Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

11/12/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

1. Cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhun ap Iorwerth.

Cynhyrchu Ynni yn Ynys Môn

1. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am y trafodaethau sydd wedi eu cynnal gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am y cyfeiriadau at gynhyrchu ynni yn Ynys Môn sydd wedi eu cynnwys yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol drafft? OAQ54845

Cyfarfûm â’r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol y mis diwethaf, i drafod y polisïau ynni drafft yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol, gan gynnwys y rheini sy’n effeithio ar Ynys Môn. Daeth ymgynghoriad y FfDC i ben ar 15 Tachwedd. Mae swyddogion wrthi'n adolygu'r 1,100 o ymatebion a gafwyd, a bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r ymgynghoriad yn y gwanwyn.

Wel, rwy'n gobeithio i chi ganu rhai larymau swnllyd iawn yn y cyfarfod hwnnw gyda'r Gweinidog. Fel y dywed y cwestiwn, gwn nad yw'r fframwaith datblygu yn rhan o’ch briff, ond buaswn yn eich cynghori i fod yn ofalus iawn wrth bwyso am atebion ynghylch yr hyn y mae'r fframwaith yn ei olygu i'ch maes cyfrifoldeb—neu un o'ch meysydd cyfrifoldeb—sef ynni. Os edrychwn ar y FfDC ehangach, ble rwy'n dechrau? Nid yw’n cynnwys unrhyw gyfeiriad at Gaergybi; nid ymddengys ei fod yn cyd-fynd ag egwyddorion lledaenu cyfoeth; nid yw’n cynnwys gweledigaeth ar gyfer y Gymraeg; nid yw’n cynnwys unrhyw sôn go iawn am ganolfannau rhanbarthol. Nid oedd uwch swyddogion—y swyddogion uchaf—yng ngogledd Cymru yn gwybod unrhyw beth am yr hyn y byddai’r fframwaith datblygu cenedlaethol hwn yn ei gynnwys, yn ôl yr hyn a ddeallaf, tan iddo gael ei gyhoeddi. Nid oes unrhyw gyfeiriad ynddo at drydedd bont y Fenai—mae’n mynd ymlaen ac ymlaen.

Nawr, deallaf fod pwyllgor yn y Cynulliad hwn yn debygol o gynnig ymbellhau oddi wrth y model gofodol mewn perthynas â chynhyrchu ynni yn y dyfodol. Yn sicr, mae’r dull gofodol, mewn perthynas ag Ynys Môn, gyda thyrbinau 250m—sy’n uwch na'r tir uchaf yn unrhyw le ar Ynys Môn—yn chwerthinllyd. Felly, buaswn yn galw arnoch i wrthod yr hyn sy'n cael ei argymell o ran cynhyrchu ynni. Ac a fyddech yn rhannu fy mhryder, o ran ynni, fod y fframwaith datblygu cenedlaethol, fel cymaint o feysydd eraill, yng ngeiriau swyddogion a glywais, yn debyg i brosiect TGAU gwael iawn?

Na; na, ni fuaswn yn cytuno â hynny. Ymgynghoriad ydoedd, ac fel y dywedaf, mae swyddogion Llywodraeth Cymru o adran y Gweinidog wrthi’n adolygu'r 1,100 o ymatebion a gawsom. Gwn fod adolygiad cychwynnol o'r ymatebion wedi datgelu bod rhai aelodau o'r cyhoedd wedi mynegi pryderon am effaith y polisïau ar eu cymunedau—credaf fod hynny'n amlwg yn rhywbeth y mae angen edrych arno—yn ogystal â'r diwydiant ynni adnewyddadwy. Maent hefyd wedi cyflwyno eu safbwyntiau, ac maent wedi gofyn am gael gwared ar y dull gofodol, er mwyn caniatáu iddynt ddatblygu yn unrhyw le. Wel, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn dangos arweinyddiaeth, drwy gyflwyno'r FfDC hwn, a fydd yn sicrhau ein bod yn gallu cyrraedd ein targedau ar gyfer ynni adnewyddadwy. Ond, fel y dywedaf, ymgynghoriad ydoedd, ac mae'r ymatebion yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd.

Dywed y fframwaith datblygu cenedlaethol drafft, yng nghyd-destun Ynys Môn:

'Gallai’r cynllun arfaethedig i adeiladu gorsaf ynni niwclear Wylfa Newydd ddod â manteision sylweddol o ran cyflogaeth, hyfforddiant a manteision economaidd cysylltiedig eraill ledled y rhanbarth cyfan os penderfynir bwrw ymlaen â’r cynllun.'

Wel, pan gyfarfûm â Horizon Nuclear Power—yn fy nghyfarfod diweddaraf â hwy—yr haf hwn, dywedasant wrthyf nad oedd y prosiect yn farw, a phe bai cynlluniau a chyllid, gan gynnwys y pris streic, yn cael eu trefnu, byddai'n cael ei gyflwyno eto, ac roedd pethau'n eithaf bywiog a chadarnhaol. Ond byddai oddeutu 18 i 24 mis o amser arwain yn y senario orau, ac yn hollbwysig, roeddent yn parhau i weithio â Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i geisio datblygu'r amodau cywir i adfer y prosiect. Er bod pethau wedi eu gohirio yn San Steffan, beth yw eich dealltwriaeth o’r datblygiadau ar hyn o bryd, yng nghyd-destun eu hymgysylltiad â chi?

Wel, roeddem yn amlwg yn siomedig iawn fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r oedi cyn rhoi gorchymyn caniatâd datblygu ar gyfer Wylfa Newydd. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn y broses o adolygu llythyr yr Ysgrifennydd Gwladol ar 23 Hydref, a byddwn yn darparu'r holl fanylion y gofynasant amdanynt gennym erbyn diwedd mis Rhagfyr.

Plannu Coed

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran plannu coed ledled Cymru? OAQ54842

Diolch. Mae dogfen bolisi Llywodraeth Cymru, strategaeth 'Coetiroedd i Gymru’, yn amlinellu ein hymrwymiadau a'n hamcanion mewn perthynas â choedwigaeth yng Nghymru. Mae £1 miliwn yn ychwanegol wedi’i roi i’r rownd gyfredol o greu coetiroedd Glastir, ac rydym yn datblygu rhaglen goedwigoedd genedlaethol i gynyddu gwaith plannu a rheoli coetiroedd yng Nghymru.

Diolch i'r Gweinidog am ei hateb. Ond yn dilyn eich datganiad ddoe ar eich cynllun aer glân, ymddengys bod y Llywodraeth yn hoff o rethreg, ond braidd yn brin o ymrwymiad. Soniasoch am bethau fel cadernid iach, gostyngiad mewn llygredd aer o ddiwydiant a thrafnidiaeth, a'r angen dirfawr i wella ansawdd aer. Ac eto, nid ydych yn sôn am un ymyrraeth a fyddai’n eich helpu i gyflawni eich holl amcanion—plannu coed. O ystyried bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi datgan argyfwng hinsawdd, pam fod y Llywodraeth yn methu mor ddifrifol mewn perthynas â’i thargedau ei hun o ran plannu coed? Mae'n ffaith a dderbynnir gan bawb fod gan goed botensial enfawr i leihau lefelau carbon deuocsid, ac eto, mae'r targedau rydych wedi'u gosod ar eich cyfer eich hunain, os ydych, yn wir, yn wirioneddol ymrwymedig i dargedau, o 2,000 hectar y flwyddyn yn unig, yn warthus ynddynt eu hunain, ond rydych yn druenus o bell o’r targed hwnnw hyd yn oed. Fe neilltuoch chi £1 filiwn ar gyfer cyfnod plannu 2018-19, sy'n cyfateb i 240 hectar, neu 43,000 o goed yn unig—12 y cant o'ch targed blynyddol. Cymharwch hyn â'r ffigurau ar gyfer yr Alban, a hyd yn oed Iwerddon. Bydd yr Alban yn plannu dros 11,000 erw o goetir eleni yn unig—mae hynny’n 20 miliwn o goed. Mae Iwerddon wedi cyflawni 5,000 hectar o goetir newydd—mae hynny bron yn 10 miliwn o goed y flwyddyn am y pedair blynedd diwethaf.

Onid yw’n wir, Weinidog, fod Llywodraeth Cymru yn esgeuluso ei dyletswydd i sefydlu targedau synhwyrol ar gyfer plannu coed, a hyd yn oed yn fwy esgeulus o ran darparu’r gyllideb i gyflawni unrhyw beth tebyg i nifer y coed sydd eu hangen i fynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd? A dywedaf eto, Weinidog, onid enghraifft yw hon o Lywodraeth Cymru yn llawn o rethreg ynglŷn â mynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd, ond yn methu cyflawni rhai o'r ymyriadau pwysicaf sy'n angenrheidiol i gyflawni'r amcan ar gyfer newid yn yr hinsawdd. Ac un pwynt olaf—

13:35

Na. Mae'n Nadolig, ond mae hyd yn oed cwestiwn o ddau funud a hanner o hyd yn fy ymestyn i a fy ysbryd Nadoligaidd. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog ymateb.

Wel, o ran rhethreg, ni chredaf y gallaf gystadlu â Phlaid Brexit. Soniais am blannu coed ddoe pan lansiais yr ymgynghoriad ar gyfer y cynllun aer glân. Fi fydd y cyntaf i gyfaddef nad ydym wedi bod yn plannu'r nifer o goed y buaswn yn dymuno'u gweld ac y bydd eu hangen arnom os ydym am gyrraedd ein targedau datgarboneiddio. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, ac wedi bod yn mynd rhagddo, buaswn yn dweud, dros y flwyddyn ddiwethaf, ar nifer y coed y gallwn eu plannu. Credaf ein bod wedi plannu dros 16 miliwn o goed yn ystod y tair blynedd diwethaf. Ailstocio oedd llawer o hynny; mae angen i ni edrych ar ardaloedd newydd. Fe fyddwch yn gwybod am ymrwymiad maniffesto’r Prif Weinidog i gael coedwig genedlaethol, ac mae fy swyddogion wedi bod yn canolbwyntio ar hynny dros yr ychydig fisoedd diwethaf a byddaf yn darparu mwy o wybodaeth am y goedwig genedlaethol pan fyddwn yn dychwelyd yn y flwyddyn newydd.

Credaf mai'r hyn y bydd y goedwig genedlaethol yn ei wneud yw y cyflymu ailgoedwigo, ond bydd hefyd yn edrych tuag at eraill. Ni allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain. Ni all Llywodraeth Cymru wneud hyn ar ein pen ein hunain. Mae arnom angen i eraill ein helpu, a bydd hynny'n rhan o'r goedwig genedlaethol.

Mae hanner fy nghwestiwn wedi'i ateb beth bynnag. Honnodd y Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd yn ddiweddar fod lefel y cyllid ar gyfer plannu coed draean yn unig o'r lefel y dylai fod os yw Llywodraeth Cymru am gyrraedd ei thargedau sylfaenol. Aethant ymlaen i ddweud bod angen gwario miliynau o bunnoedd yn rhagor ar y gwaith o blannu coed os yw Cymru am gael unrhyw obaith o wireddu'r dyhead i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Weinidog, rydych newydd ddweud bod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. A yw'r cyllid ar gael, a beth yw eich amserlen a'ch targedau ar gyfer cyflawni'r hyn rydych eisoes wedi'i addo—o leiaf 2,000 hectar y flwyddyn? Felly, pa mor hir y bydd hynny'n ei gymryd, a phryd y byddwch yn agosáu at y targed, sef 80 y cant yn llai ar hyn o bryd? Diolch.

Felly, dychwelaf at yr hyn a ddywedais yn fy ateb i David Rowlands. Ni all Llywodraeth Cymru wneud hyn ar ein pen ein hunain. Mae arnom angen i eraill ein helpu i wneud hyn. Mae arnom angen i eraill ddarparu cyllid. Mae arnom angen i eraill ddarparu tir. Rhoesom gyllid sylweddol tuag at ein cyfnod mynegi diddordeb ar gyfer cynlluniau coed a choetiroedd mewn perthynas â Glastir. Mae cyllid ar gael hefyd drwy brosiectau’r cynllun rheoli cynaliadwy. Yn ein hymgynghoriad 'Ffermio Cynaliadwy a’n Tir', un peth y credaf fod pawb yn cytuno arno yw y gallai ffermwyr geisio plannu mwy o goed ar eu tir efallai, ac yn sicr, ymddengys eu bod yn awyddus iawn i wneud hynny pan fyddwn yn bwrw ymlaen â'r cynllun hwnnw.

Rwy'n gwneud llawer iawn o waith gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae bwrdd CNC eisoes wedi cymeradwyo rhaglen ambarél i greu coetiroedd, gyda chyllid ar gael. Bydd honno'n ymgorffori cynlluniau a phrosiectau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes.

13:40

Os ydym am sicrhau bod nifer fawr o goed yn cael eu plannu, mae angen cynllun arnom, nid targed cenedlaethol. A wnaiff Llywodraeth Cymru osod targedau blynyddol ar lefel awdurdod lleol, dynodi tir ar gyfer plannu coed, neu ofyn i awdurdodau lleol ddynodi tir ar gyfer plannu coed fel y gwnânt yn y cynllun datblygu lleol ar gyfer tai, a gosod isafswm o goed i'w plannu fesul tŷ ar gyfer pob datblygiad tai newydd, fel bod gennym ffordd o fwrw ymlaen, yn hytrach na dyheadau yn unig?

Ar hyn o bryd, nid oes gennym unrhyw gynlluniau i osod targedau ar lefel awdurdod lleol. Fodd bynnag, credaf fod gan awdurdodau lleol ran bwysig iawn i'w chwarae. Byddwch newydd fy nghlywed yn dweud na allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain; mae angen i eraill weithio gyda ni. Gwn fod llawer o awdurdodau lleol yn gweithio i gynyddu brigdwf yn eu hardaloedd ac yn awyddus i blannu mwy ar dir sy'n eiddo i awdurdodau lleol ac i annog mwy o seilwaith. A ddoe, yn y datganiad llafar ar y cynllun aer glân, efallai i chi fy nghlywed yn dweud mai un peth rydym yn ei ystyried yw coedwigoedd bach, sef darnau bach o dir, ac yn aml yn dir sector cyhoeddus mewn ysbytai neu ysgolion, er enghraifft, lle gallwn blannu nifer fechan o goed yn unig. Yn amlwg, byddai gan awdurdodau lleol ran i'w chwarae yn hynny o beth.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, ai eich bwriad o hyd yw cyflwyno'r rheoliadau a gorfodi'r rheoliadau hynny ar ansawdd dŵr o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf?

Diolch. Mae'n siomedig, yn amlwg, y bydd hynny ar ffurf ysgrifenedig, yn hytrach nag ar lafar, ond rwy'n derbyn bod pwysau o ran amser. Rwy'n synhwyro rhywfaint o symud, efallai, a byddai'r sector yn croesawu hynny, rwy'n siŵr. Fe gynhalioch chi asesiad effaith rheoleiddiol ar y mater penodol hwn. A allwch gadarnhau heddiw faint o ffermydd a faint o swyddi a allai gael eu colli, a'r hyn a amlygwyd yn yr asesiad effaith rheoleiddiol hwnnw, oherwydd mae'n siŵr mai ar hynny y bu'n edrych os yw'r rheoliadau hyn i'w gweithredu fel y mae'r diwydiant yn deall?

Ni allaf roi'r wybodaeth honno i chi ar hyn o bryd. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo—rydych yn llygad eich lle. Y rheswm nad wyf wedi gallu rhoi'r datganiad hyd yn hyn yw am fy mod wedi gofyn i fy swyddogion fynd yn ôl sawl gwaith a chael cyngor pellach. Cyfarfûm ag undebau'r ffermwyr eto bythefnos yn ôl, rwy'n credu, i drafod y mater gyda hwy. Fe fyddwch yn ymwybodol o fforwm rheoli tir a dŵr Cymru. Maent yn cyfarfod eto ddydd Llun. Felly, hoffwn gael cymaint o gyngor ag y gallaf cyn cyflwyno'r rheoliadau.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Hoffwn geisio deall o'r asesiad effaith faint o ffermydd a swyddi a fyddai'n cael eu colli, a phe gallech wneud hynny i mi ar ffurf ysgrifenedig, buaswn yn ddiolchgar am hynny, gan y buaswn yn disgwyl i asesiad effaith wneud y cyfrifiad hwnnw. Ond fe gyfeirioch chi at fforwm tir Cymru a'r sector yn dod at ei gilydd i gyflwyno 45 o argymhellion yn y maes penodol hwn y cytunodd y rheoleiddiwr a'r diwydiant y byddent yn gwella ansawdd dŵr yn sylweddol yma yng Nghymru. A ydych yn bwriadu ystyried yr argymhellion hynny yn eich trafodaethau newydd yn y maes penodol hwn? Neu a fyddwch yn dal i weithredu'r rheoliadau fel yr amlinellwyd, ond y dyddiad fydd yn symud yn hytrach na mwy o'r sylwedd, efallai?

Rwy'n fwy na pharod i ystyried yr holl argymhellion, wrth gwrs. Ni fyddai'n werth eu cael pe na bawn yn mynd i wneud hynny. Felly, rydych yn llygad eich lle—gwnaeth y fforwm nifer o argymhellion. Cyflwynodd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr nifer o argymhellion. Credaf mai'r hyn oedd yn siomedig gyda rhai o'r argymhellion a gefais oedd fod pob un ohonynt, bron â bod, ar gyfer y Llywodraeth. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod y diwydiant yn cydnabod bod lefel y llygredd amaethyddol rydym yn ei weld yng Nghymru yn annerbyniol. Cododd yn sylweddol y llynedd, ac nid ydym am i hynny barhau. A chredaf fod pawb yn cytuno bod y lefelau hyn o lygredd amaethyddol yn embaras i'r sector amaethyddol a bod angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch. Felly, roeddwn yn awyddus i fy swyddogion edrych yn ofalus iawn ar yr holl argymhellion, yr holl dystiolaeth. Un maes yr addewais edrych arno fy hun oedd mewn perthynas â'r cyfnodau gwaharddedig arfaethedig ar gyfer gwasgaru gwrtaith, a byddaf yn gwneud penderfyniad terfynol ar ôl i'r asesiad effaith rheoleiddiol gael ei gwblhau.

Ydy, mae'n embaras i sectorau eraill hefyd, onid yw? Nid yw eu perfformiad yn wych. Cafwyd 30,000 o ollyngiadau carthion yn y wlad hon yn ôl yn 2017, ac nid wyf yn clywed y Llywodraeth yn gwneud môr a mynydd o hynny. Ond, dyna ni—mater arall yw hynny.

Ond a ydych yn derbyn y gall gwasgaru yn ystod cyfnodau gwaharddedig a chael dyddiadau penodol ar gyfer gwasgaru slyri a ffermio yn ôl y calendr fod yn wrthgynhyrchiol? Rydym yn clywed pobl fel Tony Juniper, pennaeth Natural England, yn dweud hynny. Felly, a yw hynny'n rhywbeth rydych yn ei dderbyn bellach, a'ch bod chi, wrth gwrs, yn ymbellhau oddi wrth y dull hwnnw o weithredu?

Ni chredaf fod ffermio yn ôl y calendr erioed wedi bod yn rhywbeth y gallaf ei ddeall yn iawn. Rwyf wedi dweud wrth y sector amaethyddol bob amser ei fod yn un maes rwy'n deall yn iawn pam eu bod yn meddwl y dylem fod yn edrych ar hynny. Fodd bynnag, mae'n rhaid ei haeddu—mae'n rhaid haeddu'r math hwnnw o hyblygrwydd. A chredaf fod hynny'n sicr yn un o'r trafodaethau a gefais yn enwedig gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr.

13:45

Wel, os nad ydych yn ei ddeall, efallai y gofynnwch i'r bobl sy'n gwybod orau, sef y bobl sy'n ffermio'r tir hwnnw o ddydd i ddydd. Rwy'n siŵr y byddant yn dweud wrthych beth yn union sydd angen i chi ei wybod.

Nawr, wrth gwrs, rydych yn argymell, neu rydym yn meddwl eich bod yn dal i argymell, rhoi'r rheoliadau hyn ar waith yn gyffredinol ledled Cymru. Ac fe gofiwch, rwy'n siŵr, adolygiad 'Hwyluso’r Drefn', a oedd, ymhlith ei argymhellion, yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithredu egwyddor o ddull gweithredu sy'n seiliedig ar risg ac wedi'i dargedu ar gyfer rhoi rheoliadau amgylcheddol ar waith yng Nghymru.

Nawr, buaswn yn deall pe baech yn bwriadu rhoi rheoliadau mwy llym ar waith mewn rhai rhannau o Gymru. Nid wyf yn siŵr—. Ni chredaf fod gennym broblem gyda hynny, pe bai'r rhesymeg yno i wneud hynny. Ond nid yw eich dull gweithredu arfaethedig ar gyfer Cymru gyfan yn seiliedig ar risg nac wedi'i dargedu o gwbl. Felly, a ydych yn derbyn bod cyflwyno cyfnod gwaharddedig yn debygol o gynyddu'r risg o lygredd amaethyddol? Ac wrth gwrs, fel rydym wedi clywed, bydd cost bodloni'r rheoliadau newydd hynny'n golygu cost o ddegau o filoedd o bunnoedd i ffermwyr Cymru. Ac a ydych chi, fel Llywodraeth, yn barod i chwarae eich rhan i'w cefnogi i gyflawni'r her honno os gofynnir i chi wneud hynny?

Os caf ddechrau gyda'ch sylw cyntaf, yn sicr, rwyf wedi siarad â'r sector amaethyddol i weld beth yw anawsterau ffermio yn ôl y calendr, gan fy mod ar eu hochr hwy. Dyna rwy'n ei ddweud; rwy'n deall hynny.

Fodd bynnag, fi hefyd yw Gweinidog yr amgylchedd, ac mae nifer annerbyniol o achosion o lygredd amaethyddol wedi bod. Rwyf newydd gael un y penwythnos hwn. Pan fyddaf yn agor fy nghyfrifiadur ar y penwythnos, yn ddi-ffael, caf e-byst am achosion o lygredd amaethyddol. Mae'n ormod ac mae'n embaras a chredaf fod pawb am weld llai o lygredd. Nid wyf yn dweud bod hyn yn ymwneud â'r sector amaethyddol yn unig wrth gwrs, ond mae'n amlwg fod fy rheoliadau'n ymwneud â'r sector amaethyddol.

Rydym wedi bod yn ymweld â ffermydd godro gydag arolygwyr llaeth Cyfoeth Naturiol Cymru. Credaf ein bod bellach—. Credaf fod ymweliadau wedi'u cynnal ag oddeutu 250 ohonynt bellach, ac nid yw dros 50 y cant o'r ffermydd hynny'n cydymffurfio ar hyn o bryd mewn perthynas â rheoliadau amaethyddol. Mae hynny'n annerbyniol. Rwyf wedi dweud bob amser y byddwn yn helpu i gefnogi'r gofynion ychwanegol gyda chyllid. Fodd bynnag, ni fyddaf yn rhoi cyllid i sicrhau bod pobl yn cydymffurfio â'r gyfraith fel y mae ar hyn o bryd. Os nad ydynt yn cydymffurfio, nid wyf am dalu iddynt gydymffurfio, ond byddwn yn sicr yn ceisio darparu cyllid, os bydd hynny'n ofynnol maes o law.

Ar fater arall, tybed a allech roi diweddariad i ni ynghylch Tomlinson's Dairies, a aeth i'r wal, wrth gwrs. Ac a allech gadarnhau i ni pa un o Weinidogion y Llywodraeth sydd bellach yn arwain y gwaith hwn, gan y deallaf, o gofio'r ffaith ei fod yn cynrychioli’r etholaeth leol, nad yw Gweinidog yr economi mewn sefyllfa i wneud hynny? Felly, byddem yn gwerthfawrogi rhywfaint o eglurder ynghylch pwy sy'n arwain y gwaith hwn i Lywodraeth Cymru. A hefyd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud nid yn unig i gefnogi’r ffermwyr yr effeithiwyd arnynt gan y cau, ond mae safle enfawr a modern yno, sy'n segur, felly pa fath o gymhellion ac ymdrechion y mae’r Llywodraeth yn eu gwneud i ddenu proseswyr eraill i'r safle?

Fel y gwyddoch, gwnaethom gryn dipyn o waith—gwnaeth fy adran gryn dipyn o waith—gyda Tomlinson's cyn iddynt gau i geisio eu cefnogi, dros y 18 mis diwethaf mewn gwirionedd, i geisio eu helpu i ddatrys eu problemau busnes parhaus.

Rydych yn llygad eich lle ei fod yn etholaeth Ken Skates, sef De Clwyd. Ar hyn o bryd, rwy'n arwain y gwaith. Yn amlwg, os oes penderfyniadau i'w gwneud mewn perthynas â rhaglen ReAct, er enghraifft—os oes angen ei defnyddio—gall y Dirprwy Weinidog edrych ar y materion hynny ar ran Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wrth gwrs. Gofynnais am ddiweddariad y bore yma ynghylch unrhyw newyddion o ran cwmni arall yn prynu Tomlinson's ac nid wyf yn ymwybodol fod hynny'n digwydd. Yn amlwg, y gweinyddwr sy'n ymdrin â hynny bellach.

Mewn perthynas â chymorth i ffermwyr, cyfarfûm a dau undeb y ffermwyr a gofynnais iddynt, os oedd ganddynt ffermwyr y gwyddent eu bod yn cael anawsterau penodol, i roi gwybod i mi, a gwn fod fy swyddogion wedi gweithio—. Credaf ein bod wedi cefnogi oddeutu 15 o wahanol fusnesau fferm mewn perthynas â chau Tomlinson's.

Mawndiroedd

3. Pa ymdrechion sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i adfer mawndiroedd? OAQ54822

Diolch. Ein nod yw rheoli pob ardal o fawndir yn gynaliadwy yng Nghymru, ac o leiaf 25 y cant o fawndir wedi'i addasu sy'n cynnal cynefinoedd lled-naturiol. Byddaf yn lansio rhaglen genedlaethol ar gyfer adfer mawndiroedd y gwanwyn nesaf a fydd yn nodi ein hymrwymiad i adfer mawndiroedd yn 2020.

13:50

Diolch am eich ateb calonogol. A gaf fi ddweud, Weinidog, fod Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi cynnal cynhadledd ryngwladol y mis diwethaf o dan yr enw 'Rheoli’r Tanwydd: Lleihau’r Risg', er mwyn edrych ar beryglon tanau gwyllt? Roedd y gynhadledd hon yn canolbwyntio ar arferion rheoli tir rhyngwladol a rhai gwersi gwerthfawr iawn. Mae prosiect Mawndiroedd Coll De Cymru hefyd yn ceisio ailwlychu hen fawnogydd mewn ardaloedd a elwir, yn ddeniadol iawn, yn 'Alpau Morgannwg', felly rwy'n gobeithio y byddwch yn talu sylw i'r datblygiadau hyn.

Nid oeddwn yn ymwybodol o'r gynhadledd honno. Efallai yr ysgrifennaf at y prif swyddog tân mewn gwirionedd i weld a allaf ddarganfod mwy o wybodaeth am hynny, gan ein bod yn ariannu cryn dipyn o weithgaredd mewn perthynas â mawndiroedd, gan y gwyddom, unwaith eto, fel rhan o'n cynlluniau datgarboneiddio, fod angen i ni sicrhau ein bod yn adfer cymaint â phosibl. Fel y dywedaf, mae cryn dipyn o gynlluniau ar waith. Efallai eich bod yn ymwybodol o Adfywio Cyforgorsydd Cymru—mae hwnnw'n brosiect a ariennir gan raglen LIFE yr UE, ac rwyf wedi ymweld ag ef mewn gwirionedd, yng nghanolbarth Cymru.

Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar eu cais prosiect llwyddiannus i'r Loteri Genedlaethol i adfer mawndiroedd yng nghwm Afan uchaf a draw i ardal Rhondda Cynon Taf ger Glyncorrwg? Fel y gwyddoch, gall fod yn rhan o alpau Morgannwg, fel y dywedodd David Melding. A wnewch chi edrych hefyd, felly, ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi'r prosiect hwnnw, gan eich bod newydd ddweud eich bod yn edrych ar y rhaglen fawndiroedd gyfan ar gyfer 2020, ac mae hon yn enghraifft berffaith o sut y gallwn weithio gydag awdurdodau lleol mewn ardal sydd eisoes yn mynd i fod yn gweithio ar ddatblygu mawndiroedd?

Diolch. Rwy'n croesawu'r dull partneriaeth gan gynghorau Castell-nedd Port Talbot a Rhondda Cynon Taf yn fawr. Mae'n wych eu bod wedi cael y cais llwyddiannus hwnnw gyda chyllid y Loteri Genedlaethol—prosiect pwysig iawn, fel y dywedwch, dros 500 hectar o dirwedd mawndirol hanesyddol, a chredaf eu bod wedi cael oddeutu £0.25 miliwn, efallai ychydig dros £0.25 miliwn, i ddatblygu eu cynlluniau ymhellach.

Cefnogi'r Economi Wledig

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r economi wledig? OAQ54840

Diolch. Rydym yn parhau i gefnogi'r economi wledig drwy ystod o bolisïau Llywodraeth Cymru a gweithio rhanbarthol. Bydd hyn, ynghyd â chynigion 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', yn creu'r amodau ar gyfer datblygu economi wledig amrywiol ac iach.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol mai dydd Sadwrn diwethaf oedd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach. Roeddwn i, fel llawer o Aelodau eraill y Cynulliad, allan yn ymgyrchu dros fusnesau lleol. Ymwelais â Neil James, cigydd lleol bach yng nghefn gwlad Sir Fynwy, y mae ei deulu wedi bod yn cefnogi ffermwyr Cymru ac yn cyflenwi cynnyrch lleol ers y 1950au. Enwebir y busnes yn aml ar gyfer gwobrau'r Gynghrair Cefn Gwlad, ac nid yw eleni'n eithriad. Rydym yn sôn yn aml yn y Siambr hon am gefnogi busnesau lleol, ond pa gefnogaeth benodol rydych chi—a dylwn ychwanegu, Gweinidog yr economi hefyd, gan fod hwn yn amlwg yn faes trawsbynciol—yn ei darparu i gwmnïau bach, yn enwedig busnesau gwledig fel Neil James, fel y gall pobl mewn ardaloedd gwledig barhau i brynu'n lleol, cefnogi busnesau lleol a chefnogi cadwyni cyflenwi lleol, siopau lleol, ac wrth gwrs, y gymuned ffermio sydd y tu ôl i'r holl gadwyni cyflenwi lleol hynny?

Diolch. Mae'r sector bwyd-amaeth yn amlwg yn sector pwysig iawn i Lywodraeth Cymru ac i Gymru, ac mae'n bwysig iawn fod gennym y busnesau bach hyn, fel y cigyddion y cyfeirioch chi atynt, i gefnogi ein ffermwyr. Yn amlwg, gwn fod ffermwyr yn teimlo dan fygythiad ar hyn o bryd o ran cynhyrchu cig coch, er enghraifft, ac rwyf bob amser yn dweud, 'Os ydych am gefnogi ein ffermwyr, y ffordd i wneud hynny yw prynu'n lleol, gan y gwyddoch fod cig wedi'i gynhyrchu'n gynaliadwy ac nad yw wedi teithio milltiroedd lawer.'

Rwy'n falch iawn, yn eich ymateb i Nick, eich bod wedi sôn am brynu'n lleol, a dyna roeddwn am ganolbwyntio arno. Gobeithio y bydd y Gweinidog—os nad yw wedi'i weld eto, fe'i anfonaf ati—wedi gweld yr adroddiad a gomisiynwyd yn ddiweddar gan Blaid Gydweithredol Cymru ac aelodau o'r grŵp Cydweithredol yma yn y Cynulliad, gan Athrofa Lleoedd Cynaliadwy Prifysgol Caerdydd, o'r enw 'Working co-operatively for sustainable and just food systems'. Fe sylwch, ym maniffesto Llafur ar lefel y DU, eu bod bellach wedi dweud y byddant yn cyflwyno Bil ar yr hawl i fwyd—bwyd cynaliadwy, fforddiadwy, iach a hygyrch.

Ond tybed—o ran y pwynt hwn ynghylch y lleol, lleoliaeth—beth arall y gallwn ei wneud, er gwaethaf Brexit, i gyflenwi'r rhwydweithiau bwyd lleol hynny lle rydych yn gweithio gyda'r tyfwyr bach, cydweithredol, ond rydych hefyd yn gweithio gyda'r ffermydd teuluol a phawb arall. Mae'n chwerthinllyd ein bod mewn sefyllfa bellach lle mai Cymru yw'r wlad fwyaf gwledig o'r holl wledydd, gallech ddadlau, o ran ein hagosrwydd at gynhyrchwyr bwyd gwledig, ac eto, mae gennym dros 500,000 o bobl ledled y DU yn dibynnu ar fanciau bwyd, 10 y cant o gyllideb y GIG yn mynd i drin diabetes math 2, ac 8 miliwn o bobl yn y DU yn ei chael hi'n anodd rhoi bwyd ar y bwrdd. Yng Nghymru, does bosibl na allwn ddatblygu’r math o rwydweithiau bwyd lleol sy'n rhoi bwyd ar y bwrdd yn lleol i bobl. Ac nid oes angen Bil arnom i wneud hyn, mewn gwirionedd. Ond yr hyn sydd ei angen arnom yw ymgorffori hyn yn y cerrig milltir rydym yn eu datblygu ar hyn o bryd—y cerrig milltir cenedlaethol i Gymru.

13:55

Diolch. Nid wyf wedi darllen yr adroddiad mewn gwirionedd, ond mae gennyf gopi ohono, felly efallai y byddaf yn ei ddarllen dros y Nadolig, gan y credaf, fel y dywedwch, fod cryn botensial i ni ddatblygu'r rhwydweithiau hynny. Mae gennyf un yn fy etholaeth—cydweithfa fwyd—sy'n gweithio mewn ardal ddifreintiedig iawn, ac mae'n hollol wych.

Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi gwneud datganiad llafar ar glystyrau bwyd yr wythnos diwethaf—credaf mai'r wythnos diwethaf oedd hi—a chredaf fod hynny wedi bod yn un o brif lwyddiannau ein sector bwyd a diod yma yng Nghymru, lle rydym yn cael cwmnïau'n dod at ei gilydd i weithio gyda'i gilydd, rhannu arferion gorau, a chredaf—wyddoch chi, mae'n cyd-fynd yn dda ag ethos y gydweithfa.

Trosglwyddwyd cwestiwn 5 [OAQ54820] ar gyfer ateb ysgrifenedig. Cwestiwn 6, felly. Vikki Howells.

Tlodi Tanwydd

6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am baratoadau ar gyfer strategaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer tlodi tanwydd? OAQ54829

Diolch. Rwy'n disgwyl y bydd y cynllun newydd ar gyfer trechu tlodi tanwydd yn cael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghori ym mis Chwefror 2020. Mae ein cynigion yn cael eu llywio gan yr adolygiad tirwedd, a gyhoeddwyd gan Swyddfa Archwilio Cymru ar 3 Hydref, yn ogystal â gwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys y cyfarfod bwrdd crwn a gynhaliwyd gennyf ym mis Mehefin.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, mae llu o bethau y gallwch edrych arnynt wrth ystyried tlodi tanwydd, ac rwy'n derbyn nad yw llawer o'r ysgogiadau wedi'u datganoli. Yn ddiweddar, cyfarfûm â Smart Energy, a ddywedodd wrthyf am y gwaith y mae'n ei wneud i annog pobl i osod mesuryddion deallus. Mae 40 y cant o aelwydydd yng Nghwm Cynon eisoes wedi newid i fesuryddion deallus, roeddwn yn falch o ddarganfod, ac mae hynny'n llawer uwch na'r cyfartaledd, sy'n dda i ddefnyddwyr ond hefyd yn gadarnhaol i'r amgylchedd. Beth yw eich barn, Weinidog, ynglŷn â rôl mesuryddion deallus ar gyfer trechu tlodi tanwydd? A sut y gellir sicrhau bod mentrau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol yn annog pobl i newid?

Diolch. Yn sicr, mae'r ffigurau hynny yng Nghwm Cynon yn galonogol iawn. Credaf mai oddeutu 28 y cant yw'r cyfartaledd cenedlaethol. Felly, gallwch weld eich bod ymhell uwchlaw'r cyfartaledd yng Nghwm Cynon, felly mae hynny'n dda iawn. Gall mesuryddion deallus wneud cyfraniad gwerthfawr i'n hymdrechion i leihau gwastraff ynni. Mae'n helpu talwyr biliau i arbed arian. Gall helpu i leihau faint o ynni sydd ei angen i gynnal cartref diogel a chyffyrddus, ac yn amlwg, gall leihau’r gost os gallwch gael bargen well drwy newid, gan y gwn fod rhai pobl yn gyndyn i newid neu nid ydynt yn gwybod sut i newid. Felly, credaf fod y cyngor a ddarperir ochr yn ochr â'r gwaith o osod y mesurydd deallus yn ddefnyddiol iawn.

Mae hefyd yn gwneud y gwaith o reoli cyflenwad a galw am ynni yn haws ac yn fwy costeffeithiol. Rwy'n gobeithio gyfarfod â'r cwmni sydd—. Yn amlwg, menter Llywodraeth y DU yw hon, mesuryddion deallus, ac mae'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi penodi cwmni—cwmni comisiynau data, rwy'n credu. Felly, rwy'n gobeithio cyfarfod â hwy ym mis Ionawr i drafod beth arall y gallwn ei wneud, gan fy mod yn awyddus iawn i Lywodraeth Cymru gefnogi Llywodraeth y DU mewn perthynas â hyn.

Weinidog, nodaf fod Llywodraeth yr Alban wedi newid y diffiniad o dlodi tanwydd, ac wedi gwneud hyn yn dilyn her gyfreithiol, ac fe'i diffinnir bellach fel cartref lle mae preswylwyr ar incwm isel ac mae angen iddynt wario cyfran uchel o'r incwm hwnnw ar danwydd. Y diffiniad cyfredol yw aelwydydd sy'n gwario 10 y cant o'u hincwm ar danwydd, a gallai hynny gynnwys cwpl cyfoethog iawn sy'n penderfynu byw mewn adeilad hanesyddol a dewis gwario 10 y cant ar ei gynhesu, ac nid hynny rydym am fynd i'r afael ag ef mewn gwirionedd. Mae angen gwell data arnom er mwyn inni gyrraedd y rheini sydd fwyaf o angen y cymorth.

Nid oeddwn yn ymwybodol fod yr Alban yn gwneud hynny, ond rwy'n sicr yn awyddus i edrych ar hynny. Ac unwaith eto, fel rhan o'r strategaeth newydd, ac yn amlwg, yr ymgynghoriad, rwy'n siŵr y bydd hynny'n rhywbeth a fydd yn codi. Fel y dywedwch, dyna'r peth gyda thargedau; rydych yn cael canlyniadau gwrthnysig weithiau. Yn amlwg, nid oeddwn wedi meddwl am hynny, ond yn sicr, nid hynny y byddem yn gobeithio'i wella.

Y Sector Bwyd-amaeth

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y sector bwyd-amaeth yng Ngogledd Cymru? OAQ54821

Rydym yn cefnogi busnesau bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru, fel ym mhob rhan o Gymru, i ddod yn fwy proffidiol, cynaliadwy, gwydn ac wedi'u rheoli'n broffesiynol. Bydd y Ganolfan Ymchwil i Weithgynhyrchu Uwch newydd ym Mrychdyn, a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac a agorodd ym mis Tachwedd, yn bwysig iawn ar gyfer datblygu ymchwil ac arloesedd yn y diwydiant bwyd-amaeth ledled Cymru yn y dyfodol.

14:00

Diolch. Weinidog, mae pob un ohonom yn poeni am les anifeiliaid, ac rwyf wedi lleisio fy mhryderon am allforio anifeiliaid byw yn y Siambr hon o'r blaen. Rwy'n falch o weld bellach y bydd Llywodraeth y DU yn gwahardd allforio anifeiliaid byw pan fyddwn yn gadael yr UE o'r diwedd. A fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr un peth?

Os ydym yn gadael yr UE, mae'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni edrych arno bryd hynny.

Rheoli Coedwigaeth

8. Pa gynnydd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'i wneud o ran rheoli coedwigaeth? OAQ54843

Diolch. Mae'r ddogfen 'pwrpas a rôl' yn nodi gweithgarwch rheoli coedwigoedd CNC mewn perthynas ag ystâd coetiroedd Llywodraeth Cymru. Fe'i cynlluniwyd i alluogi coetiroedd Cymru i gael eu rheoli'n gynaliadwy yn hirdymor er mwyn darparu cyfleoedd i bobl yn awr ac yn y dyfodol fyw, gweithio a chwarae yn ein coedwigoedd rhagorol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae rheoli coedwigaeth yn amlwg yn faes eang, ond mae hefyd yn cynnwys ystyried cynaeafu ac ailblannu rhannau o'r goedwigaeth. Pan fyddwn yn sôn am gynaeafu, mae angen i ni geisio sicrhau hefyd nad ydym yn gadael sbwriel ar lawr, a'n bod yn defnyddio'r pren yn effeithiol ac yn effeithlon, gan fod llawer o fusnesau'n dibynnu ar rywfaint o'r pren hwnnw. Yn fy etholaeth i, gwelaf drenau'n mynd i ogledd Cymru o dde Cymru gyda boncyffion wedi'u pentyrru arnynt. Felly, y cwestiwn y buaswn yn gobeithio y byddech yn edrych arno yw: sut y gallwn gefnogi busnesau lleol i gael mynediad at goed a phren o ardaloedd coedwigaeth lleol pan fyddant yn cael eu cynaeafu, yn hytrach na gorfod anfon y pren hanner ffordd ar draws Cymru, ac weithiau, yr holl ffordd ar draws Cymru, a chynyddu ein hôl troed carbon o ganlyniad i hynny, pan allwn leihau’r ôl troed carbon drwy gael mynediad at fusnesau lleol, at y goedwigaeth, ei chwympo a'i hailblannu, a sicrhau wedyn fod y busnesau sy’n defnyddio'r pren hwnnw hefyd yn lleol?

Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y gall CNC edrych arno yn eu contractau ar gyfer pren. Gwn ein bod yn cyfarfod yn nes ymlaen heddiw i drafod y materion hyn, ond yn amlwg, os ydym am leihau ein hôl troed carbon, mae hynny'n amlwg yn faes lle dylem allu gwneud hynny'n eithaf hawdd, buaswn wedi meddwl.

Fel y dywedwch, mae'r cynllun rheoli yn cynnwys cryn dipyn o ailblannu, ac yn ôl ym mis Hydref, roeddech yn swnio'n gadarnhaol iawn ynghylch y syniad o CNC ac ysgolion yn gweithio gyda'i gilydd fel y gallai plant ddysgu plannu coed fel rhan o'u haddysg ehangach. Fel y mae'n digwydd, ar yr union ddiwrnod hwnnw, cyfarfu Sophie Howe, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, â CNC i drafod eco-lythrennedd, a chytunodd fod yr awgrym, a dyfynnaf, yn 'syniad gwych', i gyfrannu at y gwaith hwnnw ar eco-lythrennedd. Felly, pa drafodaethau a gawsoch ers hynny gyda CNC, yn enwedig ynglŷn â sut y gall rheoli coedwigaeth ac ailgoedwigo chwarae rhan yn yr eco-lythrennedd hwnnw? A yw'n glir eto gyda phwy y dylai CNC siarad er mwyn iddynt allu dylanwadu ar gwricwla lleol? Mae arnaf ofn efallai na fyddwch yn gallu ateb y rhan olaf honno, a bod yn deg.

Ni allaf gofio a drafodais hynny gyda CNC cyn neu ar ôl ein trafodaeth ddiwethaf yn y Siambr, ond yn amlwg, mae'n rhywbeth y maent yn ei ystyried, ac, fel y dywedwch, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol hefyd yn awyddus i ymgysylltu. Rwy'n fwy na pharod i siarad â'r Gweinidog Addysg os yw CNC yn awyddus i mi wneud hynny, neu'n amlwg, gallant gael cyfarfod gyda fy nghyd-Weinidog Kirsty Williams, os byddai'n well ganddynt wneud hynny.

Tâl ac Amodau Gweithwyr Fferm

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella tâl ac amodau ar gyfer gweithwyr fferm? OAQ54834

Amddiffynnodd Llywodraeth Cymru yr isafswm cyflog amaethyddol ar ôl i Fwrdd Cyflogau Amaethyddol Cymru a Lloegr gael ei ddiddymu yn 2013. Mae'r panel cynghori ar amaethyddiaeth yn negodi ac yn cynghori Gweinidogion i sicrhau cyfraddau cyflog ac amodau teg i weithwyr fferm, ac yn hyrwyddo gyrfaoedd a datblygu sgiliau amaethyddol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Hoffwn drafod amodau gwaith yn fanylach, gan y gall ffermydd fod yn lleoedd peryglus i weithio, ac er bod cryn dipyn o gynnydd wedi'i wneud o ran diogelwch mewn sectorau eraill fel adeiladu, mae'r un gwelliant—. Mae llawer iawn o farwolaethau'n dal i ddigwydd ar ffermydd Prydain. Mae’r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch wedi adrodd bod chwech o bobl wedi’u lladd ar ffermydd Cymru eleni, gyda chyfartaledd pum mlynedd o bump o bobl y flwyddyn. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod marwolaeth un unigolyn yn ormod, ond a fyddech hefyd yn cytuno, wrth i 2019 ddirwyn i ben, y dylai helpu i wella diogelwch ar gyfer gweithwyr fferm fod yn un o weledigaethau'r Llywodraeth hon ar gyfer 2020, ac efallai mai'r flwyddyn nesaf fydd y flwyddyn y byddwch yn canolbwyntio ar leihau nifer marwolaethau gweithwyr fferm i ddim?

Cytunaf yn llwyr fod un farwolaeth, yn amlwg, yn un farwolaeth yn ormod, ac rydym wedi gweld gormod o farwolaethau ar ein ffermydd, yn sicr yn ystod y tair blynedd a hanner ers i mi fod yn y swydd. Mae'n rhywbeth sy'n fy nigalonni'n fawr, ac maent yn lleoedd peryglus. Mae'n rhaid i bobl barchu eu gweithleoedd mewn perthynas â hynny. Mae un neu ddau o gynlluniau ar waith yng Nghymru rwyf bob amser yn fwy na pharod i'w cefnogi. Yn Sioe Frenhinol Cymru, rydym bob amser yn gwneud gwaith ar hyn ac mae'n rhywbeth rwyf am barhau i ganolbwyntio arno, yn amlwg. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy mhortffolio, y diwydiant pysgota hefyd, rwy'n credu, unwaith eto, gwn ein bod wedi rhoi rhywfaint o arian fel y gellir defnyddio offer i geisio sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r peryglon ac i helpu i'w diogelu.

14:05

Wrth gwrs, cafodd gweithwyr fferm yn yr Alban hwb cadarnhaol yr wythnos hon gan y byddant yn cael codiad cyflog o 3 y cant. Yma yng Nghymru, cynigiodd y panel cynghori ar amaethyddiaeth y dylai isafswm cyfraddau tâl ar gyfer gweithwyr amaethyddol gynyddu 1.8 y cant ar draws yr holl fandiau cyflog. [Torri ar draws.] Daeth yr ymgynghoriad ar hyn i ben ar 16 Hydref 2019 ac ni fydd unrhyw grynodeb o'r ymatebion yn cael ei gyhoeddi. Nawr, rwy'n croesawu'r ffaith bod ein gweithwyr fferm yn mynd i gael mwy—[Torri ar draws.] Onid ydynt—?

Rwy'n croesawu'r ffaith bod ein gweithwyr fferm yn mynd i gael rhagor o dâl, ond yn amlwg, bydd hyn yn effeithio ar gostau fferm uwch. Pa gamau rydych yn eu cymryd i gydweithredu â phrynwyr i helpu i sicrhau eu bod yn ystyried baich cyflogres fferm uwch wrth bennu prisiau am gynnyrch fferm?

Wel, gan ddychwelyd at y cwestiwn ynghylch cyflogau ein ffermwyr a’n gweithwyr fferm, fel y dywedaf, sefydlwyd y panel cynghori ar amaethyddiaeth gan Lywodraeth Cymru ar ôl i Fwrdd Cyflogau Amaethyddol Llywodraeth y DU ar gyfer Cymru a Lloegr gael ei ddiddymu. Cefais ychydig o gyngor yr wythnos diwethaf gan y panel, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eu gwaith manwl, ond, yn anffodus, gall y cyhoeddiad hwyr am yr isafswm cyflog cenedlaethol a'r cyfraddau cyflog byw cenedlaethol ar gyfer 2020 oherwydd yr etholiad cyffredinol olygu y bydd angen i'r panel ailedrych ar yr isafswm cyflog amaethyddol. Rwyf am sicrhau bod gennym dâl ac amodau teg a phriodol ar gyfer ein gweithwyr amaethyddol yma yng Nghymru.

Roedd cwestiwn 10 i fod i gael ei ofyn gan Dawn Bowden, nad yw'n bresennol. [Torri ar draws.]—Rwy'n siarad nawr. Tynnwyd cwestiwn 11 yn ôl. Roedd cwestiwn 12 i fod i gael ei ofyn gan Jayne Bryant, nad yw'n bresennol. Daw hynny â'ch sesiwn gwestiynau i ben, Weinidog. A gadewch i hyn fod yn wers i'r holl Aelodau sy'n cyflwyno cwestiynau, fod y Gweinidog Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn arbennig o effeithlon wrth ateb cwestiynau, a gallai pob cwestiwn fod wedi'i ofyn a'i ateb heddiw. Nawr, dyna'r her i'r Gweinidog nesaf.

Ni ofynnwyd cwestiynau 10 [OAQ54815] a 12 [OAQ54839]. Tynnwyd cwestiwn 11 [OAQ54835] yn ôl.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol

Cwestiynau, felly, i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, a daw'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.

Cefnogi Pobl Ddigartref

1. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i gefnogi pobl ddigartref yn 2020? OAQ54817

Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i gyflawni yn erbyn ein hymrwymiad i fynd i'r afael ac atal pob math o ddigartrefedd. Mae ein strategaeth a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi ein ffocws ar atal a gwasanaethau cyhoeddus. Mae hyn yn cynnwys cefnogi'r rhai sy'n ddigartref ar hyn o bryd i gael llety, gan sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn ymyriadau cynharach i atal pobl rhag dod yn ddigartref.

Diolch am eich ateb, Weinidog, ond mae Deddf Crwydradaeth 1824 yn dyddio'n ôl i 1824 ac yn gwneud cysgu allan neu gardota yn drosedd yng Nghymru a Lloegr. Nid yw'r Ddeddf hon yn gwneud unrhyw beth i ddatrys achosion sylfaenol digartrefedd, ac mewn gwirionedd, mae'n fwy tebygol o wthio rhywun ymhellach oddi wrth y gwasanaethau hanfodol sy'n eu helpu oddi ar y strydoedd. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi na ddylai unrhyw un gael eu troseddoli am fod yn ddigartref neu'n ddiymgeledd? A pha gamau a gymerwch i ddiddymu'r Ddeddf crwydradaeth yng Nghymru?

Ie, cytunaf yn llwyr â chi. Nid yw'r Ddeddf crwydradaeth wedi'i datganoli i Gymru—Llywodraeth y Torïaid yn San Steffan a ddylai fod wedi'i diddymu. [Torri ar draws.] Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y Torïaid yn San Steffan, Janet Finch-Saunders. Mae angen iddynt hwy ei diddymu. Pe gallwn, buaswn yn gwneud hynny. Ni allwn wneud hynny.

Weinidog, mae Cymorth i Fenywod Cymru wedi nodi nad yw 77 y cant o'r plant sy'n profi cam-drin domestig wedi cael cefnogaeth gan wasanaeth arbenigol. Nawr, gŵyr pob un ohonom fod cam-drin domestig yn un o'r ffactorau a all achosi digartrefedd, ac mae Cymorth i Fenywod Cymru wedi canfod na fu modd rhoi llety mewn lloches i 512 o oroeswyr, gyda llawer ohonynt â phlant wrth gwrs, oherwydd diffyg lle. Dyna 512 o oroeswyr a'u dibynyddion yn cael eu gorfodi i ofalu amdanynt eu hunain ar ôl dianc o amgylchedd peryglus. A ydych yn derbyn nad yw hyn yn ddigon da ac a wnewch chi roi addewid cadarn inni y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pawb sy'n ceisio cymorth mewn lloches yn y dyfodol yn ei gael? Ac er mwyn cyflawni hyn, a wnewch chi ystyried ehangu'r cymhwysedd i blant dan 16 oed sy'n byw mewn llochesi ac edrych ar ba gyllid grant cymorth tai y gellir ei alinio â chyllid grant cymunedol a phlant i sicrhau bod pob plentyn yr effeithir arnynt gan gam-drin domestig yn cael cymorth digonol?

14:10

Ie, cytunaf â hi'n llwyr fod cam-drin domestig yn un o'r pethau sy'n achosi'r mathau hyn—wel, yr angen am lochesi yn y lle cyntaf, yn ogystal ag ansefydlogrwydd o ran tai. Mae ystod eang o faterion y mae angen i ni eu hystyried i sicrhau bod pobl yn gallu, er enghraifft, dal gafael ar eu tenantiaeth, felly os oes rhaid iddynt adael tŷ y byddai ganddynt hawl i fyw ynddo fel rheol, nid y sawl sy'n cam-drin sy'n aros yn y tŷ ac nid yw'r dioddefwr yn cael eu gyrru allan. Felly, mae nifer enfawr o bethau—rwy'n cytuno â chi.

Un o'r pethau a ddywedais yn fy natganiad ar dlodi plant ddoe oedd ein bod yn adolygu nifer o systemau sydd gennym ar waith ar hyn o bryd i sicrhau nad oes gennym bobl yn cwympo rhwng y craciau, ac mae'r maes y mae hi newydd ei amlinellu yn un ohonynt. Nid yw'n rhan uniongyrchol o fy mhortffolio, mae ym mhortffolio’r Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip mewn gwirionedd, ond mae hithau a minnau’n cydweithio fel rhan o’r adolygiad rhywedd a nifer o fentrau eraill i wneud hynny, ac rwy’n fwy na pharod i gynnwys yr Aelod yn y trefniadau hynny.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu llawer o gefnogaeth i bobl sy'n ddigartref, ond fel y gŵyr pob un ohonom, mae gormod o lawer o bobl yn cysgu ar y strydoedd a gormod lawer o bobl nad ydynt yn gwybod ble y byddant yn cysgu heno, ac maent yn gobeithio y bydd ffrind neu berthynas yn rhoi llety iddynt. Mae honno'n sefyllfa wael inni fod ynddi yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar hugain. A yw'r Gweinidog yn cytuno mai'r unig ateb hirdymor i ddigartrefedd yw adeiladu tai cyngor ar raddfa'r 1950au a'r 1960au, sy'n cynnwys Llywodraethau Ceidwadol? Deallaf o ddarllen papurau lleol yn ddiweddar fod Harold Macmillan, yn ôl pob sôn, wedi'i ddisgrifio fel Marcsydd.

Wel, nid hynny yw fy nealltwriaeth i o'r diffiniad o Farcsydd, mae'n rhaid i mi ddweud. Cytunaf yn llwyr â'r Aelod fod angen i ni adeiladu'r cyfuniad iawn o dai o'r math iawn yn y lle iawn sy'n fforddiadwy i bobl. Ac yn amlwg, mae'n rhaid cyplysu hynny â chymorth i sicrhau y gall pobl gynnal tenantiaeth. Felly, mae a wnelo â mwy nag adeiladu cartrefi fforddiadwy yn unig; rydym hefyd yn dweud yn gwbl glir mai ein huchelgais yw adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr ac yn gyflym, ac mae hynny'n cynnwys tai cyngor, ac mewn gwirionedd, mae nifer fawr o'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yng Nghymru yn adeiladu nifer fawr o dai cymdeithasol. Dyma pam fod y Llywodraeth hon wedi amddiffyn cyllid grant i sicrhau cymorth tenantiaeth hyblyg drwy ein grant cymorth tai hefyd, a dyna pam fod ein rhaglenni Cefnogi Pobl yn bwysig iawn i sicrhau nid yn unig fod pobl yn cael lle i fyw ond eu bod yn gallu cynnal eu hunain yn y denantiaeth honno.

Gofynnodd Mohammad Asghar, wrth agor hyn, i’r Gweinidog edrych ar achosion sylfaenol digartrefedd, a buaswn yn ymestyn hynny i gynnwys cysgu allan hefyd. Dywedodd Shelter, mewn astudiaeth yn gynharach y mis hwn, er gwaethaf, mae'n rhaid imi ddweud, er gwaethaf y mesurau a oedd yn cael eu cymryd mewn lleoedd fel Cymru a'r Alban, y bydd cymaint â 4,000 neu fwy o blant yn cael eu gwneud yn ddigartref erbyn 25 Rhagfyr. A hoffai'r Gweinidog ehangu ar yr hyn y mae hi'n ei ddeall yw'r achosion sylfaenol sy'n golygu, er gwaethaf ein hymyriadau gorau, fod digartrefedd a chysgu allan, gan gynnwys ymhlith plant a phobl ifanc, bellach yn cynyddu'n ddiwrthdro?

Ydy, mae'n gwbl glir mai un o achosion sylfaenol digartrefedd yw anallu pobl i gael mynediad at y math cywir o dai cymdeithasol, gan nad ydym wedi bod yn adeiladu digon ohonynt o ganlyniad i gapiau'r Torïaid ar y cyfrifon refeniw tai, a'r ffordd roedd y system honno'n gweithio, a oedd yn hollol wrthwynebus i adeiladu tai cymdeithasol. Ceir nifer o broblemau hefyd sy'n ymwneud â chredyd cynhwysol; y ffordd y mae'r lwfans tai lleol wedi'i gapio ers pedair blynedd gan wneud pobl yn ddiymgeledd; y cynnydd mewn lefelau uchel o ddyled bersonol yn arwain at chwalu teuluoedd; a materion trais domestig, fel y nododd Leanne Wood, o ganlyniad i rai o'r problemau hynny. Ceir ystod o faterion cymhleth, pob un yn seiliedig ar dlodi ac anallu pobl i ennill digon o arian i gadw eu tai. A'r rheswm am hynny yw fod costau tai yn uchel iawn yn y sector rhentu preifat ac nid yw credyd cynhwysol yn ddigon i'w talu, a dyna'n bendant sydd wrth wraidd y broblem.

Y Diwydiant Adeiladu Tai

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r diwydiant adeiladu tai? OAQ54814

Gwnaf. Rydym yn darparu ystod o gefnogaeth i adeiladwyr tai, gan gynnwys cefnogaeth yn benodol ar gyfer busnesau bach i ganolig. Rwy'n cydnabod bod adeiladu tai yn heriol; rwy'n cyfarfod ag adeiladwyr yn rheolaidd er mwyn trafod rhai o'r heriau sy'n eu hwynebu. Cyfarfu Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a minnau â chynrychiolwyr y sector ddiwethaf ym mis Hydref, gan ganolbwyntio ar fynd i’r afael â'r heriau ym maes adeiladu.

14:15

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Hughes Architects yn fusnes sy'n gweithredu ledled canolbarth Cymru, ac maent wedi dweud nad yw'r fframwaith datblygu cenedlaethol drafft yn rhoi fawr ddim ystyriaeth i ganolbarth Cymru. Dywedant ei fod yn edrych am yn ôl heb unrhyw weledigaeth go iawn, a'i fod hefyd yn debyg i strategaethau blaenorol, sydd, yn eu barn hwy, wedi methu cyflawni. Mae Mr Hughes yn mynd ymlaen i sôn yn benodol am y ffocws parhaus ar dai fforddiadwy ar draul tai yn gyffredinol sydd wedi taro rhanbarthau gwledig yn galed, ac mae cynllunwyr strategol wedi camddeall hynny i raddau helaeth. Ceir pwynt ehangach hefyd ynglŷn â bod ardal canolbarth Cymru yn cael ei chynnwys mewn rhanbarth llawer ehangach, yn cael ei chynnwys yn rhanbarth de Cymru, ond maent yn economïau gwahanol iawn. A gwn fod rhanddeiliaid eraill wedi lleisio'r pryder hwn wrthych chi hefyd. Tybed sut rydych yn ymateb i'r pryderon hyn, ac a wnewch chi ymrwymo, Weinidog, a'ch swyddogion, i roi ystyriaeth ofalus i ymatebion rhanddeiliaid o ganolbarth Cymru sydd wedi rhybuddio bod dogfen bolisi'r fframwaith datblygu drafft cyfredol yn methu mynd i'r afael â'r hyn y bwriadwyd iddo ei gyflawni?

Wel, ymgynghoriad drafft yw'r ddogfen gyfredol, fel y gwn fod Russell George yn gwybod. Mae'r ymgynghoriad bellach wedi dod i ben. Cawsom dros 1,000 o ymatebion iddo ac mae'r ymatebion hynny wrthi'n cael eu dadansoddi. Byddwn yn cyhoeddi'r adroddiad ar ymatebion yr ymgynghoriad wedyn a byddwn yn cyflwyno unrhyw newidiadau a argymhellir o ganlyniad i'r ymgynghoriad hwnnw. Felly, rwy'n cymryd bod y cwmni y mae'n sôn amdano wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad.

O ran pam rydym yn pwysleisio tai cymdeithasol, mae'r holl dystiolaeth yn dangos ein bod yn adeiladu digon o dai'r farchnad agored yng Nghymru. Yn amlwg, mae angen inni barhau i adeiladu cymaint â hynny yn y dyfodol, ond rydym filoedd yn brin o gartrefi cymdeithasol yn enwedig. Mae angen inni adeiladu oddeutu 4,000 o gartrefi cymdeithasol y flwyddyn am y 10 mlynedd nesaf. Nid ydym yn agos i gyrraedd hynny, er ein bod yn adeiladu digon o dai'r farchnad agored. Felly dyna'r pwyslais, er fy mod yn derbyn y pwynt a wna, sef, fel y dywedais mewn ymateb i Mohammad Asghar, fod angen inni sicrhau ein bod yn adeiladu'r math iawn o dŷ yn y lle iawn ar gyfer y bobl iawn. Felly mae yna nifer o bethau cymhleth.

Bwriedir hefyd i'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol gael ei ddarllen ochr yn ochr â 'Polisi Cynllunio Cymru', a bydd yn gwybod ein bod newydd ddechrau pasio Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) drwy'r Senedd, ac mae gan hwnnw drefniadau rhanbarthol penodol ynghylch cynllunio strategol, a fydd yn mynd i'r afael â rhai o'r materion sy'n codi ynghylch materion gofodol ac ardaloedd penodol.

Felly, rwy'n derbyn y pwynt. Rydym yn edrych ar ymatebion yr ymgynghoriad ar hyn o bryd a chyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i rannu'r ymatebion hynny a'n hymateb iddynt gyda'r Cynulliad, byddaf yn gwneud hynny—yn gynnar iawn yn y flwyddyn newydd, yn ôl pob tebyg, Lywydd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Diolch, Lywydd. Weinidog, efallai y byddwch wedi sylwi y bydd etholiad cyffredinol yn digwydd cyn bo hir, ond o gofio hynny, daeth yn amlwg fod myfyrwyr yng Nghaerdydd wedi cael gwybod na fyddant yn gallu pleidleisio yfory oherwydd camgymeriad gweinyddol heb unrhyw fai arnynt hwy. Dywedir wrthyf fod cyngor Caerdydd wedi cyfaddef nad ydynt wedi mynd i'r afael hyd yma â'r oddeutu 200 o'r 1,000 o bobl a roddodd gyfeiriadau annilys wrth gofrestru. Felly, ar y cam hwyr hwn, beth y gallwch ei wneud fel Gweinidog i geisio unioni'r sefyllfa anffodus hon?

Nid oeddwn yn ymwybodol o hynny, mae'n rhaid i mi ddweud, felly os gall roi'r manylion i mi cyn gynted â phosibl, gallaf fynd ar ei drywydd gyda chyngor Caerdydd. Nid wyf yn siŵr o'r ateb, felly, gan nad oeddwn yn ymwybodol o'r broblem, ond os gallwch rannu'r manylion gyda mi, byddaf yn gweld beth y gallwn ei wneud. Yn sicr, rydym yn amlwg yn awyddus i sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn gallu pleidleisio.

Diolch am hynny. Gan ddychwelyd at faterion tai a chysgu allan, fel y gwyddoch, mae'r grant cymorth tai yn hanfodol i alluogi amryw asiantaethau, fel Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Fenywod Cymru i ddarparu'r gwasanaethau sydd mor werthfawr wrth fynd i'r afael â digartrefedd a chysgu allan ar ein strydoedd, ond serch hynny, mae cyllid ar gyfer cymorth sy'n gysylltiedig â thai wedi gostwng £37 miliwn yng Nghymru ers 2012 mewn termau real, yn ôl adroddiad diweddar. Felly, a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i gynyddu'r grant cymorth tai yn y cylch cyllidebol nesaf?

Wel, fel y nododd Dai Lloyd, mae gennym etholiad cyffredinol yn digwydd ar hyn o bryd a bydd yn gwybod, felly, ein bod wedi gorfod gohirio'r gwaith o cyhoeddi'r gyllideb. Bydd y gyllideb ddrafft, ochr yn ochr â'r setliad llywodraeth leol—ar yr un pryd, yn anarferol, oherwydd cyfyngder yr amserlenni—yn cael ei chyhoeddi mewn datganiad ysgrifenedig ar y dydd Llun ar ôl yr etholiad cyffredinol. Felly, ddydd Llun nesaf.

Diolch am hynny, gan fod ystadegau gan y Wallich yn dangos cynnydd yn nifer y bobl sy'n cysgu allan ar strydoedd Abertawe, a phan wyf wedi bod allan gyda'r daith cawl i'r digartref—ac mae Leanne wedi bod allan hefyd ar y daith cawl i'r digartref yn Abertawe—mae'r dystiolaeth yn amlwg, mewn gwirionedd. Mae'n arbennig o drist wrth agosáu at y Nadolig, fel rydym ar hyn o bryd. Felly, gyda'r addewid o wariant cyhoeddus gwyllt gan bwy bynnag sy’n ennill yr etholiad cyffredinol yfory, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sicrhau bod atal digartrefedd yn flaenoriaeth mewn unrhyw benderfyniadau gwariant yn y dyfodol?

14:20

Iawn. Yn amlwg, rydym am atal digartrefedd. Bydd Dai Lloyd yn ymwybodol fod gennym y grŵp gweithredu ar dai, o dan gadeiryddiaeth prif weithredwr Crisis, yn gweithio i ni. Rydym wedi derbyn holl argymhellion yr adroddiad cyntaf, y gofynasom amdano yn fwriadol er mwyn mynd i’r afael â chysgu allan a'r enghreifftiau gwaethaf o ddigartrefedd yn y cyfnod cyn y Nadolig. O ganlyniad i hynny, mae gennym yr hyfforddiant allgymorth grymusol ar waith eisoes ledled Cymru. Rydym wedi darparu hyfforddiant penodol i'r holl weithwyr perthnasol yn Abertawe, Caerdydd, Wrecsam a Chasnewydd, ond nid yw hynny'n golygu bod rhannau eraill o Gymru heb gael eu cynnwys yn yr holl leoedd acíwt hynny lle mae pobl yn ymgynnull.

Rwyf innau hefyd wedi bod allan ar wahanol deithiau cawl, teithiau brecwast, ac ati, yn Abertawe a Chaerdydd. Nid wyf am addo dod â phawb i mewn oddi ar y stryd gan fod hynny'n amhosibl; byddai unrhyw un a fyddai'n gwneud yr addewid hwnnw'n sicr o'i dorri. Yr hyn rydym wedi'i ddweud yw y byddwn yn gwybod pwy yw pawb sy'n cysgu allan, a bydd gennym gynllun ar eu cyfer. Os gallwn ddod â hwy i mewn oddi ar y stryd, wrth gwrs, byddwn yn gwneud hynny. Fel arall, bydd gennym y gweithwyr allgymorth grymusol yn estyn allan atynt. Cyfarfûm â dau ohonynt o Gaerdydd yr wythnos diwethaf. Roedd rhai o'r straeon a ddywedasant wrthyf yn dorcalonnus iawn, ond gwnaethant bwysleisio hefyd y gall gymryd chwech i naw mis i gael rhywun i ymddiried digon ynoch i dderbyn eich bod yn rhoi'r help a'r gefnogaeth gywir iddynt.

Felly, nid ydym yn ceisio gorfodi pobl i wneud pethau'n groes i'w dymuniadau, ond rydym am sicrhau eu bod yn ddiogel a bod ganddynt gynllun gofal ar waith, a bod gennym y gweithwyr allgymorth yn gweithio gyda hwy. Felly, yr hyn rwy'n ei ddweud yw y byddwn yn gwybod pwy yw pawb, bydd gennym gynllun ar eu cyfer, a lle bo modd, byddwn yn dod â hwy i mewn oddi ar y stryd cyn gynted â phosibl i un o'n trefniadau tai yn gyntaf, neu'r trefniadau penodol rydym wedi'u rhoi ar waith yn y pedair dinas.

Diolch, Lywydd. O dan fformiwla ariannu llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, derbyniodd naw o'r 22 awdurdod yng Nghymru gynnydd yn y flwyddyn ariannol gyfredol: cynnydd o 0.9 y cant i Gaerdydd, cynnydd o 0.5 y cant i Abertawe, toriad o 0.1 y cant i Wrecsam, toriad o 0.3 y cant i sir y Fflint, er bod cynnydd cyfatebol wedi bod ym mhoblogaethau pob un ohonynt. Ochr yn ochr â sir y Fflint, roedd y cynghorau a welodd y toriadau mwyaf o 0.3 y cant yn cynnwys Conwy ac Ynys Môn, er bod Conwy ac Ynys Môn ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle mae 30 y cant neu fwy o weithwyr yn cael llai o dâl na'r cyflog byw gwirfoddol. Lefelau ffyniant y pen ar Ynys Môn yw'r isaf yng Nghymru, ychydig yn llai na hanner y lefelau yng Nghaerdydd, a chyngor Conwy sydd â'r gyfran uchaf o bobl dros 65 oed yng Nghymru, sef 25 y cant o gymharu â Chaerdydd ar 13 y cant, sydd â'r lleiaf. Pan ofynnais i chi ynglŷn â hyn yma ar 9 Hydref, fe ateboch chi,

'rydym yn cynnig, drwy'r amser, i awdurdod lleol sy'n credu nad yw'r dulliau o fesur yn iawn gynnig ei awgrymiadau ynghylch addasiadau i fformiwla'r is-grŵp dosbarthu'.

A oes unrhyw awdurdodau lleol wedi cynnig awgrymiadau ers i chi wneud y sylw hwnnw ar 9 Hydref, ac os felly, a allwch eu nodi?

Hyd y gwn i, nid oes unrhyw un wedi gwneud hynny, ond byddaf yn edrych i weld dros Mark Isherwood er mwyn bod yn hollol sicr, ond hyd y gwn i, nid oes unrhyw awdurdod lleol wedi gwneud cynnig ffurfiol i newid fformiwla'r is-grŵp dosbarthu.FootnoteLink Ond rhoddaf y cynnig eto: os yw awdurdod yn awyddus i awgrymu newid i fformiwla'r is-grŵp dosbarthu, rydym yn fwy na pharod i edrych arno ac i ystyried y ffigurau, a’i drin gyda'r prosesau democrataidd sydd gennym ar waith i wneud hynny. Mae'r cyngor partneriaeth a Llywodraeth Cymru yn cytuno ar fformiwla'r is-grŵp dosbarthu bob blwyddyn. [Torri ar draws.] Beth ar y ddaear y mae hynny'n ei olygu, Darren Millar? Yr hyn rydym yn credu ynddo yw democratiaeth leol a strwythur democrataidd lleol. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a ninnau'n gweithio'n ofalus iawn yn y cyngor partneriaeth i wneud hyn.

Mark Isherwood, os gallwch barhau, ac os gellir caniatáu iddo barhau, yn enwedig gan bobl yn ei grŵp ei hun.

Mewn gwirionedd, yn ystod yr union wythnos y gwnaethoch y sylw hwnnw i mi, anfonwyd llythyr at y Prif Weinidog a chithau a'r Gweinidog Cyllid a’r Trefnydd gan Gyngor Sir y Fflint, wedi'i lofnodi gan ei arweinydd ac arweinydd pob grŵp. Dywedai, 'Mae sir y Fflint wedi ymgysylltu â Llywodraeth Cymru i ddadlau ein hachos dros gyfres o flynyddoedd gosod cyllideb. Rydym yn parhau i ddadlau ein bod ninnau, fel cyngor sy'n cael lefel isel o gyllid y pen o dan fformiwla ariannu llywodraeth leol, yn fwy agored na'r rhan fwyaf i effeithiau degawd o gyllideb genedlaethol ostyngol.'—dyna'r term y gwnaethant ei ddefnyddio—'Mae'r dystiolaeth yno.' A daethant i'r casgliad, 'Byddem yn croesawu trafodaeth breifat gyda chi ynglŷn â'n hachos i'w gefnogi ac rydym yn dibynnu ar eich barn i wneud y defnydd gorau o'r cynnydd yng nghyllideb refeniw Cymru i gefnogi'r achos cyfunol dros lywodraeth leol.'

Fe ateboch chi ar ran Llywodraeth Cymru ar 4 Tachwedd, 'Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu'r canlyniad gorau posibl i lywodraeth leol o'n proses gyllidebol', ond wedyn, aethoch yn eich blaen i sôn am faint y gacen yn unig, pan oedd eu llythyr yn ymwneud â sut y caiff y gacen ei thorri. Felly, mewn ymateb i'r llythyr a anfonasant atoch yn ystod yr un wythnos ag y gwnaethoch ymateb i mi, ac rydych wedi ailadrodd eich cynnig iddynt, a ydych wedi cytuno i gyfarfod â hwy, fel y gofynasant, i drafod yr agenda a godasant gyda chi yn y llythyr hwnnw?

14:25

Nid oes gennyf unrhyw gof o hynny, felly rwy'n ymddiheuro. Rydym yn cael cryn dipyn o ohebiaeth. Rwy'n fwy na pharod i edrych arno eto.

Cyfarfûm â phob un o swyddogion gweithredol CLlLC yng ngogledd Cymru, yn swyddfeydd Cyngor Sir y Fflint. Roedd gan Hannah a minnau nifer o gyfarfodydd y diwrnod hwnnw, ac roedd arweinydd Wrecsam yn bresennol. Rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â hwy eto. Yn amlwg, ni wyddoch sut olwg sydd ar y setliad eleni gan nad ydym wedi'i ryddhau. Ond buaswn yn dweud, Mark Isherwood, yn ôl yr arfer, ei bod hi'n hawdd i chi sefyll yno a dweud wrthyf y dylwn roi mwy o arian i awdurdodau lleol, ond onid ydych chi'n un o benseiri naw mlynedd o gyni? Chi yw'r rhai sydd wedi torri ein cyllideb, chi yw'r rhai nad ydynt wedi anfon digon o arian i ni, chi yw'r rhai sydd wedi sicrhau bod ein fformiwla ariannu yn is yn awr nag yr oedd naw mlynedd yn ôl, felly chi'ch hunain yn unig sydd ar fai.

Wel, nid wyf am ailadrodd y wers economeg y ceisiais ei rhoi i chi ddoe ar y pwynt hwnnw—

Ydw, gan nad yw'n ymddangos eich bod yn deall economeg sylfaenol, ond dyna ni—

Mae fy nghwestiwn yn ymwneud â sut y caiff y gyllideb ei rhannu, ni waeth beth yw ei maint. Mae'n ymwneud â'r fformiwla, nid y maint. Mae pob un ohonom yn disgwyl yn eiddgar i glywed beth fydd maint y gyllideb nesaf—

Rwyf wedi cael fy nhrin yn nawddoglyd gan bobl lawer gwell na chi, Mark Isherwood.

Arhoswch i'r cwestiwn gael ei ofyn, a gadewch i ni beidio â chynhyrfu yn y Siambr, os gwelwch yn dda.

Felly, eu cais i chi, llythyr yn ateb gennych chithau, wedi'i lofnodi ar 4 Tachwedd, maent wedi gofyn am drafodaeth breifat.

Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallech edrych ar hynny.

Yn yr un modd, cefais ohebiaeth gan—nid wyf am eu henwi—aelod gweithrediaeth o sir y Fflint yr haf hwn am yr effeithiau deddfwriaethol heb eu hariannu ar lywodraeth leol. Dywedasant fod llywodraeth leol wedi dadlau nad yw’r asesiadau effaith rheoleiddiol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynhyrchu ochr yn ochr â deddfwriaeth ddrafft bob amser yn amcangyfrif nac yn rhagamcanu holl oblygiadau tebygol rhoi deddfwriaeth ar waith. Fe wnaethant ddarparu dwy enghraifft—anghenion dysgu ychwanegol a chyrff draenio cynaliadwy—a dywedasant, yn eu hachos hwy yn unig, y byddai'r pwysau cyllidebol heb eu hariannu y flwyddyn nesaf dros £0.5 miliwn, ledled Cymru, dros £10 miliwn. Unwaith eto, sut rydych yn ymateb i'r pryderon hyn? Codwyd yr achos hwn, mewn gwirionedd, yn baradocsaidd, gan aelod o'ch plaid eich hun, ond wrth siarad ar ran y teulu llywodraeth leol ledled Cymru, ac mae'n amlwg, o ystyried y manylion a'r dystiolaeth yn y llythyr, yn seiliedig ar dystiolaeth yn hytrach na barn yn unig.

Wel, Mark Isherwood, fel arfer, chi yw'r un nad yw'n deall y ffordd sylfaenol y mae economeg y setliad llywodraeth leol yn gweithio. Mae Cymru wedi cael ei thanariannu gan y Llywodraeth Geidwadol am y naw mlynedd ddiwethaf. Hyn a hyn o arian yn unig sydd gennym—llai o lawer nag y dylem ei gael er mwyn ei rannu. Caiff y pot hwnnw ei rannu drwy brosesau democrataidd CLlLC. Rydym yn cynnal cyfarfodydd cyswllt â phob un ohonynt, drwy'r amser. Mae arweinwyr y cynghorau y soniwch amdanynt yn bresennol yn llawer o'r cyfarfodydd hynny. Rwyf wedi cyfarfod â phrif weithredwyr ac arweinwyr pob cyngor yng Nghymru. Rwy'n fwy na pharod i ystyried unrhyw awgrym y maent am ei gynnig eto. Nid wyf yn gwybod sawl gwaith—. Nid oes ots os ydych yn chwifio darnau o bapur ataf. Nid wyf yn gwybod sawl gwaith y mae'n rhaid i mi ddweud yr un peth wrthych. Efallai y dylech wrando.

Cymorth i Gyn-filwyr

3. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i gyn-filwyr yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OAQ54844

Mae ein cefnogaeth i gyn-filwyr y lluoedd arfog ledled Cymru, gan gynnwys y rheini sy'n byw yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, wedi'i nodi yn ein hadroddiad blynyddol, a gyhoeddwyd ym mis Mai. Mewn cydweithrediad â'n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog a phartneriaid allweddol eraill, rydym yn parhau i adeiladu ar y gwaith pwysig hwn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Hyderaf na fydd hyn yn ddadleuol, oherwydd wrth gwrs, mae hwn yn faes y mae pob un ohonom yn malio amdano. Mae'n rhaid inni ofalu am yr unigolion hyn sydd wedi gwasanaethu ein gwlad ac sydd bellach yn troi at y wladwriaeth am gefnogaeth.

Mae gennyf un etholwr yn ei 30au sydd wir yn cyfateb i'r disgrifiad o gyn-filwr: mae ei berthynas wedi chwalu, mae'n cael trafferth gyda phroblemau caethiwed a theimlo’n ynysig ers gadael y lluoedd arfog, ac mae'n dioddef o ryw fath o straen wedi trawma, yn ôl pob golwg. Nawr, pan mae fy swyddfa wedi ceisio ymgysylltu â gwasanaethau lleol, rydym wedi'i chael hi'n anodd iawn eu cael i dderbyn y ffaith ei fod yn gyn-filwr. Mae sefydliadau lleol, fel y VC Gallery yn Hwlffordd a rhai o'r eglwysi ym Mhenfro, wedi bod yn gwbl ardderchog ac wedi ceisio cynnig cefnogaeth ym mhob ffordd y gallant.

Nawr, gwn fod gennych lwybr cyn-filwyr, ond beth y gallech ei wneud, Weinidog, yn eich barn chi, i sicrhau bod hwnnw wedi'i gyfeirio'n ddigonol i sicrhau bod cyn-filwyr yn cael eu cyfeirio'n awtomatig at y gwasanaethau cywir wrth geisio cymorth gan y cyrff statudol?

14:30

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Gwn fod hyn yn rhywbeth y bu gennych ddiddordeb ynddo ers amser ac rydych wedi dadlau'n gryf drosto. A chredaf eich bod yn llygad eich lle ei fod yn fater na ddylai fod yn ddadleuol—mae'n rhywbeth y dylai pob un ohonom falio yn ei gylch, a chydnabod pwysigrwydd cefnogi'r bobl sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn y lluoedd arfog. Yn anffodus, nid yw'r enghraifft a roddwch, a phrofiad eich etholwr, yn un sy'n anghyfarwydd, ac mae'n stori rwyf wedi'i chlywed dro ar ôl tro wrth imi ymweld â'r gwahanol sefydliadau a grwpiau sy'n cefnogi ein cyn-filwyr. Rydych yn nodi enghraifft y VC Gallery yn Noc Penfro, sy'n gwneud gwaith rhagorol. Ac yn ddiweddar, cynhaliwyd ymarfer cwmpasu gennym, a fu'n edrych ar bethau, i geisio edrych ar yr hyn roeddem yn ei wneud ar hyn o bryd a lle roedd hynny'n gweithio, ond hefyd i nodi rhai o'r bylchau, ac mae cyfeirio yn un ohonynt. Felly, wrth inni symud ymlaen yn awr yn y flwyddyn newydd, rwy'n gobeithio y gallwn ystyried y materion hynny a godwyd, i geisio llenwi rhai o'r bylchau mewn gwirionedd. Roedd y pontio a'r cyfeirio yn un o'r pethau roedd pobl—. Dim ond gwybod ble i fynd i gael y gwasanaethau cymorth hynny, a sut y mae pobl yn nodi'n well pa bobl sy'n gyn-filwyr, a sicrhau bod y gefnogaeth iawn yno, ar waith, yn y lle iawn—. Ond os yw'r Aelod am i mi ymchwilio i'r enghraifft benodol yn fwy manwl, cysylltwch â ni, ac rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny ar ei rhan.

Fflatiau Cyfadeilad Celestia

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y materion diogelwch tân a ganfuwyd yn fflatiau cyfadeilad Celestia ym Mae Caerdydd? OAQ54825

Rwy'n ymwybodol o'r materion a wynebir yn yr eiddo hyn ac rwy'n deall bod cynlluniau ar waith i fynd i'r afael â materion a godwyd gan wasanaethau tân ac achub perthnasol a chan yr awdurdod lleol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae fy nghais yn gymharol syml. Rwy'n deall i chi nodi, mewn cyfarfod pwyllgor, yr hoffech ymweld â'r bloc fflatiau, a byddai'r preswylwyr yn awyddus iawn i'ch croesawu ar ymweliad o'r fath. A allwch nodi p'un a fydd ymweliad o'r fath yn digwydd mewn gwirionedd, ac unrhyw adegau yn y dyddiadur y gallech fod wedi sicrhau eu bod ar gael fel y gallent gyfarfod â chi, oherwydd yn amlwg, mae'r materion yn bwysig? Gwnaed rhywfaint bach o gynnydd ar rai o'r materion, ond mae oddeutu 450 o breswylwyr pryderus iawn yn y bloc penodol hwnnw. Rwy'n derbyn bod cyfyngiadau ar yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud, ond gan eich bod wedi nodi parodrwydd i ymweld, a allech roi syniad p'un a allai'r ymweliad hwnnw ddigwydd cyn y Nadolig?

Mae'n annhebygol o ddigwydd cyn y Nadolig gan fod yr hysbysiadau gorfodi a roddwyd gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn destun apêl. Ac yn anffodus, tra bo'r apêl yn mynd rhagddi, nid yw'n briodol i mi ymweld, rhag ofn y bydd Llywodraeth Cymru yn dod yn rhan o'r achos hwnnw. Cyn gynted ag y byddwn yn sicr beth sydd wedi digwydd i'r achos cyfreithiol, rwy'n fwy na pharod i ymweld, ond ni allaf wneud hynny tra bo'r ymgyfreitha presennol yn mynd rhagddo. Felly, rwy'n ymddiheuro. Hoffwn ymweld cyn gynted ag y bo modd i mi wneud hynny, felly cyn gynted ag y bydd hynny wedi'i gwblhau. Mae nifer o Aelodau wedi gofyn i mi fynd gyda hwy i ymweld ag etholwyr, felly fe drefnwn amser i mi wneud hynny.

Lywydd, mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant, gan fy mod yn byw yn y cyfadeilad hwn fy hun, a gwn fod sawl Aelod Cynulliad yn byw yno, a'u staff. Yr hyn sy'n fy synnu i yw'r diffyg gwybodaeth llwyr am hyn. Ni chafwyd unrhyw ohebiaeth drwy'r blwch llythyrau yn y fflatiau nac unrhyw beth felly, ni chafwyd unrhyw hysbysiad ynghylch cyfarfodydd, ni chafwyd unrhyw newyddion ar wahân i'r hyn a glywaf yn y Siambr hon. Mae hyn yn codi cwestiwn ynglŷn â sut y caiff preswylwyr, gyda llawer ohonynt yn rhentwyr, eu hysbysu ynghylch yr hyn sy'n digwydd. Hoffwn glywed eich barn ar hyn, os gwelwch yn dda.

Mae'n ddyletswydd ar yr asiant cyfrifol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi. Os nad yw hynny wedi bod yn digwydd, byddaf yn gofyn i swyddogion sicrhau eu bod yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau. Nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hynny, ond rwy'n fwy na pharod i gysylltu â'r asiantau rheoli a sicrhau bod hynny'n digwydd.FootnoteLink

Llochesi ar gyfer Pobl Ddigartref

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i lochesi ar gyfer y digartref? OAQ54823

Gwnaf. Mae'r Llywodraeth hon yn mynd i'r afael â digartrefedd ar ei holl ffurfiau. Rydym am symud oddi wrth atebion dros dro fel llochesi brys, a thuag at gynorthwyo pobl yn gyflym i gael llety cynaliadwy, hirdymor. Fodd bynnag, yn y tymor byr, mae llochesi yn parhau i fod yn elfen allweddol wrth gefnogi pobl i ddod oddi ar y strydoedd.

Rwy'n cytuno ag egwyddor y polisi a rhan olaf eich datganiad—fod angen y llochesi brys dros dro hyn arnom o hyd. A gaf fi dynnu eich sylw at y bygythiad i loches nos y Wallich yng Nglan yr Afon? Fel y gwyddom, mae cysgu allan wedi cynyddu dros y tair blynedd diwethaf—yn ôl mesurau'r arolwg, beth bynnag, ymddengys bod hynny'n wir. Ac mae angen inni sicrhau bod arferion gorau, fel y rheini a ddatblygwyd gan y Wallich, sydd wedi bod yn gwasanaethu'r gymuned hon ers dros 20 mlynedd, yn cael eu cynnal cyhyd ag y bo'u hangen.

Ie, rwy'n cytuno â hynny. Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau penodol, ond os yw David Melding am roi gwybod i mi am unrhyw amgylchiadau penodol, mae'n gwybod fy mod yn fwy na pharod i edrych arnynt. O'n safbwynt ni, rydym yn sicrhau bod cynghorau'n cael eu hariannu'n ddigonol, er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl yn cael y lloches sydd ei hangen arnynt, fod yr allgymorth grymusol ar waith. A hoffwn ailadrodd yn y Siambr, rydym wedi dweud wrth gynghorau i wneud yr hyn y mae angen ei wneud ac y byddwn ninnau'n datrys y gwaith plymio wedyn. Felly, ni ddylai unrhyw gyngor fod yn dweud wrthych fod ganddynt anawsterau gweinyddol neu anawsterau eraill wrth wneud hynny; dylid darparu'r gwasanaethau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatrys unrhyw drefniadau talu neu drefniadau eraill wedi hynny, ac rydym hefyd wedi dweud na fydd unrhyw awdurdod ar eu colled o ganlyniad i gamu i'r bwlch hwnnw.

14:35

Weinidog, yn dilyn cwestiwn diweddar a ofynnais i'r Prif Weinidog, fe fyddwch yn gwybod ein bod bellach yn gweld pobl yn cysgu allan yn ein holl gymunedau, fel Cei Connah a Shotton yn fy etholaeth. Nawr, mae'n rhaid i mi ddweud, Weinidog, mai naw mlynedd o gyni Torïaidd, wedi'i dargedu'n fwriadol at y tlotaf a'r mwyaf agored i niwed, sydd wedi dod â ni at y pwynt hwn. Heb do uwch eu pennau, mae'n amhosibl i leisiau'r bobl hyn gael eu clywed. Felly, ein gwaith ni yn y Siambr hon, a siambrau ledled y DU, yw sefyll o'u plaid yn gadarn ac yn falch, a dyna'n union y dylem fod yn ei wneud.

Mae grant cymorth tai Llywodraeth Cymru yn darparu’r math o gymorth hyblyg i ni sy’n galluogi cynghorau i fynd i’r afael â’r lleoedd anoddaf, a sicrhau bod pobl yn dod o lochesi ac i mewn i atebion tai hirdymor. Weinidog, a fydd buddugoliaeth i Lafur yfory yn eich galluogi i ariannu'r grant hwn ymhellach a dechrau mynd i'r afael â realiti naw mlynedd o gyni Torïaidd?

Yn wir. Gobeithiwn yn fawr y bydd gennym Lywodraeth sy'n deall bod targedu gwariant at y tlotaf yn ein cymunedau yn fesur o warineb. Rydych yn mesur cymdeithas, nid yn ôl yr hyn y mae'n ei wneud i'r rhai cyfoethocaf sydd ar y brig, ond yn ôl yr hyn y mae'n ei wneud i'r rheini sydd ar y gwaelod sy'n agored i niwed ac yn dlawd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hanes y Llywodraeth hon yn siarad drosto'i hun, gyda nifer y bobl ar y strydoedd, gyda throsedd yn cynyddu, niferoedd llai o heddlu, anawsterau mewn ysbytai, a gwasanaethau awdurdodau lleol yn gwywo. Yn yr adroddiad 'Materion Tai', a gyflwynwyd i ni'n ddiweddar gan Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Fenywod Cymru, mae'r adroddiad yn adrodd stori, fel y nododd Leanne Wood hefyd, am y pwysau ar wasanaethau sy'n wynebu galw cynyddol a llai o rym gwario. Roeddent yn cyfeirio at broblemau cysgu allan, rhoi terfyn ar droi pobl allan i fod yn ddigartref a mynd i'r afael ag effaith trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dywedant y dylai'r rheini fod yn flaenoriaethau i unrhyw Lywodraeth sy'n werth ei halen. Byddai'r rhain yn flaenoriaethau i Lywodraeth Lafur ar lefel y DU, fel y Llywodraeth hon, fel y maent bob amser wedi bod yn flaenoriaethau i'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.

Y Gronfa Tai Arloesol

6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adeiladu ar lwyddiannau'r gronfa tai arloesol? OAQ54838

Eleni, mae gormod o bobl wedi manteisio ar y rhaglen, ac mae hynny'n dangos gwir awydd ymhlith sector tai Cymru i adeiladu cartrefi mewn ffyrdd newydd a chreadigol. Felly, rwyf wedi darparu £20 miliwn i gefnogi busnesau bach a chanolig Cymru i gynhyrchu mwy o gartrefi yn arloesol, ac rydym yn ystyried cyllid pellach ar gyfer y rhaglen.

Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais ag Ebwy Court yn Nhrelái, fel rhan o ymchwiliad pwyllgor i dlodi tanwydd. Ac roedd y cartrefi un a dwy ystafell wely a oedd ar fin cael eu meddiannu gan y preswylwyr newydd yn enghraifft anhygoel o'r hyn y gellir ei wneud gyda chartrefi fframiau pren, wedi'u saernïo yn bennaf mewn ffatri. Cwblhawyd y prosiect hwn ddeufis cyn y dyddiad a ragwelwyd, a bydd y tai di-garbon, sy'n cael eu pweru drwy ynni ffotofoltäig a thyllau turio pympiau gwres o'r ddaear, yn darparu cartrefi fforddiadwy iawn i bobl. Roedd llawer o nodweddion cyffrous eraill hefyd, gan gynnwys y sied feiciau, a'r opsiwn i dyfu eu llysiau eu hunain.

Ond o ystyried llwyddiant y prosiectau hyn a pha mor boblogaidd y byddant, roeddwn yn awyddus i wybod pa lwyddiant, os o gwbl, a gawsoch yn perswadio'r chwe chwmni adeiladu tai mawr i roi'r gorau i adeiladu'r pethau dyddiedig, ugeinfed ganrif y maent yn parhau i'w hadeiladu, ac yn lle hynny, adeiladu'r cartrefi di-garbon hyn a fydd gymaint yn fwy addas i'r holl breswylwyr?

Ie, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae'n eithaf posibl i adeiladwyr tai preifat adeiladu cartrefi sydd bron yn ddi-garbon. Agorwyd blwyddyn 2 ein rhaglen tai arloesol i gwmnïau preifat fel y gallent ddangos eu bod yn gallu gwneud hynny, ac maent wedi dangos, yn wir, y gallant wneud hynny, ac mae gennym nifer fawr o dai ledled Cymru, gyda chefnogaeth y rhaglen tai arloesol, sy'n dangos gwahanol ffyrdd o fod yn ddi-garbon. Mae gennym hefyd arddangoswyr ar gyfer adeiladu tai modiwlar, adeiladu tai yn gynaliadwy, defnyddio pren o Gymru, cadwyni cyflenwi Cymreig, dim carbon yn y gadwyn gyflenwi ac wrth ddymchwel y tai yn y pen draw—felly, tŷ sy'n ddi-garbon drwy gydol ei oes.

Byddwch wedi fy nghlywed yn sôn sawl gwaith am fy mhryderon ynghylch safon y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu gan rai o'r cwmnïau adeiladu cartrefi preifat mawr, ac yn wir, mae gan lawer ohonynt gwsmeriaid sy'n bryderus iawn ac yn siarad yn uchel â hwy am hynny. Erbyn diwedd y flwyddyn nesaf gobeithio, byddwn wedi diwygio gofynion Rhan L ar gyfer adeiladwyr tai yng Nghymru. Mae tai cymdeithasol yn arwain yn hynny o beth ac yn gosod y safon, ond rwy'n gweithio'n galed i sicrhau ein bod yn cysoni safonau gan y credaf mai hynny sydd wir yn newid pethau. Felly, os gallwn basio rheoliadau drwy'r Senedd hon sy'n golygu ein bod yn gosod yr un safon ar gyfer pob math o ddeiliadaeth ar gyfer adeiladau newydd yng Nghymru, byddwn wedi gwneud cryn dipyn o gynnydd tuag at sicrhau bod ein rhaglen adeiladu tai ar gyfer y dyfodol yn ddi-garbon.

14:40

Rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaed gan Jenny Rathbone. Ym maes cartrefi di-garbon, rwy'n credu y gall Cymru arwain yn y maes hwn os dymunwn. Weinidog, mae'r gronfa tai arloesol wedi galluogi Cymdeithas Tai Sir Fynwy i barhau i wneud eu gwaith rhagorol, yn datblygu dau safle tai arloesol yng Nghas-gwent, gan weithio mewn partneriaeth ag Ysgol Pensaernïaeth Cymru, a daw hyn ar ôl prosiect blaenorol yn fy etholaeth yn y Fenni.

Bydd datblygiad diweddaraf Cymdeithas Tai Sir Fynwy yn darparu ffordd hyblyg, gynaliadwy o fyw i bobl sy'n symud i gartrefi llai o faint a deiliaid tro cyntaf. Mae gan y gymdeithas dai hon y soniais amdani hanes o ddarparu tai arloesol cynaliadwy. Lle mae arferion da gan y gymdeithas dai hon yn digwydd mewn un rhan o Gymru, sut rydych yn sicrhau bod yr arferion da hynny'n cael eu harneisio? A chan mai canlyniad y gronfa rydych yn ei darparu ar gyfer cymdeithasau tai a chynghorau ledled Cymru yw'r arferion da hynny, sut rydych yn eu lledaenu ledled Cymru i sicrhau bod pobl o bob rhan o Gymru yn gallu elwa ohonynt?

Oes, mae sawl prosiect da. Ymwelais â'r prosiect cam-i-lawr yn ddiweddar iawn, a siaradais â gŵr a oedd yn byw yno ac a oedd yn hynod frwd ynglŷn â holl fanteision symud i dŷ llawer mwy cynaliadwy, gan gynnwys y gymuned o'i gwmpas. Felly, mae'n bwysig cofio mai cartrefi pobl yw'r rhain. Nid yw'n ymwneud ag adeiladwaith yr adeilad yn unig; mae'n ymwneud â'r gymuned o'u cwmpas hefyd. Felly, rwy'n cytuno ei fod yn brosiect diddorol a da iawn. Mae cofio'r sgyrsiau a gawsom yno'n gwneud i mi wenu.

Yr hyn rydym yn ei wneud, o ganlyniad i'r adolygiad o dai fforddiadwy, yw edrych ar y ffordd rydym yn defnyddio grantiau tai cymdeithasol yng Nghymru i hybu canlyniadau amrywiol, ac mae tai sydd bron yn ddi-garbon ac sy'n gynaliadwy yn hirdymor yn un ohonynt, a'r hyn y gallwn ei wneud i ddefnyddio ein dulliau i gynorthwyo cymdeithasau tai i adeiladu'r mathau o dai rydym am eu cael ar gyfer y dyfodol. Holl bwynt y rhaglen tai arloesol yw dadrisgio rhai o'r modelau mwy arloesol i weld a ydynt yn gweithio, ac os ydynt yn gweithio, eu rhoi ar waith ar raddfa fwy.

Felly, yn y gyfran nesaf hon o dai arloesol, rydym yn edrych i weld a allwn roi rhai o'r llwyddiannau ar waith ar raddfa fwy. Felly, mae'r rhaglenni y sonioch amdanynt yn ymwneud â gwaith adeiladu cymharol fach. Yr hyn rydym am ei weld nawr yw p'un a allwn wneud hynny ar safle o 175 o dai neu beth bynnag. Felly, y cam nesaf yw gwneud hynny ar raddfa ychydig yn fwy a gweld a allwn wneud hynny ar raddfa fwy yn gyffredinol, a bydd mwy nag un model ar gyfer hynny. Mae sawl un ohonynt wedi gweithio'n dda iawn. Felly, dyna ran nesaf ein rhaglen.

Etholiadau Awdurdodau Lleol

7. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i alluogi gweithwyr awdurdodau lleol a deiliaid swyddi i sefyll mewn etholiad ar gyfer yr awdurdod hwnnw? OAQ54830

Y mis diwethaf, cyflwynais y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Mae'r Bil hwn yn cynnwys darpariaethau i ddiddymu'r gwaharddiad sy'n atal y rhan fwyaf o weithwyr awdurdodau lleol rhag sefyll i gael eu hethol yn yr awdurdod y cânt eu cyflogi ynddo.

Diolch. Ym mis Mawrth, nododd y Gweinidog Hannah Blythyn AC yr anghysondeb nad yw pobl sy'n gweithio mewn llywodraeth leol yn gallu sefyll i gael eu hethol ar gyfer yr un awdurdod, ac y byddai hyn yn cael sylw yn y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Nawr, yn ôl adran 24, mae unigolyn sydd mewn swydd neu gyflogaeth berthnasol wedi'u gwahardd rhag bod yn aelod o awdurdod lleol yng Nghymru, ond byddai modd iddynt gael eu hethol yn aelod wedyn. Ond ar hyn o bryd, er enghraifft, mae disgwyl i weithwyr awdurdodau lleol ymddiswyddo o'u swyddi ar unwaith er mwyn dechrau yn y swydd honno, ac mae hynny, heb os, yn atal athrawon, cogyddion ysgol a llawer o bobl eraill rhag gwneud hynny.

Nawr, mae sefyllfa'n bodoli ar hyn o bryd lle na allwch sefyll fel aelod etholedig os ydych yn darparu gwasanaeth i awdurdod lleol, fel hyfforddwr ffitrwydd neu hyfforddwr nofio, ac yn derbyn tâl gan yr awdurdod lleol hwnnw. Felly, pa ystyriaeth a roddwch i ddiwygio'r Bil fel y gallwn ddenu aelodau etholedig mwy amrywiol i'n hawdurdodau lleol?

Mae'r Bil yn gwneud dau beth. Mae'n cael gwared ar y cyfyngiad i grŵp cyfan o weithwyr awdurdodau lleol nad oes ganddynt unrhyw ran yn y broses wleidyddol—felly, gweithwyr ysgol ac ati. Mae'n cadw cap cyflog ar gyfer y rhai a gyflogir yng nghanol yr awdurdod lleol ac yn amlwg ar gyfer y rheini sy'n ymwneud â'r broses wleidyddol ar bwyllgorau cynghori a deiliaid swyddi statudol, ac ati. Ond i'r rheini sydd wedi'u gwahardd, mae'n caniatáu iddynt sefyll etholiad, heblaw ar gyfer swyddi o dan gyfyngiadau gwleidyddol, er mwyn bod yn glir—felly, sawl grŵp o bobl—ac mae'n rhaid i chi ymddiswyddo o'ch swydd flaenorol wrth gychwyn yn y swydd. Felly, gallwch gael eich ethol, gallwch ystyried eich sefyllfa ac yna gallwch ymddiswyddo. Mewn gwirionedd, mae'r Bil yn dweud bod eich ymddiswyddiad yn dod i rym ar unwaith, felly nid oes gennych unrhyw broblemau gyda chyfnodau rhybudd ac ati. Felly, golyga y gallwch gael eich ethol, ac yna, wrth ddechrau yn eich swydd etholedig, rhaid eich bod wedi ymddiswyddo. Felly, mae'n rhyddhau pobl i allu sefyll i gael eu hethol pan fyddant wedi'u cyflogi, gan y cytunaf yn llwyr â chi mai'r rheini sy'n darparu gwasanaethau awdurdodau lleol yw llawer o'r bobl sydd â'r diddordeb mwyaf yn y gwasanaethau hynny, ac mae'r cyfyngiad hwn wedi bod yn rhy gaeth o ran sicrhau amrywiaeth mewn llywodraeth leol.

14:45
Adeiladu Tai Cyngor

8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Chyngor Sir Caerfyrddin ynghylch rhoi hwb i adeiladu tai cyngor yn y sir? OAQ54833

Rydym yn siarad â phob un o’r 11 cyngor sydd â chyfrif refeniw tai, gan gynnwys sir Gaerfyrddin, am y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i roi hwb i'r gwaith o adeiladu tai cyngor lleol ar raddfa fawr ac yn gyflym. Cyfarfodydd un i un yw'r rhain i helpu i ddarparu cefnogaeth bwrpasol i bob awdurdod unigol, ac mae'r trafodaethau gyda sir Gaerfyrddin wedi bod yn gadarnhaol iawn.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei hateb, ac rwy'n siŵr y bydd yn ymuno â mi i longyfarch sir Gaerfyrddin, gyda'u cynlluniau uchelgeisiol i adeiladu 900 o dai cyngor dros y 10 mlynedd nesaf, a fydd yn golygu eu bod bron â chyrraedd y targed, a gwn y bydd trafodaethau'r Gweinidog â hwy yn eu cynorthwyo i gynnwys y 100 tŷ ychwanegol o bosibl. Ond ar hyn o bryd, maent hefyd yn sicrhau bod dros 180 eiddo gwag hirdymor yn cael eu defnyddio unwaith eto, sy'n ffordd arall y gallwn weithio i ddarparu tai fforddiadwy. A all y Gweinidog ddweud wrthym a fydd Llywodraeth Cymru yn gallu ymrwymo mwy o arian i gyflymu'r rhaglen i allu defnyddio mwy o gartrefi gwag hirdymor unwaith eto ar gyfer pobl leol?

Rwy’n derbyn yn llwyr y bydd y Gweinidog, heb os, yn dweud wrthyf na all ymrwymo i unrhyw beth hyd nes y bydd yn gwybod beth yw ei chyllideb, ond tybed a all ymrwymo mewn egwyddor i fuddsoddi yn yr hyn a all fod yn ffordd effeithiol iawn o ddarparu tai fforddiadwy yn enwedig i gymunedau bach, lle nad ydych am gael mwy o adeiladau mawr efallai, ond mae gennych eiddo gwag.

Mewn egwyddor, yn sicr. Rydym wedi bod yn gweithio gyda sir Gaerfyrddin a nifer o awdurdodau eraill i wneud yn union hynny. Felly, mae ystod o gynlluniau ar waith: caffael eiddo newydd—felly, cyhyd â'u bod wedi'u hadeiladu i'r safonau cywir, gall yr awdurdod eu caffael. Rwyf am dalu teyrnged i Llinos yn Ynys Môn, mewn gwirionedd, sef yr un a roddodd y syniad yn fy mhen beth amser yn ôl bellach, gan iddi sôn am brynu eiddo ym Miwmares, rwy'n credu, lle mae prinder mawr o dai cymdeithasol. Daeth un ar y farchnad, ac roeddent yn gwybod bod ganddynt bobl a oedd yn chwilio am dŷ cymdeithasol yno, ac fe'i prynasant. Felly, mae'n dangos bod modd gwneud hyn gydag arweinydd cyngor arloesol, a hoffwn dalu teyrnged iddi am roi'r syniad hwnnw yn fy mhen yn y lle cyntaf.

Felly, rydym yn awyddus iawn i awdurdodau lleol ystyried pob ffordd o wneud hynny—felly, prynu eiddo presennol, prynu adeiladau newydd, sicrhau bod eiddo gwag yn cyrraedd y safon a'u defnyddio unwaith eto. Mae gennym ddau gynllun ar gyfer hynny, un gyda fy nghyd-Weinidog Lee Waters—nid yw yn y Siambr ar hyn o bryd—lle rydym yn rhoi cymysgedd o fenthyciad a grant i bobl sydd â thai is na'r safon na ellir byw ynddynt ar hyn o bryd—efallai eu bod wedi'u hetifeddu neu beth bynnag—i sicrhau ei fod yn cyrraedd y safon. Ceir rheolau ynghylch pa mor hir y mae'n rhaid i chi fyw ynddo. Rydym hefyd yn eu hannog i roi'r tai hynny i'r awdurdod lleol i'w gosod ar rent cymdeithasol am bum mlynedd. Amlinellais y cynllun hwnnw yn ddiweddar yn y Siambr. A'r hyn rwyf am ei ddweud yw bod unrhyw syniadau eraill—felly, unrhyw syniadau eraill i wella'r stoc tai cymdeithasol, rydym yn fwy na pharod i edrych arnynt ac rwy'n mawr obeithio y byddwn yn gallu eu cefnogi gydag arian ac arbenigedd, gorchmynion prynu gorfodol a phopeth arall.

Fel Helen Mary, rwy'n croesawu'r ymgyrch i adeiladu mwy o gartrefi fforddiadwy yn sir Gaerfyrddin, ond roeddwn yn awyddus i drafod mater dosbarthu gyda chi. Oherwydd edrychais ar y map o ble maent wedi adeiladu cartrefi yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf a ble maent yn bwriadu adeiladu llawer o'r cartrefi hyn, a tybed a allech roi amlinelliad i ni o ba ganllawiau rydych yn eu rhoi i gynghorau sir er mwyn sicrhau bod gennym gymunedau digon cymysg yn y pen draw, gan fod gennym lawer o drefi a phentrefi llai sy'n cynnwys cryn dipyn o gartrefi newydd, ond nifer anghymesur o isel o gartrefi awdurdodau lleol neu gartrefi fforddiadwy sy'n cael eu hadeiladu. Ac felly, yn y pen draw, mae gennych gymuned anghytbwys lle mae llawer o bobl yn dod i mewn iddi heb fod ganddi'r gymysgedd go iawn honno o bobl sydd eu hangen arnoch i sicrhau cymunedau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' wedi newid—yr adeg hon y llynedd, mewn gwirionedd—i roi pwyslais ar greu lleoedd, ac mae adeiladu cymunedau cymysg yn rhan fawr o greu lleoedd—felly, cymuned gymysg gyda llwyth o ddeiliadaethau cymysg. Rydym am annog pobl leol i aros yn eu cymunedau lleol—rydym yn awyddus iawn i archwilio gwahanol ffyrdd o sicrhau bod trefniadau deiliadaeth gymysg ar waith: rhannu ecwiti, rhentu i brynu, modelau cydweithredol ac ati. Felly, rydym yn fwy na pharod i weithio gydag awdurdodau lleol i gyflwyno ystod eang o'r pethau hynny.

A hefyd—rwy'n ceisio peidio â gwneud hyn yn wleidyddol, ond rwyf am ddweud ein bod wedi cael tipyn o ergyd, oherwydd, ym mis Hydref, cynyddodd Trysorlys y DU gyfradd sylfaenol y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus o 1.8 y cant i 2.8 y cant, ac mae hynny'n ei gwneud yn llawer anos i'r awdurdodau fenthyca ac i wasanaethu'r benthyciadau roeddem wedi'u cynllunio ar eu cyfer. Felly, os oes gennych unrhyw ddylanwad o gwbl, os gallech sicrhau eu bod yn adolygu hynny, gan fod hynny wedi dod yn annisgwyl ac wedi cael effaith wirioneddol ar allu rhai o'n cynghorau i gynllunio eu rhaglen adeiladu ar gyfer y dyfodol. Felly, nid wyf yn croesawu hynny o gwbl. Ond fel y dywedais wrth Helen Mary yn awr, rydym yn cefnogi pob un o'r 11 cyngor yng Nghymru sydd â stoc dai wrth gefn i ddatblygu cartrefi cymdeithasol newydd ar raddfa fawr ac yn gyflym yn y lle iawn—y cartref iawn yn y lle iawn ar gyfer y bobl iawn ar yr adeg iawn.

14:50
Safonau Diogelwch Tai

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella safonau diogelwch tai Cymru? OAQ54826

Rwy'n synhwyro thema heddiw. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu pecyn cynhwysfawr o ddiwygiadau deddfwriaethol i wella diogelwch tai yng Nghymru. Rydym eisoes wedi gwneud gwelliannau i'r system ddiogelwch adeiladau gyfredol drwy gyflwyno diwygiadau i reoliadau adeiladu a fydd yn gwahardd y defnydd o gladin llosgadwy ar adeiladau preswyl uchel.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Un maes lle gallem roi mwy o gamau ar waith, yn fy marn i, yw mewn perthynas ag ansawdd llety rhent. Yn amlwg, mae gennym safon ansawdd tai Cymru, sy'n beth calonogol iawn yma yng Nghymru, ond un o'r llofruddion distaw, llofrudd anweledig, sy'n amlwg yn lladd pobl yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o'r DU, yw carbon monocsid. Yn anffodus, nid oes gan lawer o gartrefi synwyryddion carbon monocsid cymharol rad lle mae offer sy'n defnyddio nwy yn bresennol. Pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r llofrudd distaw ac anweledig hwn fel y gallwn fod yn sicr fod pobl, yn enwedig y rheini mewn llety rhent, yn cael eu diogelu rhagddo?

Bydd Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a basiwyd gan y Senedd hon yn ôl bryd hynny, pan fydd ar waith, yn ei gwneud yn ofynnol i landlordiaid sicrhau bod eu hannedd yn addas i bobl fyw ynddi. Mae'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru osod rheoliadau ar gyfer pennu a yw adeilad yn addas i bobl fyw ynddo, ac mae hynny'n cynnwys gofyniad i gael larymau carbon monocsid a larymau mwg sy'n gweithio a phrofion diogelwch trydanol mewn unrhyw dŷ yn y sector rhentu preifat. Felly, mae'r Bil eisoes yn cynnwys hynny. Rydym wrthi'n rhoi'r Bil hwnnw ar waith. Pan ddaw'n weithredol, bydd y drefn honno'n weithredol hefyd.

3. Cwestiynau Amserol
4. Datganiadau 90 Eiliad

Felly, y datganiadau 90 eiliad sydd nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Helen Mary Jones.

Diolch yn fawr, Lywydd. Bydd yr Aelodau’n gyfarwydd â’r ddau sefydliad yr hoffwn dynnu sylw atynt yn y datganiad hwn heddiw: Urdd Gobaith Cymru, wrth gwrs, y sefydliad ieuenctid ag aelodaeth wirfoddol mwyaf yn Ewrop, a’r elusen ddigartrefedd ieuenctid Llamau. Ar 19 a 18 Rhagfyr, bydd canolfan yr Urdd yng Nghaerdydd yn agor ac yn darparu llety ac yn gweini cinio Nadolig i 240 o bobl ifanc rhwng 17 a 24 oed sy'n ymwneud â mentrau Llamau. Efallai fod y bobl ifanc hyn yn symud o un soffa i'r llall, mewn llety ansefydlog, efallai'n ceisio gadael perthynas gamdriniol. Mae llawer ohonynt yn wynebu gwahaniaethu ac mae rhai mewn perygl o ddod yn gwbl ddigartref y Nadolig hwn. Mae'n ddigon posibl mai eu Nadolig gyda'r Urdd yw'r unig Nadolig y byddant yn ei gael.

Wrth gwrs, bydd yr Aelodau'n gwybod mai cred ganolog Llamau yw na ddylai unrhyw unigolyn ifanc na menyw agored i niwed orfod bod yn ddigartref yng Nghymru—dyhead rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn ei rannu, ac rwy'n falch iawn o weld yr Urdd yn gweithio mewn partneriaeth â Llamau i gefnogi'r bobl ifanc agored i niwed hyn. Mae'r Urdd eu hunain yn darparu adnoddau ar gyfer y cinio a'r llety, ond maent yn brysur yn casglu anrhegion i bobl ifanc, a chafwyd rhai rhoddion hael iawn. Er enghraifft, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi rhoi crys i'r holl bobl ifanc sy'n mynychu. Ond maent yn dal i chwilio am fwy o roddion i wneud y ddau ddigwyddiad yn wirioneddol arbennig, a bydd yr Aelodau wedi derbyn e-bost o fy swyddfa yn gofyn am unrhyw gyfraniadau y gallwch eu rhoi ar gyfer rhoddion priodol. Mae amser o hyd i ddarparu'r rheini, ac yn wir, byddem yn croesawu rhoddion gan aelodau o staff hefyd. Byddaf yn casglu rhoddion yn y swyddfa tan ddechrau'r wythnos nesaf, felly os oes gan unrhyw un unrhyw beth y gallant ei rannu, byddem yn ddiolchgar tu hwnt.

Bydd yr Aelodau hefyd wedi cael eu gwahodd i fynychu lansiad ffurfiol y bartneriaeth, sydd i'w gynnal—. Un o'r mynychwyr fydd ein Prif Weinidog. Mae'n digwydd ddydd Mercher 18 Rhagfyr, felly bydd llawer ohonom wedi dychwelyd i'n hetholaethau, ond os oes unrhyw un o gwmpas am 11 o'r gloch yng Nghaerdydd ar y diwrnod hwnnw, ewch i ganolfan yr Urdd a llongyfarch y ddau sefydliad arbennig iawn hyn ar eu partneriaeth newydd ac arbennig iawn.

A gaf fi ddweud ei bod yn bleser gennyf atgoffa'r Siambr fod 18 Rhagfyr yn nodi deugain mlynedd ers mabwysiadu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod, CEDAW? Bil hawliau i fenywod yw'r confensiwn, ac mae'n cynnwys popeth o hawliau menywod i gymryd rhan mewn bywyd gwleidyddol, i gael yr hawl i'r un cyfleoedd gwaith â dynion o ran cyflogau cyfartal, dyrchafiad ac amodau gwaith, yn ogystal â hawliau menywod a merched yng nghefn gwlad i gael mynediad cyfartal at wasanaethau cyhoeddus.

Yn 2018, cyhoeddodd a chyflwynodd y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, sef WEN, adroddiad i'r Cenhedloedd Unedig ar CEDAW, yn tynnu sylw at faterion allweddol a godwyd gan aelodau WEN ledled Cymru. Cododd y materion hynny bryderon ynghylch diffyg menywod du a menywod o leiafrifoedd ethnig yn y Siambr hon, er enghraifft; yr awgrym o dargedau ar gyfer cynrychiolaeth 50:50 mewn gwleidyddiaeth; sefydlu drws i ddemocratiaeth neu gronfa mynediad at swyddi etholedig i sicrhau bod mwy o ferched anabl, LHDT a menywod du a menywod o leiafrifoedd ethnig yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth ar bob lefel; ac wrth gwrs, mynd i’r afael â phris gofal plant i fenywod, ymhlith pethau eraill.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i holl Aelodau'r Cynulliad sy'n parhau i ddangos eu cefnogaeth i ymgorffori confensiwn CEDAW yng nghyfraith Cymru, ac sy'n ymdrechu i godi ymwybyddiaeth o'r materion fel y gallwn amddiffyn a gwella hawliau menywod, gyda'r nod o ddod yn Gymru sy'n rhydd o wahaniaethu ar sail rhywedd. Diolch.

14:55

Diolch, Llywydd. Rai wythnosau yn ôl, cynhaliodd Sefydliad y Merched Cwm Brombil ddigwyddiad i Age Connects Castell-nedd Port Talbot yn Abaty Margam, fel rhan o ymgyrch Sefydliad y Merched i greu cysylltiadau er mwyn lleddfu unigrwydd. Rwy'n falch o fod yn aelod o Sefydliad y Merched Cwm Brombil.

Yn ogystal â gweithio'n galed i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, mae'r menywod yng Nghwm Brombil yn gweithio hefyd i leihau effaith dementia, codi arian ar gyfer elusennau a thynnu sylw at waith ein milwyr. Cododd eu bore coffi diweddar dros £700 ar gyfer canolfan gofal canser Maggie yn Abertawe. Aethant ati hefyd i greu rhaeadr pabïau ac arddangosfa yn Abaty Margam yn anrhydeddu aberth dynion a menywod lleol.

Nid grŵp o ferched sy'n gwneud dim mwy na rhannu ryseitiau bara brith yw Sefydliad y Merched. Rydym yn mynd ati'n frwd i fynd i'r afael â phroblemau cymdeithas fodern, o newid hinsawdd i ymelwa'n annheg ar ffermwyr. Does neb yn hyrwyddo newid fwy na Sefydliad y Merched. Mae Sefydliad y Merched Cwm Brombil yn arwain y frwydr yn y de-orllewin, ac rwy'n falch iawn o fod yn aelod a gallu eu galw nhw'n ffrindiau. Diolch yn fawr.

5. Cynnig i ddirymu Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Gwybodaeth Benodedig) (Cymru) 2019
6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Lefelau Staff Nyrsio

Felly, yr eitem nesaf yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar lefelau staff nyrsio. Dwi'n galw ar Helen Mary Jones i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7215 Helen Mary Jones, Dai Lloyd, David Rees

Cefnogwyd gan Delyth Jewell

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi adroddiad Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru, Cynnydd a Her: Gweithredu Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016.

2. Yn nodi bod mwy o nyrsys yn gadael y GIG nag sy'n ymuno.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i nodi sut y bydd GIG Cymru yn cynyddu'r cyfleoedd i weithio'n hyblyg fel rhan o strategaeth genedlaethol ar gyfer cadw nyrsys.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y cynnig hwn ar ran Dai Lloyd, David Rees a minnau. Mae Delyth Jewell yn ei gefnogi, ond rwy'n siŵr y byddai wedi cael cefnogaeth gan fwy o Aelodau ar draws y Siambr pe baem wedi cael mwy o amser i'w gyflwyno.

Hoffwn ganmol adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol i'r Siambr hon. Mae'n cynnwys ymchwil gadarn. Mae'n tynnu sylw at y cynnydd ar weithredu'r Ddeddf, lle mae hynny wedi'i gyflawni, ond mae hefyd yn galw, yn cwestiynu, lle nad yw pethau'n mynd cystal ag y dylent. Mae'n nodi cyfres o gwestiynau ar gyfer pob bwrdd iechyd mewn perthynas â gweithredu’r Ddeddf, a naw argymhelliad manwl ar gyfer Llywodraeth Cymru sy'n ymdrin â nifer o faterion, gan gynnwys yr angen i fonitro'r gweithredu yn fwy cadarn, mwy o gefnogaeth i nyrsys rheng flaen sy'n codi pryderon ynghylch gweithredu'r ddeddfwriaeth yn effeithiol, a datblygu llwybr TG cenedlaethol i gefnogi'r gweithredu.

Mae argymhellion yr adroddiad hefyd yn canolbwyntio ar gadw staff, ac mae hyn, wrth gwrs, wedi'i adlewyrchu yn ein cynnig. Nawr, rydym wedi, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i ni gydnabod bod y Gweinidog wedi gwneud rhywfaint o gynnydd mewn perthynas â recriwtio nyrsys a chyda'r gweithlu nyrsio—mwy o leoliadau hyfforddi, er enghraifft. Ond mae cadw staff yn parhau i fod yn broblem ddifrifol iawn, ac mae'r adroddiad hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru i'w gwneud yn ofynnol i bob bwrdd iechyd lunio strategaeth gadw staff fel rhan o strategaeth gadw staff genedlaethol. Mae'n rhaid i'r strategaeth gadw staff genedlaethol honno, dywedant, gynnwys ymagwedd genedlaethol tuag at weithio hyblyg.

Mae'n rhaid inni gael dull hirdymor ar gyfer cadw ein staff nyrsio. Rydym wedi bod yn sôn ers 20 mlynedd, hyd y gwn i, am yr angen am weithio hyblyg. Wrth gwrs, mae heriau i'w cael, ac mae'n bwysig iawn sicrhau bod lleoliadau nyrsio wedi'u staffio'n effeithiol. Ond gweithio hyblyg yw'r norm yn y rhan fwyaf o broffesiynau bellach, ac nid yw byrddau iechyd lleol wedi gweithredu ac mae angen arweinyddiaeth genedlaethol arnom. Mae arferion da i'w cael, wrth gwrs. Ond unwaith eto, rydym yn wynebu'r broblem nad yw arferion da yn cael eu rhannu'n effeithiol.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

Nid wyf am gymryd gormod o amser yn y ddadl hon, Ddirprwy Lywydd, gan fod yr achos wedi'i nodi'n glir yn yr adroddiad, a gwn ei fod ar gael i'r holl Aelodau. Ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog, yn ei ymateb, yn derbyn, er bod gennym, fel y dywed y cynnig, fwy o nyrsys yn gadael ein GIG nag sy'n ymuno ag ef, yn aml yn mynd i weithio mewn asiantaethau ac yn dychwelyd mewn gwirionedd i'r un lleoliadau ag y maent wedi'u gadael, er bod hynny'n digwydd—ac mae'r nyrsys yn gwneud hynny am eu bod yn cael gwell telerau ac amodau, ac yn bwysig iawn, hyblygrwydd—a thra bod gennym 1,600 amcangyfrifedig o swyddi nyrsio heb eu llenwi, mae'n argyfwng ar hyn o bryd yn ein gweithlu nyrsio. Rwy'n gobeithio'n arbennig y bydd y Gweinidog yn derbyn yr angen am strategaeth genedlaethol ar gyfer cadw nyrsys fel y gellir cyflwyno'r dulliau da, lle maent yn gweithio, ar raddfa ehangach, a gallwn sicrhau nad ydym yn hyfforddi'r aelodau staff gwerthfawr hyn ac yna'n eu colli.

Bydd yr Aelodau wedi derbyn gohebiaeth gan nyrsys yn eu hetholaethau. Credaf fod pob un ohonom wedi cael nifer o gardiau post yn ein hannog i gefnogi'r cynnig hwn a chefnogi'r galwadau am weithredu yn yr adroddiad. Maent yn gofyn i ni gefnogi, ymhlith pethau eraill, strategaeth gadw staff genedlaethol, ac mae angen hyn, oherwydd fel y dywedodd un nyrs o Lanelli mewn cerdyn post ataf, mae angen inni gadw staff, lleihau gorweithio ymhlith staff, ac yn anad dim, cadw cleifion yn ddiogel.

Cymeradwyaf y cynnig hwn i'r Senedd. Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl, at ymateb y Gweinidog i'r cynnig ac at ymateb David Rees i'r ddadl. Rwy'n cymeradwyo'r cynnig i'r Senedd.

15:00

Hoffwn ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd rwy'n credu ei bod yn amserol dros ben. Rwy'n credu ei bod yn werth ailadrodd un neu ddwy o'r ffeithiau: fod nyrsys yng Nghymru, bob wythnos, yn rhoi oriau ychwanegol i'r GIG sy’n cyfateb i 976 o nyrsys amser llawn. Os ydych yn ei ddweud yn gyflym, nid yw'n golygu cymaint â hynny, ond mewn gwirionedd, os ydych yn arafu ac yn meddwl am y peth mewn gwirionedd, rydych yn siarad am 976 o gyrff ychwanegol y mae ein nyrsys yn eu rhoi o'u gwirfodd eu hunain, oherwydd bod ganddynt ymrwymiad i'r ddyletswydd y maent yn credu bod yn rhaid iddynt ei chyflawni. Felly hoffwn ddiolch i'r holl nyrsys hynny am bopeth y maent yn ei wneud.

Rydym yn gwybod bod GIG Cymru yn dibynnu’n fawr ar barodrwydd nyrsys i weithio goramser, ond wrth gwrs mae gwaith diddiwedd a goramser diddiwedd yn creu straen diddiwedd, ac yn lle cymell ein nyrsys i aros, yn lle edrych ar sut y gallem liniaru hyn, un o'r pethau rwy’n eu gweld yn arbennig o od yw bod GIG Cymru yn ceisio annog nyrsys i beidio â gadael drwy fesurau fel gwrthod llogi nyrsys asiantaeth sydd hefyd yn gweithio i fyrddau iechyd neu ymddiriedolaethau, neu ganiatáu i nyrsys symud o gwmpas. Felly rydych yn gweld y cymhelliant gwrthnysig hwn lle gallai fod gennych nyrs, er enghraifft yn Hywel Dda, sydd angen ennill ychydig o oriau ychwanegol ond nid yw’n gallu gweithio’r oriau ychwanegol hynny yn Hywel Dda. Mae'n rhaid iddo ef neu hi fynd dros ffin i fwrdd iechyd arall lle maent wedi'u cofrestru i weithio’r oriau ychwanegol hynny. I mi, mae hynny'n ymddangos yn hollol afresymegol, yn enwedig pan fo’r bwrdd iechyd y maent yn ei adael fel arfer yn talu hyd yn oed mwy o arian i nyrsys asiantaeth. Mae’n gymaint gwell talu goramser i bobl i gydnabod y cyfraniad y maent yn ei wneud, er mwyn caniatáu iddynt barhau i weithio yn y man lle maent yn teimlo fwyaf cyfforddus.

Mae pryder ynghylch hyfforddi, ond rwyf am adael eraill i siarad am hynny. Roeddwn eisiau cyffwrdd â'r ffaith mai ychydig iawn o nyrsys cofrestredig sydd gennym yn y gweithlu cartrefi gofal yng Nghymru, a chredaf fod hwn yn faes sy'n gwbl hanfodol. Nid yn unig nad oes gennym lawer iawn o nyrsys mewn cartrefi gofal—ac wrth i fwy a mwy o gartrefi gofal ymdrin â phobl â chyflyrau mwy a mwy cymhleth, mae mwy o angen nyrsys, mwy o angen y gweithwyr meddygol proffesiynol hynny—nid yn unig nad oes gennym ddigon ohonynt, nid ydynt hyd yn oed yn cael yr un faint o arian ag y byddai nyrs mewn ysbyty yn cael ei thalu, neu’r un faint o arian ag y byddai nyrs yn y gymuned yn cael ei thalu, nad yw mewn cartref gofal. Unwaith eto, rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddweud, os ydych wedi cyrraedd y lefel hon yn eich gyrfa nyrsio, os oes gennych gymaint o hyfforddiant a hyn i’ch enw, os ydych yn y band hwn, ym mha bynnag sefyllfa y byddwch ynddi, dylai fod llawer mwy o degwch o ran y cyflog a delir i chi.

Felly, Weinidog, roeddwn yn meddwl tybed a allech roi unrhyw wybodaeth inni am yr hyn a allai gael ei ystyried o ran y ddau brif gwestiwn—cwestiwn 1: sut rydym yn cadw nyrsys ac yn talu goramser iddynt i wneud y goramser yn y bwrdd iechyd y maent yn perthyn iddo yn hytrach na'u gorfodi i deithio ac ychwanegu at eu straen, gydag oriau teithio i gyrraedd bwrdd iechyd arall fel y gallent ennill yr arian ychwanegol hwnnw? A chwestiwn 2: sut rydym yn sicrhau nad yw nyrsys mewn cartrefi gofal dan anfantais annheg?

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, roeddwn eisiau siarad am weithio hyblyg, oherwydd mae adroddiad diddorol iawn wedi cael ei gynhyrchu ar gyfer Ymddiriedolaeth GIG Llundain o'r enw 'Timewise' ac mae'n sôn am gynnwys hyblygrwydd mewn amgylchedd sy'n seiliedig ar sifftiau, a sut yr effeithir arno gan amrywioldeb neu ragweladwyedd yr amserlen, faint o fewnbwn neu reolaeth sydd gan unigolyn dros yr amserlen honno, a faint o rybudd ymlaen llaw. Ac mae gweithio hyblyg yn wirioneddol allweddol. Mae angen i GIG Cymru ddod o hyd i ffordd o fynd i'r afael â'r tair elfen os ydym am ddenu a chadw'r staff rydym eu hangen i weithio ein sifftiau.

Roedd y pum prif achos o anfodlonrwydd swydd i feddygon a nyrsys ysbytai yn y DU yn dweud yn glir iawn mai cydbwysedd gwaith a bywyd a ddaeth yn gyntaf i nyrsys o dan 35 oed—yn llawer pwysicach na chyflog—ac yn ail i nyrsys 36 oed a hŷn. Roedd yn ail ar ôl cyflog. Gallai gweithio hyblyg fod yn ffordd ymarferol o ymlithro tuag at ymddeoliad, a gallai helpu i gadw staff profiadol yn eu gwaith yn hwy.

Roedd y prosiect a gynhaliwyd mewn dau ysbyty yn Lloegr yn 2017 yn edrych ar greu proses amserlennu sy’n seiliedig ar dimau, ac edrychai nid yn unig ar ofal plant, ond ar yr holl anghenion cydbwysedd gwaith a bywyd, a chydweithiodd eu tîm arweiniol, nid yn unig ar gynhyrchu rota, ond hefyd ar gyfathrebu a thrafod gyda grwpiau. Felly, Weinidog, credaf y gallai gwella cydbwysedd gwaith a bywyd a mynediad at weithio hyblyg gael effaith uniongyrchol ar gadw gweithwyr, yn enwedig gweithwyr proffesiynol clinigol iau y mae eu disgwyliadau yn wahanol iawn i ddisgwyliadau’r genhedlaeth hŷn. Felly, hoffwn ddeall pa gamau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cydbwysedd gwaith a bywyd, a hoffwn eich annog i edrych ar y treial hwn, y cynllun peilot hwn, a gynhaliwyd yn Llundain, oherwydd mae wedi bod yn llwyddiannus, ac efallai y bydd yna wersi cadarnhaol y gallwn eu dysgu i helpu i gadw'r bobl hynod werthfawr a gweithgar hyn yn ein GIG.

15:05

A allaf i longyfarch Helen Mary Jones am ddod â'r ddadl yma ynghyd ac am ei hagoriad bendigedig sy'n olrhain yr holl benderfyniadau sydd angen eu gwneud? Gaf i hefyd longyfarch y Coleg Nyrsio Brenhinol ar yr adroddiad bendigedig yma 'Gweithredu Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016: Cynnydd A Her'? Mae yna gynnydd wedi bod, fel y dywedodd Helen, ond erys sawl her. Cawsom ni'r ddadl yr wythnos diwethaf ar adroddiad y pwyllgor iechyd ar nyrsio a nyrsio cymunedol, ac mae nifer o ffactorau sy'n cyd-dorri, wrth gwrs. A allaf i hefyd dalu teyrnged i waith y grŵp amlbleidiol ar nyrsio a bydwreigiaeth o dan gadeiryddiaeth David Rees yn hyn o beth, sydd wedi arwain y ffordd ac a wnaeth arwain y ffordd yn wir at yr adroddiad a wnaeth y pwyllgor iechyd ei gyhoeddi a chawsom ni drafodaeth yr wythnos diwethaf? 

Wrth gwrs, rydym ni i gyd yn gwybod am yr heriau yn y gwasanaeth iechyd, yn enwedig o ochr y nyrsio. Does yna ddim digon o nyrsys, yn y bôn yn y lle cyntaf. Mae yna swyddi gwag. Mae angen dyblu, gallwch chi ddweud, nifer y nyrsys sydd dan hyfforddiant. Mae yna system o dan straen, ac mae ein staff ni o dan straen. Mae ein nyrsys ni o dan straen ac yn gorweithio ac yn mynd i ffwrdd ac yn colli gwaith achos mae yna ormod o straen yn eu bywydau nhw. Wrth gwrs, mae yna ofynion newydd hefyd, mae yna ddatblygiadau meddygol newydd, ac mae yna ofyn mwy o'n nyrsys ni, yn enwedig yn y gymuned, sydd nawr yn trin a thrafod pobl yn ein cymuned a oedd yn arfer bod ar ein wardiau ni yn yr ysbyty, ond nawr sy'n aros adref.

Mae hefyd angen gwarchod y sawl sy'n chwythu'r chwiban am bryderon yn y system. Dydyn ni dal ddim yn gwneud hynny'n dda iawn, ac fel y mae eraill wedi'i ddweud, mae angen bod yn llawer mwy hyblyg efo rotas ac oriau sifft ac ati i wneud yn siŵr bod nyrsys yn aros yn ein gwasanaeth iechyd ni. Ac ie, mae angen gweithredu'r ddeddfwriaeth yma, y ddeddfwriaeth lefelau staff nyrsio. Allaf i'ch atgoffa chi pam oedd angen y ddeddfwriaeth yma yn y lle cyntaf? Wel, achos bod y gyfraith yma yn gwarchod cleifion. Mae'r ymchwil wedi dangos, fel mae'r adroddiad yma'n dweud, bod lefelau staffio nyrsio gwael wedi arwain at gynnydd o hyd at 26 y cant i farwoldeb o'i gymharu â wardiau lle mae lefelau staff gwell. Hynny yw, dim digon o nyrsys yn arwain at bobl yn marw. Mae pob cynnydd o 10 y cant i nifer y nyrsys efo gradd mewn ysbyty yn gysylltiedig efo gostyngiad o 7 y cant mewn marwolaethau cleifion. A hefyd, wrth gwrs, yn naturiol, nid oes angen lefelau diogel o staff mewn rhai wardiau ysbyty yn unig, mae eu hangen ym mhob sefydliad iechyd, yn y gymuned, yn nyrsio plant, ac ati, ddim jest yn y wardiau arbenigol sydd gyda ni rŵan.

Ond yn benodol mae'r gweithlu nyrsio yng Nghymru yn wynebu argyfwng cenedlaethol, fel mae'r adroddiad yma yn ei gwneud hi'n glir. Mae yna niferoedd uchel o swyddi gwag, fel dwi wedi cyfeirio eisoes—o leiaf rhyw 1,600 yn ôl amcangyfrif yr RCN o swyddi gwag nyrsio yng Nghymru—wedi'i ategu gan brinder mawr yn y sector cartrefi gofal, fel mae Angela Burns wedi olrhain eisoes.

Felly, mae yna her sylweddol, ac fel mae pwynt y ddadl a'r cynnig yma'n ei ddweud, mae angen hyblygrwydd yn y tymor byr er mwyn inni allu cadw'r staff. Allwn ni sôn bod angen hyfforddi rhagor o staff nawr ac yn y dyfodol, ond mae angen cadw'r rheina sydd gyda ni ar ein wardiau ac yn y gymuned ar hyn o bryd. Mae angen i Lywodraeth Cymru, felly, nodi sut y bydd y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn cynyddu'r cyfleoedd i weithio'n hyblyg yn rhan o'r strategaeth genedlaethol i gadw'r nyrsys, fel mae Helen ac Angela eisoes wedi'i ddweud. Achos mae yna lawer o nyrsys yng Nghymru yn gyfrifol am bethau eraill yn eu bywydau. Maen nhw angen yr hyblygrwydd yna, yn ogystal ag y maen nhw angen y swydd a'r arian. Maen nhw'n gyfrifol am blant ifanc, am rieni hŷn, ac yn dewis gweithio i gyflogwr lle maent yn gallu rheoli eu horiau gwaith. Dyna pam maen nhw'n mynd i weithio i asiantaethau preifat ac ati. Mae'n rhaid i'r gwasanaeth iechyd fod yn gallu cyfleu'r un un math o ddarpariaeth, fel ein bod ni'n gallu cadw nyrsys yn ein gwasanaeth iechyd gwladol. Diolch yn fawr. 

15:10

Diolch i Helen, Dai a David am gyflwyno'r ddadl hon. Fel rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith o'r blaen, nyrsys yw asgwrn cefn ein GIG. Yn anffodus, mae Llywodraethau olynol wedi methu recriwtio a chadw digon o nyrsys, ac mae gan Gymru hanes gwael o gynllunio'r gweithlu, ac rydym yn gweld y canlyniadau, oherwydd mae mwy o nyrsys yn gadael y proffesiwn na sy'n ymuno.

Mae'r ffaith bod angen inni gyflwyno deddfwriaeth i sicrhau bod digon o nyrsys ar wardiau ysbytai i ganiatáu amser i ofalu yn ddigon damniol, ond mae'r ffaith nad yw'r gyfraith yn berthnasol i bob ward a phob lleoliad iechyd yn warth. Cyflwynwyd y Ddeddf lefelau staff nyrsio i wella diogelwch cleifion. Gallai niferoedd isel o nyrsys arwain at hyd at chwarter yn fwy o farwolaethau cleifion.

Yma yng Nghymru, rydym yn gwario bron i 12 y cant o'n gwerth ychwanegol gros ar iechyd, ein gwariant iechyd—yn ail i'r Alban sydd ar £2,310 y pen—bron £200 yn fwy y pen na Lloegr. Ac eto, rydym yn aros yn hwy, ac rydym wedi gorfod pasio deddfwriaeth i sicrhau bod gennym lefelau staffio diogel, nid oherwydd nad ydym yn buddsoddi digon yn ein GIG—gwerir hanner cyllideb Cymru ar iechyd. A chyflwynwyd y ddeddfwriaeth lefelau staffio diogel gan AC yr wrthblaid oherwydd bod camreoli wedi arwain at arferion anniogel mewn ysbytai ledled Cymru. Mae diffyg cynllunio'r gweithlu yn genedlaethol a methiannau ad-drefnu wedi gadael GIG Cymru mewn anhrefn. Mae sefydliadau iechyd a chlinigwyr wedi cwyno am y gwahanol ddulliau sy'n cael eu mabwysiadu gan fyrddau iechyd lleol. Mae polisïau cenedlaethol yn cael eu gweithredu mewn saith ffordd wahanol, gyda chleifion yn wynebu loteri cod post cynyddol mewn perthynas â gofal iechyd.

Gallwn weld hyn yn glir yn y ffordd y mae'r Ddeddf lefelau staff nyrsio yn cael ei gweithredu, oherwydd mae'r byrddau iechyd lleol i gyd ar lefelau gwahanol o ran cydymffurfio â'r Ddeddf. Dywed Betsi Cadwaladr fod risg uchel ynghlwm wrth gydymffurfio â'r Ddeddf ac nad yw'n gosteffeithiol o fewn y model presennol. Yn fy rhanbarth i, nid oes gan Gwm Taf unrhyw gynllun cadw staff ac er y dyfarnwyd ei fod yn cydymffurfio, mae prinder staff ar wardiau Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a bydd hynny'n effeithio ar ddiogelwch cleifion. Mae Bae Abertawe wedi cael 11 o gwympiadau yn arwain at anaf difrifol neu farwolaeth, lle barnwyd bod methu cynnal lefelau staffio yn ffactor. Nid yw hyn yn ddigon da.

Mae ein hetholwyr yn haeddu ac yn galw am lefelau staffio diogel yn ein hysbytai. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn bod y cyfrifoldeb ar eu hysgwyddau hwy. Mae'n rhaid gweithredu'r Ddeddf lefelau staff nyrsio yn llawn ym mhob lleoliad iechyd. Rydym angen strategaeth recriwtio a chadw staff sydd wedi'i chynllunio'n dda ac sy'n gwneud nyrsio'n ddeniadol i bob unigolyn sydd eisiau hyfforddi fel nyrs, er mwyn mynd i'r afael â'r ffaith bod nyrsys yn gadael y proffesiwn yn heidiau.

Mae gennym Ddeddf lefelau staffio diogel ar waith am reswm. Mae angen lefelau staffio diogel ar draws yr holl leoliadau gofal iechyd ac nid ar wardiau penodol yn unig. Faint yn rhagor o gleifion a gaiff eu hanafu'n ddifrifol neu a fydd yn colli eu bywydau oherwydd rheolaeth wael a chynllunio gwael? Felly, rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn.

15:15

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyflwyno'r ddadl heddiw a'r cyfle i drafod gweithrediad deddfwriaeth lefelau staff nyrsio arloesol Cymru. Mae'n dda gweld cymrawd o'r Coleg Nyrsio Brenhinol, a oedd yn Aelod cyfrifol ar gyfer y ddeddfwriaeth honno, yn y Siambr heddiw hefyd.

Ynghyd â chyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr, rwy'n cydnabod y rôl allweddol y mae nyrsys yn ei chwarae yn ein timau amlddisgyblaethol, yn darparu gofal iechyd ledled Cymru. Mae darparu gwasanaethau diogel a chynaliadwy yn dibynnu ar ein gallu i hyfforddi, recriwtio a chadw nyrsys, ynghyd â staff eraill y GIG, yn ein system gofal iechyd cyhoeddus yma yng Nghymru. Mae sicrhau bod gennym y nyrsys rydym eu hangen yn her yma yng Nghymru ac yn llawer mwy eang ar draws y DU a thu hwnt. Yn Lloegr, er enghraifft, mae cyfradd y swyddi gwag yn y gweithlu nyrsio bron ddwywaith cymaint â'r gyfradd yng Nghymru. Ond yng Nghymru, rydym wedi dewis peidio â gwanhau'r gweithlu nyrsio drwy gyflwyno nyrsys cyswllt, fel y maent yn ei wneud yn Lloegr.

Mae'r camau gweithredu sydd eu hangen i ateb yr heriau a wynebwn yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r Ddeddf lefelau staff nyrsio. Fodd bynnag, mae adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol a nodwyd yn cydnabod nifer o effeithiau cadarnhaol y Ddeddf hyd yma. Er enghraifft, wedi i'r Ddeddf ddod i rym, gwyddom fod mwy na £17 miliwn o arian ychwanegol wedi cael ei fuddsoddi i gynyddu ein gweithlu nyrsio mewn wardiau meddygol a llawfeddygol acíwt i oedolion. Mae hwnnw'n fudd uniongyrchol a gweladwy i'n nyrsys rheng flaen, i'r staff y maent yn gweithio gyda hwy ac yn anad dim, i'r cleifion y maent yn gofalu amdanynt.

Clywn yn rheolaidd gan nyrsys, hyd at y lefelau uchaf, fod y Ddeddf wedi gwneud gwahaniaeth clir i'r pwys a roddir ar eu barn broffesiynol pan fyddant yn cael yr hyn sy'n gallu bod yn sgyrsiau anodd am lefelau staff nyrsio gyda'u cydweithwyr. Roedd hwn yn un o'r rhesymau allweddol dros basio'r ddeddfwriaeth fel ag yr oedd, ac mae wedi bod yn galonogol iawn clywed ei bod eisoes yn gwneud gwahaniaeth.

Ar y cyfan, rwy'n gadarnhaol ynglŷn â pha mor gyflym y mae ein byrddau iechyd wedi addasu i'w dyletswyddau newydd, a dylai'r Cynulliad hwn fod yn wirioneddol falch o'r ddeddfwriaeth a basiwyd yn unfrydol gennym dair blynedd yn ôl. Ac roeddwn yn sicr yn falch o gyhoeddi yr wythnos diwethaf y bydd y Llywodraeth hon yn ymestyn ail ddyletswydd y Ddeddf i gynnwys wardiau cleifion mewnol pediatrig cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn.  

Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda staff o bob bwrdd iechyd drwy'r rhaglen staffio nyrsio Cymru. Yn y modd hwn, rydym wedi nodi a dechrau mynd i'r afael â nifer o'r materion sy'n cael eu cynnwys fel argymhellion yn adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol. Yn ddiweddar, dyrennais gyllid ar gyfer dwy swydd gwybodeg yng Ngwasanaeth Gwybodeg Cenedlaethol Cymru i weithio gyda rhaglen staff nyrsio Cymru i fwrw ymlaen ag ateb TG cenedlaethol. A bydd hynny'n helpu byrddau iechyd i gyflawni eu dyletswyddau adrodd o dan y Ddeddf.

Rydym hefyd yn cydnabod yr angen i allu mesur effaith y ddeddfwriaeth arloesol hon yn gywir. A chan mai dynwared yw'r ganmoliaeth eithaf, mae'n dda gweld bod yr Alban wedi dilyn ein harweiniad, ac mae sgyrsiau difrifol ar y gweill yn Lloegr hefyd. Ac edrychaf ymlaen at weld Llywodraeth yn y dyfodol yn dilyn ein harweiniad yn Lloegr.

O ran gwerthuso, byddaf yn comisiynu gwerthusiad annibynnol trylwyr a drefnwyd i gyd-fynd â diwedd y cyfnod adrodd tair blynedd cyntaf ym mis Ebrill 2021.

Fodd bynnag, nid ydym yn hunanfodlon o bell ffordd, ac rwyf eisiau mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau a wnaethpwyd ynghylch niferoedd, yn ogystal â chadw staff. Mae'n demtasiwn nodi, dyweder, ein bod wedi cadw 1,900 o nyrsys ychwanegol dros y pum mlynedd diwethaf oherwydd ein hymdrechion ac felly, pan feddyliwch am y peth, yn hytrach na chael gostyngiad bach yn y niferoedd hyn y llynedd, mewn gwirionedd rydym wedi cynyddu nifer y nyrsys dros bum mlynedd. Ond rwy'n credu y dylem adael y siarad dwbl i bobl eraill, oherwydd y gwir amdani yw ein bod, o fewn y tymor Cynulliad hwn, wedi cynyddu nifer y nyrsys cofrestredig ac aelodau o'r teulu nyrsio sy'n gweithio gyda'n gwasanaeth iechyd gwladol. Ond y llynedd, am y tro cyntaf, gwelsom 65 yn fwy o nyrsys yn gadael GIG Cymru nag a ymunodd ag ef.

Er hynny, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r buddsoddiad sylweddol a wnaethom mewn addysg a hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol, a arweiniodd at gynnydd mewn lleoedd hyfforddi nyrsys o 1,053 yn 2014 i 1,987, yn dilyn fy nghyhoeddiad diweddar ar fuddsoddi mwy fyth mewn hyfforddiant i nyrsys. Mae'r buddsoddiad hwnnw hefyd yn cynnwys 140 o leoedd ar raglenni dychwelyd i weithio ar gyfer nyrsys. Ac eleni, graddiodd 970 o nyrsys yng Nghymru, o gymharu â 778 yn 2018. Felly rydym yn gwneud cynnydd bwriadol a phendant wrth hyfforddi mwy o'n nyrsys ein hunain. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.

15:20

Diolch.

Rwy'n teimlo efallai eich bod ychydig yn sensitif ar y mater hwn, oherwydd nid wyf yn cofio cyfraniad neb yn dweud yn benodol nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwneud cynlluniau i wella cyfraddau cadw staff. Rwy'n credu mai'r hyn rydym yn ceisio'i ddweud yw bod cymaint o brinder nyrsys, beth arall y gallwn ei wneud, sut arall y gallwn wella hyn a chadw'r nyrsys sydd gennym, yn ogystal â recriwtio mwy, a dyna pam y cyflwynais y cynllun peilot sy'n cael ei gynnal yn ysbytai Llundain ar hyn o bryd i chi, a'r gwaith y maent wedi'i wneud ar weithio hyblyg.

A byddaf yn symud ymlaen at gadw nyrsys yn nes ymlaen yn fy nghyfraniad.  

Ond y GIG yw'r unig ran o'r sector cyhoeddus sydd wedi parhau i gynyddu niferoedd staff er gwaethaf degawd o gyni, ac mae hwnnw'n bwynt y mae aelodau eraill o'r gwasanaethau cyhoeddus yn cael trafferth ei gydnabod. Mae ein cydweithwyr yn y byd addysg, ein cydweithwyr ym mhob rhan o lywodraeth leol yn cydnabod mai iechyd yw'r sector mawr y buddsoddwyd ynddo. Ond mae'r ddadl heddiw yn dangos bod yr awydd i gynyddu'r niferoedd ymhellach yr un mor fawr. Er mwyn cyrraedd y lefelau y mae pawb ohonom eisiau eu gweld ledled y DU, bydd angen buddsoddiad sylweddol a pharhaus gan bob gwlad yn y DU, dull gweithredu gwahanol, mewn perthynas â buddsoddiad mewn iechyd a gofal cymdeithasol, gan bwy bynnag yw Llywodraeth newydd y DU, ac yn arbennig, dull gwahanol o recriwtio o Ewrop a chael gwared ar y cap arfaethedig hurt a niweidiol ar gyflogau, i gael effaith go iawn ar ein gallu i recriwtio mwy o staff.

Yr wythnos diwethaf, yn fy natganiad i'r Siambr, tynnais sylw at y diddordeb cadarnhaol a gynhyrchwyd gan ein hymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw'; bydd mwy i ddod yn 2020, sef Blwyddyn y Nyrs a'r Fydwraig. Ond wrth gwrs, mae angen i ni wneud mwy i gadw ein gweithlu nyrsio medrus. Mae hynny'n golygu darparu modelau gwasanaeth sy'n bodloni disgwyliadau ein gweithlu presennol a'n gweithlu yn y dyfodol, cynnig iechyd a lles effeithiol, a dewisiadau gweithio hyblyg i ddarparu cydbwysedd cadarnhaol rhwng bywyd a gwaith, fel y mae nifer o siaradwyr wedi nodi. Ac mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru a ledled y DU i wneud yn union hynny. Rwyf eisiau gweld cyfleoedd gyrfaol ac addysgol, a sicrhau bod GIG Cymru yn lle gwych i weithio.

Felly, bydd strategaeth genedlaethol y gweithlu sy'n cael ei datblygu gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru yn cefnogi cynaliadwyedd y gweithlu iechyd a'r gweithlu gofal cymdeithasol yn y dyfodol, yn enwedig y modd y cynlluniwn ein modelau gweithlu ar gyfer y dyfodol, sut y nodwn y staff sydd eu hangen gyda gwahanol grwpiau proffesiynol ac yn bwysig, sut y cefnogwn ac y datblygwn ein staff. Felly, byddaf yn gofyn i fforwm partneriaeth GIG Cymru ystyried, gyda'i gilydd, pa gamau pellach y gallem ac y dylem eu cymryd yn lleol ac yn genedlaethol i gefnogi camau i gadw staff, gan gynnwys ein nyrsys. Bydd hwnnw'n ystyried arferion cyfredol, gan gynnwys yr arferion gorau i'w lledaenu sydd eisoes yn bodoli mewn byrddau iechyd ac wrth gwrs, bydd yn nodi arferion gorau ar gyfer cyflwyno gweithio hyblyg ymhellach.

Byddaf yn derbyn yr ymyriad cyn i mi orffen.    

Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi, Weinidog, ac rwy'n meddwl ein bod wedi cydnabod, fel y dywedodd Angela Burns, y bu rhywfaint o gynnydd gwirioneddol, ond a ydych yn cytuno â'r Coleg Nyrsio Brenhinol fod angen strategaeth gadw staff genedlaethol arnom, oherwydd, er bod rhai enghreifftiau o arferion da, rwy'n credu mai'r hyn y maent yn galw amdano yw i'r arferion hynny ddod yn norm? Fel y dywedais, rydym wedi bod yn siarad am faterion cadw staff am amser hir iawn yn awr, ac a ydych yn teimlo ei bod yn bryd i ni ddod â'r holl arferion da sydd ar gael at ei gilydd a sicrhau eu bod yn dod yn norm?

Wel, cefais y sgwrs hon heddiw gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac fel rwyf newydd ei ddweud, rwy'n gofyn i fforwm partneriaeth GIG Cymru, sy'n dod ag ochr undebau llafur staff, y Llywodraeth a chyflogwyr GIG at ei gilydd i wneud yn union hynny, fel rwyf newydd ei ddweud, i edrych yn lleol ac yn genedlaethol ar yr hyn sy'n bodoli a'r hyn a ddylai fodoli ar gyfer y dyfodol hefyd.

Bydd y Llywodraeth yn ymatal heddiw, fel y gwnawn fel arfer ar ddadleuon Aelodau. Fodd bynnag, ni waeth beth fo canlyniad y bleidlais, mae llawer y gellir ymfalchïo ynddo yma yng Nghymru, a llawer mwy i'w wneud. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'n teulu nyrsio i ddarparu'r gofal a'r amgylchedd gwaith y byddem i gyd eisiau eu gweld, gyda'r niferoedd cywir o staff wrth gwrs i ddarparu'r gofal cywir ar yr adeg gywir ac yn y lle cywir.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Cyn imi fynd ymlaen i edrych ar y drafodaeth a chyfraniadau'r Aelodau, a gaf fi hefyd ymuno i ddiolch i'r aelod Cabinet, y Gweinidog Addysg, oherwydd hi a lywiodd y Bil hwn drwy'r Cynulliad diwethaf, a'i yrru ymlaen, a byddwch yn cofio'r trafodaethau a gawsom yn y pwyllgor ar sawl achlysur? Rwy'n credu y dylai fod yn falch o'r Ddeddf fel y mae yn awr, a'r cynnydd y mae'n ei wneud. Rwy'n credu y dylem gofnodi ein diolch iddi, oherwydd mae'n hanfodol fod y Ddeddf honno bellach yn darparu ar gyfer cleifion.

A gaf fi ddechrau gyda chyfraniad Helen Mary Jones, a agorodd y drafodaeth ac amlinellu'r materion pwysig y mae'r adroddiad yn eu hamlygu, yn benodol er mwyn asesu goblygiadau'r Ddeddf a'r hyn y gallwn ni fel Aelodau Cynulliad ei wneud yn ein byrddau iechyd ein hunain i ofyn cwestiynau i'r byrddau iechyd hynny ynglŷn â sut y maent yn gweithredu'r Ddeddf, i ble maent yn mynd? Os edrychwch ar y gwahanol gwestiynau, fe welwch rai themâu cyffredin yn amlygu eu hunain drwy'r cwestiynau hynny hefyd.

Tynnodd Helen sylw at y strategaeth cadw a recriwtio hefyd, sy'n un o'r themâu cyffredin mawr, ac fe leisiodd y pryderon yn ei chylch. Yn arbennig, rwy'n credu, soniodd am un peth. Rydym yn siarad yn aml iawn am gadw staff a straen, ond rydym hefyd yn anghofio weithiau fod llawer o'n staff yn cael eu llethu oherwydd eu bod, fel y dywedodd Angela, wedi gweithio oriau ychwanegol i'r hyn y maent yn ei wneud fel arfer a'r hyn y cawsant eu contractio i wneud. Ac mae hynny'n helpu—wel, mae'n helpu i'w llethu, oherwydd mae'n ychwanegu mwy at eu hymrwymiad. Maent yn cyrraedd adref yn flinedig, maent yn treulio oriau hwy yno, oherwydd eu hawydd i ddiogelu a helpu cleifion. Mae'n rhywbeth y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef.

Tynnodd Angela sylw, unwaith eto, at fater gweithio hyblyg. A gawn ni edrych ar ffyrdd y gallwn edrych ar nyrsys? A gawn ni annog byrddau iechyd i edrych ar ymagwedd hyblyg tuag at gyflogaeth? Maent yn dda, asiantaethau, oherwydd mae asiantaethau'n cynnig gweithio hyblyg. A gawn ni, fel GIG, gynnig y gweithio hyblyg y mae asiantaethau'n ei gynnig a cheisio sicrhau y gallwn eu cadw o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol, oherwydd mae cadw staff yn un o'r elfennau allweddol yn yr adroddiad hwn? Soniwn yn aml am—. Mae gennym etholiad cyffredinol ar y gweill ac rydym wedi clywed y niferoedd gan Boris Johnson a ddywedodd 50,000—gyda 20,000 ohonynt yn staff a gedwir. Felly, maent hwy hyd yn oed yn cydnabod bod cadw staff yn hollbwysig er mwyn sicrhau bod gennym weithlu priodol ar gael i ddarparu gofal yn ein hysbytai, yn yr achos hwn, ac mewn lleoliadau eraill hefyd. Rydych chi'n iawn: ai nyrsys cronfa, ai nyrsys asiantaeth? Pam na allwn ni roi goramser iddynt? Pam na allant weithio yn y man lle maent yn arfer gweithio—eu man gwaith arferol? Rwy'n credu bod angen i ni fynd i'r afael â hyn.

Atgoffodd Dai Lloyd ni am yr heriau sy'n parhau. Mae cynnydd wedi'i wneud ond mae yna heriau o hyd. A chredaf, unwaith eto, fod yr adroddiad hwn yn tynnu sylw at hynny. Mae'n dweud ein bod yn edrych ar y ffaith bod byrddau iechyd yn trafod y Ddeddf hon, ac maent yn trafod ei gweithrediad a lle maent yn cyflawni eu dyletswyddau o fewn y Ddeddf hon. Ond mae llawer o heriau i'w hwynebu o hyd gan fod strategaeth y gweithlu yn hollbwysig yn yr holl drafodaethau hyn. Tynnodd sylw hefyd at y ffaith mai diben y Ddeddf hon yw gwella gofal a chanlyniadau i gleifion, nid gwella, o anghenraid, bywydau nyrsys, sef yr hyn y bydd yn ei wneud, ond, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r claf. Oherwydd os ydych yn cael y lefelau nyrsio'n iawn, rydych yn cael y canlyniadau i gleifion yn iawn, ac mae hynny'n hollbwysig.

Atgoffodd Caroline ni eto am gynllunio'r gweithlu a byddaf yn gofyn iddi rywbryd, o ran rhai o'r sylwadau a wnaeth, i edrych ar y trafodaethau a gawsom yn y pwyllgor yn ystod Cyfnod 1 a Chyfnod 2 y Bil. Gallant ateb rhai o'r pwyntiau a gododd, oherwydd codwyd llawer o'r materion hynny a chredaf fod yr Aelod a arweiniodd y Bil wedi gwneud hynny am resymau eraill nag a amlygwyd yn briodol. Ac mae lefelau gwahanol o gydymffurfiaeth ar draws y byrddau iechyd. Mae honno'n broblem. Mae'n rhaid inni roi sylw i hynny. Oherwydd roedd cydymffurfio'n un o'r materion a godwyd gennym fel rhywbeth y gellid ei archwilio, er mwyn sicrhau bod cysondeb ledled Cymru.

Mae'n sôn ei bod eisiau Deddf ym mhob lleoliad iechyd, ond un o'r dadleuon a gyflwynwyd gennym ynglŷn â hynny oedd y dystiolaeth a gyflwynwyd i gefnogi pa feysydd o leoliadau iechyd y canolbwyntid arnynt mewn gwirionedd. Os ydym am wneud hyn, mae'n bwysig ei fod yn cael ei arwain gan dystiolaeth. Roedd y wardiau meddygol acíwt i oedolion yn cael eu harwain gan dystiolaeth, ac mae'r wardiau pediatreg yn cael eu harwain gan dystiolaeth, felly rwyf eisiau edrych i weld ble rydych chi'n mynd nesaf—ble mae'r dystiolaeth yn ein harwain nesaf? Mamolaeth, iechyd meddwl, nyrsio cymunedol? Mae angen i ni ddeall y meysydd rydych yn edrych arnynt, beth yw eu blaenoriaethau ac o ble y daw'r dystiolaeth, er mwyn sicrhau ein bod yn defnyddio hyn fel sylfaen sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth er mwyn sicrhau bod y lleoliadau yn iawn. Felly, dyna sy'n rhaid i ni ei wneud. Nid yw'n ddigon dweud 'y cyfan', oherwydd mae'n swnio'n dda i ddweud 'y cyfan', ond mae angen i ni wneud yn siŵr ei fod yn iawn a'i fod yn mynd i'r lleoedd iawn.

Mae'r Gweinidog wedi nodi'n glir ei fod yn falch iawn i gynnwys pediatreg. Rydym hefyd yn falch iawn o weld pediatreg yn cael ei gynnwys ers y Bil, oherwydd un o'r pethau a ddywedasom oedd ein bod eisiau gweld mwy o feysydd yn cael eu cynnwys, a dyna pam y cyflwynwyd y rheoliadau, er mwyn caniatáu i chi wneud hynny heb orfod cyflwyno rhagor o ddeddfwriaeth ychwanegol. Felly, mae hynny'n bwysig. Yn amlwg, rydym eisiau mynd ymhellach ac ymhellach. Rwy'n falch iawn o glywed eich bod yn bwriadu cynnal gwerthusiad annibynnol trylwyr ar gyfer Ebrill 2021 i gyd-fynd â hynny, fel y gallwn edrych yn ofalus iawn ar y gwerthusiad hwnnw, yn ogystal â'r gwerthusiad tair blynedd a fydd yn cael ei gynnal.

Ac rydych yn iawn, Weinidog, mae'n dda gweld eich bod wedi cynyddu'r niferoedd o 1,053 i 1,987 ers 2014—mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond mae angen mwy, oherwydd un o'r pryderon a oedd gennym pan aeth y Bil drwyddo oedd a oes gennym ddigon o nyrsys i'w gyflawni ym mhob lleoliad, neu'r lleoliadau roeddem eu hangen. Mae angen inni hyfforddi mwy. Ac rwyf am roi enghraifft o pam fod angen mwy o nyrsys arnom. Roedd ŵyr cyfaill i'r teulu yn cael llawdriniaeth ar daflod hollt, ac roedd angen dau lawfeddyg yn ogystal â staff theatr. Bum munud cyn y llawdriniaeth honno, cafodd ei chanslo, oherwydd cafodd y nyrs arbenigol roedd gofyn iddi fod gyda'r plentyn hwnnw ar ôl y llawdriniaeth ei throsglwyddo i ran arall oherwydd y sgiliau a oedd ganddi. Nawr, gallwch ddeall bod hynny'n angenrheidiol, oherwydd bod achos brys wedi dod i mewn, ond mae angen mwy o nyrsys arbenigol arnom felly i sicrhau'r pethau hynny. Ond mae hynny'n gost i'r GIG, oherwydd roedd gennych dîm cyfan wedi'i ddyrannu eisoes, yn aros yno, y bu'n rhaid ei ganslo wedyn. Felly, mae angen inni edrych ar nifer y nyrsys. Rydym angen mwy o nyrsys arbenigol.

Felly, rwy'n falch iawn o weld 1,987, ond rwyf eisiau mwy; mae mor syml â hynny. Mae angen mwy, ac mae angen inni gadw mwy. Mae hwnnw'n bwynt pwysig. Ac rwy'n cytuno â chi, gyda llaw, am oblygiadau posibl polisi mewnfudo a allai effeithio ar recriwtio o wledydd tramor. Mae'n warthus y gallai unrhyw beth o'r fath effeithio ar ein GIG, a dylem fod yn ei ymladd bob cam o'r ffordd, ac rwy'n disgwyl i bob Aelod o bob plaid herio polisïau mewnfudo o'r fath, sy'n effeithio ar y gofal a gaiff ein cleifion yn y GIG.  

Gallaf eich sicrhau, Weinidog, fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn falch o'n GIG. Ac rydym yn falch o'r staff yn ein GIG; nid ydych ar eich pen eich hun yn hynny o beth.  

Nawr, rwy'n falch iawn hefyd fod y fwrsariaeth nyrsio yn dal yma yng Nghymru. Mae hynny'n hollbwysig, oherwydd mae'n annog mwy i ddod. Diolch, a daliwch ati i wneud hynny—peidiwch byth â'i golli, oherwydd credaf ei bod o fudd i annog mwy o nyrsys i'r proffesiwn. Ond mae'n rhaid inni sicrhau, pan fyddant yn y proffesiwn, eu bod yn cael amgylchedd iach i weithio ynddo, amgylchedd diogel ar gyfer eu cleifion, ac amgylchedd mor ddi-straen ag sy'n bosibl, fel nad ydynt yn cael eu llethu. Ac mae hynny'n hollbwysig. A dyna y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn ceisio'i gyflawni a byddant yn parhau i lobïo ar hynny. Ac a gaf fi gofnodi fy niolch i'r Coleg Nyrsio Brenhinol am y gwaith y maent yn ei wneud yn y maes hwn, oherwydd maent wedi cynhyrchu nid yn unig yr adroddiad hwn ar weithredu'r Bil staffio diogel ond hefyd yr adroddiad ar niferoedd y gweithlu a nyrsys cymunedol? Maent yn llywio agenda i edrych ar y proffesiwn nyrsio ac i sicrhau ei fod yn tyfu a'i fod yno, mewn gwirionedd, i gefnogi cleifion.

Felly, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i wrando arnynt ac yn parhau i weithio gyda hwy. Ddirprwy Lywydd, nid wyf erioed wedi cael cymaint o amser ar y diwedd i gloi sesiwn—

15:30

Nid wyf am greu geiriau, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, wrth i ni fwrw ymlaen â'r agenda hon, ein bod yn atgoffa ein hunain am y bobl go iawn rydym yn gofalu amdanynt, sef y cleifion. Ac os gallwn wneud popeth yn ein gallu i wneud gofal y claf yn well, dylem allu gwneud hynny. Ac os yw'r Bil lefelau staff nyrsio, y Ddeddf—mae'n rhaid i mi gofio ei gael yn iawn—am gyflawni hynny mewn gwirionedd, mae angen inni sicrhau ein bod yn gallu llunio strategaeth ddigonol ar gyfer y gweithlu sy'n cadw ac yn recriwtio nifer briodol o nyrsys, gweithwyr cymorth iechyd a phroffesiynau perthynol eraill a fydd yn helpu i gyflawni hynny, oherwydd fe wnaethom siarad, ar un adeg, nid yn unig am nyrsys, ond am staff eraill ar y ward sy'n gweithio gyda nyrsys fel rhan o'r tîm sy'n darparu'r gofal hwnnw. Ac os gellir datblygu hynny hefyd, mae'n bwysig iawn ein bod yn cyflawni hynny.

Felly, a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau y prynhawn yma? A gaf fi annog y Llywodraeth, felly, i barhau â'i chynnydd, i sicrhau ei bod yn cael ei harwain gan dystiolaeth, ac i sicrhau bod nyrsys yn gallu dod i'r proffesiwn a gwneud yr hyn y maent eisiau ei wneud, sef darparu gofal i gleifion?

Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

7. Dadl ar Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: Mynediad at Fancio

Eitem 7 ar ein hagenda yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, 'Mynediad at Fancio', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig—Russell George.

Cynnig NDM7219 Russell George

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad i: Mynediad at Fancio a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Hydref 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn fy enw.  

Ysgogwyd yr ymchwiliad hwn yn rhannol gan ffigurau brawychus y grŵp defnyddwyr Which? ynglŷn â chyfradd cau banciau, a'r anawsterau y mae pobl yn eu cael wrth geisio cael mynediad at arian parod. Mae llawer o gwestiynau a dadleuon wedi bod yn y Siambr hon ynglŷn â chau banciau, ond roeddem eisiau deall yr effaith ar fusnesau a chymunedau unigol yn ein gwaith.

Dywedodd tua thraean o'r bobl a ymatebodd i'n harolwg ar-lein eu bod yn gorfod teithio awr ychwanegol i gael mynediad at fanc, ac roedd 13 y cant ohonynt yn gorfod teithio dros awr. Mae pobl hŷn a chwsmeriaid sy'n agored i niwed, megis y rheini ag awtistiaeth neu ddementia, yn ei chael yn anodd rheoli eu harian yn ddiogel. Yn gynyddol, ni all siaradwyr Cymraeg gael mynediad at wasanaethau yn eu dewis iaith. A gwelsom fod Cymru dan anfantais ddwbl am nad yw bancio ar-lein yn ddewis amgen ymarferol i lawer o bobl, naill ai oherwydd diffyg cysylltedd, neu am resymau eraill. Ac mae'r effaith ar fusnesau yn ddifrifol. Mae'n anos i fusnesau llai dalu enillion i mewn, mae'n rhaid iddynt gau'n gynt i wneud eu bancio, mae'n anos cael benthyciadau, mae cau banciau'n effeithio ar nifer y cwsmeriaid, ac mae twristiaeth a busnesau eraill yn dioddef am na all ymwelwyr gael gafael ar arian parod. Felly, clywsom straeon erchyll am drefi heb arian parod. A gwyddom yn sicr nad yw Cymru'n barod i fynd heb arian parod—bydd gormod o bobl yn cael eu gadael ar ôl ac yn cael eu hallgáu'n ariannol. Mae LINK, rhwydwaith peiriannau arian parod mwyaf y DU, wedi dweud wrthym fod mynediad am ddim at arian parod i ddefnyddwyr yn wasanaeth cenedlaethol hanfodol.

Roedd pennod 5 ein hadroddiad yn tynnu sylw at yr heriau penodol sy'n wynebu Cymru o ran cysylltedd digidol. Ac roedd ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad yn gadarnhaol ar y cyfan. Yn amlwg, nid yw rhai meysydd wedi'u datganoli, ond mae rhai ysgogiadau polisi wedi'u cadw'n ôl—neu heb eu cadw'n ôl yn hytrach—ond mae gan Lywodraeth Cymru ysgogiadau at ei defnydd. Yr ymateb i argymhelliad 8 oedd y dylai Llywodraeth Cymru fapio'r bylchau yn y gwasanaethau bancio yng Nghymru, ac mae'n awgrymu bod rhywfaint o waith cynnar yn cael ei wneud yn y maes hwn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n galonogol dros ben.

Clywsom lawer yn ystod yr ymchwiliad am grŵp JACS, Grŵp Strategaeth Arian Parod yr Awdurdodau ar y Cyd, a arweinir gan Drysorlys ei Mawrhydi. I Aelodau sy'n anghyfarwydd â hwnnw, neu'r hyn y mae'n ei olygu, mae'n dwyn ynghyd y rheoleiddwyr mynediad at arian parod i weithredu'r argymhellion a wnaed gan yr adolygiad annibynnol ar fynediad at arian parod. A rhybuddiodd yr adolygiad na ddylai'r DU gerdded yn ei chwsg i mewn i gymdeithas heb arian parod. Mae'r pwyllgor eisiau i Lywodraeth Cymru weithio gyda JACS i sicrhau bod anghenion Cymru yn cael eu diwallu, ond nid yw graddau'r ymgysylltiad yn glir yn yr ymateb gan y Llywodraeth. Mae'n dweud y bydd

'yn mynnu bod JACS yn sefydlu sianeli cyfathrebu clir, gan gynnwys cyfleoedd rheolaidd a digon aml i ymgysylltu’n effeithiol.'

Sefydlwyd JACS ym mis Mai, felly credaf y byddai'n ddefnyddiol iawn gwybod pa mor fuan y mae'r Gweinidog yn disgwyl i'r sianeli hynny gael eu hagor, a pha mor hyderus yw'r Gweinidog y bydd JACS yn effeithiol.

Rydym wedi gweld rhai symudiadau cadarnhaol, megis cyhoeddiad diweddar LINK am gronfa gyflenwi, lle gall cymunedau ofyn yn uniongyrchol am beiriant ATM yn eu hardal. Ond mae hyn, wrth gwrs, yn rhoi'r cyfrifoldeb ar gymunedau eu hunain. Nid yw banciau'r stryd fawr, fel y'u gelwir, sydd wedi diflannu o'n strydoedd mawr i raddau helaeth, yn gwadu bod cau canghennau'n effeithio ar gwsmeriaid, ond ymddengys eu bod yn canolbwyntio'n llwyr ar arloesi digidol, heb gydnabod y nifer enfawr o bobl sydd wedi'u hallgáu’n ddigidol. A dywedodd adroddiad Which? bythefnos yn ôl, nad yw un o bob pump oedolyn yn teimlo'n hyderus yn eu gallu i wirio eu balans ar-lein.

Felly, mae rhai banciau wedi ceisio cael faniau symudol yn lle canghennau—dyma lle byddaf yn aml yn drysu, oherwydd gall bancio symudol fod yn faniau symudol neu'n dechnoleg symudol, ond faniau symudol yw'r rhain—ond roedd y rhain yn annigonol at ei gilydd. Ac mae rhwydwaith Swyddfa'r Post yn cael ei ystyried yn ddarparwr amgen, ond nid yw'n cynnig yr un lefel o wasanaeth mewn gwirionedd, ac mae ganddo anfanteision eraill. Roedd y diffyg ymwybyddiaeth am wasanaethau bancio Swyddfa'r Post yn peri pryder i ni, felly rydym eisiau gweld mwy o ymdrech i roi cyhoeddusrwydd iddynt. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at y ffaith nad yw materion Swyddfa'r Post wedi'u datganoli, ac nid oes ganddi gynlluniau i ailgyflwyno cefnogaeth i'r rhwydwaith yng Nghymru fel y gwnaeth ei ddarparu ar un adeg. Mae hefyd yn dweud—

15:35

O'r dystiolaeth a gawsom, a fyddai hefyd yn cofio, pan oeddem yn sôn am ganghennau swyddfa'r post, mai un o'r darnau o dystiolaeth a gawsom oedd bod canghennau swyddfa'r post yn arbennig o anaddas ar gyfer gweithgarwch busnesau bach a microfusnesau yn enwedig? Roedd yn un o'r pethau a ddywedwyd wrthym.

15:40