau carbon deuocsid yng Nghymru. Ond mae troi'r allyriadau hyn yn gemegau arbenigol gwerth uchel a chynhyrchion bwyd yn troi'r gwastraff hwn yn adnodd pwysig. Gall newid diwydiant o ddefnyddio tanwyddau hydrocarbon i ddefnyddio hydrogen a gynhyrchir o ffynonellau trydan gwyrdd leihau allyriadau diwydiannol a lleihau costau ynni ar yr un pryd i greu economi ranbarthol sy'n fwy cystadleuol. Nawr, gallai defnyddio hydrogen ar gyfer gwresogi a thrafnidiaeth fod yn un o'r ffyrdd hynny. Gall hydrogen fod yn hyblyg iawn. Crybwyllwyd y gellir ei gludo drwy biblinell, gellir ei gludo ar y ffordd mewn tanceri fel nwy cywasgedig, neu ei gynhyrchu'n lleol mewn system ddatganoledig. Felly, mae iddo lawer o ddefnyddiau posibl mewn system ynni gyffredinol.
Nawr, gallwn wneud cyfraniad pwysig i ddatgarboneiddio hirdymor, wedi'i gyfuno ag effeithlonrwydd ynni da, cynhyrchu pŵer carbon isel rhad, trafnidiaeth wedi'i thrydaneiddio a systemau pwmp gwres hybrid newydd. Roedd adroddiad gan y Pwyllgor ar Newid Hinsawdd, 'Hydrogen in a low-carbon economy', yn cydnabod potensial hydrogen fel ffynhonnell ynni ddi-garbon. Felly, mae wedi cael ei gydnabod ac nid oes gwahaniaeth ynddo, ond gallai gymryd lle nwy naturiol. Rwy'n cofio dyddiau nwy glo, ac fe newidiwyd i nwy naturiol, ac yn awr rydym yn sôn am hydrogen yn cymryd lle nwy naturiol, ac felly, mae'n bosibl. Nid oedd yn bosibl flynyddoedd lawer yn ôl, gan ei fod yn cael ei ystyried yn ddrud. Ond heddiw, mae'n opsiwn mwy realistig i helpu i ddatgarboneiddio'r DU, gan fod y costau'n gostwng. Ac felly, mae'n bwysig ein bod yn cael ymrwymiad gan y Llywodraeth i wella cymorth i ddatblygu gallu diwydiannol y DU yn y maes hwn.
Ac mae gan Gymru nifer o fanteision y gellir eu defnyddio wrth newid i economi hydrogen. Mae gennym ffynonellau adnewyddadwy helaeth i roi cyfle i gael system ynni lanach. Fodd bynnag, un pwynt—[Anghlywadwy.]—yn seiliedig ar olew, rwyf wedi siarad am yr ynni, y drafnidiaeth—fe adawaf hynny i chi; fe adawaf hynny i bobl eraill siarad amdano.
Mae gennym brosiectau gwych yn y wlad hon, ac mae gwelliant 3 gan y Ceidwadwyr yn tynnu sylw at y ffaith y dylai Cymru wneud mwy â'r prifysgolion. Wel, rwyf am gofnodi fy ngwerthfawrogiad o'r hyn y maent yn ei wneud eisoes gyda phrifysgolion ar rai o'r prosiectau. Mae gennym systemau ynni integredig hyblyg (FLEXIS), ac mae gennym gynlluniau lleihau allyriadau carbon diwydiannol (REIS). Mae'r ddau yn brosiectau gwych. Ac rwyf hefyd yn falch o'r ffaith bod dwy ganolfan ymchwil yn fy etholaeth—parc ynni bae Baglan ac yn ail gampws y brifysgol. Maent yn gwneud gwaith gwych. A gadewch i mi nodi sut y maent yn gweithio gyda diwydiant a Tata yn arbennig—fe fyddaf yn gyflym iawn, Ddirprwy Lywydd: defnyddio hydrogen i edrych ar sut y gallwn ddefnyddio gwres gwastraff yn Tata, a'i droi'n ynni defnyddiadwy, fel ein bod yn lleihau ein hallyriadau. Mae defnyddio hydrogen wedi dod yn ffordd rad ac effeithiol o gynhyrchu trydan—unwaith eto, o nwyon gwastraff Tata ac ynni adnewyddadwy. Oherwydd os gallant gael ynni i mewn i ddŵr, hollti'r dŵr yn hydrogen ac ocsigen, daw hydrogen yn ynni a gellir defnyddio ocsigen i lanhau dŵr mewn gweithfeydd trin dŵr, sydd hefyd wedi'u lleoli yn Tata, gyda llaw. Felly, dyna opsiwn arall yno. Felly, gallwn—
Can you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
We can use it. We need to look very carefully. I appreciate the work being done by Welsh Government, but we all need to back it now; we need to make sure that it goes from research to an industry, and then into developing across the UK.
Gallwn ei ddefnyddio. Mae angen inni edrych yn ofalus iawn. Rwy'n sylweddoli cymaint o waith sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru, ond mae angen i bawb ohonom ei gefnogi yn awr; mae angen inni wneud yn siŵr ei fod yn mynd o ymchwil i ddiwydiant, ac yna i ddatblygu ar draws y DU.
Thank you. I now call the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Diolch. Galwaf yn awr ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
[Interruption.] Sorry. It went down the wrong way—sorry. This has been a really helpful opportunity to highlight a potential role of hydrogen in a zero-carbon energy system. Decarbonisation is driving a global shift in the energy world and the boundaries between transport, electricity and heat are becoming blurred, with energy being converted into different forms to address a range of needs.
The ability to store energy and use it when and where it's needed is vital for an efficient renewable energy-based system. The system will need to integrate renewable generation with storage and other services to minimise the need for new generation and ensure flexibility to meet peaks in demand. Smarter systems and appliances are needed to manage this increasingly complex system.
We expect to see low-carbon gas playing a greater role. It is not yet clear whether this will be in the form of biomethane, hydrogen, or other synthetic gases. Gases such as hydrogen may also have a role to play in helping us to store electricity generated from renewable sources during periods of low demand. The gas may then be converted back into electricity through combustion, or used as a heating or transport fuel. Targeted investment in a multivector system will help us to find the most effective solutions to serving peak demand. We are committed to this whole-systems approach to the energy transition that underpins our work on decarbonisation. Hydrogen is a natural energy vector to consider, as it has flexibility to provide heat, power, sustainable fuel for transport and is a medium for storage. The flexibility hydrogen could provide is of value to the whole energy sector.
The potential for developing this is being explored through our Smart Living work as well as the FLEXIS programme and whilst we also participate in UK groups to co-ordinate work on hydrogen, Welsh Government already brings together the public sector, business and academics through its Smart Living demonstrators. Looking at how we transform the jobs in west Wales from fossil energy to low-carbon energy is fundamental to delivering a prosperous low-carbon Wales. A key example is the joint working we co-ordinated on the Milford Haven energy kingdom proposal, which secured a share of £21 million of Innovate UK funding to develop a detailed design to bring it closer to deployment.
Another success story is the Rasa, the Welsh hydrogen fuel cell car, supported by Welsh Government and European funding and now working on a pilot project to have cars in daily use. The Wales-based FLEXIS programme is looking at a range of innovations, many of which include hydrogen. One example is testing out how domestic appliances may be impacted by increased hydrogen in the gas supply. Understanding these impacts could enable new jobs in manufacturing.
There are opportunities for Wales to build on these pilots and develop local and larger scale hydrogen-generation projects, both at the industrial scale and as an alternative to natural gas in rural areas. However, securing benefits for Wales will be dependent on successful demonstration projects taking place here. It also requires major investment to drive down the costs of hydrogen manufacture and storage. We need a low-carbon energy system, but not at any cost. Even with the current low financial cost of natural gas, we have people in fuel poverty. We need to build on the experience of making renewable sources, such as onshore wind and solar, the lowest cost sources of energy, applying these lessons to drive down the cost of flexibility and storage.
I hope the enthusiasm of the Tory Members for this Senedd debate today will be translated into real commitment by their Westminster colleagues to provide the additional funding needed to help more renewable technologies become truly price competitive. There are a number of major energy announcements from the UK Government that are long overdue and I hope that, when these announcements are finally made, they will make it clear not just how they will support the development of these technologies but, where the responsibilities are non-devolved, how they will support the development of these technologies here in Wales.
The flexibility of gases such as hydrogen means we need to take a broader view of the energy system. An integrated system is likely to be cheaper for citizens in the long term and also help us to preserve security of energy supplies, even at times of peak demand. The UK National Infrastructure Commission believes these savings could be as large as £8 billion a year for energy users across the UK by 2030. I broadly support the motion and amendments, which, in my view, suggest the need to bring together and add further strategic focus to the wealth of activity already under way in Wales. No single solution can provide Wales with the low-carbon future it both needs and deserves. We need to consider the energy system as a whole. It is my intention to ensure that our thinking on the role of hydrogen and associated technologies across Wales is both co-ordinated and strategic. That is why a hydrogen strategy for Wales will be an integrated component of Wales's next low-carbon delivery plan for 2021-25.
[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf. Aeth i lawr y ffordd anghywir—mae'n ddrwg gennyf. Mae hwn wedi bod yn gyfle defnyddiol iawn i dynnu sylw at rôl bosibl hydrogen mewn system ynni ddi-garbon. Mae datgarboneiddio'n sbarduno newid byd-eang yn y byd ynni ac mae'r ffiniau rhwng trafnidiaeth, trydan a gwres yn mynd yn aneglur, gydag ynni'n cael ei droi'n ffurfiau gwahanol er mwyn diwallu ystod o anghenion.
Mae'r gallu i storio ynni a'i ddefnyddio pan a lle bo'i angen yn hanfodol ar gyfer system effeithlon sy'n seiliedig ar ynni adnewyddadwy. Bydd angen i'r system integreiddio cynhyrchiant adnewyddadwy â storio a gwasanaethau eraill i leihau'r angen am gynhyrchiant newydd a sicrhau hyblygrwydd i ddiwallu'r galw ar adegau prysur. Mae angen systemau a chyfarpar mwy clyfar i reoli'r system gynyddol gymhleth hon.
Rydym yn disgwyl gweld nwy carbon isel yn chwarae mwy o ran. Nid yw'n glir eto a fydd hynny'n digwydd ar ffurf biomethan, hydrogen, neu nwyon synthetig eraill. Efallai y bydd gan nwyon megis hydrogen rôl i'w chwarae hefyd yn ein helpu i storio trydan a gynhyrchir o ffynonellau adnewyddadwy yn ystod cyfnodau o alw isel. Yna, gellir troi'r nwy nôl yn drydan drwy hylosgi, neu ei ddefnyddio fel tanwydd gwresogi neu danwydd trafnidiaeth. Bydd targedu buddsoddiad mewn system aml-fector yn ein helpu i ddod o hyd i'r atebion mwyaf effeithiol i ateb galw brig. Rydym wedi ymrwymo i'r dull system gyfan hwn o newid ynni sy'n sail i'n gwaith ar ddatgarboneiddio. Mae hydrogen yn fector ynni naturiol i'w ystyried, gan fod iddo hyblygrwydd i ddarparu gwres, pŵer, tanwydd cynaliadwy ar gyfer trafnidiaeth ac mae'n gyfrwng ar gyfer ei storio. Mae'r hyblygrwydd y gallai hydrogen ei ddarparu o werth i'r sector ynni drwyddo draw.
Mae'r potensial ar gyfer datblygu hyn yn cael ei archwilio drwy ein gwaith Byw yn Glyfar yn ogystal â'r rhaglen FLEXIS ac er ein bod hefyd yn cymryd rhan mewn grwpiau yn y DU i gydlynu gwaith ar hydrogen, mae Llywodraeth Cymru eisoes yn dod â'r sector cyhoeddus, busnesau ac academyddion at ei gilydd drwy ei arddangoswyr Byw yn Glyfar. Mae edrych ar sut rydym yn trawsnewid y swyddi yng ngorllewin Cymru o ynni ffosil i ynni carbon isel yn hanfodol i sicrhau Cymru carbon isel lewyrchus. Enghraifft allweddol yw'r cydweithio a gydlynwyd gennym ar gynnig teyrnas ynni Aberdaugleddau, a gafodd gyfran o £21 miliwn o arian arloesi'r DU i ddatblygu cynllun manwl i ddod ag ef yn nes at allu ei ddefnyddio.
Llwyddiant arall yw'r Rasa, y car cell tanwydd hydrogen Cymreig, a gefnogir gan arian Llywodraeth Cymru ac Ewrop ac sydd bellach yn gweithio ar brosiect peilot i sicrhau defnydd dyddiol o geir hydrogen. Mae'r rhaglen FLEXIS a leolir yng Nghymru yn edrych ar amrywiaeth o gynlluniau arloesol, gyda llawer ohonynt yn cynnwys hydrogen. Un enghraifft yw profi sut y gallai mwy o hydrogen yn y cyflenwad nwy effeithio ar offer domestig. Gallai deall yr effeithiau hyn arwain at greu swyddi newydd yn y diwydiant gweithgynhyrchu.
Ceir cyfleoedd i Gymru adeiladu ar y cynlluniau peilot hyn a datblygu prosiectau cynhyrchu hydrogen lleol a mwy o faint, ar raddfa ddiwydiannol ac fel dewis amgen yn lle nwy naturiol mewn ardaloedd gwledig. Fodd bynnag, bydd sicrhau manteision i Gymru yn dibynnu ar gynnal prosiectau arddangos llwyddiannus yma. Mae hefyd yn galw am fuddsoddiad mawr i leihau costau gweithgynhyrchu a storio hydrogen. Mae arnom angen system ynni carbon isel, ond nid ar unrhyw gost. Hyd yn oed gyda chost ariannol isel nwy naturiol ar hyn o bryd, mae gennym bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Mae angen inni adeiladu ar y profiad o wneud ffynonellau adnewyddadwy, megis gwynt ar y tir a solar, yn ffynonellau ynni isaf eu cost, gan ddefnyddio'r gwersi hyn i leihau cost hyblygrwydd a storio.
Rwy'n gobeithio y bydd brwdfrydedd yr Aelodau Torïaidd yn y ddadl Senedd hon heddiw yn cael ei droi'n ymrwymiad gwirioneddol gan eu cymheiriaid yn San Steffan i ddarparu'r cyllid ychwanegol sydd ei angen i helpu mwy o dechnolegau adnewyddadwy i ddod yn wirioneddol gystadleuol o ran pris. Mae'n hen bryd cael nifer o gyhoeddiadau ynni mawr gan Lywodraeth y DU ac rwy'n gobeithio, pan wneir y cyhoeddiadau hyn yn y pen draw, y byddant yn egluro nid yn unig sut y byddant yn cefnogi datblygiad y technolegau hyn ond lle nad yw'r cyfrifoldebau wedi'u datganoli, sut y byddant yn cefnogi datblygiad y technolegau yma yng Nghymru.
Mae hyblygrwydd nwyon fel hydrogen yn golygu bod angen inni edrych yn fanylach ar y system ynni. Mae system integredig yn debygol o fod yn rhatach i ddinasyddion yn y tymor hir ac yn help hefyd i ni ddiogelu cyflenwadau ynni, hyd yn oed ar adegau pan fo'r galw ar ei uchaf. Mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol y DU o'r farn y gallai'r arbedion hyn fod cymaint ag £8 biliwn y flwyddyn i ddefnyddwyr ynni ledled y DU erbyn 2030. Rwy'n cefnogi'r cynnig at ei gilydd, a'r gwelliannau sydd, yn fy marn i, yn awgrymu'r angen i ddwyn ynghyd ac ychwanegu ffocws strategol pellach ar y cyfoeth o weithgarwch sydd eisoes ar y gweill yng Nghymru. Nid oes un ateb yn mynd i allu rhoi i Gymru y dyfodol carbon isel y mae ei angen ac yn ei haeddu. Mae angen inni ystyried y system ynni yn ei chyfanrwydd. Fy mwriad yw sicrhau bod ein syniadau ar rôl hydrogen a thechnolegau cysylltiedig ledled Cymru yn gydgysylltiedig ac yn strategol. Dyna pam y bydd strategaeth hydrogen i Gymru yn elfen integredig o gynllun cyflenwi carbon isel nesaf Cymru ar gyfer 2021-25.
Thank you. I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr iawn. Dim ond dwy funud fach sydd gen i ar ôl. Gwnaf i ddim crynhoi popeth sydd wedi cael ei ddweud, ond diolch yn fawr iawn am y cyfraniadau rydym ni wedi eu cael—Andrew R.T. Davies yn nodi bod yntau'n gobeithio bod heddiw a lansiad y grŵp Cymreig newydd a'r ddadl yma yn ddechrau, o bosib, ar ryw gyfnod newydd o intensity, os liciwch chi, o drafodaeth ar hydrogen. Bu i Llyr Gruffydd sôn am yr angen i fod yn wirioneddol ragweithiol, a dyna dwi'n meddwl sy'n bwysig o hyn ymlaen. Diolch hefyd i Dai Rees am ganolbwyntio ar yr elfen o a ydy hydrogen yn hybu ac yn gyrru diwydiant yng Nghymru, sydd mor bwysig. Rydyn ni angen datgarboneiddio ein diwydiant ni ac, wrth gwrs, mae yna ddiwydiannau sydd yn drwm iawn eu defnydd o ynni yn eich etholaeth chi.
O ran beth glywsom ni gan y Gweinidog, fe glywsom ni grynodeb o'r gwahanol elfennau o ddefnydd sydd yna i hydrogen. Roedd yn sôn am beth mae'r Llywodraeth wedi bod yn ei wneud yn barod; dwi'n meddwl fy mod i wedi crynhoi llawer o hynny. Dwi ddim yn meddwl fy mod i wedi cweit glywed yr urgency o beth dwi'n chwilio amdano fo o ran beth sy'n digwydd nesaf, ond, wrth gwrs, mae'r Gweinidog yn iawn i ddweud bod rhaid dechrau wrth ein traed, adeiladu ar y gwaith sydd yn cael ei wneud rŵan, a dwi'n excited am hydrogen o ddifrif. Dwi'n meddwl y byddwn ni i gyd rŵan yn cadw llygad barcud ar beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i symud yr agenda ymlaen yn fan hyn. Fy meirniadaeth i o'r Llywodraeth Lafur yma yn aml iawn yw dim ei bod hi'n gwneud dim byd, ond ei bod hi ddim yn gwneud digon neu ddim yn ei wneud o efo urgency.
Wel, efo hyn, does gennym ni ddim dewis rŵan ond cymryd camau breision ymlaen, neu mi fydd Cymru yn cael ei gadael ar ei hôl hi, yn hytrach na beth y gallem ni fod yn ei wneud, sef cadw ar flaen y don yma, sydd dwi'n meddwl yn mynd i chwyldroi ynni, o ran cynhyrchu ynni a'r defnydd o ynni yn fyd-eang.
Thank you very much. Only a minute or so remains to me. I won't summarise everything that's been said, but thank you for the contributions that we have heard. Andrew R.T. Davies noted that he, too, hopes that today, with the launch of the new Welsh group and this debate, is the start of a new period of intensity, if you will, of discussion with regard to hydrogen. Llyr Gruffydd spoke about the need to be truly innovative and proactive, and that’s what’s important. And thank you to Dai Rees for focusing on the element of whether hydrogen drives industry in Wales, which is so important. We need to decarbonise our industries and, of course, there are industries that make very heavy use of energy in your constituency.
In terms of what we heard from the Minister, we heard a summary of the different elements of uses for hydrogen. She also spoke about what the Government’s already done, and I think I summarised a lot of that work. I don't think I quite heard the urgency of what I am seeking in terms of what happens next, but, of course, the Minister is right to say that we need to start where we are. We need to build on the work that is being done now, and I’m excited about hydrogen—I’m genuinely excited, and I think we should all now keep a close eye on what the Government is doing to move this agenda forward. My criticism of this Government here isn’t very often that it does nothing, but that it’s not doing enough and with urgency.
Well, with this, we don’t have any choice now to take steps forward, or we’ll be left behind, rather than what we could be doing, which is being in the vanguard of this. And I think it’s going to be a revolution in terms of energy, energy production and use of energy globally.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? No—[Objection.] Just in time. Dear me. Good job I was just pondering. Right, okay. We'll vote on that item in voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na— [Gwrthwynebiad.] Mewn pryd o drwch blewyn. Mawredd. Lwcus fy mod i wedi pendroni. Iawn, o'r gorau. Fe bleidleisiwn ar yr eitem honno yn y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 3, 4 a 5 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1, 3, 4 and 5 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Rebecca Evans. If Amendment 1 is agreed amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 will be deselected.
Item 7 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on adverse weather and storm damage, and I call on Leanne Wood to move the motion. Leanne.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar dywydd garw a difrod stormydd, a galwaf ar Leanne Wood i gyflwyno'r cynnig. Leanne.
Cynnig NDM7278 Siân Gwenllian
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r difrod a'r dinistr a achoswyd i gymunedau ledled Cymru o ganlyniad i Storm Ciara a Storm Dennis.
2. Yn talu teyrnged i ymdrechion arwrol gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus a gwirfoddolwyr cymunedol wrth ymateb i effeithiau tywydd garw a difrod stormydd yn ystod yr wythnosau diwethaf.
3. Yn cydnabod y bydd newid yn yr hinsawdd yn gwneud digwyddiadau tywydd garw, gan gynnwys achosion o lifogydd difrifol, yn fwy tebygol yn y dyfodol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cychwyn ymchwiliad annibynnol llawn i achosion llifogydd diweddar, yn ogystal â chynnal adolygiad o ddigonolrwydd ei chynlluniau atal tywydd niweidiol yn gyffredinol;
b) sicrhau bod cefnogaeth ychwanegol ar gael i'r rhai sy'n profi trawma seicolegol o ganlyniad i'r dinistr diweddar, yn enwedig plant;
c) sicrhau bod y gronfa galedi ar gyfer yr unigolion hynny y mae tywydd garw a difrod storm yn effeithio arnynt yn sicrhau cydraddoldeb i fusnesau a pherchnogion tai, yn enwedig y rhai heb yswiriant;
d) esbonio statws y cymorth grant sydd ar gael ar gyfer adfer tir;
e) archwilio'r posibilrwydd o gyflwyno cynllun yswiriant cymdeithasol cost isel gyda'r nod o sicrhau yswiriant fforddiadwy ar gyfer eiddo bobman yng Nghymru;
f) gofyn am asesiad cynhwysfawr gan Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru o'r mesurau y byddai eu hangen i leihau'r risg flynyddol o lifogydd yng Nghymru i 1 y cant, 0.5 y cant a 0.1 y cant ac i gynyddu gwariant i'r perwyl hwn.
Motion NDM7278 Siân Gwenllian
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the damage and devastation caused to communities across Wales as a result of Storm Ciara and Storm Dennis.
2. Pays tribute to the heroic efforts of public service workers and community volunteers in responding to the effects of adverse weather and storm damage in recent weeks.
3. Recognises that climate change will make adverse weather occurrences, including instances of serious flooding, more likely in future.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) initiate a full independent inquiry into the causes of recent flooding, in addition to conducting a review of the sufficiency of its overall adverse weather prevention plans;
b) ensure that additional support is made available to those experiencing psychological trauma as a result of the recent devastation, especially children;
c) ensure that the hardship fund for those individuals affected by adverse weather and storm damage ensures parity for businesses and homeowners, especially those without insurance;
d) clarify the status of grant support available for land reclamation;
e) explore the possibility of introducing a low cost social insurance scheme with the aim of ensuring affordable property insurance cover everywhere in Wales;
f) request a comprehensive assessment from the National Infrastructure Commission for Wales of the measures that would be required to reduce the annual risk of flooding in Wales to 1 per cent, 0.5 per cent and 0.1 per cent and to increase expenditure to this end.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I want to use this opportunity that this Plaid Cymru debate brings to follow on from yesterday's statement on flooding. I raised a number of issues in the Minister's statement yesterday that were not dealt with in her subsequent response. So, I want to return to those matters today and to raise some more issues that time did not allow for yesterday.
The first matter relates to Natural Resources Wales and the question of liability. This was a particular issue in Pentre, where I was again this morning with local councillors and Plaid Cymru's leader, but it's not just confined to that town. The tonnes of debris washed off the mountains that blocked the main culvert in Pentre was also a factor in other communities, such as Ynyshir and Blaenllechau. I would like to invite the Minister to visit communities like Pentre, Blaenllechau, Treorchy, Ynyshir, Ystrad, Porth and Trehafod to see the aftermath of the floods, and to see the scale of what people face to get back on their feet.
If the next time, Minister, you come to the Rhondda you come with me, I'll make sure you speak to people who can explain to you very clearly the impact on their lives of what they believe to be Natural Resources Wales's actions or inactions. Perhaps you could also bring representatives of Natural Resources Wales with you. Such a visit will help you and officials to see why we need an independent inquiry into the causes of the flooding across the Rhondda and further downstream. An internal review conducted by Natural Resources Wales will not be good enough.
Rhondda communities are demanding that Natural Resources Wales acknowledge their mistakes in leaving such large quantities of material on the mountain and, in some places, changing watercourses through the use of heavy machinery on the mountains without remedial works afterwards. For residents to receive justice, there needs to be an admission of liability on the part of NRW. They also want you to acknowledge that the guidance under which natural Resources Wales has been working to in relation to tree felling is no longer fit for purpose. It needs looking at again, and if you agree with me on that point, Minister, I'd like to hear from you how quickly you think such a review could be undertaken.
As Minister with responsibility over Natural Resources Wales, will you support steps to begin this process? While people are struggling to piece back their lives, there can be no lengthy delays to any part of this process. So, I ask you to act swiftly in terms of accepting liability, instituting an independent public inquiry and reviewing Natural Resources Wales's tree-felling guidance. Lessons have to be learned so this can never happen again. Where tree felling occurs, timber should not be left lying on the mountain in such large quantities. Watercourses, if disrupted through logging operations, must be reinstated.
I saw a prime example of this in Blaenllechau where a stream entered the property through the back door and left by gushing out through the front door. The woman living there told me that the watercourses above her home had been altered as a result of these tree felling operations. Naturally, she is concerned that this surge of water through her home will become the norm in heavy rain from now on until work is done to put matters right.
So, on behalf of this resident and many others, will you, Minister, ensure that these changes are implemented as soon as possible and that work is taken to reinstate whatever damage has been caused to watercourses on hillsides and on mountains? Not only do we have to put things right that have been damaged or altered, but we also have to futureproof our communities from further flooding. The climate crisis means we have to readjust and recalibrate everything we once thought was normal. Scientists are telling us that extreme weather events like large storms within quick succession will become more commonplace. We have to be more ready next time.
How do we further protect our communities, then, and our people? We must begin by looking at a programme of upland tree planting on the land especially that belongs to the Welsh Government. Where the land is privately owned, the occupiers need to be incentivised to plant and grow indigenous trees. We also have to seriously call into question planning policy that allows houses to be built on land that can be vital in the fight against flood prevention. We must also have a comprehensive and regular drainage and culvert cleaning programme.
The flooding not only damaged homes, it also damaged vehicles, and some are not covered for flood damage through their insurance policy. This is detrimental to everyone, but especially people who were relying upon their vehicles for employment purposes. In the light of that, will you consider granting people who have been affected by this free public transport, perhaps an extension of the free bus pass to those who have been affected? People have suffered enough; they should not have to pay extra to go back and forth to work.
There also needs to be consideration of the people who have lost their works vehicles if they're self-employed tradespeople. These people have not only lost their homes but they've also lost their livelihoods, and some will be left without their tools as a result of the flooding. So, I'd urge you to consider how people in that situation can best be helped.
I asked a number of other questions yesterday that did not get an adequate response. I asked about help with energy bills and packages of support in line with what is available elsewhere. So, I very much hope that these points will be answered through the course of this debate this afternoon. All of these matters are in your gift or in the gift of your Government, Minister. I hope you will address them, and I hope you will take the necessary action that our communities demand and expect.
Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn a ddaw yn sgil y ddadl hon gan Blaid Cymru i ddilyn ymlaen o'r datganiad am lifogydd ddoe. Codais nifer o faterion yn natganiad y Gweinidog ddoe nad ymdriniwyd â hwy yn ei hymateb dilynol. Felly, rwyf am ddychwelyd at y materion hynny heddiw a chodi rhagor o faterion nad oedd amser ar gael ar eu cyfer ddoe.
Mae'r mater cyntaf yn ymwneud â Cyfoeth Naturiol Cymru a chwestiwn atebolrwydd. Roedd hyn yn broblem arbennig ym Mhentre, lle roeddwn eto y bore yma gyda chynghorwyr lleol ac arweinydd Plaid Cymru, ond nid yw wedi ei chyfyngu i'r dref honno yn unig. Roedd y tunelli o rwbel a olchwyd oddi ar y mynyddoedd a oedd yn blocio'r brif ffos ym Mhentre yn ffactor mewn cymunedau eraill hefyd, megis Ynys-hir a Blaenllechau. Hoffwn wahodd y Gweinidog i ymweld â chymunedau fel Pentre, Blaenllechau, Treorci, Ynys-hir, Ystrad, Porth a Threhafod i weld canlyniadau'r llifogydd, ac i weld maint yr hyn y mae pobl yn ei wynebu er mwyn cael eu traed tanynt eto.
Y tro nesaf y dowch i'r Rhondda, Weinidog, os dowch chi gyda mi, fe wnaf sicrhau eich bod yn siarad â phobl sy'n gallu esbonio'n glir iawn wrthych beth yw effaith yr hyn y credant sy'n weithredu neu'n ddiffyg gweithredu ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru ar eu bywydau. Efallai y gallech ddod â chynrychiolwyr Cyfoeth Naturiol Cymru gyda chi hefyd. Bydd ymweliad o'r fath yn eich helpu chi a swyddogion i weld pam fod arnom angen ymchwiliad annibynnol i achosion y llifogydd ar draws y Rhondda ac ymhellach i lawr y cwm. Ni fydd adolygiad mewnol gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn ddigon da.
Mae cymunedau'r Rhondda yn mynnu bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn cydnabod eu camgymeriadau yn gadael cymaint o ddeunydd ar y mynydd, ac mewn rhai mannau yn newid cyrsiau dŵr drwy ddefnyddio peiriannau trwm ar y mynyddoedd heb wneud gwaith adfer wedyn. Er mwyn i breswylwyr gael cyfiawnder, mae angen i Cyfoeth Naturiol Cymru gyfaddef eu bod yn atebol. Maent hefyd am i chi gydnabod nad yw'r canllawiau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn eu dilyn mewn perthynas â chwympo coed yn addas at y diben mwyach. Mae angen ailedrych arnynt eto, ac os ydych yn cytuno â mi ar y pwynt hwnnw, Weinidog, hoffwn glywed gennych pa mor gyflym y credwch y gellid cynnal adolygiad o'r fath.
Fel y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros Cyfoeth Naturiol Cymru, a wnewch chi gefnogi camau i ddechrau'r broses hon? Tra bo pobl yn ei chael yn anodd cael eu traed tanynt eto, ni ellir oedi'n hir ar unrhyw ran o'r broses hon. Felly, rwy'n gofyn i chi weithredu'n gyflym o ran derbyn atebolrwydd, sefydlu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol ac adolygu canllawiau Cyfoeth Naturiol Cymru ar gwympo coed. Rhaid dysgu gwersi fel na all hyn byth ddigwydd eto. Pan fo coed yn cael eu cwympo, ni ddylid gadael cymaint o bren yn gorwedd ar y mynydd. Rhaid adfer cyrsiau dŵr os amherir arnynt drwy weithgarwch torri coed.
Gwelais enghraifft wych o hyn ym Mlaenllechau lle roedd nant yn mynd i mewn i'r eiddo drwy'r drws cefn ac yn gadael drwy lifo allan drwy'r drws blaen. Dywedodd y fenyw a oedd yn byw yno wrthyf fod y cyrsiau dŵr uwchben ei chartref wedi'u newid o ganlyniad i weithgarwch cwympo coed o'r fath. Yn naturiol, mae'n pryderu y bydd llif dŵr drwy ei chartref yn dod yn norm mewn glaw trwm o hyn ymlaen nes y gwneir gwaith i unioni pethau.
Felly, ar ran y fenyw hon a llawer o breswylwyr eraill, a wnewch chi, Weinidog, sicrhau bod y newidiadau hyn yn cael eu gweithredu cyn gynted ag y bo modd a bod gwaith yn cael ei wneud i adfer pa ddifrod bynnag a achoswyd i gyrsiau dŵr ar fryniau ac ar fynyddoedd? Nid yn unig y mae'n rhaid inni unioni pethau a ddifrodwyd neu a newidiwyd, ond mae'n rhaid inni hefyd ddiogelu ein cymunedau rhag llifogydd pellach yn y dyfodol. Mae'r argyfwng hinsawdd yn golygu bod yn rhaid i ni ailaddasu ac ailgalibradu popeth yr arferem feddwl eu bod yn normal. Mae gwyddonwyr yn dweud wrthym y bydd digwyddiadau tywydd eithafol fel stormydd mawr yn dilyn ei gilydd yn gyflym yn dod yn fwy cyffredin. Mae'n rhaid i ni fod yn fwy parod y tro nesaf.
Felly, sut y gallwn amddiffyn ein cymunedau a'n pobl? Rhaid inni ddechrau drwy edrych ar raglen o blannu coed ar yr ucheldir, yn enwedig ar dir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru. Os yw'r tir mewn dwylo preifat, mae angen cymell tirfeddianwyr i blannu a thyfu coed brodorol. Rhaid inni hefyd fynd ati o ddifrif i gwestiynu polisi cynllunio sy'n caniatáu i dai gael eu hadeiladu ar dir a all fod yn allweddol yn y frwydr i atal llifogydd. Rhaid inni hefyd gael rhaglen gynhwysfawr a rheolaidd i lanhau draeniau a cheuffosydd.
Fe wnaeth y llifogydd ddifrodi cartrefi, ac fe wnaeth ddifrodi cerbydau hefyd, ac nid yw yswiriant pawb yn cynnwys difrod llifogydd. Mae hyn yn niweidiol i bawb, ond yn enwedig i bobl a oedd yn dibynnu ar eu cerbydau at ddibenion cyflogaeth. Yng ngoleuni hynny, a wnewch chi ystyried caniatáu i bobl yr effeithiwyd arnynt gan hyn i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus am ddim, ymestyn y tocyn bws am ddim efallai i gynnwys y rhai yr effeithiwyd arnynt? Mae pobl wedi dioddef digon; ni ddylent orfod talu'n ychwanegol i fynd yn ôl ac ymlaen i'r gwaith.
Hefyd, mae angen ystyried y bobl sydd wedi colli eu cerbydau gwaith os ydynt yn fasnachwyr hunangyflogedig. Mae'r bobl hyn nid yn unig wedi colli eu cartrefi, maent hefyd wedi colli eu bywoliaeth, a bydd rhai wedi colli eu hoffer o ganlyniad i'r llifogydd. Felly, hoffwn eich annog i ystyried y ffordd orau o helpu pobl yn y sefyllfa honno.
Gofynnais nifer o gwestiynau eraill ddoe na roddwyd ateb digonol iddynt. Holais ynglŷn â chymorth gyda biliau ynni a phecynnau cymorth yn debyg i'r hyn sydd ar gael mewn mannau eraill. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y pwyntiau hyn yn cael eu hateb yn ystod y ddadl hon y prynhawn yma. Weinidog, mae pob un o'r materion hyn yn bethau y gallwch chi neu eich Llywodraeth eu rhoi. Rwy'n gobeithio y rhowch sylw iddynt, ac y byddwch yn gweithredu'r camau angenrheidiol y mae ein cymunedau yn eu mynnu ac yn eu disgwyl.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Rydw i wedi dethol y pump gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol. Rydw i'n galw ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 1, 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Andrew R.T. Davies.
I have selected the five amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 1, 3, 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar. Andrew R.T. Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ym mhwynt 2, ar ôl 'arwrol' mewnosoder 'y gwasanaethau brys, staff asiantaeth,'.
Amendment 1—Darren Millar
In point 2, after ‘efforts of’ insert ‘the emergency services, agency staff,’.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ym mhwynt 4, cynnwys is-bwynt newydd ar ôl is-bwynt (c) ac ailrifo yn unol â hynny:
'sefydlu cynllun rhyddhad ardrethi i helpu busnesau i wella yn dilyn llifogydd; '
Amendment 3—Darren Millar
In point 4, insert as new sub-point after sub-point (c) and renumber accordingly:
'establish a rates relief scheme to help businesses recover following a flooding event;'
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod cymunedau a busnesau lleol yn cael cymorth parhaus y tu hwnt i'r gwaith glanhau cychwynnol i'w helpu i wella yn y tymor hir, ac i deall y camau sydd angen eu cymryd i liniaru llifogydd yn y dyfodol.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Further calls on the Welsh Government to work with stakeholders to ensure that local communities and businesses are provided with continuing support beyond the initial clean-up operation to help them recover in the long-term, and to understand the actions required to mitigate future flooding events.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i ddiweddaru canllawiau cynllunio drwy sefydlu lleiniau na ddylid datblygu arnynt mewn ardaloedd lle mae perygl o lifogydd, megis gorlifdiroedd naturiol, i rwystro datblygiadau amhriodol a lleihau'r perygl o ddifrod i gartrefi a busnesau.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Further calls on the Welsh Government to update planning guidelines by establishing ‘Blue Belts’ in areas of flood risk, such as natural flood plains, to prevent inappropriate development and to reduce the risk of damage to homes and businesses.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 3, 4 a 5.
Amendments 1, 3, 4 and 5 moved.
Thank you, Presiding Officer. It's a pleasure to move the amendments in the name of Darren Millar: 1, 4, 5 and 3 in this afternoon's debate.
I would just start with the point that I appreciate, in tabling arrangements, you are quite entitled to table 30-minute debates, and I agree with all the sentiments that the opener gave this afternoon, but I do believe such a serious issue does merit a full debate in the Senedd here. It's perfectly within the right of the party to table a 30-minute debate, but it is a little difficult to actually capture all the very relevant points that the opener of this debate did lay before us this afternoon.
So, in the amendments that we have put forward today, I'd just like to say that we stand shoulder to shoulder with the communities that have been affected, both in north Wales and south Wales, because this is a whole-Wales issue that does require adequate response from both Governments and local authorities as well. And the services that have been at the disposal of communities the length and breadth of Wales really has shown the spirit of Wales at its very best, hence our amendment No. 1, hopefully strengthening the point that is made in the main motion.
I do think that, in amendment 3, it is vital that businesses are offered the support to consolidate the cash that they will require to get them over what will be very lean times, in particular over the coming months whilst they await insurance payouts, while they await reconstruction costs, and just basically rebuild some of the business capacity that they've lost because of this flooding. And I do hope that the Government will come forward with a rate relief scheme that will recognise the challenges that many of the businesses in these communities that have been hit—and Treforest industrial estate is a good example—where there's been massive destruction and many other areas across Wales. It is within the gift of the Government to actually come forward with such proposals. So, I very much hope that there'll be support for amendment 3.
I do hope that amendment 4 will carry today as well, because I do think it's vital that whilst everyone's mind is rightly focused on the immediate aftermath of the floods and the devastating impact on houses, businesses and communities, this is going to be one hell of a long haul for those communities and those individuals affected—many people facing six, eight, 12 months out of their homes. Businesses are most probably facing a far longer duration in rebuilding those businesses. And this isn't something that can be shut away because we've had a week—we've had 10 days, we've had a month's focus. This will take many months, many years of focus, and I do hope that amendment 4 will enjoy the support of the Assembly, because it will require Government to take the lead, working with its partners in local government and the health boards and other agencies, to make sure that in three months, in six months, in eight months, in 12 months, that support is very much there and focused on in particular.
And I'd also like to ask the Minister to maybe focus some of the efforts of Government on watching out for scams that have been reported today. Where there's money flowing into communities, especially in volume, and situations that some communities, individuals, aren't used to dealing with, regrettably, in our society, there are people who are prepared to prey on that vulnerability to seek to enrich themselves. And I appreciate it's not a direct responsibility of Government, but working with partners—highlighting the processes that many people will never have had to deal with before and to be aware of people who are just generally going in there to try and rip people off.
And amendment 5—and I appreciate my three minutes are up, but amendment 5—
Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n bleser cynnig y gwelliannau yn enw Darren Millar: 1, 4, 5 a 3 yn y ddadl y prynhawn yma.
Hoffwn ddechrau gyda'r pwynt fy mod yn sylweddoli, yn y trefniadau cyflwyno, fod gennych hawl i gyflwyno dadleuon 30 munud, a chytunaf â'r holl sylwadau a wnaeth y sawl a agorodd y ddadl y prynhawn yma, ond rwy'n credu bod mater mor ddifrifol yn teilyngu dadl lawn yn y Senedd yma. Mae perffaith hawl gan blaid i gyflwyno dadl 30 munud, ond mae braidd yn anodd cyfleu'r holl bwyntiau perthnasol iawn a wnaeth y sawl a agorodd y ddadl hon y prynhawn yma.
Felly, yn y gwelliannau rydym wedi'u cyflwyno heddiw, hoffwn ddweud ein bod yn sefyll ochr yn ochr â'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt, yng ngogledd Cymru a de Cymru, oherwydd mae hwn yn fater i Gymru gyfan sy'n galw am ymateb digonol gan y ddwy Lywodraeth ac awdurdodau lleol hefyd. Ac mae'r gwasanaethau sydd wedi bod ar gael i gymunedau ar hyd a lled Cymru wedi dangos ysbryd Cymru ar ei orau, ac felly mae ein gwelliant Rhif 1, gobeithio, yn cryfhau'r pwynt a wneir yn y prif gynnig.
Credaf ei bod yn hollbwysig, yng ngwelliant 3, fod busnesau'n cael cynnig y cymorth i gasglu'r arian y bydd ei angen arnynt i'w cael drwy gyfnod anodd iawn yn ariannol, yn enwedig dros y misoedd nesaf tra byddant yn aros am y taliadau yswiriant, tra byddant yn disgwyl costau ailadeiladu, ac ailddatblygu peth o'r capasiti busnes y maent wedi'i golli oherwydd y llifogydd. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno cynllun rhyddhad ardrethi a fydd yn cydnabod yr heriau y mae llawer o'r busnesau yn y cymunedau hyn sydd wedi cael eu taro—ac mae ystâd ddiwydiannol Trefforest yn enghraifft dda—lle bu difrod enfawr, a llawer o ardaloedd eraill ledled Cymru. Gall y Llywodraeth gyflwyno cynigion o'r fath. Felly, rwy'n mawr obeithio y bydd cefnogaeth i welliant 3.
Rwy'n gobeithio y bydd gwelliant 4 yn llwyddo heddiw hefyd, oherwydd credaf ei bod yn hanfodol, tra bo meddwl pawb yn briodol ar ganlyniadau uniongyrchol y llifogydd a'r effaith ddinistriol ar dai, busnesau a chymunedau, fod hyn yn mynd i fod yn ymdrech eithriadol o hir ac anodd i'r cymunedau hynny a'r unigolion yr effeithiwyd arnynt—gyda llawer o bobl yn wynebu chwech, wyth, 12 mis allan o'u cartrefi. Mae'n debygol y bydd busnesau'n wynebu cyfnod llawer hwy yn ailadeiladu'r busnesau hynny. Ac nid yw'n rhywbeth y gellir ei gau ymaith am ein bod wedi cael wythnos—wedi cael 10 diwrnod, wedi cael mis o ffocws arno. Bydd hyn yn cymryd misoedd lawer, sawl blwyddyn o ffocws, ac rwy'n gobeithio y bydd gwelliant 4 yn cael cefnogaeth y Cynulliad, oherwydd bydd yn ei gwneud yn ofynnol i'r Llywodraeth gymryd yr awenau, gan weithio gyda'i phartneriaid mewn llywodraeth leol a'r byrddau iechyd ac asiantaethau eraill, i wneud yn siŵr, ymhen tri mis, ymhen chwe mis, ymhen wyth mis, ymhen 12 mis, fod y cymorth hwnnw'n bendant iawn yno ac yn cael sylw penodol.
A hoffwn ofyn hefyd i'r Gweinidog ganolbwyntio rhai o ymdrechion y Llywodraeth ar ochel rhag y sgamiau y soniwyd amdanynt heddiw. Lle mae arian yn llifo i mewn i gymunedau, yn enwedig symiau mawr ohono, ac mewn sefyllfaoedd nad yw rhai cymunedau, unigolion, yn gyfarwydd â hwy, ysywaeth, yn ein cymdeithas, mae yna bobl sy'n barod i fanteisio ar wendid o'r fath. Ac rwy'n derbyn nad yw'n gyfrifoldeb uniongyrchol i'r Llywodraeth, ond gan weithio gyda phartneriaid—tynnu sylw at y prosesau na fydd llawer o bobl erioed wedi gorfod ymdrin â hwy o'r blaen a bod yn ymwybodol o bobl sydd ond yn mynd yno i geisio camfanteisio ar bobl.
A gwelliant 5—ac rwy'n sylweddoli bod fy nhri munud ar ben, ond gwelliant 5—
Thank you for drawing my attention to that. [Laughter.]
Diolch am dynnu fy sylw at hynny. [Chwerthin.]
It's stating the blindingly obvious, and the point that the opener, Leanne Wood made—you shouldn't be building on floodplains, to be honest with you. Floodplains should be used for the very purpose that they've been designated, which is to help with the catchment of water, not to build houses on. Planning is a wholly devolved responsibility; it is something that we just shouldn't be allowing to happen. And I very much hope that the Minister will give special regard to that because that is something that is within the gift of Welsh Government and can be stopped tomorrow. Thank you.
Mae'n datgan yr hyn sy'n gwbl amlwg, a'r pwynt a wnaeth y sawl a agorodd y ddadl, Leanne Wood—ni ddylech adeiladu ar orlifdir, a bod yn onest. Dylid defnyddio gorlifdiroedd i'r union bwrpas y cawsant eu dynodi, sef i helpu i ddal dŵr, nid i adeiladu tai arnynt. Mae cynllunio'n gyfrifoldeb sydd wedi'i ddatganoli'n llwyr; mae'n rhywbeth na ddylem ganiatáu iddo ddigwydd. Ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y Gweinidog yn rhoi sylw arbennig i hynny oherwydd mae'n rhywbeth sydd o fewn gallu Llywodraeth Cymru i'w wneud a gall ei atal yfory. Diolch.
Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig yn ffurfiol welliant 2.
I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move formally amendment 2.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) sicrhau bod yr ymchwiliadau sy’n cael eu cynnal i achos llifogydd yn cael eu cyhoeddi a bod y cymunedau yr effeithiwyd arnynt, y Senedd a’r awdurdodau annibynnol, gan gynnwys y Pwyllgor Llifogydd ac Erydu Arfordirol, yn cael craffu arnynt;
b) darparu cymorth ariannol ac ymarferol ychwanegol i’r unigolion a’r busnesau yr effeithiodd y llifogydd arnynt;
c) darparu arian ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn iddynt allu gwneud gwaith trwsio brys ar amddiffynfeydd rhag llifogydd a seilwaith hanfodol arall;
d) cyhoeddi polisi cynllunio newydd a mapiau llifogydd eleni i wneud safiad cryfach ar ddatblygu ar y gorlifdir ac i adlewyrchu’r risgiau cynyddol a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd;
e) cyhoeddi Asesiad Perygl Llifogydd newydd i Gymru ochr yn ochr â Strategaeth Llifogydd ac Arfordirol newydd eleni a’i ddefnyddio i flaenoriaethu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd sy’n diogelu’r cymunedau sy’n wynebu’r risg mwyaf o lifogydd o bob ffynhonnell – arfordirol, afonydd a dŵr arwyneb;
f) cynyddu’r cymorth ariannol ac ymarferol i awdurdodau lleol er mwyn iddynt allu datblygu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd newydd yn gynt.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete point 4 and replace with:
Calls on the Welsh Government to:
a) ensure that the investigations being carried out into the cause of flooding are published and subject to scrutiny from affected communities, the Senedd and independent authorities, including the Flood and Coastal Erosion Committee;
b) make additional financial and practical support available to individuals and businesses affected by the flooding;
c) make additional funding available for local authorities to conduct emergency repairs of flood defences and other critical infrastructure;
d) publish new planning policy and flood maps this year to take a stronger stance on development in the flood plain and reflect the growing risks from climate change;
e) publish a new Flood Risk Assessment for Wales alongside a new Flood and Coastal Strategy this year and use this to prioritise flood defence schemes that protect the communities at highest risk of flooding from all sources – coastal, river and surface water;
f) increase financial and practical support to local authorities to accelerate the development of new flood defence schemes.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Delyth Jewell.
Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. There can be few things more frightening than seeing your home damaged when you're powerless to stop it. Last week, residents across my region awoke to the devastation of flood damage and have been doing everything they can to piece their lives back together. Now, obviously efforts are focused, for now, on the immediate clean-up, but once the debris is cleared, questions will remain, like why these events were not anticipated by those in power. Now, it's been claimed in this Chamber that the floods were unforeseeable. I'd refute that. This Government declared a climate emergency last year. That was an acknowledgement that rising temperatures make storms of this nature more likely. The storms were foreseeable. Why wasn't more work put into preventing the devastation, and what lessons will be learned?
Now, I understand that the Climate Change Commission for Wales from 2010 were giving advice to Ministers on the need to spend money on adaptations to prevent flooding. The commission was abolished in 2013, and I have anecdotal evidence that the Government had ignored some of the advice given. So, I'd ask the Minister whether the expert advice that was given was followed, if there's a paper trail, and if so, if we could see that advice. I'd ask another question: why is it that people who have least are so often the people who suffer most in these circumstances?
I'm glad that the Welsh Government has offered an extra £500 for households without contents insurance, but that is like a drop in stagnant floodwater. Let's get this straight—the people without insurance hadn't neglected to get cover, they were refused cover because of previous flooding, or told that the premiums were extortionate and unaffordable for them. So, what conversations is your Government having with their UK Government counterparts to bring pressure on the insurance industry to stop refusing cover to the people who need it most? And the Flood Re scheme that exists is welcome, but why did so few people know about it?
I'd ask some specifics to put residents' minds at rest. In Islwyn, the culvert in the Navigation site collapsed, putting a question mark over months of regeneration work that I know the Welsh Government is keen to back. What support can be given to the friends of the Navigation to rectify this and to prevent flooding in nearby residential areas? In Crumlin, highway drainage infrastructure has to be altered or else properties will be flooded again. So, if alterations can't be made, would the Government consider purchasing the properties that are affected?
Finally, residents in Abergavenny are concerned that plans to downgrade their A&E will put them in future danger because the main road to the nearest A&E in Cwmbran was closed during the floods. Now, flooding like this is likely to happen again, so what account of these issues will the Government be taking in deciding whether to stop the closure of that A&E?
Llywydd, no-one is claiming that councils or the Government failed to act to help people affected by the floods through malice. There was no malice, but there was an element of negligence, a failure to foresee the foreseeable. People want assurance that the Government won't be caught unawares again. Minister, can we give them that assurance?
Diolch, Lywydd. Nid oes llawer o bethau sy'n fwy brawychus na gweld eich cartref yn cael ei ddifrodi pan nad oes gennych unrhyw rym i'w atal. Yr wythnos diwethaf, dihunodd trigolion ar draws fy rhanbarth i weld dinistr difrod llifogydd ac maent wedi bod yn gwneud popeth yn eu gallu i ailadeiladu eu bywydau. Nawr, yn amlwg, mae ymdrechion yn canolbwyntio ar hyn o bryd ar y glanhau uniongyrchol, ond ar ôl clirio'r llanast, bydd cwestiynau'n aros, er enghraifft pam na ragwelwyd y digwyddiadau hyn gan y rhai sydd mewn grym. Nawr, honnwyd yn y Siambr hon nad oedd modd rhagweld y llifogydd hyn. Buaswn i'n anghytuno â hynny. Datganodd y Llywodraeth hon argyfwng hinsawdd y llynedd. Roedd hynny'n gydnabyddiaeth fod tymheredd uwch yn gwneud stormydd o'r fath yn fwy tebygol. Roedd y stormydd yn rhagweladwy. Pam na wnaed mwy o waith ar atal y dinistr, a pha wersi a gaiff eu dysgu?
Nawr, rwy'n deall bod Comisiwn Cymru ar y Newid yn yr Hinsawdd yn 2010 yn rhoi cyngor i Weinidogion ar yr angen i wario arian ar addasiadau i atal llifogydd. Diddymwyd y comisiwn yn 2013, ac mae gennyf dystiolaeth anecdotaidd fod y Llywodraeth wedi anwybyddu peth o'r cyngor a roddwyd. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog a ddilynwyd y cyngor arbenigol a roddwyd, a oes yna lwybr papur, ac os oes, a gaem weld y cyngor hwnnw. Hoffwn ofyn cwestiwn arall: pam mai'r bobl sydd â'r lleiaf o fodd yn aml yw'r bobl sy'n dioddef fwyaf yn yr amgylchiadau hyn?
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi cynnig £500 yn ychwanegol i gartrefi heb yswiriant ar gynnwys aelwydydd, ond mae hynny fel diferyn mewn llifddwr disymud. Gadewch i ni fod yn onest—nid oedd y bobl heb yswiriant wedi esgeuluso'r angen i gael yswiriant, gwrthodwyd yswiriant iddynt oherwydd llifogydd blaenorol, neu dywedwyd wrthynt fod y premiymau'n rhy uchel iddynt allu eu fforddio. Felly, pa sgyrsiau y mae eich Llywodraeth yn eu cael gyda'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU i roi pwysau ar y diwydiant yswiriant i beidio â gwrthod yswiriant i'r bobl sydd ei angen fwyaf? Ac mae'r cynllun Flood Re sy'n bodoli i'w groesawu, ond pam fod cyn lleied o bobl yn gwybod amdano?
Hoffwn ofyn rhai pethau penodol i dawelu meddyliau trigolion. Yn Islwyn, cwympodd y geuffos ar safle Navigation, gan roi marc cwestiwn dros fisoedd o waith adfywio y gwn fod Llywodraeth Cymru yn awyddus i'w gefnogi. Pa gefnogaeth y gellir ei rhoi i gyfeillion y Navigation i unioni hyn ac atal llifogydd mewn ardaloedd preswyl cyfagos? Yng Nghrymlyn, mae'n rhaid newid y seilwaith draenio priffyrdd neu bydd llifogydd i eiddo eto. Felly, os na ellir gwneud newidiadau, a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried prynu'r eiddo yr effeithir arnynt?
Yn olaf, mae trigolion yn y Fenni yn pryderu y bydd cynlluniau i israddio eu hadran damweiniau ac achosion brys yn eu rhoi mewn perygl yn y dyfodol gan fod y brif ffordd i'r adran damweiniau ac achosion brys agosaf yng Nghwmbrân wedi cau yn ystod y llifogydd. Nawr, mae llifogydd fel hyn yn debygol o ddigwydd eto, felly pa ystyriaeth fydd y Llywodraeth yn ei rhoi i'r materion hyn wrth benderfynu a ddylid atal yr adran honno rhag cau?
Lywydd, nid oes neb yn honni bod cynghorau na'r Llywodraeth wedi methu gweithredu i helpu pobl yr effeithiwyd arnynt gan y llifogydd drwy falais. Nid oedd unrhyw falais, ond roedd yna elfen o esgeulustod, methiant i ragweld y rhagweladwy. Mae pobl am gael sicrwydd y bydd y Llywodraeth yn barod amdani y tro nesaf. Weinidog, a allwn ni roi'r sicrwydd hwnnw iddynt?
Minister, in view of the limited time, I'm just going to focus on a few questions and so on and issues that really arise as a result of this motion. The first one is that I think it would be very useful to have a public health analysis post these events, not just in respect of the psychological trauma that's been suffered, but we know that many people in the clearing of their homes have had to have additional tetanus injections and also been put on a series of antibiotics. We've seen people with inflammation of their skin in areas where they've had nicks and cuts as a result of this process. Now, this is quite significant and I think it's something that is well worth a public health evaluation.
The other issue, of course, that has been raised, is that of the issue of flood defences. I know, in Ilan, Welsh Government, with European money, invested substantially in containment pits for water running off the hills above Rhydyfelin and that, in fact, has worked very, very effectively. Those flood defences did work, but they were exceeded in some areas and there were certain areas where certain measures might have been taken that would have limited the flooding that did occur—certainly not on a scale that's ever been known before, because it was an area of regular flooding.
The other issue, of course, in areas around the A470—culvert drainage, culvert clearance, is clearly something that has been a bit of a problem. I've written about this to Welsh Government separately. But, clearly, there were homes that were flooded there, not as a result of the River Taff breaking its banks, but as a result of those culverts overflowing, because, I suspect, of, potentially, a lack of maintenance.
Another area that needs to be addressed, it seems to me, is the issue of the placement of large containers and similar sorts of objects in flood liable areas. Because those containers flowing down the river, crashing into bridges, have actually doubled and massively increased the amount of damage. It seems to me that we need to look at the actual planning or the licensing arrangements, or the arrangements that exist for people being allowed to place such objects there.
And then, finally, I have written again separately about this, and that is I think there needs to be a moratorium on proposed planning developments in floodplain areas, with a need to actually review what we understand by 'a floodplain'. Because, quite clearly, there are areas that are marginally outside floodplain areas being developed, but that, in the light of what we now know and we are now seeing, really need to be reassessed. So, we need really a moratorium on developments, because developments that may take place in the next year or two—it's really too late in terms of the subsequent consequences that there may be. So, what I'd ask is that perhaps one of the things that we need to do is to consider the nature of planning and the nature of what we have previously understood as floodplains, and have a review of that.
Weinidog, o gofio'r amser cyfyngedig, rwy'n mynd i ganolbwyntio ar ychydig o gwestiynau ac ati a materion sy'n codi o ganlyniad i'r cynnig hwn. Yr un cyntaf yw fy mod yn credu y byddai'n ddefnyddiol iawn cael dadansoddiad iechyd cyhoeddus yn sgil y digwyddiadau hyn, nid yn unig mewn perthynas â'r trawma seicolegol a ddioddefwyd, ond gwyddom fod llawer o bobl wrth glirio eu cartrefi wedi gorfod cael brechiadau tetanws ychwanegol a hefyd wedi cael eu rhoi ar gyfres o wrthfiotigau. Rydym wedi gweld pobl yn cael llid ar eu croen mewn mannau lle cawsant gytiau o ganlyniad i'r broses hon. Nawr, mae hyn yn eithaf arwyddocaol ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth sy'n werth cynnal gwerthusiad iechyd y cyhoedd arno.
Y mater arall a godwyd, wrth gwrs, yw amddiffynfeydd rhag llifogydd. Gwn fod Llywodraeth Cymru, yn Ilan, gydag arian Ewropeaidd, wedi buddsoddi'n sylweddol mewn pyllau cyfyngu ar gyfer dŵr sy'n rhedeg oddi ar y bryniau uwchben Rhydfelen, ac mae hynny, mewn gwirionedd, wedi gweithio'n effeithiol iawn. Fe weithiodd yr amddiffynfeydd rhag llifogydd, ond daeth dŵr dros eu pennau mewn rhai mannau ac roedd rhai mannau lle gellid bod wedi rhoi rhai camau ar waith a fyddai wedi cyfyngu ar y llifogydd a ddigwyddodd—yn sicr nid ar raddfa a welwyd erioed o'r blaen, oherwydd roedd yn ardal a welai lifogydd yn rheolaidd.
Y mater arall, wrth gwrs, mewn ardaloedd o gwmpas yr A470—mae draeniad ceuffosydd, clirio ceuffosydd, yn amlwg yn rhywbeth sydd wedi bod yn broblem braidd. Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru ynglŷn â hyn ar adeg arall. Ond yn amlwg, roedd yna gartrefi a ddioddefodd lifogydd yno, nid o ganlyniad i'r ffaith bod Afon Taf yn gorlifo, ond o ganlyniad i'r ceuffosydd hynny'n gorlifo, a hynny, rwy'n tybio, o ganlyniad i ddiffyg gwaith cynnal a chadw.
Maes arall sy'n rhaid mynd i'r afael ag ef, mae'n ymddangos i mi, yw'r modd y lleolir cynwysyddion mawr a mathau tebyg o wrthrychau mewn ardaloedd sy'n agored i lifogydd. Oherwydd os yw'r cynwysyddion hyn yn llifo i lawr yr afon, gan daro pontydd, mae'n dyblu ac yn cynyddu'r difrod yn aruthrol. Mae'n ymddangos i mi fod angen inni edrych ar y trefniadau cynllunio neu'r trefniadau trwyddedu eu hunain, neu'r trefniadau sy'n bodoli i bobl gael gosod gwrthrychau o'r fath yno.
Ac yna, yn olaf, rwyf wedi ysgrifennu am hyn eto ar adeg arall, ac rwy'n credu bod angen moratoriwm ar ddatblygiadau cynllunio arfaethedig ar orlifdiroedd, gydag angen i adolygu'r hyn rydym yn ei ddeall wrth 'orlifdir'. Oherwydd, yn ddigon amlwg, ceir ardaloedd sy'n cael eu datblygu ond ychydig bach y tu allan i orlifdiroedd, ond yng ngoleuni'r hyn a wyddom bellach ac a welwn bellach, mae gwir angen eu hailasesu. Felly, mae angen inni gael moratoriwm ar ddatblygiadau, oherwydd mae datblygiadau a all ddigwydd yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf—mae'n rhy hwyr mewn gwirionedd o ran y canlyniadau a all ddeillio o hynny. Felly, rwy'n gofyn efallai mai un o'r pethau sydd angen inni ei wneud yw ystyried natur cynllunio a natur yr hyn yr arferem ei ddeall yn flaenorol fel gorlifdir, ac adolygu hynny.
I won't rehearse the arguments as to why we need to take action on this. Climate change is a reality and we will be seeing more of these unprecedented events in the future. But my region, like many others, has been affected and I've been speaking to people since Sunday who have been severely affected and how their lives have been changed overnight by this instance.
Just in relation to the local issues, I believe—I'm here often criticising local authorities, but I do believe that many in my region have responded really well and we've heard reports of teams from local authorities who were out working double shifts or even longer. One local co-ordinator in the Neath area, named Emma, she's been out in Aberdulais and she hasn't stopped for over a week and she's co-ordinating an enormous community response effort and she's now a pillar of the community. These people across Wales, whether they're workers in the council or volunteers—you can only know in a crisis what you would do and we've seen amazing activity from people across the whole of Wales, I think, who've just got up and rolled their sleeves up and have got active. I haven't been one of them, and I've been criticised for virtue signalling, because I can't get out there. But, believe me, if I wasn't nearly nine months pregnant, I would be out there and I would be helping, as has everybody else here in Wales.
In Aberdulais—Canal Side, I have got many friends who live there. They're right beside the canal. They've been flooded again and again and again, and this time they've had sewage enter at the back of their houses. And what they have been disappointed with is that they're not sure why that has happened, and Welsh Water has still not clarified to them exactly why the sewage has entered their homes. Many of those residents have got sick, as Mick Antoniw has said, as a result.
And if I was scrambling around as an AM, trying to find out—. Public Health Wales were giving me information; NRW were giving me information; Dŵr Cymru—. They just want to know what they have to do in a crisis situation. They don't want to be reading mass documents about how to clean up sewage. They just want to be given advice, and they want someone on hand who has that expertise, as the First Minister said was happening; I didn't see that in my region.
We were also told by Canal Side that, the last time that they had flooding there, there was an emergency meeting at the British Legion—which I wasn't invited to—and that they did promise to have stronger flood defences there. I want to see another such urgent meeting organised with all AMs, all representatives, there, so that we can understand exactly how we can build on the flood defences in that area, looking at how they can be improved so that we can all try and make it better if it happens next time.
The lack of information, I think, was fundamental for them. They just didn't know what time they were supposed to leave their housing. And, if you did look at the sandbags, compared to some other areas of Wales, it was pretty pitiful. They just did not do anything much to help in that regard. Another issue in my region was in regard to the Canal View Café in Resolven. That's now closed as a result of damage and I'm trying to help them find ways that they can rebuild their café and to reopen. So, I would appeal, as other AMs have done here now, for people to be able to assist in that regard and to give them support.
So, of course, we have to discuss the practical elements, but I think, long term, we all want to see solutions and we all want to constructively be part of this discussion, because it won't just affect Neath Port Talbot, Ystalyfera, Rhondda, Cwmbran, it will affect every single area. Because that's what climate change does. It doesn't discriminate based on the parochialisms we may have here in Wales. It will not discriminate on that behalf. It will invade our lives and it will affect us in many, many different ways. So, if we can work together on that, then I would hope that we would be successful.
Ni wnaf ailadrodd y dadleuon ynglŷn â pham y mae angen inni weithredu ar hyn. Mae newid hinsawdd yn realiti a byddwn yn gweld mwy o'r digwyddiadau digyffelyb hyn yn y dyfodol. Ond mae fy rhanbarth i, fel llawer o rai eraill, wedi cael ei effeithio a bûm yn siarad â phobl ers dydd Sul sydd wedi cael eu heffeithio'n ddifrifol ynglŷn â sut y newidiodd hyn eu bywydau dros nos.
O ran y materion lleol yn unig, rwy'n credu—rwyf yma'n aml yn beirniadu awdurdodau lleol, ond rwy'n credu bod llawer yn fy rhanbarth wedi ymateb yn dda iawn a chlywsom adroddiadau am dimau o'r awdurdodau lleol a oedd allan yn gweithio sifftiau dwbl neu'n hirach na hynny hyd yn oed. Mae un cydlynydd lleol yn ardal Castell-nedd, o'r enw Emma, wedi bod allan yn Aberdulais ac nid yw wedi stopio ers dros wythnos ac mae hi'n cydlynu ymdrech enfawr yn y gymuned ac erbyn hyn mae hi'n un o bileri'r gymuned. Y bobl hyn ledled Cymru, boed yn weithwyr cyngor neu'n wirfoddolwyr—dim ond mewn argyfwng y gallwch wybod beth y byddech yn ei wneud ac rydym wedi gweld gweithgarwch anhygoel gan bobl ledled Cymru, rwy'n credu, sydd wedi camu ymlaen a thorchi eu llewys a bwrw iddi. Nid wyf wedi bod yn un ohonynt, ac rwyf wedi cael fy meirniadu am ymffrostio mewn rhinweddau am na allaf fynd allan yno. Ond credwch fi, pe na bawn i bron naw mis yn feichiog, buaswn allan yno ac fe fuaswn yn helpu, fel pawb arall yma yng Nghymru.
Yn Aberdulais—Ochr y Gamlas, mae gennyf lawer o ffrindiau sy'n byw yno. Maent wrth ymyl y gamlas. Maent wedi dioddef llifogydd dro ar ôl tro, a'r tro hwn, mae carthion wedi dod i mewn i gefn eu tai. Ac maent yn siomedig nad ydynt yn sicr pam fod hynny wedi digwydd, ac nid yw Dŵr Cymru wedi egluro iddynt yn union pam y mae'r carthion wedi dod i mewn i'w cartrefi. Mae llawer o'r trigolion hynny wedi mynd yn sâl o ganlyniad, fel y dywedodd Mick Antoniw.
A phe bawn i'n sgrialu o gwmpas fel AC, yn ceisio darganfod—. Roedd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn rhoi gwybodaeth i mi; roedd CNC yn rhoi gwybodaeth i mi; Dŵr Cymru—. Yr unig beth y maent am ei wybod yw beth y mae'n rhaid iddynt ei wneud mewn sefyllfa o argyfwng. Nid ydynt am ddarllen dogfennau mawr ynglŷn â sut i lanhau carthion. Maent am gael cyngor, ac maent am gael rhywun wrth law sy'n meddu ar yr arbenigedd, fel y dywedodd y Prif Weinidog sy'n digwydd; ni welais hynny yn fy rhanbarth i.
Dywedodd Ochr y Gamlas wrthym hefyd, y tro diwethaf iddynt gael llifogydd yno, fod cyfarfod brys yn y Lleng Brydeinig—ni chefais wahoddiad iddo—a'u bod wedi addo cael amddiffynfeydd cryfach rhag llifogydd yno. Rwyf am weld cyfarfod brys arall o'r fath yn cael ei drefnu gyda'r holl ACau, yr holl gynrychiolwyr, yno, fel y gallwn ddeall yn union sut y gallwn adeiladu ar yr amddiffynfeydd rhag llifogydd yn yr ardal honno, gan edrych ar sut y gellir eu gwella fel y gallwn oll geisio gwneud yn well y tro nesaf y bydd yn digwydd.
Credaf fod y diffyg gwybodaeth yn allweddol iddynt. Nid oeddent yn gwybod pa bryd i adael eu tai. Ac os edrychwch ar y bagiau tywod, o'u cymharu â rhai ardaloedd eraill yng Nghymru, roedd yn eithaf truenus. Ni wnaethant fawr ddim i helpu yn hynny o beth. Roedd mater arall yn fy rhanbarth yn ymwneud â Canal View Café yn Resolfen. Mae bellach wedi cau o ganlyniad i ddifrod ac rwy'n ceisio eu helpu i ddod o hyd i ffyrdd y gallant ailadeiladu eu caffi ac ailagor. Felly, hoffwn apelio, fel y mae ACau eraill wedi gwneud yma nawr, ar bobl i helpu yn hynny o beth a rhoi cefnogaeth iddynt.
Felly, wrth gwrs, mae'n rhaid inni drafod yr elfennau ymarferol, ond yn y tymor hir, credaf ein bod i gyd am weld atebion ac rydym i gyd yn awyddus i fod yn rhan adeiladol o'r drafodaeth hon, oherwydd nid ar Gastell-nedd Port Talbot, Ystalyfera, y Rhondda, Cwmbrân yn unig y bydd llifogydd yn effeithio, byddant yn effeithio ar bob ardal. Oherwydd dyna mae newid hinsawdd yn ei wneud. Nid yw'n gwahaniaethu ar sail y plwyfoldeb a allai fod gennym yma yng Nghymru. Ni fydd yn gwahaniaethu ar y sail honno. Bydd yn amharu ar ein bywydau a bydd yn effeithio arnom mewn llawer o wahanol ffyrdd. Felly, os gallwn weithio gyda'n gilydd ar hynny, buaswn yn gobeithio y byddwn yn llwyddiannus.
Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig nawr i gyfrannu—Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to contribute—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I welcome the debate today regarding the recent flooding experienced by communities across Wales as a result of storms Ciara and Dennis. I think it's another opportunity for us to again thank the tireless work of our emergency services, local authorities, NRW and volunteers in their response to the storms. We've been severely tested in our communities these last few weeks, but I think that the people of Wales have shown extraordinary resilience.
As Members know, the First Minister and I have visited a number of communities affected by flooding, and witnessed for ourselves the devastation flooding causes to families and business owners. As others have said, finding your home or business filled with floodwater is extremely traumatic, and I extend my sincere sympathies to everyone who has been affected by the recent flooding. I and my ministerial colleagues will be continuing to visit communities affected this week and over the coming weeks and months. I think that the way in which those communities have come together in the face of these devastating events is a really clear reflection of the type of response they expect from us all.
Diolch, Lywydd. Croesawaf y ddadl heddiw ynglŷn â'r llifogydd a brofwyd gan gymunedau ledled Cymru yn ddiweddar o ganlyniad i stormydd Ciara a Dennis. Rwy'n credu ei bod yn gyfle arall i ni ddiolch eto am waith diflino ein gwasanaethau brys, awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a gwirfoddolwyr yn eu hymateb i'r stormydd. Rydym wedi cael ein profi'n ddifrifol yn ein cymunedau dros yr ychydig wythnosau diwethaf, ond rwy'n credu bod pobl Cymru wedi dangos gwytnwch eithriadol.
Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r Prif Weinidog a minnau wedi ymweld â nifer o gymunedau y mae llifogydd wedi effeithio arnynt, ac wedi gweld drosom ein hunain y dinistr y mae llifogydd yn ei achosi i deuluoedd a pherchnogion busnes. Fel y mae eraill wedi'i ddweud, mae gweld eich cartref neu eich busnes yn llawn o lifddwr yn drawmatig iawn, ac rwy'n cydymdeimlo'n ddiffuant â phawb y mae'r llifogydd diweddar wedi effeithio arnynt. Bydd fy nghyd-Weinidogion a minnau'n parhau i ymweld â chymunedau yr effeithiwyd arnynt yr wythnos hon a thros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Credaf fod y ffordd y mae'r cymunedau hynny wedi dod at ei gilydd yn wyneb y digwyddiadau dinistriol hyn yn adlewyrchiad clir iawn o'r math o ymateb y maent yn ei ddisgwyl gennym i gyd.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
No, I've got very few—a very short time.
As others have recognised, the scale of the threat to Wales's communities from the climate emergency is very clear, and the frequency and intensity of storm events like Ciara and Dennis is increasing, so it's vital that we drive a more rapid and comprehensive response to the climate emergency. The Government amendment to the Plaid Cymru motion reflects a commitment that I hope this Senedd will share. We must offer real, specific and immediate relief to people at the same time as ensuring that we urgently put measures in place to protect our communities over the longer term.
If I can look at point 4—and I think that this is in response, firstly, to Leanne Wood—the Welsh Government will ensure that local authorities carry out their duty to investigate the causes of the recent flooding. Those reports must be published and will be available for public scrutiny not only by affected communities and independent experts, but by the Members of this Senedd. As Leanne knows, NRW is working closely with RCT to investigate and draw together their findings. I think they should be allowed to do that, and I give you my commitment that I will visit with you and I will ensure NRW come with me at the appropriate time.
In relation to supporting people, we've found money, as Members know, immediately to help people affected, and have given additional help for those without insurance. We managed to get a system in place very quickly to get that money out through the door to those affected. I know people have already started to receive those payments of £500 and £1,000. Members make very important points around insurance: the UK Government's Flood Re scheme has made it possible for many people who, a few years ago, would have been unable to get insurance against flood damage. But I don't think enough people know about that, so I think that's an area we need to work with the insurance association to promote.
In relation to the longer term, we are working with local authorities around the scale of the damage because, again, we are going to bring forward additional funding in the shorter term and in the longer term. But, as I said yesterday, people will have to be patient, because it could take many months to ascertain the final amount of funding that's needed. We've also invited local authorities to apply for funding to undertake emergency repair works to flood assets. We have said we will fund those by 100 per cent, and my officials are also reviewing the applications received, and will be releasing funding as soon as possible to local authorities and NRW.
Several Members have raised concerns around planning rules and how they should be strengthened so that greater resilience to flood is designed into all new developments, particularly in light of the climate emergency. Members will be aware that we've had a recent consultation on technical advice note 15, and that will bring forward the changes we believe are necessary to achieve that. We will also be publishing a new national strategy for flood and coastal erosion risk management. That will set out our approach in Wales over the next decade, complementing new planning advice and aligning with our natural resources policy, encouraging wider catchment approaches and better information for the public. Somebody else—I think it was Bethan Sayed—made a point around the public receiving better information. This year we will also publish a new flood risk assessment for Wales to inform our decision making using the latest data, and prioritise investment to those communities at highest risk.
It is already clear that our investment in flood defences in recent years protected 73,000 homes across Wales—9,000 homes on the River Taff alone. I want to increase financial and practical support to local authorities so that we can accelerate the development of new flood defence schemes and natural alleviation projects. We also need to work with our local authorities and NRW to have a look at the flood defences. Every flood defence held, but some only just, and we need to revisit and ensure, if any work is needed to be done, that we do that very quickly.
Andrew R.T. Davies I think made a really important point about scams, because we have seen this, haven't we, in other situations, maybe when people have been made redundant and had significant redundancy money, for instance—we've been aware that scams have taken place, so I think that's a really good point to make. [Interruption.] Sorry—I'm going to run out of time.
So, it is about all working together. I'm sure everybody in this Senedd will want to do that, because we know that the last few weeks have been a very testing time across Wales. I wish to reassure people who've been affected by flooding that the Welsh Government will continue to do all we can to assist them with the restoration of their communities.
Na, ychydig iawn o amser sydd gennyf.
Fel y cydnabu eraill, mae maint y bygythiad i gymunedau Cymru yn sgil yr argyfwng hinsawdd yn glir iawn, ac mae amlder a dwyster stormydd fel Ciara a Dennis yn cynyddu, felly mae'n hanfodol ein bod yn ysgogi ymateb cyflymach a mwy cynhwysfawr i'r argyfwng hinsawdd. Mae gwelliant y Llywodraeth i gynnig Plaid Cymru yn adlewyrchu ymrwymiad y gobeithiaf y bydd y Senedd hon yn ei rannu. Rhaid inni gynnig rhyddhad gwirioneddol, penodol a buan i bobl ar yr un pryd â sicrhau ein bod yn rhoi mesurau ar waith ar frys i amddiffyn ein cymunedau yn fwy hirdymor.
Os caf edrych ar bwynt 4—a chredaf fod hyn mewn ymateb, yn gyntaf, i Leanne Wood—bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswydd i ymchwilio i achosion y llifogydd diweddar. Rhaid cyhoeddi'r adroddiadau hynny a sicrhau eu bod ar gael i'r cyhoedd graffu arnynt nid yn unig gan y cymunedau yr effeithiwyd arnynt ac arbenigwyr annibynnol, ond gan Aelodau'r Senedd hon. Fel y gŵyr Leanne, mae CNC yn gweithio'n agos gyda RhCT i ymchwilio a dwyn ynghyd eu canfyddiadau. Rwy'n credu y dylid caniatáu iddynt wneud hynny, ac rwy'n rhoi fy ymrwymiad i chi y byddaf yn dod ar ymweliad gyda chi a byddaf yn sicrhau bod CNC yn dod gyda mi ar yr adeg briodol.
O ran cefnogi pobl, rydym wedi dod o hyd i arian, fel y gŵyr yr Aelodau, ar unwaith i helpu pobl yr effeithiwyd arnynt, ac wedi rhoi cymorth ychwanegol i'r rhai sydd heb yswiriant. Llwyddasom i sicrhau bod system ar waith yn gyflym iawn i gael yr arian hwnnw drwy'r drws i'r rhai yr effeithiwyd arnynt. Gwn fod pobl eisoes wedi dechrau derbyn y taliadau hynny o £500 a £1,000. Mae Aelodau'n gwneud pwyntiau pwysig iawn ynglŷn ag yswiriant: mae cynllun Flood Re Llywodraeth y DU wedi ei gwneud yn bosibl i lawer o bobl na fyddent wedi gallu gwneud hynny ychydig flynyddoedd yn ôl i gael yswiriant rhag difrod llifogydd. Ond ni chredaf fod digon o bobl yn gwybod am hwnnw, felly rwy'n credu ei fod yn faes y mae angen i ni weithio gyda'r gymdeithas yswiriant i'w hyrwyddo.
O ran y tymor hwy, rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol mewn perthynas â maint y difrod oherwydd unwaith eto, rydym yn mynd i gyflwyno arian ychwanegol yn y tymor byrrach ac yn y tymor hwy. Ond fel y dywedais ddoe, bydd yn rhaid i bobl fod yn amyneddgar, oherwydd gallai gymryd misoedd lawer i ganfod y swm terfynol o gyllid sydd ei angen. Rydym hefyd wedi gwahodd awdurdodau lleol i wneud cais am arian i gyflawni gwaith atgyweirio brys i asedau llifogydd. Rydym wedi dweud y byddwn yn ariannu'r rheini 100 y cant, ac mae fy swyddogion hefyd yn adolygu'r ceisiadau a ddaw i law, a byddant yn rhyddhau cyllid cyn gynted ag sy'n bosibl i awdurdodau lleol a CNC.
Mae sawl Aelod wedi mynegi pryderon ynglŷn â rheolau cynllunio a sut y dylid eu cryfhau fel bod mwy o allu i wrthsefyll llifogydd yn cael ei gynllunio ym mhob datblygiad newydd, yn enwedig o ystyried yr argyfwng hinsawdd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi cael ymgynghoriad yn ddiweddar ar nodyn cyngor technegol 15, a bydd hwnnw'n cyflwyno'r newidiadau sy'n angenrheidiol yn ein barn ni er mwyn cyflawni hynny. Byddwn hefyd yn cyhoeddi strategaeth genedlaethol newydd ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol. Bydd honno'n nodi ein dull o weithredu yng Nghymru dros y degawd nesaf, gan ategu cyngor cynllunio newydd a chysoni â'n polisi adnoddau naturiol, annog dulliau o weithredu ar sail dalgylchoedd ehangach a darparu gwell gwybodaeth i'r cyhoedd. Roedd rhywun arall—rwy'n credu mai Bethan Sayed a wnaeth y pwynt ynghylch gwell gwybodaeth i'r cyhoedd. Eleni byddwn hefyd yn cyhoeddi asesiad newydd o berygl llifogydd ar gyfer Cymru i lywio ein penderfyniadau gan ddefnyddio'r data diweddaraf, a blaenoriaethu buddsoddiad i'r cymunedau sy'n wynebu'r risg fwyaf.
Mae eisoes yn amlwg fod ein buddsoddiad mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd yn y blynyddoedd diwethaf wedi diogelu 73,000 o gartrefi ledled Cymru—9,000 o gartrefi ar Afon Taf yn unig. Rwyf am roi mwy o gymorth ariannol ac ymarferol i awdurdodau lleol fel y gallwn gyflymu'r gwaith o ddatblygu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd a phrosiectau lliniaru naturiol newydd. Mae angen inni weithio gyda'n hawdurdodau lleol hefyd a CNC i edrych ar yr amddiffynfeydd rhag llifogydd. Llwyddodd pob amddiffyniad rhag llifogydd i ddal ei dir, ond dim ond o drwch blewyn yn achos rhai, ac mae angen inni ailedrych a sicrhau, os oes angen gwneud unrhyw waith, ein bod yn gwneud hynny'n gyflym iawn.
Gwnaeth Andrew R.T. Davies, rwy'n credu, bwynt pwysig iawn am sgamiau, oherwydd rydym wedi gweld hyn, onid ydym, mewn sefyllfaoedd eraill, efallai pan fydd pobl wedi colli eu swyddi ac wedi cael arian diswyddo sylweddol, er enghraifft—rydym wedi bod yn ymwybodol fod sgamiau wedi digwydd, felly rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt da iawn i'w wneud. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf—mae fy amser yn dod i ben.
Felly, mae'n ymwneud â phawb yn gweithio gyda'i gilydd. Rwy'n siŵr y bydd pawb yn y Senedd hon am wneud hynny, oherwydd gwyddom fod yr wythnosau diwethaf wedi bod yn gyfnod anodd iawn ledled Cymru. Rwyf am dawelu meddwl pobl yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i'w helpu i adfer eu cymunedau.
Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl.
Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ie, mae hanner awr yn gyfnod byr ar gyfer dadl fel hyn. Wrth gwrs, dyw e ddim yr unig un byddwn ni'n ei chael, ac mi ddefnyddiwyd yr hanner awr arall, wrth gwrs, i bwyntio at un ffordd o geisio mynd i'r afael â newid hinsawdd—yr un thema greiddiol sydd i'r ddwy ddadl, i bob pwrpas, sef bod yr argyfwng hinsawdd yn realiti. Dyna'r neges sy'n dod drwyddo yn glir i bob un ohonom ni, dwi'n siŵr, o'r dadleuon yma. Hynny yw, mae achosion llifogydd fel hyn, yn anffodus, yn mynd i ddod yn fwy cyffredin; mae yna lefydd sydd ddim wedi gorlifo yn y gorffennol sy'n mynd i fod o dan fwy o fygythiad yn y blynyddoedd i ddod. Felly, mae angen ymatebion ar frys. Dwi'n meddwl bod yna dueddiad wedi bod inni feddwl gallwn ni ffeindio ymatebion erbyn fory. Wel, mae fory wedi dod, bobl. Mae'n rhaid inni ffeindio'r ymatebon yma heddiw. Felly, mae yna angen ymatebion yn syth, immediate, ac mae'r rheini yn cael eu rhestru yn ein cynnig ni, wrth gwrs, sef ymchwiliad annibynnol, bod angen adolygu cynlluniau i atal tywydd niweidiol, atebion ynglŷn â'r gronfa galedi, delio gyda issues yswiriant a'r holl bwyntiau sydd wedi cael eu codi yn y ddadl yma, plus yr atebion mwy hirdymor, wrth gwrs: seilwaith caled a meddal, mwy o resilience yn y system, a delio gyda materion yn y maes cynllunio.
Mae gen i stâd o dai yn agos i lle dwi'n byw sydd wedi cael eu codi yn y blynyddoedd diwethaf ar gae o'r enw 'cae samwn'. A'r rheswm mae'n cael ei alw'n 'cae salmwn' yw am fod y caeau'n gorlifo bob blwyddyn, ac roedd y trigolion lleol yn mynd i lawr i'r cae i hel y samwn mas o'r pyllau pan oedd y dŵr yn cilio. Mae yna stâd o dai yno. A dŷch chi'n gwybod beth? Mi orlifodd y stâd yna ychydig flynyddoedd yn ôl. Wel, mae hynny'n dweud y cyfan sydd angen i ni ei wybod. Mae yna wersi i'w dysgu, ac yn amlwg dydyn ni ddim wedi'u dysgu nhw'n ddigonol.
Thank you very much, Llywydd. Yes, half an hour is a very short period of time for a debate like this. It's not the only one we’ll be having, and the other half an hour, of course, was used to point to one way of getting to grips with climate change. A core theme is shared by both debates, namely that the climate crisis is a reality. That's the message that comes through clearly to all of us, I'm sure, from these debates. That is, floods like this are going to become more common in the future; there are areas that haven't been threatened in the past that are going to be under threat in years to come. So, we need urgent answers. I think there has been a tendency for us to think that we can find our solutions for tomorrow. Well, tomorrow has come. We do have to find these solutions today. So, we do need solutions immediately, and those are listed in our motion, of course, namely an independent inquiry, that we need to revise the plans for adverse weather, we need to deal with insurance issues and all of the points that have been raised in this debate, in addition to the long-term solutions: hard and soft infrastructure, more resilience in the system, and dealing with issues in the planning system.
I have a housing estate close to where I live that has been built on a field called 'salmon field'. It's named so because the fields flooded every year, and the local residents used to go to fish for salmon in the pools when the water receded. There's now this housing estate on that field. And do you know what? It flooded a few years ago. That tells you everything that you need to know about that location. There are lessons to be learnt, and clearly we haven't learned them sufficiently.
In the opening remarks to this debate, when we were hearing about the need to futureproof, there were words that stuck in my mind: we need to 'readjust' and we need to 'recalibrate'. As a society, we need to readjust and we need to recalibrate. The economy needs to readjust and recalibrate. Our communities, and all of us as individuals, really have to readjust and recalibrate. And the Government has to be the catalyst that facilitates and spearheads that change. We have to learn from the misery that's been suffered by so many people over recent weeks, and we have to minimise the occurrence of any similar experiences in future.
Yn y sylwadau agoriadol i'r ddadl hon, pan glywsom am yr angen i ddiogelu ar gyfer y dyfodol, glynodd rhai geiriau yn fy meddwl: mae angen i ni 'ailaddasu' ac mae angen i ni 'ailgalibradu'. Fel cymdeithas, mae angen i ni ailaddasu ac mae angen i ni ailgalibradu. Mae angen i'r economi ailaddasu ac ailgalibradu. Mae gwir angen i'n cymunedau, a phawb ohonom fel unigolion, ailaddasu ac ailgalibradu. A rhaid i'r Llywodraeth fod yn gatalydd sy'n hwyluso ac yn arwain y newid hwnnw. Rhaid inni ddysgu o'r gofid a ddioddefodd cynifer o bobl yn ystod yr wythnosau diwethaf, a rhaid inni leihau'r achosion o unrhyw brofiadau tebyg yn y dyfodol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio, felly, y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Neil McEvoy, gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans, gwelliant 3 yn enw Siân Gwenllian, gwelliant 5 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 5 a 6 yn enw Neil Hamilton. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Neil McEvoy, amendment 2 in the name of Rebecca Evans, amendment 3 in the name of Siân Gwenllian, amendment 5 in the name of Darren Millar, and amendments 5 and 6 in the name of Neil Hamilton. If amendment 1 is agreed amendments 2, 3 and 4 will be deselected. If amendment 2 is agreed amendments 3 and 4 will be deselected. If amendment 3 is agreed amendment 4 will be deselected.
Mae'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl gan Blaid Brexit, a dwi'n galw ar Mark Reckless i wneud y cynnig—Mark Reckless.
That brings us to the next item, which is the Brexit Party debate, and I call on Mark Reckless to move the motion—Mark Reckless.
Cynnig NDM7276 Caroline Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn gresynu wrth fethiant datganoli yng Nghymru hyd yma.
Motion NDM7276 Caroline Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
Regrets the failure of Welsh devolution to date.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move, formally. Ron Davies described devolution as a process not an event. 'An evolving process' is another way of saying 'No stable settlement'. Our constitutional arrangements are constantly contested and that, we believe, is a failure. Welsh Government may assert in its amendment that our current devolved institutions are the settled will of the Welsh people, but that is all it is: an assertion. Why, if these institutions have such settled support, is Welsh Government always agitating to change that supposed settlement?
Of course, through history, people and institutions agitate for money and power. The Welsh Government in this Assembly demand more money and more power, and claim it will be spent or exercised better than by UK Government. But what is the record? For education, Wales is still bottom of the UK table and below the OECD average for maths, reading and science on the PISA results. For health, we have record numbers waiting more than 12 hours in A&E—two and a half times as many as in England—and we have a health board mired in special measures for a whole Assembly term. Meanwhile, gross weekly pay in Wales is £50 less than the UK average, a gap that has massively grown during devolution. And where Welsh Government has levers to improve our economic performance, it fails to use them effectively. Still, we see costs spiralling on the Heads of the Valleys road, far from completion, while £114 million was spent on a promised M4 relief road, now cancelled, cutting south Wales off from key sources of economic growth. You can look forward to hearing from my colleague Mandy Jones about north Wales.
So, is it really the settled will of the people of Wales that UK Government should forever be stripped of power, substance and authority to the benefit of the Welsh Government and Assembly? I don't believe that it is. Wales voted by 4:1 against devolution in 1979, and by a fraction of a percent for a limited model—devolving the Executive and administrative powers of the Wales Office—in 1997. And we should face the fact that the trajectory of devolution in Wales has been in the slipstream of Scotland. There are, of course, many polls we can cite, but on any measure, the demand for self-government, autonomy or independence in Wales is less than in Scotland. But the Welsh Government likes having more power, so says we must have the same as Scotland. The self-interest of devolved institutions and politicians acts to increase separation and accentuate difference between Wales and England. Is that wanted, and is the structure of devolution sustainable?
The greater powers that the Scottish Government and Parliament have—at least those granted through the infamous pledge—reflect the fear of UK politicians that Scotland would otherwise vote for independence. They have no similar fare with respect to Wales. The Minister for Economy, Transport and—now, the order paper tells us—North Wales writes threatening letters to Westminster, demanding full devolution of rail, or else. He tells Westminster MPs it must be done to save the union, given a growing movement for Welsh independence. I'm afraid, on this matter, he is not taken seriously.
The First Minister, at least, takes seriously Wales's fiscal deficit. According to the Wales Governance Centre, total Government spending in Wales in 2019 was £13.7 billion more than the taxes and other Government income raised in Wales. That fiscal deficit is equivalent to 19.4 per cent of Welsh GDP, compared to about 7 per cent in Scotland. It is the First Minister's knock-down argument against independence; Plaid Cymru's demand that England take away £1 in every £5 spent in Wales. Yet, the Welsh Government is happy to hide behind that demand, as it agitates for more and more devolution. The latest demand, articulated in a long and worthy report commissioned by the ex-First Minister, is for justice and policing to be devolved. Because the courts and police interface with public services that are devolved, we are told that they too must be devolved, although that logic can of course work in two ways. Similarly, we are told that it is illogical for a legislature not to have its own jurisdiction, and therefore Wales must have its own legal jurisdiction, separate from England and English law. Again, that logic can work two ways.
What will we do if voters in England decide they have had enough of the cost devolution entails for them as our common governance erodes? Many, including in this Chamber, recognise how hard devolution in the UK is to reconcile with the logic of political systems we see elsewhere in the world. On Saturday, in Newcastle, I heard the ex-First Minister set out his vision of a federal UK. I've heard David Melding develop his ideas in this field on many an occasion. Indeed, we heard yesterday that he now has his colleague Darren Millar on side, although whether that is through force of logic or repetition, I do not know. I'm not persuaded by their case. That is because, while I emphasise commonality between Wales and England, the differences are greater than those between English regions. And, as we saw in a referendum in the north east of England, there is little appetite there for separate Assemblies. The alternative to that is, within a federal system, an English Parliament. As well as likely bringing another layer of politicians, for which there is no demand, the power, size and budget of such an institution, and presumably its associated Government, would imply a dominance that would itself tend to undermine continuing UK institutions.
Many Members who voted remain, and feel that the UK is diminished through leaving the EU, fear this will lead to Irish unification and Scottish independence. [Interruption.] I give way to the Member for Monmouth.
Diolch, Lywydd. Rwy'n cynnig yn ffurfiol. Disgrifiodd Ron Davies ddatganoli fel proses, nid digwyddiad. Mae 'proses sy'n esblygu' yn ffordd arall o ddweud 'dim trefniant sefydlog'. Caiff ein trefniadau cyfansoddiadol eu herio'n gyson a chredwn fod hynny'n fethiant. Gall Llywodraeth Cymru honni yn ei gwelliant mai ein sefydliadau datganoledig presennol yw ewyllys sefydlog pobl Cymru, ond dyna'r cyfan ydyw: honiad. Os yw'r sefydliadau hyn wedi cael cefnogaeth mor sefydlog, pam y mae Llywodraeth Cymru bob amser yn ysu i newid y sefydlogrwydd tybiedig hwnnw?
Wrth gwrs, drwy hanes, mae pobl a sefydliadau'n ysu am arian a phŵer. Mae Llywodraeth Cymru yn y Cynulliad hwn yn mynnu mwy o arian a mwy o bŵer, ac yn honni y caiff ei wario neu ei arfer yn well na Llywodraeth y DU. Ond beth a gyflawnwyd? O ran addysg, mae Cymru'n dal i fod ar waelod y tabl yn y DU o hyd ac yn is na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd mewn mathemateg, darllen a gwyddoniaeth ar ganlyniadau PISA. O ran iechyd, mae gennym niferoedd uwch nag erioed yn aros dros 12 awr mewn adran damweiniau ac achosion brys—ddwy waith a hanner yn fwy nag yn Lloegr—ac mae gennym fwrdd iechyd sy'n gaeth i fesurau arbennig am dymor Cynulliad cyfan. Yn y cyfamser, mae'r cyflog wythnosol gros yng Nghymru £50 yn is na chyfartaledd y DU, bwlch sydd wedi tyfu'n aruthrol yn ystod datganoli. A lle mae gan Lywodraeth Cymru ddulliau o wella ein perfformiad economaidd, mae'n methu eu defnyddio'n effeithiol. Gwelwn y costau'n cynyddu o hyd ar ffordd Blaenau'r Cymoedd, sydd ymhell o fod wedi'i chwblhau, tra gwariwyd £114 miliwn ar ffordd liniaru'r M4 a addawyd, ond sydd wedi ei chanslo bellach, gan dorri de Cymru oddi wrth ffynonellau allweddol o dwf economaidd. Gallwch edrych ymlaen at glywed gan fy nghyd-Aelod Mandy Jones am ogledd Cymru.
Felly, ai ewyllys sefydlog pobl Cymru mewn gwirionedd yw y dylai Llywodraeth y DU gael ei hamddifadu o bŵer, sylwedd ac awdurdod am byth er budd Llywodraeth a Chynulliad Cymru? Nid wyf yn credu hynny. Pleidleisiodd Cymru 4:1 yn erbyn datganoli yn 1979, ac o ffracsiwn o ganran dros fodel cyfyngedig—gan ddatganoli pwerau Gweithredol a gweinyddol Swyddfa Cymru—yn 1997. A dylem wynebu'r ffaith bod llwybr datganoli yng Nghymru wedi digwydd yn sgilwynt yr Alban. Wrth gwrs, ceir llawer o arolygon barn y gallwn sôn amdanynt, ond ar unrhyw fesur, mae'r galw am hunanlywodraeth, ymreolaeth neu annibyniaeth yng Nghymru yn llai nag yn yr Alban. Ond mae Llywodraeth Cymru yn hoffi cael mwy o bŵer, felly dywed fod yn rhaid i ni gael yr un peth â'r Alban. Mae hunan-les sefydliadau a gwleidyddion datganoledig yn gweithredu i gynyddu rhaniad a phwysleisio gwahaniaeth rhwng Cymru a Lloegr. A yw pobl eisiau hynny, ac a yw strwythur datganoli'n gynaliadwy?
Mae'r pwerau mwy sydd gan Lywodraeth a Senedd yr Alban—y rhai a roddwyd drwy'r addewid drwgenwog—yn adlewyrchu ofn gwleidyddion y DU y byddai'r Alban fel arall yn pleidleisio dros annibyniaeth. Nid yw'r un peth yn wir mewn perthynas â Chymru. Mae Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a—medd y papur trefn wrthym bellach—Gogledd Cymru yn ysgrifennu llythyrau bygythiol i San Steffan, yn mynnu datganoli'r rheilffyrdd yn llawn, doed a ddelo. Mae'n dweud wrth ASau San Steffan fod yn rhaid ei wneud er mwyn achub yr undeb, o ystyried bod yna symudiad cynyddol dros annibyniaeth i Gymru. Mae arnaf ofn, ar y mater hwn, nad yw'n cael ei gymryd o ddifrif.
Mae'r Prif Weinidog, o leiaf, o ddifrif ynghylch diffyg ariannol Cymru. Yn ôl Canolfan Llywodraethiant Cymru, roedd cyfanswm gwariant y Llywodraeth yng Nghymru yn 2019 yn £13.7 biliwn yn fwy na'r trethi ac incwm arall y Llywodraeth a godwyd yng Nghymru. Mae'r diffyg ariannol hwnnw'n gyfwerth â 19.4 y cant o gynnyrch domestig gros Cymru, o'i gymharu â thua 7 y cant yn yr Alban. Dyma ddadl gref y Prif Weinidog yn erbyn annibyniaeth; galwad Plaid Cymru fod Lloegr yn mynd â £1 o bob £5 a werir yng Nghymru. Eto i gyd, mae Llywodraeth Cymru yn fodlon cuddio y tu ôl i'r alwad honno, wrth iddi ysu am fwy a mwy o ddatganoli. Yr alwad ddiweddaraf, a fynegwyd mewn adroddiad hir a pharchus a gomisiynwyd gan y cyn-Brif Weinidog, yw datganoli cyfiawnder a phlismona. Gan fod y llysoedd a'r heddlu'n cydgysylltu â gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi'u datganoli, dywedir wrthym fod yn rhaid eu datganoli hwythau hefyd, er y gall y rhesymeg honno weithio'r ddwy ffordd wrth gwrs. Yn yr un modd, dywedir wrthym ei bod yn afresymegol i ddeddfwrfa beidio â chael ei hawdurdodaeth ei hun, ac felly fod yn rhaid i Gymru gael ei hawdurdodaeth gyfreithiol, ar wahân i gyfraith Lloegr a chyfraith Seisnig. Unwaith eto, gall y rhesymeg honno weithio'r ddwy ffordd.
Beth a wnawn os bydd pleidleiswyr yn Lloegr yn penderfynu eu bod wedi cael digon ar y gost y mae datganoli'n ei achosi iddynt hwy wrth i'r llywodraethu sy'n gyffredin rhyngom erydu? Mae nifer, gan gynnwys yn y Siambr hon, yn cydnabod pa mor galed yw hi i gysoni datganoli yn y DU â rhesymeg systemau gwleidyddol a welwn mewn mannau eraill yn y byd. Ddydd Sadwrn, yn Newcastle, clywais y cyn-Brif Weinidog yn amlinellu ei weledigaeth o DU ffederal. Clywais David Melding yn datblygu ei syniadau yn y maes hwn ar sawl achlysur. Yn wir, clywsom ddoe fod ei gyd-Aelod, Darren Millar, yn ochri ag ef bellach, er nad wyf yn gwybod a yw hynny wedi digwydd drwy rym rhesymeg neu o'i ailadrodd yn ddigon aml. Nid wyf wedi fy mherswadio gan eu hachos. Y rheswm am hynny yw, er fy mod yn pwysleisio'r hyn sy'n gyffredin rhwng Cymru a Lloegr, mae'r gwahaniaethau'n fwy na'r rheini rhwng rhanbarthau Loegr. Ac fel y gwelsom mewn refferendwm yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, nid oes llawer o awydd yno i gael Cynulliadau ar wahân. Y dewis arall yn lle hynny, mewn system ffederal, yw Senedd i Loegr. Yn ogystal â'r tebygolrwydd y byddai'n creu haen arall o wleidyddion nad oes galw amdani, byddai pŵer, maint a chyllideb sefydliad o'r fath, a'i Lywodraeth gysylltiedig yn ôl pob tebyg, yn awgrymu goruchafiaeth a fyddai ynddi'i hun yn tueddu i danseilio sefydliadau a fyddai'n parhau ar sail y DU.
Mae nifer o'r Aelodau a bleidleisiodd dros aros yn yr UE, ac sy'n teimlo bod y DU yn cael ei lleihau drwy adael yr UE, yn ofni y bydd hyn yn arwain at uno Iwerddon ac annibyniaeth yr Alban. [Torri ar draws.] Rwy'n ildio i'r Aelod dros Fynwy.
Thanks for giving way, Mark. I remember when Dafydd Elis-Thomas once told me, or told this Chamber some years back—or I think it was on the radio, actually, Dafydd—that Snowdon was the highest peak in Wales and, because there was nothing higher in England, it was the highest in England as well. I remember that well. You are quite right to say that England and Wales are different.
Is it not worth looking into this federal system, though? Because that does seem to me, and to my colleagues on the front bench here, to be a way for us to move forward to secure the UK; but at the same time to give Wales that sort of independent voice within the structure that it needs.
Diolch am ildio, Mark. Rwy'n cofio pan ddywedodd Dafydd Elis-Thomas wrthyf unwaith, neu pan ddywedodd wrth y Siambr hon rai blynyddoedd yn ôl—neu credaf mai ar y radio ydoedd a dweud y gwir, Dafydd—mai'r Wyddfa oedd y copa uchaf yng Nghymru, a chan nad oedd dim yn uwch yn Lloegr, dyna oedd y copa uchaf yn Lloegr hefyd. Rwy'n cofio hynny'n dda. Rydych yn llygad eich lle yn dweud bod Cymru a Lloegr yn wahanol.
Er hynny, onid yw'n werth edrych ar y system ffederal hon? Oherwydd mae'n ymddangos i mi, ac i fy nghyd-Aelodau ar y fainc flaen yma, yn ffordd i ni allu symud ymlaen i ddiogelu'r DU; ond ar yr un pryd i roi'r math o lais annibynnol i Gymru sydd ei angen arni o fewn y strwythur.
Yes, Snowdon is the tallest mountain in England and Wales, absolutely—[Interruption.] The highest mountain in Wales as well. That is also true. I don't think it's the highest mountain in England, whatever Dafydd Elis-Thomas said previously.
I do take the arguments seriously. There are many countries in the world that have federal systems, and one potential attraction of a federal system is that many, if not most of them, are stable. So, rather than having this process of ever more devolution and this slippery slope, we potentially replace it with a stable system.
Ie, yr Wyddfa yw'r mynydd uchaf yng Nghymru a Lloegr, yn sicr—[Torri ar draws.] Y mynydd uchaf yng Nghymru hefyd. Mae hynny'n wir hefyd. Nid wyf yn meddwl mai dyna'r mynydd uchaf yn Lloegr, beth bynnag a ddywedodd Dafydd Elis-Thomas yn flaenorol.
Rwyf wedi rhoi sylw difrifol i'r dadleuon. Mae gan lawer o wledydd yn y byd systemau ffederal, ac un o atyniadau posibl system ffederal yw bod llawer, os nad y rhan fwyaf ohonynt, yn sefydlog. Felly, yn hytrach na chael y broses hon o ddatganoli mwy fyth a'r llethr llithrig hwn, mae'n bosibl y gallem roi system sefydlog yn ei lle.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
I will give way to David, who will educate me further on this point.
Ildiaf i David, a fydd yn fy addysgu ymhellach ar y pwynt hwn.
The advantage of federalism is that it does give you a rulebook, but it's constant bargaining between the state and sub-state level. You see this in the United States, where the state level—i.e. the sub-state in America—was thought to be declining, and books were written on the end of federalism. Now, we see it's quite the reverse, with California leading environmental policy for the whole nation.
Mantais ffederaliaeth yw ei bod yn rhoi llyfr rheolau i chi, ond mae'n bargeinio'n gyson rhwng y lefel y wladwriaeth a lefel yr is-wladwriaeth. Gwelwch hyn yn yr Unol Daleithiau, lle credid bod lefel y dalaith—h.y. yr is-wladwriaeth yn America—yn dirywio, ac ysgrifennwyd llyfrau ar ddiwedd ffederaliaeth. Nawr, rydym yn gweld ei fod yn hollol groes i hynny, gyda Califfornia yn arwain polisi amgylcheddol ar ran y wlad gyfan.
I agree there has been some waxing and waning in the power and influence of the states and, in particular, where a state comes out with a good policy idea and does things better than other states, often those other states will adopt it, or potentially the federal Government will seek to impose it. And yes, there are tensions in federalism, and it empowers a supreme court, but I would submit, whether the United States or Germany, that federal systems have been much more stable than the system of devolution that we have had, which has been a constant flow of powers one way towards greater devolution.
I don't know if you will speak later, but I don't discern an answer to the question as to what happens with England. The debates about federalism seem to be of greater interest and spoken about much more in Wales, Scotland, and perhaps to a degree in Northern Ireland, than they are in England, and either of those models of a regional Assembly or an English Parliament have very significant problems with them. I find it difficult to see a sustainable UK polity where you have an English Parliament and a separate English Government of such power, influence and size relative to the UK Government. And while I will listen to contributions, whether here or elsewhere, I'm yet to see an answer to that.
I was talking about the many Members who voted remain and see that our leaving the EU diminishes the UK. I, of course, see it differently. I believe leaving the EU enhances the UK, so perhaps I do not put the weight that some others may on the risk of Scotland becoming independent or Ireland reunifying. But if you expect Scotland and Northern Ireland to go their own way, devolution for Wales will indeed be a live issue, and not settled, as the Government amendment purports.
Rwy'n cytuno y bu rhywfaint o lanw a thrai yng ngrym a dylanwad y taleithiau ac yn arbennig, lle bydd talaith yn cyflwyno syniad polisi da ac yn gwneud pethau'n well na thaleithiau eraill, yn aml bydd y taleithiau eraill hynny'n eu mabwysiadu, neu o bosibl bydd y Llywodraeth ffederal yn ceisio ei roi ar waith. Ac oes, mae yna densiynau mewn ffederaliaeth, ac mae'n rhoi grym i oruchaf lys, ond buaswn i'n cynnig, yn yr Unol Daleithiau neu yn yr Almaen, fod systemau ffederal wedi bod yn llawer mwy sefydlog na'r system o ddatganoli a gawsom, a welodd lif cyson o bwerau un ffordd tuag at fwy o ddatganoli.
Nid wyf yn gwybod a fyddwch yn siarad yn nes ymlaen, ond ni chlywaf ateb i'r cwestiwn ynglŷn â beth sy'n digwydd gyda Lloegr. Ymddengys bod y dadleuon am ffederaliaeth yn fwy diddorol ac yn cael mwy o sylw o lawer yng Nghymru, yr Alban, ac efallai i raddau yng Ngogledd Iwerddon, nag yn Lloegr, ac mae problemau sylweddol ynghlwm wrth y naill neu'r llall o'r modelau hynny o Gynulliad rhanbarthol neu Senedd i Loegr. Rwy'n ei chael yn anodd gweld trefn lywodraethol gynaliadwy yn y DU lle mae gennych Senedd a Llywodraeth Lloegr ar wahân gyda'r fath bŵer, dylanwad a maint o'u cymharu â Llywodraeth y DU. Ac er y byddaf yn gwrando ar gyfraniadau, boed yma neu yn rhywle arall, nid wyf eto wedi gweld ateb i hynny.
Roeddwn yn sôn am y nifer fawr o Aelodau a bleidleisiodd dros aros yn yr UE ac sy'n ystyried bod gadael yr UE yn lleihau'r DU. Rwyf fi, wrth gwrs, yn ei weld yn wahanol. Credaf fod gadael yr UE yn gwella'r DU, felly efallai nad wyf yn rhoi'r pwyslais y bydd eraill yn ei roi ar y risg y bydd yr Alban yn dod yn annibynnol neu Iwerddon yn ailuno. Ond os ydych chi'n disgwyl i'r Alban a Gogledd Iwerddon i fynd yn eu ffordd eu hunain, bydd datganoli i Gymru yn fater byw iawn, a heb fod yn sefydlog, fel y mae gwelliant y Llywodraeth yn honni.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I'll try to make a few points. These are very much the early days of devolution. We're in the process of settling down, if you like. And if we look at the relationship between the countries in this union—this is one area perhaps on which we'll agree—I believe that, just as you think the UK will be stronger from having left the European Union, we could be stronger as nations in these islands by becoming independent nations, with an agreed method through which we work together.
Fe geisiaf wneud ambell bwynt. Dyddiau cynnar datganoli yw'r rhain i raddau helaeth. Rydym yn y broses o sefydlogi, os mynnwch. Ac os edrychwn ar y berthynas rhwng y gwledydd yn yr undeb—dyma un maes y cytunwn arno efallai—yn union fel y credwch chi y bydd y DU yn gryfach o fod wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, rwy'n credu y gallem fod yn gryfach fel gwledydd ar yr ynysoedd hyn drwy ddod yn wledydd annibynnol, gan gytuno ar ddull o gydweithio.
Rhun, I'm aware of your view; I just don't think it is very widely shared. Were England not to support the continuance of the current devolved system, I've little doubt that, in a forced vote, Wales would choose the status quo ante or near-unitary England and Wales Government, rather than independence. I believe, however, there were considerable drawbacks to that pre-1999 system, and Governments of Wales have diverged quite markedly from England, but with very little in the way of reference to the people of Wales democratically. In practice, the Wales Office ran a fairly self-contained fief under successive Secretaries of State, at times with very different policy emphases from the rest of the Westminster Government. However, the outlook of John Redwood was enormously different from that of Nicholas Edwards, Peter Walker, David Hunt. Few would suggest that his appointment reflected any democratic shift to the right in Welsh society.
My proposal is, therefore, we consider a system where Welsh Government remains devolved but with a First Minister directly elected and accountable to the people of Wales, and the legislative framework embedded at Westminster. This would put a stop to our present slippery slope, where devolution is a process that is only ever in one direction, with more and more powers being devolved and less and less done at UK level. [Interruption.] I'm sorry, Carwyn, I'm unable to give way because of the passage of time.
MPs elected in Wales but embedded in Westminster would lack our institutional incentive to demand more and more power for themselves, applying a brake to the centrifugal forces affecting the UK. Rather than looking to drive through a large legislative programme every year to make Welsh laws more different from English laws, Welsh Ministers could make their case to an enhanced Welsh grand committee where they have the strongest case for further differing legislation. An elected First Minister could appoint the best and brightest from across Welsh society as Welsh Ministers, instead of taking legislators away from their proper job of scrutiny. That may not, of course, suit the interests of all Members and Ministers here, but it may be the right way forward for Wales.
Rhun, rwy'n ymwybodol o'ch barn; nid wyf yn credu bod llawer yn ei rhannu dyna i gyd. Pe na bai Lloegr yn cefnogi parhad y system ddatganoledig bresennol, nid oes gennyf fawr o amheuaeth y byddai Cymru, mewn pleidlais dan orfodaeth, yn dewis y status quo blaenorol neu Lywodraeth bron yn unedig rhwng Cymru a Lloegr, yn hytrach nag annibyniaeth. Credaf, fodd bynnag, fod yna anfanteision sylweddol i'r system cyn-1999 honno, ac mae Llywodraethau Cymru wedi ymwahanu'n eithaf amlwg oddi wrth Loegr, ond heb gyfeirio fawr ddim at bobl Cymru yn ddemocrataidd. Yn ymarferol, roedd Swyddfa Cymru'n gweithredu trefn weddol hunangynhwysol o dan Ysgrifenyddion Gwladol olynol, ar adegau gyda phwyslais polisi gwahanol iawn i weddill Llywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, roedd agwedd John Redwood yn dra gwahanol i agwedd Nicholas Edwards, Peter Walker, David Hunt. Prin yw'r rhai a fyddai'n awgrymu bod ei benodiad yn adlewyrchu unrhyw newid democrataidd i'r dde yng nghymdeithas Cymru.
Fy nghynnig i, felly, yw ein bod yn ystyried system lle mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ddatganoledig ond gyda Phrif Weinidog wedi'i ethol yn uniongyrchol ac yn atebol i bobl Cymru, a'r fframwaith deddfwriaethol wedi'i wreiddio yn San Steffan. Byddai hyn yn rhoi diwedd ar ein llwybr llithrig presennol, lle mae datganoli yn broses sydd ond yn digwydd i un cyfeiriad yn unig, gyda mwy a mwy o bwerau'n cael eu datganoli a llai a llai yn cael ei wneud ar lefel y DU. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Carwyn, ni allaf ildio am nad oes gennyf amser.
Ni fyddai gan Aelodau Seneddol a etholwyd yng Nghymru ond sydd wedi'u sefydlu yn San Steffan ein cymhelliad sefydliadol i fynnu mwy a mwy o rym iddynt eu hunain, gan wasgu'r brêc ar y grymoedd allgyrchol sy'n effeithio ar y DU. Yn hytrach nag anelu at wthio rhaglen ddeddfwriaethol fawr drwodd bob blwyddyn i wneud cyfreithiau Cymru yn fwy gwahanol i gyfreithiau Lloegr, gallai Gweinidogion Cymru gyflwyno eu hachos i uwch-bwyllgor Cymreig gwell lle bydd ganddynt yr achos cryfaf dros ddeddfwriaeth wahanol bellach. Gallai Prif Weinidog etholedig benodi'r gorau a'r disgleiriaf o bob rhan o gymdeithas yng Nghymru fel Gweinidogion Cymru, yn hytrach na mynd â'r deddfwyr oddi wrth eu priod waith, sef craffu. Mae'n bosibl na fyddai hynny, wrth gwrs, yn gweddu i fuddiannau'r holl Aelodau a'r Gweinidogion yma, ond efallai mai dyna'r ffordd iawn ymlaen i Gymru.
Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol. Dwi'n galw ar Neil McEvoy i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei enw. Neil McEvoy.
I have selected the six amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. I call on Neil McEvoy to move amendment 1, tabled in his name. Neil McEvoy.
Gwelliant 1—Neil McEvoy
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn gresynu bod datganoli yng Nghymru wedi cael ei lesteirio hyd yma gan y methiant i ddatganoli rhagor o bwerau.
2. Yn galw am gryfhau datganoli yng Nghymru drwy:
a) datganoli'r doll teithwyr awyr; a
b) datganoli deddfwriaeth y system gyfiawnder yn llawn a chadw sefydliadau cyfiawnder annibynnol Cymru.
Amendment 1—Neil McEvoy
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Regrets that Welsh devolution has been hindered to date by the failure to devolve further powers.
2. Calls for Welsh devolution to be strengthened by:
a) the devolution of air passenger duty; and
b) the full legislative devolution of the justice system and the maintenance of independent Welsh institutions of justice.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. Too many people talk Wales down. I'm here to talk our country up; to talk about our potential, to talk about living in a place where the Welsh dream can become a reality. Now, the Welsh National Party has a vision of our Welsh dream. We can live in a nation where there is good-quality housing for all, people owning their own homes, a Wales where people with good ideas can create businesses and jobs, where we can be an outward-looking country, connected to the world.
Cardiff used to be the second biggest port in the world. Our Welsh ports can thrive again, shipping top-quality Welsh produce around the world. But this reality for Wales will not happen whilst our ability to make our own decisions is so limited. I regret the failures of successive Labour Governments in Wales, but my biggest regret is that we, as a nation, are still denied the opportunity to govern ourselves. Government by the people: it's an old concept called democracy.
There are two particular areas where we should have taken control already, which is the focus of my amendment, both, where, in Scotland and the North of Ireland, they already have control but it's denied to us in Wales. Firstly, on air passenger duty. It's ridiculous that control over this still resides in London. The reason we don't have control over this tax is because Bristol Airport doesn't like it; they don't like the idea that a Welsh airport could be more competitive, so an entire nation is denied control over air passenger duty because one medium-sized city outside of Wales doesn't like it. It's an incredible situation.
Justice in Wales. I find it, again, incredible that we don't have justice devolved, especially when we pay 40 per cent of the bill. Attempting to be just and trying to ensure that justice is at the heart of what any Government should be doing, but this Welsh Government has no control over justice. We can make Welsh laws in this place, but we do not have a Welsh legal jurisdiction; we cannot align our social and health needs with justice. We arrive in strange situations where Welsh people have higher rates of imprisonment than any other country in Western Europe. We've also got super prisons where we actually have to import prisoners from outside of Wales to fill the spaces, but if you're a woman, it's impossible to go to jail in Wales because there are no women's prisons, and that means you'll be sent outside of your country where your family have to travel long distances to visit you.
So, these are my real regrets, and, yes, the Welsh Government could be doing much, much better, but the long- term interests of our nation will be served through Welsh sovereignty—sovereignty for the individual, the community, and national sovereignty. A Wales where people have power over their own lives, where communities can decide what happens in each community and where we decide as a nation how we live.
Now, there are people calling for this place to be abolished, but how we are governed is a matter for people who live in Wales. I say to Neil Hamilton here to my right, who is moving the amendment to abolish the Welsh Assembly: if there were a referendum, you wouldn't even be able to vote because you live in England.
Diolch, Lywydd. Mae gormod o bobl yn bychanu Cymru. Rwyf fi yma i ganmol ein gwlad; i siarad am ein potensial, i siarad am fyw mewn man lle gall y freuddwyd Gymreig ddod yn realiti. Nawr, mae gan y Welsh National Party weledigaeth o'n breuddwyd Gymreig. Gallwn fyw mewn cenedl lle ceir tai o ansawdd da i bawb, lle mae pobl yn berchen ar eu cartrefi eu hunain, Cymru lle gall pobl â syniadau da greu busnesau a swyddi, lle gallwn fod yn wlad sy'n edrych tuag allan, wedi'i chysylltu â'r byd.
Arferai Caerdydd fod yn ail borthladd mwyaf y byd. Gall ein porthladdoedd Cymreig ffynnu eto, gan gludo cynnyrch Cymreig o'r safon uchaf i bob cwr o’r byd. Ond ni fydd y realiti hwn i Gymru yn digwydd tra bod ein gallu i wneud ein penderfyniadau ein hunain mor gyfyngedig. Rwy’n gresynu at fethiannau Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru, ond yr hyn rwy’n gresynu fwyaf yn ei gylch yw ein bod ni fel cenedl yn dal i gael ein hamddifadu o’r cyfle i lywodraethu ein hunain. Llywodraeth gan y bobl: hen gysyniad o'r enw democratiaeth, dyna ydyw.
Ceir dau faes penodol y dylem fod wedi cael rheolaeth drostynt eisoes, sef ffocws fy ngwelliant, ac mae ganddynt reolaeth dros y ddau faes eisoes yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond caiff ei wrthod i ni yng Nghymru. Yn gyntaf, y doll teithwyr awyr. Mae'n hurt fod Llundain yn dal i’w reoli. Y rheswm pam nad oes gennym reolaeth dros y dreth hon yw nad yw Maes Awyr Bryste yn hoffi hynny; nid ydynt yn hoffi'r syniad y gallai maes awyr yng Nghymru fod yn fwy cystadleuol, felly gwrthodir rheolaeth i genedl gyfan dros doll teithwyr awyr oherwydd nad yw un ddinas ganolig ei maint y tu allan i Gymru yn ei hoffi. Mae'n sefyllfa anhygoel.
Cyfiawnder yng Nghymru. Rwy'n ei chael hi'n anhygoel, unwaith eto, nad yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli i ni, yn enwedig pan ydym yn talu 40 y cant o'r bil. Mae ceisio bod yn gyfiawn a cheisio sicrhau cyfiawnder yn ganolog i’r hyn y dylai unrhyw Lywodraeth ei wneud, ond nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros gyfiawnder. Gallwn wneud deddfau Cymreig yn y lle hwn, ond nid oes gennym awdurdodaeth gyfreithiol Gymreig; ni allwn gysoni ein hanghenion cymdeithasol a’n hanghenion iechyd â chyfiawnder. Rydym yn cyrraedd sefyllfaoedd rhyfedd lle ceir cyfraddau uwch o garchariadau ymhlith y Cymry nag unrhyw wlad arall yng Ngorllewin Ewrop. Mae gennym uwch garchardai hefyd lle mae'n rhaid i ni fewnforio carcharorion o'r tu allan i Gymru i lenwi'r lleoedd, ond os ydych chi'n fenyw, mae'n amhosibl mynd i'r carchar yng Nghymru oherwydd nad oes carchardai menywod yma, a golyga hynny y cewch eich gyrru y tu allan i'ch gwlad lle mae'n rhaid i'ch teulu deithio'n bell i ymweld â chi.
Felly, dyma’r hyn rwy’n gresynu ato go iawn, a gallai Llywodraeth Cymru wneud yn llawer iawn gwell, ond caiff buddiannau hirdymor ein cenedl eu sicrhau trwy sofraniaeth Gymreig—sofraniaeth i'r unigolyn, y gymuned, a sofraniaeth genedlaethol. Cymru lle mae gan bobl bŵer dros eu bywydau eu hunain, lle gall cymunedau benderfynu beth sy'n digwydd ym mhob cymuned a lle rydym yn penderfynu fel cenedl sut rydym yn byw.
Nawr, mae yna bobl yn galw am ddiddymu'r lle hwn, ond mater i bobl sy'n byw yng Nghymru yw'r ffordd y cawn ein llywodraethu. Rwy’n dweud wrth Neil Hamilton yma ar y dde i mi, sy'n cynnig y gwelliant i ddileu Cynulliad Cymru: pe cynhelid refferendwm, ni fyddech yn cael pleidleisio hyd yn oed oherwydd eich bod yn byw yn Lloegr.
I could buy a house.
Gallwn brynu tŷ.
You're very welcome to buy a house.
Mae croeso mawr i chi brynu tŷ.
I could leave my wife.
Gallwn adael fy ngwraig.
There is a Wales that we must create. There is a Wales that we can build. So, let's get it done. Diolch yn fawr.
Mae yna Gymru y mae'n rhaid i ni ei chreu. Mae yna Gymru y gallwn ei hadeiladu. Felly, gadewch i ni wneud hynny. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2.
I call on the Counsel General to move formally amendment 2.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn croesawu’r cyfraniadau cyfunol sydd wedi’u gwneud gan bleidiau gwleidyddol ar bob ochr a chan y gymdeithas sifig yn ehangach i sicrhau mai datganoli yw ewyllys sefydlog pobl Cymru.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
Welcomes the collective contributions that have been made by political parties on all sides and by wider civic society to making devolution the settled will of the Welsh people.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I call on Dai Lloyd to move amendment 3, tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 3—Siân Gwenllian
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn gresynu wrth hanes anobeithiol Llywodraeth Lafur Cymru sydd wedi bod mewn grym yn barhaus ers dechrau datganoli.
2. Yn credu bod Llywodraethau olynol y DU—o dan Lafur a’r Ceidwadwyr—wedi llywyddu dros dlodi sy’n pontio’r cenedlaethau a thanfuddsoddi yng Nghymru.
3. Yn credu y dylai penderfyniadau am ddyfodol Cymru gael eu gwneud gan y rhai sy’n byw ac yn gweithio yma.
4. Yn credu mai meddu ar ysgogiadau economaidd a chyllidol gwlad annibynnol yw’r allwedd i ffyniant Cymru yn y dyfodol.
5. Yn cytuno mai cynrychiolwyr etholedig pobl Cymru ddylai fod â’r grym i alw refferendwm ar annibyniaeth yn y dyfodol, heb unrhyw feto gan San Steffan.
Amendment 3—Siân Gwenllian
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Regrets the dismal record of the Labour Welsh Government that has been in power continuously since the inception of devolution.
2. Believes that successive Westminster UK Governments—under both Labour and the Conservatives—have presided over intergenerational poverty and underinvestment in Wales.
3. Believes that decisions about Wales’s future should be made by those who live and work here.
4. Believes that having the economic and fiscal levers of an independent country is the key to Wales’s future prosperity.
5. Agrees that the power to call a future referendum on independence should lie with the elected representatives of the people of Wales free from any veto by Westminster.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ac ie, dwi yma yn symud gwelliant 3 yn enw Siân Gwenllian, a jest i ddyfynnu, rydym
'yn gresynu wrth hanes anobeithiol Llywodraeth Lafur Cymru sydd wedi bod mewn grym yn barhaus ers dechrau datganoli.'
Yn bellach, rydym
'yn credu bod Llywodraethau olynol y DU—o dan Lafur a’r Ceidwadwyr—wedi llywyddu dros dlodi sy’n pontio’r cenedlaethau a thanfuddsoddi yng Nghymru.'
Yn bellach, rydym
'yn credu y dylai penderfyniadau am ddyfodol Cymru gael eu gwneud gan y rhai sy’n byw ac yn gweithio yma.'
Hefyd, rydym
'yn credu mai meddu ar ysgogiadau economaidd a chyllidol gwlad annibynnol yw’r allwedd i ffyniant Cymru yn y dyfodol.'
A hefyd, rydym
'yn cytuno mai cynrychiolwyr etholedig pobl Cymru ddylai fod â’r grym i alw refferendwm ar annibyniaeth yn y dyfodol, heb unrhyw feto gan San Steffan.'
Thank you, Llywydd. I move amendment 3 in the name of Siân Gwenllian, and just to quote, We regret
‘the dismal record of the Labour Welsh Government that has been in power continuously since the inception of devolution.’
We further believe
‘that successive Westminster UK Governments – under both Labour and the Conservatives – have presided over intergenerational poverty and underinvestment in Wales.’
We further believe
‘that decisions about Wales’s future should be made by those who live and work here.’
We also believe
‘that having the economic and fiscal levers of an independent country is the key to Wales’s future prosperity.’
And we also agree
‘that the power to call a future referendum on independence should lie with the elected representatives of the people of Wales free from any veto by Westminster.‘
Will you take an intervention on that point? Why has he airbrushed his time in Government from the history in his motion?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw? Pam ei fod wedi cael gwared ar ei amser yn y Llywodraeth o'r hanes yn ei gynnig?
I don't recall I was in Government, thank you, Hefin.
Nid wyf yn cofio i mi fod yn y Llywodraeth, diolch, Hefin.
Your party, sorry.
Eich plaid, mae'n ddrwg gennyf.
I ateb y cynnig, yn sylfaenol, y Llywodraeth yma sydd yn tanberfformio ac yn methu, nid y sefydliad. Gyda llaw, dŷn ni'n cytuno efo gwelliant Neil McEvoy ond dŷn ni ddim yn gallu pleidleisio drosto fo achos bydd hynny yn disodli ein gwelliant ni.
Wedi dweud hynny i gyd, mae yna ambell lwyddiant wedi bod yn y Senedd yma ers datganoli dros y blynyddoedd. Dŷn ni wedi gweld y gwaharddiad ar ysmygu—yn y fan hyn dechreuodd hynny 19 o flynyddoedd yn ôl, byddwn ni’n dal i aros pe baem ni’n aros am San Steffan; prescriptions am ddim; ysgol feddygol yn Abertawe—roedden ni wedi trio am genhedlaeth am hynny, a datganoli sydd wedi dod â hynny, y Senedd yma sydd wedi dod â hynny; codi tâl am fagiau plastig flynyddoedd cyn Lloegr; newid system o roi organau bron i bum mlynedd yn ôl rŵan; ac isafswm pris alcohol.
Mae rhai pethau wedi cael eu cyflawni yn fan hyn, ond dylai fod wedi cyflawni lawer mwy mewn 20 mlynedd. A gyda Llywodraeth sydd yn tanberfformio, y ffordd ymlaen, yn naturiol, ydy pleidleisio yn eu herbyn nhw pan mae yna etholiad cyffredinol yng Nghymru'r flwyddyn nesaf—pleidleisio i newid y Llywodraeth. Wedi’r cwbl, pan mae Llywodraeth San Steffan yn gwneud llanast o bethau ac yn tanberfformio, clochdar am etholiad cyffredinol mae pobl, nid galw am ddiddymu San Steffan. Newid y Llywodraeth ydy’r ateb, nid cael gwared ar yr holl sefydliad i fyny'n fanna.
Ac mae yna ddigon o sôn wedi bod am barchu canlyniad y refferendwm yn 2016. Dwi’n sylwi gwnaeth Mark Reckless ddim talu unrhyw sylw i’r refferendwm yn fan hyn yn 2011, achos mae’n rhaid i fi ddweud, mae angen parchu canlyniad pob refferendwm, gan gynnwys refferendwm 2011 hefyd.
Now, to respond to the motion, fundamentally, it’s the Government here that is underperforming and failing, not the institution. By the way, we agree with Neil McEvoy’s amendment, but we’re unable to support it, because that would delete our own amendment.
However, having said all of that, there are some successes that we could quote from this Senedd over the years. We have seen the prohibition of smoking in public places—that started in this place 19 years ago, we would still be waiting if we waited for Westminster; free prescriptions; the medical school in Swansea—we fought for a generation for that, and it’s devolution that has delivered that, it’s this Parliament that has delivered that; charging for plastic bags, years before England did so; changing the organ donation system almost five years ago now; and the minimum alcohol price.
Certain things have been achieved in this place, but we should have achieved much more in 20 years. With a Government that is underperforming, the way forward, naturally, is to vote against that party when there is a Welsh general election, that’ll happen next year, of course—a vote for a change of Government. After all, when the Westminster Government makes a mess of things and underperforms, then people talk about a general election, instead of calling for the abolition of Westminster. It’s a change of Government that is the solution, not the abolition of the whole institution up there.
And there has been plenty of talk about respecting the result of the referendum in 2016. I note that Mark Reckless paid no attention at all to the referendum held here in 2011, because I have to say, we need to respect the result of every referendum, including the 2011 referendum.
Does he remember the wording on the ballot where it said, 'the Assembly cannot make laws on tax, whatever the result of this vote', and doesn't he think that should be respected?
A yw'n cofio'r geiriad ar y papur pleidleisio lle dywedai, 'ni all y Cynulliad ddeddfu ar drethiant, beth bynnag fydd canlyniad y bleidlais hon', ac onid yw'n credu y dylid parchu hynny?
Af i â chi yn ôl i 2011, gan, wrth gwrs, doedd Mark Reckless ddim yma ar y pryd, ac yn refferendwm 2011, gwnaeth pobl Cymru ddweud yn glir—64 y cant ohonyn nhw yn dweud ‘ie’; dweud yn glir bod angen mwy o bwerau ar y Senedd yma i wneud ei gwaith yn iawn. Dŷn ni’n dal i aros am wireddu'r ddyhead yna. Mwy o bwerau fan hyn i’w wneud e i weithio yn iawn. Mae angen parchu penderfyniad refferendwm 2011, ac angen parchu’r penderfyniad yna. A hefyd, yn bellach na hynny, cefnogi gwelliant 3 yn enw Siân Gwenllian. Diolch yn fawr.
I will take you back to 2011, as Mark Reckless, of course, wasn’t here at that particular time, and in the 2011 referendum, the people of Wales stated clearly—64 per cent of them, in fact, said ‘yes’. They stated clearly that this Senedd needed more powers to work properly, and we are still waiting for that aspiration to be truly delivered by more powers here so that we can work effectively as a Senedd. We need to respect the decision of the 2011 referendum, and we need to respect that decision, and, further to that, we need to support amendment 3 in the name of Siân Gwenllian. Thank you.
Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliant 4.
I call on Darren Millar to move amendment 4.
Gwelliant 4—Darren Millar
Dileu 'datganoli yng Nghymru' a rhoi yn ei le 'Llywodraethau olynol Cymru'.
Amendment 4—Darren Millar
Delete 'Welsh devolution' and replace with 'successive Welsh Governments'.
Cynigiwyd gwelliant 4.
Amendment 4 moved.
Diolch, Llywydd. I'm a little bit surprised, actually, by the opening contribution to this debate because, of course, the motion on the order paper talks about the failure of Welsh devolution and yet, you went on to speak very much more widely about devolution across the United Kingdom and the various challenges that that might face if a federal system, effectively, were to be introduced.
Our amendment, of course, is designed to actually get the real steer of the fundamental problem that we've experienced in Wales since the advent of devolution, and that is that we've had a National Assembly that has been dominated by one political party, and that political party has been the Labour Party and it's been in Government in one way or another since 1999. It’s a misconception to associate the failures of that Government with devolution and therefore to draw the wrong conclusion, I believe, that, because of the failures of that Government, devolution doesn't work. We believe that devolution has a great deal of potential to transform this nation into the powerhouse that we believe that it can be. We also believe that the way to do that, of course, is to vote Welsh Conservative in the next Welsh Parliament elections in order that we've got a Conservative majority Government.
I think it is a little bit rich of Plaid Cymru to be critical in its motion of successive Labour-led Governments when it did form part of one of those Governments for a period of four years. And, you know, I know that they like to have or seem to have collective amnesia about those four years, and we'd like to forget them too, frankly—[Interruption.] Yes, I'll happily take an intervention.
Diolch, Lywydd. Syndod braidd oedd y cyfraniad agoriadol i'r ddadl hon oherwydd, wrth gwrs, mae'r cynnig ar y papur trefn yn sôn am fethiant datganoli yng Nghymru ac eto, fe aethoch ymlaen i siarad yn llawer ehangach am ddatganoli ar draws y Deyrnas Unedig a'r heriau amrywiol a allai ei wynebu hynny pe bai system ffederal, i bob pwrpas, yn cael ei chyflwyno.
Mae ein gwelliant, wrth gwrs, wedi'i gynllunio i ddeall yn iawn beth yw'r broblem sylfaenol a wynebwyd gennym yng Nghymru ers dyfodiad datganoli, sef ein bod wedi cael Cynulliad Cenedlaethol sydd wedi'i ddominyddu gan un blaid wleidyddol, a'r blaid wleidyddol honno yw'r Blaid Lafur ac mae wedi bod yn Llywodraeth mewn un ffordd neu'r llall ers 1999. Camgymeriad yw cysylltu methiannau'r Llywodraeth honno â datganoli a dod i'r casgliad anghywir yn sgil hynny, rwy’n credu, nad yw datganoli’n gweithio oherwydd methiannau’r Llywodraeth honno. Credwn fod gan ddatganoli lawer iawn o botensial i drawsnewid y genedl hon yn bwerdy o’r math y credwn y gall fod. Credwn hefyd mai'r ffordd o wneud hynny, wrth gwrs, yw pleidleisio dros y Ceidwadwyr Cymreig yn etholiadau nesaf Senedd Cymru er mwyn i ni gael Llywodraeth fwyafrifol Geidwadol.
Rwy'n credu bod gan Blaid Cymru wyneb braidd i fod yn feirniadol o Lywodraethau olynol dan arweiniad Llafur yn ei chynnig a hithau wedi bod yn rhan o un o'r Llywodraethau hynny am gyfnod o bedair blynedd. A gwn eu bod yn hoffi cael neu’n ymddangos fel pe baent oll wedi anghofio’r pedair blynedd hynny, a hoffem ninnau eu hanghofio hefyd, a dweud y gwir—[Torri ar draws.] Iawn, rwy’n hapus i dderbyn ymyriad.
I think you'll remember in Dai Lloyd's contribution that he was very clear that devolution had achieved some good things. Many of those things were delivered by Plaid Cymru Government Ministers, some of them have been delivered by Labour Ministers or by Liberal Democrat Ministers. We're not saying it's a total wash-out, but we are saying that it hasn't reached its potential and on this, I think, we'd agree.
Rwy'n credu y cofiwch chi yng nghyfraniad Dai Lloyd ei fod yn glir iawn fod datganoli wedi cyflawni rhai pethau da. Cyflwynwyd llawer o'r pethau hynny gan Weinidogion Llywodraeth Plaid Cymru, cyflawnwyd rhai ohonynt gan Weinidogion Llafur neu Ddemocratiaid Rhyddfrydol. Nid ydym yn dweud ei fod yn fethiant llwyr, ond rydym yn dweud nad yw wedi cyrraedd ei botensial ac ar hyn, rwy'n credu y byddem yn cytuno.
I would absolutely agree with you that there have been some achievements in Wales over the period of devolution and Dai referred to some of them: the carrier bag levy that we proposed on these benches, for example; the protection of school playing fields, which was also something that we proposed; the implementation of new legislation on mental health—also something that came from these benches too—which I would like to celebrate; and, indeed, the collaborative work that we all did in terms of the introduction of a ban on smoking in public places. So, there have been some significant achievements, I think, over the past number of years, but of course we mustn't forget either that there have also been some significant failings of the Labour Government and that, of course, is the focus of our motion.
So, we think it’s a matter of deep regret that our education system is the worst in the United Kingdom. That’s because of choices that have been made by the Labour Party and the helpers of the Labour Party over the years in terms of their policy decisions, which have been implemented. We believe that it’s a matter of deep regret that our health service falls behind on so many measures as well with other health services in parts of the United Kingdom too. We also believe that it’s a matter of deep regret that our economy is still one of the poorest in Europe, in spite of the fact that we have been the recipients of significant sums of EU aid, all of which have been managed by the Welsh Labour-led Governments over the past 20 years.
That’s why we think that it’s important to draw the distinction between devolution and the performance of the Government here and that’s the purpose behind our motion. I very much hope that people will support it when it comes to voting later this afternoon.
Buaswn yn cytuno’n llwyr â chi y bu rhai cyflawniadau yng Nghymru dros gyfnod datganoli a chyfeiriodd Dai at rai ohonynt: yr ardoll ar fagiau plastig a gynigiwyd gennym ni ar y meinciau hyn, er enghraifft; amddiffyn caeau chwarae ysgolion, a oedd hefyd yn rhywbeth a gynigiwyd gennym ni; gweithredu deddfwriaeth newydd ar iechyd meddwl—rhywbeth a ddaeth o'r meinciau hyn hefyd—rhywbeth yr hoffwn ei ddathlu; ac yn wir, y gwaith cydweithredol a wnaethom i gyd ar gyflwyno gwaharddiad ar ysmygu mewn mannau cyhoeddus. Felly, cafwyd rhai cyflawniadau arwyddocaol, rwy'n credu, dros y blynyddoedd diwethaf, ond wrth gwrs rhaid inni beidio ag anghofio chwaith y bu rhai methiannau sylweddol hefyd ar ran y Llywodraeth Lafur, a dyna yw ffocws ein cynnig wrth gwrs.
Felly, credwn ei bod yn destun gofid mawr mai ein system addysg yw'r waethaf yn y Deyrnas Unedig. Mae hynny oherwydd dewisiadau a wnaed gan y Blaid Lafur a chynorthwywyr y Blaid Lafur dros y blynyddoedd o ran eu penderfyniadau polisi, a roddwyd ar waith. Credwn ei bod yn destun gofid mawr fod ein gwasanaeth iechyd yn llusgo ar ôl ar gymaint o fesurau o gymharu â gwasanaethau iechyd eraill mewn rhannau o'r Deyrnas Unedig hefyd. Credwn hefyd ei fod yn destun gofid mawr fod ein heconomi yn dal i fod yn un o'r economïau tlotaf yn Ewrop, er ein bod wedi derbyn symiau sylweddol o gymorth yr UE, a’r cyfan wedi'i reoli gan Lywodraethau Llafur Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf.
Dyna pam y credwn ei bod hi'n bwysig tynnu sylw at y gwahaniaeth rhwng datganoli a pherfformiad y Llywodraeth yma a dyna yw diben ein cynnig. Rwy’n mawr obeithio y bydd pobl yn ei gefnogi pan ddaw’r cyfnod pleidleisio yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig gwelliannau 5 a 6, a gyflwynwyd yn ei enw.
I call on Neil Hamilton to move amendments 5 and 6, tabled in his name.
Gwelliant 5—Neil Hamilton
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu y dylid diddymu Cynulliad Cenedlaethol Cymru.
Amendment 5—Neil Hamilton
Add as new point at end of motion:
Believes that the National Assembly for Wales should be abolished.
Gwelliant 6—Neil Hamilton
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod dewisiadau ymarferol eraill yn lle datganoli, yn absenoldeb Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn cynnwys democrateiddio'r GIG a rhoi mwy o bwerau i riant-lywodraethwyr i benderfynu ar bolisi addysg ysgolion.
Amendment 6—Neil Hamilton
Add as new point at end of motion:
Believes that practical alternatives to devolution, in the absence of a National Assembly for Wales, include democratising the NHS and giving greater powers to parent-governors to determine schools' education policy.
Cynigiwyd gwelliannau 5 a 6.
Amendments 5 and 6 moved.
Diolch, Llywydd, and I beg to move the amendments standing in my name. I agree with Darren Millar that this doesn't necessarily mean that devolution could have succeeded and that it's because we've had a Labour Government, propped up by Plaid Cymru, for the entire life of this Assembly in one shape or form—either in coalition with it or at the beginning of this Assembly, of course, they were instrumental in voting for the Labour Government to be put back into office under the former First Minister, so Plaid Cymru bear equal responsibility for the failures of the Labour Government.
Dai Lloyd said in his speech that we should respect the result of the 2011 referendum, which raises a horse laugh in those who didn't want to respect the result of the referendum in 2016 and wanted to reverse the decision of the British and Welsh people before it had even been implemented. It took us 41 years from 1975 to get a new EU referendum. It's been a generation since the first referendum to establish an Assembly in Wales and I think, after 25 years of failure, unrelieved failure by a permanent Labour Government, it is time to allow the Welsh people to have their say once more. I wouldn't, personally, be against having a referendum on independence as part and parcel of that. I see no reason why that should not be put to the Welsh people as well. So I hope that Plaid Cymru will support me in a demand for a referendum on the various options that the Welsh people can decide between.
There's no doubt that there's been considerable disaffection growing in Wales, from both ends of the spectrum here, in recent years. The latest YouGov poll, in January, had in its results that 21 per cent of those who responded favour independence but 24 per cent want to abolish this place. That's 46 per cent one way or another who express an extreme form of dissatisfaction with the performance of the Assembly. Until Gareth Bennett started to raise this issue a little time ago, there was nobody in this Assembly who was giving voice to that very substantial minority that now wants to see this place abolished. I'm pleased to see the Brexit Party following in our slipstream, but I'm not sure that the proprietor of the Brexit Party actually knows about the policy change that has been adopted. Maybe we'll find out about that later.
There are arguments for devolution, of course—in fact, I've made them myself in this Assembly, earlier on. I have seen what devolution could have done from other parts of the world and, if we had had a Government that was prepared to put forward policies that could start to solve some of the problems that have been pointed out in this debate so far, then I could support it—[Interruption.]
Diolch, Lywydd, ac rwy’n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn fy enw. Rwy'n cytuno â Darren Millar nad yw hyn o reidrwydd yn golygu y gallai datganoli fod wedi llwyddo a'i fod oherwydd ein bod wedi cael Llywodraeth Lafur, wedi’i chynnal gan Blaid Cymru, am oes gyfan y Cynulliad hwn mewn rhyw ddull neu fodd—naill ai ar ffurf clymblaid â hi neu ar ddechrau'r Cynulliad hwn, wrth gwrs, roeddent yn allweddol wrth bleidleisio dros adael i’r Llywodraeth Lafur ddychwelyd i rym o dan y cyn Brif Weinidog, felly mae Plaid Cymru yr un mor gyfrifol am fethiannau'r Llywodraeth Lafur.
Dywedodd Dai Lloyd yn ei araith y dylem barchu canlyniad refferendwm 2011, sy’n codi chwerthin ymhlith y rhai nad oedd am barchu canlyniad y refferendwm yn 2016 ac a oedd am wyrdroi penderfyniad pobl Prydain a Chymru cyn iddo gael ei weithredu hyd yn oed. Cymerodd 41 mlynedd i ni o 1975 ymlaen i gael refferendwm arall ar yr UE. Mae wedi bod yn genhedlaeth ers y refferendwm cyntaf i sefydlu Cynulliad yng Nghymru a chredaf, ar ôl 25 mlynedd o fethiant, methiant di-ildio gan Lywodraeth Lafur barhaol, ei bod yn bryd caniatáu i bobl Cymru fynegi eu barn unwaith eto. Yn bersonol, ni fuaswn yn gwrthwynebu cael refferendwm ar annibyniaeth fel rhan o hynny. Ni welaf unrhyw reswm pam na ddylid rhoi hynny gerbron pobl Cymru hefyd. Felly gobeithio y bydd Plaid Cymru yn cefnogi fy ngalwad am refferendwm ar yr opsiynau amrywiol y gall pobl Cymru benderfynu rhyngddynt.
Nid oes amheuaeth fod dadrithiad sylweddol wedi tyfu yng Nghymru, o ddau ben y sbectrwm yma, yn y blynyddoedd diwethaf. Yn ôl yr arolwg barn diweddaraf gan YouGov, ym mis Ionawr, roedd 21 y cant o'r rhai a ymatebodd yn ffafrio annibyniaeth, ond roedd 24 y cant am gael gwared ar y lle hwn. Dyna 46 y cant y naill ffordd neu'r llall sy'n mynegi ffurf eithafol ar anfodlonrwydd â pherfformiad y Cynulliad. Hyd nes y dechreuodd Gareth Bennett godi'r mater beth amser yn ôl, nid oedd neb yn y Cynulliad yn rhoi llais i'r lleiafrif sylweddol iawn sydd bellach am weld y lle hwn yn cael ei ddiddymu. Rwy'n falch o weld Plaid Brexit yn dilyn yn ein sgilwynt, ond nid wyf yn siŵr a yw perchennog Plaid Brexit yn gwybod am y newid polisi sydd wedi'i fabwysiadu. Efallai y cawn wybod am hynny yn nes ymlaen.
Ceir dadleuon o blaid datganoli, wrth gwrs—yn wir, rwyf wedi eu gwneud fy hun yn y Cynulliad hwn, yn gynharach. Gwelais yr hyn y gallai datganoli fod wedi'i wneud mewn rhannau eraill o'r byd, a phe bai gennym Lywodraeth a oedd yn barod i gyflwyno polisïau a allai ddechrau datrys rhai o'r problemau y tynnwyd sylw atynt yn y ddadl hon hyd yma, gallwn ei gefnogi—[Torri ar draws.]
Thanks for giving way, Neil. You've made a very interesting contribution. I think it's a thought-provoking debate. Would you agree that, as Darren Millar said earlier, we have to distinguish between devolution and the Welsh Government? Too often, people don't do that. For instance, if you were First Minister yourself, maybe you'd look a little bit more sympathetically on devolution.
Diolch am ildio, Neil. Rydych chi wedi gwneud cyfraniad diddorol iawn. Rwy'n credu ei bod yn ddadl sy'n ysgogi'r meddwl. A fyddech yn cytuno, fel y dywedodd Darren Millar yn gynharach, fod yn rhaid inni wahaniaethu rhwng datganoli a Llywodraeth Cymru? Yn rhy aml, nid yw pobl yn gwneud hynny. Er enghraifft, pe baech chi'n Brif Weinidog eich hun, efallai y byddech chi'n edrych ychydig yn fwy cydymdeimladol ar ddatganoli.
Well, that's an interesting thought.
But that is the problem, that in Wales we have lived under a permanent one-party state. And it's because I see this as an incurable flaw in the system that I have reluctantly come to the conclusion that not only has devolution failed, but it will always fail because the political culture is such that anybody who is right of centre is never going to have a Government that he or she will be happy with. And that, I think, is the flaw with the Conservative amendment as well. [Interruption.] I'm not sure I've got time. Well, I'll give way to the former First Minister.
Wel, dyna syniad diddorol.
Ond dyna'r broblem, ein bod ni yng Nghymru wedi byw dan wladwriaeth un blaid barhaol. Ac oherwydd fy mod i'n ystyried hynny'n wendid na ellir ei wella yn y system y deuthum i'r casgliad nid yn unig fod datganoli wedi methu, ond bydd bob amser yn methu oherwydd bod y diwylliant gwleidyddol yn golygu nad yw unrhyw un sydd i'r dde o'r canol byth yn mynd i gael Llywodraeth y byddant yn fodlon â hi. Ac rwy’n meddwl mai dyna'r gwendid gyda gwelliant y Ceidwadwyr hefyd. [Torri ar draws.] Nid wyf yn siŵr fod gennyf amser. Wel, fe ildiaf i'r cyn Brif Weinidog.
I'm grateful for you giving way. Just two points: firstly, nations have parliaments. If Wales did not have any kind of democratic institution such as this but Scotland did, Northern Ireland did and there was one in Westminster, we would not be a nation, we would effectively be in a position where we were actually less important than Manchester or London, who have democratic institutions. Secondly, what he's arguing is people in Wales are really too stupid to vote for his kind of politics, so therefore this institution should be abolished as a result. Now he's arguing that the real problem is democracy, not the Assembly.
Rwy'n ddiolchgar i chi am ildio. Dim ond dau bwynt: yn gyntaf, mae gan genhedloedd seneddau. Pe na bai gan Gymru unrhyw fath o sefydliad democrataidd fel hwn ond fod gan yr Alban un, fod gan Ogledd Iwerddon un a bod un yn San Steffan, ni fyddem yn genedl, byddem mewn sefyllfa i bob pwrpas lle byddem yn llai pwysig mewn gwirionedd na Manceinion neu Lundain, sydd â sefydliadau democrataidd. Yn ail, yr hyn y mae'n ei ddadlau yw bod pobl yng Nghymru yn rhy dwp i bleidleisio dros ei fath ef o wleidyddiaeth, felly dylid diddymu'r sefydliad hwn o ganlyniad. Nawr mae'n dadlau mai democratiaeth yw'r broblem go iawn, nid y Cynulliad.
No. All I'm saying is that the democratic institutions by which Wales is governed actually exclude the views of a very substantial proportion of the population permanently, and that is a big flaw in the system. When I was at Westminster, I saw the opposite side of this coin, which gave rise to the Scottish Parliament. It's because the Scottish people were permanently represented at Westminster by a party of which they didn't approve. We couldn't say that here in Wales, or at least to the same extent.
The catalogue of failures of the Welsh Government are legion. We are languishing at the bottom of the income tables in the United Kingdom by a very long margin indeed. We have about 75 per cent of the average UK income here in Wales. There are all sorts of problems of poverty in Wales that have not been addressed by the Welsh Labour Government—fuel poverty, for example, which has been made even worse by their policy of driving up energy prices. There are so many other things as well, which I've now not got time, unfortunately, to go into.
But the big problem is it's the UK Government that has got the money. The fiscal deficit that we have in Wales, which as has been pointed out, is a very substantial proportion of our GDP, can only actually be met with money that comes from the English taxpayer. Therefore, if Wales is to have even a small chance of changing the deplorable state of the Welsh economy and living standards of the Welsh people, then it can only be done through the greater firepower that a UK Government has.
Na. Y cyfan rwy'n ei ddweud yw bod y sefydliadau democrataidd sy'n llywodraethu Cymru'n eithrio barn cyfran sylweddol iawn o'r boblogaeth yn barhaol, ac mae hynny'n wendid mawr yn y system. Pan oeddwn yn San Steffan, gwelais yr ochr arall i'r geiniog hon, a arweiniodd at Senedd yr Alban. Oherwydd câi pobl yr Alban eu cynrychioli'n barhaol yn San Steffan gan blaid nad oeddent yn ei chymeradwyo. Ni allem ddweud hynny yma yng Nghymru, neu i'r un graddau o leiaf.
Mae catalog methiannau Llywodraeth Cymru yn niferus iawn. Rydym yn dihoeni ar waelod y tablau incwm yn y Deyrnas Unedig o gryn dipyn. Mae ein hincwm yma yng Nghymru oddeutu 75 y cant o incwm cyfartalog y DU. Ceir pob math o broblemau tlodi yng Nghymru nad yw Llywodraeth Lafur Cymru wedi mynd i'r afael â hwy—tlodi tanwydd, er enghraifft, sydd wedi'i wneud hyd yn oed yn waeth gan eu polisi o godi prisiau ynni. Mae cymaint o bethau eraill hefyd, nad oes gennyf amser i'w trafod yn awr, yn anffodus.
Ond y broblem fawr yw mai Llywodraeth y DU sydd â'r arian. Mae'r diffyg ariannol sydd gennym yng Nghymru, fel y nodwyd, yn gyfran sylweddol iawn o'n cynnyrch domestig gros, ac ni ellir ei dalu heb arian a ddaw gan drethdalwyr Lloegr. Felly, os yw Cymru am gael unrhyw obaith o newid cyflwr truenus economi Cymru a safonau byw pobl Cymru, ni ellir gwneud hynny heblaw drwy'r pŵer mwy sydd gan Lywodraeth y DU.
The reason I actively got involved in politics was because of the endless loss of power and control to Brussels. I am someone who believes that power should be as close as possible to the people. I believe that government is, and always should be, a servant of the people and not a master.
Let's take a little reality check here. Some people in Wales will be facing a hard winter living on the streets. NHS staff are dealing with the chaos winter inevitably brings. The elderly and the poor will be choosing between heating and eating, and we have potentially transformational additional powers set to arrive at the Assembly as a result of leaving the EU. To my frustration and disappointment, this institution spends our time, in fact the people of Wales's time, debating what we call ourselves and what we call this institution. I have no doubt that these feelings are echoed across my region. Changing the name of this institution or changing our titles will not address any of those issues. Changing our title from 'Assembly Member' to 'Member of Parliament' or even 'Senator' will not help any constituent. Our time should have been spent improving our constituents' lives, not our curricula vitae.
The taxpayer in Wales already pays for too many politicians. Scotland has around double the population of Wales but they have fewer councillors. I sat in this Chamber when the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services spoke of the need to reform local government, but this Government now backs away because they cannot make any difficult decisions. At the last Assembly election I, like most of the Members in this Chamber, attended hustings with constituents and they raised concerns over things like Betsi Cadwaladr and the NHS in north Wales. The sad reality is that the health board will still be in special measures at the next election, despite the promises from parties around this Chamber. This is a failure of the Labour Government and this institution as a whole.
The A55 is a vital road connecting north Wales. The lack of investment in that road has a negative impact on the north Wales economy. Stationary vehicles in traffic also have an impact on our environment. This is also a failure of the Labour Government and this institution as a whole. The lack of investment in rail and bus services in north Wales, the crumbling road infrastructure, the lack of phone and internet connection are all failures of the Labour Government and this institution as a whole. It's not working, and I urge all Members to support our debate today unamended.
Y rheswm y dechreuais ymhél yn weithredol â gwleidyddiaeth oedd oherwydd colli grym a rheolaeth yn ddiddiwedd i Frwsel. Rwy'n rhywun sy'n credu y dylai pŵer fod mor agos â phosibl at y bobl. Credaf fod llywodraeth, ac y dylai fod bob amser, yn was i'r bobl ac nid yn feistr.
Gadewch inni edrych ar realiti. Bydd rhai pobl yng Nghymru yn wynebu gaeaf caled yn byw ar y strydoedd. Mae staff y GIG yn ymdrin â'r anhrefn a ddaw'n anochel gyda'r gaeaf. Bydd yr henoed a'r tlawd yn dewis rhwng gwresogi a bwyta, ac mae gennym bwerau ychwanegol a allai fod yn drawsnewidiol i gyrraedd y Cynulliad o ganlyniad i adael yr UE. Er mawr rwystredigaeth a siom i mi, mae'r sefydliad hwn yn treulio ein hamser, amser pobl Cymru yn wir, yn trafod beth rydym am alw ein hunain a beth rydym am alw'r sefydliad hwn. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod y teimladau hyn yn cael eu hadleisio ar draws fy rhanbarth. Ni fydd newid enw'r sefydliad hwn neu newid ein teitlau'n mynd i'r afael ag unrhyw rai o'r materion hynny. Ni fydd newid ein teitl o 'Aelod Cynulliad' i 'Aelod Senedd' neu hyd yn oed 'Seneddwr' yn helpu unrhyw etholwr. Dylai ein hamser fod wedi cael ei dreulio'n gwella bywydau ein hetholwyr, nid ein curriculum vitae.
Mae'r trethdalwr yng Nghymru eisoes yn talu am ormod o wleidyddion. Mae tua dwywaith cymaint o bobl yn byw yn yr Alban nag yng Nghymru ond mae ganddynt lai o gynghorwyr. Eisteddais yn y Siambr hon pan siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus am yr angen i ddiwygio llywodraeth leol, ond mae'r Llywodraeth hon bellach yn cefnu ar hynny am na allant wneud unrhyw benderfyniadau anodd. Yn ystod etholiad diwethaf y Cynulliad, fel y rhan fwyaf o'r Aelodau yn y Siambr hon, mynychais hustyngau gydag etholwyr lle roeddent yn mynegi pryderon ynghylch pethau fel Betsi Cadwaladr a'r GIG yng ngogledd Cymru. Y gwir trist yw y bydd y bwrdd iechyd yn dal i fod dan fesurau arbennig yn yr etholiad nesaf, er gwaethaf yr addewidion gan bleidiau o gwmpas y Siambr hon. Mae hyn yn fethiant ar ran y Llywodraeth Lafur a'r sefydliad hwn yn ei gyfanrwydd.
Mae'r A55 yn ffordd hanfodol sy'n cysylltu gogledd Cymru. Mae'r diffyg buddsoddiad yn y ffordd honno'n cael effaith negyddol ar economi gogledd Cymru. Mae cerbydau llonydd mewn traffig hefyd yn effeithio ar ein hamgylchedd. Mae hyn hefyd yn fethiant ar ran y Llywodraeth Lafur a'r sefydliad hwn yn ei gyfanrwydd. Mae'r diffyg buddsoddi mewn gwasanaethau rheilffordd a bws yng ngogledd Cymru, y seilwaith ffyrdd sy'n dadfeilio, y diffyg cysylltiad ffôn a rhyngrwyd oll yn fethiannau ar ran y Llywodraeth Lafur a'r sefydliad hwn yn ei gyfanrwydd. Nid yw'n gweithio, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig heddiw heb ei diwygio.
Can I make a very short intervention? Thank you. Were you here when we debated Betsi Cadwaladr a few weeks ago? Were you here when we debated the A55 earlier this afternoon? Were you here when we discussed broadband connection a couple of months ago? Because it sounds to me as if you're totally oblivious to what's happening in this place.
A gaf fi wneud ymyriad byr iawn? Diolch. A oeddech chi yma pan gawsom ddadl am Betsi Cadwaladr ychydig wythnosau yn ôl? A oeddech chi yma pan gawsom ddadl ar yr A55 yn gynharach y prynhawn yma? A oeddech chi yma pan drafodasom gysylltiad band eang ychydig fisoedd yn ôl? Oherwydd mae'n ymddangos i mi eich bod chi'n hollol anymwybodol o'r hyn sy'n digwydd yn y lle hwn.
None of it is working.
Nid oes dim ohono'n gweithio.
Llywydd, I wasn't planning to speak, but having listened to the contributions I thought that I should. One of the issues that is never addressed by those people who want to see abolition is what it means for the rest of the UK, Scotland and Northern Ireland, and why it is that Wales, apparently alone, should not have its own voice. Why is it that Wales alone—compare us to Scotland, Northern Ireland, England, the Isle of Man, Jersey, Guernsey, take your pick, Gibraltar—shouldn't have its own legal jurisdiction? Why is it that in two years' time it will be possible to be arrested for an offence in England that isn't an offence in England? Namely, if you hit a child, you cannot use the defence of reasonable chastisement. It will be possible to be arrested in Newcastle for an offence that isn't an offence in Newcastle. That is legal nonsense. It's nonsense. It doesn't make any sense at all. And the issue with jurisdiction is not as radical as people think. It's normal, actually. This is the abnormal situation where a Parliament does not have a jurisdiction.
I listened to Mark Reckless's arguments. He made them at an event we both attended in Newcastle. I have to remind him that we did not seek income tax varying powers. They were imposed on us, effectively, by a Conservative Government. That's what happened. So it's not as if we deceived the people of Wales in 2011. It was decided by a Conservative Government that we needed—and I don't necessarily disagree with the logic—to have revenue-raising powers in order to be able to borrow. But it wasn't something that we particularly sought, because Northern Ireland didn't have revenue-raising powers, but did have the ability to borrow.
Do I think Wales should be on a par with Scotland and Northern Ireland? Yes, I do. And I heard him on Saturday say with pride that his grandfather was a Fianna Fáil TD, so, a member of the anti-treaty forces in the Irish civil war. But is that not a lesson for us? That if Irish home rule had been granted—and the first world war intervened, we know that—then Ireland might not be independent today. It was the intransigence of the Westminster system that led to the slicing off of one part of the UK back in 1921, because the UK, remember, is not even 100 years old with its current boundaries. My argument would be—and I listen to what he says about where does this end, devolution is a process not an event, where does it end—for me, it ends with a structure that makes everything clear. There are others in the Chamber who want independence. I don't seek that; for me, it's four territories with their own powers and, call it what you want, a federal parliament at the top.
It doesn't mean more politicians. You don't need 600 MPs in a federal parliament. The UK Government delivers very, very few services across the whole of the UK, very few: border control, currency, fiscal policy, and that is pretty much it. Even vehicle licensing is devolved in Northern Ireland, and that's not done by—. [Interruption.] Sorry? Defence. I knew I'd missed one out. I'm not looking for the devolution of defence. And so, that's something we need to consider. You wouldn't need to have a large UK Parliament in order to scrutinise a UK Government in those circumstances.
And I have to say, this idea that it's an institution's fault—. Now, it's perfectly democratic, of course, for others in this Chamber to criticise the Welsh Government. I don't agree with what they've said, but this is what the Chamber is for, to have that kind of debate, and if this Chamber wasn't here, there wouldn't be that debate. In fact, none of us in this Chamber wouldn't have a voice. There'd be no debate at all. And that's something we have to remember because I could argue that in the 1980s Westminster was a malevolent force in Wales. It destroyed the coal industry. It destroyed the steel industry. I could argue, 'Well, the problem is Westminster, let's abolish Westminster.' Equally, you could argue that the problem is democracy: 'Let's get rid of democracy because the problem is in Wales, people vote for the wrong parties.' And it's not fair that the centre right—well, he calls himself the centre right, Neil Hamilton—in Wales don't have a voice. Win some elections.
I'm not going to stand here and apologise for the fact that my party has been successful for the past 20 years. I know it gets more difficult with every election—of course, it does. People say, 'Well, you've been in power a long time', and I know that that's something that you have to work hard to combat. But to say people in Wales are effectively too stupid to vote for the right kind of politics is a reason to abolish the institution that they themselves created in 1997, and they themselves in 2011 decided by a majority of nearly two to one—and it would have been higher if the opinion polls hadn't shown it was going to be a clear victory. They decided by two to one in 2011, a mere nine years ago, that we should have primary powers here in Wales. It was clear what people voted for and people did it as a matter of pride and there was a cross-party campaign, in fairness, that supported that.
And finally, I'll simply say this: you cannot pretend, as I said earlier, to be any kind of nation if you have no political structure, especially in a country like the UK where there'd be a Scottish Parliament, a Northern Ireland Assembly, Manchester, London, Westminster Parliament and Wales would have nothing. Even Cornwall has a county council. And the idea that somehow Welsh MPs are so devoid of work that they could actually scrutinise a Welsh mayor—the only way I can describe it—I just find that fanciful. I'm sure that they are overwhelmed with work as it is. And of course, it fails to address the question: does that mean then that the 40 Welsh MPs could instigate their own legislation? Because if that's not the case, then that directly goes against the referendum result in 2011 when the people of Wales decided by a hefty majority that this was the place where primary legislation would be drafted and passed in devolved areas.
I've gone on for longer than I wanted to, Llywydd, but surely the time has come across the whole of the UK for a stable constitutional settlement that's in everyone's interest.
Lywydd, nid oeddwn yn bwriadu siarad, ond ar ôl gwrando ar y cyfraniadau, meddyliais y dylwn. Un o'r materion nad eir i'r afael ag ef byth gan y bobl sydd am weld diddymu'r Cynulliad yw'r hyn y mae'n ei olygu i weddill y DU, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a pham na ddylai Cymru, yn unig mae'n ymddangos, gael ei llais ei hun. Pam na ddylai Cymru'n unig—cymharwch ni â'r Alban, Gogledd Iwerddon, Lloegr, Ynys Manaw, Jersey, Guernsey, dewiswch chi, Gibraltar—gael ein hawdurdodaeth gyfreithiol ein hunain? Pam, ymhen dwy flynedd, y bydd modd cael eich arestio am drosedd yn Lloegr nad yw'n drosedd yn Lloegr? Hynny yw, os ydych yn taro plentyn, ni allwch ddefnyddio cosb resymol yn amddiffyniad. Bydd modd i chi gael eich arestio yn Newcastle am drosedd nad yw'n drosedd yn Newcastle. Nonsens cyfreithiol yw hynny. Lol llwyr. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl. Ac nid yw mater awdurdodaeth mor radical ag y mae pobl yn ei feddwl. Mae'n normal, mewn gwirionedd. Dyma'r sefyllfa annormal lle nad oes gan Senedd awdurdodaeth.
Gwrandewais ar ddadleuon Mark Reckless. Fe'u cyflwynodd mewn digwyddiad a fynychwyd gennym ein dau yn Newcastle. Rhaid imi ei atgoffa na wnaethom geisio pwerau i amrywio'r dreth incwm. Fe'u gorfodwyd arnom, i bob pwrpas, gan Lywodraeth Geidwadol. Dyna beth a ddigwyddodd. Felly nid yw fel pe baem wedi twyllo pobl Cymru yn 2011. Penderfynodd Llywodraeth Geidwadol fod arnom angen—ac nid wyf o reidrwydd yn anghytuno â'r rhesymeg—cael pwerau codi refeniw er mwyn gallu benthyca. Ond nid oedd yn rhywbeth roeddem yn ei geisio'n benodol, oherwydd nid oedd gan Ogledd Iwerddon bwerau codi refeniw, ond roedd ganddynt allu i fenthyca.
A wyf yn credu y dylai Cymru fod yn gyfartal â'r Alban a Gogledd Iwerddon? Ydw. Ac fe'i clywais ddydd Sadwrn yn dweud gyda balchder fod ei daid yn Fianna Fáil TD, felly, yn aelod o'r lluoedd gwrth-gytuniad yn rhyfel cartref Iwerddon. Ond onid yw honno'n wers i ni? Pe bai Iwerddon wedi cael ymreolaeth—ac fe wyddom fod y rhyfel byd cyntaf wedi tarfu ar hynny—efallai na fyddai Iwerddon yn annibynnol heddiw. Diffyg anhyblygrwydd system San Steffan a arweiniodd at dorri un rhan o'r DU oddi ar y gweddill yn ôl yn 1921, oherwydd nid yw'r DU, cofiwch, yn 100 oed hyd yn oed gyda'i ffiniau presennol. Fy nadl i fyddai—ac rwy'n gwrando ar yr hyn y mae'n ei ddweud ynglŷn â ble y daw hyn i ben, mai proses yw datganoli nid digwyddiad, ble mae'n dod i ben—i mi, mae'n dod i ben gyda strwythur sy'n gwneud popeth yn glir. Mae eraill yn y Siambr am gael annibyniaeth. Nid wyf fi eisiau hynny; i mi, mae'n bedair tiriogaeth gyda'u pwerau eu hunain a senedd ffederal, beth bynnag rydych chi am ei alw, ar y brig.
Nid yw'n golygu mwy o wleidyddion. Nid oes angen 600 o ASau mewn senedd ffederal. Ychydig iawn o wasanaethau y mae Llywodraeth y DU yn eu darparu ar draws y DU i gyd, ychydig iawn: rheoli ffiniau, arian cyfred, polisi cyllidol, a dyna ni fwy neu lai. Mae trwyddedu cerbydau hyd yn oed wedi'u datganoli yng Ngogledd Iwerddon, ac ni wneir hynny gan—. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf? Amddiffyn. Roeddwn i'n gwybod fy mod wedi methu un. Nid wyf yn dymuno datganoli amddiffyn. Ac felly, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni ei ystyried. Ni fyddai angen ichi gael Senedd fawr yn y DU er mwyn craffu ar Lywodraeth y DU o dan yr amgylchiadau hynny.
Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae'r syniad hwn mai bai sefydliad ydyw—. Nawr, mae'n gwbl ddemocrataidd, wrth gwrs, i eraill yn y Siambr feirniadu Llywodraeth Cymru. Nid wyf yn cytuno â'r hyn y maent wedi'i ddweud, ond dyna yw diben y Siambr, i gael dadleuon o'r fath, a phe na bai'r Siambr hon yma, ni fyddai'r dadleuon hynny'n digwydd. Mewn gwirionedd, ni fyddai gan yr un ohonom yn y Siambr hon lais. Ni fyddai unrhyw ddadl o gwbl. A dyna rywbeth y mae'n rhaid i ni ei gofio oherwydd gallwn ddadlau mai grym maleisus oedd San Steffan yn yr 1980au yng Nghymru. Dinistriodd y diwydiant glo. Dinistriodd y diwydiant dur. Gallwn ddadlau, 'Wel, y broblem yw San Steffan, gadewch inni ddiddymu San Steffan.' Yn yr un modd, gallech ddadlau mai democratiaeth yw'r broblem: 'Gadewch inni gael gwared ar ddemocratiaeth oherwydd y broblem yw bod pobl yng Nghymru yn pleidleisio dros y pleidiau anghywir.' Ac nid yw'n deg nad oes llais gan y dde-ganol—wel, mae'n galw ei hun yn dde-ganol, Neil Hamilton—yng Nghymru. Enillwch etholiadau.
Nid wyf am sefyll yma ac ymddiheuro bod fy mhlaid wedi bod yn llwyddiannus dros yr 20 mlynedd diwethaf. Rwy'n gwybod ei bod yn mynd yn anos gyda phob etholiad—wrth gwrs ei fod. Mae pobl yn dweud, 'Wel, rydych chi mewn grym ers tro byd', ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i chi weithio'n galed i'w ymladd. Ond mae dweud bod pobl yng Nghymru yn rhy dwp i bob pwrpas i bleidleisio dros y math iawn o wleidyddiaeth a bod hynny'n rheswm dros ddiddymu'r sefydliad a grewyd ganddynt hwy eu hunain yn 1997, ac y penderfynasant hwy eu hunain yn 2011 drwy fwyafrif o bron i ddau i un—a byddai wedi bod yn uwch pe na bai'r arolygon barn wedi dangos y byddai'n fuddugoliaeth glir. Penderfynasant o ddau i un yn 2011, naw mlynedd yn ôl yn unig, y dylem gael pwerau sylfaenol yma yng Nghymru. Roedd hi'n amlwg dros beth y pleidleisiodd pobl ac roedd pobl yn ei wneud fel mater o falchder a chafwyd ymgyrch drawsbleidiol, a bod yn deg, a oedd yn cefnogi hynny.
Ac yn olaf, rwyf am ddweud hyn: fel y dywedais yn gynharach, ni allwch esgus bod yn unrhyw fath o genedl os nad oes gennych unrhyw strwythur gwleidyddol, yn enwedig mewn gwlad fel y DU lle byddai Senedd gan yr Alban, Cynulliad gan Ogledd Iwerddon, Manceinion, Llundain, Senedd San Steffan, a dim gan Gymru. Mae gan Gernyw hyd yn oed gyngor sir. Ac mae'r syniad rywsut fod ASau Cymreig mor brin o waith fel y gallant graffu ar faer Cymreig—yr unig ffordd y gallaf ei ddisgrifio—ffantasi lwyr yw honno. Rwy'n siŵr eu bod yn cael eu llethu gan waith fel y mae. Ac wrth gwrs, mae'n methu mynd i'r afael â'r cwestiwn: a yw hynny'n golygu felly y gallai'r 40 o ASau Cymreig gychwyn eu deddfwriaeth eu hunain? Oherwydd os nad yw hynny'n wir, mae hynny'n mynd yn uniongyrchol groes i ganlyniad y refferendwm yn 2011 pan benderfynodd pobl Cymru o fwyafrif helaeth mai dyma lle byddai deddfwriaeth sylfaenol yn cael ei drafftio a'i phasio mewn meysydd datganoledig.
Rwyf wedi bod wrthi am fwy o amser nag y bwriadwn, Lywydd, ond does bosibl, ar draws y DU i gyd, nad yw'r amser wedi dod i gael setliad cyfansoddiadol sefydlog er budd pawb.
I've listened to the contributions. I think they've been thoughtful and entertaining and fanciful. I'm not going to pin the actual description on each speaker. But I do think in any new system of Government, you need to look at the institutions, and the Government is an important institution but the legislature is at least as important. In fact, from the legislature the Executive draws its authority. In a review of what we've done in the last 20 years, I just want to mention what I consider to be some of the things we've led on in the UK. Nearly all—in fact, all of these had cross-party support, as far as I recall.
The children's commissioner. That was our response to the report, 'Lost in Care'. We're still seeing the ripples 20 years later about a very different view about what children's rights are and those in the care of the state. It's been copied by all the other jurisdictions in the UK.
The foundation phase—does anyone ever remember that—that followed the Cambridge review, a UK, or an England and Wales Government review—a UK Government review for England and Wales? The Cambridge review was soundly rejected by, I think, it was just the Blair's Government's final days; it may have been Mr Brown. In fairness, the Labour Party here took it forward. Now, as far as I know, early years learning, based on play, is accepted throughout the UK, and I accepted it back then. I was probably the only Conservative, but I may have had other allies then.
The mental health Measure was mentioned by Darren and proposed by Jonathan Morgan. The active travel Act—one of the greatest pieces to—. Although it was taken over by the Government, it did emerge from the civic sector, led by my great friend Lee Waters and Sustrans at the time. The human tissue Act, or presumed consent, which, incidentally, I disagreed with, but anyone watching the way the health Minister, who is now our First Minister, took that legislation through its stages, with all the tact and sensitivity that generous hearts could have very different views on it, you could show that in any seminar around the world about how a legislature should operate. And then, another one—the well-being of future generations Act. I think the great mark of that success is it's doing more to hold the Government that passed it to account than I think they probably realised at the time. But perhaps you'll allow me that slightly barbed remark.
The question is: has Welsh political autonomy become the settled will? Well, however you cut it and dice it, and you've got to work quite hard, you can get about 20 per cent of the population to say they want the Assembly abolished. Now, trying to add to that figure the 25 per cent that now believe in independence I do think is a slight of hand, because I think you have to say that at least 80 per cent of the people want political autonomy, and some want it so full that it would amount to independence. The polling consistently indicates this. Now, there is some truth that we've had to work at this. I have said in some speeches I've made in the past, particularly to students from abroad, that we've had a long political convention, because we started with a very strange model. In fairness, it may have been the only model in 1997 that could have passed a referendum. I have no criticism for the Labour Government's pragmatic view then. But we had a sort of 101 version of political autonomy, and we had to work at it. And the result was the remarkable success of the referendum in 2011. And I played a very small part in explaining to David Cameron what it would mean if this place, under the 2006 Act, voted for a referendum by two thirds, and then Parliament denied that on a simple vote. And he said 'Oh, hold on now, what are we talking about—that we would vote in Parliament to say the Assembly was wrong after a two thirds vote to ask the people of Wales whether they wanted full legislative powers?' And, in fairness to him, he saw the complete nonsense of that. And as he says in his autobiography, he then had a job of work to do to convince some in the political community of that reality. And I'm glad he did it.
My own view is that greater federal mechanisms will be necessary. I think, in England, it's frankly up to the English what political institutions they want. There is a danger that if there's an English Government, as England as a whole, it could overpower a British Government. I do think that's a genuine danger, which is why I prefer the sort of super-municipalism that we now seem to be seeing. And let's not forget—there is a devolved institution in England in the London Assembly.
So, I think we can look on this record as one of great work, generously done by nearly all parties, anyway, to make political governance in Wales a much more coherent entity. And now all we've got left that's a real absurdity is the legal jurisdiction we don't have, so that laws made in this Parliament extend to England and Wales, but are only applied in Wales. If you can talk any sense around that principle, I'd be glad to hear you. But, Presiding Officer, I think we should remember that there have been great successes. The challenges, the mistakes, they're all there too, but really, devolution has worked.
Rwyf wedi gwrando ar y cyfraniadau. Rwy'n credu eu bod yn feddylgar ac yn ddifyr a gwamal. Nid wyf am gynnig disgrifiad o bob siaradwr. Ond rwy'n meddwl mewn unrhyw system newydd o Lywodraeth, fod angen i chi edrych ar y sefydliadau, ac mae'r Llywodraeth yn sefydliad pwysig ond mae'r ddeddfwrfa o leiaf yr un mor bwysig. Mewn gwirionedd, o'r ddeddfwrfa y caiff y Weithrediaeth ei hawdurdod. Mewn adolygiad o'r hyn a wnaethom dros yr 20 mlynedd diwethaf, rwyf am sôn am yr hyn yr ystyriaf eu bod yn rhai o'r pethau rydym wedi arwain arnynt yn y DU. Cafodd bron bob un—yn wir, cafodd pob un o'r rhain gefnogaeth drawsbleidiol, hyd y cofiaf.
Y comisiynydd plant. Dyna oedd ein hymateb i'r adroddiad, 'Ar Goll Mewn Gofal'. Rydym yn dal i weld yr effeithiau 20 mlynedd yn ddiweddarach ynghylch safbwynt gwahanol iawn ynglŷn â beth yw hawliau plant a'r rhai sydd yng ngofal y wladwriaeth. Mae pob awdurdodaeth arall yn y DU wedi ei efelychu.
Y cyfnod sylfaen—a oes unrhyw un yn ei gofio—a ddilynodd adolygiad Caergrawnt, adolygiad gan Lywodraeth y DU, neu Gymru a Lloegr—adolygiad gan Lywodraeth y DU ar gyfer Cymru a Lloegr? Gwrthodwyd adolygiad Caergrawnt yn gadarn yn nyddiau olaf Llywodraeth Blair, rwy'n credu; efallai mai Mr Brown ydoedd. A bod yn deg, bwriodd y Blaid Lafur yma ymlaen â hyn. Nawr, hyd y gwn, mae addysg blynyddoedd cynnar, sy'n seiliedig ar chwarae, yn cael ei derbyn ledled y DU, ac fe'i derbyniais yn ôl bryd hynny. Mae'n debyg mai fi oedd yr unig Geidwadwr, ond efallai fod gennyf gynghreiriaid eraill bryd hynny.
Crybwyllwyd y Mesur iechyd meddwl gan Darren ac fe'i cynigiwyd gan Jonathan Morgan. Mae'r Ddeddf teithio llesol—un o'r darnau gorau i—. Er i'r Llywodraeth ei fabwysiadu, fe ddeilliodd o'r sector dinesig, o dan arweiniad fy nghyfaill mawr Lee Waters a Sustrans ar y pryd. Y Ddeddf meinweoedd dynol, neu ganiatâd tybiedig, yr anghytunais â hi gyda llaw, ond byddai unrhyw un a wyliodd y ffordd yr aeth y Gweinidog iechyd, sef ein Prif Weinidog bellach, â'r ddeddfwriaeth honno drwy ei chyfnodau, gyda'r holl ddoethineb a sensitifrwydd y gallai calonnau hael fod â safbwyntiau gwahanol iawn yn ei chylch, gallech ddangos hynny mewn unrhyw seminar o gwmpas y byd ynglŷn â sut y dylai deddfwrfa weithredu. Wedyn, un arall—Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n credu mai nodwedd fawr o lwyddiant honno yw ei bod yn gwneud mwy i ddal y Llywodraeth a'i pasiodd i gyfrif nag y credaf eu bod wedi sylweddoli ar y pryd, mae'n debyg. Ond efallai y gwnewch chi ganiatáu imi wneud y sylw braidd yn bigog hwnnw.
Y cwestiwn yw: a yw ymreolaeth wleidyddol Gymreig wedi dod yn ewyllys sefydlog? Wel, sut bynnag y gwnewch ei gyflwyno, ac mae'n rhaid i chi weithio'n eithaf caled, gallwch gael tua 20 y cant o'r boblogaeth i ddweud eu bod am i'r Cynulliad gael ei ddiddymu. Nawr, mae ceisio ychwanegu at y ffigur hwnnw y 25 y cant sydd bellach yn credu mewn annibyniaeth braidd yn dwyllodrus yn fy marn i, oherwydd credaf fod yn rhaid ichi ddweud bod o leiaf 80 y cant o'r bobl am gael ymreolaeth wleidyddol, ac mae rhai am ei gweld i'r fath raddau fel y byddai'n gyfystyr ag annibyniaeth. Mae'r arolygon barn yn nodi hyn yn gyson. Nawr, mae rhywfaint o wirionedd ein bod wedi gorfod gweithio ar hyn. Rwyf wedi dweud mewn rhai areithiau a wneuthum yn y gorffennol, yn enwedig i fyfyrwyr o dramor, fod gennym gonfensiwn gwleidyddol hir, oherwydd ein bod wedi dechrau gyda model rhyfedd iawn. A bod yn deg, efallai mai dyna oedd yr unig fodel yn 1997 a allai fod wedi pasio mewn refferendwm. Nid wyf yn beirniadu barn bragmatig y Llywodraeth Lafur bryd hynny. Ond cawsom ryw fath o fersiwn 101 o ymreolaeth wleidyddol, a bu'n rhaid inni weithio arno. A'r canlyniad oedd llwyddiant hynod y refferendwm yn 2011. A chwaraeais ran fach iawn yn egluro wrth David Cameron beth y byddai'n ei olygu pe bai dwy ran o dair o'r lle hwn, o dan Ddeddf 2006, yn pleidleisio o blaid refferendwm, a bod y Senedd wedyn yn gwadu hynny drwy bleidlais syml. A dywedodd 'O, un funud fach, am beth rydym yn sôn—y byddem yn pleidleisio yn y Senedd i ddweud bod y Cynulliad yn anghywir ar ôl pleidlais o ddwy ran o dair i ofyn i bobl Cymru a oeddent am gael pwerau deddfu llawn?' Ac er tegwch iddo, gwelodd gymaint o nonsens oedd hynny. Ac fel y dywed yn ei hunangofiant, roedd ganddo waith i'w wneud wedyn i argyhoeddi rhai yn y gymuned wleidyddol o'r realiti hwnnw. Ac rwy'n falch ei fod wedi gwneud hynny.
Yn fy marn i, bydd angen mwy o fecanweithiau ffederal. Rwy'n credu, yn Lloegr, mai mater i'r Saeson yw pa sefydliadau gwleidyddol y maent am eu cael. Mae perygl, os ceir Llywodraeth Seisnig, fel Lloegr gyfan, gallai fod yn drech na Llywodraeth Brydeinig. Rwy'n credu bod hwnnw'n berygl gwirioneddol, a dyna pam y mae'n well gennyf y math o uwch-ddinasoliaeth rydym yn ei weld bellach. A gadewch i ni beidio ag anghofio—mae gan Loegr sefydliad datganoledig, sef Cynulliad Llundain.
Felly, rwy'n credu y gallwn edrych ar y cyflawniad hwn fel un gwych, wedi'i wneud yn hael gan bron bob plaid, beth bynnag, i wneud llywodraethu gwleidyddol yng Nghymru yn endid llawer mwy cydlynol. Ac yn awr y cyfan sydd gennym ar ôl sy'n hurtrwydd go iawn yw'r awdurdodaeth gyfreithiol nad ydym yn meddu arni, fel bod deddfau a wneir yn y Senedd hon yn ymestyn i gynnwys Cymru a Lloegr, ond yng Nghymru yn unig y cânt eu cymhwyso. Os gallwch siarad unrhyw synnwyr ynghylch yr egwyddor honno, buaswn yn falch o'ch clywed. Ond Lywydd, rwy'n credu y dylem gofio bod llwyddiannau mawr wedi bod. Yr heriau, y camgymeriadau, maent i gyd yno hefyd, ond mewn gwirionedd, mae datganoli wedi gweithio.
Llywydd, I had thought twice about participating in the debate, because, in the light of everything that's happening, it all seemed a little bit untimely, but also one where it comes from a party that has no democratic mandate in this Chamber. It's a motion proposed by a party that has never been elected to this Assembly; there's never been an Assembly election in which the Brexit Party has appeared on any ballot paper; they've never had the endorsement of any manifesto or policy proposal in the Welsh Assembly; and their presence in this Chamber is, effectively, an unforeseen consequence of an electoral system that was intended to broaden democratic representation, but has, in my view, been abused to subvert its real democratic objective.
And you have to ask what is the real purpose of this motion. Well, I think it is an opportunist attempt to exploit a minority of anti-politics populism, in the hope it will provide them with some electoral basis during the next Assembly elections when they wish to return to this Chamber. It is, in my view, a motion that is a cynical and a blatant attempt at vested political interest and survival. And one of the amendments is from a Member who cannot even be bothered to live in Wales. In other countries, this merry-go-round of party switching, renaming, recreation, to suit the whims and self-interests of the individuals concerned, is, and I regard as—well, certainly in other countries, it would be regarded as undemocratic. And the creation of this Assembly—this Parliament now—is the result of mandates from a variety of general elections and from referenda, and there is a clear democratic mandate for it.
Devolution to me is about empowerment, it is about the decentralisation of power and bringing it as close to the people as possible. It is true that there has been a major loss of confidence in our democratic political system, and that the deep divisions in our society over Brexit have contributed to this, undoubtedly, and we have to address this. But we must continue to look at ways of increasingly empowering communities, and strengthening community and local government, and that these take place within a framework of common values. And we shouldn't ignore what we have so far been able to achieve through the decentralisation of power to the people of Wales, which devolution has enabled us to achieve.
Those of us who were brought up during the pre-devolution era, in particular the Thatcher era, are well aware of the failures of the top-down, centralised, autocratic political system that we were subjected to. And since then, with devolution, we have resisted, for example, the privatisation of the NHS taking place in England. We have resisted the privatisation and fragmentation of education that is taking place there. We've resisted the attempts to introduce systems of selective education that is happening in England. And we've protected agricultural workers in Wales, public sector workers' rights within Wales. We've led the way in social partnership, in organ transplantation, in tenants' rights, and economically we have the highest levels of employment that we have had for decades—levels of employment that we could have only dreamt of decades ago. In Wales we have the largest school-building programme of anywhere in the United Kingdom, and we provide free medicine in Wales, unlike in England. And we are now extending our democratic entitlement to vote to 16-year-olds.
So, we have achieved this, and we've achieved much more, in a decade of Tory austerity, which has deprived us of billions of pounds of public funding. And of course there is a long way to go, and much to do, of course, and there are failures, and there are things that go wrong. But in that respect I'll say this, and I say to those who weren't brought up during the pre-devolution period: when we talk about the mistakes and the errors that we made, and the things that go wrong, well, that's because we know about them, we can debate them, we can hold Government to account. In the pre-devolution period, we never could—we never knew about them, and they were hidden in the annals. That was the type of democracy that we had at that stage, and that's why the decentralisation of power was so important, and why devolution was so important. We can now hold our politicians and political institutions to account in a way that we never could before.
This motion, Llywydd, is a negative, it's a destructive motion, of the type that we have learnt to expect from the far right. It contributes nothing to the challenges facing Wales, and it should be rejected outright.
Lywydd, roeddwn wedi meddwl ddwywaith ynglŷn â chymryd rhan yn y ddadl, oherwydd, yng ngoleuni popeth sy'n digwydd, roedd y cyfan yn ymddangos braidd yn anamserol, ond hefyd yn un lle mae'n dod gan blaid sydd heb unrhyw fandad democrataidd yn y Siambr hon. Mae'n gynnig a gyflwynir gan blaid nad yw erioed wedi'i hethol i'r Cynulliad hwn; ni fu erioed etholiad Cynulliad lle mae Plaid Brexit wedi ymddangos ar unrhyw bapur pleidleisio; nid ydynt erioed wedi cael cefnogaeth unrhyw faniffesto neu gynnig polisi yng Nghynulliad Cymru; ac i bob pwrpas, mae eu presenoldeb yn y Siambr hon yn ganlyniad annisgwyl system etholiadol a fwriadwyd i ehangu cynrychiolaeth ddemocrataidd, ond sydd, yn fy marn i, wedi cael ei chamddefnyddio i danseilio ei gwir amcan democrataidd.
Ac mae'n rhaid ichi ofyn beth yw gwir bwrpas y cynnig hwn. Wel, rwy'n credu ei fod yn ymgais fanteisgar i ymelwa ar leiafrif o boblyddiaeth wrth-wleidyddol, yn y gobaith y bydd yn rhoi rhywfaint o sail etholiadol iddynt yn ystod etholiadau nesaf y Cynulliad pan fyddant yn dymuno dychwelyd i'r Siambr hon. Yn fy marn i, mae'n gynnig sy'n ymgais sinigaidd a digywilydd i hybu buddiannau breintiedig a goroesiad gwleidyddol. A daw un o'r gwelliannau gan Aelod na all hyd yn oed drafferthu byw yng Nghymru. Mewn gwledydd eraill, mae'r gêm hon o newid pleidiau, ailenwi, ail-greu, yn ôl mympwyon a hunan-fudd yr unigolion dan sylw, yn annemocrataidd, ac rwy'n ei ystyried yn annemocrataidd—wel, yn sicr mewn gwledydd eraill, byddai'n cael ei ystyried yn annemocrataidd. Ac mae creu'r Cynulliad hwn—y Senedd hon bellach—yn ganlyniad i fandadau amryw o etholiadau cyffredinol a refferenda, ac mae mandad democrataidd clir o'i blaid.
Mae datganoli i mi yn ymwneud â grymuso, mae'n ymwneud â datganoli grym a'i ddwyn mor agos at y bobl ag y bo modd. Mae'n wir fod llawer iawn o hyder wedi'i golli yn ein system wleidyddol ddemocrataidd, a bod y rhaniadau dwfn yn ein cymdeithas ynglŷn â Brexit wedi cyfrannu at hyn, yn ddiau, a rhaid inni fynd i'r afael â hyn. Ond mae'n rhaid i ni barhau i edrych ar ffyrdd o rymuso cymunedau fwyfwy, ac atgyfnerthu llywodraeth leol a chymunedau, a sicrhau bod y rhain yn digwydd o fewn fframwaith o werthoedd cyffredin. Ac ni ddylem anwybyddu'r hyn y gallasom ei gyflawni hyd yma drwy ddatganoli grym i bobl Cymru, fel y mae datganoli wedi ein galluogi i'w gyflawni.
Mae'r rheini ohonom a gafodd eu magu yn ystod y cyfnod cyn datganoli, yn enwedig cyfnod Thatcher, yn ymwybodol iawn o fethiannau'r system wleidyddol ganolog, unbenaethol, o'r brig i lawr roeddem yn ddarostyngedig iddi. Ac ers hynny, gyda datganoli, rydym wedi atal preifateiddio'r GIG, er enghraifft, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Rydym wedi gwrthsefyll y preifateiddio a'r darnio sy'n digwydd yno ym myd addysg. Rydym wedi gwrthwynebu ymdrechion i gyflwyno systemau addysg detholus fel sy'n digwydd yn Lloegr. Ac rydym wedi gwarchod gweithwyr amaethyddol yng Nghymru, hawliau gweithwyr y sector cyhoeddus yng Nghymru. Rydym wedi arwain y ffordd ym maes partneriaeth gymdeithasol, trawsblannu organau, hawliau tenantiaid, ac yn economaidd mae lefelau cyflogaeth yn uwch nag a welwyd ers degawdau—lefelau cyflogaeth na fyddem ond wedi breuddwydio amdanynt ddegawdau'n ôl. Yng Nghymru mae gennym y rhaglen adeiladu ysgolion fwyaf yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig, ac rydym yn darparu meddyginiaeth am ddim yng Nghymru, yn wahanol i Loegr. Ac rydym bellach yn ymestyn ein hawl ddemocrataidd i bleidleisio i gynnwys pobl ifanc 16 oed.
Felly, rydym wedi cyflawni hyn, ac rydym wedi cyflawni llawer mwy, mewn degawd o gyni gan y Torïaid, sydd wedi ein hamddifadu o biliynau o bunnoedd o arian cyhoeddus. Ac wrth gwrs mae ffordd bell i fynd, a llawer i'w wneud, ac mae yna fethiannau, ac mae yna bethau sy'n mynd o chwith. Ond ar hynny, fe ddywedaf hyn, a dywedaf wrth y rhai na chawsant eu magu yn ystod y cyfnod cyn datganoli: pan soniwn am y camgymeriadau a wnaethom, a'r pethau sy'n mynd o chwith, wel, mae hynny'n digwydd am ein bod yn gwybod amdanynt, gallwn eu trafod, gallwn ddwyn y Llywodraeth i gyfrif. Yn y cyfnod cyn datganoli, ni allem byth wneud hynny—nid oeddem yn gwybod amdanynt, ac roeddent wedi'u cuddio. Dyna'r math o ddemocratiaeth a oedd gennym bryd hynny, a dyna pam fod datganoli grym mor bwysig, a pham fod datganoli mor bwysig. Gallwn yn awr ddwyn ein gwleidyddion a'n sefydliadau gwleidyddol i gyfrif mewn ffordd na allem byth mo'i wneud o'r blaen.
Mae'r cynnig hwn, Lywydd, yn negyddol, mae'n gynnig dinistriol, o'r math rydym wedi dysgu ei ddisgwyl gan y dde eithafol. Nid yw'n cyfrannu dim at yr heriau sy'n wynebu Cymru, a dylid ei wrthod yn llwyr.
I'm very grateful you've allowed me to gatecrash the end of this debate. I wasn't going to speak, but, actually, I found the content of it has completely exercised me.
I absolutely refute all notion that there should be any rolling back of devolution, whatsoever. What we need to do—and I'm not going to stand here either and say what we need to do is split the difference between the Assembly and the Parliament, and, you know, the terrible Welsh Government. Because, actually, we all need to look at ourselves, because we haven't been brave, and we're in this situation today because we haven't been brave. We haven't gone for more Assembly Members, and we need them. Why do we need them? We need them, actually, because you guys have been in power for a long time, and if you had a free backbench, if you had more Assembly Members, you could have that critical analysis and that critical scrutiny that is so important from—[Interruption.] No, you do it now, but there's a freedom that comes with numbers. There's more freedom with numbers in the opposition as well. We need to have a better committee system. We need to consider how we're going to revise legislation going forward. What we need to do is have a robust and effective Parliament here. We need to build in improvements, not seek to reduce and row back. Because I'm absolutely with Carwyn on this, and I speak as somebody who was born in England, lived most of my life in the far east, and came here 20 years ago. My kids are Welsh, I claim Welshness, I love this Parliament, I'm really, really proud of it, and I absolutely do not understand why Welsh people should not have exactly the same rights as my darling husband who's a Scot, or my friends who are in the Irish Parliament. So, absolutely—we have to be equal. How we work out that tension and that balance with England—again, a country I love, respect and admire, but a political force that is much bigger than us—I do not know. And those are the things that we need to work out.
But look to ourselves first, guys, because how many times do people not turn up to committees? How many times do people not read the papers? How many times do people not bother to do accurate scrutiny? How many times do people not bother to read legislation and make all those improvements? We want to be a good Parliament here. We have to up our game, and then we start arguing about the rest of it. But do not—do not—let out failings be a reason why people should say 'no' to the Welsh Parliament.
Rwy'n ddiolchgar iawn eich bod wedi caniatáu i mi ddod i mewn ar ddiwedd y ddadl hon. Nid oeddwn yn bwriadu siarad, ond mewn gwirionedd, rwy'n teimlo bod ei chynnwys yn peri pryder mawr i mi.
Rwy'n gwrthod yn llwyr yr holl syniad y dylid cyfyngu ar ddatganoli mewn unrhyw fodd. Yr hyn y mae angen inni ei wneud—ac nid wyf am sefyll yma chwaith i ddweud mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yw hollti'r gwahaniaeth rhwng y Cynulliad a'r Senedd, a wyddoch chi, Llywodraeth ofnadwy Cymru. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae angen i ni i gyd edrych ar ein hunain, oherwydd nid ydym wedi bod yn ddewr, ac rydym yn y sefyllfa hon heddiw oherwydd nad ydym wedi bod yn ddewr. Nid ydym wedi pleidleisio dros fwy o Aelodau Cynulliad, ac mae eu hangen arnom. Pam y mae eu hangen arnom? Mae eu hangen arnom, mewn gwirionedd, oherwydd eich bod chi wedi bod mewn grym ers amser maith, a phe bai gennych aelodau rhydd ar y meinciau cefn, pe bai gennych fwy o Aelodau Cynulliad, gallech gael y dadansoddiad beirniadol hwnnw a'r craffu beirniadol hwnnw sydd mor bwysig o—[Torri ar draws.] Na, rydych yn ei wneud yn awr, ond mae rhyddid ynghlwm wrth niferoedd. Mae mwy o ryddid gyda niferoedd yn y gwrthbleidiau hefyd. Mae angen inni gael system bwyllgorau well. Mae angen i ni ystyried sut y gallwn ddiwygio deddfwriaeth yn y dyfodol. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw cael Senedd gadarn ac effeithiol yma. Mae angen inni ymgorffori gwelliannau, nid ceisio lleihau a thynnu nôl. Oherwydd rwyf fi gyda Carwyn yn llwyr ar hyn, ac rwy'n siarad fel rhywun a gafodd ei geni yn Lloegr, ac a fu'n byw am y rhan fwyaf o fy mywyd yn y dwyrain pell, ac fe ddeuthum yma 20 mlynedd yn ôl. Mae fy mhlant yn Gymry, rwy'n hawlio Cymreictod, rwy'n dwli ar y Senedd hon, rwy'n wirioneddol falch ohoni, ac nid wyf yn deall yn iawn pam na ddylai pobl Cymru gael yr un hawliau'n union â fy ngŵr annwyl sy'n Albanwr, neu fy ffrindiau yn Senedd Iwerddon. Felly, yn bendant—mae'n rhaid i ni fod yn gyfartal. Sut y gallwn gael gwared ar y tensiwn a'r cydbwysedd hwnnw â Lloegr—unwaith eto, gwlad rwy'n ei charu, yn ei pharchu ac yn ei hedmygu, ond grym gwleidyddol sy'n llawer mwy na ni—nid wyf yn gwybod. A dyna'r pethau y mae angen inni weithio arnynt.
Ond gadewch inni edrych arnom ein hunain yn gyntaf, oherwydd sawl gwaith y mae pobl yn absennol mewn pwyllgorau? Sawl gwaith nad yw pobl yn darllen y papurau? Sawl gwaith na fydd pobl yn trafferthu gwneud gwaith craffu cywir? Sawl gwaith na fydd pobl yn trafferthu darllen deddfwriaeth a gwneud yr holl welliannau hynny? Rydym am fod yn Senedd dda yma. Rhaid inni wneud yn well, ac yna cawn ddechrau dadlau am y gweddill. Ond peidiwch—peidiwch—â gadael i fethiannau fod yn rheswm pam y dylai pobl ddweud 'na' wrth Senedd Cymru.
Dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i gyfrannu, Jeremy Miles.
I call on the Counsel General, Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. This a motion in search of a headline from a party in search of a purpose. It's a pretty crude attempt by the Brexit Party—and the clue is in the name—to find a new target to attack now that they won't be able to blame the European Union for all the ills. Who's next on the list of targets? The very institution in which they choose to sit. But, Llywydd, it seems to me there's a basic contradiction at the heart of the attempt by the Brexit Party to switch its focus from a cause that has been won to one which I profoundly hope and expect is a lost cause.
Their campaign against the EU was built on the anxieties of people in communities across the UK that key decisions were being taken too far way from their communities. Their new target is this Senedd. And whatever else may be said about us, we are, in the main, rooted in our communities and very happy to be held to account by our voters.
So, what does 'take back control' actually mean? When the electorate sent a message that they felt powerless to influence the critical decision in their lives, are we really to believe that what they really wanted was a centralisation of all of that power in a square mile around Westminster, an elected dictatorship by a UK Government with a large majority, capable of riding roughshod over any other source of legitimacy in the UK, whether that be the devolved institutions, local government or the judiciary? I don't think so.
Llywydd, this Parliament is still relatively young—we will shortly reach our twenty-first birthday—and devolution in Wales has been anything but static. We've come from being a corporate body to being a Parliament, from a maker of secondary legislation to being a primary legislature, with growing tax powers and a grown appetite for further devolution. We now have the capacity to make choices that are better and different and better suited to the people of Wales. And it think it's a real achievement that, while the model of devolution has changed, the principle of devolution has now truly become the settled will of the people of Wales, and the credit for that achievement is one that is shared by all the mainstream parties represented in this Chamber. So, let's reject the motion for what it is—an attempt to subvert the will of the people of Wales by a party on its last legs.
Turning to the amendments. The Plaid Cymru amendment, as Hefin David said, attacks successive Welsh Governments, despite the fact that they were part of, what I would say, at least, was a successful coalition Government from 2007 to 2011. Amendment 1 is one the substance of which we don't at all disagree with, but we want to be able to vote on the amendment that we've laid, which captures the cross-party and the civic nature of the devolution settlement here in Wales. I heard fantastic contributions from the Conservative benches in relation to devolution. The amendment, I felt, didn't capture that. I was thinking perhaps you were waiting for a line from Westminster; I think that may be unfair, given the contributions that were made in the debate. And Neil Hamilton, I thought, for a man rescued from political oblivion by devolution, made a particularly ungrateful contribution in moving his amendment, perhaps sensing his political demise in this place, setting his sights on an elected health board job somewhere in the future, perhaps.
But, in seriousness, Llywydd, in a complex and globally networked interdependent world, where some problems can only be dealt with—like climate change—across jurisdictions, some others—like social care or education—must be tailored, in terms of their solutions, to local need. What we need in that kind of world is a distributed model of power and decision making and democracy, one which recognises and celebrates the role of devolved institutions like this Senedd, capable of creating parliamentarians who've given speeches today like Carwyn Jones, David Melding, Angela Burns and others, and we should be proud of the contribution this institution makes to Wales and to Welsh democracy, and not decry it. So, Llywydd, I ask Members to reject the motion and support the Government amendment.
Diolch, Lywydd. Mae hwn yn gynnig i chwilio am bennawd gan blaid sy'n chwilio am bwrpas. Mae'n ymgais eithaf amrwd gan Blaid Brexit—ac mae'r cliw yn yr enw—i ddod o hyd i darged newydd i ymosod arno gan na allant feio'r Undeb Ewropeaidd mwyach am yr holl drafferthion. Pwy sydd nesaf ar y rhestr o dargedau? Yr union sefydliad y maent yn dewis eistedd ynddo. Ond Lywydd, mae'n ymddangos i mi fod yna wrth-ddweud sylfaenol wrth wraidd ymgais Plaid Brexit i newid ei ffocws o achos sydd wedi ei ennill i un rwy'n mawr obeithio ac yn disgwyl ei fod yn un na allant ei ennill.
Roedd eu hymgyrch yn erbyn yr UE wedi'i seilio ar bryderon pobl mewn cymunedau ledled y DU fod penderfyniadau allweddol yn cael eu gwneud yn rhy bell o'u cymunedau. Eu targed newydd yw'r Senedd hon. A beth bynnag arall a gaiff ei ddweud amdanom, ar y cyfan, rydym wedi ymwreiddio yn ein cymunedau ac yn hapus iawn i gael ein dwyn i gyfrif gan ein hetholwyr.
Felly, beth y mae 'adfer rheolaeth' yn ei olygu mewn gwirionedd? Pan anfonodd yr etholwyr neges eu bod yn teimlo'n analluog i ddylanwadu ar y penderfyniad tyngedfennol yn eu bywydau, a ydym mewn difrif i gredu mai'r hyn roeddent am ei weld mewn gwirionedd oedd canoli'r holl bŵer hwnnw mewn milltir sgwâr o amgylch San Steffan, unbennaeth etholedig gan Lywodraeth y DU, sydd â mwyafrif mawr, a all sathru ar unrhyw un o'r ffynonellau eraill o gyfreithlondeb yn y DU, boed yn sefydliadau datganoledig, llywodraeth leol neu'r farnwriaeth? Nid wyf yn credu hynny.
Lywydd, mae'r Senedd hon yn dal yn gymharol ifanc—byddwn yn cyrraedd ein pen-blwydd yn un ar hugain oed cyn bo hir—ac nid yw datganoli yng Nghymru wedi bod yn statig mewn unrhyw fodd. Rydym wedi newid o fod yn gorff corfforaethol i fod yn Senedd, o fod yn llunwyr is-ddeddfwriaeth i fod yn ddeddfwrfa deddfwriaeth sylfaenol, gyda phwerau treth cynyddol ac awydd i gael rhagor o ddatganoli. Erbyn hyn, mae gennym allu i wneud dewisiadau sy'n well ac yn wahanol ac sy'n gweddu'n well i bobl Cymru. Ac rwy'n credu ei fod yn gyflawniad gwirioneddol, er bod y model datganoli wedi newid, fod egwyddor datganoli wedi dod yn ewyllys bendant pobl Cymru erbyn hyn, ac mae'r clod am y cyflawniad hwnnw i'w rannu gan bob un o'r pleidiau prif ffrwd a gynrychiolir yn y Siambr hon. Felly, gadewch i ni wrthod y cynnig am yr hyn ydyw—ymgais i danseilio ewyllys pobl Cymru gan blaid sydd ar ei gwely angau.
Trof at y gwelliannau. Mae gwelliant Plaid Cymru, fel y dywedodd Hefin David, yn ymosod ar Lywodraethau olynol yng Nghymru, er eu bod yn rhan o'r hyn y dywedwn i, o leiaf, ei bod yn Llywodraeth glymblaid lwyddiannus rhwng 2007 a 2011. Mae gwelliant 1 yn un nad ydym yn anghytuno â'i sylwedd o gwbl, ond rydym am allu pleidleisio ar y gwelliant a osodwyd gennym, sy'n cyfleu natur drawsbleidiol a dinesig y setliad datganoli yma yng Nghymru. Clywais gyfraniadau gwych o feinciau'r Ceidwadwyr yng nghyswllt datganoli. Nid oedd y gwelliant, yn fy marn i, yn cyfleu hynny. Roeddwn wedi meddwl efallai eich bod yn disgwyl am gyfeiriad o San Steffan; credaf efallai fod hynny'n annheg, o ystyried y cyfraniadau a gafwyd yn y ddadl. Ac fel dyn a achubwyd o ebargofiant gwleidyddol gan ddatganoli, credwn fod Neil Hamilton wedi gwneud cyfraniad arbennig o anniolchgar wrth gynnig ei welliant, am ei fod yn synhwyro ei dranc gwleidyddol yn y lle hwn efallai, ac yn troi ei olygon at swydd etholedig ar fwrdd iechyd yn rhywle yn y dyfodol, efallai.
Ond o ddifrif, Lywydd, mewn byd rhyngddibynnol cymhleth a rhwydweithiol yn fyd-eang, lle na ellir ymdrin â rhai problemau—fel newid hinsawdd—ac eithrio ar draws awdurdodaethau, rhaid teilwra eraill—fel gofal cymdeithasol neu addysg— o ran yr atebion iddynt, yn ôl angen lleol. Yr hyn sydd ei angen arnom yn y math hwnnw o fyd yw model gwasgaredig o bŵer a democratiaeth a gwneud penderfyniadau, sy'n cydnabod ac yn dathlu rôl sefydliadau datganoledig fel y Senedd hon, a all greu seneddwyr sydd wedi rhoi areithiau heddiw fel Carwyn Jones, David Melding, Angela Burns ac eraill, a dylem ymfalchïo yn y cyfraniad y mae'r sefydliad hwn yn ei wneud i Gymru ac i ddemocratiaeth Cymru, a pheidio â'i fychanu. Felly, Lywydd, gofynnaf i'r Aelodau wrthod y cynnig a chefnogi gwelliant y Llywodraeth.
Mark Reckless i ymateb i'r ddadl.
Mark Reckless to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. May I thank all Members for their contributions? I regret slightly the tone of the later two contributions from the Labour benches, because I thought many of the contributions before were very thoughtful and we were having a good debate. And may I remind, in particular, the Minister, when he speaks about subverting democracy, that Wales voted to leave the European Union. Now Mick Antoniw may like to say that view, or our standing, and what we say, that that must have been respected, was somehow going against democracy or being to an extreme—[Interruption.] I haven't got time for an intervention. I am sorry.
But, actually, you said that you would respect that referendum, but you then spent three and a half years seeking to subvert it. Thankfully, you lost, but there are consequences of that three and a half years for how many people in Wales feel about this institution and your Government. Now Dai Lloyd speaks about the—and others spoke about the—difference between Welsh Government and this institution, but, of course, to start with, for several years, they were the same entity, and that language still continues. But we see, when we talk about what Plaid say, that there has been no alternation in power in this place. And the Conservatives say how great devolution could be if only there was a Conservative Government, but how will that ever happen when Plaid say that they will never work with you? If you will not work to present an alternative Government, there is no alteration of power, and the natural upset with politics and disappointment comes at the institution, added to that three and a half years of seeking to block Brexit.
And we keep on hearing about the 2011 referendum, but what it said was: full law-making power in 20 devolved areas. And the system that predated it was pretty preposterous and didn't make any sense to anyone. Yes, Wales voted for that, but you then changed it to a reserved-powers model, with all powers devolved except in areas reserved to Westminster, and, specifically, you had on the ballot paper a statement that said the Assembly cannot make laws on tax whatever the result of this vote. In 2014, I was an MP who voted again in Westminster to legislate for that. But, in 2017, having stood in 2015 and 2016 on a manifesto of respecting that, you reversed it, didn't have the referendum, and forced tax-raising powers on Wales. I think there's a price to pay for that.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau? Rwy'n gresynu braidd at gywair y ddau gyfraniad diweddaraf oddi ar feinciau Llafur, oherwydd roeddwn yn meddwl bod llawer o'r cyfraniadau cyn hynny yn feddylgar iawn ac roeddem yn cael dadl dda. Ac a gaf fi atgoffa'r Gweinidog, yn arbennig, pan fydd yn siarad am danseilio democratiaeth, fod Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, efallai fod Mick Antoniw'n hoff o ddweud bod y farn honno, neu ein statws, a'r hyn a ddywedwn, fod yn rhaid bod hynny wedi'i barchu, yn mynd yn groes i ddemocratiaeth rywsut neu'n un eithafol—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser i dderbyn ymyriad. Mae'n ddrwg gennyf.
Ond fe ddywedoch chi y byddech yn parchu'r refferendwm hwnnw, ond wedyn fe dreulioch chi dair blynedd a hanner yn ceisio ei danseilio. Diolch byth, fe golloch chi, ond ceir canlyniadau i'r tair blynedd a hanner honno o ran sut y mae pobl yng Nghymru'n teimlo am y sefydliad hwn a'ch Llywodraeth. Nawr, mae Dai Lloyd yn siarad am y gwahaniaeth rhwng Llywodraeth Cymru a'r sefydliad hwn—a siaradodd eraill am hynny hefyd—ond wrth gwrs, i ddechrau, am nifer o flynyddoedd, yr un endid oeddent, ac mae'r iaith honno'n dal i barhau. Ond fe welwn, pan soniwn am yr hyn a ddywed Plaid Cymru, na fu unrhyw newid grym yn y lle hwn. Ac mae'r Ceidwadwyr yn dweud pa mor wych y gallai datganoli fod pe bai gennym Lywodraeth Geidwadol, ond sut y bydd hynny byth yn digwydd pan ddywed Plaid Cymru na fyddant byth yn gweithio gyda chi? Os na fyddwch yn gweithio i gyflwyno Llywodraeth amgen, ni cheir newid grym, a chyfeirir anhapusrwydd a siom pobl ynglŷn â gwleidyddiaeth yn naturiol at y sefydliad, wedi'i ychwanegu at y tair blynedd a hanner o geisio atal Brexit.
Ac rydym yn clywed o hyd am refferendwm 2011, ond yr hyn a ddywedodd oedd: pŵer deddfu llawn mewn 20 maes datganoledig. Ac roedd y system a'i rhagflaenai'n eithaf hurt ac nid oedd yn gwneud unrhyw synnwyr i neb. Do, fe bleidleisiodd Cymru o blaid hynny, ond wedyn fe newidioch chi hynny i fod yn fodel pwerau a gadwyd yn ôl, gan ddatganoli'r holl bwerau ac eithrio mewn meysydd a gadwyd yn ôl i San Steffan, ac yn benodol, roedd gennych ddatganiad ar y papur pleidleisio a ddywedai na all y Cynulliad ddeddfu ar drethi beth bynnag fyddai canlyniad y bleidlais hon. Yn 2014, roeddwn yn AS a bleidleisiodd eto yn San Steffan i ddeddfu ar gyfer hynny. Ond yn 2017, ar ôl sefyll yn 2015 a 2016 ar faniffesto o barchu hynny, fe wnaethoch ei wrthdroi, ni chawsoch y refferendwm, a gorfodwyd pwerau codi trethi ar Gymru. Rwy'n credu bod pris i'w dalu am hynny.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, ar yr eitem, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac felly, dyma ni'n cyrraedd yr ail gwestiwn amserol: y cwestiwn i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies.
And that brings us to the second topical question and the question is to be answered by the Minister for health, and to be asked by Andrew R.T. Davies.
2. Yng ngoleuni'r cynnydd diweddar yn y coronafeirws ar draws Ewrop, a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyngor iechyd cyhoeddus diweddaraf i bobl yng Nghymru? 398
2. In light of the recent escalation of the coronavirus across Europe, will the Minister provide an update on the latest public health advice for people in Wales? 398
The latest public health advice for returning travellers has been updated and is available on the Welsh Government website. Public Health Wales also publish a daily update on their website at 3 p.m. Anyone potentially affected by a change in advice should not attend their GP practice or present at hospital emergency departments, but should call NHS Direct Wales on 0845 46 47 or 111 Wales. That advice, of course, applies to people returning from specific countries around Europe and the wider world.
Mae'r cyngor iechyd cyhoeddus diweddaraf ar gyfer teithwyr sy'n dychwelyd wedi cael ei ddiweddaru ac mae ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd yn cyhoeddi diweddariad dyddiol ar eu gwefan am 3 p.m. Ni ddylai unrhyw un a allai fod wedi'i effeithio gan newid yn y cyngor fynychu eu meddygfa na mynd i adrannau achosion brys ysbytai, ond dylent ffonio Galw Iechyd Cymru ar 0845 46 47 neu 111 Cymru. Mae'r cyngor hwnnw, wrth gwrs, yn berthnasol i bobl sy'n dychwelyd o wledydd penodol yn Ewrop a'r byd ehangach.
Thank you, Minister, for that update. I understand you've been in discussions with other colleagues around the rest of the UK this afternoon. From those discussions, it has been reported in the press today that, certainly in some parts of the UK, there will now be random screening for coronavirus at GP surgeries and hospitals. The list that I've seen doesn't seem to include any Welsh hospitals or GP centres. Are you in a position to confirm whether Wales is actively considering random screening for coronavirus, such as has been reported in the media today?
Can you update us on what Welsh travellers might be experiencing across the continent, given that there's a lockdown in certain areas and an isolation period? Can you confirm that, if the seriousness of the coronavirus does break out here in Wales that we would see similar actions to what we've seen in Italy or other parts of the world when dealing with the outbreak, should it occur, and the impact that is likely to have on services more generally, such as the health service in its day-to-day existence?
Diolch am y diweddariad hwnnw, Weinidog. Rwy'n deall eich bod wedi cael trafodaethau gyda chydweithwyr eraill o amgylch gweddill y DU y prynhawn yma. O'r trafodaethau hynny, adroddwyd yn y wasg heddiw, yn sicr mewn rhai rhannau o'r DU, y bydd sgrinio ar hap yn digwydd yn awr ar gyfer coronafeirws mewn meddygfeydd ac ysbytai. Nid yw'n ymddangos bod y rhestr a welais yn cynnwys unrhyw ysbytai na chanolfannau meddygon teulu yng Nghymru. A ydych mewn sefyllfa i gadarnhau a yw Cymru wrthi'n ystyried sgrinio ar hap ar gyfer coronafeirws, fel yr adroddwyd yn y cyfryngau heddiw?
A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am yr hyn y gallai teithwyr Cymru ei wynebu ar draws y cyfandir, o gofio bod rhai ardaloedd wedi'u cau a chyfnod ynysu wedi'i osod? A allwch gadarnhau, os gwelwn achosion o'r coronafeirws yma yng Nghymru, y byddem yn gweld camau tebyg i'r hyn a welsom yn yr Eidal neu rannau eraill o'r byd wrth ymdrin â'r achosion, pe bai hynny'n digwydd, a'r effaith y mae hynny'n debygol o'i chael ar wasanaethau yn fwy cyffredinol, megis y gwasanaeth iechyd o ran ei waith o ddydd i ddydd?
Well, look, I think there are three particular questions there, and perhaps to deal with the issue about British nationals, some of whom may be Welsh residents, and, indeed, Welsh residents who are not British nationals who may be caught up in some of the potential lockdown quarantine isolation that has taken place in a number of parts of Europe where they're seeking to contain the spread of coronavirus, there is a regular and constructive conversation between the four UK Governments, in particular with the Foreign and Commonwealth Office, about how many British nationals are affected, where they are and the support they're being provided with. This is, of course, a developing situation and we're not in charge of where other authorities are making choices about either individual or community isolation.
On your point about random screening, I would caution the Member to return to the advice that is being provided, not just by me in the weekly statement I provide, but the Chief Medical Officer for Wales in his weekly statement and the daily advice on the Public Health Wales website. We are not implementing random screening at any point within our system. We are looking at a targeted approach to people who are at risk and, as I say, in the advice that has been given, where people are returning from specific parts of travel, within a specific timescale, if they have symptoms—cough, cold, sore throat, cold or flu-like symptoms—then to self-isolate and to contact the national health service and they'll provide them with advice and guidance. That is the right thing to do. If the advice changes because there's a change in transmission, then we will make that absolutely clear.
I think what is helpful about this, and this goes to your broader point about the potential for more widespread transmission—and I don't want to get into a series of what could be unhelpful hypotheticals, but, to be very clear, the four UK Governments are working together. It's really important it's underpinned by a collective endeavour between the four chief medical officers across the United Kingdom giving advice to the Governments of the United Kingdom about what we could and should do to properly safeguard and protect the health of the public. Obviously, if there are changes, they won't just appear in a weekly update, but if there are more urgent changes that are required then I'll be happy to report not just to this place but to the wider public as well.
Wel, edrychwch, credaf fod tri chwestiwn penodol yn y fan honno, ac i ymdrin â'r mater sy'n ymwneud â gwladolion o Brydain, y gallai rhai ohonynt fod yn drigolion o Gymru, ac yn wir, trigolion o Gymru nad ydynt yn wladolion Prydeinig a allai fod wedi'u dal yn yr ardaloedd ynysu cwarantîn posibl a welwyd mewn nifer o rannau o Ewrop lle maent yn ceisio ffrwyno lledaeniad coronafeirws, ceir sgwrs reolaidd ac adeiladol rhwng pedair Llywodraeth y DU, yn enwedig â'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad, ynglŷn â faint o Brydeinwyr yr effeithiwyd arnynt, ble maent a'r cymorth a ddarperir iddynt. Mae hon, wrth gwrs, yn sefyllfa sy'n datblygu ac nid ni sy'n gyfrifol am ble mae awdurdodau eraill yn gwneud dewisiadau ynglŷn ag ynysu unigolion neu gymunedau.
Ar y pwynt a wnaethoch am sgrinio ar hap, buaswn yn cynghori'r Aelod i ddychwelyd at y cyngor a ddarperir, nid yn unig gennyf fi yn y datganiad wythnosol a ddarparaf, ond gan Brif Swyddog Meddygol Cymru yn ei ddatganiad wythnosol a'r cyngor dyddiol ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru. Nid ydym yn gweithredu sgrinio ar hap ar unrhyw bwynt yn ein system. Rydym yn edrych ar ddull wedi'i dargedu o ymdrin â phobl sy'n wynebu risg ac fel y dywedaf, yn y cyngor a roddwyd, lle mae pobl yn dychwelyd ar ôl bod yn teithio mewn rhannau penodol o'r byd, o fewn amserlen benodol, os oes ganddynt symptomau—peswch, dolur gwddf, annwyd neu symptomau tebyg i ffliw—dylent hunanynysu a chysylltu â'r gwasanaeth iechyd gwladol a chânt gyngor ac arweiniad ganddynt. Dyna'r peth iawn i'w wneud. Os bydd y cyngor yn newid am fod newid yn y ffordd y caiff ei drosglwyddo, byddwn yn gwneud hynny'n gwbl glir.
Rwy'n meddwl mai'r hyn sy'n ddefnyddiol am hyn, ac mae hyn yn ymwneud â'ch pwynt ehangach ynglŷn â'r posibilrwydd o drosglwyddo'n fwy eang—ac nid wyf am roi cyfres o'r hyn a allai fod yn ddamcaniaethu di-fudd, ond er mwyn bod yn glir iawn, mae pedair Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'i gilydd. Mae'n bwysig iawn fod hynny wedi ei ategu gan ymdrech ar y cyd rhwng y pedwar prif swyddog meddygol ar draws y Deyrnas Unedig yn rhoi cyngor i Lywodraethau'r Deyrnas Unedig am yr hyn y gallem ac y dylem ei wneud i ddiogelu ac amddiffyn iechyd y cyhoedd yn briodol. Yn amlwg, os ceir newidiadau, nid mewn diweddariad wythnosol yn unig y byddant yn ymddangos, ond os bydd angen rhagor o newidiadau brys byddaf yn fwy na pharod i adrodd nid yn unig i'r lle hwn ond i'r cyhoedd yn ehangach hefyd.
Just a few questions—I'm grateful for the latest guidance that was issued by Welsh Government today, and I'm just asking you to clarify even clearer for individuals who are contacting us as their elected Members on a few issues. On self-isolation, people are being asked to self-isolate on return from named countries or regions. Will you confirm that self-isolation means (a) isolating yourself whether or not you are showing symptoms—flu-like symptoms—and (b) that isolation means total isolation, if you like, within your own home, not just staying away from your workplace or place of education and otherwise somehow carrying on with your day-to-day business?
Secondly, will Welsh Government offer guidance or at least make an appeal to employers to be sympathetic and supportive of their employees to, for example, facilitate home working—on full pay, obviously, where that is possible, as this institution, for example, would be able to? For somebody working in a factory or a shop, that might be difficult and people might find themselves in financial difficulties very early on if they were forced, in some way, to go without pay. So, we will need that guidance to employers on how they can be supportive of their employees.
Dim ond ychydig o gwestiynau—rwy'n ddiolchgar am y canllawiau diweddaraf a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru heddiw, ac rwy'n gofyn i chi egluro hyd yn oed yn gliriach i unigolion sy'n cysylltu â ni fel eu Haelodau etholedig ar rai materion. O ran hunanynysu, gofynnir i bobl hunanynysu wrth ddychwelyd o wledydd neu ranbarthau a enwyd. A wnewch chi gadarnhau bod hunanynysu yn golygu (a) ynysu eich hun p'un a ydych yn dangos symptomau ai peidio—symptomau tebyg i ffliw—a (b) fod hunanynysu yn golygu ynysu llwyr, os mynnwch, yn eich cartref eich hun, nid aros ymaith o'ch gweithle neu eich lle addysg yn unig a pharhau rywsut â'ch bywyd o ddydd i ddydd fel arall?
Yn ail, a fydd Llywodraeth Cymru yn cynnig canllawiau neu o leiaf yn apelio ar gyflogwyr i fod yn gydymdeimladol ac yn gefnogol i'w gweithwyr, er enghraifft i hwyluso gweithio o adref—ar gyflog llawn, wrth gwrs, lle bo hynny'n bosibl, fel y gallai'r sefydliad hwn ei wneud, er enghraifft? I rywun sy'n gweithio mewn ffatri neu siop, gallai hynny fod yn anodd a gallai pobl wynebu trafferthion ariannol yn gynnar iawn pe baent yn cael eu gorfodi, mewn rhyw ffordd, i fynd heb dâl. Felly, bydd arnom angen y canllawiau hynny i gyflogwyr ynglŷn â sut y gallant fod yn gefnogol i'w gweithwyr.
Yes. Look, I recognise completely the second point about wanting to provide guidance and set out some expectations about how businesses behave. But, of course, we don't have specific powers to compel businesses to do so, and this is an active conversation between the four UK Governments as well about wanting to have as consistent an approach as possible on the advice and guidance that we do give.
On the point about self-isolation, I think the most helpful thing is to repeat the advice that's been given—that self-isolation means to stay indoors and avoid contact with other people, as you would do if you had the flu, and some simple messages of 'catch it, kill it, bin it' to make it clear that you're not simply leaving around the opportunity for transmission, in exactly the way that we do with the seasonal flu campaign every year, to behave in that way as if you had the flu— and that point, I think, is well made—and to make remote contact and not attend a national health service facility if you are symptomatic and you have returned from one of the particular travel areas. And, within that, the advice differs, and so I think it's really important for people who are concerned to look at the advice that is available. If you've returned from a particular part of the world—. There are some countries where, if you've returned within the last 14 days—since 19 February, in specific areas—even if people are not symptomatic, they're asked to self-isolate. But that is very specific: that relates to Iran and the specific locked-down towns in northern Italy and special care zones of South Korea—in those circumstances, to self-isolate. But, in others, to make sure that, if you have returned to us, if you become symptomatic, to self-isolate, but there is no need to self-isolate if you have been travelling through Vietnam, for example, but are not symptomatic.
So, it's important to look at the advice and to follow it, and that is the best way for people to behave to make sure that we do all that we could and should do to properly protect the health of the public in a phase where we're still looking at the potential containment of coronavirus. If that were to move on, which was the final point that Andrew R.T. Davies made, then we'll provide further advice and guidance to people in Wales, but, of course, we'll be looking to make sure that there is a consistent message across the United Kingdom.
Ie. Edrychwch, rwy'n cydnabod yr ail bwynt yn llwyr ynglŷn â bod eisiau darparu arweiniad a nodi rhai disgwyliadau ynglŷn â sut y dylai busnesau ymddwyn. Ond wrth gwrs, nid oes gennym bwerau penodol i orfodi busnesau i wneud hynny, ac mae hon yn sgwrs weithredol rhwng pedair Llywodraeth y DU yn ogystal â'r awydd i sicrhau ymagwedd mor gyson â phosibl o ran y cyngor a'r arweiniad a roddwn.
Ar y pwynt am hunanynysu, credaf mai'r peth mwyaf defnyddiol i'w wneud yw ailadrodd y cyngor a roddwyd—fod hunanynysu yn golygu aros i mewn ac osgoi cysylltiad â phobl eraill, fel y byddech yn ei wneud pe bai'r ffliw arnoch, a negeseuon syml ynglŷn ag 'ei ddal, ei daflu, ei ddifa' i'w gwneud yn glir nad ydych yn rhoi cyfle i'w drosglwyddo, yn yr union ffordd yn union ag y gwnawn gyda'r ymgyrch ffliw dymhorol bob blwyddyn, i ymddwyn fel pe baech wedi dal y ffliw—ac mae'r pwynt hwnnw, rwy'n credu, wedi'i wneud yn dda—ac i gysylltu o bell a pheidio â mynd i gyfleuster gwasanaeth iechyd gwladol os oes gennych symptomau a'ch bod chi wedi dychwelyd o un o'r ardaloedd teithio penodol. Ac o fewn hynny, mae'r cyngor yn amrywio, ac felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl sy'n pryderu edrych ar y cyngor sydd ar gael. Os ydych chi wedi dychwelyd o ran benodol o'r byd—. Os ydych wedi dychwelyd o rai gwledydd o fewn y 14 diwrnod diwethaf—ers 19 Chwefror, o ardaloedd penodol—hyd yn oed os nad oes symptomau gan bobl, gofynnir iddynt hunanynysu. Ond mae hynny'n benodol iawn: mae'n ymwneud ag Iran a threfi penodol lle gosodwyd cyfyngiadau ar fynediad yng ngogledd yr Eidal a pharthau gofal arbennig yn Ne Korea—yn yr amgylchiadau hynny, dylech hunanynysu. Ond mewn ardaloedd eraill, os ydych wedi dychwelyd ac yn cael symptomau, dylech wneud yn siŵr eich bod yn hunanynysu, ond nid oes angen hunanynysu os ydych chi wedi bod yn teithio drwy Fietnam er enghraifft, ond nad oes gennych symptomau.
Felly, mae'n bwysig edrych ar y cyngor a'i ddilyn, a dyna'r ffordd orau i bobl ymddwyn er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth y gallem ac y dylem ei wneud i ddiogelu iechyd y cyhoedd yn briodol mewn cyfnod lle rydym yn dal i edrych ar y posibilrwydd o gyfyngu ar y coronafeirws. Pe bai hynny'n newid, sef y pwynt olaf a wnaeth Andrew R.T. Davies, byddwn yn rhoi cyngor ac arweiniad pellach i bobl yng Nghymru, ond wrth gwrs, byddwn yn ceisio sicrhau bod neges gyson ar draws y Deyrnas Unedig.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Dyma ni'n cyrraedd nawr, felly, at y cyfnod pleidleisio, ac os nad oes yna dri Aelod sy'n dymuno i fi ganu'r gloch, dwi'n symud i'r bleidlais gyntaf. Mae'r bleidlais honno ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ffyrdd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 37 yn erbyn, felly mae'r cynnig yn cael ei wrthod.
That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the first vote and that first vote is on the Welsh Conservatives' debate on roads. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 37 against, and therefore the motion is not agreed.
NDM7274 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7274 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1 ac, os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, ac felly derbyniwyd gwelliant 1. Mae gweddill y gwelliannau'n cael eu dad-ddethol.
The next vote is on amendment 1 and, if amendment 1 is agreed, amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 24 against, and therefore amendment 1 is agreed and the rest of the amendments are deselected.
NDM7274 - Gwelliant 1: O blaid: 27, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7274 - Amendment 1: For: 27, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 2, 3, 4, 5, 6 a 7 eu dad-ddethol.
Amendments 2, 3, 4, 5, 6 and 7 deselected.
Sy'n dod â ni at bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
That brings us to a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7274 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod yr argyfwng hinsawdd a’r consensws rhwng y pleidiau dros leihau allyriadau i ddim, gan gynnwys trwy ddatgarboneiddio ffyrdd a rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus Cymru a sicrhau newid moddol.
2. Yn cydnabod cyd-ddibyniaeth y seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd a phwysigrwydd gwasanaeth rheilffyrdd £5bn Llywodraeth Cymru, ei chynllun datreoleiddio bysiau a’i buddsoddiad mwyaf erioed mewn teithio llesol o ran darparu rhwydwaith trafnidiaeth aml-foddol a charbon isel a fydd yn chwarae rhan i liniaru’r tagfeydd ar y ffyrdd.
3. Yn gresynu bod diffyg ariannu o £1bn gan Lywodraeth y DU yn y seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru a’i methiant i drydaneiddio prif leiniau’r Gogledd a’r De wedi gwaethygu’r tagfeydd ar y ffyrdd, gan arwain at ragor o draffig ar ein cefnffyrdd.
4. Yn gresynu hefyd fod y degawd o gynni gan Lywodraeth y DU wedi cael effaith uniongyrchol ar waith cynnal rhwydwaith ffyrdd y DU.
5. Yn galw ar Lywodraeth y DU i:
a) wneud ymrwymiad tebyg i’r hwnnw gan Lywodraeth Cymru i ariannu pecyn cynhwysfawr o brosiectau ffyrdd a thrafnidiaeth ar y ffin i wella’r priffyrdd strategol i Gymru gan gynnwys Coridor Brychdyn o gwmpas Caer; yr A5 trwy Amwythig i Gymru ac yn y Pant/Llanymynech;
b) helpu i liniaru’r tagfeydd ar y rhwydwaith ffyrdd trwy addo £1bn i drydaneiddio’r brif lein o Crewe i Gaergybi, buddsoddi i uwchraddio’r lein o Wrecsam i orsaf Lime Street yn Lerpwl a thrydaneiddio prif lein y De yn ei chyfanrwydd.
6. Yn nodi penderfyniad a datganiad llafar y Prif Weinidog ddydd Mawrth 4 Mehefin 2019 ynghylch prosiect coridor yr M4 o gwmpas Casnewydd a’r gwaith arwyddocaol sy’n cael ei wneud gan Gomisiwn Trafnidiaeth y De-ddwyrain i ddatblygu atebion cynaliadwy ac effeithiol i broblem tagfeydd yng Nghasnewydd ac yng ngweddill y rhanbarth.
7. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau tagfeydd traffig ar y ffyrdd, gan gynnwys y pecyn digynsail o £1bn i wella seilwaith ffyrdd a thrafnidiaeth y Gogledd, gan gynnwys y gwaith uwchraddio mawr ar yr A55 a’r A483, cynlluniau teithio llesol a Metro’r Gogledd.
Motion NDM7274 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the climate emergency and the cross-party consensus that exists to realising net zero emissions, including decarbonisation of the Welsh road and public transport network and achieving modal shift.
2. Acknowledges the interdependence of road and rail infrastructure and the importance of the Welsh Government’s £5bn rail service, bus re-regulation and record investment in active travel in delivering a low-carbon, multi-modal transport network which will play a part in alleviating traffic congestion on roads.
3. Regrets that road traffic congestion has been exacerbated by the UK Government’s £1bn underfunding of transport infrastructure in Wales and failure to electrify the mainlines in north and south Wales, leading to increased traffic on our trunk roads.
4. Further regrets that the UK Government’s decade of austerity has had a direct impact on the maintenance of the UK’s road network.
5. Calls upon the UK Government to:
a) make a similar commitment to the Welsh Government to fund a comprehensive package of borderland road and transport projects to improve strategic arterial routes into Wales including the Broughton Corridor around Chester; the A5 from Shrewsbury to Wales and at Pant/Llanymynech;
b) help alleviate congestion on the road network by pledging £1bn to electrify the mainline from Crewe to Holyhead, invest in the upgrading of the Wrexham to Liverpool Lime Street line and fully electrify the South Wales mainline.
6. Notes the decision and oral statement made by the First Minister on Tuesday 4 June 2019 regarding the M4 corridor around Newport project and the significant work being undertaken by the South East Wales Transport Commission to develop sustainable and effective solutions to congestion in Newport and the wider region.
7. Welcomes the Welsh Government’s commitment to reduce road traffic congestion, including an unprecedented £1bn package of improvements to road and transport infrastructure in North Wales, including major upgrades of the A55 and A483, active travel schemes and the North Wales Metro.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, pedwar yn ymatal, 20 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 27, four abstentions, 20 against, and therefore the amended motion is agreed.
NDM7274 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 20, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7274 - Welsh Conservatives Debate - Motion as amended: For: 27, Against: 20, Abstain: 4
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar ddadgarboneiddio. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, tri yn ymatal, pump yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The next vote is on the Plaid Cymru debate on decarbonisation. I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 43, three abstentions, five against, and therefore the motion is agreed.
NDM7277 - Dadl y Plaid Cymru - Datgarboneiddio - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 43, Yn erbyn: 5, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM7277 - Plaid Cymru Debate -Decarbonisation - Motion without amendment: For: 43, Against: 5, Abstain: 3
Motion has been agreed
Rydym ni'n symud, felly, i bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar dywydd andwyol a niwed stormydd. Felly, mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig nesaf, sef cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 20, tri yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
We move, therefore, to a vote on the Plaid Cymru debate on adverse weather and storm damage. So, the next vote is on the motion, which is the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 20, three abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.
NDM7278 - Dadl Plaid Cymru - Tywydd garw a difrod stormydd - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 20, Yn erbyn: 28, Ymatal: 3
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7278 - Plaid Cymru Debate - Adverse Weather and Storm Damage - Motion without amendment: For: 20, Against: 28, Abstain: 3
Motion has been rejected
Rwy'n galw am bleidlais, felly, ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, dau yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant.
I call, therefore, for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 49, two abstentions, none against. Therefore, the amendment is agreed.
NDM7278 - Gwelliant 1: O blaid: 49, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7278 - Amendment 1: For: 49, Against: 0, Abstain: 2
Amendment has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 2, ac os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, un yn ymatal, 19 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn, a gwelliant 3 wedi'i ddad-ddethol.
The next vote is on amendment 2, and if amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 30, one abstention, 19 against. And therefore, amendment 2 is agreed. Amendment 3 is, therefore, deselected.
NDM7278 - Gwelliant 2: O blaid: 30, Yn erbyn: 19, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7278 - Amendment 2: For: 30, Against: 19, Abstain: 1
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
Amendment 3 deselected.
Gwelliant 4 yw'r gwelliant nesaf, a'r gwelliant hwnnw wedi'i gyflwyno gan Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 50, neb yn ymatal, un yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 4.
Amendment 4 is our next amendment, and that amendment was tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 50, no abstentions, one against. Amendment 4 is, therefore, agreed.
NDM7278 - Gwelliant 4: O blaid: 50, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7278 - Amendment 4: For: 50, Against: 1, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 5 yw'r gwelliant nesaf. Pleidlais, felly, ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
Amendment 5 is the next amendment. A vote on amendment 5, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 27 against. And therefore, the amendment is not agreed.
NDM7278 - Gwelliant 5: O blaid: 24, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7278 - Amendment 5: For: 24, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Rwy'n galw am bleidlais nawr ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7278 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r difrod a'r dinistr a achoswyd i gymunedau ledled Cymru o ganlyniad i Storm Ciara a Storm Dennis.
2. Yn talu teyrnged i ymdrechion arwrol y gwasanaethau brys, staff asiantaeth, gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus a gwirfoddolwyr cymunedol wrth ymateb i effeithiau tywydd garw a difrod stormydd yn ystod yr wythnosau diwethaf.
3. Yn cydnabod y bydd newid yn yr hinsawdd yn gwneud digwyddiadau tywydd garw, gan gynnwys achosion o lifogydd difrifol, yn fwy tebygol yn y dyfodol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) sicrhau bod yr ymchwiliadau sy’n cael eu cynnal i achos llifogydd yn cael eu cyhoeddi a bod y cymunedau yr effeithiwyd arnynt, y Senedd a’r awdurdodau annibynnol, gan gynnwys y Pwyllgor Llifogydd ac Erydu Arfordirol, yn cael craffu arnynt;
b) darparu cymorth ariannol ac ymarferol ychwanegol i’r unigolion a’r busnesau yr effeithiodd y llifogydd arnynt;
c) darparu arian ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn iddynt allu gwneud gwaith trwsio brys ar amddiffynfeydd rhag llifogydd a seilwaith hanfodol arall;
d) cyhoeddi polisi cynllunio newydd a mapiau llifogydd eleni i wneud safiad cryfach ar ddatblygu ar y gorlifdir ac i adlewyrchu’r risgiau cynyddol a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd;
e) cyhoeddi Asesiad Perygl Llifogydd newydd i Gymru ochr yn ochr â Strategaeth Llifogydd ac Arfordirol newydd eleni a’i ddefnyddio i flaenoriaethu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd sy’n diogelu’r cymunedau sy’n wynebu’r risg mwyaf o lifogydd o bob ffynhonnell – arfordirol, afonydd a dŵr arwyneb;
f) cynyddu’r cymorth ariannol ac ymarferol i awdurdodau lleol er mwyn iddynt allu datblygu cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd newydd yn gynt.
5. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod cymunedau a busnesau lleol yn cael cymorth parhaus y tu hwnt i'r gwaith glanhau cychwynnol i'w helpu i wella yn y tymor hir, ac i deall y camau sydd angen eu cymryd i liniaru llifogydd yn y dyfodol.
Motion NDM7278 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the damage and devastation caused to communities across Wales as a result of Storm Ciara and Storm Dennis.
2. Pays tribute to the heroic efforts of the emergency services, agency staff, public service workers and community volunteers in responding to the effects of adverse weather and storm damage in recent weeks.
3. Recognises that climate change will make adverse weather occurrences, including instances of serious flooding, more likely in future.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) ensure that the investigations being carried out into the cause of flooding are published and subject to scrutiny from affected communities, the Senedd and independent authorities, including the Flood and Coastal Erosion Committee;
b) make additional financial and practical support available to individuals and businesses affected by the flooding;
c) make additional funding available for local authorities to conduct emergency repairs of flood defences and other critical infrastructure;
d) publish new planning policy and flood maps this year to take a stronger stance on development in the flood plain and reflect the growing risks from climate change;
e) publish a new Flood Risk Assessment for Wales alongside a new Flood and Coastal Strategy this year and use this to prioritise flood defence schemes that protect the communities at highest risk of flooding from all sources – coastal, river and surface water;
f) increase financial and practical support to local authorities to accelerate the development of new flood defence schemes.
5. Further calls on the Welsh Government to work with stakeholders to ensure that local communities and businesses are provided with continuing support beyond the initial clean-up operation to help them recover in the long-term, and to understand the actions required to mitigate future flooding events.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, un yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 49, one abstention, one against. Therefore, the amended motion is agreed.
NDM7278 - Dadl Plaid Cymru - Tywydd garw a difrod stormydd - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 49, Yn erbyn: 1, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i ddiwygiwyd
NDM7278 - Plaid Cymru Debate - Adverse Weather and Storm Damage Motion as amended: For: 49, Against: 1, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Brexit ar ddatganoli. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid pump, neb yn ymatal, 46 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on the Brexit Party debate on devolution. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. In favour five, no abstentions, 46 against. And therefore, the motion is not agreed.
NDM7276 - Dadl Plaid Brexit - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 5, Yn erbyn: 46, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7276 - Brexit Party Debate - Motion without amendment: For: 5, Against: 46, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 sydd nesaf. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Rwy'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Neil McEvoy. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid un, neb yn ymatal, 50 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.
Amendment 1 is next. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Neil McEvoy. Open the vote. Close the vote. In favour one, no abstentions, 50 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
NDM7276 - Gwelliant 1: O blaid: 1, Yn erbyn: 50, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7276 - Amendment 1: For: 1, Against: 50, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 sydd nesaf. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi'i dderbyn, a gwelliant 3 a gwelliant 4 yn cael eu dad-ddethol.
Amendment 2 is next. If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 24 against. And therefore, the amendment is agreed, and amendments 3 and 4 are deselected.
NDM7276 - Gwelliant 2: O blaid: 27, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7276 - Amendment 2: For: 27, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol.
Amendments 3 and 4 deselected.
Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid dau, neb yn ymatal, 46 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour two, no abstentions, 46 against. Therefore, the amendment is not agreed.
NDM7276 - Gwelliant 5: O blaid: 2, Yn erbyn: 46, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7276 - Amendment 5: For: 2, Against: 46, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 6 yw'r gwelliant nesaf, a'r gwelliant hwnnw wedi'i gyflwyno gan Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid pump, neb yn ymatal, 46 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 6 wedi'i wrthod.
Amendment 6 is our next amendment, and that amendment was tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour five, no abstentions, 46 against. And therefore, amendment 6 is not agreed.
NDM7276 - Gwelliant 6: O blaid: 5, Yn erbyn: 46, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7276 - Amendment 6: For: 5, Against: 46, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Pleidlais nawr yn derfynol ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
Now a vote on the amended motion.
Cynnig NDM7276 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn croesawu'r cyfraniadau cyfunol sydd wedi'u gwneud gan bleidiau gwleidyddol ar bob ochr a chan y gymdeithas sifig yn ehangach i sicrhau mai datganoli yw ewyllys sefydlog pobl Cymru.
Motion NDM7276 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
Welcomes the collective contributions that have been made by political parties on all sides and by wider civic society to making devolution the settled will of the Welsh people.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, naw yn ymatal, saith yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 35, nine abstentions, seven against. And therefore, the amended motion is agreed.
NDM7276 - Dadl Plaid Brexit - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 35, Yn erbyn: 7, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig fel y'i ddiwygiwyd
NDM7276 - Brexit Party Debate as amended: For: 35, Against: 7, Abstain: 9
Motion as amended has been agreed
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
We're going to the short debate. If you are leaving the Chamber, can you do so quickly, quietly? You all ought to know that that's what I'm going to call for by now. Right, we do move to the short debate, and I call on David Rowlands to speak to the topic he has chosen. David.
Symudwn ymlaen at y ddadl fer. Os ydych yn gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym, yn dawel? Dylai pob un ohonoch wybod mai dyna rwy'n mynd i alw amdano yn awr. Iawn, symudwn at y ddadl fer, a galwaf ar David Rowlands i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. David.
Diolch, Dirprwy Lywydd. So, Brexit is done. The UK is no longer a member state of the European Union. In this sense, at least, a very significant if not historic one, the outcome of the 2016 referendum has finally been honoured. But how done is done? And what happens next? While Brexit to date has hardly been a walk in the park, much of the real work and hard decisions lie ahead.
In the first place, there are negotiations surrounding our new relationship with our European partners. This will inevitably mean trade-offs by the UK Government, but also the EU. And let us give credit where it is due, this Government has gone further in strengthening its negotiating stance than the previous administration. If negotiations are to be successful, Europe's negotiators, including Macron, must be made to understand that free trade with the UK is as important to them, perhaps even more so than it is to the UK. The UK trades at an approximately £70 billion deficit with the EU, which means, of course, that the economies of Europe as a whole have more to lose in a trade war than does the UK. Negotiations will of course be played out with a backdrop of failing EU economies. France and Italy's economies actually shrank in the last three months of 2019, as did the economies of the eurozone as a whole. In contrast, the UK's economy grew over this period, despite the uncertainties over Brexit.
France itself is in the grip of industrial disruption caused by Macron's attempt to bring the French pension system—42 different pension schemes—under control and raise the state pension age. There is no doubt that the UK has been subsidising the overgenerous French state pensions for many years. The British people have, in contrast, largely accepted the raising of the pension age, realising that the current age at which pensions are paid is untenable in the long run. Our continued presence in the EU would undoubtedly have meant an increase in our net contributions, invariably helping to subsidise such largesse by European countries. Spain, for instance, pays its old-age pensioners to go on holiday for three weeks every year, whilst our pensioners are literally dying through fuel poverty.
The Government's solid majority will end the legislative stalemate of the last two and a half years, and phase 2 of the Brexit process might be less all-consuming in Westminster than phase 1. But one must never forget that divisions in the UK caused by the political left aligning itself with its traditional enemy, the elite and the rich, to frustrate the Brexit process. This, without doubt, left a bad taste in the mouths of their previously loyal supporters, eloquently expressed in the latest general election result.
Brexit or not, we will continue to be a close neighbour to a European Union whose own future is far from clear. Whilst Brexit will cease, indeed already has ceased, to be a major agenda item in Brussels, the EU faces struggles of its own in dealing with issues ranging from its future financing to migration and the eurozone.
We in the UK have never been isolationists. We have been and always will be a world trading nation. Brexit means we shall now be able to trade with the rest of the world under own terms, not those of Brussels. Free trade is one of the most potent agents in combating poverty and hunger throughout the world. Tariffs, subsidies, exchange controls and regulatory harmonisation, as practiced by the EU, all served to undermine free trade.
There is no doubt that the UK lost thousands of jobs to other European countries through the EU's regional grant interventions: a brand new Skoda car plant built in the Czech Republic for the German motor company Volkswagen with EU regional funding, whilst the Rover car plant was allowed to close, the irony of which is that, through Britain's net contribution to the EU, it was UK money that helped to build the plant in the Czech Republic. Closer to home, the Bosch plant in Miskin was moved to Hungary—again, with the help of European aid.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Felly, mae Brexit wedi'i wneud. Nid yw'r DU yn aelod-wladwriaeth o'r Undeb Ewropeaidd mwyach. Yn yr ystyr honno, o leiaf, ystyr arwyddocaol iawn os nad un hanesyddol, mae canlyniad refferendwm 2016 wedi'i anrhydeddu o'r diwedd. Ond faint o wneud a wnaed? A beth sy'n digwydd nesaf? Er nad yw Brexit hyd yma wedi bod yn daith hawdd, mae llawer o'r gwaith go iawn a'r penderfyniadau caled o'n blaenau.
Yn y lle cyntaf, ceir negodiadau ynghylch ein perthynas newydd â'n partneriaid Ewropeaidd. Bydd hyn yn anochel yn golygu cyfaddawdu gan Lywodraeth y DU, ond hefyd yr UE. A gadewch inni roi clod lle mae'n ddyledus, mae'r Llywodraeth hon wedi mynd ymhellach i gryfhau ei safbwynt negodi na'r weinyddiaeth flaenorol. Os yw negodiadau'n mynd i fod yn llwyddiannus, rhaid gwneud i negodwyr Ewrop, gan gynnwys Macron, ddeall bod masnach rydd gyda'r DU yr un mor bwysig iddynt hwy, efallai'n fwy felly nag ydyw i'r DU. Mae'r DU yn masnachu ar ddiffyg o tua £70 biliwn gyda'r UE, sy'n golygu, wrth gwrs, bod gan economïau Ewrop yn gyffredinol fwy i'w golli mewn rhyfel masnach na'r DU. Wrth gwrs, bydd negodiadau'n digwydd yng nghyd-destun economïau'r UE sy'n methu. Crebachodd economïau Ffrainc a'r Eidal yn ystod tri mis olaf 2019, fel y gwnaeth economïau ardal yr ewro yn ei chyfanrwydd. Ar y llaw arall, tyfodd economi'r DU dros y cyfnod hwn, er gwaethaf yr ansicrwydd ynghylch Brexit.
Mae Ffrainc ei hun yng ngafael aflonyddwch diwydiannol a achoswyd gan ymgais Macron i ddod â system pensiwn Ffrainc—42 cynllun pensiwn gwahanol—dan reolaeth a chodi oedran pensiwn y wladwriaeth. Nid oes amheuaeth nad yw'r DU wedi bod yn sybsideiddio pensiynau gor-hael y wladwriaeth Ffrengig ers blynyddoedd lawer. Mewn cyferbyniad, mae pobl Prydain wedi derbyn, i raddau helaeth, fod oedran pensiwn yn codi, gan sylweddoli bod yr oedran y telir pensiynau ar hyn o bryd yn anghynaliadwy yn hirdymor. Mae'n sicr y byddai ein presenoldeb parhaus yn yr UE wedi golygu cynnydd yn ein cyfraniadau net, gan helpu'n anochel i sybsideiddio'r fath haelioni gan wledydd Ewrop. Er enghraifft, mae Sbaen yn talu i'w phensiynwyr fynd ar eu gwyliau am dair wythnos bob blwyddyn, tra bod ein pensiynwyr ni yn llythrennol yn marw oherwydd tlodi tanwydd.
Bydd mwyafrif cadarn y Llywodraeth yn rhoi diwedd ar y sefyllfa ddeddfwriaethol annatrys yn y ddwy flynedd a hanner diwethaf, a gallai cam 2 o broses Brexit fod yn llai llafurus yn San Steffan na cham 1. Ond rhaid peidio byth ag anghofio bod rhaniadau yn y DU a achoswyd wrth i'r chwith gwleidyddol gynghreirio â'u gelyn traddodiadol, yr elît a'r cyfoethog, i rwystro proses Brexit. Heb amheuaeth, gadawodd hyn flas cas yng nghegau eu cefnogwyr a fu mor ffyddlon yn flaenorol, fel y mynegwyd yn huawdl yng nghanlyniadau'r etholiad cyffredinol diweddaraf.
Brexit neu beidio, byddwn yn parhau i fod yn gymydog agos i Undeb Ewropeaidd nad yw ei ddyfodol yn glir o bell ffordd. Er y bydd Brexit yn peidio â bod yn eitem bwysig ar yr agenda ym Mrwsel, fel sydd eisoes wedi digwydd, mae'r UE yn wynebu trafferthion ei hun wrth ymdrin â phroblemau sy'n amrywio o'r modd y caiff ei ariannu yn y dyfodol i ymfudo ac ardal yr ewro.
Nid ydym ni yn y DU erioed wedi bod yn ymynyswyr. Rydym wedi bod, a bob amser yn mynd i fod yn wlad sy'n masnachu'n fyd-eang. Mae Brexit yn golygu y byddwn yn awr yn gallu masnachu â gweddill y byd o dan ein telerau ein hunain, nid rhai Brwsel. Masnach rydd yw un o'r cyfryngau mwyaf grymus wrth frwydro yn erbyn tlodi a newyn ym mhob rhan o'r byd. Roedd tariffau, cymorthdaliadau, rheoliadau cyfnewid a chysoni rheoleiddiol, fel y caent eu harfer gan yr UE, oll yn tanseilio masnach rydd.
Yn ddiau, collodd y DU filoedd o swyddi i wledydd Ewropeaidd eraill drwy ymyriadau grantiau rhanbarthol yr UE: ffatri geir Skoda newydd sbon a adeiladwyd yn y Weriniaeth Tsiec ar gyfer y cwmni moduron Almaenig Volkswagen â chyllid rhanbarthol yr UE, tra bod y ffatri geir Rover wedi'i gadael i gau, a'r eironi yw mai arian y DU, drwy gyfraniad net Prydain i'r UE, a helpodd i adeiladu'r ffatri yn y Weriniaeth Tsiec. Yn nes at adref, symudwyd ffatri Bosch ym Meisgyn i Hwngari—unwaith eto, gyda chefnogaeth cymorth Ewropeaidd.
Companies who trade and make vast profits in the UK should be made to pay tax on their goods and services to the UK Treasury, not the Irish Treasury, which now occurs using the dog-legged tax avoidance system—a system said to be employed by Amazon, Dell, Google, Starbucks, Facebook and others to take advantage of Ireland's lower corporation tax rates. So, although the vast profits made by these companies are generated in the UK, Ireland is the tax beneficiary. The UK will now be free to make its own interventions to alleviate this problem.
So, let us now be more Wales-specific. Politics as we know it is realigning. Ideologies that were long thought to be dead are re-emerging. There's a growing dislike of our politicians and institutions. There have been millions of words written bemoaning the uncertainty of these times, but we in the Brexit Party believe that with uncertainty comes opportunity, particularly for those willing to spell out a persuasive and positive vision. We believe that the role of Government is to protect and facilitate the liberty to flourish, to provide the base that will release the entrepreneurial skills that we know exist—and that includes the Welsh Government. The powers that have until now resided in Brussels that will soon be returned to the UK Government and should, where they lie in areas that have been devolved, be passed down to the Welsh Government—such devolved areas as fishing, agriculture and economic policy in general—these new powers, if used wisely, could help stimulate a dynamic Welsh economy.
It is time for the UK and Wales to exploit world markets, particularly countries whose economies are growing rapidly—India, China and the rest of the far east—as well as Canada, the USA and Australia. We have for too long relied on European markets, which are contracting not expanding. The business-stifling legislation implemented by Brussels over the past decades is now taking its toll. The economies of Europe are moribund. The process of initiating start-up businesses in Europe is said to be hugely bureaucratic, meaning that the small and medium-sized enterprise sector in countries such as Germany makes up a significantly smaller proportion of the economy than that of the UK. This leaves the German economy far more exposed to changes in the world-wide economy, because it's far more reliant on exports by its large global industrial companies, especially its car manufacturers.
This over-reliance on large companies also means many European economies cannot react to changing economic trends in the same way that the more agile SME-dominated countries, such as the UK, are able to do. Wales is particularly well placed with regard to SMEs, in that we are far less reliant on a large company manufacturing base, especially with the demise of traditional industries such as coal and steel, though it is true to say that steel plays a significant part in Wales's economy and that industries such as Airbus are particularly important in supporting thousands of highly skilled jobs. It is this high-skills sector that should be the focus of Wales's industrial expansion: small, preferably indigenous, high-tech companies should be the focus of the Welsh Government, and I here acknowledge that it is strenuously attempting to move in that direction. We in the Brexit Party have always been appreciative of the Welsh Government's support for companies such as Aston Martin Lagonda. Only by attracting such iconic companies, such as Aston Martin, can we hope to expand the high-spec technology sector in Wales.
It is true that, in the short term, there may be significant challenges to parts of the Welsh economy. Agriculture may well see such hardships until alternative markets for their products are established. It is up to both the UK Government and the Welsh Government to adequately support the agriculture sector and other industries through this transition phase. However, we must not underestimate the huge potential such markets as China and the far east in general offer for the prime quality products that the Welsh farming industry produce. I am confident that, just a few years down the line, Europe will be seen as a relatively minor market for Welsh products in general.
The EU share of the world GDP has declined considerably over the last few decades, down from 30 per cent in 1980 to just 16 per cent today, even though another 18 counties have joined the EU during that time. Of course, the loss of the UK, the EU's second biggest economy, will significantly alter the percentage even further. It is time to reunite with the Commonwealth countries we effectively abandoned over 40 years ago. The UK's diaspora around the world is huge. The advantage of having English as the most spoken language in the world is inestimable. The market is here for UK goods; it is up to the business community as a whole, with substantial help from the UK and Welsh Governments, to fully exploit this opportunity. The world is literally our oyster outside the shackles of the European Union.
Dylid gwneud i gwmnïau sy'n masnachu ac yn gwneud elw enfawr yn y DU dalu treth ar eu nwyddau a'u gwasanaethau i Drysorlys y DU, nid i Drysorlys Iwerddon, sydd bellach yn digwydd gan ddefnyddio'r system gam o osgoi treth—system y dywedir ei bod yn cael ei defnyddio gan Amazon, Dell, Google, Starbucks, Facebook ac eraill i fanteisio ar gyfraddau treth gorfforaeth is Iwerddon. Felly, er bod yr elw enfawr a wneir gan y cwmnïau hyn yn cael ei gynhyrchu yn y DU, Iwerddon sy'n elwa o ran treth. Bydd y DU yn awr yn rhydd i wneud ei hymyriadau ei hun i liniaru'r broblem.
Felly, gadewch i ni ganolbwyntio mwy ar Gymru. Mae gwleidyddiaeth fel rydym yn ei hadnabod yn ailffurfio. Mae ideolegau y credid eu bod wedi hen farw yn ailymddangos. Ceir anhoffter cynyddol o'n gwleidyddion a'n sefydliadau. Ysgrifennwyd miliynau o eiriau yn cwyno am ansicrwydd yr amseroedd hyn, ond rydym ni ym Mhlaid Brexit yn credu bod cyfleoedd yn dod gydag ansicrwydd, yn enwedig i'r rheini sy'n barod i hyrwyddo gweledigaeth argyhoeddiadol a chadarnhaol. Credwn mai rôl Llywodraeth yw diogelu a hwyluso'r rhyddid i ffynnu, i ddarparu'r sylfaen a fydd yn rhyddhau'r sgiliau entrepreneuraidd y gwyddom eu bod yn bodoli—ac mae hynny'n cynnwys Llywodraeth Cymru. Mae'r pwerau sydd hyd yma wedi'u lleoli ym Mrwsel ac a fydd yn cael eu dychwelyd i Lywodraeth y DU cyn bo hir, ac y dylid eu trosglwyddo i Lywodraeth Cymru lle maent mewn meysydd sydd wedi'u datganoli—meysydd datganoledig fel pysgota, amaethyddiaeth a pholisi economaidd yng gyffredinol—gallai'r pwerau newydd hyn, o'u defnyddio'n ddoeth, helpu i ysgogi economi ddeinamig yng Nghymru.
Mae'n bryd i'r DU a Chymru fanteisio ar farchnadoedd y byd, yn enwedig gwledydd y mae eu heconomïau'n tyfu'n gyflym—India, Tsieina a gweddill y dwyrain pell—yn ogystal â Chanada, UDA ac Awstralia. Rydym wedi dibynnu'n rhy hir ar farchnadoedd Ewropeaidd, sy'n crebachu ac nid yn ehangu. Mae'r ddeddfwriaeth sy'n tagu busnesau a weithredwyd gan Frwsel dros y degawdau diwethaf bellach yn gadael ei hôl. Mae economïau Ewrop yn farwaidd. Dywedir bod y broses o gychwyn busnesau newydd yn Ewrop yn fiwrocrataidd dros ben, sy'n golygu bod y sector busnesau bach a chanolig eu maint mewn gwledydd fel yr Almaen yn gyfran sylweddol lai o'r economi nag yn y DU. Mae hyn yn gwneud economi'r Almaen yn llawer mwy agored i newidiadau yn yr economi fyd-eang, oherwydd ei bod yn llawer mwy dibynnol ar allforion gan ei chwmnïau diwydiannol byd-eang mawr, yn enwedig ei chwmnïau cynhyrchu ceir.
Mae'r orddibyniaeth hon ar gwmnïau mawr hefyd yn golygu na all llawer o economïau Ewropeaidd ymateb i dueddiadau economaidd sy'n newid yn yr un ffordd ag y gall gwledydd mwy hyblyg, megis y DU, sydd â llawer iawn o fusnesau bach a chanolig. Mae Cymru mewn sefyllfa dda iawn o ran BBaCh, gan ein bod yn llawer llai dibynnol ar sylfaen weithgynhyrchu cwmnïau mawr, yn enwedig gyda diflaniad diwydiannau traddodiadol fel glo a dur, er ei bod yn wir dweud bod dur yn chwarae rhan sylweddol yn economi Cymru a bod diwydiannau fel Airbus yn arbennig o bwysig i gefnogi miloedd o swyddi medrus iawn. Y sector sgiliau uchel hwn a ddylai fod yn ganolbwynt i ehangiad diwydiannol Cymru: dylai cwmnïau uwch-dechnoleg, brodorol yn ddelfrydol, fod yn ffocws i Lywodraeth Cymru, ac yma rwy'n cydnabod ei bod yn ymdrechu'n ddygn i symud i'r cyfeiriad hwnnw. Rydym ni ym Mhlaid Brexit bob amser wedi gwerthfawrogi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i gwmnïau fel Aston Martin Lagonda. Heb ddenu cwmnïau eiconig o'r fath, megis Aston Martin, ni allwn obeithio ehangu'r sector technoleg uwch yng Nghymru.
Mae'n wir, yn y tymor byr, y gall fod heriau sylweddol i rannau o economi Cymru. Efallai y bydd amaethyddiaeth yn gweld caledi o'r fath hyd nes y sefydlir marchnadoedd amgen ar gyfer eu cynnyrch. Mater i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yw cefnogi'r sector amaeth a diwydiannau eraill yn ddigonol drwy'r cyfnod pontio hwn. Fodd bynnag, rhaid inni beidio â synied yn rhy isel am y potensial enfawr y mae marchnadoedd fel Tsieina a'r dwyrain pell yn gyffredinol yn ei gynnig ar gyfer y cynnyrch o safon uchel y mae diwydiant ffermio Cymru yn ei gynhyrchu. Rwy'n hyderus y bydd Ewrop, ymhen ychydig flynyddoedd, yn cael ei ystyried yn farchnad gymharol fach i gynnyrch Cymru yn gyffredinol.
Mae cyfran yr UE o gynnyrch domestig gros y byd wedi gostwng yn sylweddol dros yr ychydig ddegawdau diwethaf, i lawr o 30 y cant yn 1980 i 16 y cant yn unig heddiw, er bod 18 gwlad arall wedi ymuno â'r UE yn ystod y cyfnod hwnnw. Wrth gwrs, bydd colli'r DU, ail economi fwyaf yr UE, yn newid y ganran yn sylweddol hyd yn oed ymhellach. Mae'n bryd i ni ailymuno â gwledydd y Gymanwlad y gwnaethom gefnu arnynt i bob pwrpas dros 40 mlynedd yn ôl. Mae diaspora'r DU o gwmpas y byd yn enfawr. Mae'r fantais o gael Saesneg fel yr iaith a siaredir fwyaf yn y byd yn ddi-ben-draw. Mae'r farchnad yma i nwyddau'r DU; mater i'r gymuned fusnes yn ei chyfanrwydd, gyda chymorth sylweddol gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, yw manteisio'n llawn ar y cyfle hwn. Mae'r byd yn llythrennol yn agor o'n blaenau wedi inni ddiosg hualau'r Undeb Ewropeaidd.
Thank you. Can I call on the Minister for Economy, Transport and North Wales to reply to the debate? Ken Skates.
Diolch. A gaf fi alw ar Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru i ymateb i'r ddadl? Ken Skates.
Yes. Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank David Rowlands for bringing this short debate forward, and I very much welcome this opportunity to respond. I'll focus, if I may, on those areas where the Welsh Government has the best opportunities to influence our future economic prospects.
As Members in this Chamber are clearly aware, the UK is now in a transition period until December 2020, and the transition period was agreed to allow the UK and the EU to agree on a deal on their future relationship. During this period, the majority of the current EU rules and trading arrangements remain in place, with no significant changes in most areas. The current rules on trading with the EU will remain, as will the right to travel without visas to other EU countries. Negotiations with the EU will doubtless have a real impact on people's jobs and living standards and our ability to attract investment. We need an outcome that doesn't unnecessarily damage Wales but, in fact, benefits Wales.
The Government has worked hard on enabling Wales to be one of the fastest growing parts of the UK since the 2008 recession, with the highest business birth rate of the four UK nations, a record number of businesses in existence, and the employment rate in Wales has now reached a record high of 76.2 per cent. Unemployment, as Members are aware, is at a record low level of just 2.9 per cent. As an emerging tech region, Wales also has the fastest growing digital economy outside of London. And as David Rowlands observed—and I am grateful to him for doing so—Aston Martin Lagonda was hard fought for but secured by the Welsh Government, along with other businesses such as INEOS Automotive and CAF. And we will go on attracting high-quality jobs to Wales, just as we are intensifying our efforts to grow our own businesses here in Wales.
We continue to be proactive in our actions in a number of areas to support the economy now during the transition period and beyond, and we will continue to do more. Our economic action plan focuses on wealth and well-being and on the importance of place, alongside business, people and infrastructure as economic drivers. This move towards more socially responsible business and inclusive growth is narrowing inequalities across our country, but that work must continue.
We're also focusing our energy on our emerging industries that will thrive in Wales in the future—industries including high-value manufacturing, like compound semiconductors, services like fintech, cyber security and green energy. And we're in the process of developing a new manufacturing manifesto to demonstrate how we will futureproof this industry. We'll continue to invest and support the foundation economy, which delivers the goods and services that serve our everyday needs. Members will be aware that I established a foundational economy challenge fund, which we increased to £4.5 million after listening to businesses and entrepreneurs, and this fund is supporting more than 50 innovative projects across Wales and working to spread the benefits of local spending in the local economy. We'll work with these businesses to spread good practice and to ensure that learning is spread across the country, and this learning will help us to change and improve the way that the foundational economy works.
The Development Bank of Wales was set up to provide access to finance to help our businesses in Wales to prosper, and it is now managing more than £500 million of support for businesses, helping entrepreneurs to thrive. I know that it is something, again, that David Rowlands supports, and I'm grateful for that. Our Business Wales service has helped to create more than 1,040 new enterprises during 2018 alone, and a recent investigation into the impact of this service found that the four-year survivability rate for core and growth-assisted businesses is 85 per cent compared to just 41 per cent for a match sample of non-assisted businesses. That really does demonstrate the value of Business Wales in terms of ensuring that businesses survive a key time in their existence. It's also the case that these businesses are more likely to be in the stable and secure credit risk category than their non-supported counterparts in the wider population group of Welsh businesses.
Now, new challenges like the rapid development of technology, which is fundamentally changing the way that we work, the impact of climate change, which is focusing us towards a more socially responsible way of working, and, of course, a shift of global economic power towards the E7, which will impact on our future trading relationships, are challenges alongside those that could be presented by the UK leaving the EU. That is not the only show in town, and so, we as a Welsh Government will continue to work hard to support the Welsh economy through this period of instability owing to various factors and this period of dramatic change, and we are doing everything in our power to make sure that Wales is a place where everyone can prosper and thrive, and to improve our country for future generations.
Ie. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i David Rowlands am gyflwyno'r ddadl fer hon, ac rwy'n croesawu'r cyfle hwn yn fawr iawn i ymateb. Byddaf yn canolbwyntio, os caf, ar y meysydd lle mae gan Lywodraeth Cymru y cyfleoedd gorau i ddylanwadu ar ein rhagolygon economaidd yn y dyfodol.
Fel y mae'r Aelodau yn y Siambr yn amlwg yn gwybod, mae'r DU bellach mewn cyfnod o bontio tan fis Rhagfyr 2020, a chytunwyd ar y cyfnod pontio i ganiatáu i'r DU a'r UE gytuno ar gytundeb ar gyfer eu perthynas yn y dyfodol. Yn ystod y cyfnod hwn, mae'r rhan fwyaf o reolau cyfredol a threfniadau masnachu yr UE yn parhau i fod ar waith, heb unrhyw newidiadau sylweddol yn y rhan fwyaf o feysydd. Bydd y rheolau presennol ar fasnachu â'r UE yn parhau, fel y bydd yr hawl i deithio heb fisâu i wledydd eraill yr UE. Yn ddiau, bydd negodiadau â'r UE yn cael effaith wirioneddol ar swyddi a safonau byw pobl a'n gallu i ddenu buddsoddiad. Mae arnom angen canlyniad nad yw'n niweidio Cymru'n ddiangen, ond sy'n fanteisiol i Gymru mewn gwirionedd.
Mae'r Llywodraeth wedi gweithio'n galed ar alluogi Cymru i fod yn un o'r rhannau o'r DU sy'n tyfu gyflymaf ers dirwasgiad 2008, gyda'r gyfradd uchaf o fusnesau newydd ym mhedair gwlad y DU, y nifer uchaf erioed o fusnesau mewn bodolaeth, ac mae'r gyfradd gyflogaeth yng Nghymru bellach yn uwch nag erioed, sef 76.2 y cant. Mae diweithdra, fel y gŵyr yr Aelodau, ar ei lefel isaf erioed, sef 2.9 y cant yn unig. Fel rhanbarth technoleg newydd, gan Gymru hefyd y mae'r economi ddigidol sy'n tyfu gyflymaf y tu allan i Lundain. Ac fel y nododd David Rowlands—ac rwy'n ddiolchgar iddo am wneud hynny—ymladdwyd yn galed dros Aston Martin Lagonda, a llwyddodd Llywodraeth Cymru i'w denu, ynghyd â busnesau eraill megis INEOS Automotive a CAF. A byddwn yn parhau i ddenu swyddi o ansawdd uchel i Gymru, wrth inni ddwysáu ein hymdrechion i dyfu ein busnesau ein hunain yma yng Nghymru.
Rydym yn parhau i fod yn rhagweithiol yn ein gweithredoedd mewn nifer o feysydd er mwyn cefnogi'r economi yn awr yn ystod y cyfnod pontio a thu hwnt i hynny, a byddwn yn parhau i wneud mwy. Mae ein cynllun gweithredu ar yr economi yn canolbwyntio ar gyfoeth a lles ac ar bwysigrwydd lle, ynghyd â busnesau, pobl a seilwaith fel ysgogiadau economaidd. Mae'r symudiad hwn tuag at fusnesau sy'n fwy cyfrifol yn gymdeithasol a thwf cynhwysol yn lleihau anghydraddoldebau ar draws ein gwlad, ond rhaid i'r gwaith hwnnw barhau.
Rydym hefyd yn canolbwyntio ein hegni ar ddiwydiannau sy'n datblygu ac a fydd yn ffynnu yng Nghymru yn y dyfodol—diwydiannau sy'n cynnwys gweithgynhyrchu gwerth uchel, fel lled-ddargludyddion cyfansawdd, gwasanaethau fel technoleg ariannol, seiberddiogelwch ac ynni gwyrdd. Ac rydym wrthi'n datblygu maniffesto gweithgynhyrchu newydd i ddangos sut y byddwn yn diogelu'r diwydiant hwn ar gyfer y dyfodol. Byddwn yn parhau i fuddsoddi a chefnogi'r economi sylfaenol, sy'n darparu'r nwyddau a'r gwasanaethau sy'n diwallu ein hanghenion bob dydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fy mod wedi sefydlu cronfa her yr economi sylfaenol, a gynyddodd i £4.5 miliwn ar ôl gwrando ar fusnesau ac entrepreneuriaid, ac mae'r gronfa hon yn cefnogi mwy na 50 o brosiectau arloesol ledled Cymru ac yn gweithio i ledaenu manteision gwario lleol yn yr economi leol. Byddwn yn gweithio gyda'r busnesau hyn i ledaenu arferion da ac i sicrhau bod gwersi a ddysgir yn cael eu lledaenu ar draws y wlad, a bydd y gwersi hyn yn ein helpu i newid a gwella'r ffordd y mae'r economi sylfaenol yn gweithio.
Sefydlwyd Banc Datblygu Cymru i ddarparu mynediad at gyllid i helpu ein busnesau yng Nghymru i ffynnu, ac mae bellach yn rheoli mwy na £500 miliwn o gymorth i fusnesau, gan helpu entrepreneuriaid i ffynnu. Gwn ei fod yn rhywbeth, unwaith eto, y mae David Rowlands yn ei gefnogi, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Mae ein gwasanaeth Busnes Cymru wedi helpu i greu mwy na 1,040 o fentrau newydd yn ystod 2018 yn unig, a chanfu ymchwiliad diweddar i effaith y gwasanaeth hwn fod y gyfradd o fusnesau craidd a rhai a gynorthwywyd i dyfu sydd wedi goroesi am bedair blynedd yn 85 y cant o'i gymharu â dim ond 41 y cant ar gyfer sampl cyfatebol o fusnesau na chafodd gymorth. Mae hynny'n sicr yn dangos gwerth Busnes Cymru yn sicrhau bod busnesau'n goroesi dros adeg allweddol yn eu bodolaeth. Mae'n wir hefyd fod y busnesau hyn yn fwy tebygol o fod yn y categori risg credyd sefydlog a diogel na busnesau cyfatebol nad ydynt yn cael cymorth yn y grŵp poblogaeth ehangach o fusnesau yng Nghymru.
Nawr, mae heriau newydd fel datblygiad cyflym technoleg, sy'n newid y ffordd rydym yn gweithio yn sylfaenol, effaith newid hinsawdd, sy'n canolbwyntio ein sylw ar ffordd fwy cymdeithasol gyfrifol o weithio, ac wrth gwrs, newid pŵer economaidd byd-eang tuag at yr E7, a fydd yn effeithio ar ein cysylltiadau masnachu yn y dyfodol, yn heriau ochr yn ochr â'r rhai y gallai'r DU eu hwynebu wrth adael yr UE. Nid dyna'r unig beth sy'n digwydd, ac felly, byddwn ni fel Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n galed i gefnogi economi Cymru drwy'r cyfnod hwn o ansefydlogrwydd yn sgil ffactorau amrywiol a'r cyfnod hwn o newid dramatig, ac rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod Cymru'n fan lle gall pawb ffynnu, ac i wella ein gwlad ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:52.
The meeting ended at 18:52.