Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
11/12/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhun ap Iorwerth.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.
1. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am y trafodaethau sydd wedi eu cynnal gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am y cyfeiriadau at gynhyrchu ynni yn Ynys Môn sydd wedi eu cynnwys yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol drafft? OAQ54845
1. Will the Minister provide an update on discussions held with the Minister for Housing and Local Government regarding the references to energy production on Ynys Môn included in the draft National Development Framework? OAQ54845
I met with the Minister for Housing and Local Government last month to discuss the draft energy policies in the NDF, including those that impact on Ynys Môn. The NDF consultation closed on 15 November. Officials are currently reviewing the 1,100 responses received, and the Welsh Government will respond to the consultation in the spring.
Cyfarfûm â’r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol y mis diwethaf, i drafod y polisïau ynni drafft yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol, gan gynnwys y rheini sy’n effeithio ar Ynys Môn. Daeth ymgynghoriad y FfDC i ben ar 15 Tachwedd. Mae swyddogion wrthi'n adolygu'r 1,100 o ymatebion a gafwyd, a bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r ymgynghoriad yn y gwanwyn.
Well, I hope you sounded some very, very loud alarm bells in that meeting with the Minister. As the question says, I know the development framework isn't in your brief, but I would advise you to be very careful in pressing for answers about what on earth the framework means for your area—or one of your areas—of responsibility: energy. If we look at the wider NDF, where do I start? No reference to Holyhead in there; it doesn't seem to be fitting in with the principles of spreading wealth; there's no vision there on the Welsh language; no real talk about regional hubs. Senior officers—the most senior officers—in north Wales knew nothing about what was going to be in this national development framework, I understand, until it was published. There's no reference to the third bridge on the Menai straits—it goes on and on.
Now, I understand that a committee in this Assembly is likely to propose moving away from the spatial model when it comes to energy generation in future. Certainly the spatial approach, as it applies to Anglesey, with 250m turbines—higher than the highest bit of land anywhere on Anglesey—is just ridiculous. So, I would call on you to reject what is being proposed in terms of energy generation. And would you share with me my fear that, when it comes to energy, the national development framework, as in so many other areas, is, in the words of officials that I have heard, like a very bad GCSE project?
Wel, rwy'n gobeithio i chi ganu rhai larymau swnllyd iawn yn y cyfarfod hwnnw gyda'r Gweinidog. Fel y dywed y cwestiwn, gwn nad yw'r fframwaith datblygu yn rhan o’ch briff, ond buaswn yn eich cynghori i fod yn ofalus iawn wrth bwyso am atebion ynghylch yr hyn y mae'r fframwaith yn ei olygu i'ch maes cyfrifoldeb—neu un o'ch meysydd cyfrifoldeb—sef ynni. Os edrychwn ar y FfDC ehangach, ble rwy'n dechrau? Nid yw’n cynnwys unrhyw gyfeiriad at Gaergybi; nid ymddengys ei fod yn cyd-fynd ag egwyddorion lledaenu cyfoeth; nid yw’n cynnwys gweledigaeth ar gyfer y Gymraeg; nid yw’n cynnwys unrhyw sôn go iawn am ganolfannau rhanbarthol. Nid oedd uwch swyddogion—y swyddogion uchaf—yng ngogledd Cymru yn gwybod unrhyw beth am yr hyn y byddai’r fframwaith datblygu cenedlaethol hwn yn ei gynnwys, yn ôl yr hyn a ddeallaf, tan iddo gael ei gyhoeddi. Nid oes unrhyw gyfeiriad ynddo at drydedd bont y Fenai—mae’n mynd ymlaen ac ymlaen.
Nawr, deallaf fod pwyllgor yn y Cynulliad hwn yn debygol o gynnig ymbellhau oddi wrth y model gofodol mewn perthynas â chynhyrchu ynni yn y dyfodol. Yn sicr, mae’r dull gofodol, mewn perthynas ag Ynys Môn, gyda thyrbinau 250m—sy’n uwch na'r tir uchaf yn unrhyw le ar Ynys Môn—yn chwerthinllyd. Felly, buaswn yn galw arnoch i wrthod yr hyn sy'n cael ei argymell o ran cynhyrchu ynni. Ac a fyddech yn rhannu fy mhryder, o ran ynni, fod y fframwaith datblygu cenedlaethol, fel cymaint o feysydd eraill, yng ngeiriau swyddogion a glywais, yn debyg i brosiect TGAU gwael iawn?
No; no, I wouldn't agree with that. It was a consultation and, as I say, Welsh Government officials from the Minister's department are currently reviewing the 1,100 responses we received. I know an initial review of the responses has revealed that some of the public have raised concerns about the impact of the policies on their communities—I think that's obviously something that needs to be looked at—as well as the renewable energy industry. They've also put forward their views, and they've requested removal of the spatial approach to allow them to develop anywhere. Well, clearly, the Welsh Government is showing leadership by bringing forward this NDF, which will make sure that we are able to meet our targets for renewable energy. But, as I say, it was a consultation, and the responses are currently being reviewed.
Na; na, ni fuaswn yn cytuno â hynny. Ymgynghoriad ydoedd, ac fel y dywedaf, mae swyddogion Llywodraeth Cymru o adran y Gweinidog wrthi’n adolygu'r 1,100 o ymatebion a gawsom. Gwn fod adolygiad cychwynnol o'r ymatebion wedi datgelu bod rhai aelodau o'r cyhoedd wedi mynegi pryderon am effaith y polisïau ar eu cymunedau—credaf fod hynny'n amlwg yn rhywbeth y mae angen edrych arno—yn ogystal â'r diwydiant ynni adnewyddadwy. Maent hefyd wedi cyflwyno eu safbwyntiau, ac maent wedi gofyn am gael gwared ar y dull gofodol, er mwyn caniatáu iddynt ddatblygu yn unrhyw le. Wel, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn dangos arweinyddiaeth, drwy gyflwyno'r FfDC hwn, a fydd yn sicrhau ein bod yn gallu cyrraedd ein targedau ar gyfer ynni adnewyddadwy. Ond, fel y dywedaf, ymgynghoriad ydoedd, ac mae'r ymatebion yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd.
The draft national development framework says, in the context of Anglesey:
'The potential Wylfa Newydd nuclear power station development could provide significant employment, training and other associated economic benefits across the whole region if a decision is made to proceed with the scheme.'
Well, when I met Horizon Nuclear Power—in my latest meeting with them—this summer, they told me the project was not dead, and that if planning and funding, including the strike price, stacked up, it actually would come back to the table, and things were quite buoyant and positive. But there would be about 18 to 24 months lead time for best-case scenario, and, crucially, they were continuing to work with both the Welsh and UK Governments to try to develop the right conditions to restore the project. Notwithstanding things being delayed at the Westminster end, what is your current understanding of developments, in the context of their engagement with you?
Dywed y fframwaith datblygu cenedlaethol drafft, yng nghyd-destun Ynys Môn:
'Gallai’r cynllun arfaethedig i adeiladu gorsaf ynni niwclear Wylfa Newydd ddod â manteision sylweddol o ran cyflogaeth, hyfforddiant a manteision economaidd cysylltiedig eraill ledled y rhanbarth cyfan os penderfynir bwrw ymlaen â’r cynllun.'
Wel, pan gyfarfûm â Horizon Nuclear Power—yn fy nghyfarfod diweddaraf â hwy—yr haf hwn, dywedasant wrthyf nad oedd y prosiect yn farw, a phe bai cynlluniau a chyllid, gan gynnwys y pris streic, yn cael eu trefnu, byddai'n cael ei gyflwyno eto, ac roedd pethau'n eithaf bywiog a chadarnhaol. Ond byddai oddeutu 18 i 24 mis o amser arwain yn y senario orau, ac yn hollbwysig, roeddent yn parhau i weithio â Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i geisio datblygu'r amodau cywir i adfer y prosiect. Er bod pethau wedi eu gohirio yn San Steffan, beth yw eich dealltwriaeth o’r datblygiadau ar hyn o bryd, yng nghyd-destun eu hymgysylltiad â chi?
Well, we were obviously very disappointed the UK Government announced the delay to the granting of a development consent order for Wylfa Newydd. Welsh Government is currently in the process of reviewing the Secretary of State's letter of 23 October, and we'll provide all detail that they requested from our end by the end of December.
Wel, roeddem yn amlwg yn siomedig iawn fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r oedi cyn rhoi gorchymyn caniatâd datblygu ar gyfer Wylfa Newydd. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn y broses o adolygu llythyr yr Ysgrifennydd Gwladol ar 23 Hydref, a byddwn yn darparu'r holl fanylion y gofynasant amdanynt gennym erbyn diwedd mis Rhagfyr.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed o ran plannu coed ledled Cymru? OAQ54842
2. Will the Minister provide an update on progress made in tree planting across Wales? OAQ54842
Thank you. The Welsh Government’s policy document 'Woodlands for Wales' strategy outlines our commitments and objectives towards forestry in Wales. An additional £1 million has been given to the current round of Glastir woodland creation, and we are developing a national forest programme to increase woodland planting and management in Wales.
Diolch. Mae dogfen bolisi Llywodraeth Cymru, strategaeth 'Coetiroedd i Gymru’, yn amlinellu ein hymrwymiadau a'n hamcanion mewn perthynas â choedwigaeth yng Nghymru. Mae £1 miliwn yn ychwanegol wedi’i roi i’r rownd gyfredol o greu coetiroedd Glastir, ac rydym yn datblygu rhaglen goedwigoedd genedlaethol i gynyddu gwaith plannu a rheoli coetiroedd yng Nghymru.
I thank the Minister for that answer. But, following on from your statement yesterday on your clean air plan, it would seem that the Government is keen on rhetoric but somewhat lacking on commitment. You spoke of such things as healthy resilience, reduction in air pollution both from industry and transport, and the desperate need to increase air quality. And, yet, you fail to mention one intervention that would help to deliver on all your objectives—tree planting. Given that the Welsh Government has also declared a climate emergency, why is the Government failing so drastically in its own tree planting targets? It is a universally accepted fact that trees are a huge potential to reduce carbon dioxide levels, and yet the targets you have set yourselves, if, indeed, you are truly committed to targets, of just 2,000 hectares per year, are in themselves derisory, but you are falling woefully short of even that target. You set aside £1 million for the 2018-19 window for planting, which amounts to 240 hectares, or just 43,000 trees—12 per cent of your annual target. Contrast this with the figures for Scotland, and even Ireland. Scotland will be planting over 11,000 acres of woodland in this year alone—that's 20 million trees. Ireland has delivered 5,000 hectares of new woodland—that's nearly 10 million trees per annum for the last four years.
Is it not true, Minister, that the Welsh Government is woefully neglectful of its duty to establish sensible targets for tree planting, and even more woefully neglectful of providing the budget to deliver anything like the number of trees needed to combat climate change? And, I repeat, Minister, is this not an example of a Welsh Government being strong on the rhetoric of combating climate change but short on delivering some of the most important interventions necessary to achieve the climate change objective? And just one last point—
Diolch i'r Gweinidog am ei hateb. Ond yn dilyn eich datganiad ddoe ar eich cynllun aer glân, ymddengys bod y Llywodraeth yn hoff o rethreg, ond braidd yn brin o ymrwymiad. Soniasoch am bethau fel cadernid iach, gostyngiad mewn llygredd aer o ddiwydiant a thrafnidiaeth, a'r angen dirfawr i wella ansawdd aer. Ac eto, nid ydych yn sôn am un ymyrraeth a fyddai’n eich helpu i gyflawni eich holl amcanion—plannu coed. O ystyried bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi datgan argyfwng hinsawdd, pam fod y Llywodraeth yn methu mor ddifrifol mewn perthynas â’i thargedau ei hun o ran plannu coed? Mae'n ffaith a dderbynnir gan bawb fod gan goed botensial enfawr i leihau lefelau carbon deuocsid, ac eto, mae'r targedau rydych wedi'u gosod ar eich cyfer eich hunain, os ydych, yn wir, yn wirioneddol ymrwymedig i dargedau, o 2,000 hectar y flwyddyn yn unig, yn warthus ynddynt eu hunain, ond rydych yn druenus o bell o’r targed hwnnw hyd yn oed. Fe neilltuoch chi £1 filiwn ar gyfer cyfnod plannu 2018-19, sy'n cyfateb i 240 hectar, neu 43,000 o goed yn unig—12 y cant o'ch targed blynyddol. Cymharwch hyn â'r ffigurau ar gyfer yr Alban, a hyd yn oed Iwerddon. Bydd yr Alban yn plannu dros 11,000 erw o goetir eleni yn unig—mae hynny’n 20 miliwn o goed. Mae Iwerddon wedi cyflawni 5,000 hectar o goetir newydd—mae hynny bron yn 10 miliwn o goed y flwyddyn am y pedair blynedd diwethaf.
Onid yw’n wir, Weinidog, fod Llywodraeth Cymru yn esgeuluso ei dyletswydd i sefydlu targedau synhwyrol ar gyfer plannu coed, a hyd yn oed yn fwy esgeulus o ran darparu’r gyllideb i gyflawni unrhyw beth tebyg i nifer y coed sydd eu hangen i fynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd? A dywedaf eto, Weinidog, onid enghraifft yw hon o Lywodraeth Cymru yn llawn o rethreg ynglŷn â mynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd, ond yn methu cyflawni rhai o'r ymyriadau pwysicaf sy'n angenrheidiol i gyflawni'r amcan ar gyfer newid yn yr hinsawdd. Ac un pwynt olaf—
No. It's Christmas, but even a question of two and a half minutes long is just stretching even me and my Christmas spirit. So, I'll ask the Minister to respond.
Na. Mae'n Nadolig, ond mae hyd yn oed cwestiwn o ddau funud a hanner o hyd yn fy ymestyn i a fy ysbryd Nadoligaidd. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog ymateb.
Well, when it comes to rhetoric, I don't think I can compete with the Brexit Party. I did talk about tree planting yesterday when I launched the consultation for the clean air plan. I will be the first to admit that we haven't been planting the numbers of trees that I would want to see and that we will need to have if we are going to reach our decarbonisation targets. There is a great deal of work going on at the present time, and has been, I would say, for the last year, around the number of trees we are able to plant. We have planted, I think, over 16 million trees in the last three years. A lot of that will have been restocking; we need to be looking at new areas. You'll be aware of the First Minister's manifesto commitment to have a national forest, and that has really been a focus for my officials over the last few months and I will be coming forward with more information around the national forest when we come back in the new year.
I think what the national forest will do is that it will accelerate reforestation, but it also will look to others. We can't do it on our own. Welsh Government cannot do this on our own. We need others to help us, and that will be part of the national forest.
Wel, o ran rhethreg, ni chredaf y gallaf gystadlu â Phlaid Brexit. Soniais am blannu coed ddoe pan lansiais yr ymgynghoriad ar gyfer y cynllun aer glân. Fi fydd y cyntaf i gyfaddef nad ydym wedi bod yn plannu'r nifer o goed y buaswn yn dymuno'u gweld ac y bydd eu hangen arnom os ydym am gyrraedd ein targedau datgarboneiddio. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, ac wedi bod yn mynd rhagddo, buaswn yn dweud, dros y flwyddyn ddiwethaf, ar nifer y coed y gallwn eu plannu. Credaf ein bod wedi plannu dros 16 miliwn o goed yn ystod y tair blynedd diwethaf. Ailstocio oedd llawer o hynny; mae angen i ni edrych ar ardaloedd newydd. Fe fyddwch yn gwybod am ymrwymiad maniffesto’r Prif Weinidog i gael coedwig genedlaethol, ac mae fy swyddogion wedi bod yn canolbwyntio ar hynny dros yr ychydig fisoedd diwethaf a byddaf yn darparu mwy o wybodaeth am y goedwig genedlaethol pan fyddwn yn dychwelyd yn y flwyddyn newydd.
Credaf mai'r hyn y bydd y goedwig genedlaethol yn ei wneud yw y cyflymu ailgoedwigo, ond bydd hefyd yn edrych tuag at eraill. Ni allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain. Ni all Llywodraeth Cymru wneud hyn ar ein pen ein hunain. Mae arnom angen i eraill ein helpu, a bydd hynny'n rhan o'r goedwig genedlaethol.
Half of the answer to my question is done anyway. The Confederation of Forest Industries claimed recently that funding for tree planting is just a third of what it needs to be if Welsh Government is to meet its minimum targets. They went on to say that millions more pounds need to be put into tree planting if Wales is to have any chance of meeting the climate emergency aspiration. Minister, you just said that a great deal of work is ongoing at the moment. Is the funding available, and what is your timescale and targets to achieve what you have already promised—at least 2,000 hectares each year? So, how long will it take, and when are you going to be near the target, which, at the moment, is 80 per cent less? Thank you.
Mae hanner fy nghwestiwn wedi'i ateb beth bynnag. Honnodd y Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd yn ddiweddar fod lefel y cyllid ar gyfer plannu coed draean yn unig o'r lefel y dylai fod os yw Llywodraeth Cymru am gyrraedd ei thargedau sylfaenol. Aethant ymlaen i ddweud bod angen gwario miliynau o bunnoedd yn rhagor ar y gwaith o blannu coed os yw Cymru am gael unrhyw obaith o wireddu'r dyhead i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Weinidog, rydych newydd ddweud bod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. A yw'r cyllid ar gael, a beth yw eich amserlen a'ch targedau ar gyfer cyflawni'r hyn rydych eisoes wedi'i addo—o leiaf 2,000 hectar y flwyddyn? Felly, pa mor hir y bydd hynny'n ei gymryd, a phryd y byddwch yn agosáu at y targed, sef 80 y cant yn llai ar hyn o bryd? Diolch.
So, I go back to what I said in my answer to David Rowlands. Welsh Government can't do it on our own. We need others to help us to do this. We need others to bring funding forward. We need others to bring land forward. We put significant funding into our tree and woodland expressions of interest window in relation to Glastir. There is also funding available within the sustainable management scheme projects. Within our 'Sustainable Farming and our Land' consultation, one are where I think everyone is in agreement is that farmers could look to perhaps planting more trees on their land, and certainly they seem very keen to do that when we take forward that scheme.
I'm doing a great deal of work with NRW. The board of NRW has already approved an umbrella woodland creation programme, with funding available. That will incorporate new and existing schemes and projects.
Felly, dychwelaf at yr hyn a ddywedais yn fy ateb i David Rowlands. Ni all Llywodraeth Cymru wneud hyn ar ein pen ein hunain. Mae arnom angen i eraill ein helpu i wneud hyn. Mae arnom angen i eraill ddarparu cyllid. Mae arnom angen i eraill ddarparu tir. Rhoesom gyllid sylweddol tuag at ein cyfnod mynegi diddordeb ar gyfer cynlluniau coed a choetiroedd mewn perthynas â Glastir. Mae cyllid ar gael hefyd drwy brosiectau’r cynllun rheoli cynaliadwy. Yn ein hymgynghoriad 'Ffermio Cynaliadwy a’n Tir', un peth y credaf fod pawb yn cytuno arno yw y gallai ffermwyr geisio plannu mwy o goed ar eu tir efallai, ac yn sicr, ymddengys eu bod yn awyddus iawn i wneud hynny pan fyddwn yn bwrw ymlaen â'r cynllun hwnnw.
Rwy'n gwneud llawer iawn o waith gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae bwrdd CNC eisoes wedi cymeradwyo rhaglen ambarél i greu coetiroedd, gyda chyllid ar gael. Bydd honno'n ymgorffori cynlluniau a phrosiectau newydd a rhai sy'n bodoli eisoes.
If we're going to get large numbers of trees planted, then we need a plan, not a national target. Will the Welsh Government set annual targets at local authority level, designate land for tree planting, or ask local authorities to designate land for tree planting like they do in the local development plan for housing, and set a minimum number of trees to be planted per house for each new housing development, so we actually have a method of going forward, rather than just aspirations?
Os ydym am sicrhau bod nifer fawr o goed yn cael eu plannu, mae angen cynllun arnom, nid targed cenedlaethol. A wnaiff Llywodraeth Cymru osod targedau blynyddol ar lefel awdurdod lleol, dynodi tir ar gyfer plannu coed, neu ofyn i awdurdodau lleol ddynodi tir ar gyfer plannu coed fel y gwnânt yn y cynllun datblygu lleol ar gyfer tai, a gosod isafswm o goed i'w plannu fesul tŷ ar gyfer pob datblygiad tai newydd, fel bod gennym ffordd o fwrw ymlaen, yn hytrach na dyheadau yn unig?
We don't currently have any plans for setting targets at the local authority level. However, I think local authorities have a very important role to play. You will have just heard me say that we can't do it on our own; we need others to work with us. I know that many local authorities are working to increase the canopy cover in their areas and they're looking to expand planting on local authority-owned land and encouraging more infrastructure. And yesterday, in the clean air plan oral statement, you may have heard me say that one thing we're looking at is tiny forests, and these are small pieces of land, and quite often public sector land in hospitals or schools, for instance, where we can look to plant just a small amount of trees. Clearly, local authorities would have a role to play in that.
Ar hyn o bryd, nid oes gennym unrhyw gynlluniau i osod targedau ar lefel awdurdod lleol. Fodd bynnag, credaf fod gan awdurdodau lleol ran bwysig iawn i'w chwarae. Byddwch newydd fy nghlywed yn dweud na allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain; mae angen i eraill weithio gyda ni. Gwn fod llawer o awdurdodau lleol yn gweithio i gynyddu brigdwf yn eu hardaloedd ac yn awyddus i blannu mwy ar dir sy'n eiddo i awdurdodau lleol ac i annog mwy o seilwaith. A ddoe, yn y datganiad llafar ar y cynllun aer glân, efallai i chi fy nghlywed yn dweud mai un peth rydym yn ei ystyried yw coedwigoedd bach, sef darnau bach o dir, ac yn aml yn dir sector cyhoeddus mewn ysbytai neu ysgolion, er enghraifft, lle gallwn blannu nifer fechan o goed yn unig. Yn amlwg, byddai gan awdurdodau lleol ran i'w chwarae yn hynny o beth.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Minister, is it still your intention to bring forward the regulations and enforce those regulations on water quality from 1 January next year?
Diolch, Lywydd. Weinidog, ai eich bwriad o hyd yw cyflwyno'r rheoliadau a gorfodi'r rheoliadau hynny ar ansawdd dŵr o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf?
I will be making a statement before the end of term.
Byddaf yn gwneud datganiad cyn diwedd y tymor.
I thank you for that. It is regrettable obviously that it will be in written form, rather than oral, but I appreciate pressures on time. I do detect that maybe there is a little bit of movement, and that would be welcomed by the sector, I'm sure. You did a regulatory impact assessment on this particular issue. Can you confirm today how many farms and how many jobs might be lost and what that regulatory impact assessment highlighted, because surely that's what it looked at if these regulations were to be implemented as understood by the industry?
Diolch. Mae'n siomedig, yn amlwg, y bydd hynny ar ffurf ysgrifenedig, yn hytrach nag ar lafar, ond rwy'n derbyn bod pwysau o ran amser. Rwy'n synhwyro rhywfaint o symud, efallai, a byddai'r sector yn croesawu hynny, rwy'n siŵr. Fe gynhalioch chi asesiad effaith rheoleiddiol ar y mater penodol hwn. A allwch gadarnhau heddiw faint o ffermydd a faint o swyddi a allai gael eu colli, a'r hyn a amlygwyd yn yr asesiad effaith rheoleiddiol hwnnw, oherwydd mae'n siŵr mai ar hynny y bu'n edrych os yw'r rheoliadau hyn i'w gweithredu fel y mae'r diwydiant yn deall?
I'm not able to give you that information at this moment. There is a great deal of work going on—you're quite right. The reason I haven't been able to bring forward the statement up to now is because I've asked my officials to go back several times and get further advice. I met with the farming unions, again, I think it was a fortnight ago, to discuss the issue with them. You'll be aware of the Wales land and water management forum. They are meeting again on Monday. So, I am looking to get as much advice as I can before I bring the regulations in.
Ni allaf roi'r wybodaeth honno i chi ar hyn o bryd. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo—rydych yn llygad eich lle. Y rheswm nad wyf wedi gallu rhoi'r datganiad hyd yn hyn yw am fy mod wedi gofyn i fy swyddogion fynd yn ôl sawl gwaith a chael cyngor pellach. Cyfarfûm ag undebau'r ffermwyr eto bythefnos yn ôl, rwy'n credu, i drafod y mater gyda hwy. Fe fyddwch yn ymwybodol o fforwm rheoli tir a dŵr Cymru. Maent yn cyfarfod eto ddydd Llun. Felly, hoffwn gael cymaint o gyngor ag y gallaf cyn cyflwyno'r rheoliadau.
Thank you for that response, Minister. I would be grateful to try and understand from the impact assessment how many farms and jobs would be lost, and if you could do that in written format for me, I'd be grateful for that, because I would expect an impact assessment to make that calculation. But you highlighted there the Welsh land forum and the sector coming together in bringing forward 45 recommendations in this particular area that the regulator and the industry agreed would make a significant improvement to water quality here in Wales. Are you minded to take those recommendations on board in your new deliberations in this particular area? Or is it still the case that you will be just implementing the regulations as outlined but it will be the date that will be moving rather than maybe more of the substance?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Hoffwn geisio deall o'r asesiad effaith faint o ffermydd a swyddi a fyddai'n cael eu colli, a phe gallech wneud hynny i mi ar ffurf ysgrifenedig, buaswn yn ddiolchgar am hynny, gan y buaswn yn disgwyl i asesiad effaith wneud y cyfrifiad hwnnw. Ond fe gyfeirioch chi at fforwm tir Cymru a'r sector yn dod at ei gilydd i gyflwyno 45 o argymhellion yn y maes penodol hwn y cytunodd y rheoleiddiwr a'r diwydiant y byddent yn gwella ansawdd dŵr yn sylweddol yma yng Nghymru. A ydych yn bwriadu ystyried yr argymhellion hynny yn eich trafodaethau newydd yn y maes penodol hwn? Neu a fyddwch yn dal i weithredu'r rheoliadau fel yr amlinellwyd, ond y dyddiad fydd yn symud yn hytrach na mwy o'r sylwedd, efallai?
I'm very happy to take all the recommendations into consideration, of course. It wouldn't be worth having them if I wasn't going to do that. So, you're right—the forum did make a number of recommendations. The NFU came forward with a number of recommendations. I think what was disappointing with some of the recommendations I received was that they were nearly all for Government. I think it's really important that the industry recognises that the level of agricultural pollution we're seeing in Wales is unacceptable. It rose significantly last year and we don't want that to continue. And I think everybody agrees that it's embarrassing for the agricultural sector to have these levels of agricultural pollution and that we need to do something about it. So, I wanted my officials to look very carefully at all the recommendations, all the evidence. One area I promised personally to look at myself was around the proposed closed periods for fertiliser applications, and I will make a final decision once the RIA has been finalised.
Rwy'n fwy na pharod i ystyried yr holl argymhellion, wrth gwrs. Ni fyddai'n werth eu cael pe na bawn yn mynd i wneud hynny. Felly, rydych yn llygad eich lle—gwnaeth y fforwm nifer o argymhellion. Cyflwynodd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr nifer o argymhellion. Credaf mai'r hyn oedd yn siomedig gyda rhai o'r argymhellion a gefais oedd fod pob un ohonynt, bron â bod, ar gyfer y Llywodraeth. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod y diwydiant yn cydnabod bod lefel y llygredd amaethyddol rydym yn ei weld yng Nghymru yn annerbyniol. Cododd yn sylweddol y llynedd, ac nid ydym am i hynny barhau. A chredaf fod pawb yn cytuno bod y lefelau hyn o lygredd amaethyddol yn embaras i'r sector amaethyddol a bod angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch. Felly, roeddwn yn awyddus i fy swyddogion edrych yn ofalus iawn ar yr holl argymhellion, yr holl dystiolaeth. Un maes yr addewais edrych arno fy hun oedd mewn perthynas â'r cyfnodau gwaharddedig arfaethedig ar gyfer gwasgaru gwrtaith, a byddaf yn gwneud penderfyniad terfynol ar ôl i'r asesiad effaith rheoleiddiol gael ei gwblhau.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Yes, it's quite embarrassing on other sectors as well, isn't it? Their performance isn't wonderful. There were 30,000 sewage spillages in this country back in 2017, and I don't hear the Government making as much fuss about that. But, there we are—that's by the way.
But do you accept that spreading during closed periods and having set dates for spreading slurry and farming by calendar can actually be counter productive? We hear people like Tony Juniper, the boss of Natural England, saying as much. So, is that something that you now accept and that you, of course, are moving away from that kind of approach?
Ydy, mae'n embaras i sectorau eraill hefyd, onid yw? Nid yw eu perfformiad yn wych. Cafwyd 30,000 o ollyngiadau carthion yn y wlad hon yn ôl yn 2017, ac nid wyf yn clywed y Llywodraeth yn gwneud môr a mynydd o hynny. Ond, dyna ni—mater arall yw hynny.
Ond a ydych yn derbyn y gall gwasgaru yn ystod cyfnodau gwaharddedig a chael dyddiadau penodol ar gyfer gwasgaru slyri a ffermio yn ôl y calendr fod yn wrthgynhyrchiol? Rydym yn clywed pobl fel Tony Juniper, pennaeth Natural England, yn dweud hynny. Felly, a yw hynny'n rhywbeth rydych yn ei dderbyn bellach, a'ch bod chi, wrth gwrs, yn ymbellhau oddi wrth y dull hwnnw o weithredu?
I think farming by calendar is always something that I've never been able to quite understand. I always said to the agricultural sector that it was one area that I absolutely really understood why they thought we should be looking at that. However, it has to be earned—that kind of flexibility has to be earned. And I think that's certainly one of the discussions that I've been having particularly with the National Farmers Union.
Ni chredaf fod ffermio yn ôl y calendr erioed wedi bod yn rhywbeth y gallaf ei ddeall yn iawn. Rwyf wedi dweud wrth y sector amaethyddol bob amser ei fod yn un maes rwy'n deall yn iawn pam eu bod yn meddwl y dylem fod yn edrych ar hynny. Fodd bynnag, mae'n rhaid ei haeddu—mae'n rhaid haeddu'r math hwnnw o hyblygrwydd. A chredaf fod hynny'n sicr yn un o'r trafodaethau a gefais yn enwedig gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr.
Well, if you don't understand it, maybe you'll ask the people who know best, and those are the people who actually farm that land day in, day out. I'm sure they'll tell you exactly what you need to know.
Now, of course, you're proposing, or we think that you're still proposing, blanket coverage across Wales for these regulations. And you'll remember, I'm sure, the 'Working Smarter' review, which, amongst its recommendations, recommended that the Welsh Government should operate a principle of a risk-based and targeted approach for the application of environmental regulations in Wales.
Now, I'd understand if you were looking to apply enhanced regulations in certain parts of Wales. I'm not sure—. I don't think we have an issue with that, if the rationale was there to do that. But your proposed whole-Wales approach isn't risk based or targeted at all. So, do you accept that introducing a closed period is likely to increase the risk of agricultural pollution? And, of course, as we've heard, the cost of meeting those new regulations will mean a cost of tens of thousands of pounds to Welsh farmers. And are you, as a Government, willing to play your part in supporting them in meeting that challenge if asked to do so?
Wel, os nad ydych yn ei ddeall, efallai y gofynnwch i'r bobl sy'n gwybod orau, sef y bobl sy'n ffermio'r tir hwnnw o ddydd i ddydd. Rwy'n siŵr y byddant yn dweud wrthych beth yn union sydd angen i chi ei wybod.
Nawr, wrth gwrs, rydych yn argymell, neu rydym yn meddwl eich bod yn dal i argymell, rhoi'r rheoliadau hyn ar waith yn gyffredinol ledled Cymru. Ac fe gofiwch, rwy'n siŵr, adolygiad 'Hwyluso’r Drefn', a oedd, ymhlith ei argymhellion, yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithredu egwyddor o ddull gweithredu sy'n seiliedig ar risg ac wedi'i dargedu ar gyfer rhoi rheoliadau amgylcheddol ar waith yng Nghymru.
Nawr, buaswn yn deall pe baech yn bwriadu rhoi rheoliadau mwy llym ar waith mewn rhai rhannau o Gymru. Nid wyf yn siŵr—. Ni chredaf fod gennym broblem gyda hynny, pe bai'r rhesymeg yno i wneud hynny. Ond nid yw eich dull gweithredu arfaethedig ar gyfer Cymru gyfan yn seiliedig ar risg nac wedi'i dargedu o gwbl. Felly, a ydych yn derbyn bod cyflwyno cyfnod gwaharddedig yn debygol o gynyddu'r risg o lygredd amaethyddol? Ac wrth gwrs, fel rydym wedi clywed, bydd cost bodloni'r rheoliadau newydd hynny'n golygu cost o ddegau o filoedd o bunnoedd i ffermwyr Cymru. Ac a ydych chi, fel Llywodraeth, yn barod i chwarae eich rhan i'w cefnogi i gyflawni'r her honno os gofynnir i chi wneud hynny?
So, if I can start with your first comment, I certainly have spoken with the agricultural sector to see what the difficulties are of farming by calendar, because I'm on their side. That's what I'm saying; I understand that.
However, I'm also the Minister for environment, and there has been an unacceptable number of agricultural pollutions. I've just had one this weekend. When I put my computer on at the weekend, invariably, I'm getting e-mails about agricultural pollution incidents. It's too many and it's embarrassing and I think everybody wants to see less pollution. I'm not saying it's just the agricultural sector, of course not, but my regulations are obviously to do with the agricultural sector.
We have been undertaking visits to dairy farms with Natural Resources Wales dairy inspectors. I think we've now—. I think it's about 250 that have now been visited and over 50 per cent of those farms are non-compliant at the moment in relation to agricultural regulations. That is unacceptable. I have always said that we will help support, with funding, the additional requirements. However, I will not give funding to bring people up to the legal position as it stands now. If they're not compliant, I'm not going to pay for them to become compliant, but we'll certainly look to provide funding, if that is what is required later on.
Os caf ddechrau gyda'ch sylw cyntaf, yn sicr, rwyf wedi siarad â'r sector amaethyddol i weld beth yw anawsterau ffermio yn ôl y calendr, gan fy mod ar eu hochr hwy. Dyna rwy'n ei ddweud; rwy'n deall hynny.
Fodd bynnag, fi hefyd yw Gweinidog yr amgylchedd, ac mae nifer annerbyniol o achosion o lygredd amaethyddol wedi bod. Rwyf newydd gael un y penwythnos hwn. Pan fyddaf yn agor fy nghyfrifiadur ar y penwythnos, yn ddi-ffael, caf e-byst am achosion o lygredd amaethyddol. Mae'n ormod ac mae'n embaras a chredaf fod pawb am weld llai o lygredd. Nid wyf yn dweud bod hyn yn ymwneud â'r sector amaethyddol yn unig wrth gwrs, ond mae'n amlwg fod fy rheoliadau'n ymwneud â'r sector amaethyddol.
Rydym wedi bod yn ymweld â ffermydd godro gydag arolygwyr llaeth Cyfoeth Naturiol Cymru. Credaf ein bod bellach—. Credaf fod ymweliadau wedi'u cynnal ag oddeutu 250 ohonynt bellach, ac nid yw dros 50 y cant o'r ffermydd hynny'n cydymffurfio ar hyn o bryd mewn perthynas â rheoliadau amaethyddol. Mae hynny'n annerbyniol. Rwyf wedi dweud bob amser y byddwn yn helpu i gefnogi'r gofynion ychwanegol gyda chyllid. Fodd bynnag, ni fyddaf yn rhoi cyllid i sicrhau bod pobl yn cydymffurfio â'r gyfraith fel y mae ar hyn o bryd. Os nad ydynt yn cydymffurfio, nid wyf am dalu iddynt gydymffurfio, ond byddwn yn sicr yn ceisio darparu cyllid, os bydd hynny'n ofynnol maes o law.
On another matter, I was wondering whether you could give us an update with regards to Tomlinson's Dairies, which closed, of course. And could you confirm to us which Government Minister is now leading on this piece of work, because I understand, given the fact that he represents the local constituency, that the Minister for economy isn't in a position to do that? So, some clarity around who's leading this piece of work for Welsh Government would be appreciated. And also what is the Welsh Government doing not only to support those farmers, clearly, who've been impacted by the closure, but there is a huge and modern facility there, sitting idle, so what kind of incentives and efforts are the Government making to attract alterative processors to the site?
Ar fater arall, tybed a allech roi diweddariad i ni ynghylch Tomlinson's Dairies, a aeth i'r wal, wrth gwrs. Ac a allech gadarnhau i ni pa un o Weinidogion y Llywodraeth sydd bellach yn arwain y gwaith hwn, gan y deallaf, o gofio'r ffaith ei fod yn cynrychioli’r etholaeth leol, nad yw Gweinidog yr economi mewn sefyllfa i wneud hynny? Felly, byddem yn gwerthfawrogi rhywfaint o eglurder ynghylch pwy sy'n arwain y gwaith hwn i Lywodraeth Cymru. A hefyd, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud nid yn unig i gefnogi’r ffermwyr yr effeithiwyd arnynt gan y cau, ond mae safle enfawr a modern yno, sy'n segur, felly pa fath o gymhellion ac ymdrechion y mae’r Llywodraeth yn eu gwneud i ddenu proseswyr eraill i'r safle?
As you know, we've done a great deal of work—my department have done a great deal of work—with Tomlinson's before the closure to try and support them, over the past 18 months, really, to try and help them resolve their ongoing business issues.
You are quite right, it is within the Clwyd South constituency of Ken Skates. At the moment, I am leading on it. Obviously, if there are decisions to be taken in relation to the ReAct programme, for instance—if that needs to be used—there is the Deputy Minister who can obviously look at those issues for the Minister for Economy and Transport. I asked for an update this morning as to whether there have been any movements around another company buying Tomlinson's and I'm not aware that that is the case. Obviously, it's the administrator that is now dealing with that.
In relation to support for farmers, I met with both the farming unions and asked them, if they had farmers who they knew had specific difficulties, to let me know, and I know that my officials have worked—. I think it was about 15 different farm businesses that we supported around the closure of Tomlinson's.
Fel y gwyddoch, gwnaethom gryn dipyn o waith—gwnaeth fy adran gryn dipyn o waith—gyda Tomlinson's cyn iddynt gau i geisio eu cefnogi, dros y 18 mis diwethaf mewn gwirionedd, i geisio eu helpu i ddatrys eu problemau busnes parhaus.
Rydych yn llygad eich lle ei fod yn etholaeth Ken Skates, sef De Clwyd. Ar hyn o bryd, rwy'n arwain y gwaith. Yn amlwg, os oes penderfyniadau i'w gwneud mewn perthynas â rhaglen ReAct, er enghraifft—os oes angen ei defnyddio—gall y Dirprwy Weinidog edrych ar y materion hynny ar ran Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wrth gwrs. Gofynnais am ddiweddariad y bore yma ynghylch unrhyw newyddion o ran cwmni arall yn prynu Tomlinson's ac nid wyf yn ymwybodol fod hynny'n digwydd. Yn amlwg, y gweinyddwr sy'n ymdrin â hynny bellach.
Mewn perthynas â chymorth i ffermwyr, cyfarfûm a dau undeb y ffermwyr a gofynnais iddynt, os oedd ganddynt ffermwyr y gwyddent eu bod yn cael anawsterau penodol, i roi gwybod i mi, a gwn fod fy swyddogion wedi gweithio—. Credaf ein bod wedi cefnogi oddeutu 15 o wahanol fusnesau fferm mewn perthynas â chau Tomlinson's.
3. Pa ymdrechion sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i adfer mawndiroedd? OAQ54822
3. What efforts are being made by the Welsh Government to restore peatlands? OAQ54822
Thank you. Our aim is to bring under sustainable management all areas of peatland and a minimum of 25 per cent of modified peatland supporting semi-natural habitat in Wales. I will be launching a national peatland restoration programme in the spring of next year, which will set out our commitment to peatland restoration in 2020.
Diolch. Ein nod yw rheoli pob ardal o fawndir yn gynaliadwy yng Nghymru, ac o leiaf 25 y cant o fawndir wedi'i addasu sy'n cynnal cynefinoedd lled-naturiol. Byddaf yn lansio rhaglen genedlaethol ar gyfer adfer mawndiroedd y gwanwyn nesaf a fydd yn nodi ein hymrwymiad i adfer mawndiroedd yn 2020.
Thank you for that encouraging answer. Can I say, Minister, that last month the South Wales Fire and Rescue Service held an international conference of the title 'Manage the Fuel: Reduce the Risk', looking at the risk of wildfires? This conference did focus on land management practice internationally, and some really valuable lessons. There's also the Lost Peatlands of South Wales project, looking to re-wet former bogs in areas rather enticingly known as 'the Alps of Glamorgan', so I do hope you will be paying attention to these developments.
Diolch am eich ateb calonogol. A gaf fi ddweud, Weinidog, fod Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wedi cynnal cynhadledd ryngwladol y mis diwethaf o dan yr enw 'Rheoli’r Tanwydd: Lleihau’r Risg', er mwyn edrych ar beryglon tanau gwyllt? Roedd y gynhadledd hon yn canolbwyntio ar arferion rheoli tir rhyngwladol a rhai gwersi gwerthfawr iawn. Mae prosiect Mawndiroedd Coll De Cymru hefyd yn ceisio ailwlychu hen fawnogydd mewn ardaloedd a elwir, yn ddeniadol iawn, yn 'Alpau Morgannwg', felly rwy'n gobeithio y byddwch yn talu sylw i'r datblygiadau hyn.
I wasn't aware of that conference. I might actually write to the chief fire officer and see if I can find out some more information about that, because we are funding quite a lot of activity around peatlands, because we know, again, as part of our decarbonisation plans, that we really need to make sure we restore as much as possible. As I say, there are quite a few schemes. You may be aware of New LIFE for Welsh Raised Bogs—that's an EU LIFE-funded project, which I've actually visited, in mid Wales.
Nid oeddwn yn ymwybodol o'r gynhadledd honno. Efallai yr ysgrifennaf at y prif swyddog tân mewn gwirionedd i weld a allaf ddarganfod mwy o wybodaeth am hynny, gan ein bod yn ariannu cryn dipyn o weithgaredd mewn perthynas â mawndiroedd, gan y gwyddom, unwaith eto, fel rhan o'n cynlluniau datgarboneiddio, fod angen i ni sicrhau ein bod yn adfer cymaint â phosibl. Fel y dywedaf, mae cryn dipyn o gynlluniau ar waith. Efallai eich bod yn ymwybodol o Adfywio Cyforgorsydd Cymru—mae hwnnw'n brosiect a ariennir gan raglen LIFE yr UE, ac rwyf wedi ymweld ag ef mewn gwirionedd, yng nghanolbarth Cymru.
Minister, will you join me in congratulating Neath Port Talbot County Borough Council and Rhondda Cynon Taf County Borough Council on their successful project bid to the National Lottery to restore peatlands in the upper Afan Valley and over into the RCT area around Glyncorrwg? As you know, it may be part of the Glamorgan alps, as David Melding has highlighted. Will you also look, therefore, at what the Welsh Government can do to support that project, because you've just highlighted that you're looking at the whole peatland programme for 2020, and this is a perfect example of how we can work with local authorities in an area that is already going to be working on developing peatlands?
Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot a Chyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar eu cais prosiect llwyddiannus i'r Loteri Genedlaethol i adfer mawndiroedd yng nghwm Afan uchaf a draw i ardal Rhondda Cynon Taf ger Glyncorrwg? Fel y gwyddoch, gall fod yn rhan o alpau Morgannwg, fel y dywedodd David Melding. A wnewch chi edrych hefyd, felly, ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi'r prosiect hwnnw, gan eich bod newydd ddweud eich bod yn edrych ar y rhaglen fawndiroedd gyfan ar gyfer 2020, ac mae hon yn enghraifft berffaith o sut y gallwn weithio gydag awdurdodau lleol mewn ardal sydd eisoes yn mynd i fod yn gweithio ar ddatblygu mawndiroedd?
Thank you. I absolutely welcome the partnership approach from both Neath Port Talbot and the Rhondda Cynon Taf councils. It's great they had that successful bid with National Lottery funding—a really important project, as you say, over 500 hectares of historic peatland landscape, and I think they've had about £0.25 million, maybe just a bit more than £0.25 million, to develop their plans further.
Diolch. Rwy'n croesawu'r dull partneriaeth gan gynghorau Castell-nedd Port Talbot a Rhondda Cynon Taf yn fawr. Mae'n wych eu bod wedi cael y cais llwyddiannus hwnnw gyda chyllid y Loteri Genedlaethol—prosiect pwysig iawn, fel y dywedwch, dros 500 hectar o dirwedd mawndirol hanesyddol, a chredaf eu bod wedi cael oddeutu £0.25 miliwn, efallai ychydig dros £0.25 miliwn, i ddatblygu eu cynlluniau ymhellach.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r economi wledig? OAQ54840
4. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's policies for supporting the rural economy? OAQ54840
Thank you. We continue to support the rural economy through a range of Welsh Government policies and regional working. This, along with the 'Sustainable Farming and our Land' proposals, will create the conditions for the development of a diverse and healthy rural economy.
Diolch. Rydym yn parhau i gefnogi'r economi wledig drwy ystod o bolisïau Llywodraeth Cymru a gweithio rhanbarthol. Bydd hyn, ynghyd â chynigion 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir', yn creu'r amodau ar gyfer datblygu economi wledig amrywiol ac iach.
Thank you for that answer, Minister. Last Saturday, I'm sure you were aware, was Small Business Saturday. I, like many other Assembly Members, was out campaigning for local businesses. I visited Neil James, a small local butcher in rural Monmouthshire, whose family has been supporting Welsh farmers and supplying local produce since the 1950s. The business is frequently nominated for the Countryside Alliance awards, this year being no exception. We talk a lot in this Chamber about supporting local businesses, but what particular support are you—and I should add, the economy Minister, as well, because this is obviously a cross-cutting area—making available to small, particularly rural, firms like Neil James so that people in rural areas can go on buying local, supporting local and supporting local supply chains, local shops and, of course, the farming community that is behind all of those local supply chains?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol mai dydd Sadwrn diwethaf oedd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach. Roeddwn i, fel llawer o Aelodau eraill y Cynulliad, allan yn ymgyrchu dros fusnesau lleol. Ymwelais â Neil James, cigydd lleol bach yng nghefn gwlad Sir Fynwy, y mae ei deulu wedi bod yn cefnogi ffermwyr Cymru ac yn cyflenwi cynnyrch lleol ers y 1950au. Enwebir y busnes yn aml ar gyfer gwobrau'r Gynghrair Cefn Gwlad, ac nid yw eleni'n eithriad. Rydym yn sôn yn aml yn y Siambr hon am gefnogi busnesau lleol, ond pa gefnogaeth benodol rydych chi—a dylwn ychwanegu, Gweinidog yr economi hefyd, gan fod hwn yn amlwg yn faes trawsbynciol—yn ei darparu i gwmnïau bach, yn enwedig busnesau gwledig fel Neil James, fel y gall pobl mewn ardaloedd gwledig barhau i brynu'n lleol, cefnogi busnesau lleol a chefnogi cadwyni cyflenwi lleol, siopau lleol, ac wrth gwrs, y gymuned ffermio sydd y tu ôl i'r holl gadwyni cyflenwi lleol hynny?
Thank you. The agri-food sector is obviously a very important sector for Welsh Government and for Wales, and it's really important that we do have these small businesses, like the butchers you referred to, to support our farmers. Obviously, I know that farmers feel very under threat at the moment around red meat production, for instance, and I always say, 'If you want to support our farmers, the way to do it is to buy local, because you know that meat has been produced sustainably and it hasn't travelled many miles.'
Diolch. Mae'r sector bwyd-amaeth yn amlwg yn sector pwysig iawn i Lywodraeth Cymru ac i Gymru, ac mae'n bwysig iawn fod gennym y busnesau bach hyn, fel y cigyddion y cyfeirioch chi atynt, i gefnogi ein ffermwyr. Yn amlwg, gwn fod ffermwyr yn teimlo dan fygythiad ar hyn o bryd o ran cynhyrchu cig coch, er enghraifft, ac rwyf bob amser yn dweud, 'Os ydych am gefnogi ein ffermwyr, y ffordd i wneud hynny yw prynu'n lleol, gan y gwyddoch fod cig wedi'i gynhyrchu'n gynaliadwy ac nad yw wedi teithio milltiroedd lawer.'
I'm very glad, in that response to Nick, you mentioned the aspect of buying local, and that's what I wanted to focus on. Hopefully, the Minister—if she hasn't seen it yet, I'll send it to her—has seen the report commissioned recently by the Wales Co-operative Party and members of the Co-operative group here in the Assembly, by the Sustainable Places Institute of Cardiff University, entitled 'Working co-operatively for sustainable and just food systems'. You'll notice that, in the Labour manifesto at a UK level, they have now said that they will take forward a Bill on the right to food—sustainable, affordable, healthy, accessible food.
But I wonder—this very point about local, localism—what more can we do, regardless of Brexit, to actually deliver those local food networks where you take the small, co-operative growers, but you also take the family farms and everybody else. It seems preposterous that we are now in a situation where Wales is the most rural-embedded country of all of the nations, you could argue, in our proximity to rural food producers, and yet we still have now over 500,000 people throughout the UK relying on foodbanks, 10 per cent of the NHS budget going on treating type 2 diabetes, and 8 million people in the UK having trouble putting food on the table. Surely, in Wales, we can develop the sort of local food networks that actually put food on the table locally for people. And we don't need a Bill to do this, actually. But what we do need is to embed this within our milestones that we are currently developing—the national milestones for Wales.
Rwy'n falch iawn, yn eich ymateb i Nick, eich bod wedi sôn am brynu'n lleol, a dyna roeddwn am ganolbwyntio arno. Gobeithio y bydd y Gweinidog—os nad yw wedi'i weld eto, fe'i anfonaf ati—wedi gweld yr adroddiad a gomisiynwyd yn ddiweddar gan Blaid Gydweithredol Cymru ac aelodau o'r grŵp Cydweithredol yma yn y Cynulliad, gan Athrofa Lleoedd Cynaliadwy Prifysgol Caerdydd, o'r enw 'Working co-operatively for sustainable and just food systems'. Fe sylwch, ym maniffesto Llafur ar lefel y DU, eu bod bellach wedi dweud y byddant yn cyflwyno Bil ar yr hawl i fwyd—bwyd cynaliadwy, fforddiadwy, iach a hygyrch.
Ond tybed—o ran y pwynt hwn ynghylch y lleol, lleoliaeth—beth arall y gallwn ei wneud, er gwaethaf Brexit, i gyflenwi'r rhwydweithiau bwyd lleol hynny lle rydych yn gweithio gyda'r tyfwyr bach, cydweithredol, ond rydych hefyd yn gweithio gyda'r ffermydd teuluol a phawb arall. Mae'n chwerthinllyd ein bod mewn sefyllfa bellach lle mai Cymru yw'r wlad fwyaf gwledig o'r holl wledydd, gallech ddadlau, o ran ein hagosrwydd at gynhyrchwyr bwyd gwledig, ac eto, mae gennym dros 500,000 o bobl ledled y DU yn dibynnu ar fanciau bwyd, 10 y cant o gyllideb y GIG yn mynd i drin diabetes math 2, ac 8 miliwn o bobl yn y DU yn ei chael hi'n anodd rhoi bwyd ar y bwrdd. Yng Nghymru, does bosibl na allwn ddatblygu’r math o rwydweithiau bwyd lleol sy'n rhoi bwyd ar y bwrdd yn lleol i bobl. Ac nid oes angen Bil arnom i wneud hyn, mewn gwirionedd. Ond yr hyn sydd ei angen arnom yw ymgorffori hyn yn y cerrig milltir rydym yn eu datblygu ar hyn o bryd—y cerrig milltir cenedlaethol i Gymru.
Thank you. I haven't actually read the report, but I do have a copy of it, so perhaps it will be my Christmas reading, because I think, as you say, that there is huge potential for us to build up those networks. I have one in my own constituency—a food co-op—that works in a really deprived area, and it's absolutely excellent.
You'll be aware that last week—I think it was last week—I did an oral statement on food clusters, and I think that's been one of the major successes of our food and drink sector here in Wales, where we have this coming together of companies to work together, share best practice, and I think—you know, it fits in very much with the co-op ethos.
Diolch. Nid wyf wedi darllen yr adroddiad mewn gwirionedd, ond mae gennyf gopi ohono, felly efallai y byddaf yn ei ddarllen dros y Nadolig, gan y credaf, fel y dywedwch, fod cryn botensial i ni ddatblygu'r rhwydweithiau hynny. Mae gennyf un yn fy etholaeth—cydweithfa fwyd—sy'n gweithio mewn ardal ddifreintiedig iawn, ac mae'n hollol wych.
Fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi gwneud datganiad llafar ar glystyrau bwyd yr wythnos diwethaf—credaf mai'r wythnos diwethaf oedd hi—a chredaf fod hynny wedi bod yn un o brif lwyddiannau ein sector bwyd a diod yma yng Nghymru, lle rydym yn cael cwmnïau'n dod at ei gilydd i weithio gyda'i gilydd, rhannu arferion gorau, a chredaf—wyddoch chi, mae'n cyd-fynd yn dda ag ethos y gydweithfa.
Trosglwyddwyd cwestiwn 5 [OAQ54820] ar gyfer ateb ysgrifenedig. Cwestiwn 6, felly. Vikki Howells.
Question 5 [OAQ54820] was transferred for written answer. Question 6, therefore. Vikki Howells.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am baratoadau ar gyfer strategaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer tlodi tanwydd? OAQ54829
6. Will the Minister provide an update on preparations for the new Welsh Government fuel poverty strategy? OAQ54829
Thank you. I expect the new plan for tackling fuel poverty will be published for consultation in February 2020. Our proposals are being informed by the landscape review, published by the Wales Audit Office on 3 October, as well as engagement with key stakeholders, including the round-table I hosted in June.
Diolch. Rwy'n disgwyl y bydd y cynllun newydd ar gyfer trechu tlodi tanwydd yn cael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghori ym mis Chwefror 2020. Mae ein cynigion yn cael eu llywio gan yr adolygiad tirwedd, a gyhoeddwyd gan Swyddfa Archwilio Cymru ar 3 Hydref, yn ogystal â gwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys y cyfarfod bwrdd crwn a gynhaliwyd gennyf ym mis Mehefin.
Thank you, Minister, for that answer. Obviously, there's a myriad of things that you can look at when looking at fuel poverty, and I appreciate that many of the levers are not devolved. I recently met with Smart Energy, which told me all about the work that it is doing to encourage the take-up of smart meters. Forty per cent of households in the Cynon Valley have already switched to smart meters, I was pleased to find out, and that's well above average, which is good for consumers but also positive for the environment. What reflections do you have, Minister, on the role of smart meters in tackling fuel poverty? And how could encouraging people to switch be built into future Welsh Government initiatives?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, mae llu o bethau y gallwch edrych arnynt wrth ystyried tlodi tanwydd, ac rwy'n derbyn nad yw llawer o'r ysgogiadau wedi'u datganoli. Yn ddiweddar, cyfarfûm â Smart Energy, a ddywedodd wrthyf am y gwaith y mae'n ei wneud i annog pobl i osod mesuryddion deallus. Mae 40 y cant o aelwydydd yng Nghwm Cynon eisoes wedi newid i fesuryddion deallus, roeddwn yn falch o ddarganfod, ac mae hynny'n llawer uwch na'r cyfartaledd, sy'n dda i ddefnyddwyr ond hefyd yn gadarnhaol i'r amgylchedd. Beth yw eich barn, Weinidog, ynglŷn â rôl mesuryddion deallus ar gyfer trechu tlodi tanwydd? A sut y gellir sicrhau bod mentrau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol yn annog pobl i newid?
Thank you. Certainly those figures in the Cynon Valley are very welcome. I think that the national average is about 28 per cent. So, you can see that you are well above the average in the Cynon Valley, so that's very good. Smart metering can make a valuable contribution to our efforts to reduce energy waste. It helps bill payers save money. It can help reduce the energy needed to maintain a safe and comfortable home, and obviously reduce the cost if you can find a better deal through switching, because I know that some people are reluctant to switch or don't know how to switch. So, I think that the advice that's given alongside the installation of the smart meter is very helpful.
It also makes the management of supply and demand of energy easier and more cost effective. I'm hoping to meet with the company that—. Obviously, this is a UK Government initiative, smart meters, and the Department for Business, Energy and Industrial Strategy have appointed a company—data commissions company, I think it is called. So, I'm hoping to meet them in January to discuss what more we can do, because I'm very keen for Welsh Government to support the UK Government in relation to this.
Diolch. Yn sicr, mae'r ffigurau hynny yng Nghwm Cynon yn galonogol iawn. Credaf mai oddeutu 28 y cant yw'r cyfartaledd cenedlaethol. Felly, gallwch weld eich bod ymhell uwchlaw'r cyfartaledd yng Nghwm Cynon, felly mae hynny'n dda iawn. Gall mesuryddion deallus wneud cyfraniad gwerthfawr i'n hymdrechion i leihau gwastraff ynni. Mae'n helpu talwyr biliau i arbed arian. Gall helpu i leihau faint o ynni sydd ei angen i gynnal cartref diogel a chyffyrddus, ac yn amlwg, gall leihau’r gost os gallwch gael bargen well drwy newid, gan y gwn fod rhai pobl yn gyndyn i newid neu nid ydynt yn gwybod sut i newid. Felly, credaf fod y cyngor a ddarperir ochr yn ochr â'r gwaith o osod y mesurydd deallus yn ddefnyddiol iawn.
Mae hefyd yn gwneud y gwaith o reoli cyflenwad a galw am ynni yn haws ac yn fwy costeffeithiol. Rwy'n gobeithio gyfarfod â'r cwmni sydd—. Yn amlwg, menter Llywodraeth y DU yw hon, mesuryddion deallus, ac mae'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi penodi cwmni—cwmni comisiynau data, rwy'n credu. Felly, rwy'n gobeithio cyfarfod â hwy ym mis Ionawr i drafod beth arall y gallwn ei wneud, gan fy mod yn awyddus iawn i Lywodraeth Cymru gefnogi Llywodraeth y DU mewn perthynas â hyn.
Minister, I note that the Scottish Government has changed the definition of fuel poverty, and this following a legal challenge, so that it's now defined as a household where residents are on low incomes and they need to spend a high proportion of that income on fuel. The current definition is households that spend 10 per cent of their income on fuel, and that could capture a very wealthy couple who decide to live in a historic building and spend 10 per cent as a life choice on heating it, and that's not really what we want to capture. We need better data so that we are really getting to those who need the most assistance.
Weinidog, nodaf fod Llywodraeth yr Alban wedi newid y diffiniad o dlodi tanwydd, ac wedi gwneud hyn yn dilyn her gyfreithiol, ac fe'i diffinnir bellach fel cartref lle mae preswylwyr ar incwm isel ac mae angen iddynt wario cyfran uchel o'r incwm hwnnw ar danwydd. Y diffiniad cyfredol yw aelwydydd sy'n gwario 10 y cant o'u hincwm ar danwydd, a gallai hynny gynnwys cwpl cyfoethog iawn sy'n penderfynu byw mewn adeilad hanesyddol a dewis gwario 10 y cant ar ei gynhesu, ac nid hynny rydym am fynd i'r afael ag ef mewn gwirionedd. Mae angen gwell data arnom er mwyn inni gyrraedd y rheini sydd fwyaf o angen y cymorth.
I wasn't aware that Scotland were doing that, but I'll certainly be keen to look at that. And, again, as part of the new strategy, and, obviously, the consultation, I'm sure that will be something that will come up. As you say, that's the thing with targets; you sometimes get perverse outcomes. Clearly, I hadn't thought about that, but, yes, that would be completely not what we would be hoping to improve.
Nid oeddwn yn ymwybodol fod yr Alban yn gwneud hynny, ond rwy'n sicr yn awyddus i edrych ar hynny. Ac unwaith eto, fel rhan o'r strategaeth newydd, ac yn amlwg, yr ymgynghoriad, rwy'n siŵr y bydd hynny'n rhywbeth a fydd yn codi. Fel y dywedwch, dyna'r peth gyda thargedau; rydych yn cael canlyniadau gwrthnysig weithiau. Yn amlwg, nid oeddwn wedi meddwl am hynny, ond yn sicr, nid hynny y byddem yn gobeithio'i wella.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y sector bwyd-amaeth yng Ngogledd Cymru? OAQ54821
7. Will the Minister make a statement on the agri-food sector in North Wales? OAQ54821
We are supporting agri-food businesses in north Wales, as in all parts of Wales, to become more profitable, sustainable, resilient, and professionally managed. The new Welsh Government-funded Advanced Manufacturing Research Centre at Broughton, which opened in November, will be very important for future research development and innovation in the agri-food industry throughout Wales.
Rydym yn cefnogi busnesau bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru, fel ym mhob rhan o Gymru, i ddod yn fwy proffidiol, cynaliadwy, gwydn ac wedi'u rheoli'n broffesiynol. Bydd y Ganolfan Ymchwil i Weithgynhyrchu Uwch newydd ym Mrychdyn, a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac a agorodd ym mis Tachwedd, yn bwysig iawn ar gyfer datblygu ymchwil ac arloesedd yn y diwydiant bwyd-amaeth ledled Cymru yn y dyfodol.
Thank you for that. Minister, we're all concerned about animal welfare, and I've raised in this Chamber before my concerns about live animal exports. I'm pleased to see now that the UK Government will be stopping the live export of animals when we finally leave the EU. Will your Welsh Government be doing the same?
Diolch. Weinidog, mae pob un ohonom yn poeni am les anifeiliaid, ac rwyf wedi lleisio fy mhryderon am allforio anifeiliaid byw yn y Siambr hon o'r blaen. Rwy'n falch o weld bellach y bydd Llywodraeth y DU yn gwahardd allforio anifeiliaid byw pan fyddwn yn gadael yr UE o'r diwedd. A fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud yr un peth?
If we leave the EU, it's something we'll have to look at then.
Os ydym yn gadael yr UE, mae'n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni edrych arno bryd hynny.
8. Pa gynnydd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'i wneud o ran rheoli coedwigaeth? OAQ54843
8. What progress has Natural Resources Wales made with regard to forestry management? OAQ54843
Thank you. The 'purpose and role' document sets out NRW’s forest management activities in relation to the Welsh Government woodland estate. It is designed to enable the long-term sustainable management of Wales's woodlands to provide opportunities for people now and in the future to live, work and play in our excellent forests.
Diolch. Mae'r ddogfen 'pwrpas a rôl' yn nodi gweithgarwch rheoli coedwigoedd CNC mewn perthynas ag ystâd coetiroedd Llywodraeth Cymru. Fe'i cynlluniwyd i alluogi coetiroedd Cymru i gael eu rheoli'n gynaliadwy yn hirdymor er mwyn darparu cyfleoedd i bobl yn awr ac yn y dyfodol fyw, gweithio a chwarae yn ein coedwigoedd rhagorol.
Thank you for that answer, Minister. Forestry management obviously covers a wide range, but it also includes the consideration of harvesting and replanting of areas of the forestry. When we talk about harvesting, we also need to look to ensure that we don't leave rubbish on the ground, and that we use the wood effectively and efficiently, as many businesses actually depend upon some of that wood. In my own constituency, I see the trains being stacked with logs going to north Wales from south Wales. So, the question I would hope you would look at is: how can we support local businesses to access trees and wood from local forestry areas when they're being harvested, rather than actually having to send the wood halfway across Wales, and sometimes, all the way across Wales, and actually increasing our carbon footprint as a consequence of that, when we can reduce the carbon footprint by accessing businesses that are local, accessing the forestry, chopping it down and replanting, and then ensuring that the businesses that use that wood are also local?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae rheoli coedwigaeth yn amlwg yn faes eang, ond mae hefyd yn cynnwys ystyried cynaeafu ac ailblannu rhannau o'r goedwigaeth. Pan fyddwn yn sôn am gynaeafu, mae angen i ni geisio sicrhau hefyd nad ydym yn gadael sbwriel ar lawr, a'n bod yn defnyddio'r pren yn effeithiol ac yn effeithlon, gan fod llawer o fusnesau'n dibynnu ar rywfaint o'r pren hwnnw. Yn fy etholaeth i, gwelaf drenau'n mynd i ogledd Cymru o dde Cymru gyda boncyffion wedi'u pentyrru arnynt. Felly, y cwestiwn y buaswn yn gobeithio y byddech yn edrych arno yw: sut y gallwn gefnogi busnesau lleol i gael mynediad at goed a phren o ardaloedd coedwigaeth lleol pan fyddant yn cael eu cynaeafu, yn hytrach na gorfod anfon y pren hanner ffordd ar draws Cymru, ac weithiau, yr holl ffordd ar draws Cymru, a chynyddu ein hôl troed carbon o ganlyniad i hynny, pan allwn leihau’r ôl troed carbon drwy gael mynediad at fusnesau lleol, at y goedwigaeth, ei chwympo a'i hailblannu, a sicrhau wedyn fod y busnesau sy’n defnyddio'r pren hwnnw hefyd yn lleol?
The Member raises a very important point and clearly, that's something that NRW can look at within their contracts for timber. I know we're meeting later on today to discuss these issues, but obviously, if we want to reduce our carbon footprint, that's clearly an area where we should be able to do that pretty easily, I would have thought.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y gall CNC edrych arno yn eu contractau ar gyfer pren. Gwn ein bod yn cyfarfod yn nes ymlaen heddiw i drafod y materion hyn, ond yn amlwg, os ydym am leihau ein hôl troed carbon, mae hynny'n amlwg yn faes lle dylem allu gwneud hynny'n eithaf hawdd, buaswn wedi meddwl.
As you say, the management plan includes a significant amount of replanting, and back in October, you sounded very positive about the idea of NRW and schools working together so that children could learn to plant trees as part of their wider education. As it happens, on that very day, Sophie Howe, the Future Generations Commissioner for Wales, met with NRW to discuss eco-literacy, and she agreed that the suggestion was, quote, 'a brilliant idea', to contribute to that eco-literacy work. So what discussions have you had since then with NRW, in particular about how forestry management and reforestation can play a part in that eco-literacy? Is it clear yet as to who NRW should speak in order that they can influence local curricula? You may not be able to answer the last bit, I'm afraid, to be fair.
Fel y dywedwch, mae'r cynllun rheoli yn cynnwys cryn dipyn o ailblannu, ac yn ôl ym mis Hydref, roeddech yn swnio'n gadarnhaol iawn ynghylch y syniad o CNC ac ysgolion yn gweithio gyda'i gilydd fel y gallai plant ddysgu plannu coed fel rhan o'u haddysg ehangach. Fel y mae'n digwydd, ar yr union ddiwrnod hwnnw, cyfarfu Sophie Howe, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru, â CNC i drafod eco-lythrennedd, a chytunodd fod yr awgrym, a dyfynnaf, yn 'syniad gwych', i gyfrannu at y gwaith hwnnw ar eco-lythrennedd. Felly, pa drafodaethau a gawsoch ers hynny gyda CNC, yn enwedig ynglŷn â sut y gall rheoli coedwigaeth ac ailgoedwigo chwarae rhan yn yr eco-lythrennedd hwnnw? A yw'n glir eto gyda phwy y dylai CNC siarad er mwyn iddynt allu dylanwadu ar gwricwla lleol? Mae arnaf ofn efallai na fyddwch yn gallu ateb y rhan olaf honno, a bod yn deg.
I can't remember if I discussed it with NRW after our last exchange in the Chamber or if it was before, but clearly it's something that they're looking at, and, as you say, the future generations commissioner is also keen to engage. I'm very happy to speak to the education Minister if NRW want me to, or, obviously, they can have a meeting with my colleague Kirsty Williams, if they would prefer to do that.
Ni allaf gofio a drafodais hynny gyda CNC cyn neu ar ôl ein trafodaeth ddiwethaf yn y Siambr, ond yn amlwg, mae'n rhywbeth y maent yn ei ystyried, ac, fel y dywedwch, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol hefyd yn awyddus i ymgysylltu. Rwy'n fwy na pharod i siarad â'r Gweinidog Addysg os yw CNC yn awyddus i mi wneud hynny, neu'n amlwg, gallant gael cyfarfod gyda fy nghyd-Weinidog Kirsty Williams, os byddai'n well ganddynt wneud hynny.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella tâl ac amodau ar gyfer gweithwyr fferm? OAQ54834
9. What actions are the Welsh Government taking to improve pay and conditions for farm workers? OAQ54834
The Welsh Government protected the agricultural minimum wage following the abolition of the Agricultural Wages Board for England and Wales in 2013. The agricultural advisory panel negotiates and advises Ministers to ensure fair rates of pay and conditions for farm workers, and promotes agricultural careers and skills development.
Amddiffynnodd Llywodraeth Cymru yr isafswm cyflog amaethyddol ar ôl i Fwrdd Cyflogau Amaethyddol Cymru a Lloegr gael ei ddiddymu yn 2013. Mae'r panel cynghori ar amaethyddiaeth yn negodi ac yn cynghori Gweinidogion i sicrhau cyfraddau cyflog ac amodau teg i weithwyr fferm, ac yn hyrwyddo gyrfaoedd a datblygu sgiliau amaethyddol.
Thank you for that answer, Minister. I'd just like to drill down into working conditions, because farms can be dangerous places to work, and although great strides have been made in safety in other sectors such as construction, the same improvement—. There are still many, many deaths occurring on British farms. The Health and Safety Executive have reported that six people were killed on Welsh farms this year, with a five-year average of five people per year. Now, I'm sure you'll agree with me that the death of one person is one too many, but would you also agree that, as 2019 comes to an end, one of this Government's 2020 visions should be to help improve safety for farm workers, and next year could perhaps be the year that you focus on reducing farm worker deaths to zero?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Hoffwn drafod amodau gwaith yn fanylach, gan y gall ffermydd fod yn lleoedd peryglus i weithio, ac er bod cryn dipyn o gynnydd wedi'i wneud o ran diogelwch mewn sectorau eraill fel adeiladu, mae'r un gwelliant—. Mae llawer iawn o farwolaethau'n dal i ddigwydd ar ffermydd Prydain. Mae’r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch wedi adrodd bod chwech o bobl wedi’u lladd ar ffermydd Cymru eleni, gyda chyfartaledd pum mlynedd o bump o bobl y flwyddyn. Nawr, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod marwolaeth un unigolyn yn ormod, ond a fyddech hefyd yn cytuno, wrth i 2019 ddirwyn i ben, y dylai helpu i wella diogelwch ar gyfer gweithwyr fferm fod yn un o weledigaethau'r Llywodraeth hon ar gyfer 2020, ac efallai mai'r flwyddyn nesaf fydd y flwyddyn y byddwch yn canolbwyntio ar leihau nifer marwolaethau gweithwyr fferm i ddim?
I quite agree that obviously one death is one death too many, and we have seen too many deaths on our farms, certainly over the three and a half years I've been in post. It's something that saddens me greatly, and they are dangerous places. People have to respect their places of work in relation to that. There are a couple of schemes that are in position in Wales that I'm always very happy to support. At the Royal Welsh Show, we always do a piece of work around this and it's something I want to clearly continue to focus on. I have to say, within my portfolio, the fishing industry also, I think, again, we've given some funding, I know, for equipment to be used to try and ensure that people are aware of the dangers and to help protect them.
Cytunaf yn llwyr fod un farwolaeth, yn amlwg, yn un farwolaeth yn ormod, ac rydym wedi gweld gormod o farwolaethau ar ein ffermydd, yn sicr yn ystod y tair blynedd a hanner ers i mi fod yn y swydd. Mae'n rhywbeth sy'n fy nigalonni'n fawr, ac maent yn lleoedd peryglus. Mae'n rhaid i bobl barchu eu gweithleoedd mewn perthynas â hynny. Mae un neu ddau o gynlluniau ar waith yng Nghymru rwyf bob amser yn fwy na pharod i'w cefnogi. Yn Sioe Frenhinol Cymru, rydym bob amser yn gwneud gwaith ar hyn ac mae'n rhywbeth rwyf am barhau i ganolbwyntio arno, yn amlwg. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy mhortffolio, y diwydiant pysgota hefyd, rwy'n credu, unwaith eto, gwn ein bod wedi rhoi rhywfaint o arian fel y gellir defnyddio offer i geisio sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r peryglon ac i helpu i'w diogelu.
Of course, Scottish farm workers were given a positive boost this week as they are now in line for a 3 per cent wage rise. Here in Wales, the agricultural advisory panel proposed that the minimum rates of pay for agricultural workers increase by 1.8 per cent across all pay bands. [Interruption.] The consultation into this closed on 16 October 2019 and no summary of responses is going to be issued. Now, I do welcome the fact that our farm workers are set to receive more—[Interruption.] Are they not—?
Wrth gwrs, cafodd gweithwyr fferm yn yr Alban hwb cadarnhaol yr wythnos hon gan y byddant yn cael codiad cyflog o 3 y cant. Yma yng Nghymru, cynigiodd y panel cynghori ar amaethyddiaeth y dylai isafswm cyfraddau tâl ar gyfer gweithwyr amaethyddol gynyddu 1.8 y cant ar draws yr holl fandiau cyflog. [Torri ar draws.] Daeth yr ymgynghoriad ar hyn i ben ar 16 Hydref 2019 ac ni fydd unrhyw grynodeb o'r ymatebion yn cael ei gyhoeddi. Nawr, rwy'n croesawu'r ffaith bod ein gweithwyr fferm yn mynd i gael mwy—[Torri ar draws.] Onid ydynt—?
Just carry on with your question, Janet Finch-Saunders.
Parhewch â'ch cwestiwn, Janet Finch-Saunders.
Thank you. I recognise that it is pantomime season.
Diolch. Rwy'n sylweddoli ei bod hi'n dymor pantomeim.
No, it's not pantomime season in here. Carry on with your question.
Na, nid yw'n dymor pantomeim yma. Parhewch â'ch cwestiwn.
I welcome the fact that our farm workers are set to receive more pay, but, obviously, this will impact on increased farm costs. What actions are you taking to co-operate with buyers to help ensure that they take the increased farm payroll burden into account when setting prices for farm produce?
Rwy'n croesawu'r ffaith bod ein gweithwyr fferm yn mynd i gael rhagor o dâl, ond yn amlwg, bydd hyn yn effeithio ar gostau fferm uwch. Pa gamau rydych yn eu cymryd i gydweithredu â phrynwyr i helpu i sicrhau eu bod yn ystyried baich cyflogres fferm uwch wrth bennu prisiau am gynnyrch fferm?
Well, going back to the question around salaries for our farmers and farm workers, as I say, the agricultural advisory panel was set up by the Welsh Government following the abolition of the UK Government's Agricultural Wages Board for England and Wales. I did receive some advice last week from the panel, and I'm really grateful for their detailed work, but, unfortunately, the late announcement of the national minimum wage and the national living wage rates for 2020 due to the general election may result in the panel having to revisit the agricultural minimum wage. I want to ensure that we have fair and appropriate pay and conditions for our agricultural workers here in Wales.
Wel, gan ddychwelyd at y cwestiwn ynghylch cyflogau ein ffermwyr a’n gweithwyr fferm, fel y dywedaf, sefydlwyd y panel cynghori ar amaethyddiaeth gan Lywodraeth Cymru ar ôl i Fwrdd Cyflogau Amaethyddol Llywodraeth y DU ar gyfer Cymru a Lloegr gael ei ddiddymu. Cefais ychydig o gyngor yr wythnos diwethaf gan y panel, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eu gwaith manwl, ond, yn anffodus, gall y cyhoeddiad hwyr am yr isafswm cyflog cenedlaethol a'r cyfraddau cyflog byw cenedlaethol ar gyfer 2020 oherwydd yr etholiad cyffredinol olygu y bydd angen i'r panel ailedrych ar yr isafswm cyflog amaethyddol. Rwyf am sicrhau bod gennym dâl ac amodau teg a phriodol ar gyfer ein gweithwyr amaethyddol yma yng Nghymru.
Question 10 was to be asked by Dawn Bowden, who is not present. [Interruption.]—I'm speaking now. Question 11 has been withdrawn. Question 12 was meant to be asked by Jayne Bryant, who is not present. That concludes your question session, Minister. And let this be a lesson to all Members who table questions, that this Minister in particular is particularly efficient in answering questions, and all questions could have been asked and answered today. Now, that's the challenge for the next Minister.
Roedd cwestiwn 10 i fod i gael ei ofyn gan Dawn Bowden, nad yw'n bresennol. [Torri ar draws.]—Rwy'n siarad nawr. Tynnwyd cwestiwn 11 yn ôl. Roedd cwestiwn 12 i fod i gael ei ofyn gan Jayne Bryant, nad yw'n bresennol. Daw hynny â'ch sesiwn gwestiynau i ben, Weinidog. A gadewch i hyn fod yn wers i'r holl Aelodau sy'n cyflwyno cwestiynau, fod y Gweinidog Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn arbennig o effeithlon wrth ateb cwestiynau, a gallai pob cwestiwn fod wedi'i ofyn a'i ateb heddiw. Nawr, dyna'r her i'r Gweinidog nesaf.
Ni ofynnwyd cwestiynau 10 [OAQ54815] a 12 [OAQ54839]. Tynnwyd cwestiwn 11 [OAQ54835] yn ôl.
Questions 10 [OAQ54815] and 12 [OAQ54839] not asked. Question 11 [OAQ54835] withdrawn.
Questions, therefore, to the Minister for Housing and Local Government, and the first question is by Mohammad Asghar.
Cwestiynau, felly, i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, a daw'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.
1. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i gefnogi pobl ddigartref yn 2020? OAQ54817
1. What measures will the Welsh Government introduce to support homeless people in 2020, please? OAQ54817
This Government will continue to deliver against our commitment to tackle and prevent all forms of homelessness. Our recently published strategy sets out our prevention and public service focus. This involves supporting those currently homeless into accommodation, whilst ensuring that we invest in earlier interventions to prevent people falling into homelessness.
Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i gyflawni yn erbyn ein hymrwymiad i fynd i'r afael ac atal pob math o ddigartrefedd. Mae ein strategaeth a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi ein ffocws ar atal a gwasanaethau cyhoeddus. Mae hyn yn cynnwys cefnogi'r rhai sy'n ddigartref ar hyn o bryd i gael llety, gan sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn ymyriadau cynharach i atal pobl rhag dod yn ddigartref.
Thank you for the answer, Minister, but the Vagrancy Act 1824 goes back to 1824 and makes it a crime to sleep rough or beg in England and Wales. This Act does nothing to resolve the root causes of homelessness, and in fact, is more likely to push someone further from the vital services that help them off the streets. Minister, do you agree with me that no-one should be criminalised for being homeless or destitute? And what action will you take to repeal the vagrancy Act in Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ond mae Deddf Crwydradaeth 1824 yn dyddio'n ôl i 1824 ac yn gwneud cysgu allan neu gardota yn drosedd yng Nghymru a Lloegr. Nid yw'r Ddeddf hon yn gwneud unrhyw beth i ddatrys achosion sylfaenol digartrefedd, ac mewn gwirionedd, mae'n fwy tebygol o wthio rhywun ymhellach oddi wrth y gwasanaethau hanfodol sy'n eu helpu oddi ar y strydoedd. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi na ddylai unrhyw un gael eu troseddoli am fod yn ddigartref neu'n ddiymgeledd? A pha gamau a gymerwch i ddiddymu'r Ddeddf crwydradaeth yng Nghymru?
Yes, I completely agree with you. The vagrancy Act isn't devolved to Wales—it's the Tory Government in Westminster who should have repealed it. [Interruption.] It's the Tory Government in Westminster's duty, Janet Finch-Saunders. They need to repeal it. If I could, I would. We can't.
Ie, cytunaf yn llwyr â chi. Nid yw'r Ddeddf crwydradaeth wedi'i datganoli i Gymru—Llywodraeth y Torïaid yn San Steffan a ddylai fod wedi'i diddymu. [Torri ar draws.] Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y Torïaid yn San Steffan, Janet Finch-Saunders. Mae angen iddynt hwy ei diddymu. Pe gallwn, buaswn yn gwneud hynny. Ni allwn wneud hynny.
Minister, Welsh Women's Aid have found that 77 per cent of children who experience domestic abuse did not receive support from a specialist service. Now, we know that domestic abuse is one of the factors that can cause homelessness, and Welsh Women's Aid have found that 512 survivors, many of whom will obviously be accompanied by children, couldn’t be accommodated in refuges due to a lack of space. That's 512 survivors and their dependents being forced to fend for themselves after fleeing a dangerous environment. Do you accept that this is not good enough and will you give us a cast iron pledge that this Welsh Government will ensure that everyone who seeks help in a shelter in the future gets it? And in order to achieve this, will you consider expanding the eligibility to children under 16 residing in refuges and look at what housing support grant funding can be aligned with community and children grant funding to ensure that all children impacted by domestic abuse are adequately supported?
Weinidog, mae Cymorth i Fenywod Cymru wedi nodi nad yw 77 y cant o'r plant sy'n profi cam-drin domestig wedi cael cefnogaeth gan wasanaeth arbenigol. Nawr, gŵyr pob un ohonom fod cam-drin domestig yn un o'r ffactorau a all achosi digartrefedd, ac mae Cymorth i Fenywod Cymru wedi canfod na fu modd rhoi llety mewn lloches i 512 o oroeswyr, gyda llawer ohonynt â phlant wrth gwrs, oherwydd diffyg lle. Dyna 512 o oroeswyr a'u dibynyddion yn cael eu gorfodi i ofalu amdanynt eu hunain ar ôl dianc o amgylchedd peryglus. A ydych yn derbyn nad yw hyn yn ddigon da ac a wnewch chi roi addewid cadarn inni y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pawb sy'n ceisio cymorth mewn lloches yn y dyfodol yn ei gael? Ac er mwyn cyflawni hyn, a wnewch chi ystyried ehangu'r cymhwysedd i blant dan 16 oed sy'n byw mewn llochesi ac edrych ar ba gyllid grant cymorth tai y gellir ei alinio â chyllid grant cymunedol a phlant i sicrhau bod pob plentyn yr effeithir arnynt gan gam-drin domestig yn cael cymorth digonol?
Yes, I agree with her entirely that domestic abuse is one of the drivers of these kinds of—well, of the need for refuges in the first place, and also of housing instability. There are a whole range of issues that we need to look at to ensure that people are able, for example, to keep hold of their tenancy, so if they are obliged to leave a house in which they would ordinarily have the right to live, then it's not the abuser who ends up staying in the house and the victim isn't driven out. So, there are an enormous number of things—I do agree with you.
One of the things I said in my statement on child poverty yesterday was that we were reviewing a number of systems that we currently have in place to make sure that we don't have people falling in between the cracks, and the area that she's just outlined is one of them. It's not directly in my portfolio, it's actually in the portfolio of the Deputy Minister and Chief Whip, but she and I are working together as part of the gender review and a number of other initiatives to do that, and I'm more than happy to include the Member in those arrangements.
Ie, cytunaf â hi'n llwyr fod cam-drin domestig yn un o'r pethau sy'n achosi'r mathau hyn—wel, yr angen am lochesi yn y lle cyntaf, yn ogystal ag ansefydlogrwydd o ran tai. Mae ystod eang o faterion y mae angen i ni eu hystyried i sicrhau bod pobl yn gallu, er enghraifft, dal gafael ar eu tenantiaeth, felly os oes rhaid iddynt adael tŷ y byddai ganddynt hawl i fyw ynddo fel rheol, nid y sawl sy'n cam-drin sy'n aros yn y tŷ ac nid yw'r dioddefwr yn cael eu gyrru allan. Felly, mae nifer enfawr o bethau—rwy'n cytuno â chi.
Un o'r pethau a ddywedais yn fy natganiad ar dlodi plant ddoe oedd ein bod yn adolygu nifer o systemau sydd gennym ar waith ar hyn o bryd i sicrhau nad oes gennym bobl yn cwympo rhwng y craciau, ac mae'r maes y mae hi newydd ei amlinellu yn un ohonynt. Nid yw'n rhan uniongyrchol o fy mhortffolio, mae ym mhortffolio’r Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip mewn gwirionedd, ond mae hithau a minnau’n cydweithio fel rhan o’r adolygiad rhywedd a nifer o fentrau eraill i wneud hynny, ac rwy’n fwy na pharod i gynnwys yr Aelod yn y trefniadau hynny.
The Welsh Government is providing a lot of support for people who are homeless, but, as we all know, there are far too many people who are sleeping on the streets and far too many people who don't know where they're going to sleep tonight, and they're hoping a friend or relative will put them up. That is a bad state for us to be in in twenty-first century Wales. Does the Minister agree that the only long-term solution to homelessness is to build council houses on the scale of the 1950s and 1960s, which includes Conservative Governments? I understand from reading some local papers recently that Harold Macmillan seems to have been described as a Marxist.
Mae Llywodraeth Cymru yn darparu llawer o gefnogaeth i bobl sy'n ddigartref, ond fel y gŵyr pob un ohonom, mae gormod o lawer o bobl yn cysgu ar y strydoedd a gormod lawer o bobl nad ydynt yn gwybod ble y byddant yn cysgu heno, ac maent yn gobeithio y bydd ffrind neu berthynas yn rhoi llety iddynt. Mae honno'n sefyllfa wael inni fod ynddi yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar hugain. A yw'r Gweinidog yn cytuno mai'r unig ateb hirdymor i ddigartrefedd yw adeiladu tai cyngor ar raddfa'r 1950au a'r 1960au, sy'n cynnwys Llywodraethau Ceidwadol? Deallaf o ddarllen papurau lleol yn ddiweddar fod Harold Macmillan, yn ôl pob sôn, wedi'i ddisgrifio fel Marcsydd.
Well, it's not my understanding of the definition of Marxist, I must say. I do entirely agree with the Member that we need to build the right combination of housing of the right type in the right place that is affordable for people. And that's obviously got to be coupled with support to ensure people can sustain a tenancy. So, it's not only about building the affordable homes; we're also being crystal clear that our ambition is to build social housing at scale and pace, and that includes council housing, and actually a large number of our registered social landlords in Wales build social housing in big numbers. It's why this Government has protected grant funding to ensure flexible tenancy support through our housing support grant as well, and it's why our Supporting People programmes are very important to ensure that not only do people get a place to live but they're able to support themselves in that tenancy.
Wel, nid hynny yw fy nealltwriaeth i o'r diffiniad o Farcsydd, mae'n rhaid i mi ddweud. Cytunaf yn llwyr â'r Aelod fod angen i ni adeiladu'r cyfuniad iawn o dai o'r math iawn yn y lle iawn sy'n fforddiadwy i bobl. Ac yn amlwg, mae'n rhaid cyplysu hynny â chymorth i sicrhau y gall pobl gynnal tenantiaeth. Felly, mae a wnelo â mwy nag adeiladu cartrefi fforddiadwy yn unig; rydym hefyd yn dweud yn gwbl glir mai ein huchelgais yw adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr ac yn gyflym, ac mae hynny'n cynnwys tai cyngor, ac mewn gwirionedd, mae nifer fawr o'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig yng Nghymru yn adeiladu nifer fawr o dai cymdeithasol. Dyma pam fod y Llywodraeth hon wedi amddiffyn cyllid grant i sicrhau cymorth tenantiaeth hyblyg drwy ein grant cymorth tai hefyd, a dyna pam fod ein rhaglenni Cefnogi Pobl yn bwysig iawn i sicrhau nid yn unig fod pobl yn cael lle i fyw ond eu bod yn gallu cynnal eu hunain yn y denantiaeth honno.
Mohammad Asghar, in opening this, asked the Minister to look at the issues of the root causes of homelessness, and I would extend that to rough-sleeping as well. Shelter, in a study earlier this month said, despite, I have to say, despite the measures that were being taken in places like Wales and in Scotland, that there will be as many as 4,000 or more children who will be made homeless by 25 December. Would the Minister care to expand on what she understands are the root causes that, despite our best interventions, homelessness and rough-sleeping, including amongst children and young people, is now on an inexorable rise?
Gofynnodd Mohammad Asghar, wrth agor hyn, i’r Gweinidog edrych ar achosion sylfaenol digartrefedd, a buaswn yn ymestyn hynny i gynnwys cysgu allan hefyd. Dywedodd Shelter, mewn astudiaeth yn gynharach y mis hwn, er gwaethaf, mae'n rhaid imi ddweud, er gwaethaf y mesurau a oedd yn cael eu cymryd mewn lleoedd fel Cymru a'r Alban, y bydd cymaint â 4,000 neu fwy o blant yn cael eu gwneud yn ddigartref erbyn 25 Rhagfyr. A hoffai'r Gweinidog ehangu ar yr hyn y mae hi'n ei ddeall yw'r achosion sylfaenol sy'n golygu, er gwaethaf ein hymyriadau gorau, fod digartrefedd a chysgu allan, gan gynnwys ymhlith plant a phobl ifanc, bellach yn cynyddu'n ddiwrthdro?
Yes, it's absolutely plain that one of the root causes of homelessness is the inability of people to access the right kind of social housing, because we haven't been building enough as a result of the Tory caps on the housing revenue accounts, and the way that that system worked, which was absolutely anti the building of social housing. There are also a number of issues around universal credit; the way that the local housing allowance has been capped for four years making people destitute; the rise in high levels of personal debt leading to family breakdown; and domestic violence issues, like Leanne Wood just highlighted, coming out of some of those issues. There are a range of complex issues, all based around poverty and the inability of people to earn enough money to sustain their housing. And the reason for that is because housing costs are very high in the private rented sector and the universal credit just simply doesn't cover them off, and that's absolutely the root cause of that.
Ydy, mae'n gwbl glir mai un o achosion sylfaenol digartrefedd yw anallu pobl i gael mynediad at y math cywir o dai cymdeithasol, gan nad ydym wedi bod yn adeiladu digon ohonynt o ganlyniad i gapiau'r Torïaid ar y cyfrifon refeniw tai, a'r ffordd roedd y system honno'n gweithio, a oedd yn hollol wrthwynebus i adeiladu tai cymdeithasol. Ceir nifer o broblemau hefyd sy'n ymwneud â chredyd cynhwysol; y ffordd y mae'r lwfans tai lleol wedi'i gapio ers pedair blynedd gan wneud pobl yn ddiymgeledd; y cynnydd mewn lefelau uchel o ddyled bersonol yn arwain at chwalu teuluoedd; a materion trais domestig, fel y nododd Leanne Wood, o ganlyniad i rai o'r problemau hynny. Ceir ystod o faterion cymhleth, pob un yn seiliedig ar dlodi ac anallu pobl i ennill digon o arian i gadw eu tai. A'r rheswm am hynny yw fod costau tai yn uchel iawn yn y sector rhentu preifat ac nid yw credyd cynhwysol yn ddigon i'w talu, a dyna'n bendant sydd wrth wraidd y broblem.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r diwydiant adeiladu tai? OAQ54814
2. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s support for the housing construction industry? OAQ54814
Yes. We provide a range of support for house builders, including support specifically for small to medium-sized businesses. I do recognise housing construction is challenging; I regularly meet with builders in order to discuss some of the challenges they face. The Deputy Minister for Economy and Transport and I last met with sector representatives in October, focusing on addressing construction challenges.
Gwnaf. Rydym yn darparu ystod o gefnogaeth i adeiladwyr tai, gan gynnwys cefnogaeth yn benodol ar gyfer busnesau bach i ganolig. Rwy'n cydnabod bod adeiladu tai yn heriol; rwy'n cyfarfod ag adeiladwyr yn rheolaidd er mwyn trafod rhai o'r heriau sy'n eu hwynebu. Cyfarfu Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a minnau â chynrychiolwyr y sector ddiwethaf ym mis Hydref, gan ganolbwyntio ar fynd i’r afael â'r heriau ym maes adeiladu.
Thank you for your answer, Minister. Hughes Architects is a business that operates across mid Wales, and they have said that the draft national development framework has little thought for mid Wales. They're talking about it being backward-looking with no real vision, and also that it resembles previous strategies, which they say have failed to deliver. Mr Hughes specifically goes on to talk about the continued focus on affordable housing at the expense of general housing that has hit rural regions hard, and that has very much been misunderstood by strategic planners. There's also the wider point of mid Wales being included in a much wider region, being included within the south Wales region, but they are very different economies. And I know that other stakeholders have raised this concern with you also. I wonder how you respond to these concerns, and will you commit, Minister, and your officials, to considering carefully the stakeholder responses from mid Wales that have warned that the current draft development framework policy document fails to address what it actually set out to achieve?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Hughes Architects yn fusnes sy'n gweithredu ledled canolbarth Cymru, ac maent wedi dweud nad yw'r fframwaith datblygu cenedlaethol drafft yn rhoi fawr ddim ystyriaeth i ganolbarth Cymru. Dywedant ei fod yn edrych am yn ôl heb unrhyw weledigaeth go iawn, a'i fod hefyd yn debyg i strategaethau blaenorol, sydd, yn eu barn hwy, wedi methu cyflawni. Mae Mr Hughes yn mynd ymlaen i sôn yn benodol am y ffocws parhaus ar dai fforddiadwy ar draul tai yn gyffredinol sydd wedi taro rhanbarthau gwledig yn galed, ac mae cynllunwyr strategol wedi camddeall hynny i raddau helaeth. Ceir pwynt ehangach hefyd ynglŷn â bod ardal canolbarth Cymru yn cael ei chynnwys mewn rhanbarth llawer ehangach, yn cael ei chynnwys yn rhanbarth de Cymru, ond maent yn economïau gwahanol iawn. A gwn fod rhanddeiliaid eraill wedi lleisio'r pryder hwn wrthych chi hefyd. Tybed sut rydych yn ymateb i'r pryderon hyn, ac a wnewch chi ymrwymo, Weinidog, a'ch swyddogion, i roi ystyriaeth ofalus i ymatebion rhanddeiliaid o ganolbarth Cymru sydd wedi rhybuddio bod dogfen bolisi'r fframwaith datblygu drafft cyfredol yn methu mynd i'r afael â'r hyn y bwriadwyd iddo ei gyflawni?
Well, the current document is a consultation draft, as I know Russell George knows. The consultation has now closed. We've had over 1,000 responses to it and those responses are currently being analysed. We'll then publish the report on the consultation responses and we'll be bringing forward any recommended changes as a result of that consultation. So, I assume the firm that he's mentioning has returned a consultation response.
In terms of why we're emphasising social housing, all the evidence shows that we build enough market housing in Wales. Clearly we need to carry on building that much going forward, but we're several thousand short of social homes in particular. We need to build around 4,000 social homes a year for the next 10 years. We're not getting anywhere near that, whereas we have been building sufficient market housing. So that's the emphasis, though I accept the point that he makes, which is, as I said in response to Mohammad Asghar, we need to make sure that we build the right type of house in the right place for the right people. So there are a number of complex things.
The NDF framework is also intended to be read alongside 'Planning Policy Wales', and he will know that we've just started the passage of the Local Government and Elections (Wales) Bill through the Senedd, and that has regional arrangements specifically around strategic planning, which will address some of the issues around the spatial issues and particular areas.
So, I take the point. We are looking at the consultation responses at the moment and as soon as I am in a position to share those responses and our response to them with the Assembly, I will do so—probably, Llywydd, very early in the new year.
Wel, ymgynghoriad drafft yw'r ddogfen gyfredol, fel y gwn fod Russell George yn gwybod. Mae'r ymgynghoriad bellach wedi dod i ben. Cawsom dros 1,000 o ymatebion iddo ac mae'r ymatebion hynny wrthi'n cael eu dadansoddi. Byddwn yn cyhoeddi'r adroddiad ar ymatebion yr ymgynghoriad wedyn a byddwn yn cyflwyno unrhyw newidiadau a argymhellir o ganlyniad i'r ymgynghoriad hwnnw. Felly, rwy'n cymryd bod y cwmni y mae'n sôn amdano wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad.
O ran pam rydym yn pwysleisio tai cymdeithasol, mae'r holl dystiolaeth yn dangos ein bod yn adeiladu digon o dai'r farchnad agored yng Nghymru. Yn amlwg, mae angen inni barhau i adeiladu cymaint â hynny yn y dyfodol, ond rydym filoedd yn brin o gartrefi cymdeithasol yn enwedig. Mae angen inni adeiladu oddeutu 4,000 o gartrefi cymdeithasol y flwyddyn am y 10 mlynedd nesaf. Nid ydym yn agos i gyrraedd hynny, er ein bod yn adeiladu digon o dai'r farchnad agored. Felly dyna'r pwyslais, er fy mod yn derbyn y pwynt a wna, sef, fel y dywedais mewn ymateb i Mohammad Asghar, fod angen inni sicrhau ein bod yn adeiladu'r math iawn o dŷ yn y lle iawn ar gyfer y bobl iawn. Felly mae yna nifer o bethau cymhleth.
Bwriedir hefyd i'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol gael ei ddarllen ochr yn ochr â 'Polisi Cynllunio Cymru', a bydd yn gwybod ein bod newydd ddechrau pasio Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) drwy'r Senedd, ac mae gan hwnnw drefniadau rhanbarthol penodol ynghylch cynllunio strategol, a fydd yn mynd i'r afael â rhai o'r materion sy'n codi ynghylch materion gofodol ac ardaloedd penodol.
Felly, rwy'n derbyn y pwynt. Rydym yn edrych ar ymatebion yr ymgynghoriad ar hyn o bryd a chyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i rannu'r ymatebion hynny a'n hymateb iddynt gyda'r Cynulliad, byddaf yn gwneud hynny—yn gynnar iawn yn y flwyddyn newydd, yn ôl pob tebyg, Lywydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. Minister, you may have noticed that there's possibly a general election happening very shortly, but in view of that, it's emerged that students in Cardiff have been told that they won't be able to vote tomorrow because of an administrative error that is not their fault. I'm told that Cardiff council have admitted that around 200 of the 1,000 people who gave invalid addresses when they registered haven't been followed up yet. So, at this late stage, what can you do as Minister to try and rectify this unfortunate situation?
Diolch, Lywydd. Weinidog, efallai y byddwch wedi sylwi y bydd etholiad cyffredinol yn digwydd cyn bo hir, ond o gofio hynny, daeth yn amlwg fod myfyrwyr yng Nghaerdydd wedi cael gwybod na fyddant yn gallu pleidleisio yfory oherwydd camgymeriad gweinyddol heb unrhyw fai arnynt hwy. Dywedir wrthyf fod cyngor Caerdydd wedi cyfaddef nad ydynt wedi mynd i'r afael hyd yma â'r oddeutu 200 o'r 1,000 o bobl a roddodd gyfeiriadau annilys wrth gofrestru. Felly, ar y cam hwyr hwn, beth y gallwch ei wneud fel Gweinidog i geisio unioni'r sefyllfa anffodus hon?
I wasn't aware of it, I have to say, so if he wants to give me details as soon as possible, I can follow it up with Cardiff council. I'm not sure of the answer, therefore, because I wasn't aware of the problem, but if you want to share the details with me, I'll see what we can do. We certainly, obviously, want to ensure that as many people are able to exercise their vote as is humanly possible.
Nid oeddwn yn ymwybodol o hynny, mae'n rhaid i mi ddweud, felly os gall roi'r manylion i mi cyn gynted â phosibl, gallaf fynd ar ei drywydd gyda chyngor Caerdydd. Nid wyf yn siŵr o'r ateb, felly, gan nad oeddwn yn ymwybodol o'r broblem, ond os gallwch rannu'r manylion gyda mi, byddaf yn gweld beth y gallwn ei wneud. Yn sicr, rydym yn amlwg yn awyddus i sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn gallu pleidleisio.
Thank you for that. Turning back to housing and rough-sleeping matters, as you'll be aware, the housing support grant is pivotal to enabling various agencies, like Cymorth Cymru, Community Housing Cymru and Welsh Women's Aid to deliver those oh-so-valuable services to counter homelessness and rough-sleeping on our streets, yet funding for housing-related support has reduced by £37 million in Wales since 2012 in real terms, so a recent report says. So, has the Welsh Government any plans to increase the housing support grant in the next budget round?
Diolch am hynny. Gan ddychwelyd at faterion tai a chysgu allan, fel y gwyddoch, mae'r grant cymorth tai yn hanfodol i alluogi amryw asiantaethau, fel Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Fenywod Cymru i ddarparu'r gwasanaethau sydd mor werthfawr wrth fynd i'r afael â digartrefedd a chysgu allan ar ein strydoedd, ond serch hynny, mae cyllid ar gyfer cymorth sy'n gysylltiedig â thai wedi gostwng £37 miliwn yng Nghymru ers 2012 mewn termau real, yn ôl adroddiad diweddar. Felly, a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i gynyddu'r grant cymorth tai yn y cylch cyllidebol nesaf?
Well, as Dai Lloyd pointed out, we're having a general election at the moment and he'll know, therefore, that we've had to delay the publication of the budget. The draft budget alongside the local government settlement—at the same time, unusually, because of the compression of the timescales—will both be issued by written statement on the Monday following the general election. So, next Monday.
Wel, fel y nododd Dai Lloyd, mae gennym etholiad cyffredinol yn digwydd ar hyn o bryd a bydd yn gwybod, felly, ein bod wedi gorfod gohirio'r gwaith o cyhoeddi'r gyllideb. Bydd y gyllideb ddrafft, ochr yn ochr â'r setliad llywodraeth leol—ar yr un pryd, yn anarferol, oherwydd cyfyngder yr amserlenni—yn cael ei chyhoeddi mewn datganiad ysgrifenedig ar y dydd Llun ar ôl yr etholiad cyffredinol. Felly, ddydd Llun nesaf.
Thank you for that, because statistics by the Wallich show an increase in the number of rough-sleepers on Swansea's streets, and when I've been out with the homeless soup run—and Leanne has been out as well on the homeless soup run in Swansea—the evidence is stark, actually. It's particularly poignant coming up to Christmas, as we are now. So, with the wild public spending bonanza promised by whoever wins this general election tomorrow, will the Minister commit to ensuring that preventing homelessness is a priority in any future spending decisions?
Diolch am hynny, gan fod ystadegau gan y Wallich yn dangos cynnydd yn nifer y bobl sy'n cysgu allan ar strydoedd Abertawe, a phan wyf wedi bod allan gyda'r daith cawl i'r digartref—ac mae Leanne wedi bod allan hefyd ar y daith cawl i'r digartref yn Abertawe—mae'r dystiolaeth yn amlwg, mewn gwirionedd. Mae'n arbennig o drist wrth agosáu at y Nadolig, fel rydym ar hyn o bryd. Felly, gyda'r addewid o wariant cyhoeddus gwyllt gan bwy bynnag sy’n ennill yr etholiad cyffredinol yfory, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sicrhau bod atal digartrefedd yn flaenoriaeth mewn unrhyw benderfyniadau gwariant yn y dyfodol?
Yes. Clearly, we want to prevent homelessness. Dai Lloyd will be aware that we've got the housing action group, chaired by the chief executive of Crisis, working for us. We've accepted all of the recommendations of the first report, deliberately asked for by us in order to address rough-sleeping and the sharp end of homelessness in the run-up to Christmas. As a result of that, we've got the assertive outreach training right across Wales already. We've specifically trained all of the relevant workers in Swansea, Cardiff, Wrexham and Newport, but that's not to leave out other parts of Wales being rolled out right across those acute places where people gather.
I too have been out with various soup runs, breakfast runs, and so on, in Swansea and Cardiff. I'm not going to promise to get everybody in off the street because it's impossible to do; anybody who made that promise would be bound to break it. What we have said is that we will know who everybody is who's sleeping rough, and we will have a plan for them. If we can get them in off the street, of course, we will. Otherwise, we will have the assertive outreach workers reaching out to them. I met with two of them from Cardiff last week. Some of the stories they told me were absolutely heartwarming, but they also emphasised that it can take six to nine months to get somebody's trust enough to accept that you're giving them the right help and support.
So, we're not trying to force people to do things against their wishes, but we do want to make sure that they're safe and they have a care plan in place, and that we have the outreach workers working with them. So, what I am saying is we will know who everyone is, we will have a plan for them and, where possible, we will get them in off the street as soon as possible to one of our housing first arrangements, or the specific arrangements we've put in place in the four cities.
Iawn. Yn amlwg, rydym am atal digartrefedd. Bydd Dai Lloyd yn ymwybodol fod gennym y grŵp gweithredu ar dai, o dan gadeiryddiaeth prif weithredwr Crisis, yn gweithio i ni. Rydym wedi derbyn holl argymhellion yr adroddiad cyntaf, y gofynasom amdano yn fwriadol er mwyn mynd i’r afael â chysgu allan a'r enghreifftiau gwaethaf o ddigartrefedd yn y cyfnod cyn y Nadolig. O ganlyniad i hynny, mae gennym yr hyfforddiant allgymorth grymusol ar waith eisoes ledled Cymru. Rydym wedi darparu hyfforddiant penodol i'r holl weithwyr perthnasol yn Abertawe, Caerdydd, Wrecsam a Chasnewydd, ond nid yw hynny'n golygu bod rhannau eraill o Gymru heb gael eu cynnwys yn yr holl leoedd acíwt hynny lle mae pobl yn ymgynnull.
Rwyf innau hefyd wedi bod allan ar wahanol deithiau cawl, teithiau brecwast, ac ati, yn Abertawe a Chaerdydd. Nid wyf am addo dod â phawb i mewn oddi ar y stryd gan fod hynny'n amhosibl; byddai unrhyw un a fyddai'n gwneud yr addewid hwnnw'n sicr o'i dorri. Yr hyn rydym wedi'i ddweud yw y byddwn yn gwybod pwy yw pawb sy'n cysgu allan, a bydd gennym gynllun ar eu cyfer. Os gallwn ddod â hwy i mewn oddi ar y stryd, wrth gwrs, byddwn yn gwneud hynny. Fel arall, bydd gennym y gweithwyr allgymorth grymusol yn estyn allan atynt. Cyfarfûm â dau ohonynt o Gaerdydd yr wythnos diwethaf. Roedd rhai o'r straeon a ddywedasant wrthyf yn dorcalonnus iawn, ond gwnaethant bwysleisio hefyd y gall gymryd chwech i naw mis i gael rhywun i ymddiried digon ynoch i dderbyn eich bod yn rhoi'r help a'r gefnogaeth gywir iddynt.
Felly, nid ydym yn ceisio gorfodi pobl i wneud pethau'n groes i'w dymuniadau, ond rydym am sicrhau eu bod yn ddiogel a bod ganddynt gynllun gofal ar waith, a bod gennym y gweithwyr allgymorth yn gweithio gyda hwy. Felly, yr hyn rwy'n ei ddweud yw y byddwn yn gwybod pwy yw pawb, bydd gennym gynllun ar eu cyfer, a lle bo modd, byddwn yn dod â hwy i mewn oddi ar y stryd cyn gynted â phosibl i un o'n trefniadau tai yn gyntaf, neu'r trefniadau penodol rydym wedi'u rhoi ar waith yn y pedair dinas.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Under the Welsh Government's local government funding formula, nine out of 22 Welsh authorities received an increase in the current financial year: Cardiff up 0.9 per cent, Swansea up 0.5 per cent, Wrexham 0.1 per cent cut, Flintshire 0.3 per cent cut, despite all having equivalent population increases. Alongside Flintshire, the councils with the largest cuts of 0.3 per cent included Conwy and Anglesey, although Conwy and Anglesey are amongst the five local authorities in Wales where 30 per cent or more of workers are paid less than the voluntary living wage. Prosperity levels per head in Anglesey are the lowest in Wales at just under half those in Cardiff, and Conwy council has the highest proportion of over 65s in Wales, at 25 per cent compared to Cardiff on 13 per cent, which has the smallest. When I questioned you about this here on 9 October, you replied,
'we offer all the time that a local authority who thinks that the measures are not right should come forward and put its suggested adjustments into the distribution sub-group formula'.
Have any local authorities come forward since you made that comment on 9 October and, if so, can you identify them?
Diolch, Lywydd. O dan fformiwla ariannu llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, derbyniodd naw o'r 22 awdurdod yng Nghymru gynnydd yn y flwyddyn ariannol gyfredol: cynnydd o 0.9 y cant i Gaerdydd, cynnydd o 0.5 y cant i Abertawe, toriad o 0.1 y cant i Wrecsam, toriad o 0.3 y cant i sir y Fflint, er bod cynnydd cyfatebol wedi bod ym mhoblogaethau pob un ohonynt. Ochr yn ochr â sir y Fflint, roedd y cynghorau a welodd y toriadau mwyaf o 0.3 y cant yn cynnwys Conwy ac Ynys Môn, er bod Conwy ac Ynys Môn ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle mae 30 y cant neu fwy o weithwyr yn cael llai o dâl na'r cyflog byw gwirfoddol. Lefelau ffyniant y pen ar Ynys Môn yw'r isaf yng Nghymru, ychydig yn llai na hanner y lefelau yng Nghaerdydd, a chyngor Conwy sydd â'r gyfran uchaf o bobl dros 65 oed yng Nghymru, sef 25 y cant o gymharu â Chaerdydd ar 13 y cant, sydd â'r lleiaf. Pan ofynnais i chi ynglŷn â hyn yma ar 9 Hydref, fe ateboch chi,
'rydym yn cynnig, drwy'r amser, i awdurdod lleol sy'n credu nad yw'r dulliau o fesur yn iawn gynnig ei awgrymiadau ynghylch addasiadau i fformiwla'r is-grŵp dosbarthu'.
A oes unrhyw awdurdodau lleol wedi cynnig awgrymiadau ers i chi wneud y sylw hwnnw ar 9 Hydref, ac os felly, a allwch eu nodi?
As far as I know, they haven't, but I will check for Mark Isherwood just to be absolutely certain, but, as far as I know, no local authority has made a formal proposal to change the DSG formula.FootnoteLink But I make the offer again: if an authority wants to come forward with a change to the DSG formula, we are more than happy to look at it and to run the figures, and to put it through the democratic processes that we have in place to do that. The partnership council and the Welsh Government agrees the distribution sub-group formula every year. [Interruption.] What on earth does that mean, Darren Millar? What we believe in is local democracy and a local democratic structure. The Welsh Local Government Association and us work very carefully in the partnership council to do this.
Hyd y gwn i, nid oes unrhyw un wedi gwneud hynny, ond byddaf yn edrych i weld dros Mark Isherwood er mwyn bod yn hollol sicr, ond hyd y gwn i, nid oes unrhyw awdurdod lleol wedi gwneud cynnig ffurfiol i newid fformiwla'r is-grŵp dosbarthu.FootnoteLink Ond rhoddaf y cynnig eto: os yw awdurdod yn awyddus i awgrymu newid i fformiwla'r is-grŵp dosbarthu, rydym yn fwy na pharod i edrych arno ac i ystyried y ffigurau, a’i drin gyda'r prosesau democrataidd sydd gennym ar waith i wneud hynny. Mae'r cyngor partneriaeth a Llywodraeth Cymru yn cytuno ar fformiwla'r is-grŵp dosbarthu bob blwyddyn. [Torri ar draws.] Beth ar y ddaear y mae hynny'n ei olygu, Darren Millar? Yr hyn rydym yn credu ynddo yw democratiaeth leol a strwythur democrataidd lleol. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a ninnau'n gweithio'n ofalus iawn yn y cyngor partneriaeth i wneud hyn.
You don't need to be answering Darren Millar. Answer Mark Isherwood.
Nid oes angen i chi ateb Darren Millar. Atebwch Mark Isherwood.
Thank you.
Well, in fact, the—.
Diolch.
Wel, mewn gwirionedd, mae'r—.
Mark Isherwood, if you can continue, and if he can be allowed to continue, especially by people in his own group.
Mark Isherwood, os gallwch barhau, ac os gellir caniatáu iddo barhau, yn enwedig gan bobl yn ei grŵp ei hun.
In fact, the very week that you made that comment to me, a letter was sent to the First Minister and to yourself and to the Finance Minister and Trefnydd from Flintshire County Council, signed by its leader and the leader of all groups. It said, 'Flintshire has engaged with Welsh Government to make our case over a series of budget setting years. We still contend that as a low-funded council per capita under the local government funding formula, we're more exposed than most to the impacts of a decade of a reductive'—a term they used—'national budget. The evidence is there.' And they concluded, 'We would welcome a private discussion with you over our case to support and are resting on your judgment to make the best use of the uplift in the Welsh revenue budget to support the collective case for local government.'
You replied on behalf of the Welsh Government on 4 November, 'The Welsh Government is committed to providing the best possible outcome to local government from our budget process', but then only discussed the size of the cake when their letter was about how the cake is sliced. Therefore, in response to the letter they did send to you the same week you responded to me, and you've repeated your offer to them, have you agreed to meet them, as they requested, to discuss the agenda that they raised with you in that letter?
Mewn gwirionedd, yn ystod yr union wythnos y gwnaethoch y sylw hwnnw i mi, anfonwyd llythyr at y Prif Weinidog a chithau a'r Gweinidog Cyllid a’r Trefnydd gan Gyngor Sir y Fflint, wedi'i lofnodi gan ei arweinydd ac arweinydd pob grŵp. Dywedai, 'Mae sir y Fflint wedi ymgysylltu â Llywodraeth Cymru i ddadlau ein hachos dros gyfres o flynyddoedd gosod cyllideb. Rydym yn parhau i ddadlau ein bod ninnau, fel cyngor sy'n cael lefel isel o gyllid y pen o dan fformiwla ariannu llywodraeth leol, yn fwy agored na'r rhan fwyaf i effeithiau degawd o gyllideb genedlaethol ostyngol.'—dyna'r term y gwnaethant ei ddefnyddio—'Mae'r dystiolaeth yno.' A daethant i'r casgliad, 'Byddem yn croesawu trafodaeth breifat gyda chi ynglŷn â'n hachos i'w gefnogi ac rydym yn dibynnu ar eich barn i wneud y defnydd gorau o'r cynnydd yng nghyllideb refeniw Cymru i gefnogi'r achos cyfunol dros lywodraeth leol.'
Fe ateboch chi ar ran Llywodraeth Cymru ar 4 Tachwedd, 'Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu'r canlyniad gorau posibl i lywodraeth leol o'n proses gyllidebol', ond wedyn, aethoch yn eich blaen i sôn am faint y gacen yn unig, pan oedd eu llythyr yn ymwneud â sut y caiff y gacen ei thorri. Felly, mewn ymateb i'r llythyr a anfonasant atoch yn ystod yr un wythnos ag y gwnaethoch ymateb i mi, ac rydych wedi ailadrodd eich cynnig iddynt, a ydych wedi cytuno i gyfarfod â hwy, fel y gofynasant, i drafod yr agenda a godasant gyda chi yn y llythyr hwnnw?
I've no recollection of that, so apologies. We get a large number of correspondence. I'm more than happy to look at it again.
I met with all of the WLGA executives up in north Wales, in Flintshire County Council offices. Hannah and I had a number of meetings that day, at which the leader of Wrexham was present. I'm more than happy to meet with them again. Obviously, you don't know what the settlement looks like this year because we haven't released it. But I would say, Mark Isherwood, as usual, it's all very well for you to stand there and tell me I should give local authorities more money, but you're the architect of nine years of austerity, aren't you? You're the ones who've cut our budget, you're the ones who haven't sent us enough money, you're the ones who've made sure our funding formula is lower now than it was nine years ago, so you've only yourselves to blame.
Nid oes gennyf unrhyw gof o hynny, felly rwy'n ymddiheuro. Rydym yn cael cryn dipyn o ohebiaeth. Rwy'n fwy na pharod i edrych arno eto.
Cyfarfûm â phob un o swyddogion gweithredol CLlLC yng ngogledd Cymru, yn swyddfeydd Cyngor Sir y Fflint. Roedd gan Hannah a minnau nifer o gyfarfodydd y diwrnod hwnnw, ac roedd arweinydd Wrecsam yn bresennol. Rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â hwy eto. Yn amlwg, ni wyddoch sut olwg sydd ar y setliad eleni gan nad ydym wedi'i ryddhau. Ond buaswn yn dweud, Mark Isherwood, yn ôl yr arfer, ei bod hi'n hawdd i chi sefyll yno a dweud wrthyf y dylwn roi mwy o arian i awdurdodau lleol, ond onid ydych chi'n un o benseiri naw mlynedd o gyni? Chi yw'r rhai sydd wedi torri ein cyllideb, chi yw'r rhai nad ydynt wedi anfon digon o arian i ni, chi yw'r rhai sydd wedi sicrhau bod ein fformiwla ariannu yn is yn awr nag yr oedd naw mlynedd yn ôl, felly chi'ch hunain yn unig sydd ar fai.
Well, I'm not going to re-rehearse the economics lesson I tried to give you yesterday on that point—
Wel, nid wyf am ailadrodd y wers economeg y ceisiais ei rhoi i chi ddoe ar y pwynt hwnnw—
Do you want the same answer?
A ydych yn dymuno cael yr un ateb?
Yes, because you don't seem to understand basic economics, but there we are—
Ydw, gan nad yw'n ymddangos eich bod yn deall economeg sylfaenol, ond dyna ni—
Excuse me.
Esgusodwch fi.
That's not what my question is about—
Nid yw fy nghwestiwn yn ymwneud â hynny—
Ask your question now and the Minister can respond as well.
Gofynnwch eich cwestiwn yn awr a gall y Gweinidog ymateb hefyd.
My question is about how the budget, whatever size it is, is sliced. It's about the formula, not about the size. We're all waiting in anticipation to hear what the next size of the budget will be—
Mae fy nghwestiwn yn ymwneud â sut y caiff y gyllideb ei rhannu, ni waeth beth yw ei maint. Mae'n ymwneud â'r fformiwla, nid y maint. Mae pob un ohonom yn disgwyl yn eiddgar i glywed beth fydd maint y gyllideb nesaf—
I've been patronised by a lot better people than you, Mark Isherwood.
Rwyf wedi cael fy nhrin yn nawddoglyd gan bobl lawer gwell na chi, Mark Isherwood.
Wait for the question to be asked, and let's have a little bit of calm in the Chamber now, please.
Arhoswch i'r cwestiwn gael ei ofyn, a gadewch i ni beidio â chynhyrfu yn y Siambr, os gwelwch yn dda.
So, their request to you, a letter replying from you, signed 4 November, they have requested a private discussion.
Felly, eu cais i chi, llythyr yn ateb gennych chithau, wedi'i lofnodi ar 4 Tachwedd, maent wedi gofyn am drafodaeth breifat.
Do you want to read it out loud again?
A ydych am ei ddarllen yn uchel unwaith eto?
So, I'd be grateful if you could look at that.
Similarly, I received correspondence from—I won't name them—an executive member of Flintshire this summer about the unfunded legislative impacts on local government. They said that local government has contested that the regulatory impact assessments that Welsh Government produces alongside draft legislation do not always fully estimate or project the likely implications of making a reality of legislation. They provided two examples—additional learning needs and sustainable drainage bodies—and they said that, in their case alone, the unfunded budget pressures next year would be over £0.5 million across Wales, over £10 million. Again, how do you respond to these concerns? This case was raised, actually, paradoxically, by a member of your own party, but speaking on behalf of the local government family across Wales, and is clearly, given the detail and evidence in the letter, based on evidence rather than simply opinion.
Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallech edrych ar hynny.
Yn yr un modd, cefais ohebiaeth gan—nid wyf am eu henwi—aelod gweithrediaeth o sir y Fflint yr haf hwn am yr effeithiau deddfwriaethol heb eu hariannu ar lywodraeth leol. Dywedasant fod llywodraeth leol wedi dadlau nad yw’r asesiadau effaith rheoleiddiol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynhyrchu ochr yn ochr â deddfwriaeth ddrafft bob amser yn amcangyfrif nac yn rhagamcanu holl oblygiadau tebygol rhoi deddfwriaeth ar waith. Fe wnaethant ddarparu dwy enghraifft—anghenion dysgu ychwanegol a chyrff draenio cynaliadwy—a dywedasant, yn eu hachos hwy yn unig, y byddai'r pwysau cyllidebol heb eu hariannu y flwyddyn nesaf dros £0.5 miliwn, ledled Cymru, dros £10 miliwn. Unwaith eto, sut rydych yn ymateb i'r pryderon hyn? Codwyd yr achos hwn, mewn gwirionedd, yn baradocsaidd, gan aelod o'ch plaid eich hun, ond wrth siarad ar ran y teulu llywodraeth leol ledled Cymru, ac mae'n amlwg, o ystyried y manylion a'r dystiolaeth yn y llythyr, yn seiliedig ar dystiolaeth yn hytrach na barn yn unig.
Well, Mark Isherwood, as usual, you are the one who doesn't understand fundamentally the way the economics of the local government settlement work. Wales has been underfunded by the Conservative Government for the last nine years. We only have so much money—much less than we should have in order to split it up. The splitting up of that pot is done via the democratic processes of the WLGA. We have liaison meetings with all of them, all the time. The leaders of the councils you are mentioning are present in many of those meetings. I have met with all of the council leaders and chief executives across Wales. I'm more than happy to entertain any suggestion that they want to put forward again. I just don't know how many times—. It doesn't matter if you wave pieces of paper at me. I don't know how many times I've got to tell you the same thing. Perhaps you should listen.
Wel, Mark Isherwood, fel arfer, chi yw'r un nad yw'n deall y ffordd sylfaenol y mae economeg y setliad llywodraeth leol yn gweithio. Mae Cymru wedi cael ei thanariannu gan y Llywodraeth Geidwadol am y naw mlynedd ddiwethaf. Hyn a hyn o arian yn unig sydd gennym—llai o lawer nag y dylem ei gael er mwyn ei rannu. Caiff y pot hwnnw ei rannu drwy brosesau democrataidd CLlLC. Rydym yn cynnal cyfarfodydd cyswllt â phob un ohonynt, drwy'r amser. Mae arweinwyr y cynghorau y soniwch amdanynt yn bresennol yn llawer o'r cyfarfodydd hynny. Rwyf wedi cyfarfod â phrif weithredwyr ac arweinwyr pob cyngor yng Nghymru. Rwy'n fwy na pharod i ystyried unrhyw awgrym y maent am ei gynnig eto. Nid wyf yn gwybod sawl gwaith—. Nid oes ots os ydych yn chwifio darnau o bapur ataf. Nid wyf yn gwybod sawl gwaith y mae'n rhaid i mi ddweud yr un peth wrthych. Efallai y dylech wrando.
3. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i gyn-filwyr yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OAQ54844
3. What support is the Welsh Government providing to veterans in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OAQ54844
Our support for our armed forces veterans across Wales, including those living in Carmarthen West and South Pembrokeshire, is set out in our annual report, which was published in May. In collaboration with our armed forces expert group and other key partners, we continue to build on this important work.
Mae ein cefnogaeth i gyn-filwyr y lluoedd arfog ledled Cymru, gan gynnwys y rheini sy'n byw yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, wedi'i nodi yn ein hadroddiad blynyddol, a gyhoeddwyd ym mis Mai. Mewn cydweithrediad â'n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog a phartneriaid allweddol eraill, rydym yn parhau i adeiladu ar y gwaith pwysig hwn.
Thank you for the answer, Minister. I trust this will be uncontroversial because, of course, this is an area that we all care about. We must look after these individuals who've served our country and are now turning to the state for support.
I've got one constituent in his 30s who very much answers to that description of being a veteran: he's encountered a relationship breakdown, he's struggling with addictions and isolation issues since leaving the armed forces, and is suffering from some form of post-traumatic stress, it would appear. Now, when my office have tried to engage with local services, we've found it really hard to get them to really buy into the fact that he's a veteran. There are local organisations, such as the VC Gallery in Haverfordwest and some of the churches in Pembroke, that have been absolutely outstanding and have tried to offer support every which way they can.
Now, I know you have a veterans pathway, but what could you do, Minister, do you think, to ensure that it's adequately signposted to make sure that veterans are automatically referred to the right services when seeking help from the statutory bodies?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Hyderaf na fydd hyn yn ddadleuol, oherwydd wrth gwrs, mae hwn yn faes y mae pob un ohonom yn malio amdano. Mae'n rhaid inni ofalu am yr unigolion hyn sydd wedi gwasanaethu ein gwlad ac sydd bellach yn troi at y wladwriaeth am gefnogaeth.
Mae gennyf un etholwr yn ei 30au sydd wir yn cyfateb i'r disgrifiad o gyn-filwr: mae ei berthynas wedi chwalu, mae'n cael trafferth gyda phroblemau caethiwed a theimlo’n ynysig ers gadael y lluoedd arfog, ac mae'n dioddef o ryw fath o straen wedi trawma, yn ôl pob golwg. Nawr, pan mae fy swyddfa wedi ceisio ymgysylltu â gwasanaethau lleol, rydym wedi'i chael hi'n anodd iawn eu cael i dderbyn y ffaith ei fod yn gyn-filwr. Mae sefydliadau lleol, fel y VC Gallery yn Hwlffordd a rhai o'r eglwysi ym Mhenfro, wedi bod yn gwbl ardderchog ac wedi ceisio cynnig cefnogaeth ym mhob ffordd y gallant.
Nawr, gwn fod gennych lwybr cyn-filwyr, ond beth y gallech ei wneud, Weinidog, yn eich barn chi, i sicrhau bod hwnnw wedi'i gyfeirio'n ddigonol i sicrhau bod cyn-filwyr yn cael eu cyfeirio'n awtomatig at y gwasanaethau cywir wrth geisio cymorth gan y cyrff statudol?
I thank the Member for the question. I know this is something you've had a long-standing interest in and have been an advocate for. And I think you're absolutely right that it's absolutely an issue that should be uncontroversial—it's something that we should all care about, and actually recognise the importance of supporting the people who've served our country in the armed forces. Unfortunately, the example you raise, and the experience of your constituent, is not one that is unfamiliar, and it's a story that I've heard time and time again when I myself have gone out to visit the various organisations and groups out there supporting our veterans. You note the example of the VC Gallery in Pembrokeshire Dock, which is doing an excellent job. And we recently undertook a scoping exercise, which looked at things, to try and look at what we were doing now and where that was working, but also to identify some of those gaps, and signposting is one of them. So, as we move forward now in the new year, I hope that we can take those issues that were raised on board, to actually try and fill in some of those gaps. The transition and signposting was one of the things that people—. Just knowing where to go for those support services, and how people better identify people who are veterans, and making sure the right support was there, in place, in the right place—. But if the Member wants me to look into the particular experience in more detail, then please do get in touch, and I'm happy to take that up for her.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Gwn fod hyn yn rhywbeth y bu gennych ddiddordeb ynddo ers amser ac rydych wedi dadlau'n gryf drosto. A chredaf eich bod yn llygad eich lle ei fod yn fater na ddylai fod yn ddadleuol—mae'n rhywbeth y dylai pob un ohonom falio yn ei gylch, a chydnabod pwysigrwydd cefnogi'r bobl sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn y lluoedd arfog. Yn anffodus, nid yw'r enghraifft a roddwch, a phrofiad eich etholwr, yn un sy'n anghyfarwydd, ac mae'n stori rwyf wedi'i chlywed dro ar ôl tro wrth imi ymweld â'r gwahanol sefydliadau a grwpiau sy'n cefnogi ein cyn-filwyr. Rydych yn nodi enghraifft y VC Gallery yn Noc Penfro, sy'n gwneud gwaith rhagorol. Ac yn ddiweddar, cynhaliwyd ymarfer cwmpasu gennym, a fu'n edrych ar bethau, i geisio edrych ar yr hyn roeddem yn ei wneud ar hyn o bryd a lle roedd hynny'n gweithio, ond hefyd i nodi rhai o'r bylchau, ac mae cyfeirio yn un ohonynt. Felly, wrth inni symud ymlaen yn awr yn y flwyddyn newydd, rwy'n gobeithio y gallwn ystyried y materion hynny a godwyd, i geisio llenwi rhai o'r bylchau mewn gwirionedd. Roedd y pontio a'r cyfeirio yn un o'r pethau roedd pobl—. Dim ond gwybod ble i fynd i gael y gwasanaethau cymorth hynny, a sut y mae pobl yn nodi'n well pa bobl sy'n gyn-filwyr, a sicrhau bod y gefnogaeth iawn yno, ar waith, yn y lle iawn—. Ond os yw'r Aelod am i mi ymchwilio i'r enghraifft benodol yn fwy manwl, cysylltwch â ni, ac rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny ar ei rhan.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y materion diogelwch tân a ganfuwyd yn fflatiau cyfadeilad Celestia ym Mae Caerdydd? OAQ54825
4. Will the Minister make a statement on the fire safety issues identified at the Celestia apartment complex in Cardiff Bay? OAQ54825
I'm aware of the issues faced at these properties and understand plans are in place to address issues raised by relevant fire and rescue services and by the local authority.
Rwy'n ymwybodol o'r materion a wynebir yn yr eiddo hyn ac rwy'n deall bod cynlluniau ar waith i fynd i'r afael â materion a godwyd gan wasanaethau tân ac achub perthnasol a chan yr awdurdod lleol.
Thank you, Minister, for that answer. My request is relatively simple. I understand that, at a committee meeting, you indicated you'd like to visit the apartment block, and residents would be very keen to host you at such a visit. Are you able to indicate whether such a visit will actually take place and any diary timings that you might have made available for them to meet you, because, obviously, the issues are pressing? Some miniscule progress has been made on some of the issues, but there are 450-odd very concerned residents in that particular block. I appreciate there's a limit on what the Government can do, but, as you've indicated a willingness to visit, could you give us an indication of whether that visit might take place before Christmas?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae fy nghais yn gymharol syml. Rwy'n deall i chi nodi, mewn cyfarfod pwyllgor, yr hoffech ymweld â'r bloc fflatiau, a byddai'r preswylwyr yn awyddus iawn i'ch croesawu ar ymweliad o'r fath. A allwch nodi p'un a fydd ymweliad o'r fath yn digwydd mewn gwirionedd, ac unrhyw adegau yn y dyddiadur y gallech fod wedi sicrhau eu bod ar gael fel y gallent gyfarfod â chi, oherwydd yn amlwg, mae'r materion yn bwysig? Gwnaed rhywfaint bach o gynnydd ar rai o'r materion, ond mae oddeutu 450 o breswylwyr pryderus iawn yn y bloc penodol hwnnw. Rwy'n derbyn bod cyfyngiadau ar yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud, ond gan eich bod wedi nodi parodrwydd i ymweld, a allech roi syniad p'un a allai'r ymweliad hwnnw ddigwydd cyn y Nadolig?
It's unlikely to take place before Christmas because the enforcement notices served by South Wales Fire and Rescue Service have been appealed. And, unfortunately, while the appeal is ongoing, it's not appropriate for me to visit, in case the Welsh Government becomes involved in those proceedings. As soon as we are clear what's happened to the legal proceedings, I'm very happy to visit, but I'm not able to do so while that existing litigation is ongoing. So, apologies. I want to visit as soon as it's possible for me to do so, so as soon as that's complete. I've been asked by a number of Members to accompany them to visit constituents, so we'll sort out a time for me to do that.
Mae'n annhebygol o ddigwydd cyn y Nadolig gan fod yr hysbysiadau gorfodi a roddwyd gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn destun apêl. Ac yn anffodus, tra bo'r apêl yn mynd rhagddi, nid yw'n briodol i mi ymweld, rhag ofn y bydd Llywodraeth Cymru yn dod yn rhan o'r achos hwnnw. Cyn gynted ag y byddwn yn sicr beth sydd wedi digwydd i'r achos cyfreithiol, rwy'n fwy na pharod i ymweld, ond ni allaf wneud hynny tra bo'r ymgyfreitha presennol yn mynd rhagddo. Felly, rwy'n ymddiheuro. Hoffwn ymweld cyn gynted ag y bo modd i mi wneud hynny, felly cyn gynted ag y bydd hynny wedi'i gwblhau. Mae nifer o Aelodau wedi gofyn i mi fynd gyda hwy i ymweld ag etholwyr, felly fe drefnwn amser i mi wneud hynny.
Llywydd, I've got to declare an interest, in that I live in this complex myself, and I know several Assembly Members do, and their staff. What strikes me is the complete lack of information on this. There's been no correspondence through the letterbox in the flats or anything, there's been no notice of meetings, there's been no news apart from what I actually pick up in this Chamber. This raises the question of how residents, many of whom are renters, are kept informed. I'd be interested in your views on this, please.
Lywydd, mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant, gan fy mod yn byw yn y cyfadeilad hwn fy hun, a gwn fod sawl Aelod Cynulliad yn byw yno, a'u staff. Yr hyn sy'n fy synnu i yw'r diffyg gwybodaeth llwyr am hyn. Ni chafwyd unrhyw ohebiaeth drwy'r blwch llythyrau yn y fflatiau nac unrhyw beth felly, ni chafwyd unrhyw hysbysiad ynghylch cyfarfodydd, ni chafwyd unrhyw newyddion ar wahân i'r hyn a glywaf yn y Siambr hon. Mae hyn yn codi cwestiwn ynglŷn â sut y caiff preswylwyr, gyda llawer ohonynt yn rhentwyr, eu hysbysu ynghylch yr hyn sy'n digwydd. Hoffwn glywed eich barn ar hyn, os gwelwch yn dda.
It's a duty for the responsible agent to keep you informed. If that hasn't been happening, I will ask officials to just make sure that they're aware of their responsibilities. It's not the responsibility of the Welsh Government, but I'm more than happy to contact the managing agents and make sure that that is happening.FootnoteLink
Mae'n ddyletswydd ar yr asiant cyfrifol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi. Os nad yw hynny wedi bod yn digwydd, byddaf yn gofyn i swyddogion sicrhau eu bod yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau. Nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hynny, ond rwy'n fwy na pharod i gysylltu â'r asiantau rheoli a sicrhau bod hynny'n digwydd.FootnoteLink
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i lochesi ar gyfer y digartref? OAQ54823
5. Will the Minister make a statement on Welsh Government support for homeless shelters? OAQ54823
Yes. This Government is tackling homelessness in all its forms. We want to move away from temporary solutions like emergency shelters, to quickly supporting people into sustainable, long-term accommodation. However, in the short term, shelters remain a key element in supporting people off the streets.
Gwnaf. Mae'r Llywodraeth hon yn mynd i'r afael â digartrefedd ar ei holl ffurfiau. Rydym am symud oddi wrth atebion dros dro fel llochesi brys, a thuag at gynorthwyo pobl yn gyflym i gael llety cynaliadwy, hirdymor. Fodd bynnag, yn y tymor byr, mae llochesi yn parhau i fod yn elfen allweddol wrth gefnogi pobl i ddod oddi ar y strydoedd.
I do agree with the policy thrust here and the last part of your statement—that we still need these temporary emergency shelters. Can I bring to your attention the threat to The Wallich night shelter in Riverside? As we know, rough-sleeping has increased in the last three years—by the survey measures, anyway, it seems to be the case. And we do need to ensure that best practice, like that developed by The Wallich, which has been serving this community for over 20 years, is kept going as long as it needs to be there.
Rwy'n cytuno ag egwyddor y polisi a rhan olaf eich datganiad—fod angen y llochesi brys dros dro hyn arnom o hyd. A gaf fi dynnu eich sylw at y bygythiad i loches nos y Wallich yng Nglan yr Afon? Fel y gwyddom, mae cysgu allan wedi cynyddu dros y tair blynedd diwethaf—yn ôl mesurau'r arolwg, beth bynnag, ymddengys bod hynny'n wir. Ac mae angen inni sicrhau bod arferion gorau, fel y rheini a ddatblygwyd gan y Wallich, sydd wedi bod yn gwasanaethu'r gymuned hon ers dros 20 mlynedd, yn cael eu cynnal cyhyd ag y bo'u hangen.
Yes, I agree with that. I'm not aware of the specific circumstances, but if David Melding wants to let me know any specific circumstances, he's aware I'm more than happy to look at them. From our point of view, we are making sure that councils are adequately funded, to ensure people are given the shelter they need, that the assertive outreach is in place. And just to reiterate in the Chamber, we've told councils to just do what is necessary to do and we will sort the plumbing out afterwards. So, no council should be telling you that they've got administrative or other difficulties in doing that; the services should be delivered, and the Welsh Government has undertaken to sort out any of the charging or other arrangements afterwards, and we've also said that no authority will lose out as a result of stepping up to that plate.
Ie, rwy'n cytuno â hynny. Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau penodol, ond os yw David Melding am roi gwybod i mi am unrhyw amgylchiadau penodol, mae'n gwybod fy mod yn fwy na pharod i edrych arnynt. O'n safbwynt ni, rydym yn sicrhau bod cynghorau'n cael eu hariannu'n ddigonol, er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl yn cael y lloches sydd ei hangen arnynt, fod yr allgymorth grymusol ar waith. A hoffwn ailadrodd yn y Siambr, rydym wedi dweud wrth gynghorau i wneud yr hyn y mae angen ei wneud ac y byddwn ninnau'n datrys y gwaith plymio wedyn. Felly, ni ddylai unrhyw gyngor fod yn dweud wrthych fod ganddynt anawsterau gweinyddol neu anawsterau eraill wrth wneud hynny; dylid darparu'r gwasanaethau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatrys unrhyw drefniadau talu neu drefniadau eraill wedi hynny, ac rydym hefyd wedi dweud na fydd unrhyw awdurdod ar eu colled o ganlyniad i gamu i'r bwlch hwnnw.
Minister, you'll be aware, following a recent question I asked the First Minister, that we are now seeing rough-sleepers in all our communities, like Connah's Quay and Shotton in my constituency. Now, I must say, Minister, nine years of Tory austerity, deliberately targeted at the poorest and most vulnerable, has brought us to this point. Without a roof over their heads, it is impossible for these people to have their voices heard. So, it's our job in this Chamber, and chambers across the UK, to stand up for them loudly and proudly, and that's exactly what we should be doing.
The Welsh Government's housing support grant provides us with the sort of flexible support that enables councils to tackle the most difficult places, and getting people through shelters into real, long-term housing solutions. Minister, will a Labour victory tomorrow enable you to further fund this grant and start to tackle the reality of nine years of Tory austerity?
Weinidog, yn dilyn cwestiwn diweddar a ofynnais i'r Prif Weinidog, fe fyddwch yn gwybod ein bod bellach yn gweld pobl yn cysgu allan yn ein holl gymunedau, fel Cei Connah a Shotton yn fy etholaeth. Nawr, mae'n rhaid i mi ddweud, Weinidog, mai naw mlynedd o gyni Torïaidd, wedi'i dargedu'n fwriadol at y tlotaf a'r mwyaf agored i niwed, sydd wedi dod â ni at y pwynt hwn. Heb do uwch eu pennau, mae'n amhosibl i leisiau'r bobl hyn gael eu clywed. Felly, ein gwaith ni yn y Siambr hon, a siambrau ledled y DU, yw sefyll o'u plaid yn gadarn ac yn falch, a dyna'n union y dylem fod yn ei wneud.
Mae grant cymorth tai Llywodraeth Cymru yn darparu’r math o gymorth hyblyg i ni sy’n galluogi cynghorau i fynd i’r afael â’r lleoedd anoddaf, a sicrhau bod pobl yn dod o lochesi ac i mewn i atebion tai hirdymor. Weinidog, a fydd buddugoliaeth i Lafur yfory yn eich galluogi i ariannu'r grant hwn ymhellach a dechrau mynd i'r afael â realiti naw mlynedd o gyni Torïaidd?
Indeed. We very much hope that we will have a Government that understands that targeting spending on the poorest in our communities is a measure of civilisation. You measure a society not by what it does for those at the top who are richest, but for what it does for those at the bottom who a vulnerable and poor. I have to say the record of this Government speaks for itself, with the number of people on the streets, with rising crime, the slashed police numbers, difficulties in hospitals, and the starving of local authority services. In the 'Housing Matters' report, recently submitted to us by Cymorth Cymru, Community Housing Cymru and Welsh Women's Aid, the report tells a story, as Leanne Wood also pointed out, of the pressure on services facing increased demand and reduced spending power. They raised the issues of rough-sleeping, ending evictions into homelessness and addressing the impact of violence against women, domestic abuse and sexual violence. They say that any Government worth its salt should have those as their priorities. A Labour Government would have those as its priorities at UK level, as this Government, this Labour Government in Wales has always had them as our priorities.
Yn wir. Gobeithiwn yn fawr y bydd gennym Lywodraeth sy'n deall bod targedu gwariant at y tlotaf yn ein cymunedau yn fesur o warineb. Rydych yn mesur cymdeithas, nid yn ôl yr hyn y mae'n ei wneud i'r rhai cyfoethocaf sydd ar y brig, ond yn ôl yr hyn y mae'n ei wneud i'r rheini sydd ar y gwaelod sy'n agored i niwed ac yn dlawd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hanes y Llywodraeth hon yn siarad drosto'i hun, gyda nifer y bobl ar y strydoedd, gyda throsedd yn cynyddu, niferoedd llai o heddlu, anawsterau mewn ysbytai, a gwasanaethau awdurdodau lleol yn gwywo. Yn yr adroddiad 'Materion Tai', a gyflwynwyd i ni'n ddiweddar gan Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Fenywod Cymru, mae'r adroddiad yn adrodd stori, fel y nododd Leanne Wood hefyd, am y pwysau ar wasanaethau sy'n wynebu galw cynyddol a llai o rym gwario. Roeddent yn cyfeirio at broblemau cysgu allan, rhoi terfyn ar droi pobl allan i fod yn ddigartref a mynd i'r afael ag effaith trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dywedant y dylai'r rheini fod yn flaenoriaethau i unrhyw Lywodraeth sy'n werth ei halen. Byddai'r rhain yn flaenoriaethau i Lywodraeth Lafur ar lefel y DU, fel y Llywodraeth hon, fel y maent bob amser wedi bod yn flaenoriaethau i'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adeiladu ar lwyddiannau'r gronfa tai arloesol? OAQ54838
6. What plans does Welsh Government have to build on the successes of the innovative housing fund? OAQ54838
This year, the programme was heavily oversubscribed, demonstrating a real appetite amongst the Welsh housing sector to build homes in new and creative ways. I have therefore made £20 million available to support Welsh SMEs to innovatively produce more homes, and we're considering further programme funding.
Eleni, mae gormod o bobl wedi manteisio ar y rhaglen, ac mae hynny'n dangos gwir awydd ymhlith sector tai Cymru i adeiladu cartrefi mewn ffyrdd newydd a chreadigol. Felly, rwyf wedi darparu £20 miliwn i gefnogi busnesau bach a chanolig Cymru i gynhyrchu mwy o gartrefi yn arloesol, ac rydym yn ystyried cyllid pellach ar gyfer y rhaglen.
A couple of weeks ago, I visited Ebwy Court in Ely, as part of a committee inquiry into fuel poverty. And the one and two-bedroomed homes that were about to be occupied by the new residents were an amazing example of what can be done with timber frame-build homes, mainly fabricated in a factory. This project was completed two months in advance of the projected date, and the zero-carbon housing, which is fuelled by both photovoltaics and boreholes of ground source heat pumps, will provide really affordable homes for people. There were lots of other exciting features as well, including the bicycle shed, and the option for growing their own vegetables.
But, I just wanted to know, given the success of these projects and just how popular they're going to be, what success, if any, you've had with persuading the six big house builders to stop building the out-of-date, twentieth century stuff that they continue to build and, instead, build these zero-carbon homes, which are just going to be so much more suitable for all residents?
Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais ag Ebwy Court yn Nhrelái, fel rhan o ymchwiliad pwyllgor i dlodi tanwydd. Ac roedd y cartrefi un a dwy ystafell wely a oedd ar fin cael eu meddiannu gan y preswylwyr newydd yn enghraifft anhygoel o'r hyn y gellir ei wneud gyda chartrefi fframiau pren, wedi'u saernïo yn bennaf mewn ffatri. Cwblhawyd y prosiect hwn ddeufis cyn y dyddiad a ragwelwyd, a bydd y tai di-garbon, sy'n cael eu pweru drwy ynni ffotofoltäig a thyllau turio pympiau gwres o'r ddaear, yn darparu cartrefi fforddiadwy iawn i bobl. Roedd llawer o nodweddion cyffrous eraill hefyd, gan gynnwys y sied feiciau, a'r opsiwn i dyfu eu llysiau eu hunain.
Ond o ystyried llwyddiant y prosiectau hyn a pha mor boblogaidd y byddant, roeddwn yn awyddus i wybod pa lwyddiant, os o gwbl, a gawsoch yn perswadio'r chwe chwmni adeiladu tai mawr i roi'r gorau i adeiladu'r pethau dyddiedig, ugeinfed ganrif y maent yn parhau i'w hadeiladu, ac yn lle hynny, adeiladu'r cartrefi di-garbon hyn a fydd gymaint yn fwy addas i'r holl breswylwyr?
Yes, I couldn't agree more. It's quite possible for private house builders to build near zero-carbon homes. Year 2 of our innovative housing programme was opened up to private companies in order to demonstrate that they can do it, and they have indeed demonstrated that they can do it, and we have a large number of houses across Wales, supported by the IHP programme, demonstrating different ways of arriving at zero carbon. We also have demonstrators for modular house building, sustainable house building, using Welsh timber, Welsh supply chains, zero carbon in the supply chain and in the eventual demolition—so, a whole-life zero-carbon house.
You'll have heard me speaking very often about my concerns regarding the quality of homes being built by some of the big private home builders, and, indeed, many of them have customers that are very concerned and speaking loudly to them about it. By the end of next year, we will, I hope, have revised the Part L requirements for house builders in Wales. Social housing is leading the way in that and sets the standard, but I'm pushing hard to ensure that we have harmonisation of standards because I think that's the game changer. So, if we can pass through this Senedd the regulations that mean that we set the standard the same for all tenures of house for new builds in Wales, then we will have gone a long way to achieving zero carbon in our house building programme for the future.
Ie, rwy'n cytuno'n llwyr. Mae'n eithaf posibl i adeiladwyr tai preifat adeiladu cartrefi sydd bron yn ddi-garbon. Agorwyd blwyddyn 2 ein rhaglen tai arloesol i gwmnïau preifat fel y gallent ddangos eu bod yn gallu gwneud hynny, ac maent wedi dangos, yn wir, y gallant wneud hynny, ac mae gennym nifer fawr o dai ledled Cymru, gyda chefnogaeth y rhaglen tai arloesol, sy'n dangos gwahanol ffyrdd o fod yn ddi-garbon. Mae gennym hefyd arddangoswyr ar gyfer adeiladu tai modiwlar, adeiladu tai yn gynaliadwy, defnyddio pren o Gymru, cadwyni cyflenwi Cymreig, dim carbon yn y gadwyn gyflenwi ac wrth ddymchwel y tai yn y pen draw—felly, tŷ sy'n ddi-garbon drwy gydol ei oes.
Byddwch wedi fy nghlywed yn sôn sawl gwaith am fy mhryderon ynghylch safon y cartrefi sy'n cael eu hadeiladu gan rai o'r cwmnïau adeiladu cartrefi preifat mawr, ac yn wir, mae gan lawer ohonynt gwsmeriaid sy'n bryderus iawn ac yn siarad yn uchel â hwy am hynny. Erbyn diwedd y flwyddyn nesaf gobeithio, byddwn wedi diwygio gofynion Rhan L ar gyfer adeiladwyr tai yng Nghymru. Mae tai cymdeithasol yn arwain yn hynny o beth ac yn gosod y safon, ond rwy'n gweithio'n galed i sicrhau ein bod yn cysoni safonau gan y credaf mai hynny sydd wir yn newid pethau. Felly, os gallwn basio rheoliadau drwy'r Senedd hon sy'n golygu ein bod yn gosod yr un safon ar gyfer pob math o ddeiliadaeth ar gyfer adeiladau newydd yng Nghymru, byddwn wedi gwneud cryn dipyn o gynnydd tuag at sicrhau bod ein rhaglen adeiladu tai ar gyfer y dyfodol yn ddi-garbon.
I concur with the points made by Jenny Rathbone. I think that, in the area of zero-carbon homes, Wales really can make a lead in this area if we want to. Minister, the innovative housing fund has enabled Monmouthshire Housing Association to carry on their excellent work, developing two innovative housing sites in Chepstow, working in partnership with the Welsh School of Architecture, and this comes after a previous project in my constituency in Abergavenny.
Monmouthshire Housing Association's latest development will provide flexible, sustainable living for downsizers and first-time occupiers. This housing association that I've mentioned has a track record of providing sustainable innovative housing. How are you ensuring, where good practice carried out by this housing association is happening in one part of Wales, that that good practice is being harnessed? And, as it is a product of the fund that you are providing for housing associations and councils across Wales, how are you spreading that across Wales to make sure that people from all parts of Wales can benefit from it?
Rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaed gan Jenny Rathbone. Ym maes cartrefi di-garbon, rwy'n credu y gall Cymru arwain yn y maes hwn os dymunwn. Weinidog, mae'r gronfa tai arloesol wedi galluogi Cymdeithas Tai Sir Fynwy i barhau i wneud eu gwaith rhagorol, yn datblygu dau safle tai arloesol yng Nghas-gwent, gan weithio mewn partneriaeth ag Ysgol Pensaernïaeth Cymru, a daw hyn ar ôl prosiect blaenorol yn fy etholaeth yn y Fenni.
Bydd datblygiad diweddaraf Cymdeithas Tai Sir Fynwy yn darparu ffordd hyblyg, gynaliadwy o fyw i bobl sy'n symud i gartrefi llai o faint a deiliaid tro cyntaf. Mae gan y gymdeithas dai hon y soniais amdani hanes o ddarparu tai arloesol cynaliadwy. Lle mae arferion da gan y gymdeithas dai hon yn digwydd mewn un rhan o Gymru, sut rydych yn sicrhau bod yr arferion da hynny'n cael eu harneisio? A chan mai canlyniad y gronfa rydych yn ei darparu ar gyfer cymdeithasau tai a chynghorau ledled Cymru yw'r arferion da hynny, sut rydych yn eu lledaenu ledled Cymru i sicrhau bod pobl o bob rhan o Gymru yn gallu elwa ohonynt?
Yes, there are several good projects. I visited the step-down project only very recently and spoke to a gentleman living there who was extremely enthusiastic about all of the benefits of having gone into a much more sustainable house, including the community around him. So, it's important to remember that these are people's homes. It's not just about the fabric of the building; it's about the community around them as well. So, I concur it was a really good interesting project. It's putting a smile on my face just remembering the conversations that we had there.
What we're doing, as a result of the affordable housing review, is we're looking at the way that we use social housing grants in Wales to drive various outcomes, one of which is long-term sustainable near zero-carbon housing, and what we can do to use our levers in order to assist housing associations to build the kinds of houses that we want for the future. The whole point of the innovative housing programme is to de-risk some of the more innovative models to see if they work, and then, if they do work, to scale them up.
So, in this next tranche of innovative housing, we're looking to see if we can scale some of the successes. So, the programmes you have spoken of there are relatively small builds. What we want to see now is if we can do that on a 175-site or whatever. So, the next stage is to scale it up one more leg and then to see if we can scale it up altogether, and there'll be more than one model for that. Several of them have worked out really well. So, that's the next tranche of our programme.
Oes, mae sawl prosiect da. Ymwelais â'r prosiect cam-i-lawr yn ddiweddar iawn, a siaradais â gŵr a oedd yn byw yno ac a oedd yn hynod frwd ynglŷn â holl fanteision symud i dŷ llawer mwy cynaliadwy, gan gynnwys y gymuned o'i gwmpas. Felly, mae'n bwysig cofio mai cartrefi pobl yw'r rhain. Nid yw'n ymwneud ag adeiladwaith yr adeilad yn unig; mae'n ymwneud â'r gymuned o'u cwmpas hefyd. Felly, rwy'n cytuno ei fod yn brosiect diddorol a da iawn. Mae cofio'r sgyrsiau a gawsom yno'n gwneud i mi wenu.
Yr hyn rydym yn ei wneud, o ganlyniad i'r adolygiad o dai fforddiadwy, yw edrych ar y ffordd rydym yn defnyddio grantiau tai cymdeithasol yng Nghymru i hybu canlyniadau amrywiol, ac mae tai sydd bron yn ddi-garbon ac sy'n gynaliadwy yn hirdymor yn un ohonynt, a'r hyn y gallwn ei wneud i ddefnyddio ein dulliau i gynorthwyo cymdeithasau tai i adeiladu'r mathau o dai rydym am eu cael ar gyfer y dyfodol. Holl bwynt y rhaglen tai arloesol yw dadrisgio rhai o'r modelau mwy arloesol i weld a ydynt yn gweithio, ac os ydynt yn gweithio, eu rhoi ar waith ar raddfa fwy.
Felly, yn y gyfran nesaf hon o dai arloesol, rydym yn edrych i weld a allwn roi rhai o'r llwyddiannau ar waith ar raddfa fwy. Felly, mae'r rhaglenni y sonioch amdanynt yn ymwneud â gwaith adeiladu cymharol fach. Yr hyn rydym am ei weld nawr yw p'un a allwn wneud hynny ar safle o 175 o dai neu beth bynnag. Felly, y cam nesaf yw gwneud hynny ar raddfa ychydig yn fwy a gweld a allwn wneud hynny ar raddfa fwy yn gyffredinol, a bydd mwy nag un model ar gyfer hynny. Mae sawl un ohonynt wedi gweithio'n dda iawn. Felly, dyna ran nesaf ein rhaglen.
7. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i alluogi gweithwyr awdurdodau lleol a deiliaid swyddi i sefyll mewn etholiad ar gyfer yr awdurdod hwnnw? OAQ54830
7. What steps is the Minister taking to enable local authority employees and office holders to stand for election to that authority? OAQ54830
Last month, I introduced the Local Government and Elections (Wales) Bill. This Bill includes provisions to remove the prohibition of most local authority employees standing for election in the authority in which they are employed.
Y mis diwethaf, cyflwynais y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Mae'r Bil hwn yn cynnwys darpariaethau i ddiddymu'r gwaharddiad sy'n atal y rhan fwyaf o weithwyr awdurdodau lleol rhag sefyll i gael eu hethol yn yr awdurdod y cânt eu cyflogi ynddo.
Thank you. In March, Minister Hannah Blythyn AM raised the anomaly that people who work in local government are not able to put themselves forward for election for that same authority and that this would be addressed in the Local Government and Elections (Wales) Bill. Now, according to section 24, a person who holds a relevant paid office or employment is disqualified from being a member of a local authority in Wales, but would then be able to be elected as a member. But currently, for instance, local authority employees are expected to then resign from their jobs immediately so as to take up that office, undoubtedly putting teachers, school cooks and many others off.
Now, there's a current situation where if you provide a service to a local authority, such as a keep-fit instructor or a swimming instructor, and you receive remuneration from that local authority, you cannot stand as an elected member. So, what consideration will you give to amending the Bill so that we can actually really attract more diverse elected members to our local authorities?
Diolch. Ym mis Mawrth, nododd y Gweinidog Hannah Blythyn AC yr anghysondeb nad yw pobl sy'n gweithio mewn llywodraeth leol yn gallu sefyll i gael eu hethol ar gyfer yr un awdurdod, ac y byddai hyn yn cael sylw yn y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Nawr, yn ôl adran 24, mae unigolyn sydd mewn swydd neu gyflogaeth berthnasol wedi'u gwahardd rhag bod yn aelod o awdurdod lleol yng Nghymru, ond byddai modd iddynt gael eu hethol yn aelod wedyn. Ond ar hyn o bryd, er enghraifft, mae disgwyl i weithwyr awdurdodau lleol ymddiswyddo o'u swyddi ar unwaith er mwyn dechrau yn y swydd honno, ac mae hynny, heb os, yn atal athrawon, cogyddion ysgol a llawer o bobl eraill rhag gwneud hynny.
Nawr, mae sefyllfa'n bodoli ar hyn o bryd lle na allwch sefyll fel aelod etholedig os ydych yn darparu gwasanaeth i awdurdod lleol, fel hyfforddwr ffitrwydd neu hyfforddwr nofio, ac yn derbyn tâl gan yr awdurdod lleol hwnnw. Felly, pa ystyriaeth a roddwch i ddiwygio'r Bil fel y gallwn ddenu aelodau etholedig mwy amrywiol i'n hawdurdodau lleol?
So, the Bill does two things. It removes from the restriction a whole group of local authority employees who don't have any part in the political process—so, school employees and so on. It keeps a salary cap for those employed in the centre of the local authority and obviously for those who are involved in the political process in advising committees and statutory office holders, and so on. But, for those who are barred, it allows them to stand for election other than in politically restricted posts, just to be clear—so, several groups of people—and you have to resign on taking office. So, you can be elected, you can consider your position and then you can resign. The Bill actually says that you're resignation takes effect immediately, so you don't have any issues with notice periods and so on. So, it means that you can be elected and then, on taking office, you have to have resigned. So, it frees the way for people to stand whilst employed, because I completely agree with you that many of the people who are most interested in local authority services are those who are providing them, and this restriction has been unduly restrictive in terms of the diversity of local government.
Mae'r Bil yn gwneud dau beth. Mae'n cael gwared ar y cyfyngiad i grŵp cyfan o weithwyr awdurdodau lleol nad oes ganddynt unrhyw ran yn y broses wleidyddol—felly, gweithwyr ysgol ac ati. Mae'n cadw cap cyflog ar gyfer y rhai a gyflogir yng nghanol yr awdurdod lleol ac yn amlwg ar gyfer y rheini sy'n ymwneud â'r broses wleidyddol ar bwyllgorau cynghori a deiliaid swyddi statudol, ac ati. Ond i'r rheini sydd wedi'u gwahardd, mae'n caniatáu iddynt sefyll etholiad, heblaw ar gyfer swyddi o dan gyfyngiadau gwleidyddol, er mwyn bod yn glir—felly, sawl grŵp o bobl—ac mae'n rhaid i chi ymddiswyddo o'ch swydd flaenorol wrth gychwyn yn y swydd. Felly, gallwch gael eich ethol, gallwch ystyried eich sefyllfa ac yna gallwch ymddiswyddo. Mewn gwirionedd, mae'r Bil yn dweud bod eich ymddiswyddiad yn dod i rym ar unwaith, felly nid oes gennych unrhyw broblemau gyda chyfnodau rhybudd ac ati. Felly, golyga y gallwch gael eich ethol, ac yna, wrth ddechrau yn eich swydd etholedig, rhaid eich bod wedi ymddiswyddo. Felly, mae'n rhyddhau pobl i allu sefyll i gael eu hethol pan fyddant wedi'u cyflogi, gan y cytunaf yn llwyr â chi mai'r rheini sy'n darparu gwasanaethau awdurdodau lleol yw llawer o'r bobl sydd â'r diddordeb mwyaf yn y gwasanaethau hynny, ac mae'r cyfyngiad hwn wedi bod yn rhy gaeth o ran sicrhau amrywiaeth mewn llywodraeth leol.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Chyngor Sir Caerfyrddin ynghylch rhoi hwb i adeiladu tai cyngor yn y sir? OAQ54833
8. What discussions has the Minister had with Carmarthenshire County Council about boosting council house building in the county? OAQ54833
We are speaking with all 11 councils that have a housing revenue account, including Carmarthenshire, about the support they require to boost local council house building at scale and pace. These are one-to-one meetings to help provide bespoke support to each individual authority, and discussions with Carmarthenshire have been very positive.
Rydym yn siarad â phob un o’r 11 cyngor sydd â chyfrif refeniw tai, gan gynnwys sir Gaerfyrddin, am y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i roi hwb i'r gwaith o adeiladu tai cyngor lleol ar raddfa fawr ac yn gyflym. Cyfarfodydd un i un yw'r rhain i helpu i ddarparu cefnogaeth bwrpasol i bob awdurdod unigol, ac mae'r trafodaethau gyda sir Gaerfyrddin wedi bod yn gadarnhaol iawn.
I'm very grateful to the Minister for her answer, and I'm sure she will join me in congratulating Carmarthenshire, with its ambitious plans to build 900 council houses over the next 10 years, which will almost bring them up to target, and I know that the Minister's discussions with them will help them to perhaps get that extra 100 houses in. But they are also currently bringing over 180 long-term vacant properties back into use, which is another way in which we can work to provide affordable housing. Can the Minister tell us whether the Welsh Government will be able to commit more funding to speed up the programme of bringing more long-term empty homes into use for local people?
I fully appreciate that the Minister will no doubt tell me that she can't commit to anything while she doesn't know what her budget is, but I wonder if she can commit in principle to investing in what can be a very effective way of bringing affordable housing particularly to small communities, where perhaps you don't want more big building, but you've got empty properties.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei hateb, ac rwy'n siŵr y bydd yn ymuno â mi i longyfarch sir Gaerfyrddin, gyda'u cynlluniau uchelgeisiol i adeiladu 900 o dai cyngor dros y 10 mlynedd nesaf, a fydd yn golygu eu bod bron â chyrraedd y targed, a gwn y bydd trafodaethau'r Gweinidog â hwy yn eu cynorthwyo i gynnwys y 100 tŷ ychwanegol o bosibl. Ond ar hyn o bryd, maent hefyd yn sicrhau bod dros 180 eiddo gwag hirdymor yn cael eu defnyddio unwaith eto, sy'n ffordd arall y gallwn weithio i ddarparu tai fforddiadwy. A all y Gweinidog ddweud wrthym a fydd Llywodraeth Cymru yn gallu ymrwymo mwy o arian i gyflymu'r rhaglen i allu defnyddio mwy o gartrefi gwag hirdymor unwaith eto ar gyfer pobl leol?
Rwy’n derbyn yn llwyr y bydd y Gweinidog, heb os, yn dweud wrthyf na all ymrwymo i unrhyw beth hyd nes y bydd yn gwybod beth yw ei chyllideb, ond tybed a all ymrwymo mewn egwyddor i fuddsoddi yn yr hyn a all fod yn ffordd effeithiol iawn o ddarparu tai fforddiadwy yn enwedig i gymunedau bach, lle nad ydych am gael mwy o adeiladau mawr efallai, ond mae gennych eiddo gwag.
Yes, in principle, absolutely. We've been working with Carmarthenshire and a number of other authorities to do just that. So, there is a range of schemes in place: acquisitions of new properties—so, as long as they're built to the right standards, the authority can acquire them. I want to pay tribute to Llinos in Ynys Môn, actually, who was the one who put the idea into my head quite a long time ago now, because she talked about buying a property in, I think, Beaumaris, where there's a great lack of social housing. One came up on the market, and they knew that they had people who wanted a social house there and they bought it. So, it does show that it can be done with an innovative council leader, and I very much want to pay tribute to her for having put that idea into my head in the first place.
So, we're very keen that local authorities look at all avenues of doing that—so, purchasing existing properties, purchasing new builds, bringing vacant properties up to standard and back into use. We've got two schemes for that, one with my colleague Lee Waters—he's not in the Chamber at the moment—where we're giving a loan/grant mixture to people who have sub-standard housing that can't be occupied at the moment—perhaps they've inherited it or whatever—to bring it up to standard. There are rules around how long you then have to live in it. We're also encouraging them to give those houses over for social rent to the local authority for five years. I outlined that scheme just recently in the Chamber. And what I want to say is that any other ideas—so, any other ideas to up the social housing stock, we're more than happy to look at and I very much hope we'll be able to support with budget and actually expertise, compulsory purchase orders and all the rest of it.
Mewn egwyddor, yn sicr. Rydym wedi bod yn gweithio gyda sir Gaerfyrddin a nifer o awdurdodau eraill i wneud yn union hynny. Felly, mae ystod o gynlluniau ar waith: caffael eiddo newydd—felly, cyhyd â'u bod wedi'u hadeiladu i'r safonau cywir, gall yr awdurdod eu caffael. Rwyf am dalu teyrnged i Llinos yn Ynys Môn, mewn gwirionedd, sef yr un a roddodd y syniad yn fy mhen beth amser yn ôl bellach, gan iddi sôn am brynu eiddo ym Miwmares, rwy'n credu, lle mae prinder mawr o dai cymdeithasol. Daeth un ar y farchnad, ac roeddent yn gwybod bod ganddynt bobl a oedd yn chwilio am dŷ cymdeithasol yno, ac fe'i prynasant. Felly, mae'n dangos bod modd gwneud hyn gydag arweinydd cyngor arloesol, a hoffwn dalu teyrnged iddi am roi'r syniad hwnnw yn fy mhen yn y lle cyntaf.
Felly, rydym yn awyddus iawn i awdurdodau lleol ystyried pob ffordd o wneud hynny—felly, prynu eiddo presennol, prynu adeiladau newydd, sicrhau bod eiddo gwag yn cyrraedd y safon a'u defnyddio unwaith eto. Mae gennym ddau gynllun ar gyfer hynny, un gyda fy nghyd-Weinidog Lee Waters—nid yw yn y Siambr ar hyn o bryd—lle rydym yn rhoi cymysgedd o fenthyciad a grant i bobl sydd â thai is na'r safon na ellir byw ynddynt ar hyn o bryd—efallai eu bod wedi'u hetifeddu neu beth bynnag—i sicrhau ei fod yn cyrraedd y safon. Ceir rheolau ynghylch pa mor hir y mae'n rhaid i chi fyw ynddo. Rydym hefyd yn eu hannog i roi'r tai hynny i'r awdurdod lleol i'w gosod ar rent cymdeithasol am bum mlynedd. Amlinellais y cynllun hwnnw yn ddiweddar yn y Siambr. A'r hyn rwyf am ei ddweud yw bod unrhyw syniadau eraill—felly, unrhyw syniadau eraill i wella'r stoc tai cymdeithasol, rydym yn fwy na pharod i edrych arnynt ac rwy'n mawr obeithio y byddwn yn gallu eu cefnogi gydag arian ac arbenigedd, gorchmynion prynu gorfodol a phopeth arall.
Like Helen Mary, I welcome the drive to build more affordable homes in Carmarthenshire, but I just wanted to discuss with you the issue of distribution. Because I looked at the map of where they've built homes in the last few years and where they're intending to build many of these homes, and I wonder if you could give us an outline on what guidance you give to county councils to ensure that we end up with properly mixed communities, because we have a lot of smaller towns and villages where there are quite a lot of new homes, but there are disproportionately very, very few local authority homes or affordable homes being built. And so you end up with a community that's very skewed and has got a lot of people coming into it without having that real mix of people that you need in order to make sustainable communities going forward.
Fel Helen Mary, rwy'n croesawu'r ymgyrch i adeiladu mwy o gartrefi fforddiadwy yn sir Gaerfyrddin, ond roeddwn yn awyddus i drafod mater dosbarthu gyda chi. Oherwydd edrychais ar y map o ble maent wedi adeiladu cartrefi yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf a ble maent yn bwriadu adeiladu llawer o'r cartrefi hyn, a tybed a allech roi amlinelliad i ni o ba ganllawiau rydych yn eu rhoi i gynghorau sir er mwyn sicrhau bod gennym gymunedau digon cymysg yn y pen draw, gan fod gennym lawer o drefi a phentrefi llai sy'n cynnwys cryn dipyn o gartrefi newydd, ond nifer anghymesur o isel o gartrefi awdurdodau lleol neu gartrefi fforddiadwy sy'n cael eu hadeiladu. Ac felly, yn y pen draw, mae gennych gymuned anghytbwys lle mae llawer o bobl yn dod i mewn iddi heb fod ganddi'r gymysgedd go iawn honno o bobl sydd eu hangen arnoch i sicrhau cymunedau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.
So, 'Planning Policy Wales' has changed—this time last year, in fact—to emphasise placemaking and very much part of placemaking is the building of mixed communities—so, a mixed community with a load of mixed tenures in it. We want to encourage local people to stay in their local communities—very keen to explore different ways of getting mixed tenure arrangements in there: shared equity, rent-to-own, co-op models and so on. So, we're very happy to work with local authorities to bring a whole range of those things in.
And also—I'm trying to not make this political, but I will say that we have had a bit of a blow, because, in October, the UK Treasury increased the Public Works Loan Board base rate from 1.8 per cent to 2.8 per cent and that's making it much more difficult for the authorities to borrow and then service the borrowing that we had planned for them. So, if you've got any influence at all, if you could get them to revise that, because that came out of the blue and it's really impacted some of our councils' ability to plan their build programme into the future. So, I very much don't welcome that. But, as I said to Helen Mary just now, we're supporting all 11 councils in Wales with retained housing stock to develop new social homes at scale and pace in the right place—the right home in the right place for the right people at the right time.
Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' wedi newid—yr adeg hon y llynedd, mewn gwirionedd—i roi pwyslais ar greu lleoedd, ac mae adeiladu cymunedau cymysg yn rhan fawr o greu lleoedd—felly, cymuned gymysg gyda llwyth o ddeiliadaethau cymysg. Rydym am annog pobl leol i aros yn eu cymunedau lleol—rydym yn awyddus iawn i archwilio gwahanol ffyrdd o sicrhau bod trefniadau deiliadaeth gymysg ar waith: rhannu ecwiti, rhentu i brynu, modelau cydweithredol ac ati. Felly, rydym yn fwy na pharod i weithio gydag awdurdodau lleol i gyflwyno ystod eang o'r pethau hynny.
A hefyd—rwy'n ceisio peidio â gwneud hyn yn wleidyddol, ond rwyf am ddweud ein bod wedi cael tipyn o ergyd, oherwydd, ym mis Hydref, cynyddodd Trysorlys y DU gyfradd sylfaenol y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus o 1.8 y cant i 2.8 y cant, ac mae hynny'n ei gwneud yn llawer anos i'r awdurdodau fenthyca ac i wasanaethu'r benthyciadau roeddem wedi'u cynllunio ar eu cyfer. Felly, os oes gennych unrhyw ddylanwad o gwbl, os gallech sicrhau eu bod yn adolygu hynny, gan fod hynny wedi dod yn annisgwyl ac wedi cael effaith wirioneddol ar allu rhai o'n cynghorau i gynllunio eu rhaglen adeiladu ar gyfer y dyfodol. Felly, nid wyf yn croesawu hynny o gwbl. Ond fel y dywedais wrth Helen Mary yn awr, rydym yn cefnogi pob un o'r 11 cyngor yng Nghymru sydd â stoc dai wrth gefn i ddatblygu cartrefi cymdeithasol newydd ar raddfa fawr ac yn gyflym yn y lle iawn—y cartref iawn yn y lle iawn ar gyfer y bobl iawn ar yr adeg iawn.
Ac yn olaf, cwestiwn 9—Darren Millar.
Finally, question 9—Darren Millar.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella safonau diogelwch tai Cymru? OAQ54826
9. What action is the Welsh Government taking to improve Welsh housing safety standards? OAQ54826
I detect a theme today. The Welsh Government is committed to taking forward a comprehensive package of legislative reforms to improve the safety of homes in Wales. We have already made improvements to the current building safety system by bringing forward amendments to building regulations that will ban combustible cladding from high-rise residential buildings.
Rwy'n synhwyro thema heddiw. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu pecyn cynhwysfawr o ddiwygiadau deddfwriaethol i wella diogelwch tai yng Nghymru. Rydym eisoes wedi gwneud gwelliannau i'r system ddiogelwch adeiladau gyfredol drwy gyflwyno diwygiadau i reoliadau adeiladu a fydd yn gwahardd y defnydd o gladin llosgadwy ar adeiladau preswyl uchel.
Thank you for that answer, Minister. One area where we could take some more action, I think, is in respect of the quality of rented accommodation. We've obviously got the Welsh housing quality standard, which is a very, very welcome thing here in Wales, but one of the silent killers, an invisible killer, that's clearly taking lives in Wales and in other parts of the UK, is carbon monoxide. Unfortunately, too many homes do not have the relatively inexpensive carbon monoxide detectors in places where there are gas appliances that are present. What specific action is the Welsh Government taking to deal with this silent and invisible killer so that we can be assured that people, particularly those in rented accommodation, are protected from it?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Un maes lle gallem roi mwy o gamau ar waith, yn fy marn i, yw mewn perthynas ag ansawdd llety rhent. Yn amlwg, mae gennym safon ansawdd tai Cymru, sy'n beth calonogol iawn yma yng Nghymru, ond un o'r llofruddion distaw, llofrudd anweledig, sy'n amlwg yn lladd pobl yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o'r DU, yw carbon monocsid. Yn anffodus, nid oes gan lawer o gartrefi synwyryddion carbon monocsid cymharol rad lle mae offer sy'n defnyddio nwy yn bresennol. Pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r llofrudd distaw ac anweledig hwn fel y gallwn fod yn sicr fod pobl, yn enwedig y rheini mewn llety rhent, yn cael eu diogelu rhagddo?
The Renting Homes (Wales) Act 2016, which this Senedd passed back then, once implemented, will require landlords to ensure their dwelling is fit for human habitation. It requires Welsh Ministers to make regulations on determining whether a building is fit for human habitation, and that includes a requirement for working carbon monoxide alarms, smoke alarms and electrical safety testing in any house in the private rented sector. So, the Bill already has that. We're in the process of implementing that Bill. Once it's in place, that regime will be in place with it.
Bydd Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a basiwyd gan y Senedd hon yn ôl bryd hynny, pan fydd ar waith, yn ei gwneud yn ofynnol i landlordiaid sicrhau bod eu hannedd yn addas i bobl fyw ynddi. Mae'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru osod rheoliadau ar gyfer pennu a yw adeilad yn addas i bobl fyw ynddo, ac mae hynny'n cynnwys gofyniad i gael larymau carbon monocsid a larymau mwg sy'n gweithio a phrofion diogelwch trydanol mewn unrhyw dŷ yn y sector rhentu preifat. Felly, mae'r Bil eisoes yn cynnwys hynny. Rydym wrthi'n rhoi'r Bil hwnnw ar waith. Pan ddaw'n weithredol, bydd y drefn honno'n weithredol hefyd.
Diolch i'r Gweinidog am yr atebion hynny.
Thank you, Minister, for those responses.
Ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.
No topical questions were received today.
Felly, y datganiadau 90 eiliad sydd nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Helen Mary Jones.
We move, therefore, to the 90-second statements, and the first statement is from Helen Mary Jones.
Diolch yn fawr, Llywydd. Members will be familiar with the two organisations I wish to draw attention to in this statement today: Urdd Gobaith Cymru, of course, the largest voluntary membership youth organisation in Europe, and the youth homelessness charity Llamau. On 19 and 18 December, the Urdd centre in Cardiff will open up and provide accommodation and serve Christmas lunch to 240 young people aged between 17 and 24 who are involved in Llamau initiatives. These young people may be sofa surfing, in unstable accommodation, maybe trying to leave abusive relationships. Many of them face discrimination and some are at risk of becoming completely homeless this Christmas. Their Christmas with the Urdd may very well be the only Christmas that they have.
Of course, Members will know that Llamau's central belief is that no young person or vulnerable woman should ever have to experience homelessness in Wales—an aspiration that I'm sure we all share, and I'm delighted to see the Urdd coming into partnership with Llamau to support these vulnerable young people. The Urdd themselves are providing resources for the dinner and the accommodation, but they're busy collecting gifts for young people, and there have been some very generous donations. For example, the Football Association of Wales has donated a jersey for each young person attending. But they're still looking for more gifts to make these two events really special, and Members will have received an e-mail from my office asking for any contributions that you can give for appropriate gifts. There's still time to provide those, and, indeed, we'd welcome donations too from members of staff. I'll be collecting donations in the office until early next week, so, if anybody has anything that they can share, we'd be really, really grateful.
Members will also have been invited to attend the formal launch of the partnership, which is to be held—. One of the attendees will be our First Minister. It is happening on Wednesday 18 December, so many of us will be back in constituencies, but, if anybody is around at 11 o'clock in Cardiff on that day, please go to the Urdd and congratulate these two very special organisations on their new and very special partnership.
Diolch yn fawr, Lywydd. Bydd yr Aelodau’n gyfarwydd â’r ddau sefydliad yr hoffwn dynnu sylw atynt yn y datganiad hwn heddiw: Urdd Gobaith Cymru, wrth gwrs, y sefydliad ieuenctid ag aelodaeth wirfoddol mwyaf yn Ewrop, a’r elusen ddigartrefedd ieuenctid Llamau. Ar 19 a 18 Rhagfyr, bydd canolfan yr Urdd yng Nghaerdydd yn agor ac yn darparu llety ac yn gweini cinio Nadolig i 240 o bobl ifanc rhwng 17 a 24 oed sy'n ymwneud â mentrau Llamau. Efallai fod y bobl ifanc hyn yn symud o un soffa i'r llall, mewn llety ansefydlog, efallai'n ceisio gadael perthynas gamdriniol. Mae llawer ohonynt yn wynebu gwahaniaethu ac mae rhai mewn perygl o ddod yn gwbl ddigartref y Nadolig hwn. Mae'n ddigon posibl mai eu Nadolig gyda'r Urdd yw'r unig Nadolig y byddant yn ei gael.
Wrth gwrs, bydd yr Aelodau'n gwybod mai cred ganolog Llamau yw na ddylai unrhyw unigolyn ifanc na menyw agored i niwed orfod bod yn ddigartref yng Nghymru—dyhead rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn ei rannu, ac rwy'n falch iawn o weld yr Urdd yn gweithio mewn partneriaeth â Llamau i gefnogi'r bobl ifanc agored i niwed hyn. Mae'r Urdd eu hunain yn darparu adnoddau ar gyfer y cinio a'r llety, ond maent yn brysur yn casglu anrhegion i bobl ifanc, a chafwyd rhai rhoddion hael iawn. Er enghraifft, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi rhoi crys i'r holl bobl ifanc sy'n mynychu. Ond maent yn dal i chwilio am fwy o roddion i wneud y ddau ddigwyddiad yn wirioneddol arbennig, a bydd yr Aelodau wedi derbyn e-bost o fy swyddfa yn gofyn am unrhyw gyfraniadau y gallwch eu rhoi ar gyfer rhoddion priodol. Mae amser o hyd i ddarparu'r rheini, ac yn wir, byddem yn croesawu rhoddion gan aelodau o staff hefyd. Byddaf yn casglu rhoddion yn y swyddfa tan ddechrau'r wythnos nesaf, felly os oes gan unrhyw un unrhyw beth y gallant ei rannu, byddem yn ddiolchgar tu hwnt.
Bydd yr Aelodau hefyd wedi cael eu gwahodd i fynychu lansiad ffurfiol y bartneriaeth, sydd i'w gynnal—. Un o'r mynychwyr fydd ein Prif Weinidog. Mae'n digwydd ddydd Mercher 18 Rhagfyr, felly bydd llawer ohonom wedi dychwelyd i'n hetholaethau, ond os oes unrhyw un o gwmpas am 11 o'r gloch yng Nghaerdydd ar y diwrnod hwnnw, ewch i ganolfan yr Urdd a llongyfarch y ddau sefydliad arbennig iawn hyn ar eu partneriaeth newydd ac arbennig iawn.
Suzy Davies.
Suzy Davies.
Can I say it's a pleasure to remind the Chamber that 18 December marks the fortieth anniversary of the adoption of the United Nations Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW? The convention is a bill of rights for women, and it covers everything, from the rights of women to take part in political life, to having the right to the same job opportunities as men in terms of equal pay, promotion and working conditions, as well as the rights of rural women and girls to have equal access to public services.
In 2018, the Women's Equality Network, that's WEN, in coalition published and submitted a report to the United Nations on CEDAW, highlighting key issues raised by WEN members across Wales. Those issues raised concerns about the lack of black and minority ethnic women in this Chamber, for example; the suggestion of targets for 50:50 representation in politics; the setting up of a door to democracy or access to elected office fund to ensure that we get more disabled, LGBT and BME women into politics at all levels; and, of course, addressing the price of childcare for women, among other things.
I'd like just to take this opportunity to thank all Assembly Members who continue to show their support for the incorporation of the CEDAW convention into Welsh law, and who strive to raise awareness of the issues so that we can protect and enhance women's rights, with the aim of becoming a Wales free from gender discrimination. Thank you.
A gaf fi ddweud ei bod yn bleser gennyf atgoffa'r Siambr fod 18 Rhagfyr yn nodi deugain mlynedd ers mabwysiadu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn Erbyn Menywod, CEDAW? Bil hawliau i fenywod yw'r confensiwn, ac mae'n cynnwys popeth o hawliau menywod i gymryd rhan mewn bywyd gwleidyddol, i gael yr hawl i'r un cyfleoedd gwaith â dynion o ran cyflogau cyfartal, dyrchafiad ac amodau gwaith, yn ogystal â hawliau menywod a merched yng nghefn gwlad i gael mynediad cyfartal at wasanaethau cyhoeddus.
Yn 2018, cyhoeddodd a chyflwynodd y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, sef WEN, adroddiad i'r Cenhedloedd Unedig ar CEDAW, yn tynnu sylw at faterion allweddol a godwyd gan aelodau WEN ledled Cymru. Cododd y materion hynny bryderon ynghylch diffyg menywod du a menywod o leiafrifoedd ethnig yn y Siambr hon, er enghraifft; yr awgrym o dargedau ar gyfer cynrychiolaeth 50:50 mewn gwleidyddiaeth; sefydlu drws i ddemocratiaeth neu gronfa mynediad at swyddi etholedig i sicrhau bod mwy o ferched anabl, LHDT a menywod du a menywod o leiafrifoedd ethnig yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth ar bob lefel; ac wrth gwrs, mynd i’r afael â phris gofal plant i fenywod, ymhlith pethau eraill.
Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i holl Aelodau'r Cynulliad sy'n parhau i ddangos eu cefnogaeth i ymgorffori confensiwn CEDAW yng nghyfraith Cymru, ac sy'n ymdrechu i godi ymwybyddiaeth o'r materion fel y gallwn amddiffyn a gwella hawliau menywod, gyda'r nod o ddod yn Gymru sy'n rhydd o wahaniaethu ar sail rhywedd. Diolch.
Caroline Jones.
Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. Rai wythnosau yn ôl, cynhaliodd Sefydliad y Merched Cwm Brombil ddigwyddiad i Age Connects Castell-nedd Port Talbot yn Abaty Margam, fel rhan o ymgyrch Sefydliad y Merched i greu cysylltiadau er mwyn lleddfu unigrwydd. Rwy'n falch o fod yn aelod o Sefydliad y Merched Cwm Brombil.
Yn ogystal â gweithio'n galed i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, mae'r menywod yng Nghwm Brombil yn gweithio hefyd i leihau effaith dementia, codi arian ar gyfer elusennau a thynnu sylw at waith ein milwyr. Cododd eu bore coffi diweddar dros £700 ar gyfer canolfan gofal canser Maggie yn Abertawe. Aethant ati hefyd i greu rhaeadr pabïau ac arddangosfa yn Abaty Margam yn anrhydeddu aberth dynion a menywod lleol.
Nid grŵp o ferched sy'n gwneud dim mwy na rhannu ryseitiau bara brith yw Sefydliad y Merched. Rydym yn mynd ati'n frwd i fynd i'r afael â phroblemau cymdeithas fodern, o newid hinsawdd i ymelwa'n annheg ar ffermwyr. Does neb yn hyrwyddo newid fwy na Sefydliad y Merched. Mae Sefydliad y Merched Cwm Brombil yn arwain y frwydr yn y de-orllewin, ac rwy'n falch iawn o fod yn aelod a gallu eu galw nhw'n ffrindiau. Diolch yn fawr.
A few weeks ago, Cwm Brombil Ladies WI hosted an event for Age Connect at Neath Port Talbot in Margam Abbey as part of the Women's Institute link together to alleviate loneliness campaign. I'm proud to be a member of Cwm Brombil Ladies WI.
In addition to working hard to tackle loneliness and isolation, the women in Cwm Brombil also work to reduce the impact of dementia, to raise funds for charity, and to highlight the work of our servicemen and women. Their recent coffee morning raised over £700 for the Maggie’s cancer care centre in Swansea. They also created a poppy cascade on display at Margam Abbey, honouring the sacrifices made by local men and women.
The Women's Institute is not a bunch of ladies doing nothing more than sharing fruitcake recipes. We play an active role in tackling the problems of modern society, from climate change to the exploitation of farmers. There are no greater champions for change than the WI. Cwm Brombil Ladies WI are leading the fight in south-west Wales, and I'm very proud to be a member and to be able to call them my friends. Thank you.
Mae'r cynnig o dan yr eitem nesaf, eitem 5, wedi'i dynnu yn ôl.
The motion under the next item, item 5, has been withdrawn.
Felly, yr eitem nesaf yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar lefelau staff nyrsio. Dwi'n galw ar Helen Mary Jones i wneud y cynnig.
Therefore, the next item is a Member debate under Standing Order 11.21(iv) on nurse staffing levels. I call on Helen Mary Jones to move the motion.
Cynnig NDM7215 Helen Mary Jones, Dai Lloyd, David Rees
Cefnogwyd gan Delyth Jewell
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru, Cynnydd a Her: Gweithredu Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016.
2. Yn nodi bod mwy o nyrsys yn gadael y GIG nag sy'n ymuno.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i nodi sut y bydd GIG Cymru yn cynyddu'r cyfleoedd i weithio'n hyblyg fel rhan o strategaeth genedlaethol ar gyfer cadw nyrsys.
Motion NDM7215 Helen Mary Jones, Dai Lloyd, David Rees
Supported by Delyth Jewell
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Royal College of Nursing Wales's report, Progress and Challenge: the Implementation of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016.
2. Notes more nurses leave the NHS than join.
3. Calls on Welsh Government to set out how the Welsh NHS will increase the opportunities for flexible working as part of a national nursing retention strategy.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm very pleased to move this motion on behalf of myself, Dai Lloyd and David Rees. It's being supported by Delyth Jewell, but I'm sure it would have been supported by more Members across the Chamber had we had more time to table it.
I'd like to commend the Royal College of Nursing report to this Chamber. It contains robust research. It highlights progress in the implementation of the Act, where that has been delivered, but it also calls out, questions, where things are not going as well as they should. It sets out a series of questions for each health board with regard to their implementation of the Act, and nine detailed recommendations for the Welsh Government covering a number of issues, including the need for more robust implementation monitoring, more support for front-line nurses raising concerns about the effective implementation of the legislation, and the development of a national IT pathway to support the implementation.
The report's recommendations also focus on retention, and this, of course, is reflected in our motion. Now we have, of course, and must acknowledge that the Minister has made, some progress with regard to nursing recruitment and with the nursing workforce—more training placements, for example. But retention continues to be a really serious issue, and this report calls for the Welsh Government to require all health boards to have a retention strategy as part of a national retention strategy. That national retention strategy needs, they say, to include a national approach to flexible working.
We must have a long-term approach to the retention of our nursing staff. We've been talking for 20 years, to my knowledge, about the need for flexible working. Of course, there are challenges, and it's very important to keep nursing settings effectively staffed. But flexible working is the norm in most professions now, and local health boards have not acted and we need national leadership. There are, of course, bodies of good practice. But, once again, we face this issue that good practice is not being effectively shared.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y cynnig hwn ar ran Dai Lloyd, David Rees a minnau. Mae Delyth Jewell yn ei gefnogi, ond rwy'n siŵr y byddai wedi cael cefnogaeth gan fwy o Aelodau ar draws y Siambr pe baem wedi cael mwy o amser i'w gyflwyno.
Hoffwn ganmol adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol i'r Siambr hon. Mae'n cynnwys ymchwil gadarn. Mae'n tynnu sylw at y cynnydd ar weithredu'r Ddeddf, lle mae hynny wedi'i gyflawni, ond mae hefyd yn galw, yn cwestiynu, lle nad yw pethau'n mynd cystal ag y dylent. Mae'n nodi cyfres o gwestiynau ar gyfer pob bwrdd iechyd mewn perthynas â gweithredu’r Ddeddf, a naw argymhelliad manwl ar gyfer Llywodraeth Cymru sy'n ymdrin â nifer o faterion, gan gynnwys yr angen i fonitro'r gweithredu yn fwy cadarn, mwy o gefnogaeth i nyrsys rheng flaen sy'n codi pryderon ynghylch gweithredu'r ddeddfwriaeth yn effeithiol, a datblygu llwybr TG cenedlaethol i gefnogi'r gweithredu.
Mae argymhellion yr adroddiad hefyd yn canolbwyntio ar gadw staff, ac mae hyn, wrth gwrs, wedi'i adlewyrchu yn ein cynnig. Nawr, rydym wedi, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i ni gydnabod bod y Gweinidog wedi gwneud rhywfaint o gynnydd mewn perthynas â recriwtio nyrsys a chyda'r gweithlu nyrsio—mwy o leoliadau hyfforddi, er enghraifft. Ond mae cadw staff yn parhau i fod yn broblem ddifrifol iawn, ac mae'r adroddiad hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru i'w gwneud yn ofynnol i bob bwrdd iechyd lunio strategaeth gadw staff fel rhan o strategaeth gadw staff genedlaethol. Mae'n rhaid i'r strategaeth gadw staff genedlaethol honno, dywedant, gynnwys ymagwedd genedlaethol tuag at weithio hyblyg.
Mae'n rhaid inni gael dull hirdymor ar gyfer cadw ein staff nyrsio. Rydym wedi bod yn sôn ers 20 mlynedd, hyd y gwn i, am yr angen am weithio hyblyg. Wrth gwrs, mae heriau i'w cael, ac mae'n bwysig iawn sicrhau bod lleoliadau nyrsio wedi'u staffio'n effeithiol. Ond gweithio hyblyg yw'r norm yn y rhan fwyaf o broffesiynau bellach, ac nid yw byrddau iechyd lleol wedi gweithredu ac mae angen arweinyddiaeth genedlaethol arnom. Mae arferion da i'w cael, wrth gwrs. Ond unwaith eto, rydym yn wynebu'r broblem nad yw arferion da yn cael eu rhannu'n effeithiol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I don't want to take up too much time in this debate, Dirprwy Lywydd, because the case is set out clearly in the report, which I know is available to all Members. But I do hope that the Minister, in his response, will accept that, while we have, as the motion says, more nurses leaving our NHS than joining it, often going to work in agencies and in fact returning to the same settings that they've left, while we have that happening—and the nurses do that because they get better terms and conditions and very important flexibility—and while we have an estimated 1,600 unfilled nursing vacancies, we do have a crisis as things stand in our nursing workforce. I specifically hope that the Minister will accept the need for a national nursing retention strategy so that the good approaches, where they do work, can be rolled out, and we can ensure that we don't train these valuable members of staff only to lose them.
Members will have received communication from nurses in their constituencies. We've all had, I think, a number of postcards urging us to support this motion and support the calls for action in the report. They're asking us to support, among other things, a national retention strategy, and this is needed because, as one nurse from Llanelli said in her postcard to me, we need to retain staff, reduce staff burnout, and above all, keep patients safe.
I commend this motion to the Senedd. I look forward to the debate, to the Minister's response to the motion and to David Rees's response to the debate. I commend the motion to the Senedd.
Nid wyf am gymryd gormod o amser yn y ddadl hon, Ddirprwy Lywydd, gan fod yr achos wedi'i nodi'n glir yn yr adroddiad, a gwn ei fod ar gael i'r holl Aelodau. Ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog, yn ei ymateb, yn derbyn, er bod gennym, fel y dywed y cynnig, fwy o nyrsys yn gadael ein GIG nag sy'n ymuno ag ef, yn aml yn mynd i weithio mewn asiantaethau ac yn dychwelyd mewn gwirionedd i'r un lleoliadau ag y maent wedi'u gadael, er bod hynny'n digwydd—ac mae'r nyrsys yn gwneud hynny am eu bod yn cael gwell telerau ac amodau, ac yn bwysig iawn, hyblygrwydd—a thra bod gennym 1,600 amcangyfrifedig o swyddi nyrsio heb eu llenwi, mae'n argyfwng ar hyn o bryd yn ein gweithlu nyrsio. Rwy'n gobeithio'n arbennig y bydd y Gweinidog yn derbyn yr angen am strategaeth genedlaethol ar gyfer cadw nyrsys fel y gellir cyflwyno'r dulliau da, lle maent yn gweithio, ar raddfa ehangach, a gallwn sicrhau nad ydym yn hyfforddi'r aelodau staff gwerthfawr hyn ac yna'n eu colli.
Bydd yr Aelodau wedi derbyn gohebiaeth gan nyrsys yn eu hetholaethau. Credaf fod pob un ohonom wedi cael nifer o gardiau post yn ein hannog i gefnogi'r cynnig hwn a chefnogi'r galwadau am weithredu yn yr adroddiad. Maent yn gofyn i ni gefnogi, ymhlith pethau eraill, strategaeth gadw staff genedlaethol, ac mae angen hyn, oherwydd fel y dywedodd un nyrs o Lanelli mewn cerdyn post ataf, mae angen inni gadw staff, lleihau gorweithio ymhlith staff, ac yn anad dim, cadw cleifion yn ddiogel.
Cymeradwyaf y cynnig hwn i'r Senedd. Rwy'n edrych ymlaen at y ddadl, at ymateb y Gweinidog i'r cynnig ac at ymateb David Rees i'r ddadl. Rwy'n cymeradwyo'r cynnig i'r Senedd.
I'd like to thank the Members who have brought forward this debate today, because I think it is extremely timely. I think it is worth rehearsing just a couple of the facts: that every week, nurses in Wales give the NHS extra hours to the value of 976 full-time nurses. If you say it quickly, it doesn't mean that much, but actually, if you slow it down and really think about it, you're talking about 976 extra bodies that our nurses just give freely of their own volition, because they have a commitment to the duty that they believe that they must discharge. So I'd like to thank all of those nurses for all that they do.
We know the Welsh NHS demonstrates a heavy reliance on the nurses' willingness to work overtime, but of course, endless work and endless overtime creates endless stress, and instead of incentivising our nurses to stay, instead of looking at how we might alleviate this, one of the things I have found particularly odd is that NHS Wales tries to discourage nurses from leaving by measures such as refusing to hire agency nurses who also work for health boards or trusts, or allowing nurses to move around. So you get this really perverse incentive where you might have a nurse, for example in Hywel Dda, who needs to earn a few extra hours but can't do them in Hywel Dda. He or she has to go across a border into another health board where they are registered to do those extra hours. To me, that seems absolutely illogical, especially when the health board that they are leaving is usually then going out to pay even more money to agency nurses. So much better to actually just pay people overtime to recognise the contribution that they give, to allow them to continue to work in the place where they feel the most comfortable.
There is a concern over training, but I am going to leave others to talk about that. I just did want to touch on how few registered nurses we have in the care home workforce in Wales, and I think that this is an area that's absolutely vital. Not only do we not have very many nurses in care homes—and as more and more care homes are dealing with people with more and more complex conditions, there's more need for nurses and more need for those medical professionals—not only do we not have enough of them, they're not even paid the same amount of money that a nurse in a hospital would be paid, or a nurse in the community would be paid, who is not in a care home. Again, I think we have to say that if you have reached this level in your nursing career, if you've got his much training under your belt, if you're in this band, then whether you're in this situation or that situation, there should be far more equity in the pay that you receive.
So, Minister, I wondered if you might be able to give us any information on what might be being considered in terms of those two main questions—question 1: how do we keep nurses and pay them overtime to do the overtime in the health board to which they belong rather than forcing them to travel and add to their stress, with travel hours to get to another heath board so that they could earn that extra money? And question 2: how do we make sure that nurses in care homes are not disadvantaged unfairly?
Finally, Deputy Presiding Officer, I just wanted to talk about flexible working, because there's been a really interesting report produced for London NHS Trust by Timewise, and it talks about putting in flexibility into a shift-based environment, and how it's affected by the variability or predictability of the schedule, the degree of input or control that an individual can exercise over that schedule, and the amount of advanced notice. And flexible working is really key. NHS Wales needs to find a way of tackling all of these three elements if we're going to attract and retain the staff we need to work in our shifts.
The top five causes of job dissatisfaction for UK hospital doctors and nurses very clearly said that for nurses, work-life balance came first for those aged under 35—much more important than pay—and second, for those who are 36 and over. It was second after pay. Flexible working could be a practical way to ease into retirement, and it could help to keep experienced staff on board for longer.
The project that was carried out in two English hospitals in 2017 looked at creating a team-based rostering process, and it looked at not just childcare, but all of the work-life balance needs, and their lead team collaborated, not just on rota production, but also on communicating and negotiation with groups. So, Minister, I believe that improving work-life balance and access to flexible working could have a direct impact on retention, particularly for younger clinical professionals whose expectations are very different to those of an older generation. So, I'd like to understand what concrete steps the Welsh Government are taking to improve work-life balance, and I would like to encourage you to look at this trial, this pilot, that was conducted in London, because it has been successful, and there may be positive lessons that we can learn to help retain these very, very valuable and hardworking people in our NHS.
Hoffwn ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd rwy'n credu ei bod yn amserol dros ben. Rwy'n credu ei bod yn werth ailadrodd un neu ddwy o'r ffeithiau: fod nyrsys yng Nghymru, bob wythnos, yn rhoi oriau ychwanegol i'r GIG sy’n cyfateb i 976 o nyrsys amser llawn. Os ydych yn ei ddweud yn gyflym, nid yw'n golygu cymaint â hynny, ond mewn gwirionedd, os ydych yn arafu ac yn meddwl am y peth mewn gwirionedd, rydych yn siarad am 976 o gyrff ychwanegol y mae ein nyrsys yn eu rhoi o'u gwirfodd eu hunain, oherwydd bod ganddynt ymrwymiad i'r ddyletswydd y maent yn credu bod yn rhaid iddynt ei chyflawni. Felly hoffwn ddiolch i'r holl nyrsys hynny am bopeth y maent yn ei wneud.
Rydym yn gwybod bod GIG Cymru yn dibynnu’n fawr ar barodrwydd nyrsys i weithio goramser, ond wrth gwrs mae gwaith diddiwedd a goramser diddiwedd yn creu straen diddiwedd, ac yn lle cymell ein nyrsys i aros, yn lle edrych ar sut y gallem liniaru hyn, un o'r pethau rwy’n eu gweld yn arbennig o od yw bod GIG Cymru yn ceisio annog nyrsys i beidio â gadael drwy fesurau fel gwrthod llogi nyrsys asiantaeth sydd hefyd yn gweithio i fyrddau iechyd neu ymddiriedolaethau, neu ganiatáu i nyrsys symud o gwmpas. Felly rydych yn gweld y cymhelliant gwrthnysig hwn lle gallai fod gennych nyrs, er enghraifft yn Hywel Dda, sydd angen ennill ychydig o oriau ychwanegol ond nid yw’n gallu gweithio’r oriau ychwanegol hynny yn Hywel Dda. Mae'n rhaid iddo ef neu hi fynd dros ffin i fwrdd iechyd arall lle maent wedi'u cofrestru i weithio’r oriau ychwanegol hynny. I mi, mae hynny'n ymddangos yn hollol afresymegol, yn enwedig pan fo’r bwrdd iechyd y maent yn ei adael fel arfer yn talu hyd yn oed mwy o arian i nyrsys asiantaeth. Mae’n gymaint gwell talu goramser i bobl i gydnabod y cyfraniad y maent yn ei wneud, er mwyn caniatáu iddynt barhau i weithio yn y man lle maent yn teimlo fwyaf cyfforddus.
Mae pryder ynghylch hyfforddi, ond rwyf am adael eraill i siarad am hynny. Roeddwn eisiau cyffwrdd â'r ffaith mai ychydig iawn o nyrsys cofrestredig sydd gennym yn y gweithlu cartrefi gofal yng Nghymru, a chredaf fod hwn yn faes sy'n gwbl hanfodol. Nid yn unig nad oes gennym lawer iawn o nyrsys mewn cartrefi gofal—ac wrth i fwy a mwy o gartrefi gofal ymdrin â phobl â chyflyrau mwy a mwy cymhleth, mae mwy o angen nyrsys, mwy o angen y gweithwyr meddygol proffesiynol hynny—nid yn unig nad oes gennym ddigon ohonynt, nid ydynt hyd yn oed yn cael yr un faint o arian ag y byddai nyrs mewn ysbyty yn cael ei thalu, neu’r un faint o arian ag y byddai nyrs yn y gymuned yn cael ei thalu, nad yw mewn cartref gofal. Unwaith eto, rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddweud, os ydych wedi cyrraedd y lefel hon yn eich gyrfa nyrsio, os oes gennych gymaint o hyfforddiant a hyn i’ch enw, os ydych yn y band hwn, ym mha bynnag sefyllfa y byddwch ynddi, dylai fod llawer mwy o degwch o ran y cyflog a delir i chi.
Felly, Weinidog, roeddwn yn meddwl tybed a allech roi unrhyw wybodaeth inni am yr hyn a allai gael ei ystyried o ran y ddau brif gwestiwn—cwestiwn 1: sut rydym yn cadw nyrsys ac yn talu goramser iddynt i wneud y goramser yn y bwrdd iechyd y maent yn perthyn iddo yn hytrach na'u gorfodi i deithio ac ychwanegu at eu straen, gydag oriau teithio i gyrraedd bwrdd iechyd arall fel y gallent ennill yr arian ychwanegol hwnnw? A chwestiwn 2: sut rydym yn sicrhau nad yw nyrsys mewn cartrefi gofal dan anfantais annheg?
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, roeddwn eisiau siarad am weithio hyblyg, oherwydd mae adroddiad diddorol iawn wedi cael ei gynhyrchu ar gyfer Ymddiriedolaeth GIG Llundain o'r enw 'Timewise' ac mae'n sôn am gynnwys hyblygrwydd mewn amgylchedd sy'n seiliedig ar sifftiau, a sut yr effeithir arno gan amrywioldeb neu ragweladwyedd yr amserlen, faint o fewnbwn neu reolaeth sydd gan unigolyn dros yr amserlen honno, a faint o rybudd ymlaen llaw. Ac mae gweithio hyblyg yn wirioneddol allweddol. Mae angen i GIG Cymru ddod o hyd i ffordd o fynd i'r afael â'r tair elfen os ydym am ddenu a chadw'r staff rydym eu hangen i weithio ein sifftiau.
Roedd y pum prif achos o anfodlonrwydd swydd i feddygon a nyrsys ysbytai yn y DU yn dweud yn glir iawn mai cydbwysedd gwaith a bywyd a ddaeth yn gyntaf i nyrsys o dan 35 oed—yn llawer pwysicach na chyflog—ac yn ail i nyrsys 36 oed a hŷn. Roedd yn ail ar ôl cyflog. Gallai gweithio hyblyg fod yn ffordd ymarferol o ymlithro tuag at ymddeoliad, a gallai helpu i gadw staff profiadol yn eu gwaith yn hwy.
Roedd y prosiect a gynhaliwyd mewn dau ysbyty yn Lloegr yn 2017 yn edrych ar greu proses amserlennu sy’n seiliedig ar dimau, ac edrychai nid yn unig ar ofal plant, ond ar yr holl anghenion cydbwysedd gwaith a bywyd, a chydweithiodd eu tîm arweiniol, nid yn unig ar gynhyrchu rota, ond hefyd ar gyfathrebu a thrafod gyda grwpiau. Felly, Weinidog, credaf y gallai gwella cydbwysedd gwaith a bywyd a mynediad at weithio hyblyg gael effaith uniongyrchol ar gadw gweithwyr, yn enwedig gweithwyr proffesiynol clinigol iau y mae eu disgwyliadau yn wahanol iawn i ddisgwyliadau’r genhedlaeth hŷn. Felly, hoffwn ddeall pa gamau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cydbwysedd gwaith a bywyd, a hoffwn eich annog i edrych ar y treial hwn, y cynllun peilot hwn, a gynhaliwyd yn Llundain, oherwydd mae wedi bod yn llwyddiannus, ac efallai y bydd yna wersi cadarnhaol y gallwn eu dysgu i helpu i gadw'r bobl hynod werthfawr a gweithgar hyn yn ein GIG.
A allaf i longyfarch Helen Mary Jones am ddod â'r ddadl yma ynghyd ac am ei hagoriad bendigedig sy'n olrhain yr holl benderfyniadau sydd angen eu gwneud? Gaf i hefyd longyfarch y Coleg Nyrsio Brenhinol ar yr adroddiad bendigedig yma 'Gweithredu Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016: Cynnydd A Her'? Mae yna gynnydd wedi bod, fel y dywedodd Helen, ond erys sawl her. Cawsom ni'r ddadl yr wythnos diwethaf ar adroddiad y pwyllgor iechyd ar nyrsio a nyrsio cymunedol, ac mae nifer o ffactorau sy'n cyd-dorri, wrth gwrs. A allaf i hefyd dalu teyrnged i waith y grŵp amlbleidiol ar nyrsio a bydwreigiaeth o dan gadeiryddiaeth David Rees yn hyn o beth, sydd wedi arwain y ffordd ac a wnaeth arwain y ffordd yn wir at yr adroddiad a wnaeth y pwyllgor iechyd ei gyhoeddi a chawsom ni drafodaeth yr wythnos diwethaf?
Wrth gwrs, rydym ni i gyd yn gwybod am yr heriau yn y gwasanaeth iechyd, yn enwedig o ochr y nyrsio. Does yna ddim digon o nyrsys, yn y bôn yn y lle cyntaf. Mae yna swyddi gwag. Mae angen dyblu, gallwch chi ddweud, nifer y nyrsys sydd dan hyfforddiant. Mae yna system o dan straen, ac mae ein staff ni o dan straen. Mae ein nyrsys ni o dan straen ac yn gorweithio ac yn mynd i ffwrdd ac yn colli gwaith achos mae yna ormod o straen yn eu bywydau nhw. Wrth gwrs, mae yna ofynion newydd hefyd, mae yna ddatblygiadau meddygol newydd, ac mae yna ofyn mwy o'n nyrsys ni, yn enwedig yn y gymuned, sydd nawr yn trin a thrafod pobl yn ein cymuned a oedd yn arfer bod ar ein wardiau ni yn yr ysbyty, ond nawr sy'n aros adref.
Mae hefyd angen gwarchod y sawl sy'n chwythu'r chwiban am bryderon yn y system. Dydyn ni dal ddim yn gwneud hynny'n dda iawn, ac fel y mae eraill wedi'i ddweud, mae angen bod yn llawer mwy hyblyg efo rotas ac oriau sifft ac ati i wneud yn siŵr bod nyrsys yn aros yn ein gwasanaeth iechyd ni. Ac ie, mae angen gweithredu'r ddeddfwriaeth yma, y ddeddfwriaeth lefelau staff nyrsio. Allaf i'ch atgoffa chi pam oedd angen y ddeddfwriaeth yma yn y lle cyntaf? Wel, achos bod y gyfraith yma yn gwarchod cleifion. Mae'r ymchwil wedi dangos, fel mae'r adroddiad yma'n dweud, bod lefelau staffio nyrsio gwael wedi arwain at gynnydd o hyd at 26 y cant i farwoldeb o'i gymharu â wardiau lle mae lefelau staff gwell. Hynny yw, dim digon o nyrsys yn arwain at bobl yn marw. Mae pob cynnydd o 10 y cant i nifer y nyrsys efo gradd mewn ysbyty yn gysylltiedig efo gostyngiad o 7 y cant mewn marwolaethau cleifion. A hefyd, wrth gwrs, yn naturiol, nid oes angen lefelau diogel o staff mewn rhai wardiau ysbyty yn unig, mae eu hangen ym mhob sefydliad iechyd, yn y gymuned, yn nyrsio plant, ac ati, ddim jest yn y wardiau arbenigol sydd gyda ni rŵan.
Ond yn benodol mae'r gweithlu nyrsio yng Nghymru yn wynebu argyfwng cenedlaethol, fel mae'r adroddiad yma yn ei gwneud hi'n glir. Mae yna niferoedd uchel o swyddi gwag, fel dwi wedi cyfeirio eisoes—o leiaf rhyw 1,600 yn ôl amcangyfrif yr RCN o swyddi gwag nyrsio yng Nghymru—wedi'i ategu gan brinder mawr yn y sector cartrefi gofal, fel mae Angela Burns wedi olrhain eisoes.
Felly, mae yna her sylweddol, ac fel mae pwynt y ddadl a'r cynnig yma'n ei ddweud, mae angen hyblygrwydd yn y tymor byr er mwyn inni allu cadw'r staff. Allwn ni sôn bod angen hyfforddi rhagor o staff nawr ac yn y dyfodol, ond mae angen cadw'r rheina sydd gyda ni ar ein wardiau ac yn y gymuned ar hyn o bryd. Mae angen i Lywodraeth Cymru, felly, nodi sut y bydd y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn cynyddu'r cyfleoedd i weithio'n hyblyg yn rhan o'r strategaeth genedlaethol i gadw'r nyrsys, fel mae Helen ac Angela eisoes wedi'i ddweud. Achos mae yna lawer o nyrsys yng Nghymru yn gyfrifol am bethau eraill yn eu bywydau. Maen nhw angen yr hyblygrwydd yna, yn ogystal ag y maen nhw angen y swydd a'r arian. Maen nhw'n gyfrifol am blant ifanc, am rieni hŷn, ac yn dewis gweithio i gyflogwr lle maent yn gallu rheoli eu horiau gwaith. Dyna pam maen nhw'n mynd i weithio i asiantaethau preifat ac ati. Mae'n rhaid i'r gwasanaeth iechyd fod yn gallu cyfleu'r un un math o ddarpariaeth, fel ein bod ni'n gallu cadw nyrsys yn ein gwasanaeth iechyd gwladol. Diolch yn fawr.
May I congratulate Helen Mary Jones for bringing this debate forward and for her wonderful opening remarks, which set out all the decisions that need to be taken? I also congratulate the Royal College of Nursing on this wonderful report on implementing the nurse staffing levels 2016. In terms of the progress made, there has been some progress made, as Helen said, but certain challenges remain. We had a debate last week on the health committee report on nursing and community nursing and many of those factors are also relevant here. May I also pay tribute to the cross-party group on nursing and midwifery, chaired by David Rees, which has led the way and led to the report published by the health committee that we discussed last week?
We all know of the challenges in our health service, particularly from the perspective of nurses. There aren't enough of them, first of all. There are vacant posts. We need to double the number of nurses undergoing training. We have a system that’s under pressure and our staff are under pressure. Our nurses are under pressure and are overworked and are often away from work because of the stresses and strains that they face. Of course, there are new demands, new medical developments, and we're asking more of our nurses, particularly in the community, who now deal with people in the community who used to be on hospital wards but now are treated at home.
We also need to safeguard whistleblowers who express concerns about the system. We're still not particularly effective at doing that, and as others have said, we need to be far more flexible with rotas and shift hours in order to ensure that nurses remain within our NHS. And, yes, we need to implement this legislation, the nurse staffing levels legislation. May I remind you why this was necessary in the first place? Well, because this legislation protects patients. The research has shown, as this report says, that poor staffing levels have led to an increase of up to 26 per cent in terms of wards where there are better staffing levels. So, not having enough nurses leads to people actually dying and an increase in the number of degree-level nurses relates to a reduction of 7 per cent in patient deaths. And, of course, naturally, we don't only need safe staffing levels in some wards, we need them in all health placements, in the community, in children wards, not just on the specialist wards that we have now.
But, specifically the nursing staff in Wales is facing a national crisis. There are high levels of vacancies, as I’ve already mentioned—at least 1,600 according to the RCN estimate in terms of vacant nursing posts—and there is also a dire shortage in the care home sector, as Angela Burns has already mentioned.
So, there is a significant challenge facing us and as this motion says, we need flexibility in the short term in order to retain staff. Yes, we can talk about training staff now and for the future, but we also need to retain the staff that we have on our wards and in the communities at the moment, and the Welsh Government, therefore, needs to set out how the NHS in Wales will increase opportunities to work flexibly as part of a national strategy to retain nurses, as Helen and Angela have already said, because there are many nurses in Wales who are responsible for other things in their lives and they need that flexibility as well as needing the job and the salary. They are responsible for young children, older parents, and they choose to work for an employer where they can manage their working hours. That’s why they go to work for private agencies, and so on and so forth, and, therefore, the health service also has to make the same kind of provision so that we can retain nurses in our national health service. Thank you.
I thank Helen, Dai and David for tabling this debate. As I've said many, many times before, nurses are the backbone of our NHS. Unfortunately, successive Governments have failed to recruit and retain enough nurses, and Wales has an abysmal record on workforce planning, and we are seeing the results, because there are more nurses leaving the profession than joining.
The fact that we needed to introduce legislation to ensure that wards have sufficient nurses on hospital wards to allow time to care is damning enough, but the fact that the law doesn't apply to all wards and all health settings is a travesty. The nurse staffing levels Act was introduced to improve patient safety. It is a fact that low nursing numbers can contribute up to a quarter more patient deaths.
Here in Wales, we spend nearly 12 per cent of our GVA on health, our health spending—second only to Scotland at £2,310 per person—is nearly £200 more per person than in England. Yet, we wait longer, and we have had to pass legislation to ensure that we have safe staffing levels, not because we don't invest enough in our NHS—half the Welsh budget is spent on health. And this legislation of safe staffing levels was introduced by an opposition AM, precisely because mismanagement had led to unsafe practices in hospitals across Wales. A lack of nationwide workforce planning and botched reorganisation has left the Welsh NHS in a state of disarray. Health organisations and clinicians have complained about the different approaches taken by local health boards. National policies get implemented in seven different ways, with patients facing an ever-increasing postcode lottery of healthcare.
We can see this clearly in how the nurse staffing levels Act is being implemented, because local health boards are all at differing levels of compliance with the Act. Betsi Cadwaladr states that compliance with the Act is high risk and not cost effective within its existing model. In my own region, Cwm Taf has no retention plan and, despite being ruled as compliant, wards at the Princess of Wales Hospital in Bridgend have staff shortages, which will impact upon patient safety. Swansea Bay has had 11 falls, resulting in serious harm or death, in which a failure to maintain staffing levels was considered to be a factor. This is simply not good enough.
Our constituents deserve and demand safe levels of staff in our hospitals. Welsh Government has to accept that the buck does stop with them. The nurse staffing levels Act has to be fully implemented in every health setting. We need a well-planned recruitment and retention strategy that makes nursing appealing to every person who wants to train as a nurse, in order to address the fact that nurses are leaving the profession in droves.
We have a safe staffing levels Act in place for a reason. We need safe staffing levels across all healthcare settings and not just on certain wards. How many more patients have to be seriously injured or lose their lives because of bad management and poor planning? So I urge colleagues to back this motion.
Diolch i Helen, Dai a David am gyflwyno'r ddadl hon. Fel rwyf wedi'i ddweud sawl gwaith o'r blaen, nyrsys yw asgwrn cefn ein GIG. Yn anffodus, mae Llywodraethau olynol wedi methu recriwtio a chadw digon o nyrsys, ac mae gan Gymru hanes gwael o gynllunio'r gweithlu, ac rydym yn gweld y canlyniadau, oherwydd mae mwy o nyrsys yn gadael y proffesiwn na sy'n ymuno.
Mae'r ffaith bod angen inni gyflwyno deddfwriaeth i sicrhau bod digon o nyrsys ar wardiau ysbytai i ganiatáu amser i ofalu yn ddigon damniol, ond mae'r ffaith nad yw'r gyfraith yn berthnasol i bob ward a phob lleoliad iechyd yn warth. Cyflwynwyd y Ddeddf lefelau staff nyrsio i wella diogelwch cleifion. Gallai niferoedd isel o nyrsys arwain at hyd at chwarter yn fwy o farwolaethau cleifion.
Yma yng Nghymru, rydym yn gwario bron i 12 y cant o'n gwerth ychwanegol gros ar iechyd, ein gwariant iechyd—yn ail i'r Alban sydd ar £2,310 y pen—bron £200 yn fwy y pen na Lloegr. Ac eto, rydym yn aros yn hwy, ac rydym wedi gorfod pasio deddfwriaeth i sicrhau bod gennym lefelau staffio diogel, nid oherwydd nad ydym yn buddsoddi digon yn ein GIG—gwerir hanner cyllideb Cymru ar iechyd. A chyflwynwyd y ddeddfwriaeth lefelau staffio diogel gan AC yr wrthblaid oherwydd bod camreoli wedi arwain at arferion anniogel mewn ysbytai ledled Cymru. Mae diffyg cynllunio'r gweithlu yn genedlaethol a methiannau ad-drefnu wedi gadael GIG Cymru mewn anhrefn. Mae sefydliadau iechyd a chlinigwyr wedi cwyno am y gwahanol ddulliau sy'n cael eu mabwysiadu gan fyrddau iechyd lleol. Mae polisïau cenedlaethol yn cael eu gweithredu mewn saith ffordd wahanol, gyda chleifion yn wynebu loteri cod post cynyddol mewn perthynas â gofal iechyd.
Gallwn weld hyn yn glir yn y ffordd y mae'r Ddeddf lefelau staff nyrsio yn cael ei gweithredu, oherwydd mae'r byrddau iechyd lleol i gyd ar lefelau gwahanol o ran cydymffurfio â'r Ddeddf. Dywed Betsi Cadwaladr fod risg uchel ynghlwm wrth gydymffurfio â'r Ddeddf ac nad yw'n gosteffeithiol o fewn y model presennol. Yn fy rhanbarth i, nid oes gan Gwm Taf unrhyw gynllun cadw staff ac er y dyfarnwyd ei fod yn cydymffurfio, mae prinder staff ar wardiau Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a bydd hynny'n effeithio ar ddiogelwch cleifion. Mae Bae Abertawe wedi cael 11 o gwympiadau yn arwain at anaf difrifol neu farwolaeth, lle barnwyd bod methu cynnal lefelau staffio yn ffactor. Nid yw hyn yn ddigon da.
Mae ein hetholwyr yn haeddu ac yn galw am lefelau staffio diogel yn ein hysbytai. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn bod y cyfrifoldeb ar eu hysgwyddau hwy. Mae'n rhaid gweithredu'r Ddeddf lefelau staff nyrsio yn llawn ym mhob lleoliad iechyd. Rydym angen strategaeth recriwtio a chadw staff sydd wedi'i chynllunio'n dda ac sy'n gwneud nyrsio'n ddeniadol i bob unigolyn sydd eisiau hyfforddi fel nyrs, er mwyn mynd i'r afael â'r ffaith bod nyrsys yn gadael y proffesiwn yn heidiau.
Mae gennym Ddeddf lefelau staffio diogel ar waith am reswm. Mae angen lefelau staffio diogel ar draws yr holl leoliadau gofal iechyd ac nid ar wardiau penodol yn unig. Faint yn rhagor o gleifion a gaiff eu hanafu'n ddifrifol neu a fydd yn colli eu bywydau oherwydd rheolaeth wael a chynllunio gwael? Felly, rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn.
Thank you. Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Members who have brought forward today's debate and the opportunity to discuss the implementation of Wales's landmark nurse staffing legislation. It's good to see the fellow of the Royal College of Nursing who was the Member in charge of that piece of legislation in the Chamber today as well.
Together with colleagues from across the Chamber, I recognise the critical role that nurses play within our multidisciplinary teams, delivering healthcare right across Wales. The delivery of safe and sustainable services relies on our ability to train, recruit and retain nurses, together with other NHS staff, within our publicly run healthcare system here in Wales. Ensuring that we have the nurses that we need is a challenge here in Wales and much more broadly across the UK and beyond. In England, for example, the vacancy rate is nearly double that in Wales in the nursing workforce. But, in Wales, we have chosen not to dilute the nursing workforce by introducing nurse associates, as they are doing in England.
The actions needed to meet the challenges we face extend well beyond the nurse staffing Act. However, the RCN's report that has been highlighted does recognise a number of the positive effects of the Act so far. For example, we know that, following the implementation of the Act, more than £17 million of additional funding was invested in increasing our nursing workforce in adult acute medical and surgical wards. That is an immediate and tangible benefit for our front-line nurses, the staff that they work with and, above all, for the patients that they care for.
We hear regularly from nurses, right up to the most senior levels, that the Act has made a clear difference to the weight attached to their professional judgment when they have what can be difficult conversations about nurse staffing levels with their colleagues. This was one of the key reasons for passing the legislation in the form that it took, and it has been really reassuring to hear that that is already making a difference.
Overall, I'm positive about how quickly our health boards have adapted to their new duties, and this Assembly should be genuinely proud of the legislation that we passed unanimously three years ago. And I was certainly proud to announce last week that this Government will extend the Act's second duty to paediatric in-patient wards before the end of this Assembly term.
My officials work closely with staff from each health board through the all-Wales nurse staffing programme. In this way, we have identified and started to address several of the issues that are included as recommendations in the RCN report. I recently allocated funding for two informatics posts within National Wales Informatics Service to work with the all-Wales nurse staffing programme to take forward a national IT solution. And that will support health boards to meet their reporting duties under the Act.
We also recognise the need to be able to accurately gauge the impact of this trailblazing legislation. And, with imitation being the sincerest form of flattery, it's good to see that Scotland have followed our lead, and there are serious conversations in England too. And I look forward to a future Government following our lead in England.
On evaluation, I will commission a robust independent evaluation that is scheduled to coincide with the conclusion of the first three-year reporting period in April 2021.
We are, however, far from complacent, and I do want to address some of the points made about numbers, but also about retention. It is tempting to point out, say, that we've retained an extra 1,900 nurses over the last five years or so because of our efforts and, therefore, when you think about it, rather than having a small fall in this last year, we've actually increased nurse numbers over five years. But I think we should leave the doublespeak to other people, because the truth is that, within this whole Assembly term, we've increased the number of registered nurses and members of the nursing family working with our national health service. But, last year, for the first time, we saw 65 more nurses leaving NHS Wales than joining.
Members, though, will be aware of the significant investment that we have made in health professional education and training, which has seen nurse training places increase from 1,053 in 2014 to 1,987, following my recent announcement on investing even more in nurse training. That investment also includes 140 places on return-to-practice programmes for nurses. And this year, 970 nurses graduated in Wales, compared to 778 in 2018. So we are making deliberate and definitive progress in training more of our own nurses. I'll happily take the intervention.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau sydd wedi cyflwyno'r ddadl heddiw a'r cyfle i drafod gweithrediad deddfwriaeth lefelau staff nyrsio arloesol Cymru. Mae'n dda gweld cymrawd o'r Coleg Nyrsio Brenhinol, a oedd yn Aelod cyfrifol ar gyfer y ddeddfwriaeth honno, yn y Siambr heddiw hefyd.
Ynghyd â chyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr, rwy'n cydnabod y rôl allweddol y mae nyrsys yn ei chwarae yn ein timau amlddisgyblaethol, yn darparu gofal iechyd ledled Cymru. Mae darparu gwasanaethau diogel a chynaliadwy yn dibynnu ar ein gallu i hyfforddi, recriwtio a chadw nyrsys, ynghyd â staff eraill y GIG, yn ein system gofal iechyd cyhoeddus yma yng Nghymru. Mae sicrhau bod gennym y nyrsys rydym eu hangen yn her yma yng Nghymru ac yn llawer mwy eang ar draws y DU a thu hwnt. Yn Lloegr, er enghraifft, mae cyfradd y swyddi gwag yn y gweithlu nyrsio bron ddwywaith cymaint â'r gyfradd yng Nghymru. Ond yng Nghymru, rydym wedi dewis peidio â gwanhau'r gweithlu nyrsio drwy gyflwyno nyrsys cyswllt, fel y maent yn ei wneud yn Lloegr.
Mae'r camau gweithredu sydd eu hangen i ateb yr heriau a wynebwn yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r Ddeddf lefelau staff nyrsio. Fodd bynnag, mae adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol a nodwyd yn cydnabod nifer o effeithiau cadarnhaol y Ddeddf hyd yma. Er enghraifft, wedi i'r Ddeddf ddod i rym, gwyddom fod mwy na £17 miliwn o arian ychwanegol wedi cael ei fuddsoddi i gynyddu ein gweithlu nyrsio mewn wardiau meddygol a llawfeddygol acíwt i oedolion. Mae hwnnw'n fudd uniongyrchol a gweladwy i'n nyrsys rheng flaen, i'r staff y maent yn gweithio gyda hwy ac yn anad dim, i'r cleifion y maent yn gofalu amdanynt.
Clywn yn rheolaidd gan nyrsys, hyd at y lefelau uchaf, fod y Ddeddf wedi gwneud gwahaniaeth clir i'r pwys a roddir ar eu barn broffesiynol pan fyddant yn cael yr hyn sy'n gallu bod yn sgyrsiau anodd am lefelau staff nyrsio gyda'u cydweithwyr. Roedd hwn yn un o'r rhesymau allweddol dros basio'r ddeddfwriaeth fel ag yr oedd, ac mae wedi bod yn galonogol iawn clywed ei bod eisoes yn gwneud gwahaniaeth.
Ar y cyfan, rwy'n gadarnhaol ynglŷn â pha mor gyflym y mae ein byrddau iechyd wedi addasu i'w dyletswyddau newydd, a dylai'r Cynulliad hwn fod yn wirioneddol falch o'r ddeddfwriaeth a basiwyd yn unfrydol gennym dair blynedd yn ôl. Ac roeddwn yn sicr yn falch o gyhoeddi yr wythnos diwethaf y bydd y Llywodraeth hon yn ymestyn ail ddyletswydd y Ddeddf i gynnwys wardiau cleifion mewnol pediatrig cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn.
Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda staff o bob bwrdd iechyd drwy'r rhaglen staffio nyrsio Cymru. Yn y modd hwn, rydym wedi nodi a dechrau mynd i'r afael â nifer o'r materion sy'n cael eu cynnwys fel argymhellion yn adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol. Yn ddiweddar, dyrennais gyllid ar gyfer dwy swydd gwybodeg yng Ngwasanaeth Gwybodeg Cenedlaethol Cymru i weithio gyda rhaglen staff nyrsio Cymru i fwrw ymlaen ag ateb TG cenedlaethol. A bydd hynny'n helpu byrddau iechyd i gyflawni eu dyletswyddau adrodd o dan y Ddeddf.
Rydym hefyd yn cydnabod yr angen i allu mesur effaith y ddeddfwriaeth arloesol hon yn gywir. A chan mai dynwared yw'r ganmoliaeth eithaf, mae'n dda gweld bod yr Alban wedi dilyn ein harweiniad, ac mae sgyrsiau difrifol ar y gweill yn Lloegr hefyd. Ac edrychaf ymlaen at weld Llywodraeth yn y dyfodol yn dilyn ein harweiniad yn Lloegr.
O ran gwerthuso, byddaf yn comisiynu gwerthusiad annibynnol trylwyr a drefnwyd i gyd-fynd â diwedd y cyfnod adrodd tair blynedd cyntaf ym mis Ebrill 2021.
Fodd bynnag, nid ydym yn hunanfodlon o bell ffordd, ac rwyf eisiau mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau a wnaethpwyd ynghylch niferoedd, yn ogystal â chadw staff. Mae'n demtasiwn nodi, dyweder, ein bod wedi cadw 1,900 o nyrsys ychwanegol dros y pum mlynedd diwethaf oherwydd ein hymdrechion ac felly, pan feddyliwch am y peth, yn hytrach na chael gostyngiad bach yn y niferoedd hyn y llynedd, mewn gwirionedd rydym wedi cynyddu nifer y nyrsys dros bum mlynedd. Ond rwy'n credu y dylem adael y siarad dwbl i bobl eraill, oherwydd y gwir amdani yw ein bod, o fewn y tymor Cynulliad hwn, wedi cynyddu nifer y nyrsys cofrestredig ac aelodau o'r teulu nyrsio sy'n gweithio gyda'n gwasanaeth iechyd gwladol. Ond y llynedd, am y tro cyntaf, gwelsom 65 yn fwy o nyrsys yn gadael GIG Cymru nag a ymunodd ag ef.
Er hynny, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r buddsoddiad sylweddol a wnaethom mewn addysg a hyfforddiant i weithwyr iechyd proffesiynol, a arweiniodd at gynnydd mewn lleoedd hyfforddi nyrsys o 1,053 yn 2014 i 1,987, yn dilyn fy nghyhoeddiad diweddar ar fuddsoddi mwy fyth mewn hyfforddiant i nyrsys. Mae'r buddsoddiad hwnnw hefyd yn cynnwys 140 o leoedd ar raglenni dychwelyd i weithio ar gyfer nyrsys. Ac eleni, graddiodd 970 o nyrsys yng Nghymru, o gymharu â 778 yn 2018. Felly rydym yn gwneud cynnydd bwriadol a phendant wrth hyfforddi mwy o'n nyrsys ein hunain. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.
Thank you.
I just feel that you might be being a tad sensitive on this, because I don't recall anybody's contribution particularly saying that the Welsh Government weren't doing plans to improve retention. I think what we're trying to say is that there is such a shortfall in nurses that what more can we do, how else can we actually improve this and keep the nurses we've got, as well as recruit more, which is why I brought forward to you the pilot that's currently being run in the London hospitals and the work that they've done about flexible working.
Diolch.
Rwy'n teimlo efallai eich bod ychydig yn sensitif ar y mater hwn, oherwydd nid wyf yn cofio cyfraniad neb yn dweud yn benodol nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwneud cynlluniau i wella cyfraddau cadw staff. Rwy'n credu mai'r hyn rydym yn ceisio'i ddweud yw bod cymaint o brinder nyrsys, beth arall y gallwn ei wneud, sut arall y gallwn wella hyn a chadw'r nyrsys sydd gennym, yn ogystal â recriwtio mwy, a dyna pam y cyflwynais y cynllun peilot sy'n cael ei gynnal yn ysbytai Llundain ar hyn o bryd i chi, a'r gwaith y maent wedi'i wneud ar weithio hyblyg.
And I'll be coming to retention later in my contribution.
But the NHS remains the only part of the public sector that has continued to increase staff numbers despite a decade of austerity, and that's a point that is difficult for other members of public services to recognise. Our colleagues in education, our colleagues right across local government recognise that health has been the big sector that has been invested in. But today's debate shows the appetite to further increase numbers is undiminished. To reach the levels we all wish to see across the UK will require significant and sustained investment from every UK nation, a different approach from whoever is the new UK Government to health and social care investment and, in particular, a different approach to recruitment from Europe and the scrapping of the nonsensical and damaging salary cap proposal, to have a real impact on our ability to recruit more staff.
Last week in my statement to the Chamber, I highlighted the positive interest generated by our 'Train. Work. Live.' campaign; there'll be more to come in 2020, which is the Year of the Nurse and Midwife. But, of course, we do need to do more to retain our skilled nursing workforce. That means providing service models that meet the expectations of our current and future workforce, an effective health and well-being offer, and flexible working options to provide a positive work-life balance, as a number of speakers have referred to. And I'm interested in what's being done both here in Wales and across the UK on doing just that. I want to see career and education opportunities, and ensure that NHS Wales is a great place to work.
So, our national workforce strategy being developed by Healthcare Inspectorate Wales and Social Care Wales will support the future sustainability of both the health and the social care workforce, in particular how we plan our workforce models for the future, identify the staff that are required with different professional groups and, importantly, how we support and develop our staff. So, I will be asking the NHS Wales partnership forum to consider together what further actions we could and should be taking both locally and nationally to support the retention of staff, including our nurses. That will consider current practice, including the best practice to spread that exists already in health boards and, of course, identifying best practice to introduce further flexible working.
I'll take the intervention before I finish.
A byddaf yn symud ymlaen at gadw nyrsys yn nes ymlaen yn fy nghyfraniad.
Ond y GIG yw'r unig ran o'r sector cyhoeddus sydd wedi parhau i gynyddu niferoedd staff er gwaethaf degawd o gyni, ac mae hwnnw'n bwynt y mae aelodau eraill o'r gwasanaethau cyhoeddus yn cael trafferth ei gydnabod. Mae ein cydweithwyr yn y byd addysg, ein cydweithwyr ym mhob rhan o lywodraeth leol yn cydnabod mai iechyd yw'r sector mawr y buddsoddwyd ynddo. Ond mae'r ddadl heddiw yn dangos bod yr awydd i gynyddu'r niferoedd ymhellach yr un mor fawr. Er mwyn cyrraedd y lefelau y mae pawb ohonom eisiau eu gweld ledled y DU, bydd angen buddsoddiad sylweddol a pharhaus gan bob gwlad yn y DU, dull gweithredu gwahanol, mewn perthynas â buddsoddiad mewn iechyd a gofal cymdeithasol, gan bwy bynnag yw Llywodraeth newydd y DU, ac yn arbennig, dull gwahanol o recriwtio o Ewrop a chael gwared ar y cap arfaethedig hurt a niweidiol ar gyflogau, i gael effaith go iawn ar ein gallu i recriwtio mwy o staff.
Yr wythnos diwethaf, yn fy natganiad i'r Siambr, tynnais sylw at y diddordeb cadarnhaol a gynhyrchwyd gan ein hymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw'; bydd mwy i ddod yn 2020, sef Blwyddyn y Nyrs a'r Fydwraig. Ond wrth gwrs, mae angen i ni wneud mwy i gadw ein gweithlu nyrsio medrus. Mae hynny'n golygu darparu modelau gwasanaeth sy'n bodloni disgwyliadau ein gweithlu presennol a'n gweithlu yn y dyfodol, cynnig iechyd a lles effeithiol, a dewisiadau gweithio hyblyg i ddarparu cydbwysedd cadarnhaol rhwng bywyd a gwaith, fel y mae nifer o siaradwyr wedi nodi. Ac mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru a ledled y DU i wneud yn union hynny. Rwyf eisiau gweld cyfleoedd gyrfaol ac addysgol, a sicrhau bod GIG Cymru yn lle gwych i weithio.
Felly, bydd strategaeth genedlaethol y gweithlu sy'n cael ei datblygu gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru yn cefnogi cynaliadwyedd y gweithlu iechyd a'r gweithlu gofal cymdeithasol yn y dyfodol, yn enwedig y modd y cynlluniwn ein modelau gweithlu ar gyfer y dyfodol, sut y nodwn y staff sydd eu hangen gyda gwahanol grwpiau proffesiynol ac yn bwysig, sut y cefnogwn ac y datblygwn ein staff. Felly, byddaf yn gofyn i fforwm partneriaeth GIG Cymru ystyried, gyda'i gilydd, pa gamau pellach y gallem ac y dylem eu cymryd yn lleol ac yn genedlaethol i gefnogi camau i gadw staff, gan gynnwys ein nyrsys. Bydd hwnnw'n ystyried arferion cyfredol, gan gynnwys yr arferion gorau i'w lledaenu sydd eisoes yn bodoli mewn byrddau iechyd ac wrth gwrs, bydd yn nodi arferion gorau ar gyfer cyflwyno gweithio hyblyg ymhellach.
Byddaf yn derbyn yr ymyriad cyn i mi orffen.
Thank you. I'm very grateful to you, Minister, and I think we have acknowledged, as Angela Burns said, that there has been some real progress, but do you agree with the Royal College of Nursing that we do need a national retention strategy, because while there are some pockets of good practice, I think what they're asking for is for that practice to become the norm? As I said, we have been talking about the issues of retention for a very long time now, and do you feel that it's time that all that good practice that is out there is pulled together and becomes the norm?
Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi, Weinidog, ac rwy'n meddwl ein bod wedi cydnabod, fel y dywedodd Angela Burns, y bu rhywfaint o gynnydd gwirioneddol, ond a ydych yn cytuno â'r Coleg Nyrsio Brenhinol fod angen strategaeth gadw staff genedlaethol arnom, oherwydd, er bod rhai enghreifftiau o arferion da, rwy'n credu mai'r hyn y maent yn galw amdano yw i'r arferion hynny ddod yn norm? Fel y dywedais, rydym wedi bod yn siarad am faterion cadw staff am amser hir iawn yn awr, ac a ydych yn teimlo ei bod yn bryd i ni ddod â'r holl arferion da sydd ar gael at ei gilydd a sicrhau eu bod yn dod yn norm?
Well, I had this conversation today with the Royal College of Nursing and, as I've just said, I'm asking the NHS Wales partnership forum, bringing together the staff trade union side, the Government and NHS employers to do just that, as I've just said, to look locally and nationally at what exists and what should exist for the future as well.
This Government will abstain today, as we normally do on Member debates. However, regardless of the voting outcome, there is much to be proud of here in Wales, and much more to do. I look forward to working alongside our nursing family to provide the care and the work environment that we would all want to see, with, of course, the right numbers of staff to provide the right care at the right time and in the right place.
Wel, cefais y sgwrs hon heddiw gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac fel rwyf newydd ei ddweud, rwy'n gofyn i fforwm partneriaeth GIG Cymru, sy'n dod ag ochr undebau llafur staff, y Llywodraeth a chyflogwyr GIG at ei gilydd i wneud yn union hynny, fel rwyf newydd ei ddweud, i edrych yn lleol ac yn genedlaethol ar yr hyn sy'n bodoli a'r hyn a ddylai fodoli ar gyfer y dyfodol hefyd.
Bydd y Llywodraeth yn ymatal heddiw, fel y gwnawn fel arfer ar ddadleuon Aelodau. Fodd bynnag, ni waeth beth fo canlyniad y bleidlais, mae llawer y gellir ymfalchïo ynddo yma yng Nghymru, a llawer mwy i'w wneud. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'n teulu nyrsio i ddarparu'r gofal a'r amgylchedd gwaith y byddem i gyd eisiau eu gweld, gyda'r niferoedd cywir o staff wrth gwrs i ddarparu'r gofal cywir ar yr adeg gywir ac yn y lle cywir.
Thank you. Can I now call David Rees to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar David Rees yn awr i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank all Members for their contributions this afternoon? Before I go on to look at the discussion and Members' contributions, can I also join in thanking the Cabinet member, the Minister for Education, because it was her who took this Bill through the last Assembly, driving it forward, and you will remember the discussions we had in committee on many occasions? I think she should be proud of the Act as it is now, and the progress it is making. I think we should put on record our thanks to her, because it is critical that that Act is now delivering for patients.
Can I start with the contribution from Helen Mary Jones, who opened it up and outlined the important issues that this report brings to light and to our attention, particularly to assess the implications of this Act and what we as Assembly Members can do in our own health board areas to ask questions of those health boards in relation to how they are implementing the Act, where they're going? If you look at the various questions, you will see some common themes coming through those questions as well.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Cyn imi fynd ymlaen i edrych ar y drafodaeth a chyfraniadau'r Aelodau, a gaf fi hefyd ymuno i ddiolch i'r aelod Cabinet, y Gweinidog Addysg, oherwydd hi a lywiodd y Bil hwn drwy'r Cynulliad diwethaf, a'i yrru ymlaen, a byddwch yn cofio'r trafodaethau a gawsom yn y pwyllgor ar sawl achlysur? Rwy'n credu y dylai fod yn falch o'r Ddeddf fel y mae yn awr, a'r cynnydd y mae'n ei wneud. Rwy'n credu y dylem gofnodi ein diolch iddi, oherwydd mae'n hanfodol fod y Ddeddf honno bellach yn darparu ar gyfer cleifion.
A gaf fi ddechrau gyda chyfraniad Helen Mary Jones, a agorodd y drafodaeth ac amlinellu'r materion pwysig y mae'r adroddiad yn eu hamlygu, yn benodol er mwyn asesu goblygiadau'r Ddeddf a'r hyn y gallwn ni fel Aelodau Cynulliad ei wneud yn ein byrddau iechyd ein hunain i ofyn cwestiynau i'r byrddau iechyd hynny ynglŷn â sut y maent yn gweithredu'r Ddeddf, i ble maent yn mynd? Os edrychwch ar y gwahanol gwestiynau, fe welwch rai themâu cyffredin yn amlygu eu hunain drwy'r cwestiynau hynny hefyd.
Helen also highlighted the retention and recruitment strategy, which is one of the big common themes, and raised the concerns about it. Particularly, I think, she mentioned one thing. We talk very often about retention and stress, but we also forget sometimes it is staff burn-out that exists amongst many of our staff, because they put in, as Angela said, the extra hours above and beyond what they normally do and what they're contracted to do. And that helps—well, it does help them burn out, because it adds more to their commitment. They come home tired, they're spending longer hours there, because of their desire to protect and help patients. It is something we need to address.
Angela highlighted again the question of flexible working. Can we look at ways in which we can look at nurses? Can we encourage health boards to look at a flexible approach to employment? They're good, agencies, because agencies offer flexible working. Can we, as an NHS, actually offer the flexible working that agencies offer and look to ensure we can keep them within the national health service, because retention is one of the critical elements in this report? We often talk about—. We've got a general election going on and we've heard the numbers from Boris Johnson saying 50,000—20,000 of which will be retention. So, even they recognise that retention is critical to ensuring that we have a proper workforce available to deliver care in our hospital settings, in this case, and in other settings as well. You're right: is it bank nursing, is it agency nursing? Why can't we give them overtime? Why can't they just work in the place where they normally work—their regular place of work? I think we need to address this matter.
Dai Lloyd reminded us of the challenges that remain. Progress has been made but challenges remain. And I think, again, this report highlights that. It says that we are looking at the fact that health boards are discussing this Act, and they are discussing the implementation and where they're meeting their duties within this Act. But there are still many challenges to go because the workforce strategy is critical in all of these discussions. He also highlighted that the purpose of this Act is to improve care and outcomes for patients, not to improve, necessarily, nurses' lives, which is what it will do, but it's actually about the patient. Because if you get the nursing levels right, you get the outcomes for patients right, and that's of critical importance.
Caroline reminded us again of the workforce planning and I will ask her sometime, in terms of some of the comments she made, to please look at the discussions we had in committee during the progress of Stage 1 and Stage 2 of the Bill. They may answer some of the points she raised, because many of those issues were raised and I think the Member who led the Bill did it for other reasons than were properly highlighted. And there are different levels of compliance across the health boards. That is an issue. We have to address that. Because compliance was one of the issues we raised as a possibility to look at, to make sure there is consistency across Wales.
She mentions she wants an Act in every health setting, but one of the arguments we put forward on that was the evidence coming forward to support which areas of health settings were actually being focused upon. It is important, if we're going to do this, that this is evidence led. The adult acute medical wards was evidence-led, and the paediatrics is being evidence-led, so I want to look at where you're going next—where is the evidence leading us to next? Is it maternity, is it mental health, is it community nursing? We need to understand the areas you're looking at, what their priorities are and where the evidence will come from, to ensure that we are using this as an evidence-led base to ensure that the settings are right. So, that's what we have to do. It's not just the whole lot, because it sounds good to say the whole lot, but we need to make sure it's right and it goes in the right places.
The Minister has clearly indicated that he is very proud to include paediatrics. We are also very pleased to see paediatrics come along since the Bill, because one of the things we said was that we wanted more areas to be included, and that's why the regulations were put in, to allow you to do that without having to do any more additional legislation. So, that's important. Clearly, we want to go further and further. I'm very pleased to hear you're going to a robust independent evaluation for April 2021, to coincide with that, so we can actually look very carefully at that evaluation, as well as the three-year evaluation that will be taking place.
And you're right, Minister, it is good to see that you've increased the numbers from 1,053 to 1,987 since 2014—very welcome, but we need more, because one of the concerns we had when the Bill went through was do we have enough nurses to deliver in all settings, or the settings that we required. We need to train more. And I'll give an example why we need more nurses. A family friend's grandchild was having a cleft palate operation, which required two surgeons, plus theatre staff. Five minutes before that surgery was to take place, it was cancelled, because the specialist nurse that was required to be with that child after the operation had to be transferred to another part because of the skills she had. Now, you can understand that's a need, required because an emergency came in, but we therefore need more specialist nurses to ensure those things. But that's a cost to the NHS, because you had a whole team already allocated, waiting there, that then had to cancel and switch off. So, we do need to look at the number of nurses. We need more specialist nurses.
So, I'm very pleased to see 1,987, but I want more; simple as that. We need more, and we need to retain more. That's an important point. And I do agree with you, by the way, about the possible implications of an immigration policy that may impact upon recruitment from overseas. It's diabolical that anything like that could affect our NHS, and we should be fighting it every inch of the way, and I expect all Members from all parties to challenge such immigration policies, which impact upon the care our patients have in the NHS.
I can reassure you, Minister, that every one of us in this Chamber is proud of our NHS. And we are proud of the staff in our NHS; you're not alone in that.
Now, I'm very pleased also that the nursing bursary is still here in Wales. That's critical, because that encourages more to come along. Thank you, and keep on going with that—never ever lose it, because I think that's a benefit to encouraging more nurses to come into the profession. But we must ensure that, once they're in the profession, they're given a healthy environment to work in, a safe environment for their patients, and a stress-free, as much as possible, environment, so that they do not burn out. And that is critical. And that is what the RCN are trying to achieve and will continue to lobby on. And can I put on record my thanks to the RCN for the work they do in this area, because they have produced not just this report on the implementation of the safe staffing Bill, but also the report on workforce numbers and community nursing? They are driving an agenda to look at the nursing profession and to ensure that it grows and it actually is there to support patients. Therefore, it's critical that we continue to listen to them and work with them.
Deputy Presiding Officer, I've never had so much time at the end of closing a session—
Tynnodd Helen sylw at y strategaeth cadw a recriwtio hefyd, sy'n un o'r themâu cyffredin mawr, ac fe leisiodd y pryderon yn ei chylch. Yn arbennig, rwy'n credu, soniodd am un peth. Rydym yn siarad yn aml iawn am gadw staff a straen, ond rydym hefyd yn anghofio weithiau fod llawer o'n staff yn cael eu llethu oherwydd eu bod, fel y dywedodd Angela, wedi gweithio oriau ychwanegol i'r hyn y maent yn ei wneud fel arfer a'r hyn y cawsant eu contractio i wneud. Ac mae hynny'n helpu—wel, mae'n helpu i'w llethu, oherwydd mae'n ychwanegu mwy at eu hymrwymiad. Maent yn cyrraedd adref yn flinedig, maent yn treulio oriau hwy yno, oherwydd eu hawydd i ddiogelu a helpu cleifion. Mae'n rhywbeth y mae angen i ni fynd i'r afael ag ef.
Tynnodd Angela sylw, unwaith eto, at fater gweithio hyblyg. A gawn ni edrych ar ffyrdd y gallwn edrych ar nyrsys? A gawn ni annog byrddau iechyd i edrych ar ymagwedd hyblyg tuag at gyflogaeth? Maent yn dda, asiantaethau, oherwydd mae asiantaethau'n cynnig gweithio hyblyg. A gawn ni, fel GIG, gynnig y gweithio hyblyg y mae asiantaethau'n ei gynnig a cheisio sicrhau y gallwn eu cadw o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol, oherwydd mae cadw staff yn un o'r elfennau allweddol yn yr adroddiad hwn? Soniwn yn aml am—. Mae gennym etholiad cyffredinol ar y gweill ac rydym wedi clywed y niferoedd gan Boris Johnson a ddywedodd 50,000—gyda 20,000 ohonynt yn staff a gedwir. Felly, maent hwy hyd yn oed yn cydnabod bod cadw staff yn hollbwysig er mwyn sicrhau bod gennym weithlu priodol ar gael i ddarparu gofal yn ein hysbytai, yn yr achos hwn, ac mewn lleoliadau eraill hefyd. Rydych chi'n iawn: ai nyrsys cronfa, ai nyrsys asiantaeth? Pam na allwn ni roi goramser iddynt? Pam na allant weithio yn y man lle maent yn arfer gweithio—eu man gwaith arferol? Rwy'n credu bod angen i ni fynd i'r afael â hyn.
Atgoffodd Dai Lloyd ni am yr heriau sy'n parhau. Mae cynnydd wedi'i wneud ond mae yna heriau o hyd. A chredaf, unwaith eto, fod yr adroddiad hwn yn tynnu sylw at hynny. Mae'n dweud ein bod yn edrych ar y ffaith bod byrddau iechyd yn trafod y Ddeddf hon, ac maent yn trafod ei gweithrediad a lle maent yn cyflawni eu dyletswyddau o fewn y Ddeddf hon. Ond mae llawer o heriau i'w hwynebu o hyd gan fod strategaeth y gweithlu yn hollbwysig yn yr holl drafodaethau hyn. Tynnodd sylw hefyd at y ffaith mai diben y Ddeddf hon yw gwella gofal a chanlyniadau i gleifion, nid gwella, o anghenraid, bywydau nyrsys, sef yr hyn y bydd yn ei wneud, ond, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r claf. Oherwydd os ydych yn cael y lefelau nyrsio'n iawn, rydych yn cael y canlyniadau i gleifion yn iawn, ac mae hynny'n hollbwysig.
Atgoffodd Caroline ni eto am gynllunio'r gweithlu a byddaf yn gofyn iddi rywbryd, o ran rhai o'r sylwadau a wnaeth, i edrych ar y trafodaethau a gawsom yn y pwyllgor yn ystod Cyfnod 1 a Chyfnod 2 y Bil. Gallant ateb rhai o'r pwyntiau a gododd, oherwydd codwyd llawer o'r materion hynny a chredaf fod yr Aelod a arweiniodd y Bil wedi gwneud hynny am resymau eraill nag a amlygwyd yn briodol. Ac mae lefelau gwahanol o gydymffurfiaeth ar draws y byrddau iechyd. Mae honno'n broblem. Mae'n rhaid inni roi sylw i hynny. Oherwydd roedd cydymffurfio'n un o'r materion a godwyd gennym fel rhywbeth y gellid ei archwilio, er mwyn sicrhau bod cysondeb ledled Cymru.
Mae'n sôn ei bod eisiau Deddf ym mhob lleoliad iechyd, ond un o'r dadleuon a gyflwynwyd gennym ynglŷn â hynny oedd y dystiolaeth a gyflwynwyd i gefnogi pa feysydd o leoliadau iechyd y canolbwyntid arnynt mewn gwirionedd. Os ydym am wneud hyn, mae'n bwysig ei fod yn cael ei arwain gan dystiolaeth. Roedd y wardiau meddygol acíwt i oedolion yn cael eu harwain gan dystiolaeth, ac mae'r wardiau pediatreg yn cael eu harwain gan dystiolaeth, felly rwyf eisiau edrych i weld ble rydych chi'n mynd nesaf—ble mae'r dystiolaeth yn ein harwain nesaf? Mamolaeth, iechyd meddwl, nyrsio cymunedol? Mae angen i ni ddeall y meysydd rydych yn edrych arnynt, beth yw eu blaenoriaethau ac o ble y daw'r dystiolaeth, er mwyn sicrhau ein bod yn defnyddio hyn fel sylfaen sy'n cael ei harwain gan dystiolaeth er mwyn sicrhau bod y lleoliadau yn iawn. Felly, dyna sy'n rhaid i ni ei wneud. Nid yw'n ddigon dweud 'y cyfan', oherwydd mae'n swnio'n dda i ddweud 'y cyfan', ond mae angen i ni wneud yn siŵr ei fod yn iawn a'i fod yn mynd i'r lleoedd iawn.
Mae'r Gweinidog wedi nodi'n glir ei fod yn falch iawn i gynnwys pediatreg. Rydym hefyd yn falch iawn o weld pediatreg yn cael ei gynnwys ers y Bil, oherwydd un o'r pethau a ddywedasom oedd ein bod eisiau gweld mwy o feysydd yn cael eu cynnwys, a dyna pam y cyflwynwyd y rheoliadau, er mwyn caniatáu i chi wneud hynny heb orfod cyflwyno rhagor o ddeddfwriaeth ychwanegol. Felly, mae hynny'n bwysig. Yn amlwg, rydym eisiau mynd ymhellach ac ymhellach. Rwy'n falch iawn o glywed eich bod yn bwriadu cynnal gwerthusiad annibynnol trylwyr ar gyfer Ebrill 2021 i gyd-fynd â hynny, fel y gallwn edrych yn ofalus iawn ar y gwerthusiad hwnnw, yn ogystal â'r gwerthusiad tair blynedd a fydd yn cael ei gynnal.
Ac rydych yn iawn, Weinidog, mae'n dda gweld eich bod wedi cynyddu'r niferoedd o 1,053 i 1,987 ers 2014—mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond mae angen mwy, oherwydd un o'r pryderon a oedd gennym pan aeth y Bil drwyddo oedd a oes gennym ddigon o nyrsys i'w gyflawni ym mhob lleoliad, neu'r lleoliadau roeddem eu hangen. Mae angen inni hyfforddi mwy. Ac rwyf am roi enghraifft o pam fod angen mwy o nyrsys arnom. Roedd ŵyr cyfaill i'r teulu yn cael llawdriniaeth ar daflod hollt, ac roedd angen dau lawfeddyg yn ogystal â staff theatr. Bum munud cyn y llawdriniaeth honno, cafodd ei chanslo, oherwydd cafodd y nyrs arbenigol roedd gofyn iddi fod gyda'r plentyn hwnnw ar ôl y llawdriniaeth ei throsglwyddo i ran arall oherwydd y sgiliau a oedd ganddi. Nawr, gallwch ddeall bod hynny'n angenrheidiol, oherwydd bod achos brys wedi dod i mewn, ond mae angen mwy o nyrsys arbenigol arnom felly i sicrhau'r pethau hynny. Ond mae hynny'n gost i'r GIG, oherwydd roedd gennych dîm cyfan wedi'i ddyrannu eisoes, yn aros yno, y bu'n rhaid ei ganslo wedyn. Felly, mae angen inni edrych ar nifer y nyrsys. Rydym angen mwy o nyrsys arbenigol.
Felly, rwy'n falch iawn o weld 1,987, ond rwyf eisiau mwy; mae mor syml â hynny. Mae angen mwy, ac mae angen inni gadw mwy. Mae hwnnw'n bwynt pwysig. Ac rwy'n cytuno â chi, gyda llaw, am oblygiadau posibl polisi mewnfudo a allai effeithio ar recriwtio o wledydd tramor. Mae'n warthus y gallai unrhyw beth o'r fath effeithio ar ein GIG, a dylem fod yn ei ymladd bob cam o'r ffordd, ac rwy'n disgwyl i bob Aelod o bob plaid herio polisïau mewnfudo o'r fath, sy'n effeithio ar y gofal a gaiff ein cleifion yn y GIG.
Gallaf eich sicrhau, Weinidog, fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn falch o'n GIG. Ac rydym yn falch o'r staff yn ein GIG; nid ydych ar eich pen eich hun yn hynny o beth.
Nawr, rwy'n falch iawn hefyd fod y fwrsariaeth nyrsio yn dal yma yng Nghymru. Mae hynny'n hollbwysig, oherwydd mae'n annog mwy i ddod. Diolch, a daliwch ati i wneud hynny—peidiwch byth â'i golli, oherwydd credaf ei bod o fudd i annog mwy o nyrsys i'r proffesiwn. Ond mae'n rhaid inni sicrhau, pan fyddant yn y proffesiwn, eu bod yn cael amgylchedd iach i weithio ynddo, amgylchedd diogel ar gyfer eu cleifion, ac amgylchedd mor ddi-straen ag sy'n bosibl, fel nad ydynt yn cael eu llethu. Ac mae hynny'n hollbwysig. A dyna y mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn ceisio'i gyflawni a byddant yn parhau i lobïo ar hynny. Ac a gaf fi gofnodi fy niolch i'r Coleg Nyrsio Brenhinol am y gwaith y maent yn ei wneud yn y maes hwn, oherwydd maent wedi cynhyrchu nid yn unig yr adroddiad hwn ar weithredu'r Bil staffio diogel ond hefyd yr adroddiad ar niferoedd y gweithlu a nyrsys cymunedol? Maent yn llywio agenda i edrych ar y proffesiwn nyrsio ac i sicrhau ei fod yn tyfu a'i fod yno, mewn gwirionedd, i gefnogi cleifion.
Felly, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i wrando arnynt ac yn parhau i weithio gyda hwy. Ddirprwy Lywydd, nid wyf erioed wedi cael cymaint o amser ar y diwedd i gloi sesiwn—
You don't have to use it all.
Nid oes raid i chi ddefnyddio'r amser i gyd.
So, I won't make up words, but I think it is important that, as we move forward in this agenda, we actually remind ourselves of the real people we are there for, and that's the patients. And if we can do everything we can to make the patient care better, we should be able to do that. And if the nursing staff level Bill, Act—I've got to remember to get it right—is to actually deliver that, then we need to make sure that we are able to produce a sufficient workforce strategy that retains and recruits an appropriate number of nurses, health support workers and other allied professions that will help deliver on that, because we did talk, at one time, not just about nurses, but other staff on the ward who work with nurses as part of the team that delivers that. And, if that can also be built, it's really important that we deliver that.
So, can I thank all Members this afternoon? Can I urge the Government, therefore, to continue its progress, to ensure that it's driven by evidence, and to ensure that nurses are able to come into the profession and do what they want to do, and that's to deliver care for patients?
Nid wyf am greu geiriau, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, wrth i ni fwrw ymlaen â'r agenda hon, ein bod yn atgoffa ein hunain am y bobl go iawn rydym yn gofalu amdanynt, sef y cleifion. Ac os gallwn wneud popeth yn ein gallu i wneud gofal y claf yn well, dylem allu gwneud hynny. Ac os yw'r Bil lefelau staff nyrsio, y Ddeddf—mae'n rhaid i mi gofio ei gael yn iawn—am gyflawni hynny mewn gwirionedd, mae angen inni sicrhau ein bod yn gallu llunio strategaeth ddigonol ar gyfer y gweithlu sy'n cadw ac yn recriwtio nifer briodol o nyrsys, gweithwyr cymorth iechyd a phroffesiynau perthynol eraill a fydd yn helpu i gyflawni hynny, oherwydd fe wnaethom siarad, ar un adeg, nid yn unig am nyrsys, ond am staff eraill ar y ward sy'n gweithio gyda nyrsys fel rhan o'r tîm sy'n darparu'r gofal hwnnw. Ac os gellir datblygu hynny hefyd, mae'n bwysig iawn ein bod yn cyflawni hynny.
Felly, a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau y prynhawn yma? A gaf fi annog y Llywodraeth, felly, i barhau â'i chynnydd, i sicrhau ei bod yn cael ei harwain gan dystiolaeth, ac i sicrhau bod nyrsys yn gallu dod i'r proffesiwn a gwneud yr hyn y maent eisiau ei wneud, sef darparu gofal i gleifion?
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 7 on our agenda is a debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report, 'Access to Banking', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Russell George.
Eitem 7 ar ein hagenda yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, 'Mynediad at Fancio', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig—Russell George.
Cynnig NDM7219 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad i: Mynediad at Fancio a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Hydref 2019.
Motion NDM7219 Russell George
The National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry into: Access to Banking which was laid in the Table Office on 17 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion in my name.
This inquiry was partly prompted by the alarming figures from the consumer group Which? about the rate of bank closures, and the difficulties people have in accessing cash. There have been many questions and debates in this Chamber about bank closures, but we wanted to understand the impact on individual businesses and communities in our piece of work.
Approximately one third of people who responded to our online survey said that they had to travel an extra hour to access a bank, and, for 13 per cent, it was over an hour. Older people and vulnerable customers, such as those with autism or dementia, find it hard to safely manage their finances. Welsh speakers increasingly cannot access services in their language of choice. And we found that Wales is doubly disadvantaged because online banking is not a viable alternative for many people, either because of a lack of connectivity, or for other reasons. And the impact on businesses is severe. It is harder to deposit takings for smaller businesses, they have to close earlier to do their banking, it’s harder to get loans, bank closures affect footfall, and tourism and other businesses suffer because visitors can't access cash. So, we heard some real horror stories about towns running out of cash. And we know that Wales certainly isn't ready to go cashless—too many people will be left behind and financially excluded. LINK, the UK's largest cash machine network, told us that free access to cash for consumers is a vital national service.
Chapter 5 of our report highlighted the particular challenges Wales faces with digital connectivity. And the Welsh Government's response to our report was largely positive. Clearly, some areas are not devolved, but some policy levers are reserved—or rather aren't reserved—but there are levers that the Welsh Government has at its disposal. The response to recommendation 8 was that the Welsh Government should map the gaps in banking services in Wales, and it suggests some early work is being done in this area. So, I think that is extremely encouraging.
We heard a lot during the inquiry about the JACS group, the Joint Authorities Cash Strategy Group, led by HM Treasury. For Members who are unfamiliar with that, or what that means, this brings together the regulators of access to cash to implement the recommendations made by the independent access to cash review. And the review warned that the UK must not sleepwalk into a cashless society. The committee wants the Welsh Government to work with JACS to ensure that Welsh needs are met, but the extent of engagement is not clear from the response from the Government. It says that it
'will require JACS to establish clear channels of communication, including regular and suitably frequent opportunities for effective engagement.'
JACS was set up in May, so it would be, I think, very helpful to know how soon the Minister expects those channels to be opened up, and how confident the Minister is that JACS will be effective.
We have seen some positive moves, such as LINK's recent announcement of a delivery fund, where communities can directly request an ATM in their area. But this, of course, puts the responsibility onto communities themselves. The so-called high-street banks, which have largely disappeared from our high streets, don't deny that branch closures are impacting on customers, but they seem to be entirely focused on digital innovation, not recognising the huge number of people who are digitally excluded. And a Which? report two weeks ago said that one in five adults don't feel confident in their ability to check their balance online.
So, some banks have tried to replace branches with mobile vans—this is where I often get confused, because mobile banking can be mobile vans or mobile technology, but this is mobile vans—but we found these generally to be inadequate. And the Post Office network is held up as the alternative provider, but it doesn't really offer the same level of service, and has other disadvantages. We were troubled by the lack of awareness about Post Office banking services, so we do want to see more action to publicise them. The Welsh Government response points out that Post Office matters are not devolved, and it has no plans to reintroduce support for the network in Wales that it once did deliver. It also says that—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn fy enw.
Ysgogwyd yr ymchwiliad hwn yn rhannol gan ffigurau brawychus y grŵp defnyddwyr Which? ynglŷn â chyfradd cau banciau, a'r anawsterau y mae pobl yn eu cael wrth geisio cael mynediad at arian parod. Mae llawer o gwestiynau a dadleuon wedi bod yn y Siambr hon ynglŷn â chau banciau, ond roeddem eisiau deall yr effaith ar fusnesau a chymunedau unigol yn ein gwaith.
Dywedodd tua thraean o'r bobl a ymatebodd i'n harolwg ar-lein eu bod yn gorfod teithio awr ychwanegol i gael mynediad at fanc, ac roedd 13 y cant ohonynt yn gorfod teithio dros awr. Mae pobl hŷn a chwsmeriaid sy'n agored i niwed, megis y rheini ag awtistiaeth neu ddementia, yn ei chael yn anodd rheoli eu harian yn ddiogel. Yn gynyddol, ni all siaradwyr Cymraeg gael mynediad at wasanaethau yn eu dewis iaith. A gwelsom fod Cymru dan anfantais ddwbl am nad yw bancio ar-lein yn ddewis amgen ymarferol i lawer o bobl, naill ai oherwydd diffyg cysylltedd, neu am resymau eraill. Ac mae'r effaith ar fusnesau yn ddifrifol. Mae'n anos i fusnesau llai dalu enillion i mewn, mae'n rhaid iddynt gau'n gynt i wneud eu bancio, mae'n anos cael benthyciadau, mae cau banciau'n effeithio ar nifer y cwsmeriaid, ac mae twristiaeth a busnesau eraill yn dioddef am na all ymwelwyr gael gafael ar arian parod. Felly, clywsom straeon erchyll am drefi heb arian parod. A gwyddom yn sicr nad yw Cymru'n barod i fynd heb arian parod—bydd gormod o bobl yn cael eu gadael ar ôl ac yn cael eu hallgáu'n ariannol. Mae LINK, rhwydwaith peiriannau arian parod mwyaf y DU, wedi dweud wrthym fod mynediad am ddim at arian parod i ddefnyddwyr yn wasanaeth cenedlaethol hanfodol.
Roedd pennod 5 ein hadroddiad yn tynnu sylw at yr heriau penodol sy'n wynebu Cymru o ran cysylltedd digidol. Ac roedd ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad yn gadarnhaol ar y cyfan. Yn amlwg, nid yw rhai meysydd wedi'u datganoli, ond mae rhai ysgogiadau polisi wedi'u cadw'n ôl—neu heb eu cadw'n ôl yn hytrach—ond mae gan Lywodraeth Cymru ysgogiadau at ei defnydd. Yr ymateb i argymhelliad 8 oedd y dylai Llywodraeth Cymru fapio'r bylchau yn y gwasanaethau bancio yng Nghymru, ac mae'n awgrymu bod rhywfaint o waith cynnar yn cael ei wneud yn y maes hwn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n galonogol dros ben.
Clywsom lawer yn ystod yr ymchwiliad am grŵp JACS, Grŵp Strategaeth Arian Parod yr Awdurdodau ar y Cyd, a arweinir gan Drysorlys ei Mawrhydi. I Aelodau sy'n anghyfarwydd â hwnnw, neu'r hyn y mae'n ei olygu, mae'n dwyn ynghyd y rheoleiddwyr mynediad at arian parod i weithredu'r argymhellion a wnaed gan yr adolygiad annibynnol ar fynediad at arian parod. A rhybuddiodd yr adolygiad na ddylai'r DU gerdded yn ei chwsg i mewn i gymdeithas heb arian parod. Mae'r pwyllgor eisiau i Lywodraeth Cymru weithio gyda JACS i sicrhau bod anghenion Cymru yn cael eu diwallu, ond nid yw graddau'r ymgysylltiad yn glir yn yr ymateb gan y Llywodraeth. Mae'n dweud y bydd
'yn mynnu bod JACS yn sefydlu sianeli cyfathrebu clir, gan gynnwys cyfleoedd rheolaidd a digon aml i ymgysylltu’n effeithiol.'
Sefydlwyd JACS ym mis Mai, felly credaf y byddai'n ddefnyddiol iawn gwybod pa mor fuan y mae'r Gweinidog yn disgwyl i'r sianeli hynny gael eu hagor, a pha mor hyderus yw'r Gweinidog y bydd JACS yn effeithiol.
Rydym wedi gweld rhai symudiadau cadarnhaol, megis cyhoeddiad diweddar LINK am gronfa gyflenwi, lle gall cymunedau ofyn yn uniongyrchol am beiriant ATM yn eu hardal. Ond mae hyn, wrth gwrs, yn rhoi'r cyfrifoldeb ar gymunedau eu hunain. Nid yw banciau'r stryd fawr, fel y'u gelwir, sydd wedi diflannu o'n strydoedd mawr i raddau helaeth, yn gwadu bod cau canghennau'n effeithio ar gwsmeriaid, ond ymddengys eu bod yn canolbwyntio'n llwyr ar arloesi digidol, heb gydnabod y nifer enfawr o bobl sydd wedi'u hallgáu’n ddigidol. A dywedodd adroddiad Which? bythefnos yn ôl, nad yw un o bob pump oedolyn yn teimlo'n hyderus yn eu gallu i wirio eu balans ar-lein.
Felly, mae rhai banciau wedi ceisio cael faniau symudol yn lle canghennau—dyma lle byddaf yn aml yn drysu, oherwydd gall bancio symudol fod yn faniau symudol neu'n dechnoleg symudol, ond faniau symudol yw'r rhain—ond roedd y rhain yn annigonol at ei gilydd. Ac mae rhwydwaith Swyddfa'r Post yn cael ei ystyried yn ddarparwr amgen, ond nid yw'n cynnig yr un lefel o wasanaeth mewn gwirionedd, ac mae ganddo anfanteision eraill. Roedd y diffyg ymwybyddiaeth am wasanaethau bancio Swyddfa'r Post yn peri pryder i ni, felly rydym eisiau gweld mwy o ymdrech i roi cyhoeddusrwydd iddynt. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at y ffaith nad yw materion Swyddfa'r Post wedi'u datganoli, ac nid oes ganddi gynlluniau i ailgyflwyno cefnogaeth i'r rhwydwaith yng Nghymru fel y gwnaeth ei ddarparu ar un adeg. Mae hefyd yn dweud—
Will you take a brief intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad byr?
Yes, absolutely.
Gwnaf, yn sicr.
Just to recall, from the evidence we received, would he also remember that, when we were talking of post office branches, one of the pieces of evidence we received was that post office branches are particularly unsuitable for small and particularly micro business activity? It was one of the things that we were told.
O'r dystiolaeth a gawsom, a fyddai hefyd yn cofio, pan oeddem yn sôn am ganghennau swyddfa'r post, mai un o'r darnau o dystiolaeth a gawsom oedd bod canghennau swyddfa'r post yn arbennig o anaddas ar gyfer gweithgarwch busnesau bach a microfusnesau yn enwedig? Roedd yn un o'r pethau a ddywedwyd wrthym.
Yes, I do recall that and it's a valid point to make. I think that there are issues with the Post Office not being able to provide the full service for businesses that banks can, even if it's to access cash or change, for example, where notice has to be given in advance, amongst other issues as well. But, no, the point is well made by Hefin David.
Our inquiry did also focus on the First Minister's ambitious manifesto commitment—and it was ambitious—to support the creation of a community bank in Wales before the 2021 Assembly elections. So, we did hear lots of scepticism about the feasibility of Banc Cambria's community banking proposal, and it really was quite a bit of scepticism indeed. So, our report reflects that evidence. The current banking service model is clearly failing, and there are compelling arguments, I think and the committee thinks, in favour of a new approach. But the community banking model is untested. I think that's the key here: that model is untested.
A key concern for the committee is how the Welsh Government intends to manage the long-term risks associated with its financial support to Banc Cambria, and I'm not—and neither is the committee, I don't think—convinced that the Government's response fully answers that question. Obviously, there are commercial sensitivities and Banc Cambria needs time to get through the licensing process, but we'll need to keep a close eye on developments. The Welsh Government says that it's considering the potential impact that Banc Cambria may have on credit unions and the Post Office network. The recognition that there must be no duplication or negative impact on existing service provision I think is very important, and the planned stakeholder engagement plan is welcomed.
We also called for other partnership ideas to be actively pursued and, although it’s disappointing that recommendation 14 was only accepted in principle, it does sound as if the Welsh Government is open to other opportunities to improve banking provision. It's important to continue to explore all avenues, especially as it’s still not clear how Banc Cambria can meet the needs of older people, disabled and vulnerable customers who need appropriate, face-to-face services.
The response to our recommendation 10, on action to support digital inclusion, is also positive, and in particular Welsh Government plans to support teachers delivering financial education to the younger generation so they can become financially literate citizens as well I think is very welcome. This is a hugely complex policy area, where Welsh Government has to work hard with the levers at its disposal. Our inquiry was only able to scratch the surface, but hopefully we have shone a light on the difficulties that people in Wales face in terms of accessing banking and banking services.
So, I do look forward to hearing the views of colleagues on committee and others and the Minister and I, of course, commend this report to the Assembly, Deputy Presiding Officer.
Ydw, rwy'n cofio hynny ac mae'n bwynt dilys i'w wneud. Credaf fod problemau gyda'r ffaith nad yw Swyddfa'r Post yn gallu darparu'r gwasanaeth llawn ar gyfer busnesau, fel y mae banciau'n gallu ei wneud, hyd yn oed pethau fel cael gafael ar arian parod neu newid, er enghraifft, lle mae'n rhaid rhoi rhybudd ymlaen llaw, ymysg problemau eraill hefyd. Ond na, mae'r pwynt wedi'i wneud yn dda gan Hefin David.
Roedd ein hymchwiliad hefyd yn canolbwyntio ar ymrwymiad uchelgeisiol y Prif Weinidog yn ei faniffesto—ac roedd yn uchelgeisiol—i roi cefnogaeth i greu banc cymunedol yng Nghymru cyn etholiadau'r Cynulliad yn 2021. Felly, clywsom lawer o amheuaeth am ddichonoldeb cynnig bancio cymunedol Banc Cambria, ac roedd cryn dipyn o amheuaeth mewn gwirionedd. Felly, mae ein hadroddiad yn adlewyrchu'r dystiolaeth honno. Mae'n amlwg fod y model gwasanaeth bancio cyfredol yn methu, a cheir dadleuon cymhellol, rwy'n credu, ac mae'r pwyllgor yn credu, o blaid dull newydd. Ond nid yw'r model bancio cymunedol wedi'i brofi. Rwy'n credu bod hynny'n allweddol yma: nid yw'r model hwnnw wedi'i brofi.
Un o'r pryderon allweddol i'r pwyllgor yw sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu rheoli'r risgiau hirdymor sy'n gysylltiedig â'i chymorth ariannol i Banc Cambria, ac nid wyf fi—na'r pwyllgor ychwaith, nid wyf yn credu—yn argyhoeddedig fod ymateb y Llywodraeth yn ateb y cwestiwn hwnnw'n llawn. Yn amlwg, mae yna sensitifrwydd masnachol ac mae angen amser ar Banc Cambria i fynd drwy'r broses drwyddedu, ond bydd angen inni gadw llygad barcud ar y datblygiadau. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn ystyried yr effaith bosibl y gallai Banc Cambria ei gael ar undebau credyd a rhwydwaith Swyddfa'r Post. Credaf fod y gydnabyddiaeth na ddylid cael unrhyw ddyblygu nac effaith negyddol ar y gwasanaethau sy'n bodoli eisoes yn bwysig iawn, a chroesewir y cynllun arfaethedig ar gyfer ymgysylltu â rhanddeiliaid.
Roeddem hefyd yn galw am fynd ar drywydd syniadau partneriaeth eraill ac er ei bod yn siomedig na chafodd argymhelliad 14 ond ei dderbyn mewn egwyddor, mae'n swnio fel pe bai Llywodraeth Cymru yn agored i gyfleoedd eraill i wella'r ddarpariaeth fancio. Mae'n bwysig parhau i archwilio pob trywydd, yn enwedig gan nad yw'n glir o hyd sut y gall Banc Cambria ddiwallu anghenion pobl hŷn, cwsmeriaid anabl a chwsmeriaid agored i niwed sydd angen gwasanaethau wyneb yn wyneb priodol.
Mae'r ymateb i argymhelliad 10 ar gamau i gefnogi cynhwysiant digidol hefyd yn gadarnhaol, ac yn arbennig, credaf fod cynlluniau Llywodraeth Cymru i gefnogi athrawon sy'n darparu addysg ariannol i'r genhedlaeth iau fel y gallant fod yn ddinasyddion sy'n llythrennog yn ariannol i'w croesawu'n fawr hefyd. Mae hwn yn faes polisi hynod gymhleth, lle mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru weithio'n galed gyda'r ysgogiadau sydd ar gael iddi. Nid oedd ein hymchwiliad ond yn gallu crafu'r wyneb, ond rwy'n gobeithio ein bod wedi taflu goleuni ar yr anawsterau y mae pobl yng Nghymru'n eu hwynebu o ran cael mynediad at fancio a gwasanaethau bancio.
Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed barn cyd-aelodau o'r pwyllgor ac eraill ac mae'r Gweinidog a minnau, wrth gwrs, yn cymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Cynulliad, Ddirprwy Lywydd.
One of the motivations for us involving ourselves in this inquiry is that we've all seen bank branches close. I want to stand up for communities like Nelson, which saw a Barclays close; Ystrad Mynach, which saw a Nat West; and Bargoed, the northern-most community in my constituency, the one that is most in need of town-centre growth, saw both HSBC and recently, this year, at the end of this year, Lloyds Bank leave the community. So, we feel strongly motivated to address this issue cross-party and see Welsh Government take action.
I'd like to come to a few recommendations and welcome particularly recommendation 2 and the fact that the Government has accepted it. Russell George has already made reference to the fact that the Welsh Government works with LINK and the regulators to strengthen support to existing free-to-use ATM services. With a cash crisis likely in the future, these free-to-use services are vital in those communities in the northern valleys, particularly, that I represent, and I've already made reference to Bargoed. So, the financial inclusion strategy, and its accompanying delivery plan must, therefore, be reviewed regularly to ensure that that issue is addressed.
I'd like to make a brief reference to recommendation 6, which makes reference to the JACS group, which we actually found out about through the course of our inquiry. Am I right, Chair, in saying that that happened through the course of the inquiry—that we found out about the work of the UK JACS group? And we were asking whether the access to banking standard is sufficiently robust. I was a bit disappointed with the Welsh Government's answer, when they said,
'While supporting the principle set out in the recommendation, the Welsh Government cannot accept, as this is a matter for the UK Government.'
Well, we could have a different UK Government that might take a different view in a few weeks, or we could have the same Government that is taking the same approach. Either way, I'd like to see—and I know that it isn't typically a campaigning role that the Welsh Government takes—the Welsh Government pushing this issue very hard with the UK Government, regardless of who that may be.
Recommendation 7 talks about the Welsh Government reviewing its support for the post office network to expand the banking sector. The Minister has decided to accept this only in part, and says,
'There are no plans to reintroduce support for the Post Office Network in Wales.'
I was disappointed, because in 2003-2004, Bargoed post office benefited from nearly £37,000 thanks to the Welsh Government's old post office development fund, and this secured the post office in Bargoed for the future. And one of the things that I found was an evaluation that the old Welsh Assembly Government took of the post office development fund, which said that eight post offices were kept open precisely because of that fund. So, Minister, I'm putting a direct question to you: do you not believe that the post office development fund would be important in sustaining the future of post offices where banks are leaving?
And, finally, I want to come to the community bank. We've spent a great deal of time—and you can see in recommendations 13 and 14—looking around this idea of a community bank. It was in the early days of the Drakeford administration, and Banc Cambria were vying then for £600,000 of Welsh Government money to carry out feasibility work, which they subsequently received and are now in the process of establishing themselves as a bank. We had those questions that Russell George has mentioned: what about the impact on things like credit unions? How will credit unions work with a community bank? How will the post office network work with a community bank? But also, questions that I've got about place and provision: what will they look like in communities—what will a community bank look like?
Well, the Welsh Government's made an outlay and now we need to see what strategy the Welsh Government has to support that in the future. A community bank in every town sounds like a fine idea, but do we have the places and the demand to make that work? It is down to the community bank to make it happen, but it was also in the First Minister's leadership manifesto—[Interruption.] Yes.
Un o'r cymhellion i ni gynnwys ein hunain yn yr ymchwiliad hwn yw ein bod ni i gyd wedi gweld canghennau o fanciau'n cau. Rwyf eisiau sefyll dros gymunedau fel Nelson, a welodd fanc Barclays yn cau; Ystrad Mynach, a welodd fanc Nat West yn cau; a Bargoed, y gymuned fwyaf gogleddol yn fy etholaeth, yr un sydd â'r angen mwyaf am dwf yng nghanol y dref, a welodd fanc HSBC yn cau, ac yn ddiweddar, eleni, ar ddiwedd y flwyddyn hon, mae Lloyds Bank yn gadael y gymuned. Felly, rydym yn teimlo cryn ysgogiad i fynd i'r afael â'r mater hwn ar draws y pleidiau a gweld Llywodraeth Cymru yn gweithredu.
Hoffwn grybwyll rhai argymhellion a chroesawu argymhelliad 2 yn arbennig, a'r ffaith bod y Llywodraeth wedi'i dderbyn. Mae Russell George eisoes wedi cyfeirio at y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda LINK a'r rheoleiddwyr i gryfhau cefnogaeth i wasanaethau ATM am ddim sy'n bodoli eisoes. Gydag argyfwng arian parod yn debygol yn y dyfodol, mae'r gwasanaethau rhad ac am ddim hyn yn hanfodol yn y cymunedau yn y cymoedd gogleddol, yn enwedig, a gynrychiolir gennyf, ac rwyf eisoes wedi cyfeirio at Fargoed. Felly, mae'n rhaid adolygu'r strategaeth cynhwysiant ariannol a'i chynllun cyflawni cysylltiedig yn rheolaidd er mwyn sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â hynny.
Hoffwn gyfeirio'n fyr at argymhelliad 6, sy'n cyfeirio at y grŵp JACS, y cawsom wybod amdano yn ystod ein hymchwiliad. A wyf yn iawn, Gadeirydd, yn dweud bod hynny wedi digwydd yn ystod yr ymchwiliad—ein bod wedi cael gwybod am waith grŵp JACS y DU? Ac roeddem yn gofyn a oedd y safon mynediad at fancio'n ddigon cadarn. Roeddwn ychydig yn siomedig gydag ateb Llywodraeth Cymru, pan ddywedasant,
'Er bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor yn yr argymhelliad, ni all dderbyn yr argymhelliad, oherwydd mai mater i Lywodraeth y DU yw hwn.'
Wel, gallem fod â Llywodraeth wahanol yn y DU, a allai fod â barn wahanol ymhen ychydig wythnosau, neu gallem gael yr un Llywodraeth gyda'r un ymagwedd. Y naill ffordd neu'r llall, hoffwn weld Llywodraeth Cymru—a gwn nad yw'n mabwysiadu rôl ymgyrchu fel arfer—yn gwthio'r mater hwn yn galed iawn gyda Llywodraeth y DU, ni waeth pwy fydd mewn grym.
Mae argymhelliad 7 yn sôn am Lywodraeth Cymru yn adolygu ei chefnogaeth i rwydwaith y swyddfeydd post er mwyn ehangu'r sector bancio. Nid yw'r Gweinidog ond wedi penderfynu derbyn hwn yn rhannol, a dywed,
'Nid oes unrhyw gynlluniau i ailgyflwyno cymorth i Rwydwaith Swyddfa'r Post yng Nghymru.'
Roeddwn yn siomedig, oherwydd yn 2003-2004, cafodd swyddfa'r post ym Margoed bron i £37,000, diolch i gronfa ddatblygu hen swyddfeydd post Llywodraeth Cymru, a sicrhaodd hyn fod swyddfa'r post ym Margoed yn ddiogel ar gyfer y dyfodol. Ac un o'r pethau a welais oedd gwerthusiad a wnaed gan hen Lywodraeth Cynulliad Cymru o'r gronfa ddatblygu swyddfeydd post, a ddywedai fod wyth swyddfa'r post wedi eu cadw ar agor oherwydd y gronfa honno. Felly, Weinidog, rwyf am ofyn cwestiwn uniongyrchol i chi: onid ydych yn credu y byddai cronfa ddatblygu swyddfeydd post yn bwysig ar gyfer cynnal dyfodol swyddfeydd post lle mae'r banciau'n gadael?
Ac yn olaf, rwyf am droi at y banc cymunedol. Rydym wedi treulio llawer iawn o amser—a gallwch weld yn argymhellion 13 a 14—yn ystyried y syniad o fanc cymunedol. Yn nyddiau cynnar gweinyddiaeth Drakeford, roedd Banc Cambria yn gwneud cais am £600,000 o arian Llywodraeth Cymru er mwyn cynnal gwaith dichonoldeb, ac fe gawsant yr arian hwnnw wedyn ac maent bellach yn y broses o sefydlu eu hunain fel banc. Cawsom y cwestiynau y mae Russell George wedi'u crybwyll: beth am yr effaith ar bethau fel undebau credyd? Sut y bydd undebau credyd yn gweithio gyda banc cymunedol? Sut y bydd y rhwydwaith o swyddfeydd post yn gweithio gyda banc cymunedol? Ond hefyd, cwestiynau sydd gennyf am le a darpariaeth: sut y byddant yn edrych yn y cymunedau—sut beth fydd banc cymunedol?
Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi gwario ac yn awr mae angen inni weld pa strategaeth sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r gwariant hwnnw yn y dyfodol. Mae banc cymunedol ym mhob tref yn swnio fel syniad gwych, ond a oes gennym y lleoedd a'r galw i wneud i hynny weithio? Cyfrifoldeb y banc cymunedol yw gwneud iddo ddigwydd, ond roedd hefyd ym maniffesto arweinyddiaeth y Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Ie.
You make a welcome reference to post offices. Of course, I remember the introduction of the fund you referred to, but we didn't then have the post office banking framework agreement between the post office and 28 banks, providing access to services on the high street where they have a branch. Do you agree that we should also be encouraging, where practical, the Welsh Government to be working with that framework so that they can support our local post office branches?
Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn cyfeirio at swyddfeydd post. Wrth gwrs, rwy'n cofio'r gronfa y cyfeirioch chi ati'n cael ei chyflwyno, ond nid oedd gennym gytundeb fframwaith bancio swyddfa'r post rhwng swyddfa'r post a 28 o fanciau bryd hynny i ddarparu mynediad at wasanaethau ar y stryd fawr lle mae ganddynt gangen. A ydych yn cytuno y dylem hefyd fod yn annog Llywodraeth Cymru, lle bo'n ymarferol, i weithio gyda'r fframwaith hwnnw er mwyn iddynt allu cefnogi canghennau lleol o'n swyddfeydd post?
Yes. I need to take a couple of steps back in what I was saying then, to go back to that point. Funnily enough, in the report that the Welsh Government did evaluating that framework, they actually made that very point—that they're waiting to see how that would pan out before making further recommendations about the fund. So, yes, I think it is timely that we examine how that provision can be enhanced. So, yes, I agree that it is, within that context, trying to do that. However, there are also funding constraints that wouldn't have been present when that fund was evaluated. So, I'd be interested to hear from the Minister what he has to say.
Dirprwy Lywydd, I went backwards in my speech, and now I'm kind of—. I had a wonderful peroration, but unfortunately, Mark Isherwood has taken me off track a little bit. I shall finish by saying—rather than the wonderful ending I had—I shall finish by saying—
Ie. Mae angen imi gymryd ychydig o gamau yn ôl yn yr hyn roeddwn yn ei ddweud, i fynd yn ôl at y pwynt hwnnw. Yn rhyfedd ddigon, yn yr adroddiad lle roedd Llywodraeth Cymru'n gwerthuso'r fframwaith hwnnw, gwnaethant yr union bwynt hwnnw—eu bod yn aros i weld sut y byddai hynny'n datblygu cyn gwneud argymhellion pellach am y gronfa. Felly, ydw, rwy'n credu ei bod yn bryd inni edrych ar sut y gellir gwella'r ddarpariaeth honno. Felly, ydw, rwy'n cytuno ei fod, o fewn y cyd-destun hwnnw, yn ceisio gwneud hynny. Fodd bynnag, ceir cyfyngiadau ariannol hefyd na fyddent wedi bodoli pan gafodd y gronfa honno ei gwerthuso. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud.
Ddirprwy Lywydd, cymerais gam yn ôl yn fy araith, ac yn awr rwy'n—. Roedd gennyf ddiweddglo bendigedig, ond yn anffodus, mae Mark Isherwood wedi peri i mi golli fy ffordd braidd. Rwyf am gloi drwy ddweud—yn hytrach na'r diweddglo bendigedig a oedd gennyf—rwyf am gloi drwy ddweud—
Go on with your wonderful ending—it's Christmas, go on. [Laughter.]
Ewch ymlaen gyda'ch diweddglo bendigedig—mae'n Nadolig, ewch ymlaen. [Chwerthin.]
—that this is one of the most enjoyable reports I've been involved with and it's timely that it's being delivered at this point in the term to finish off constructively this term. Happy Christmas, Dirprwy Lywydd, to you and to everyone else in this Chamber.
—fod hwn yn un o'r adroddiadau mwyaf pleserus rwyf wedi ymwneud ag ef ac mae'n amserol ei fod yn cael ei gyflwyno ar yr adeg hon o'r tymor i orffen y tymor hwn mewn modd adeiladol. Nadolig llawen, Ddirprwy Lywydd, i chi ac i bawb arall yn y Siambr hon.
There is a growing concern about the number and the rate of bank closures in Wales, as earlier mentioned. It is a worrying fact that Wales lost more than 40 per cent of its banking branches in five years. Wales is on the top table of bank closures in the United Kingdom; not less than 239 branches closed between January 2015 and August 2019. There are only two branches in Newport East, where I come from, where my office is, and people actually have a really hard time there when they draw money or they put money in, especially senior citizens. Some parts of Wales have fared much worse, losing 85 per cent of their banks since 2015. This alarming rate of closures risks shutting many people out of vital financial services and affects their ability to access their own cash. The decline in the number of free-to-use cash machines has meant more people being forced to use free banking cash points to withdraw their own money.
Between January 2018 and May 2019, the number of free-to-use cash machines in Wales fell by nearly 11 per cent. The consumer group Which? said its analysis showed that the poorer communities were hit hardest by closures than the more affluent ones—people living in poorer communities, those most reliant on cash, they can least afford to pay for withdrawals, but face being forced to travel to access money without charge. Pensioners are particularly badly affected by bank closures. Wales has the highest proportion of older people in the United Kingdom, with a fifth of the population aged 65 or over.
Whilst many people are used to managing their money online and paying for goods with plastic cards, older people are used to more traditional methods of paying for goods and services by cheques or cards. Less than half of the people aged 75 or over in Wales were internet users in 2018 and 2019, thus accelerating closures of bank branches and free-to-use cash point transactions to deprive our senior citizens of banking services and access to the cash, that, in fact, is their own.
It is clear, therefore, that bank closures have a profound economic and social impact on communities in Wales. The communities recognise that the bank is a reserved matter, but the Welsh Government does have some policy levers it can utilise in conjunction with using its influence with regulators and the UK Government to bring about the change. This report makes 14 recommendations to try to bring about the change we wish to see. I am pleased that the Welsh Government has accepted 12 of those recommendations, some in full, others in principle or in part. One aspect of this matter where the Welsh Government does have the power to make a difference is community banking that was just earlier mentioned.
Last January, the finance Minister stated that very early-stage discussions were taking place with a number of stakeholders who were keen to explore the feasibility of establishing a community bank in Wales. In August, the Minister for Economy and Transport approved the proposal to provide initial-phase funding to support this proposal. The Welsh Government must ensure due diligence is applied to this process to ensure that this untested community savings bank model meets the need for face-to-face banking services in Wales. It is essential, Deputy Presiding Officer, also, that this proposal should not have an adverse impact on the credit unions. Access to banking is a complex subject area, combining social and economic issues that this report has only begun to address. The bank not only gives a service to the public like a school, college and hospital, a bank is actually a community service that is needed for lending, deposit, transfer and other different areas—mortgages. And, if they are not close by, people have to go too far to get those services, which is definitely a burden on certain people. Time, money and energy is wasted on those sorts of services, which is totally unacceptable.
Access to banking is a complex subject area, combining social and economic issues, which this report has only begun to address. However, I believe this is an important contribution to the process of reversing the decline in banking services in Wales, and I commend it to the Assembly. Thank you very much.
Ceir pryder cynyddol am nifer y banciau sy'n cau yng Nghymru ynghyd â pha mor gyflym y maent yn cau, fel y crybwyllwyd yn gynharach. Mae'n peri pryder fod Cymru wedi colli dros 40 y cant o'i changhennau bancio mewn pum mlynedd. Mae Cymru ar y brig o ran cau banciau yn y Deyrnas Unedig; dim llai na 239 o ganghennau wedi'u cau rhwng Ionawr 2015 ac Awst 2019. Dwy gangen yn unig sydd yn Nwyrain Casnewydd, o lle rwy'n dod, lle mae fy swyddfa, ac mae pobl yn cael amser caled iawn pan fyddant angen codi arian neu dalu arian i mewn, yn enwedig dinasyddion hŷn. Mae rhai rhannau o Gymru wedi dioddef yn llawer gwaeth, gan golli 85 y cant o'u banciau ers 2015. Mae'r gyfradd frawychus hon o gau banciau'n peri'r risg o gau llawer o bobl allan o wasanaethau ariannol hanfodol ac mae'n effeithio ar eu gallu i godi eu harian eu hunain. Mae'r gostyngiad yn nifer y peiriannau arian parod am ddim wedi golygu bod mwy o bobl yn cael eu gorfodi i ddefnyddio peiriannau arian bancio am ddim i godi eu harian eu hunain.
Rhwng Ionawr 2018 a Mai 2019, gostyngodd nifer y peiriannau arian am ddim yng Nghymru bron i 11 y cant. Dywedodd y grŵp defnyddwyr Which? fod ei ddadansoddiad yn dangos bod cymunedau tlotach wedi cael eu taro'n galetach gan fanciau'n cau na'r rhai mwy cefnog—pobl sy'n byw mewn cymunedau tlotach, y rheini sy'n dibynnu fwyaf ar arian parod, yw'r rhai sy'n lleiaf tebygol o allu fforddio talu am godi arian, ond maent yn wynebu gorfod teithio i godi arian parod heb orfod talu am wneud hynny. Mae cau banciau'n effeithio'n arbennig o ddrwg ar bensiynwyr. Cymru sydd â'r gyfran uchaf o bobl hŷn yn y Deyrnas Unedig, gydag un rhan o bump o'r boblogaeth yn 65 oed neu'n hŷn.
Er bod llawer o bobl yn gyfarwydd â rheoli eu harian ar-lein a thalu am nwyddau â chardiau plastig, mae pobl hŷn wedi arfer â dulliau mwy traddodiadol o dalu am nwyddau a gwasanaethau drwy ddefnyddio sieciau neu gardiau. Roedd llai na hanner y bobl 75 oed neu hŷn yng Nghymru yn defnyddio'r rhyngrwyd yn 2018 a 2019, gan gyflymu'r broses o gau canghennau banc a pheiriannau arian parod am ddim i amddifadu ein dinasyddion hŷn o wasanaethau bancio a mynediad at arian parod, sef eu harian parod hwy eu hunain mewn gwirionedd.
Mae'n amlwg, felly, fod cau banciau'n cael effaith economaidd a chymdeithasol ddofn ar gymunedau yng Nghymru. Mae'r cymunedau'n cydnabod bod banciau'n fater a gadwyd yn ôl, ond mae gan Lywodraeth Cymru rai ysgogiadau polisi y gall eu defnyddio ar y cyd â defnyddio'i dylanwad gyda rheoleiddwyr a Llywodraeth y DU i sicrhau'r newid. Mae'r adroddiad hwn yn gwneud 14 o argymhellion i geisio sicrhau'r newid rydym eisiau ei weld. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn 12 o'r argymhellion hynny, rhai'n llawn, eraill mewn egwyddor neu'n rhannol. Un agwedd ar y mater hwn lle mae gan Lywodraeth Cymru bŵer i wneud gwahaniaeth yw bancio cymunedol, fel y crybwyllwyd yn gynharach.
Fis Ionawr diwethaf, dywedodd y Gweinidog Cyllid fod trafodaethau cynnar iawn yn cael eu cynnal gyda nifer o randdeiliaid a oedd yn awyddus i ymchwilio i ddichonoldeb sefydlu banc cymunedol yng Nghymru. Ym mis Awst, cymeradwyodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth y cynnig i ddarparu cyllid cyfnod cychwynnol i gefnogi'r cynnig hwn. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau diwydrwydd dyladwy yn y broses er mwyn sicrhau bod y model banc cynilion cymunedol hwn, nad yw wedi cael ei brofi, yn bodloni'r angen am wasanaethau bancio wyneb yn wyneb yng Nghymru. Mae hefyd yn hanfodol, Ddirprwy Lywydd, nad yw'r cynnig hwn yn effeithio'n andwyol ar yr undebau credyd. Mae mynediad at fancio yn faes cymhleth sy'n cyfuno materion cymdeithasol ac economaidd nad yw'r adroddiad hwn ond megis dechrau mynd i'r afael â hwy. Nid yn unig y mae banciau'n darparu gwasanaeth i'r cyhoedd fel ysgolion, colegau neu ysbytai, mewn gwirionedd mae banc yn wasanaeth cymunedol sy'n angenrheidiol ar gyfer talu arian i mewn, benthyca, trosglwyddo a gwahanol feysydd eraill—morgeisiau. Ac os nad ydynt o fewn cyrraedd, mae'n rhaid i bobl fynd yn rhy bell i gael mynediad at y gwasanaethau hynny, sy'n sicr yn faich ar rai pobl. Mae amser, arian ac egni'n cael ei wastraffu ar y mathau hynny o wasanaethau, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol.
Mae mynediad at fancio yn faes cymhleth sy'n cyfuno materion cymdeithasol ac economaidd nad yw'r adroddiad hwn ond megis dechrau mynd i'r afael â hwy. Fodd bynnag, credaf fod hwn yn gyfraniad pwysig i'r broses o wrthdroi'r dirywiad mewn gwasanaethau bancio yng Nghymru, ac fe'i cymeradwyaf i'r Cynulliad. Diolch yn fawr iawn.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I won't go over some of the recommendations that people have talked about already, but I would say that this was a really important inquiry that we did on banking here in Wales. I echo some of the comments made about why we all have an interest, because branches are closing the length and breadth of Wales, which is not only stopping vulnerable people from accessing services, but stopping people in general getting access face to face.
I think that it's somewhat ironic for the banks to say that they want to move to online services when, when you want a mortgage or if you want something pretty serious to be transactioned, they always, if they need to discuss things further with you, call you into a branch. If that means travelling, it can mean some distance for many people, and so I wish they would try and communicate their strategy better. Is it online or is it going to branches? If they are intent on doing more online, can they not move more of their services to make it easier for those people who want to use them online?
I also wanted to say that, in some of the scrutiny sessions, I raised with the actual banking sector the fact that they make huge profits and then they tell us that they can't afford to keep branches open. So, HSBC have made a profit, and this is from June 2019, of £11.8 billion; Lloyds—£4.3 billion; Barclays—£2.4 billion. A combined profit of £22 billion, and they're telling us that they can't afford to keep branches in Llanystumdwy, Bethesda, Rhondda or Neath open. I do not believe it. They say it's a different part of the company, but it comes down to the bottom line, it comes down to the profits for their shareholders, and that's where they've got it all wrong, so I have little, if any, sympathy for them in that regard.
Recommendation 10 is one I'm passionate about, talking about digital inclusion, talking about financial inclusion, for not only young people in schools, but for people across the board. I know, for example, if we all had the power to understand our finances much, much better, we might not need to go and enter that bank, or we might not need to go into such extreme debt, because we'd already have the power to understand the resources in front of us. So, I am grateful that there are going to be changes to the education process, but I don't understand how that's going to be of no resource whatsoever. It's surely going to take a bit more resource to put new measures in place for financial education under Donaldson, so I'm a bit confused by that.
We also know that financial inclusion plans have been happening since 2016, but I would like to see scrutiny of those financial inclusion plans, because some local authorities are doing amazing work, but some local authorities are doing nigh on nothing to make sure that their people are accessing financial inclusion courses or programmes that will benefit them.
The other recommendation I just wanted to focus on, as has been mentioned quite a bit today, is the Banc Cambria concept, the community banking. I've worked quite strongly with Celtic Credit Union in Neath Port Talbot. They are pretty concerned about some of the duplication that may happen if Banc Cambria comes about. Now, I support the concept of a community bank, we do as a party, but all I will say is that we need to ensure that any new community bank works in tandem, works in harmony with the credit union sector. They are giving out loans, they are helping people in their communities. We really don't want to see that network threatened by any new community bank.
The other issue I think I wanted to reflect on, emanating from what Russell George said, was the finances of any new community bank. We know that the Welsh Government has given £600,000 to support the start-up or the seed funding for Banc Cambria, but they tell us that it would cost £20 million to get Banc Cambria up and running with all the regulations and such. The Welsh Government's response refers in detail to the seed funding, and says,
'total investment is likely to be no more than £600,000'.
However, the committee's report recommended that the Welsh Government should clarify the level of future support it anticipates offering the community bank. But I'd suggest the response could have been clearer from the Welsh Government. For instance, and I quote from the Welsh Government's response,
'The initial investment being offered to Banc Cambria is to test the feasibility and proof of the concept at the first stage enabling the bank to engage with the Prudential Regulatory Authority (PRA) and Financial Conduct Authority (FCA) with a view to obtaining authorisation to establish a bank; it is not at this stage to provide the more significant investment that will be required to capitalise the bank should it be successful in obtaining a banking licence.'
Now, the wording in that last sentence is a bit unclear, and I would like some clarity from the Welsh Government. Are you opening the door to more investment in the future? Six hundred thousand pounds is a flash in the pan to the £20 million that's needed, and I would think that the Welsh Government—[Interruption.] I don't know if I've got time.
Nid wyf am ailadrodd rhai o'r argymhellion y mae pobl wedi sôn amdanynt eisoes, ond hoffwn ddweud bod hwn yn ymchwiliad gwirioneddol bwysig a wnaethom ar fancio yma yng Nghymru. Adleisiaf rai o'r sylwadau a wnaethpwyd ynglŷn â pham fod gan bob un ohonom ddiddordeb yn y mater hwn, oherwydd mae canghennau'n cau ar hyd a lled Cymru, sy'n atal pobl sy'n agored i niwed rhag cael mynediad at wasanaethau yn ogystal ag atal pobl, yn gyffredinol, rhag cael mynediad wyneb yn wyneb.
Credaf ei bod braidd yn eironig fod y banciau'n dweud eu bod am symud i wasanaethau ar-lein, oherwydd pan fyddwch eisiau cael morgais, neu os ydych eisiau am i drafodion go bwysig gael ei wneud, os oes angen iddynt drafod pethau ymhellach gyda chi, maent bob amser yn gofyn i chi alw i mewn i gangen. Os yw hynny'n golygu teithio, gall olygu cryn bellter i lawer o bobl, ac felly byddai'n dda gennyf pe baent yn ceisio cyfleu eu strategaeth yn well. A yw'r gwasanaeth ar-lein neu a yw mewn canghennau? Os ydynt yn benderfynol o wneud mwy ar-lein, oni allant symud mwy o'u gwasanaethau i'w gwneud yn haws i'r bobl sydd eisiau eu defnyddio ar-lein?
Roeddwn eisiau dweud hefyd fy mod wedi nodi wrth y sector bancio mewn rhai o'r sesiynau craffu eu bod yn gwneud elw enfawr ac yna'n dweud wrthym na allant fforddio cadw canghennau ar agor. Felly, mae HSBC wedi gwneud elw, a ffigurau mis Mehefin 2019 yw'r rhain, o £11.8 biliwn; Lloyds—£4.3 biliwn; Barclays—£2.4 biliwn. Elw cyfunol o £22 biliwn, ac maent yn dweud wrthym na allant fforddio cadw canghennau yn Llanystumdwy, Bethesda, Rhondda neu Gastell-nedd ar agor. Nid wyf yn credu hynny. Maent yn dweud ei fod yn rhan wahanol o'r cwmni, ond diwedd y gân yw ei fod yn ymwneud â'r elw i'w cyfranddalwyr, a dyna lle maent yn cyfeiliorni'n llwyr, felly nid oes gennyf lawer o gydymdeimlad â hwy, os o gwbl, yn hynny o beth.
Mae argymhelliad 10 yn un rwy'n angerddol yn ei gylch, ac mae'n sôn am gynhwysiant digidol, cynhwysiant ariannol, nid yn unig i bobl ifanc mewn ysgolion, ond i bobl yn gyffredinol. Gwn, er enghraifft, pe bai gan bob un ohonom allu i ddeall ein harian yn llawer iawn gwell, efallai na fyddai angen inni fynd i'r banc, neu efallai na fyddai angen inni fynd i ddyled mor eithafol, oherwydd byddai'r gallu gennym eisoes i ddeall yr adnoddau a fyddai gennym. Felly, rwy'n ddiolchgar fod newidiadau'n mynd i gael eu gwneud i'r broses addysg, ond nid wyf yn deall sut y bydd hynny'n digwydd heb unrhyw adnoddau o gwbl. Mae'n sicr y bydd angen ychydig bach mwy o adnoddau i roi mesurau newydd ar waith ar gyfer addysg ariannol o dan Donaldson, felly mae hynny'n peri ychydig o ddryswch i mi.
Gwyddom hefyd fod cynlluniau cynhwysiant ariannol wedi bod ar y gweill er 2016, ond hoffwn weld gwaith craffu'n digwydd ar y cynlluniau cynhwysiant ariannol hynny, oherwydd mae rhai awdurdodau lleol yn gwneud gwaith rhyfeddol, ond nid yw rhai awdurdodau lleol yn gwneud dim i sicrhau bod eu pobl yn manteisio ar gyrsiau neu raglenni cynhwysiant ariannol a fydd o fudd iddynt.
Yr argymhelliad arall roeddwn eisiau canolbwyntio arno, ac mae wedi cael ei grybwyll gryn dipyn heddiw, yw cysyniad Banc Cambria, y banc cymunedol. Rwyf wedi gweithio'n eithaf caled gydag Undeb Credyd Celtic yng Nghastell-nedd Port Talbot. Maent yn eithaf pryderus am rywfaint o'r dyblygu a allai ddigwydd pe bai Banc Cambria yn cael ei sefydlu. Nawr, rwy'n cefnogi'r cysyniad o fanc cymunedol, rydym yn cefnogi'r cysyniad hwnnw fel plaid, ond y cyfan a ddywedaf yw bod angen inni sicrhau bod unrhyw fanc cymunedol newydd yn gweithio ar y cyd, yn gweithio mewn cytgord, â'r sector undebau credyd. Maent yn rhoi benthyciadau, maent yn helpu pobl yn eu cymunedau. Nid ydym eisiau gweld y rhwydwaith hwnnw'n cael ei fygwth gan unrhyw fanc cymunedol newydd.
Credaf mai mater arall roeddwn eisiau ei ystyried, yn deillio o'r hyn a ddywedodd Russell George, oedd cyllid unrhyw fanc cymunedol newydd. Rydym yn gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi £600,000 i gefnogi'r arian cychwynnol neu'r arian sbarduno ar gyfer Banc Cambria, ond maent yn dweud wrthym y byddai'n costio £20 miliwn i sefydlu Banc Cambria gyda'r holl reoliadau ac ati. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn cyfeirio'n fanwl at yr arian sbarduno, ac yn dweud,
'nid yw’r holl fuddsoddiad yn debygol o fod yn fwy na £600,000'.
Fodd bynnag, roedd adroddiad y pwyllgor yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru egluro lefel y cymorth y mae'n rhagweld y bydd yn ei gynnig i'r banc cymunedol yn y dyfodol. Ond buaswn yn awgrymu y gallai ymateb Llywodraeth Cymru fod yn gliriach. Er enghraifft, a dyfynnaf o ymateb Llywodraeth Cymru,
'Y buddsoddiad cychwynnol a gynigir i Fanc Cambria yw profi dichonoldeb a phrawf o’r cysyniad yn y cam cyntaf er mwyn galluogi'r banc i ymgysylltu â’r Awdurdod Rheoleiddio Darbodus (PRA) a’r Awdurdod Ymddygiad Ariannol (FCA) gyda’r bwriad o gael caniatâd i sefydlu banc; nid yw wedi cyrraedd y cam o ddarparu'r buddsoddiad mwy sylweddol y bydd ei angen i gyfalafu'r banc os bydd yn llwyddo i gael trwydded fancio.'
Nawr, mae geiriad y frawddeg olaf ychydig yn aneglur, a hoffwn gael rhywfaint o eglurder gan Lywodraeth Cymru. A ydych yn agor y drws i fwy o fuddsoddiad yn y dyfodol? Mae £600,000 yn dân siafins o'i gymharu â'r £20 miliwn sydd ei angen, a buaswn yn meddwl y byddai Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.] Nid wyf yn gwybod a oes gennyf amser.
I was just going to quickly say: I don't recall Banc Cambria actually suggesting that they needed any more from the Welsh Government, as I remember.
Roeddwn i'n mynd i ddweud yn gyflym: nid wyf yn cofio Banc Cambria yn awgrymu eu bod angen rhagor gan Lywodraeth Cymru, yn ôl yr hyn rwy'n ei gofio.
That's fine, but that would then put a lot of pressure on them to reach the £20 million. If they are comfortable in knowing that they can do that, past the £600,000, that's perfect. But, I'm merely asking, because of the way that they've responded to our recommendation, where they say that
'it is not at this stage to provide the more significant investment',
it suggests to me that there could be an open door. It doesn't say, 'We would not consider giving any more to Banc Cambria.' That's what I'm trying to understand: would the Government be minded, should Banc Cambria re-approach them for more funding, to be able to discuss that further? If Banc Cambria don't need that money, then obviously we would all be happy knowing that it wouldn't be totally reliant on the Welsh Government.
I'd like to finish by saying that, broadly, I think that we would support that concept. But, of course, we would need to understand how that would impact on the Post Office and the credit union sector, so that we could make sure that the community bank for Wales could be as successful as it could possibly be.
Mae hynny'n iawn, ond byddai hynny wedyn yn rhoi llawer o bwysau arnynt i gyrraedd yr £20 miliwn. Os ydynt yn gyfforddus yn gwybod y gallant wneud hynny, heibio'r £600,000, mae hynny'n iawn. Ond dim ond gofyn ydw i, oherwydd y ffordd y maent wedi ymateb i'n hargymhelliad, lle maent yn dweud
'nid yw wedi cyrraedd y cam o ddarparu'r buddsoddiad mwy sylweddol',
mae'n awgrymu i mi y gellid cael drws agored. Nid yw'n dweud, 'Ni fyddem yn ystyried rhoi mwy i Banc Cambria.' Dyna'r hyn rwy'n ceisio'i ddeall: pe bai Banc Cambria yn gofyn iddynt eto am ragor o arian, a fyddai'r Llywodraeth yn ystyried trafod hynny ymhellach? Os nad oes angen yr arian hwnnw ar Banc Cambria, yna mae'n amlwg y byddem i gyd yn hapus o wybod na fyddai'n gwbl ddibynnol ar Lywodraeth Cymru.
Hoffwn orffen drwy ddweud, yn gyffredinol, fy mod yn meddwl y byddem yn cefnogi'r cysyniad hwnnw. Ond wrth gwrs, byddai angen inni ddeall sut y byddai hynny'n effeithio ar Swyddfa'r Post a'r sector undebau credyd, er mwyn inni allu gwneud yn siŵr y gallai'r banc cymunedol i Gymru fod mor llwyddiannus ag y gallai fod.
Much of my contribution may have already been said or alluded to, but this is such an important matter that it bears saying several times, or even more. Across Wales, we have seen a demise in the ability to carry out financial transactions in the traditional manner—that is, through the high-street bank. The closure of banks, along with post offices, has caused great difficulty for people in general, but especially—as Russell George has alluded to—for businesses in rural areas, which now find that they have to travel many miles for their banking needs; and, of course, the elderly, many of whom have restricted mobility and so are greatly affected by the lack of bank branches.
The fact that we have free ATMs is a factor that is very important. I know, anecdotally, that New Tredegar—a small town in the northern Valleys—now has an ATM where the customers have to pay. They have to pay a certain amount for every transaction. We are talking about people who may be on very low incomes, so the percentage that they have to pay for their withdrawals is very prohibitive.
Recommendation 8 in the report makes the point that we are not able to see where there are gaps in the financial services available. We would all agree that it makes sense that there should be a map that pinpoints where there are areas that lack such facilities, and one that is updated on a regular basis. Only then can we begin to explore possible solutions. The Government's response points out that the Post Office is obliged by law to publish an annual report on its network. It is also true that the largest ATM network, LINK, publishes a directory of where its cash facilities are available. It is probably the case that the big four banks also publish data of this kind, as may a number of the smaller high-street banks, all of which would help facilitate the creation of a comprehensive map for banking and cash facilities.
Recommendations 9 and 10 refer to connectivity and the need to enhance understanding and use of online banking. However, there is an inherent problem in online banking, again especially with regard to the elderly. Fraudulent online banking activity continues to show a marked increase, according to figures released by Financial Fraud Action UK. Losses on 'cardholder not present' transactions online and on the telephone reached £63 billion up to, and including, last year.
Recommendation 11 is on the impact of closures of banks and free-for-all ATMs on town centres and communities. We have to accept, however, that banks are closing due to the drop in numbers of customers actually using bank branches, with customers increasingly choosing to use online banking. Of course, this trend is something that banks have been keen to support, as it calls for fewer and fewer premises and fewer staff, without a corresponding fall in their revenue streams. It is an undeniable fact that the loss of banks from towns has exacerbated the demise of town centres as it has a dramatic effect on the footfall in town centres. But it is also true to say that commercial rates, normally set at 48 per cent of rateable value, are also having a negative effect on the ability of high-street traders to keep a presence in town centres.
I note here the Welsh Government's potential involvement with Banc Cambria in order to explore the possibility of establishing a not-for-profit banking infrastructure, and its desire to promote a credit union presence in our town centres to replace, where possible, the former high-street banks. I believe that a not-for-profit, strong commercial banking infrastructure is possibly the only way to combat the decline in financial service accessibility, and thus that of our town centres, but in order to truly replace high-street banks, they must offer the business community the same facilities once provided by commercial banks—in particular, business loans and cash handling facilities.
I think we all ought to remind the former high-street banks that there is a social liability, as has been alluded to before, in that they have made vast profits out of the communities, and they owe that social liability to them, to retain banks wherever possible. Thank you.
Efallai fod llawer o fy nghyfraniad wedi cael ei ddweud neu ei grybwyll eisoes, ond mae hwn yn fater mor bwysig fel ei fod yn werth ei ddweud sawl gwaith, neu hyd yn oed mwy na hynny. Ledled Cymru, gwelsom ddiwedd ar y gallu i gyflawni trafodion ariannol yn y modd traddodiadol—hynny yw, drwy'r banc ar y stryd fawr. Mae cau banciau, ynghyd â swyddfeydd post, wedi achosi anhawster mawr i bobl yn gyffredinol, ond yn enwedig—fel y crybwyllodd Russell George—i fusnesau mewn ardaloedd gwledig, sydd bellach yn gweld bod yn rhaid iddynt deithio milltiroedd lawer ar gyfer eu hanghenion bancio; ac wrth gwrs, yr henoed, gyda llawer ohonynt yn gyfyngedig o ran eu symudedd ac felly mae prinder canghennau banc yn effeithio'n fawr arnynt.
Mae'r ffaith bod gennym beiriannau ATM am ddim yn ffactor sy'n bwysig iawn. Gwn, yn anecdotaidd, fod gan Dredegar Newydd—tref fechan yn y Cymoedd gogleddol—beiriant ATM yn awr lle mae'n rhaid i'r cwsmeriaid dalu. Mae'n rhaid iddynt dalu swm penodol am bob trafodyn. Rydym yn sôn am bobl sydd ar incwm isel iawn o bosibl, felly mae'r ganran y mae'n rhaid iddynt ei thalu am godi arian yn llyffethair mawr.
Mae argymhelliad 8 yn yr adroddiad yn nodi nad ydym yn gallu gweld lle mae bylchau yn y gwasanaethau ariannol sydd ar gael. Byddem i gyd yn cytuno ei bod yn gwneud synnwyr y dylid cael map sy'n nodi'n fanwl lle ceir ardaloedd heb gyfleusterau o'r fath, ac un sy'n cael ei ddiweddaru'n rheolaidd. Heb hynny, ni allwn ddechrau ymchwilio i atebion posibl. Mae ymateb y Llywodraeth yn tynnu sylw at y ffaith ei bod yn ofynnol yn ôl y gyfraith i Swyddfa'r Post gyhoeddi adroddiad blynyddol ar ei rwydwaith. Mae hefyd yn wir bod y rhwydwaith ATM mwyaf, LINK, yn cyhoeddi cyfeirlyfr o ble mae ei gyfleusterau arian parod ar gael. Mae'n debyg bod y pedwar banc mawr hefyd yn cyhoeddi data o'r math hwn, ynghyd â nifer o fanciau llai o faint y stryd fawr o bosibl, a gallai hyn oll helpu i hwyluso'r broses o greu map cynhwysfawr ar gyfer bancio a chyfleusterau arian parod.
Mae argymhellion 9 a 10 yn cyfeirio at gysylltedd a'r angen i wella dealltwriaeth a defnydd o fancio ar-lein. Fodd bynnag, ceir problem gynhenid mewn bancio ar-lein, o ran yr henoed yn arbennig unwaith eto. Ceir cynnydd amlwg o hyd mewn gweithgarwch bancio ar-lein twyllodrus yn ôl ffigurau a ryddhawyd gan Financial Fraud Action UK. Cafwyd cyfanswm o £63 biliwn o golledion ar drafodion ar-lein neu dros y ffôn lle nad oedd deiliad y cerdyn yn bresennol hyd at, a chan gynnwys, y llynedd.
Mae argymhelliad 11 yn ymwneud ag effaith cau banciau a pheiriannau ATM am ddim i bawb ar ganol trefi a chymunedau. Rhaid inni dderbyn, fodd bynnag, fod banciau'n cau oherwydd y gostyngiad yn nifer y cwsmeriaid sy'n defnyddio canghennau banc, gyda mwy a mwy o gwsmeriaid yn dewis defnyddio bancio ar-lein. Wrth gwrs, mae'r duedd hon yn rhywbeth y mae banciau wedi bod yn awyddus i'w chefnogi, gan ei bod yn galw am lai a llai o safleoedd a llai o staff, heb ostyngiad cyfatebol yn eu ffrydiau refeniw. Mae'n ffaith ddiymwad fod colli banciau o drefi wedi gwaethygu dirywiad canol trefi gan ei fod yn cael effaith ddramatig ar nifer yr ymwelwyr â chanol y dref. Ond mae hefyd yn wir dweud bod ardrethi masnachol, a osodir fel arfer ar 48 y cant o'r gwerth ardrethol, hefyd yn cael effaith negyddol ar allu masnachwyr y stryd fawr i gadw presenoldeb yng nghanol trefi.
Nodaf yma ymwneud posibl Llywodraeth Cymru â Banc Cambria er mwyn archwilio'r posibilrwydd o sefydlu seilwaith bancio dielw, a'u dymuniad i hyrwyddo presenoldeb undebau credyd yng nghanol ein trefi yn lle hen fanciau'r stryd fawr lle bo'n bosibl. Credaf efallai mai seilwaith bancio masnachol dielw, cryf yw'r unig ffordd o wrthsefyll y dirywiad yn hygyrchedd gwasanaethau ariannol, ac felly hygyrchedd canol y dref, ond er mwyn cymryd lle banciau'r stryd fawr yn llwyr, rhaid iddynt gynnig yr un cyfleusterau ag yr arferai banciau masnachol eu cynnig i'r gymuned fusnes—a benthyciadau busnes a chyfleusterau trafod arian parod yn enwedig.
Rwy'n credu y dylai pob un ohonom atgoffa hen fanciau'r stryd fawr fod yna atebolrwydd cymdeithasol, fel y crybwyllwyd yn gynt, yn yr ystyr eu bod wedi gwneud elw enfawr ar gefn y cymunedau, ac mae ganddynt ddyletswydd gymdeithasol tuag atynt i gadw banciau lle bynnag y bo modd. Diolch.
As a member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee I'd like to thank all those who contributed to our inquiry as well as the Chair and the clerking team for their excellent work on this vitally important topic. The list of stakeholders who contributed is lengthy and extremely diverse and I think that's not surprising, really, because we all know how important access to banking is, and how strongly people feel about the withdrawal of major banks from our high streets up and down Wales.
As a backbencher, a lot of your time is taken up with committee work and quite often you can find yourself immersed in what are very important and worthy inquiries, scrutinising existing policy or looking to the future, and think to yourself, 'As important as I think this is, I'm not quite sure my constituents would really be that interested in what I'm doing here.' But that was never the case with this inquiry into access to banking. I knew this was one inquiry where, if I was to explain to people in the Cynon Valley what we were looking at and why, they would be engaged, full of opinions, keen to know the outcome and where this Assembly and Welsh Government might be able to make a difference.
By way of an example, I, like many other Members of this Senedd, have a Facebook page through which I communicate with my constituents, and of all the posts that I've put up since I was elected in 2016, the one post, sadly, which gathered more attention than any other by a mile was a post that I wrote to inform constituents about the closure of the Co-operative Bank in Aberdare. This wasn't the first bank in the town to close and, indeed, I have to say, the town, quite rarely, does have a good representation of banks and building societies, but what that post did was to tap into the public psyche and the general feeling that people have that our banks have a social duty to retain a presence on the high street, and shouldn't just be driven by excessive profit margins and the move to online banking. One of the major gripes people have about bank closures is the lack of community consultation prior to branches closing, and the repeated and blinkered defence by the banking sector, who always say that it was purely a commercial decision.
So the process around bank closures was one area that we were keen to investigate as a committee. We examined the access to banking standard, which banks and building societies can, but don't have to sign up to, and which sets out how customers should receive timely and improved notification and support once a decision has been made to close a bank branch. The latest reports suggest that there's been good compliance with the standard from the banking industry, which leads me, in the light of the problems that we are all too aware of, to question whether or not the standard itself is strong enough. This was reflected in recommendation 6 of our report, where we called for the UK Government and JACS group to review whether the access to banking standard is sufficiently robust to address the impact of bank closures, or whether regulatory or other action is required. Understandably, the Welsh Government wasn't able to accept our recommendation because it has no devolved powers in this area, and this shows the complexities faced by Welsh Government in trying to hold banks to account for their behaviour in Wales. Is there a way around this? Is there a made-in-Wales solution? Well, quite possibly, a community bank of Wales, and that's something I'll return to later.
When defending their bank closures, banks are always keen to point to the role that post offices can play in providing banking services and to signpost their existing customers to their local Post Office branch. But is the Post Office really a viable alternative? Well, we explored this and what we found is that banks aren’t able to really offer the full range of services as other Members have pointed out, and this is compounded by the lack of public awareness about Post Office banking services as well, with 55 per cent of adults supposedly unaware they can use the Post Office for banking whatsoever. So, that led us to recommendation 7 where we asked the Welsh Government to review its support for the Post Office network and to raise awareness of these services across Wales. And again, the complexities of devolution came to the fore in the Welsh Government's response here, with them accepting our recommendation only in part, as funding for post offices is a matter for the UK Government. So, again this made me think whether a made-in-Wales solution is needed to circumvent these constraints.
And that leads me on to the community bank of Wales, with its intention to offer current accounts, face-to-face banking and provide loans by experienced staff. Could this be the solution that we are looking for? Well, the stakes are high indeed as public expectation is set to build around this very popular Government policy. When we questioned Mark Hooper of Banc Cambria, which has been awarded the seed funding to develop the community bank of Wales, he told us that the bank could feasibly create more than 50 branches in Wales within five to seven years, and he estimated that about 12 of those would be fully manned and the rest automated. Now, while this could be a welcome step to support our communities at the sharp end of bank closure, I do think there needs to be some expectation management here, and Welsh Government needs to be clear with people if only roughly a fifth of branches would be fully staffed. I know that communities in my constituency with no bank would be delighted to think that Banc Cambria might set up a branch there, but would they be quite so keen if they knew that it was just to be automated? So, although the Welsh Government has accepted our recommendation on this, I still feel it's an area that could require more scrutiny as plans develop.
And to conclude, this has been a vitally important inquiry, and I look forward to seeing Welsh Government's progress in this area.
Fel aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ein hymchwiliad yn ogystal â'r Cadeirydd a'r tîm clercio am eu gwaith rhagorol ar y pwnc hynod bwysig hwn. Mae'r rhestr o randdeiliaid a gyfrannodd yn faith ac yn amrywiol dros ben ac nid yw hynny'n syndod i mi mewn gwirionedd, oherwydd fe wyddom oll pa mor bwysig yw mynediad at fancio, a pha mor gryf y mae pobl yn teimlo ynglŷn â chau banciau mawr ar ein stryd fawr ar hyd a lled Cymru.
Fel aelod o'r meinciau cefn, mae llawer o'ch amser yn mynd ar waith pwyllgor ac yn aml iawn gallwch gael eich llesteirio gan ymchwiliadau sy'n bwysig ac yn deilwng iawn, yn craffu ar bolisi presennol neu'n edrych tua'r dyfodol, a meddwl, 'Er mor bwysig y credaf yw hyn, nid wyf yn siŵr iawn y byddai gan fy etholwyr gymaint â hynny o ddiddordeb yn yr hyn rwy'n ei wneud yma.' Ond ni fu hynny erioed yn wir gyda'r ymchwiliad hwn i fynediad at fancio. Roeddwn yn gwybod pe bawn yn egluro i bobl yng Nghwm Cynon beth roeddem yn edrych arno a pham, byddent yn cyfrannu, yn barod i leisio barn, ac yn awyddus i wybod beth yw'r canlyniad a lle gallai'r Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru wneud gwahaniaeth.
Er enghraifft, fel llawer o Aelodau eraill y Senedd hon, mae gennyf dudalen Facebook y byddaf yn cyfathrebu â fy etholwyr drwyddi, ac o'r holl negeseuon rwyf wedi'u postio ers i mi gael fy ethol yn 2016, yr un a gafodd fwy o sylw na'r un o'r lleill o bell ffordd, gwaetha'r modd, oedd neges a ysgrifennais i hysbysu etholwyr ynglŷn â chau'r Co-operative Bank yn Aberdâr. Nid hwn oedd y banc cyntaf yn y dref i gau ac yn wir, rhaid imi ddweud, yn anghyffredin iawn, mae gan y dref gynrychiolaeth dda o fanciau a chymdeithasau adeiladu, ond yr hyn a wnaeth y neges honno oedd adlewyrchu'r meddylfryd cyhoeddus a'r teimlad cyffredinol sydd gan bobl fod gan ein banciau ddyletswydd gymdeithasol i gynnal presenoldeb ar y stryd fawr, ac ni ddylent gael eu gyrru gan elw gormodol a'r symudiad at fancio ar-lein yn unig. Un o'r prif gwynion sydd gan bobl ynghylch cau banciau yw'r diffyg ymgynghori cymunedol cyn i'r canghennau gau, a'r amddiffyniad mynych a dall gan y sector bancio, sydd bob amser yn dweud mai penderfyniad masnachol yn unig ydoedd.
Felly roedd y broses o gau banciau yn un maes roeddem yn awyddus i ymchwilio iddo fel pwyllgor. Archwiliwyd y safon mynediad at fancio, y gall banciau a chymdeithasau adeiladu ymrwymo iddi, er nad oes rhaid iddynt wneud hynny, safon sy'n nodi sut y dylid hysbysu a chynorthwyo cwsmeriaid yn well ac yn amserol ar ôl gwneud penderfyniad i gau cangen o fanc. Mae'r adroddiadau diweddaraf yn awgrymu bod y diwydiant bancio wedi cydymffurfio'n dda â'r safon, sy'n fy arwain, yng ngoleuni'r problemau rydym yn ymwybodol iawn ohonynt, i gwestiynu a yw'r safon ei hun yn ddigon cryf ai peidio. Adlewyrchwyd hyn yn argymhelliad 6 ein hadroddiad, lle galwyd ar Lywodraeth y DU a Grŵp Strategaeth Arian Parod yr Awdurdodau ar y Cyd (JACS) i adolygu a yw'r safon mynediad at fancio yn ddigon cadarn i fynd i'r afael ag effaith cau banciau, neu a oes angen camau rheoleiddio neu gamau eraill. Yn ddealladwy, ni allodd Llywodraeth Cymru dderbyn ein hargymhelliad gan nad oes ganddi unrhyw bwerau datganoledig yn y maes hwn, ac mae hyn yn dangos y cymhlethdodau sy'n wynebu Llywodraeth Cymru wrth geisio dwyn banciau i gyfrif am eu hymddygiad yng Nghymru. A oes ffordd o amgylch hyn? A oes yna ateb sydd wedi'i wneud yng Nghymru? Wel, banc cymunedol i Gymru, o bosibl, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn dychwelyd ato'n ddiweddarach.
Wrth amddiffyn eu penderfyniad i gau banc, mae banciau bob amser yn awyddus i nodi'r rôl y gall swyddfeydd post ei chwarae yn darparu gwasanaethau bancio a chyfeirio'u cwsmeriaid presennol i'w cangen leol o Swyddfa'r Post. Ond a yw Swyddfa'r Post yn ateb amgen ymarferol mewn gwirionedd? Wel, fe edrychwyd ar hyn a gwelsom nad yw banciau'n gallu cynnig yr ystod lawn o wasanaethau mewn gwirionedd fel y nododd Aelodau eraill, a gwaethygir hyn gan y diffyg ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd o wasanaethau bancio Swyddfa'r Post hefyd, gyda 55 y cant o oedolion heb fod yn ymwybodol, mae'n debyg, y gallant ddefnyddio Swyddfa'r Post ar gyfer bancio. Felly, arweiniodd hynny at argymhelliad 7 lle gofynasom i Lywodraeth Cymru adolygu ei chefnogaeth i rwydwaith Swyddfa'r Post a chodi ymwybyddiaeth o'r gwasanaethau hyn ar draws Cymru. Ac unwaith eto, daeth cymhlethdodau datganoli i'r amlwg yn ymateb Llywodraeth Cymru yma, wrth iddynt dderbyn ein hargymhelliad yn rhannol yn unig, gan mai mater i Lywodraeth y DU yw cyllid ar gyfer swyddfeydd post. Felly, unwaith eto, roedd hyn yn gwneud i mi feddwl a oes angen ateb wedi'i wneud yng Nghymru i osgoi'r cyfyngiadau hyn.
Ac mae hynny'n fy arwain at fanc cymunedol i Gymru, gyda'i fwriad i gynnig cyfrifon cyfredol, bancio wyneb yn wyneb a darparu benthyciadau gan staff profiadol. A allai hwn fod yn ateb y mae pawb ohonom yn ei geisio? Wel, mae llawer iawn yn y fantol gan fod disgwyliad y cyhoedd wedi'i adeiladu ar y polisi hynod boblogaidd hwn gan y Llywodraeth. Pan holasom Mark Hooper o Banc Cambria, sydd wedi cael y cyllid sbarduno i ddatblygu banc cymunedol i Gymru, dywedodd wrthym y gallai'r banc yn ymarferol greu mwy na 50 o ganghennau yng Nghymru o fewn pump i saith mlynedd, ac amcangyfrifodd y byddai tua 12 o'r rheini wedi'u staffio'n llawn a'r gweddill yn cynnig darpariaeth awtomataidd. Nawr, er y gallai hwn fod yn gam i'w groesawu i gefnogi ein cymunedau sy'n dioddef yn sgil cau banciau, rwy'n credu bod angen rheoli disgwyliadau i ryw raddau yma, ac mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn glir gyda phobl os mai dim ond tua un rhan o bump o ganghennau a fyddai wedi'u staffio'n llawn. Gwn y byddai cymunedau yn fy etholaeth sydd heb fanc yn falch iawn o feddwl y gallai Banc Cambria sefydlu cangen yno, ond a fyddent mor awyddus pe gwyddent mai darpariaeth awtomataidd yn unig y byddai'n ei chynnig? Felly, er bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhelliad ar hyn, rwy'n dal i deimlo ei fod yn faes a allai alw am fwy o graffu wrth i gynlluniau ddatblygu.
Ac i gloi, mae hwn wedi bod yn ymchwiliad hynod bwysig, ac edrychaf ymlaen at weld cynnydd Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.
As has been said, some committee inquiries attract more attention than others, but this inquiry resonated with the public more than most, and it's easy to see why, because there have been more than 200 banks closed in Wales since 2008. We did receive 874 responses to the online survey, and 87 per cent of personal banking customers told us they'd been impacted by closures, and at the same time, 78 per cent of business banking customers said the same.
My own region has been the hardest hit, with rural communities being the worst affected, and if I tried to name every town affected, I would run out of time. That is how bad this situation is. We have now a situation where even notable towns like Hay-on-Wye have no high-street bank left. Carmarthen East and Dinefwr has lost four fifths of its banking network in the last five years.
So, that really is the background and the context for this inquiry, and we did some good work, and we looked at some interesting ideas, like the Preston model, and that's a co-operative approach that focuses on lending to local businesses to boost those local economies.
But the reality is that something around 86 per cent of people bank with the large banks, and it's what's not in the report that says the most to me, namely that the big high-street banks declined to give oral evidence. And why should they? We only bailed out most of them to the tune of £500 billion a decade ago—£500 billion in the last 10 years. Four years ago, the industry agreed a protocol to apparently minimise the impact of closures. But crucially, the UK Government let them wriggle out of their last-bank-in-town agreement that would have prevented them abandoning the places that we all serve. So, when the last branch closed in Hay this year, I see that some people were calling on Powys council to offer reduced business rates as an incentive for the bank to stay. I think we need to get real here. We're talking about multi-billion-pound businesses. They're leaving because they can; they're not leaving because they can't afford the rent or they can't afford to stay. And anyway, why on earth should we, the public purse, subsidise these people yet again? No.
In refusing to give oral evidence to our inquiry, the big banks, as far as I'm concerned, have shown us the same disregard that they've shown the communities that they've abandoned. And they've been allowed to do so by successive Tory Governments. Just as the Tories used the global financial crash as a cynical excuse for an ideological assault on the state, to tear holes in the welfare system and cut public services and generally retreat from their social responsibilities, the banks used it to lay off tens of thousands of workers and shut up shop for even more profit.
Of course, I want to be clear here that I'm talking about the big banks; I'm not talking about the mutuals that we went to see and who were really very rooted in their communities because they felt part of those communities and they wanted to carry on serving those communities. So, I wanted to make certain that I made that clear.
Fel y dywedwyd, mae rhai ymchwiliadau pwyllgor yn denu mwy o sylw nag eraill, ond roedd yr ymchwiliad hwn yn taro tant gyda'r cyhoedd yn fwy na'r rhelyw, ac mae'n hawdd gweld pam, oherwydd bod mwy na 200 o fanciau wedi cau yng Nghymru ers 2008. Cawsom 874 o ymatebion i'r arolwg ar-lein, a dywedodd 87 y cant o gwsmeriaid bancio personol wrthym eu bod wedi cael eu heffeithio gan gau banciau, ac ar yr un pryd, dywedodd 78 y cant o gwsmeriaid bancio i fusnesau yr un peth.
Cafodd fy rhanbarth i ei tharo'n waeth na'r un, gyda chymunedau gwledig yn dioddef yn waeth na neb, a phe bawn yn ceisio enwi pob tref yr effeithiwyd arni, byddai fy amser yn dod i ben. Dyna pa mor wael yw'r sefyllfa hon. Mae gennym sefyllfa erbyn hyn lle nad oes gan drefi nodedig fel y Gelli Gandryll hyd yn oed unrhyw fanc stryd fawr ar ôl. Mae Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr wedi colli pedair rhan o bump o'u rhwydwaith bancio yn y pum mlynedd diwethaf.
Felly, dyna yw cefndir a chyd-destun yr ymchwiliad hwn, a gwnaethom waith da, ac edrychasom ar syniadau diddorol, fel model Preston, sy'n ddull cydweithredol sy'n canolbwyntio ar roi benthyg arian i fusnesau lleol hybu'r economïau lleol hynny.
Ond y realiti yw bod tua 86 y cant o bobl yn bancio gyda'r banciau mawr, a'r hyn nad yw yn yr adroddiad sy'n dweud fwyaf wrthyf fi, sef bod banciau mawr y stryd fawr wedi gwrthod rhoi tystiolaeth lafar. A pham y dylent? Fe roddasom £500 biliwn i achub y rhan fwyaf ohonynt gwta ddegawd yn ôl—£500 biliwn yn y 10 mlynedd diwethaf. Bedair blynedd yn ôl, cytunodd y diwydiant ar brotocol i leihau effaith cau banciau, mae'n ymddangos. Ond yn hollbwysig, mae Llywodraeth y DU wedi gadael iddynt ymryddhau o'u cytundeb banc-olaf-yn-y-dref a fyddai wedi eu hatal rhag amddifadu'r lleoedd y mae pawb ohonom yn eu gwasanaethu. Felly, pan gaeodd y gangen olaf yn y Gelli eleni, gwelaf fod rhai pobl yn galw ar gyngor Powys i gynnig ardrethi busnes is fel cymhelliad i'r banc aros. Rwy'n credu bod angen i ni wynebu'r gwir yma. Rydym yn sôn am fusnesau gwerth biliynau o bunnoedd. Maent yn gadael am eu bod yn gallu; nid ydynt yn gadael am na allant fforddio'r rhent neu am na allant fforddio aros. A beth bynnag, pam ar y ddaear y dylem ni, bwrs y wlad, sybsideiddio'r bobl hyn unwaith eto? Na.
Wrth wrthod rhoi tystiolaeth lafar i'n hymchwiliad, o'm rhan i mae'r banciau mawr wedi dangos yr un agwedd anystyriol ag y maent wedi'i dangos tuag at y cymunedau y maent wedi cefnu arnynt. Ac maent wedi cael gwneud hynny gan Lywodraethau Torïaidd olynol. Yn union fel y defnyddiodd y Torïaid yr argyfwng ariannol byd-eang fel esgus sinigaidd am ymosodiad ideolegol ar y wladwriaeth, i rwygo tyllau yn y system les a chwtogi gwasanaethau cyhoeddus a chilio'n gyffredinol rhag eu cyfrifoldebau cymdeithasol, cafodd ei ddefnyddio gan y banciau i ddiswyddo degau o filoedd o weithwyr a chau drysau'r siop i gael mwy fyth o elw.
Wrth gwrs, rwyf am fod yn glir yma fy mod yn siarad am y banciau mawr; nid wyf yn sôn am y cwmnïau cydfuddiannol yr aethom i'w gweld ac a oedd â'u gwreiddiau'n ddwfn yn eu cymunedau am eu bod yn teimlo'n rhan o'r cymunedau hynny, ac a oedd am barhau i wasanaethu'r cymunedau hynny. Felly, roeddwn eisiau gwneud hynny'n glir.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
I'm carrying on.
The Welsh Government has done what it can to plug the gaps. It has given significant support to credit unions—and I'll declare that I'm a member of a credit union—and it has given what money it can to the Post Office network, and it is looking towards, and we've heard it here today, creating a community bank for Wales. I think that's an exciting prospect, and I'm assured that it will help those people who need it, who will be relying on community-based banking to give them some hope of access to cash in their communities. And that's why a UK Labour Government will stop post office closures, and it will bring the Royal Mail back into public ownership.
This is about public responsibility and accountability in banking, and I'm really pleased that we did this inquiry, and I'm really pleased that we are hoping to move forward together to ensure that we will be able to serve the people who desperately need that.
Rwy'n mynd i barhau.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud yr hyn a all i lenwi'r bylchau. Mae wedi rhoi cefnogaeth sylweddol i undebau credyd—ac rwyf am ddatgan fy mod yn aelod o undeb credyd—ac mae wedi rhoi'r arian y gall ei roi i rwydwaith Swyddfa'r Post, ac mae'n edrych, ac rydym wedi'i glywed yma heddiw, ar greu banc cymunedol i Gymru. Rwy'n credu bod hwnnw'n bosibilrwydd cyffrous, ac rwy'n siŵr y bydd yn helpu'r bobl sydd ei angen, y bobl a fydd yn dibynnu ar fancio yn y gymuned i roi rhyw obaith iddynt allu cael gafael ar arian parod yn eu cymunedau. A dyna pam y bydd Llywodraeth Lafur y DU yn rhoi diwedd ar gau swyddfeydd post, a bydd yn dod â'r Post Brenhinol yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus.
Mae a wnelo hyn â chyfrifoldeb ac atebolrwydd cyhoeddus ym maes bancio, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gwneud yr ymchwiliad hwn, ac rwy'n falch iawn ein bod yn gobeithio symud ymlaen gyda'n gilydd i sicrhau y gallwn wasanaethu'r bobl sydd ei angen yn ddybryd.
Jack Sargeant.
Jack Sargeant.
Thank you, Presiding Officer. I appreciate you allowing me to speak this afternoon, and I won't take too long of your time, because I think Members have rightly said the comments raised, but in particular I will focus on recommendations 13 and 14 about community banks. The Minister will know, as does the First Minister, that I've been working hard to try and bring a community bank to Buckley and also campaigned to save the closure of the town's last bank.
Minister, I welcome the acceptance of the committee's recommendations and also the work done by Banc Cambria to date, so I hope you will join me in setting the bar high for Banc Cambria in the future: to be the best it can be, working collaboratively with others, including credit unions, to meet the requirements set of all banks but not actually met by many, and that is to provide all that wish access to current accounts with one, including the people who find themselves with no fixed abode, and to generally be a bank for everyone.
Now, I think we've heard from contributions across the Chamber that there is a clear consensus. Yes, there is more scrutiny needed in the steps going forward, and I'm sure we will hold them to account, including the Government, but I also think we almost all of us agree that this needs to happen—a community bank needs to happen. So, my question is—to you, Minister, to the Government—how can we speed this up? How can the Welsh Government move this process forward as a matter of urgency and establish a community bank for Wales sooner rather than later?
I will finish. I did say I'd be brief, Llywydd, and all I will finish on is: all I want for Christmas is a bank in Buckley, and also all those other places that have been hit hard as well through bank closures across the years.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod yn caniatáu i mi siarad y prynhawn yma, ac ni fyddaf yn cymryd gormod o'ch amser, oherwydd rwy'n credu bod yr Aelodau wedi dweud y sylwadau'n briodol, ond yn benodol fe ganolbwyntiaf ar argymhellion 13 a 14 ynghylch banciau cymunedol. Bydd y Gweinidog yn gwybod, fel y mae'r Prif Weinidog, fy mod wedi bod yn gweithio'n galed i geisio dod â banc cymunedol i Fwcle ac wedi ymgyrchu i atal banc olaf y dref rhag cau.
Weinidog, rwy'n croesawu'r ffaith bod argymhellion y pwyllgor wedi'u derbyn, yn ogystal â'r gwaith a wnaed gan Banc Cambria hyd yn hyn, felly rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i osod y bar yn uchel ar gyfer Banc Cambria yn y dyfodol: i fod y gorau y gall fod, gan gydweithio ag eraill, gan gynnwys undebau credyd, i ateb y gofynion a osodwyd ar gyfer yr holl fanciau ond nad ydynt yn cael eu cyflawni gan lawer ohonynt, sef sicrhau mynediad i bawb sydd eisiau mynediad at gyfrifon cyfredol mewn banc, gan gynnwys pobl heb gartref sefydlog, ac yn gyffredinol, i fod yn fanc i bawb.
Nawr, rwy'n credu ein bod wedi clywed mewn cyfraniadau ar draws y Siambr fod consensws clir yn bodoli. Oes, mae angen mwy o graffu yn y camau wrth symud ymlaen, ac rwy'n siŵr y byddwn yn eu dwyn i gyfrif, gan gynnwys y Llywodraeth, ond rwyf hefyd yn credu bod bron pob un ohonom yn cytuno bod angen i hyn ddigwydd—mae angen i fanc cymunedol ddigwydd. Felly, fy nghwestiwn yw—i chi, Weinidog, i'r Llywodraeth—sut y gallwn gyflymu hyn? Sut y gall Llywodraeth Cymru symud y broses hon yn ei blaen fel mater o frys a sefydlu banc cymunedol i Gymru yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach?
Rwyf am orffen. Dywedais y buaswn yn gryno, Lywydd, a'r cyfan rwyf am orffen gydag ef yw: y cyfan rwyf ei eisiau ar gyfer y Nadolig yw banc ym Mwcle, yn ogystal â'r holl leoedd eraill sydd wedi cael eu taro'n galed yn sgil cau banciau ar hyd y blynyddoedd.
Galwaf ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Llywydd, it's been a pleasure to listen to the contributions this afternoon, and I'd like to thank in particular Russell George for chairing the committee's investigation into access to banking as well as, of course, the members of his committee. Clearly, a great deal of effort has gone into producing this excellent report, engaging with relevant partners and stakeholders, and I'd like to thank every member of the committee for their hard work.
As the committee report notes, the loss of banks and the services they offer to citizens and to businesses from our high streets is not a new concern. However, the scale of closures continues to escalate at an alarming rate, and we've heard of numerous communities today that have lost their high-street banks in recent times, because traditional banks are retreating from all communities across Wales, and this is why the commitment, working with stakeholders, to explore the principle and establish a community bank of Wales was included in the First Minister's leadership manifesto.
As the First Minister confirmed earlier this month, the partnership created by Banc Cambria and the Community Savings Bank Association is completing a detailed project plan, and an initial market assessment and feasibility study is under way, with input from both the Development Bank of Wales and Cardiff University. And I very much look forward to receipt of that report.
Now, I do note the committee has some concerns about the feasibility of the community banking proposal and its potential impact on credit unions in particular, but work is already well under way to ensure that credit unions and the community bank and building societies work in collaboration to find the very best solutions to improve access to banking services. And this work is focused entirely on ensuring financial inclusion for all people across our country.
Now, Welsh Government officials have also met with the Welsh credit union network to explore opportunities to collaborate whenever and wherever possible. Bank closures and the loss of free-to-use ATMs within communities can have a negative impact for many, but particularly for those who are vulnerable and financially excluded. The Welsh Government is concerned that those on low incomes, the elderly and people living in rural communities are not left behind. Whilst online banking and cashless transactions may be an option for many, we must not forget that some people will struggle, and more vulnerable groups will still need access to cash or to bank branches locally.
Now, our vision for financial inclusion is for everybody living in Wales to have access to appropriate and affordable financial services. And the committee's report rightly recognises that many elements of this issue are reserved to the UK Government. Now, I note that the committee calls on the UK Government and the JACS group to review whether the access to banking standard is sufficiently robust to address the impact of bank closures on vulnerable people, on small and medium-sized enterprises and local communities. However, we are actively seeking and we will continue to seek opportunities to engage and to influence at a UK level. We must establish clear channels of communication where we can ensure the particular needs of Welsh citizens are heard and are also then met.
Lywydd, mae wedi bod yn bleser gwrando ar y cyfraniadau y prynhawn yma, a hoffwn ddiolch yn arbennig i Russell George am gadeirio ymchwiliad y pwyllgor i fynediad at fancio, yn ogystal ag Aelodau ei bwyllgor wrth gwrs. Mae'n amlwg fod llawer o ymdrech wedi mynd i gynhyrchu'r adroddiad rhagorol hwn, gan ymgysylltu â phartneriaid a rhanddeiliaid perthnasol, a hoffwn ddiolch i bob aelod o'r pwyllgor am eu gwaith caled.
Fel y noda adroddiad y pwyllgor, nid yw colli banciau a'r gwasanaethau a gynigiant i ddinasyddion ac i fusnesau o'n strydoedd mawr yn broblem newydd. Fodd bynnag, mae graddau'r cau yn dal i waethygu ar raddfa frawychus, a chlywsom am nifer o gymunedau heddiw sydd wedi colli eu banciau stryd fawr yn ddiweddar oherwydd bod banciau traddodiadol yn cilio o bob cymuned ledled Cymru, a dyma pam y cynhwyswyd yr ymrwymiad, gan weithio gyda rhanddeiliaid, i archwilio'r egwyddor a sefydlu banc cymunedol i Gymru ym maniffesto arweinyddiaeth y Prif Weinidog.
Fel y cadarnhaodd y Prif Weinidog yn gynharach y mis hwn, mae'r bartneriaeth a grëwyd gan Banc Cambria a'r Gymdeithas Banc Cynilion Cymunedol yn cwblhau cynllun prosiect manwl, ac mae asesiad cychwynnol o'r farchnad ac astudiaeth ddichonoldeb ar y gweill, gyda mewnbwn gan Banc Datblygu Cymru a Phrifysgol Caerdydd. Ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at dderbyn yr adroddiad hwnnw.
Nawr, rwy'n nodi bod gan y pwyllgor rai pryderon ynglŷn â dichonoldeb y cynnig bancio cymunedol a'i effaith bosibl ar undebau credyd yn arbennig, ond mae gwaith eisoes ar y gweill i sicrhau bod undebau credyd a'r banc cymunedol a chymdeithasau adeiladu'n cydweithio i ddod o hyd i'r atebion gorau i wella mynediad at wasanaethau bancio. Ac mae'r gwaith hwn yn canolbwyntio'n llwyr ar sicrhau cynhwysiant ariannol i bawb ym mhob rhan o'n gwlad.
Nawr, mae swyddogion Llywodraeth Cymru hefyd wedi cyfarfod â rhwydwaith undebau credyd Cymru i archwilio cyfleoedd i gydweithio lle bynnag y bo modd. Gall cau banciau a cholli peiriannau ATM am ddim mewn cymunedau effeithio'n negyddol ar lawer o bobl, ond yn enwedig ar y rheini sy'n agored i niwed ac wedi'u hallgáu'n ariannol. Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i sicrhau nad yw pobl ar incwm isel, yr henoed a phobl sy'n byw mewn cymunedau gwledig yn cael eu gadael ar ôl. Er y gallai bancio ar-lein a thrafodion heb arian parod fod yn opsiwn i lawer, rhaid inni beidio ag anghofio y bydd rhai pobl yn ei chael hi'n anodd, a bydd angen i grwpiau mwy agored i niwed gael mynediad at arian parod neu at ganghennau o fanciau yn lleol o hyd.
Nawr, ein gweledigaeth ar gyfer cynhwysiant ariannol yw i bawb sy'n byw yng Nghymru allu cael mynediad at wasanaethau ariannol priodol a fforddiadwy. Ac mae adroddiad y pwyllgor yn cydnabod yn gywir fod llawer o elfennau'r mater hwn wedi'u cadw'n ôl gan Lywodraeth y DU. Nawr, sylwaf fod y pwyllgor yn galw ar Lywodraeth y DU a'r grŵp JACS i adolygu a yw'r safon mynediad at fancio yn ddigon cadarn i fynd i'r afael ag effaith cau banciau ar bobl sy'n agored i niwed, ar fentrau bach a chanolig a chymunedau lleol. Fodd bynnag, rydym wrthi'n chwilio, a byddwn yn parhau i chwilio, am gyfleoedd i ymgysylltu ac i ddylanwadu ar lefel y DU. Rhaid i ni sefydlu sianeli cyfathrebu clir lle gallwn sicrhau bod anghenion penodol dinasyddion Cymru yn cael eu clywed, ac yn cael eu diwallu wedyn hefyd.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
In March—. Yes, of course.
Ym mis Mawrth—. Gwnaf, wrth gwrs.
Can I just say that I raised that particular concern with recommendation 6 in my speech? I think the Minister has reassured me there, so thank you. And it's nice—. I think that's worth putting on the record.
A gaf fi ddweud fy mod i wedi mynegi'r pryder hwnnw gydag argymhelliad 6 yn fy araith? Rwy'n credu bod y Gweinidog wedi tawelu fy meddwl, felly diolch. Ac mae'n braf—. Rwy'n credu bod hynny'n werth ei gofnodi.
Thank you. Can I thank the Member for his kind comment?
Back in March 2016, we set out how the Welsh Government aspires to join with partner organisations, both within Wales and at the UK level, in working towards a more financially inclusive society in Wales. Digital inclusion remains a key social justice and equality issue. Those who personally do not use or are limited users of digital technology are missing out on access to information, to services, to better deals and to cheaper goods and financial security. Our digital inclusion framework and delivery plan recognises that becoming fully digitally included is a continuous process, requiring ongoing support. This is an issue that Welsh Government cannot tackle alone and one that requires the buy-in of all partners and of wider society.
Now, there are many barriers to accessing online services: a lack of skills, access and motivation, particularly for those on low incomes, older people and people who face disabling barriers in society. Digitally excluded customers are often the most financially excluded, so they should not be penalised further by the inevitable shift to more digital services.
I know many banks are involved in digital inclusion activities and, indeed, Digital Communities Wales has worked with Lloyds, Barclays and Nat West to better co-ordinate digital inclusion activities across communities. However, banks should help ensure their customers have the opportunities to gain the confidence and digital skills to access the full range of banking services that they need, and provide alternative measures for those who cannot or will not use online services.
Access to fast and reliable broadband is, of course, increasingly a necessity, including to provide access to banking services, and Superfast Cymru has provided more than 733,000 premises with access to fast broadband. It has transformed the digital landscape across Wales, and none of these premises would have received access to fast, reliable broadband without our intervention. In addition, local development plans can address a wide range of issues concerning the development and use of land, including infrastructure needs. LDPs can include policies to support cash infrastructure where it relates to the development and use of land.
Now, the type of detailed design policies affecting ATMs are, for example, ensuring that they are sensitively placed in relation to listed buildings, or positioned so that queues do not affect highway safety. These are matters that local planning authorities routinely deal with already in LDPs, and are not something Welsh Government should need to support them in drafting.
Whilst it's recommended that banks will continue to close their branches that are not commercially viable, we feel that banks have a commitment to mitigate the effects of bank closures in communities right across Wales. They need to ensure the transition is managed so that vulnerable people are not excluded and customers are still able to access banking products in their local community.
In closing, I'd like to reaffirm my commitment to a more financially inclusive society in Wales. The committee report has highlighted a number of areas that we will need to consider over the next few months, and I'm pleased that we are already progressing areas that will help to mitigate the damaging effects of bank closures and difficulties with access to banking.
Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei sylw caredig?
Yn ôl ym mis Mawrth 2016, fe wnaethom nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i ymuno â sefydliadau partner, yng Nghymru ac ar lefel y DU, i weithio tuag at gymdeithas sy'n fwy cynhwysol yn ariannol yng Nghymru. Mae cynhwysiant digidol yn dal yn fater allweddol o ran cyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb. Mae'r rhai nad ydynt yn defnyddio technoleg ddigidol yn bersonol neu sy'n ddefnyddwyr cyfyngedig ar ei hôl hi o ran mynediad at wybodaeth, at wasanaethau, at well bargeinion ac at nwyddau rhatach a sicrwydd ariannol. Mae ein fframwaith cynhwysiant digidol a'n cynllun cyflawni yn cydnabod bod cael eich cynnwys yn llawn yn ddigidol yn broses barhaus, sy'n galw am gymorth parhaus. Mae hwn yn fater na all Llywodraeth Cymru fynd i'r afael ag ef ar ei phen ei hun ac mae'n un sy'n galw am ymrwymiad yr holl bartneriaid a'r gymdeithas ehangach.
Nawr, mae llawer o rwystrau i ddefnyddio gwasanaethau ar-lein: diffyg sgiliau, mynediad a chymhelliant, yn enwedig i'r rheini ar incwm isel, pobl hŷn a phobl sy'n wynebu rhwystrau sy'n anablu mewn cymdeithas. Yn aml, cwsmeriaid sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol sydd wedi'u hallgáu fwyaf yn ariannol hefyd, felly ni ddylent gael eu cosbi ymhellach gan y newid anochel i wasanaethau mwy digidol.
Gwn fod llawer o fanciau'n cynnig gweithgareddau cynhwysiant digidol ac yn wir, mae Cymunedau Digidol Cymru wedi gweithio gyda Lloyds, Barclays a Nat West i gydgysylltu gweithgareddau cynhwysiant digidol yn well ar draws cymunedau. Fodd bynnag, dylai banciau helpu i sicrhau bod eu cwsmeriaid yn cael cyfleoedd i ennill hyder a sgiliau digidol i gael mynediad at yr ystod lawn o wasanaethau bancio sydd eu hangen arnynt, a darparu mesurau amgen i rai na allant neu na wnânt ddefnyddio gwasanaethau ar-lein.
Mae mynediad at fand eang cyflym a dibynadwy, wrth gwrs, yn anghenraid cynyddol, gan gynnwys darparu mynediad at wasanaethau bancio, ac mae Cyflymu Cymru wedi darparu mynediad at fand eang cyflym i fwy na 733,000 o safleoedd. Mae wedi trawsnewid y tirlun digidol ar draws Cymru, ac ni fyddai'r un o'r safleoedd hyn wedi cael mynediad at fand eang cyflym a dibynadwy heb ein hymyrraeth ni. Yn ogystal, gall cynlluniau datblygu lleol fynd i'r afael ag ystod eang o broblemau'n ymwneud â datblygu a defnyddio tir, gan gynnwys anghenion seilwaith. Gall cynlluniau datblygu lleol gynnwys polisïau i gefnogi seilwaith arian parod lle mae'n ymwneud â datblygu a defnyddio tir.
Nawr, mae'r math o bolisïau cynllunio manwl sy'n effeithio ar beiriannau ATM, er enghraifft, yn sicrhau eu bod mewn lleoliadau sensitif mewn perthynas ag adeiladau rhestredig, neu wedi'u gosod mewn mannau lle nad yw ciwiau'n effeithio ar ddiogelwch priffyrdd. Mae'r rhain yn faterion y mae awdurdodau cynllunio lleol yn ymdrin â hwy'n rheolaidd mewn cynlluniau datblygu lleol eisoes, ac nid ydynt yn rhywbeth y dylai Llywodraeth Cymru fod angen eu cefnogi wrth ddrafftio.
Er yr argymhellir y bydd banciau'n parhau i gau canghennau nad ydynt yn hyfyw yn fasnachol, teimlwn fod gan fanciau ymrwymiad i liniaru effeithiau cau banciau mewn cymunedau ledled Cymru. Mae angen iddynt sicrhau bod y newid yn cael ei reoli fel nad yw pobl sy'n agored i niwed yn cael eu hallgáu a bod cwsmeriaid yn dal i allu cael gafael ar gynhyrchion bancio yn eu cymuned leol.
Wrth gloi, hoffwn gadarnhau fy ymrwymiad i gymdeithas sy'n fwy cynhwysol yn ariannol yng Nghymru. Mae adroddiad y pwyllgor wedi tynnu sylw at nifer o feysydd y bydd angen i ni eu hystyried dros yr ychydig fisoedd nesaf, ac rwy'n falch ein bod eisoes yn datblygu meysydd a fydd yn helpu i liniaru effeithiau niweidiol cau banciau ac anawsterau gyda mynediad at fancio.
Russell George i ymateb i'r ddadl.
Russell George to reply to the debate.
Thank you, Presiding Officer. I think our report last week on regional skills partnerships had a very different response, and we were quite, perhaps, critical of the Government's response to our work, but, on this piece of work, I very much welcome that the Minister obviously takes the issue very seriously, and I'm delighted that most of our recommendations have been accepted, and the response to our work was generally positive, I'd say, although lacking perhaps some detail in some areas, but largely positive.
I would perhaps respond to some of the points that other Members have made during the course of this debate. Hefin pointed out how we learnt so much during the course of our work. We learned about the JACS group, but there are other issues. I'd say all the work we do is enjoyable, of course, and interesting, but this seemed to be a more enjoyable element of this particular work, because we learned so much as we went through the report. And, as witnesses gave us evidence, things came to light that we hadn't perhaps originally expected. Hefin did also point out, quite rightly, that some of the recommendations weren't accepted, because the Government responded that these were issues for the UK Government, but what we would say, and the point Hefin was making, is that the Welsh Government could accept those recommendations and use its role to lobby Government.
Bethan tackled some of the issues about the huge profits that the banks make, and Joyce Watson also highlighted these points as well. We certainly feel as a committee that banks should have a social responsibility. Often, we get told that banks are private and they're commercial entities, but we have to, of course, remember, as Joyce pointed out, that, as taxpayers, we bailed the banks out, so they do have responsibility. Some other points that Joyce made that I perhaps won't comment on as Chair—
Diolch yn fawr, Lywydd. Credaf fod ein hadroddiad yr wythnos diwethaf ar bartneriaethau sgiliau rhanbarthol wedi cael ymateb gwahanol iawn, ac roeddem yn eithaf beirniadol, efallai, o ymateb y Llywodraeth i'n gwaith, ond ar y gwaith hwn, rwy'n croesawu'n fawr fod y Gweinidog yn amlwg o ddifrif ynglŷn â hyn, ac rwyf wrth fy modd fod y rhan fwyaf o'n hargymhellion wedi'u derbyn, ac roedd yr ymateb i'n gwaith yn gadarnhaol ar y cyfan, buaswn yn dweud, er bod prinder manylion mewn rhai mannau o bosibl, ond yn gadarnhaol at ei gilydd.
Hoffwn ymateb efallai i rai o'r pwyntiau y mae Aelodau eraill wedi'u gwneud yn ystod y ddadl. Tynnodd Hefin sylw at sut y dysgasom gymaint yn ystod ein gwaith. Dysgasom am y grŵp JACS, ond mae yna bethau eraill yn codi. Buaswn yn dweud bod yr holl waith a wnawn yn bleserus, wrth gwrs, ac yn ddiddorol, ond roedd hon i'w gweld yn elfen fwy pleserus o'r gwaith hwn, gan i ni ddysgu cymaint wrth inni fynd drwy'r adroddiad. Ac wrth i'r tystion roi tystiolaeth i ni, daeth pethau i'r amlwg nad oeddem wedi eu disgwyl ar y cychwyn o bosibl. Nododd Hefin hefyd, yn gwbl briodol, na chafodd rhai o'r argymhellion eu derbyn am fod y Llywodraeth wedi ymateb gan ddweud mai materion i Lywodraeth y DU oedd y rhain, ond yr hyn y byddem ni'n ei ddweud, a'r pwynt roedd Hefin yn ei wneud, yw y gallai Llywodraeth Cymru dderbyn yr argymhellion hynny a defnyddio'i rôl i lobïo'r Llywodraeth.
Aeth Bethan i'r afael â rhai o'r problemau ynghylch yr elw enfawr a wna'r banciau, a thynnodd Joyce Watson sylw at y pwyntiau hyn hefyd. Rydym yn sicr yn teimlo fel pwyllgor y dylai fod gan fanciau gyfrifoldeb cymdeithasol. Yn aml, dywedir wrthym fod banciau'n breifat a'u bod yn endidau masnachol, ond wrth gwrs, mae'n rhaid inni gofio, fel y dywedodd Joyce, ein bod ni, fel trethdalwyr, wedi achub croen y banciau, felly mae ganddynt gyfrifoldeb. Roedd pwyntiau eraill a wnaeth Joyce nad wyf am roi sylwadau arnynt fel Cadeirydd o bosibl—
Will you take an intervention, please?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?
Yes, David.
Iawn, David.
Surely, it's not a responsibility—it's a liability of the banks to the communities.
Nid cyfrifoldeb ydyw, does bosibl—mae'r banciau'n atebol i'r cymunedau.
Well, as a committee we certainly felt that the banks do have a social responsibility, and they should be playing that role. I'll come on perhaps to address that a little bit more as well.
But there are some specific challenges in terms of the kind of resources that will be needed by Banc Cambria, and that was raised by a number of contributors—Bethan and Hefin I think made that point. So, we're very keen to not let this go as a committee. We want to examine very carefully as the Cambria bank develops. I think Jack Sargeant pointed out as well how quickly we want this to come about. But there is also a need to perhaps understand some of the real challenges there are with developing Banc Cambria, and we certainly want to look at this in more detail, I think, as Vikki pointed out as well.
David Rowlands—I thank David for his contribution. David highlighted the point that, why we are where we are is because of falling numbers. People are less likely to use the bank. Footfall has fallen. That's the obvious point that perhaps I didn't say and others didn't say. That's why we are where we are. But the bank, of course, tell us that that's the reason and everyone can go online, but the point here is that everyone can't go online, which is the point that he went on to make—there are some people who cannot, for whatever reason, either they have not got connectivity, they have not got the skills, or there are security issues that they're concerned about. And for a range of reasons, people aren't ready to do that, and we aren't yet ready to move to that position that the banks so readily want us to move to.
I think also, in terms of the Minister's response to our piece of work, much of this is, I think, reserved, but it's also critical to people in Wales. So, I think the committee would really welcome more detail on the outcome of the Welsh engagement with JACS and how that translates into action. We also want to see that it's important to continue to explore all avenues, especially as it's not quite clear how Banc Cambria can meet the needs of people that are older, disabled—vulnerable customers who need appropriate action and face-to-face services. And I think it was Joyce Watson who pointed out that we don't know exactly what Banc Cambria is going to look like yet. Is it going to be a bank that operates face-to-face services, or is it just going to be a bank where you can go in and see more technology?
Wel, fel pwyllgor, roeddem yn sicr yn teimlo bod gan y banciau gyfrifoldeb cymdeithasol, a dylent fod yn chwarae'r rôl honno. Fe ymhelaethaf ychydig rhagor ar hynny efallai.
Ond mae rhai heriau penodol o ran y math o adnoddau y bydd eu hangen ar Banc Cambria, a chodwyd hynny gan nifer o gyfranwyr—credaf fod Bethan a Hefin wedi gwneud y pwynt hwnnw. Felly, rydym yn awyddus iawn i beidio â gadael i hyn fynd fel pwyllgor. Rydym am archwilio'n ofalus iawn wrth i Banc Cambria ddatblygu. Rwy'n credu bod Jack Sargeant wedi nodi hefyd pa mor gyflym rydym am i hyn ddigwydd. Ond efallai fod angen deall rhai o'r heriau gwirioneddol sy'n bodoli o ran datblygu Banc Cambria, ac yn sicr rydym am edrych ar hyn yn fanylach, rwy'n meddwl, fel y nododd Vikki hefyd.
David Rowlands—diolch i David am ei gyfraniad. Tynnodd David sylw at y pwynt ein bod ni yn y fan lle rydym oherwydd gostyngiad yn y niferoedd. Mae pobl yn llai tebygol o ddefnyddio'r banc. Mae nifer y rhai sy'n mynd iddynt wedi gostwng. Dyna'r pwynt amlwg na wneuthum ei ddweud o bosibl, ac ni wnaeth eraill ei ddweud. Dyna pam ein bod yn y fan lle rydym. Ond mae'r banc, wrth gwrs, yn dweud wrthym mai dyna'r rheswm ac y gall pawb fynd ar-lein, ond y pwynt yma yw na all pawb fynd ar-lein, sef y pwynt yr aeth yn ei flaen i'w wneud—mae yna rai pobl na allant wneud hynny am ba reswm bynnag, naill ai am nad oes ganddynt gysylltedd, am nad oes sgiliau ganddynt, neu am fod yna broblemau diogelwch y maent yn pryderu amdanynt. Ac am amryw o resymau, nid yw pobl yn barod i wneud hynny, ac nid ydym eto'n barod i symud i'r sefyllfa y mae'r banciau mor barod inni symud iddi.
O ran ymateb y Gweinidog i'n gwaith, rwy'n credu hefyd fod llawer o hyn wedi'i gadw'n ôl, ond mae'n hanfodol i bobl yng Nghymru. Felly, rwy'n credu y byddai'r pwyllgor yn croesawu mwy o fanylion am ganlyniad yr ymgysylltiad Cymreig â JACS a sut y mae'n trosi'n weithgaredd. Rydym hefyd am weld ei bod yn bwysig parhau i archwilio pob trywydd, yn enwedig gan nad yw'n hollol glir sut y gall Banc Cambria fodloni anghenion pobl hŷn, pobl anabl—cwsmeriaid agored i niwed sydd angen gweithredu priodol a gwasanaethau wyneb yn wyneb. Ac rwy'n credu mai Joyce Watson a dynnodd sylw at y ffaith nad ydym yn gwybod yn union eto sut olwg fydd ar Banc Cambria. A yw'n mynd i fod yn fanc sy'n gweithredu gwasanaethau wyneb yn wyneb, neu a yw'n mynd i fod yn fanc lle gallwch fynd i mewn a gweld mwy o dechnoleg?
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes, Mark.
Gwnaf, Mark.
I'm wondering what consideration you gave to mutuals as well. We heard reference to private, which, of course, is insurance funds and pension funds, but many mutuals collapsed and many building societies collapsed, and the branch closures include many building societies, who've also withdrawn cash machines. So, it's how we look at the whole sector, rather than simply looking at privately owned banks.
Rwy'n meddwl tybed pa ystyriaeth a roesoch i gwmnïau cydfuddiannol hefyd. Clywsom gyfeiriad at rai preifat, sy'n golygu cronfeydd yswiriant a chronfeydd pensiwn wrth gwrs, ond aeth llawer o gwmnïau cydfuddiannol a chymdeithasau adeiladu i'r wal, ac mae'r canghennau sydd wedi cau yn cynnwys llawer o gymdeithasau adeiladu, sydd wedi cael gwared ar beiriannau arian hefyd. Felly, mae'n ymwneud â sut yr edrychwn ar y sector cyfan, yn hytrach nag edrych ar fanciau preifat yn unig.
I take Mark Isherwood's point. This is a very complex area. What we were concerned about as a committee is that, although we saw the ambition of Banc Cambria, we were concerned about the consequences on credit unions and other organisations, in terms of having a negative impact, and perhaps the unintended consequences on other services. But it is a very hugely complex area, and the Welsh Government has to, I think, work hard at the levers that it has at its disposal. Our inquiry I think barely scratched the surface, but hopefully we've shone some light, perhaps, on this in terms of what banks have to face.
I will end my contribution. Jack Sargeant did say he wanted to wish a happy Christmas in terms of—. I think he said he wanted to wish everyone—. His wish for Christmas was a bank in Buckley—is that right? That's right. All he wants for Christmas is a bank in Buckley. But I would say that we should thank everyone who took part in this inquiry. The evidence that was provided was of a high standard and I would particularly like to wish a happy Christmas to those that support us as Assembly Members when it comes to bringing forward our inquiries, in terms of drafting them and the research that goes into them as well. So, happy Christmas to the staff that help us to so widely do this.
I think I would end—. It is disappointing—Joyce Watson pointed this out—that the banks themselves did not engage with our inquiry as we would have liked. This is really disappointing, I'm afraid. They had the opportunity to participate and they didn't. So, we're not wishing them a happy Christmas. [Laughter.]
Rwy'n derbyn pwynt Mark Isherwood. Mae hwn yn faes cymhleth iawn. Er inni weld uchelgais Banc Cambria, yr hyn roeddem yn pryderu yn ei gylch fel pwyllgor yw'r canlyniadau i undebau credyd a chyrff eraill, o ran cael effaith negyddol, ac efallai y canlyniadau anfwriadol ar wasanaethau eraill. Ond mae'n faes hynod gymhleth, ac rwy'n credu bod rhaid i Lywodraeth Cymru weithio'n galed ar y dulliau sydd ar gael iddi. Prin grafu'r wyneb a wnaeth ein hymchwiliad yn fy marn i, ond gobeithio ein bod wedi taflu rhywfaint o oleuni ar hyn efallai o ran beth sy'n rhaid i fanciau ei wynebu.
Rwy'n dod â fy nghyfraniad i ben. Dywedodd Jack Sargeant ei fod am ddymuno Nadolig llawen o ran—. Rwy'n credu iddo ddweud ei fod eisiau dymuno i bawb—. Ei ddymuniad ar gyfer y Nadolig oedd banc ym Mwcle—a yw hynny'n gywir? Mae hynny'n gywir. Y cyfan y mae arno ei eisiau ar gyfer y Nadolig yw banc ym Mwcle. Ond hoffwn ddweud y dylem ddiolch i bawb a gymerodd ran yn yr ymchwiliad hwn. Roedd y dystiolaeth a ddarparwyd o safon uchel ac yn arbennig, hoffwn ddymuno Nadolig llawen i'r rhai sy'n ein cefnogi fel Aelodau Cynulliad wrth i ni gyflwyno ein hymchwiliadau, o ran eu drafftio a'r ymchwil a wneir ar eu cyfer yn ogystal. Felly, Nadolig llawen i'r staff sy'n rhoi cymaint o gymorth inni wneud hyn.
Rwy'n credu yr hoffwn orffen—. Mae'n siomedig—cyfeiriodd Joyce Watson at hyn—na chymerodd y banciau eu hunain ran yn ein hymchwiliad fel y byddem wedi'i ddymuno. Mae hyn yn wirioneddol siomedig, mae arnaf ofn. Cawsant gyfle i gymryd rhan ac ni wnaethant hynny. Felly, nid ydym yn dymuno Nadolig llawen iddynt hwy. [Chwerthin.]
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar addysg ysgolion, a dwi'n galw ar Suzy Davies i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservatives' debate on school education, and I call on Suzy Davies to move the motion.
Cynnig NDM7218 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi canlyniadau PISA 2018 y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (OECD).
2. Yn gresynu:
a) na fu unrhyw welliant ystadegol sylweddol yn sgoriau PISA Cymru mewn darllen a mathemateg ers 2006;
b) bod sgoriau Gwyddoniaeth Cymru yn sylweddol waeth nag yn 2006;
c) bod Cymru wedi'i gosod ar waelod gwledydd y DU mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth;
d) mai Cymru yw'r unig genedl yn y DU sydd â sgôr is na chyfartaledd yr OECD ym mhob un o fesurau PISA.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cydnabod ei methiant i wella addysg yng Nghymru;
b) ymddiheuro i ddisgyblion, rhieni ac ysgolion am eu siomi;
c) gwarantu bod adnoddau ychwanegol yn deillio o wariant ychwanegol ar ysgolion gan Lywodraeth y DU yn cael ei fuddsoddi mewn ysgolion yng Nghymru.
Motion NDM7218 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Organisation for Economic Co-operation and Development’s 2018 PISA results.
2. Regrets that:
a) there has been no statistically significant improvement in Wales’s PISA scores in reading and maths since 2006;
b) Wales’s science scores are significantly worse than in 2006;
c) Wales is ranked bottom of the UK nations in reading, maths and science;
d) Wales is the only UK nation to score below the OECD average in all PISA measures.
3. Calls upon the Welsh Government to:
a) acknowledge its failure to improve education in Wales;
b) apologise to pupils, parents and schools for letting them down;
c) guarantee that additional resources arising from increased spending on schools by the UK Government will be invested on schools in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, ac a gaf i ddymuno Nadolig llawen i bawb hefyd cyn ichi gredu dwi ddim yn ei feddwl ar ôl y ddadl hon?
Thank you very much, Llywydd, and may I wish everyone a merry Christmas in case you don't believe me after this debate?
Can I thank you, Presiding Officer? And I'll move the motion, as on the papers today.
Now, it's interesting, isn't it, once again, to see from the Welsh Government amendment, how a party that's been in power for 20 years treats criticism made by the official opposition in this Assembly? The cybermen of Welsh politics continue to delete the truth if it gets in the way of what they want the people of Wales to know about their Government's record. So, I hope, in the course of this debate, that this Assembly will reject groupthink Wales and acknowledge what one-party politics did to our education system since 2006—the date we began to participate in the PISA results. Because whatever changes there have been under this education Minister, from a different party, the buck stops with successive Labour First Ministers.
Why has the Government deleted our entire motion? Why do you dismiss what our constituents have the right to know and ignore the questions we've been elected to ask? I would be prepared to recognise improvements on the 2015 figures, but the Government is entirely silent on the fact that these 2015 figures are amongst the direst we ever had. This debate has a much longer line of sight than that.
An improvement in science, you say, not a significant improvement, according to the Organisation for Economic Co-operation and Development—three points—but well done, teachers and pupils in getting that. But it is still a 17-point drop since 2006. Do you really expect us to welcome that? A two-point increase in reading and a four-point increase in maths since 2006 are, again, not significant, according to the OECD. Again, I have to say, their observation, not mine, although I think that recovery in maths since that all-time low in 2012 is worth a shout out to teachers. I think they did brilliantly on that.
My personal observation is that you hope that these modest improvements this year disguise declines in the knowledge and skills identified in the PISA tests in the last 12 years—years when we've been governed by the Labour Party. And if our science scores weren't enough to leave that champagne bottle, or take it off the shelf, that fact that Wales's reading and maths scores are just back to where they started 12 years ago, again, is no reason to be popping corks. We should be soaring ahead in this last decade, not still behind the other UK nations. That's 12 years of our children and young people not just falling behind their peers in Scotland, Northern Ireland and England, but behind those Welsh children and young people who went before them. That's what we're asking the Government to apologise for. Your celebration of a recovery to a status quo, when that status quo was itself a cause for concern, is the perfect expression of mediocrity knowing nothing higher than itself, and so, we reject your amendment.
And I'm sorry to have to do it. I would like to welcome the reduction in the gap between our most disadvantaged learners and their peers and the improved results for higher achievers, because that suggests that some of those higher achievers come from disadvantaged backgrounds—children who, generally, are still over-represented in the lower performing cohorts. I think our plans for a looked-after children pupil premium would contribute to narrowing that gap as well as raising overall attainment.
Even so, the pupil development grant is a significant and established lever in improving outcomes for our most disadvantaged pupils. Yet, our most disadvantaged children are still attaining lower scores in reading, which was this year's deep dive examination, than similar children in the other UK nations. And that gap widens until, for our least-deprived pupils, their reading score is 40 points behind their peers in England and 20 points behind the OECD average. There is another attainment gap here—a whopping one, Minister—and it cannot be ignored.
And before anyone wants to talk about them, OECD averages, let's remember that, overall, they themselves have not particularly improved this year. And they're not even an average of participating countries. They've never included the highest scorers in these tests such as the Chinese provinces and Singapore. As with funding per pupil, you can't claim improvement just because those around you are getting worse.
Now, I realise that some of you will want to paint this as criticisms of children, teachers and school leaders, but it is absolutely not. That there is improvement at all is, indeed, testament to pupils and teachers. These are the people who have the daily experience of school life and who have to deal with policy change, changing pedagogic, academic and well-being priorities, changes in parenting styles, lower per-pupil funding over many years, increasingly difficult funding settlements from councils, a drop in teacher numbers, and low resources. Even though 79 per cent of them had been on recent professional development courses, that teachers are managing to have any grasp, really, in this change of focus from knowledge acquisition to knowledge application, against this background is the one thing I think we can congratulate. It's a change of focus that all of us agree with in principle. We agree with part (a) of Plaid’s amendment, but we both share concerns about how this will work in practice, and until we see the detailed proposals for the new curriculum in January, our support has to remain one in principle.
I agree with you, Minister. Something really does have to change. As Welsh Conservatives, we believe that teachers should be free to teach, unencumbered other than by a robust, credible and relevant framework of excellent governance and accountability. We want this to work, but, bearing in mind Scotland’s declining scores in science and maths in the Donaldson era, we also need to be wary. And we need to be wary as the GCSE results, further outcomes of reform designed to align better with PISA after all, were lower in that A* to C range, notwithstanding the growth in the A* scores. That seems reflected in the PISA findings too. What those PISA results also show is that better performance from our top achievers, which brings us closer to that OECD average, still doesn't get us quite over the line. Performance is no better than in 2006, and, of course, worse in science by those 17 points.
You may also remember me raising concerns that those who will find themselves in the next cohort of pupils taking PISA tests are already showing lower key stage 2 and key stage 3 attainment than at any time since 2007, so only a year after 2006. Schools will no longer be obliged to set targets for English or Welsh and maths. If these pupils are doing less well at this stage in their school journey than those who went on to do disappointingly in PISA tests in the last 12 years, this should be raising alarm bells now if these nascent signs of improvement are to come to anything.
And so to come to point 3 of our motion. Plaid likes to amend out any positive references to the UK Government, so we won't support an unnecessary amendment, but we are coming from pretty much the same place here. Minister, you will have seen the Children, Young People and Education Committee report on school funding. Securing more money in the budget for education is not the same as securing more money for schools. Both our motion and the Plaid amendment talk about money for schools. The PISA report talks about teachers' complaints of lack of resources. I think this has now come to a head, and you will need to tell us how, when you are not the Minister for local government, you will ensure that any additional money for schools in next month's budget actually gets to those schools.
I will understand you investing in early years—it's a Welsh Government priority and it's where essential groundwork, including investment in Welsh language acquisition, will need to take place. It's why, in part, Estonia is doing well, we understand. But there is £195 million coming into the Welsh block from a UK education commitment and £35 million for additional learning needs. Our schools need that swiftly and directly, and we will be looking at the January budget to see how you intend to get it to them. Otherwise, attracting new teachers into the profession will falter further. You'll remember we discussed those Education Workforce Council targets and their disconnect with the number of teachers qualifying in Wales this year. No-one wants to work in an institution with insufficient investment and question marks about where money they could have had is actually going. I have to say the one PISA finding I find quite difficult to understand was that schools in Wales have enough teachers, when we hear, in committee and in this Chamber, about teacher absence and dependence on ill-regulated supply agencies.
But there's a lot to be gleaned from this PISA report, and I hope that others here will pick up today, perhaps, on the detail behind those reading scores; a potentially persistent problem with teachers' evaluation of disciplinary issues; and the role of the digital screen in learning and well-being—the disappointing findings, actually, on well-being compared, perhaps, to what we heard from Estyn only a few months ago.
The next PISA results will be for scrutiny by the next Welsh Parliament. That target of 500 across the board seems as distant today as it would have looked in 2006. Yet, we need to reach it; we need to deliver on all those years we've gone on in this Chamber here about children fulfilling their potential, for themselves, for community cohesion, for improved economic prosperity. Because of that, average is never going to be good enough for our education.
A gaf fi ddiolch i chi, Lywydd? Ac rwy'n mynd i wneud y cynnig, fel y mae ar y papurau heddiw.
Nawr, mae'n ddiddorol, onid yw, unwaith eto, i weld o welliant Llywodraeth Cymru, sut y mae plaid sydd wedi bod mewn grym ers 20 mlynedd yn trin beirniadaeth a wneir gan yr wrthblaid swyddogol yn y Cynulliad hwn? Mae seiborgiaid gwleidyddiaeth Cymru yn parhau i ddileu'r gwirionedd os yw'n rhwystro'r hyn y maent am i bobl Cymru ei wybod am gyflawniad eu Llywodraeth. Felly, yn ystod y ddadl hon, rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad yn gwrthod 'meddwl grŵp Cymru' ac yn cydnabod yr hyn a wnaeth gwleidyddiaeth un blaid i'n system addysg er 2006—y dyddiad y dechreuasom gymryd rhan yng nghanlyniadau PISA. Oherwydd pa newidiadau bynnag a fu o dan y Gweinidog Addysg, o blaid wahanol, Prif Weinidogion Llafur olynol sy'n atebol yn y pen draw.
Pam y mae'r Llywodraeth wedi dileu ein cynnig cyfan? Pam rydych chi'n wfftio'r hyn y mae gan ein hetholwyr hawl i'w wybod ac anwybyddu'r cwestiynau y cawsom ein hethol i'w gofyn? Buaswn yn barod i gydnabod gwelliannau ar ffigurau 2015, ond mae'r Llywodraeth yn gwbl dawedog ynglŷn â'r ffaith bod ffigurau 2015 ymysg y gwaethaf a gawsom erioed. Mae'r ddadl hon yn edrych yn llawer pellach na hynny.
Fe ddywedwch fod gwelliant mewn gwyddoniaeth, nid gwelliant sylweddol, yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—tri phwynt—ond da iawn, athrawon a disgyblion ar gael hynny. Ond mae'n dal i fod yn ostyngiad o 17 pwynt ers 2006. A ydych chi wir yn disgwyl inni groesawu hynny? Nid yw cynnydd o ddau bwynt mewn darllen a chynnydd o bedwar pwynt mewn mathemateg ers 2006, eto, yn sylweddol yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Unwaith eto, mae'n rhaid imi ddweud, eu sylw hwy, nid fy sylw i, er fy mod yn credu bod gwelliant mewn mathemateg ers i gyflawniad yn y pwnc fod ar ei isaf erioed yn 2012 yn werth canmol athrawon yn ei gylch. Rwy'n credu eu bod wedi gwneud yn wych ar hynny.
Yr argraff a gaf fi yw eich bod yn gobeithio y bydd y gwelliannau cymedrol hyn eleni yn celu dirywiad yn yr wybodaeth a'r sgiliau a nodwyd yn y profion PISA dros y 12 mlynedd diwethaf—blynyddoedd pan gawsom ein llywodraethu gan y Blaid Lafur. Ac os nad yw ein sgoriau gwyddoniaeth yn ddigon i adael y botel siampaen honno, neu ei thynnu oddi ar y silff, nid yw'r ffaith bod sgoriau darllen a mathemateg Cymru eto ond yn ôl i lle dechreuasant 12 mlynedd yn ôl yn rheswm dros ddathlu. Dylem fod ar y blaen yn y degawd diwethaf, nid yn dal i lusgo ar ôl gwledydd eraill y DU. Dyna 12 mlynedd o'n plant a'n pobl ifanc nid yn unig yn llusgo ar ôl eu cyfoedion yn yr Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr, ond ar ôl y plant a'r bobl ifanc yng Nghymru a aeth o'u blaenau. Dyna rydym yn gofyn i'r Llywodraeth ymddiheuro amdano. Mae eich dathliad yn sgil ailgyrraedd y status quo, pan oedd y status quo hwnnw ei hun yn destun pryder, yn fynegiant perffaith o gyffredinedd nad yw'n adnabod dim sy'n uwch nag ef ei hun, ac felly, gwrthodwn eich gwelliant.
Ac mae'n ddrwg gennyf orfod ei wneud. Hoffwn groesawu'r lleihad yn y bwlch rhwng ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'u cyfoedion a'r canlyniadau gwell i gyflawnwyr uwch, oherwydd mae hynny'n awgrymu bod rhai o'r cyflawnwyr uwch hynny'n dod o gefndiroedd difreintiedig—plant sydd, at ei gilydd, yn cael eu gorgynrychioli o hyd yn y carfanau sy'n perfformio ar lefelau is. Rwy'n credu y byddai ein cynlluniau ar gyfer premiwm disgybl i blant sy'n derbyn gofal yn cyfrannu at leihau'r bwlch hwnnw yn ogystal â chodi cyrhaeddiad cyffredinol.
Er hynny, mae'r grant datblygu disgyblion yn ddull sylweddol a sefydledig o wella canlyniadau i'n disgyblion mwyaf difreintiedig. Ond mae ein plant mwyaf difreintiedig yn dal i gael sgoriau is mewn darllen, sef yr archwiliad dwfn eleni, na phlant tebyg yng ngwledydd eraill y DU. Ac ar gyfer ein disgyblion lleiaf difreintiedig, mae'r bwlch hwnnw'n tyfu hyd nes y bydd eu sgôr darllen yn 40 pwynt y tu ôl i'w cyfoedion yn Lloegr ac yn 20 pwynt y tu ôl i gyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Mae bwlch cyrhaeddiad arall yma—un enfawr, Weinidog—ac ni ellir ei anwybyddu.
A chyn bod unrhyw un eisiau siarad amdanynt, cyfartaleddau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, gadewch i ni gofio, at ei gilydd, nad ydynt wedi gwella'n arbennig eleni. Ac nid ydynt yn gyfartaledd y gwledydd sy'n cymryd rhan hyd yn oed. Nid ydynt erioed wedi cynnwys y sgorwyr uchaf yn y profion hyn fel taleithiau Tsieina a Singapôr. Fel gyda chyllid fesul disgybl, ni allwch hawlio gwelliant am ddim rheswm gwell na bod y rhai o'ch cwmpas yn gwaethygu.
Nawr, rwy'n sylweddoli y bydd rhai ohonoch chi eisiau peintio hyn fel beirniadaeth o blant, athrawon ac arweinwyr ysgolion, ond nid yw hynny'n wir o gwbl. Mae'r ffaith bod yna welliant o gwbl yn dyst, yn wir, i waith disgyblion ac athrawon. Dyma'r bobl sydd â phrofiad beunyddiol o fywyd ysgol ac sy'n gorfod ymdopi â newid polisi, blaenoriaethau addysgol, academaidd a lles sy'n newid, newidiadau mewn dulliau magu plant, cyllid is fesul disgybl dros nifer o flynyddoedd, setliadau cyllido mwyfwy anodd gan gynghorau, gostyngiad yn niferoedd athrawon, a phrinder adnoddau. Er bod 79 y cant ohonynt wedi bod ar gyrsiau datblygiad proffesiynol yn ddiweddar, y ffaith bod athrawon yn llwyddo i gael unrhyw lwyddiant, mewn gwirionedd, yn y newid ffocws hwn o gaffael gwybodaeth i gymhwyso gwybodaeth, yn erbyn y cefndir hwn yw'r un peth rwy'n credu y gallwn ei longyfarch. Mae'n newid pwyslais y mae pob un ohonom yn cytuno ag ef mewn egwyddor. Cytunwn â rhan (a) o welliant Plaid Cymru, ond rydym yn rhannu eu pryderon ynglŷn â sut y bydd hyn yn gweithio'n ymarferol, a hyd nes y gwelwn y cynigion manwl ar gyfer y cwricwlwm newydd ym mis Ionawr, rhaid i'n cefnogaeth barhau i fod yn un mewn egwyddor.
Rwy'n cytuno â chi, Weinidog. Mae gwir raid i rywbeth newid. Fel Ceidwadwyr Cymreig, credwn y dylai athrawon fod yn rhydd i addysgu, heb eu llyffetheirio ac eithrio gan fframwaith llywodraethu rhagorol ac atebolrwydd cadarn, credadwy a pherthnasol. Rydym am i hyn weithio, ond o gofio sgoriau is yr Alban mewn gwyddoniaeth a mathemateg yng nghyfnod Donaldson, mae angen i ni fod yn wyliadwrus hefyd. Ac mae angen i ni fod yn wyliadwrus gan fod y canlyniadau TGAU, canlyniadau pellach diwygiadau a gynlluniwyd i alinio'n well â PISA wedi'r cyfan, yn is yn yr ystod A* i C, er gwaethaf y cynnydd yn y sgoriau A*. Ymddengys bod hynny'n cael ei adlewyrchu yng nghanfyddiadau PISA hefyd. Mae'r canlyniadau PISA hynny'n dangos yn ogystal fod perfformiad gwell gan ein cyflawnwyr uchaf, sy'n dod â ni'n nes at gyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yn dal i fethu mynd â ni dros y llinell. Nid yw'r perfformiad yn well nag yn 2006, ac wrth gwrs, mae'n waeth o 17 o bwyntiau mewn gwyddoniaeth.
Efallai y cofiwch imi fynegi pryderon fod y rhai a fydd yn y garfan nesaf o ddisgyblion sy'n gwneud profion PISA eisoes yn dangos cyrhaeddiad is yng nghyfnod allweddol 2 a chyfnod allweddol 3 nag ar unrhyw adeg ers 2007, felly blwyddyn yn unig ar ôl 2006. Ni fydd gorfodaeth bellach ar ysgolion i osod targedau ar gyfer Cymraeg neu Saesneg a mathemateg. Os nad yw'r disgyblion hyn yn gwneud cystal ar y cam hwn yn eu taith ysgol na'r rhai a aeth ymlaen i wneud yn siomedig mewn profion PISA yn y 12 mlynedd diwethaf, dylai hyn fod yn canu larymau yn awr os yw'r arwyddion cynnar hyn o welliant i ddatblygu'n unrhyw beth o werth.
Ac felly down at bwynt 3 ein cynnig. Mae Plaid Cymru'n hoffi newid unrhyw gyfeiriadau cadarnhaol at Lywodraeth y DU, felly ni fyddwn yn cefnogi gwelliant diangen, ond rydym yn dod o'r un lle yma fwy neu lai. Weinidog, fe fyddwch wedi gweld adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar gyllido ysgolion. Nid yw sicrhau mwy o arian yn y gyllideb ar gyfer addysg yr un fath â sicrhau mwy o arian i ysgolion. Mae ein cynnig ni a gwelliant Plaid Cymru'n sôn am arian i ysgolion. Mae adroddiad PISA yn sôn am gwynion athrawon ynglŷn â diffyg adnoddau. Credaf fod hyn wedi dod i'r pen yn awr, a bydd angen i chi ddweud wrthym, er nad chi yw'r Gweinidog llywodraeth leol, sut y bwriadwch sicrhau y bydd unrhyw arian ychwanegol i ysgolion yn y gyllideb y mis nesaf yn cyrraedd yr ysgolion hynny mewn gwirionedd.
Byddaf yn eich deall yn buddsoddi yn y blynyddoedd cynnar—mae'n flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru a dyma lle bydd angen gwneud gwaith sylfaenol, gan gynnwys buddsoddi mewn dysgu Cymraeg. Deallwn mai dyna'n rhannol pam y mae Estonia yn gwneud yn dda. Ond mae £195 miliwn yn dod i floc Cymru o ymrwymiad addysg y DU a £35 miliwn ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol. Mae ein hysgolion angen hynny'n gyflym ac yn uniongyrchol, a byddwn yn edrych ar gyllideb mis Ionawr i weld sut y bwriadwch ei gael iddynt. Fel arall, bydd y broses o ddenu athrawon newydd i'r proffesiwn yn arafu ymhellach. Fe gofiwch i ni drafod targedau Cyngor y Gweithlu Addysg a'u diffyg cysylltiad â nifer yr athrawon sy'n cymhwyso yng Nghymru eleni. Nid oes unrhyw un am weithio mewn sefydliad heb ddigon o fuddsoddiad a chwestiynau ynglŷn â lle mae arian y gallent fod wedi'i gael yn mynd mewn gwirionedd. Mae'n rhaid i mi ddweud mai'r un canfyddiad PISA rwy'n ei gael yn eithaf anodd ei ddeall oedd bod gan ysgolion yng Nghymru ddigon o athrawon, pan fyddwn yn clywed, yn y pwyllgor ac yn y Siambr hon, am absenoldeb athrawon a dibyniaeth ar asiantaethau cyflenwi wedi'u rheoleiddio'n wael.
Ond mae llawer i'w gasglu o'r adroddiad PISA hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd eraill yma heddiw'n nodi, efallai, y manylion y tu ôl i'r sgoriau darllen hynny; problem barhaus bosibl gyda gwerthusiad athrawon o faterion disgyblu; a rôl y sgrin ddigidol mewn dysgu a llesiant—y canfyddiadau siomedig, mewn gwirionedd, ar lesiant o gymharu, efallai, â'r hyn a glywsom gan Estyn ychydig fisoedd yn ôl yn unig.
Bydd y canlyniadau PISA nesaf yn cael eu craffu gan y Senedd Cymru nesaf. Mae'r targed cyffredinol o 500 yn ymddangos mor bell heddiw ag y byddai wedi edrych yn 2006. Eto i gyd, mae angen inni ei gyrraedd; mae angen i ni gyflawni ar yr holl flynyddoedd rydym wedi siarad yn y Siambr hon am blant yn cyflawni eu potensial, er mwyn eu hunain, er mwyn cydlyniant cymunedol, er mwyn gwell ffyniant economaidd. Oherwydd hynny, nid yw'r cyfartaledd byth yn mynd i fod yn ddigon da i'n haddysg.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Education to move formally amendment 1.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn nodi mai Cymru yw'r unig genedl yn y DU i wella ym mhob maes.
Yn croesawu:
a) sgoriau gorau Cymru erioed mewn darllen a mathemateg, a gwelliant mewn gwyddoniaeth;
b) gostyngiad yn y bwlch rhwng ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'u cyfoedion;
c) gwelliant ym mherfformiad myfyrwyr uchel eu perfformiad.
Yn credu bod y gwelliant yn sgoriau PISA yn brawf o waith caled athrawon a disgyblion ledled Cymru.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after point 1 and replace with:
Notes that Wales is the only UK nation to improve in each domain.
Welcomes:
a) Wales’s best ever scores in reading and maths, and improvement in science;
b) a reduction in the gap between our most disadvantaged learners and their peers;
c) the improvement in performance of high performing students.
Believes the improvement in PISA scores is testament to the hard work of teachers and pupils across Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
Rwy'n galw nawr ar Helen Mary Jones, felly, i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.
I now call on Helen Mary Jones to move amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) barhau ar y trywydd o ddiwygio’r cwricwlwm newydd a gadael iddo wreiddio fel rhan o’r ymgais i godi safonau;
b) gwarantu bod yr adnoddau angenrheidiol ar gael i ysgolion er mwyn gallu gwella amodau gwaith athrawon ac i ddenu mwy o athrawon newydd i’r proffesiwn.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Delete point 3 and replace with:
Calls on the Welsh Government to:
a) continue along the path of revising the new curriculum and allowing it to take root as part of efforts to raise standards;
b) guarantee that the necessary resources are available to schools in order to improve working conditions for teachers and attract more new teachers to the profession.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd. I rise to contribute to this debate in place of my colleague Siân Gwenllian, who is of course our spokesperson and isn't present today.
I find myself—and we, as a group, find ourselves—somewhat between a rock and a hard place. I have sympathy with much of what Suzy Davies has said today. We share some of the concerns that the Conservatives are raising. In fact, perhaps had we heard Suzy Davies's contribution rather than just needing to read the motion, we might have been keener to support it. Because if you just read the motion as it stands, it doesn't acknowledge the good work that teachers have done. It asks for an apology that, you know, I've got some sympathy for again, but it's a bit of a cheap shot. Reading it, it looked to us that this was going to be another one of those slightly pointless debates that we've had here, which are really to do with things that are not happening in this place, but are happening somewhere else.
The other thing that I need to say about the Conservatives in this context is that they do need to take some responsibility for the issues relating to resourcing. I am not saying, Llywydd, that it is the fault of any Conservative Member sitting in this Chamber that this place—our national Government and our national Parliament—has had its resources drained away. It needs to be said to colleagues on the Labour benches that that began to happen under Gordon Brown's watch, so nobody's hands are completely clean here. But, I do think that it is a little bit rich for the Conservatives to attack the Welsh Government for not investing when there is no money to invest.
So, we can't accept the Conservative motion as it stands, but we did—[Interruption.] Yes, why not?
Diolch, Lywydd. Rwy'n codi i gyfrannu at y ddadl hon yn lle fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian, sef ein llefarydd wrth gwrs, ac nid yw'n bresennol heddiw.
Rwy'n teimlo fy mod—ac fel grŵp, rydym yn teimlo—ein bod mewn sefyllfa amhosibl i ryw raddau. Mae gennyf gydymdeimlad â llawer o'r hyn y mae Suzy Davies wedi'i ddweud heddiw. Rydym yn rhannu rhai o'r pryderon y mae'r Ceidwadwyr yn eu lleisio. A dweud y gwir, pe baem wedi clywed cyfraniad Suzy Davies yn hytrach na dim ond darllen y cynnig, efallai y byddem wedi bod yn fwy awyddus i'w gefnogi. Oherwydd os darllenwch y cynnig fel y mae, nid yw'n cydnabod y gwaith da y mae athrawon wedi'i wneud. Mae'n gofyn am ymddiheuriad, wyddoch chi, ac mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â hynny eto, ond mae'n annheg braidd. O'i ddarllen, edrychai i ni fel pe bai'n mynd i fod yn un o'r dadleuon dibwynt hynny rydym wedi'u cael yma, sy'n ymwneud mwy â phethau nad ydynt yn digwydd yn y lle hwn ond sy'n digwydd mewn mannau eraill mewn gwirionedd.
Y peth arall y mae angen imi ei ddweud am y Ceidwadwyr yn y cyd-destun hwn yw bod angen iddynt ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am y problemau sy'n ymwneud ag adnoddau. Nid wyf yn dweud, Lywydd, mai bai unrhyw Aelod Ceidwadol sy'n eistedd yn y Siambr hon yw bod y lle hwn—ein Llywodraeth genedlaethol a'n Senedd genedlaethol—wedi gweld ei adnoddau'n diflannu. Mae angen dweud wrth gyd-Aelodau ar y meinciau Llafur fod hynny wedi dechrau digwydd dan oruchwyliaeth Gordon Brown, felly nid yw dwylo neb yn hollol lân yma. Ond rwy'n credu ei bod braidd yn hyf i'r Ceidwadwyr ymosod ar Lywodraeth Cymru am beidio â buddsoddi pan nad oes arian i'w fuddsoddi.
Felly, ni allwn dderbyn cynnig y Ceidwadwyr fel y mae ar hyn o bryd, ond gwnaethom—[Torri ar draws.] Iawn, pam ddim?
I'm very grateful to you for taking an intervention. I heard your references to wanting to congratulate the teaching profession for what it has achieved, but I don't see any Plaid amendment to that effect at all. So, I'm not sure why your criticism is so significant. And in terms of your comments on finances, you will know, as well as I do, that currently the Welsh Government is funded to the tune of £1.20 for every £1, which is plenty of cash, therefore, there is no excuse.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am dderbyn ymyriad. Clywais eich cyfeiriadau at fod eisiau llongyfarch y proffesiwn addysgu am yr hyn y mae wedi'i gyflawni, ond nid wyf yn gweld gwelliant gan Blaid Cymru i'r perwyl hwnnw o gwbl. Felly, nid wyf yn siŵr pam fod eich beirniadaeth mor sylweddol. Ac o ran eich sylwadau ar gyllid, fe fyddwch yn gwybod, cystal â minnau, fod Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn cael cyllid o £1.20 am bob £1, sy'n ddigon o arian, felly nid oes unrhyw esgus.
Darren, I'm sorry. I'm going to have to interrupt you because I'm running out of time. Perhaps you'd like to finish your point in intervening on one of your colleagues. I was referring to points made in the speech, not necessarily to the motion. But, Suzy did, in fact, separately make it clear that there are things to congratulate pupils and staff on what they've achieved.
So, we can't support the Conservative motion unamended. But, I think it is correct to leave the factual bits in the first part of the motion where they are, because they are just facts. But, we certainly can't support the Government amendment either. I get tired of how often in this place, with my own portfolio hat on, I have to use the words 'self-congratulatory' and 'complacent', and I find myself having to do so in Siân Gwenllian's place today. I have heard the Minister say that there is more work to do, and we are not where we want to be. But, some acknowledgement in the amendment that there are problems would have made it easier for us to consider supporting it. So, as I said, Llywydd, between a rock and a hard place, and I'll turn briefly now to our amendment.
It is appropriate that we should be debating this today. It's very important. I'm grateful to the Conservatives for putting this on the agenda. Their description of the situation, though partial, is not inaccurate. But we do believe that, in principle, the direction that the Government is taking now with the new curriculum has the potential to be transformatory. If we can do this, if we can make it work, this could lead to a transformation in the opportunities that we offer children and young people in our education system. But, that will not happen unless it is sufficiently resourced.
We are asking the teaching profession—and I declare an interest as a former teacher myself, and half my brothers and sisters, and there are rather a lot of them, are teachers—. We are asking them to do an awful lot. We are asking them to change the way that they work radically. They need to be trained and supported to do that. I think that if it works, we will attract some of the brightest and best young people to work in our education system, because it will be a much better place to work in than something that is so driven by targets and scores and results.
I think that it's also worth saying that the PISA results, while important, are only a partial picture. They don't tell us everything that we need to know, and I don't have time today to talk about my concerns about young people's well-being. It is quite clear that if young people are miserable, they are not going to go on to be effective learners, and they are not going to go on to live the lives that I'm sure we all would want them to live.
So I hope that the Minister will take our amendment—. I know she won't support our amendment, but I hope she'll take the message from our amendment home really, really clearly. We need to look forward now as well as looking back, and we need to acknowledge that, if we want this transformation to happen, it has to be resourced and it has to be supported. That's where Plaid Cymru stands. I'm sure that the Minister will—. I'll have sympathy with the Minister if she says she can't say much about what might be in the next budget because that budget isn't here yet, and we don't know what money's going to be there, but in principle we must have assurances that this radical transformation of our system is going to be properly resourced, because otherwise, if it isn't, it won't work. I urge this Chamber to support our amendment.
Darren, mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n mynd i orfod torri ar eich traws oherwydd fy mod yn brin o amser. Efallai yr hoffech orffen eich pwynt drwy ymyrryd ar un o'ch cyd-Aelodau. Roeddwn yn cyfeirio at bwyntiau a wnaethpwyd yn yr araith, nid o reidrwydd at y cynnig. Ond fe wnaeth Suzy egluro ar wahân fod yna bethau i longyfarch disgyblion a staff ar yr hyn a gyflawnwyd ganddynt.
Felly, ni allwn gefnogi cynnig y Ceidwadwyr heb ei ddiwygio. Ond rwy'n credu ei bod yn gywir gadael y darnau ffeithiol yn rhan gyntaf y cynnig lle maent, am mai ffeithiau'n unig ydynt. Ond yn sicr, ni allwn gefnogi gwelliant y Llywodraeth ychwaith. Rwy'n cael llond bol ar ba mor aml yn y lle hwn, gan wisgo fy het portffolio fy hun, y mae'n rhaid i mi ddefnyddio'r geiriau 'hunanglodforus' a 'hunanfodlon', ac rwy'n gorfod gwneud hynny yn lle Siân Gwenllian heddiw. Clywais y Gweinidog yn dweud bod mwy o waith i'w wneud, ac nid ydym lle rydym eisiau bod. Ond byddai rhywfaint o gydnabyddiaeth yn y gwelliant fod yna broblemau wedi ei gwneud yn haws i ni ystyried ei gefnogi. Felly, fel y dywedais, Lywydd, sefyllfa amhosibl, ac fe drof yn fyr yn awr at ein gwelliant ni.
Mae'n briodol ein bod yn trafod hyn heddiw. Mae'n bwysig iawn. Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am roi hyn ar yr agenda. Nid yw eu disgrifiad o'r sefyllfa, er yn rhannol, yn anghywir. Ond mewn egwyddor, credwn y gallai'r cyfeiriad y mae'r Llywodraeth yn teithio iddo yn awr gyda'r cwricwlwm newydd fod yn weddnewidiol. Os gallwn wneud hyn, os gallwn wneud iddo weithio, gallai hyn arwain at drawsnewid y cyfleoedd a gynigiwn i blant a phobl ifanc yn ein system addysg. Ond ni fydd hynny'n digwydd oni bai fod yna ddigon o adnoddau ar ei gyfer.
Rydym yn gofyn i'r proffesiwn addysgu—ac rwy'n datgan buddiant fel cyn-athrawes fy hun, ac mae hanner fy mrodyr a fy chwiorydd, ac mae yna lawer ohonynt, yn athrawon—. Rydym yn gofyn iddynt wneud llawer iawn. Rydym yn gofyn iddynt newid y ffordd y maent yn gweithio yn radical. Mae angen eu hyfforddi a'u cynorthwyo i wneud hynny. Os bydd yn gweithio, rwy'n credu y byddwn yn denu rhai o'r bobl ifanc fwyaf disglair a gorau i weithio yn ein system addysg, oherwydd bydd yn lle llawer gwell i weithio ynddo na rhywbeth sy'n cael ei yrru gan dargedau a chanlyniadau.
Rwy'n credu ei bod yn werth dweud hefyd mai darlun rhannol yn unig yw canlyniadau PISA, er eu bod yn bwysig. Nid ydynt yn dweud popeth y mae angen i ni ei wybod, ac nid oes gennyf amser heddiw i siarad am fy mhryderon ynglŷn â llesiant pobl ifanc. Mae'n eithaf amlwg, os yw pobl ifanc yn ddigalon, nad ydynt yn mynd i fod yn ddysgwyr effeithiol, ac nid ydynt yn mynd i fyw'r bywydau rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom am iddynt eu byw.
Felly gobeithio y bydd y Gweinidog yn derbyn ein gwelliant—. Rwy'n gwybod na fydd yn cefnogi ein gwelliant, ond rwy'n gobeithio y bydd yn gwrando ar y neges yn ein gwelliant yn astud iawn. Mae angen inni edrych ymlaen yn awr yn ogystal ag edrych yn ôl, ac mae angen inni gydnabod, os ydym am i'r trawsnewidiad hwn ddigwydd, fod yn rhaid rhoi adnoddau a chefnogaeth iddo. Dyna lle mae Plaid Cymru yn sefyll. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog—. Bydd gennyf gydymdeimlad â'r Gweinidog os yw'n dweud na all ddweud llawer am beth allai fod yn y gyllideb nesaf gan nad yw'r gyllideb honno yma eto, ac nid ydym yn gwybod pa arian fydd yno, ond mewn egwyddor mae'n rhaid inni gael sicrwydd fod y trawsnewidiad radical hwn i'n system yn cael ei ariannu'n iawn, oherwydd fel arall, os na chaiff ei ariannu'n iawn, ni fydd yn gweithio. Rwy'n annog y Siambr hon i gefnogi ein gwelliant.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
'It's not just that Wales has underperformed, it's seen its performance decline.'
These are not my words. These are the words of the head of education and skills at the OECD, speaking ahead of the publication of the latest set of PISA results. However much the Welsh Government seeks comfort from the slight improvement in the PISA scores, it is a fact that Wales still remains at the bottom of the UK PISA league.
Since 2006, when Wales first took part in the PISA test, there has been no statistically significant improvement in reading and maths, and Wales's scores in science are significantly worse. This lamentable performance is a direct result of Labour's continued underfunding of schools in Wales. School leaders and stakeholders have constantly claimed that chronic and insufficient funding has put schools under serious financial pressures. The NASUWT's latest figures estimate the funding gap between pupils in England and Wales is £645—a staggering figure. But this spending gap is replicated between local authorities in Wales thanks to Labour's flawed funding formula. The warning signs have been there for some time. Last year, the OECD produced a report in which they argued that the differences in the local funding models were causing concern about the unequal treatment of schools in similar circumstances. They went on to call on the Welsh Government to consider reviewing its school funding models if it wishes to realise its ambition for equity in education and students' well-being.
The Welsh Government has a long-standing commitment to protect schools funding in both the fourth and fifth Assembly terms, but school funding has not even kept pace with inflation. Since 2010, spending on schools has fallen by nearly 8 per cent in real terms. In the last budget, the education Minister said she was investing £100 million in raising school standards over the fifth Assembly term, but this funding was not allocated to schools' core funding, a decision criticised by the Children, Young People and Education Committee. It is time for an honest and open, mature debate about school budgets in Wales. We must recognise the frustration and dismay created by the severe funding crisis in Welsh schools, and the detrimental effect it is having on our young people. The consequences of this can be seen in rising class sizes, the decreasing number of sports staff and the cutting of many activities outside the compulsory curriculum. We need a system that funds school directly, one that gives greater spending control to teachers, parents and governors, directing more money to the classroom.
Deputy Presiding Officer, these PISA results have exposed the poverty of ambition at the heart of Labour's education strategy. Standards will not improve unless the Minister recognises the need to tackle the chronic underfunding of schools in Wales. We also need a fairer and more equitable division of resources. We need a new funding formula. It is accepted across the education sector that the current system is inadequate and change is desperately needed. A good education is vital to provide Welsh pupils with the best chances in life. I ask the Minister to take the action necessary to ensure that every child gets the highest quality education, as they deserve, in Wales. Thank you.
Nid yn unig fod Cymru wedi tangyflawni, mae ei pherfformiad yn dirywio.
Nid fy ngeiriau i yw'r rhain. Dyma eiriau pennaeth addysg a sgiliau y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yn siarad cyn cyhoeddi'r set ddiweddaraf o ganlyniadau PISA. Ni waeth faint o gysur y mae Llywodraeth Cymru yn ei geisio o'r gwelliant bach yn y sgoriau PISA, mae'n ffaith bod Cymru yn dal i fod ar waelod cynghrair PISA y DU.
Ers 2006, pan gymerodd Cymru ran yn y prawf PISA am y tro cyntaf, ni fu unrhyw welliant ystadegol arwyddocaol mewn darllen a mathemateg, ac mae sgoriau Cymru mewn gwyddoniaeth yn waeth o lawer. Mae'r perfformiad truenus hwn yn ganlyniad uniongyrchol i dangyllido ysgolion yn barhaus ar ran y Blaid Lafur yng Nghymru. Mae arweinwyr ysgolion a rhanddeiliaid wedi honni'n gyson bod tangyllido cronig ac ariannu annigonol wedi rhoi ysgolion o dan bwysau ariannol difrifol. Mae ffigurau diweddaraf NASUWT yn amcangyfrif bod y bwlch cyllido rhwng disgyblion Cymru a Lloegr yn £645—ffigur syfrdanol. Ond mae'r bwlch gwario hwn yn cael ei ailadrodd rhwng awdurdodau lleol yng Nghymru, diolch i fformiwla ariannu ddiffygiol Llafur. Mae'r arwyddion rhybudd wedi bod yno ers peth amser. Y llynedd, lluniodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd adroddiad lle roeddent yn dadlau bod y gwahaniaethau yn y modelau ariannu lleol yn peri pryder ynghylch triniaeth anghyfartal ysgolion mewn amgylchiadau tebyg. Aethant ati i alw ar Lywodraeth Cymru i ystyried adolygu ei modelau cyllido ysgolion os yw'n dymuno gwireddu ei huchelgais ar gyfer tegwch o ran addysg a lles myfyrwyr.
Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog i ddiogelu cyllid ysgolion ym mhedwerydd a phumed tymor y Cynulliad, ond nid yw cyllid ysgol hyd yn oed wedi cadw'n wastad â chwyddiant. Ers 2010, mae'r gwariant ar ysgolion wedi gostwng bron 8 y cant mewn termau real. Yn y gyllideb ddiwethaf, dywedodd y Gweinidog Addysg ei bod yn buddsoddi £100 miliwn er mwyn codi safonau ysgolion yn ystod pumed tymor y Cynulliad, ond ni ddyrannwyd yr arian tuag at gyllid craidd ysgolion, penderfyniad a feirniadwyd gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Mae'n bryd cael dadl onest, agored ac aeddfed am gyllidebau ysgolion yng Nghymru. Rhaid inni gydnabod y rhwystredigaeth a'r digalondid a grëir gan yr argyfwng ariannu difrifol yn ysgolion Cymru, a'r effaith andwyol y mae'n ei chael ar ein pobl ifanc. Gellir gweld canlyniadau hyn yn y cynnydd ym maint dosbarthiadau, nifer gostyngol o staff chwaraeon a'r cwtogi ar nifer o weithgareddau y tu allan i'r cwricwlwm gorfodol. Mae arnom angen system sy'n ariannu ysgolion yn uniongyrchol, un sy'n rhoi mwy o reolaeth ar wariant i athrawon, rhieni a llywodraethwyr, gan gyfeirio mwy o arian i'r ystafell ddosbarth.
Ddirprwy Lywydd, mae'r canlyniadau PISA hyn wedi amlygu'r tlodi uchelgais wrth wraidd strategaeth addysg Llafur. Ni fydd safonau'n gwella oni bai fod y Gweinidog yn cydnabod yr angen i fynd i'r afael â thanariannu dybryd ysgolion yng Nghymru. Mae arnom angen rhaniad adnoddau tecach a mwy cyfartal. Mae arnom angen fformiwla ariannu newydd. Ar draws y sector addysg, derbynnir bod y system bresennol yn annigonol a bod angen newid yn ddybryd. Mae addysg dda yn hanfodol i roi'r cyfleoedd gorau mewn bywyd i ddisgyblion Cymru. Gofynnaf i'r Gweinidog gymryd y camau angenrheidiol i sicrhau bod pob plentyn yn cael addysg o'r safon uchaf yng Nghymru, fel y maent yn ei haeddu. Diolch.
I say this as a proud comprehensive schoolboy: we can never be complacent about striving for ever-higher outcomes from our school and our college education, and we do need to see continued and accelerated improvement on the trajectory we're now seeing. But as we approach the season of cheer and good will, I will not be talking down the achievements of our students and our teachers and our governors and our educational consortia, our schools and colleges. In fact, I'm going to thank them and talk up their achievements over the past year, because the educational reforms that our Welsh Government are undertaking are focused squarely on teaching excellence, on equity and well-being for all our learners, on leadership and collective responsibilities.
And these reforms are indeed showing early signs of paying off, with overall GCSE performance improving again this year, and A-level results remaining at an historic high. So, let's have a look at some of these outcomes in detail, starting with the 2019 GCSE results. This summer's GCSE results marked the end of a significant period of GCSE reform undertaken in Wales. The last seven reformed GCSE subjects were introduced earlier this year, including history, computer science and Welsh second language. Overall, 28 reformed qualifications have been introduced since 2015, and we have to say, pupils and teachers have handled the introduction of these reformed qualifications well. These reformed qualifications are providing pupils with the right skills for the modern world, and they will play a vital role in raising standards. And the main figures for the summer 2019 GCSE results include an overall performance increase, with nearly 63 per cent of learners achieving A* to C over all—up 1.2 percentage points—despite the relative upheaval resulting from the qualification reform. The A* to A pass rate has remained stable at 18.4 per cent. There's been an increase in entries and numbers achieving top grades in science and maths, which are at the core of the PISA assessments. The performance in science continues to improve. The percentage of pupils gaining A* to A and A* to C grades in all individual sciences—including biology, chemistry and physics—has risen. The number of pupils who sat GCSE English literature has increased by nearly 23 per cent, with over 2,800 more pupils achieving and A* to C grades compared with 2018, 58.1 per cent of students achieved grade A* to C in GCSE maths numeracy, and 59 per cent achieved grade A* to C for GCSE maths. Now, I think that's something that the Member opposite will want to stand an applaud.
Rwy'n dweud hyn fel bachgen ysgol gyfun balch: ni allwn fyth fod yn hunanfodlon ynglŷn ag ymdrechu i gael canlyniadau uwch o'n haddysg ysgol a choleg, ac mae angen i ni weld gwelliant parhaus a chyflym ar y llwybr rydym bellach yn ei weld. Ond wrth inni agosáu at dymor y dathlu ac ewyllys da, nid wyf am ladd ar gyflawniadau ein myfyrwyr a'n hathrawon a'n llywodraethwyr a'n consortia addysgol, ein hysgolion a'n colegau. Mewn gwirionedd, rwy'n mynd i ddiolch iddynt a chanmol eu cyflawniadau dros y flwyddyn ddiwethaf, oherwydd mae'r diwygiadau addysgol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cyflawni yn canolbwyntio'n llwyr ar ragoriaeth addysgol, ar degwch a llesiant i’n holl ddysgwyr, ar arweinyddiaeth a chydgyfrifoldebau.
Ac mae'r diwygiadau hyn yn sicr yn dangos arwyddion cynnar o lwyddo, gyda pherfformiad TGAU cyffredinol yn gwella eto eleni, a chanlyniadau Safon Uwch yn parhau i fod yn uwch nag erioed. Felly, gadewch i ni gael golwg fanwl ar rai o'r canlyniadau hyn, gan ddechrau gyda chanlyniadau TGAU 2019. Roedd canlyniadau TGAU yr haf hwn yn nodi diwedd ar gyfnod sylweddol o ddiwygio TGAU yng Nghymru. Cyflwynwyd y saith pwnc TGAU diwygiedig diwethaf yn gynharach eleni, gan gynnwys hanes, cyfrifiadureg a Chymraeg ail iaith. At ei gilydd, cyflwynwyd 28 o gymwysterau diwygiedig ers 2015, a rhaid dweud, mae disgyblion ac athrawon wedi ymdopi’n dda â chyflwyno'r cymwysterau diwygiedig hyn. Mae'r cymwysterau diwygiedig yn rhoi'r sgiliau cywir i ddisgyblion ar gyfer y byd modern, a byddant yn chwarae rhan hanfodol yn codi safonau. Ac mae'r prif ffigurau ar gyfer canlyniadau TGAU haf 2019 yn cynnwys cynnydd cyffredinol yn y perfformiad, gyda bron i 63 y cant o ddysgwyr yn cyflawni A* i C yn gyffredinol—i fyny 1.2 pwynt canran—er gwaethaf y cynnwrf cymharol a ddeilliodd o ddiwygio'r cymwysterau. Mae'r gyfradd basio A* i A wedi aros yn sefydlog ar 18.4 y cant. Bu cynnydd yn y cofrestriadau a'r niferoedd sy'n cyflawni'r graddau uchaf mewn gwyddoniaeth a mathemateg, pynciau creiddiol yn yr asesiadau PISA. Mae'r perfformiad mewn gwyddoniaeth yn parhau i wella. Mae canran y disgyblion sy'n cael graddau A* i A ac A* i C ym mhob gwyddor unigol—gan gynnwys bioleg, cemeg a ffiseg—wedi codi. Mae nifer y disgyblion a safodd arholiad TGAU mewn llenyddiaeth Saesneg wedi cynyddu bron i 23 y cant, gyda dros 2,800 yn fwy o ddisgyblion yn cyflawni graddau A* i C o gymharu â 2018, cyflawnodd 58.1 y cant o fyfyrwyr radd A* i C mewn TGAU mathemateg rhifedd, a chyflawnodd 59 y cant radd A* i C mewn TGAU mathemateg. Nawr, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd yr Aelod gyferbyn eisiau codi i’w gymeradwyo.
What you've said is very credible, but I have a question for you: how many schools have you visited in your constituency in the last six weeks?
Mae'r hyn rydych chi wedi'i ddweud yn gredadwy iawn, ond mae gennyf gwestiwn i chi: faint o ysgolion ydych chi wedi ymweld â hwy yn eich etholaeth yn ystod y chwe wythnos ddiwethaf?
In the last six weeks?
Yn ystod y chwe wythnos ddiwethaf?
In the last six weeks.
Yn ystod y chwe wythnos ddiwethaf.
Do you mean during the election campaign?
A ydych chi'n golygu yn ystod yr ymgyrch etholiadol?
In the last six weeks.
Yn ystod y chwe wythnos ddiwethaf.
I've visited every school in my constituency in the past year.
Rwyf wedi ymweld â phob ysgol yn fy etholaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.
Well, in the last six weeks—.
Wel, yn y chwe wythnos ddiwethaf—.
Sorry, I can't have two people standing. You've asked your question. Will you answer or move on?
Mae'n ddrwg gennyf, ni allaf gael dau berson ar eu traed. Rydych chi wedi gofyn eich cwestiwn. A wnewch chi ateb neu symud ymlaen?
This is the first year pupils have taken the new Welsh second language GCSE following the removal of the short-course option. It's more challenging, but the rise in entry numbers has resulted in a 12.5 per cent increase of learners attaining A* to C in the full-course qualification. This year, an additional 1,500 learners sat GCSE science exams, building on last year's significant uptake as well. And this continuing culture change is a consequence of the move away from blanket entries into vocational science qualifications at 16. Entry practices have stabilised this year, it's proved a positive response from schools to the revised early-entry policy announced in 2018. It means that fewer of our learners are being made to sit exams before they're ready, and it means less stress.
And if I turn briefly to the 2019 A-level results, this year's A-level results in Wales are at a historic high. A record number of students achieved A* and A grades, with Wales outperforming all English regions and Northern Ireland in the numbers achieving the very highest grade. Record-breaking results achieved through the hard work of students and teachers. And in contrast, by the way, the proportion of A-level entries awarded A grade and higher has fallen to the lowest for more than a decade in England and Northern Ireland—just by way of contrast.
But let's turn to the issue of raising school standards in my closing comments. This national mission of Welsh Government for education is seeking to raise standards, reduce the attainment gap and deliver an education system that is a source of national pride. Reforms already introduced, such as the literacy and numeracy framework, the new professional standards for teachers, the strengthened initial teacher training provision, the formative assessment arrangements and the establishment, critically, of a national academy for educational leadership, all of these are pointing in the right direction. We cannot ever be complacent, but I say, Deputy Presiding Officer, in closing, I wish the very best of the Christmas season to all of our students and our teachers and governors. Have a well deserved break and the very best for a happy and successful 2020, building on the steady progress we're making, close in partnership with a Welsh Government who are ambitious for educational outcomes and ambitious for our young people in Wales.
Dyma'r flwyddyn gyntaf i ddisgyblion sefyll y TGAU newydd mewn Cymraeg ail iaith ar ôl dileu opsiwn y cwrs byr. Mae'n fwy heriol, ond mae'r cynnydd yn niferoedd y cofrestriadau wedi arwain at gynnydd o 12.5 y cant yn y dysgwyr a gafodd A* i C yn y cymhwyster cwrs llawn. Eleni, fe wnaeth 1,500 o ddysgwyr ychwanegol sefyll arholiadau TGAU mewn gwyddoniaeth, gan adeiladu ar y nifer sylweddol o gofrestriadau a gafwyd y llynedd hefyd. Ac mae'r newid diwylliant parhaus hwn yn ganlyniad i'r symud oddi wrth gofrestru pawb yn ddiwahân i gymwysterau gwyddoniaeth galwedigaethol yn 16 oed. Mae arferion cofrestru wedi sefydlogi eleni, cafwyd ymateb cadarnhaol gan ysgolion i'r polisi mynediad cynnar diwygiedig a gyhoeddwyd yn 2018. Mae'n golygu bod llai o'n dysgwyr dan bwysau i sefyll arholiadau cyn eu bod yn barod, ac mae'n golygu llai o straen.
Ac os caf droi’n fyr at ganlyniadau Safon Uwch 2019, mae'r canlyniadau Safon Uwch eleni yng Nghymru yn uwch nag erioed. Llwyddodd y nifer uchaf erioed o fyfyrwyr i ennill graddau A* ac A, gyda Chymru’n perfformio'n well na holl ranbarthau Lloegr a Gogledd Iwerddon yn y niferoedd sy'n cyflawni'r radd uchaf un. Canlyniadau sy’n uwch nag erioed a gyflawnwyd drwy waith caled myfyrwyr ac athrawon. Ac mewn cyferbyniad, gyda llaw, mae cyfran y cofrestriadau Safon Uwch a gafodd radd A ac uwch wedi gostwng i'r lefel isaf ers dros ddegawd yn Lloegr a Gogledd Iwerddon—er mwyn dangos y cyferbyniad.
Ond gadewch inni droi at godi safonau ysgolion yn fy sylwadau i gloi. Mae cenhadaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer addysg yn anelu at godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a darparu system addysg sy'n destun balchder cenedlaethol. Mae diwygiadau a gyflwynwyd eisoes, megis y fframwaith llythrennedd a rhifedd, y safonau proffesiynol newydd ar gyfer athrawon, y ddarpariaeth hyfforddiant cychwynnol i athrawon a gryfhawyd, y trefniadau asesu ffurfiannol ac yn allweddol, sefydlu academi genedlaethol ar gyfer arweinyddiaeth addysgol, mae'r rhain oll yn pwyntio i’r cyfeiriad cywir. Ni allwn fyth fod yn hunanfodlon, ond rwyf am ddweud, Ddirprwy Lywydd, wrth gloi, fy mod am ddymuno’r gorau o dymor y Nadolig i'n holl fyfyrwyr a'n hathrawon a'n llywodraethwyr. Boed i chi gael seibiant haeddiannol a'r gorau ar gyfer 2020 hapus a llwyddiannus, gan adeiladu ar y cynnydd cyson rydym yn ei wneud, mewn partneriaeth agos â Llywodraeth Cymru sy'n uchelgeisiol o ran canlyniadau addysgol ac yn uchelgeisiol ar ran ein pobl ifanc yng Nghymru.
Can I begin by commending the work of the Children's Society? I think many of us received their briefing on the well-being scores. They are falling on a UK basis; this is not done on a home-nation basis. The OECD found that the UK was fortieth out of 44 of the countries taking part, and that was a poorer performance than when that was last measured, I think three years ago. So, I think that is something that we all need to reflect on. We want our children and young people to be as happy as possible in the school environment. It's such an important part of life after all. [Interruption.]
I've only just started, but I will give way.
A gaf fi ddechrau trwy ganmol gwaith Cymdeithas y Plant? Rwy'n credu bod llawer ohonom wedi derbyn eu briff ar y sgoriau llesiant. Maent yn gostwng yn y DU; ni chaiff ei wneud ar sail gwledydd y DU. Canfu’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd fod y DU yn ddeugeinfed allan o 44 o’r gwledydd a gymerodd ran, a bod hwnnw’n berfformiad gwaeth na phan gafodd ei fesur ddiwethaf, dair blynedd yn ôl rwy’n credu. Felly, credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen i ni i gyd ei ystyried. Rydym am i'n plant a'n pobl ifanc fod mor hapus â phosibl yn amgylchedd yr ysgol. Mae'n rhan mor bwysig o fywyd wedi'r cyfan. [Torri ar draws.]
Newydd ddechrau ydw i, ond fe ildiaf.
I just wanted to ask you whether you've also read the Samaritans' report, which is about the role that schools can play in preventing suicide, because I think that's an excellent report as well on the well-being agenda.
Roeddwn eisiau gofyn i chi a ydych chi hefyd wedi darllen adroddiad y Samariaid, sy'n ymwneud â'r rôl y gall ysgolion ei chwarae’n atal hunanladdiad, oherwydd rwy'n credu bod hwnnw'n adroddiad rhagorol hefyd ar yr agenda llesiant.
I'd certainly agree that good, healthy well-being is a great defence against very poor mental health outcomes, which ultimately, in too many cases unfortunately, can lead to significant self-harm and even suicide. So, I take that point.
But, the Children's Society does balance their briefing note, reminding us that, in Wales, the new curriculum will allow for one of the seven areas of learning and experience to focus on health and well-being. I do welcome this, because I think schooling is all about, as well as enabling our young people to get the best possible education for productive outcomes, making them healthy citizens, and we should never forget that.
One good thing about PISA, despite some of the difficulties we've had since 2006, is it makes us take the whole school community seriously—you can't sort of pick and choose and then just focus on the elite groups who inevitably in any education system will achieve some level of distinction. It's about those pupils that sometimes are left behind and not focused on. So, these measures are appropriate, and I'm pleased that we take them very, very seriously.
I also think the Children's Society is right to call for some of these subjective well-being factors perhaps to be written into the Estyn inspection framework. I think it's important that young people are making friends and they have friendships at school—and if they're not, then that's sending a very poor signal—that they have a positive feeling about the area they live in and they can influence it, and to examine how they feel about the future. That's a key sign of well-being.
I have to say, in these scores, we find in Wales 48 per cent sometimes felt sad, 44 per cent sometimes felt worried—that's above the OECD average, not a huge amount above, but above—but then 46 per cent sometimes felt miserable, and that was very considerably above the OECD average, I'm afraid.
Can I turn to care-experienced children? I think it's very important that, when we look at PISA, we remember that some of our pupils continue to achieve well below their potential and that their life experiences are having a significant impact on their chances of succeeding in later life and having a happy, productive adulthood. I think we have a real problem between key stage 2 and then what they're achieving at key stage 4, and I do welcome the fact that the Government has looked at the whole issue of educational attainment for this group. The way that they're slipping behind their peer group by the time they get to key stage 4, I think, is a real worry. Now, of course, a lot of children come into care as adolescents, and it's at that key stage 4 that there's a very dramatic impact sometimes, whereas at key stage 2, things are sometimes less obdurate and difficult to change or control. But I still think that is a real worry for us.
Finally, can I just say, on literacy, I'm concerned to note that Welsh pupils are less likely to read books than pupils across the OECD and that many of them have negative attitudes towards reading. I think this is a cultural thing, as well as what's happening in our schools. We all have our part to play here in promoting literacy and the joy of reading. And that's something that we used to have so extensively in Welsh society. When you think of the miners' institutes, I think, on average—someone has done the calculation—that they had 3,000 volumes in their libraries, and then the whole library movement, obviously, is another thing we've discussed here.
But I do conclude by saying it's appropriate that we choose very robust and challenging measures, and that we should remember in terms of PISA. I do hope the Government will continue in terms of its membership of PISA and take these results seriously, and that we mark where there are some improvements and concede that. But, obviously, we want to get above the OECD average. That should be our aim.
Buaswn yn sicr yn cytuno bod llesiant da, iach yn amddiffyniad gwych yn erbyn canlyniadau iechyd meddwl gwael iawn, a all arwain yn y pen draw mewn gormod o achosion, yn anffodus, at hunan-niweidio sylweddol a hyd yn oed at hunanladdiad. Felly, rwy’n cymryd y pwynt hwnnw.
Ond mae Cymdeithas y Plant yn cydbwyso eu nodyn briffio, gan ein hatgoffa y bydd y cwricwlwm newydd yng Nghymru yn caniatáu i un o'r saith maes dysgu a phrofiad ganolbwyntio ar iechyd a llesiant. Rwy'n croesawu hyn, oherwydd yn ogystal â galluogi ein pobl ifanc i gael yr addysg orau bosibl i gael canlyniadau cynhyrchiol, rwy'n credu bod a wnelo addysg ysgol hefyd â'u gwneud yn ddinasyddion iach, ac ni ddylem fyth anghofio hynny.
Un peth da am PISA, er gwaethaf rhai o'r anawsterau a gawsom ers 2006, yw ei fod yn gwneud inni fod o ddifrif ynglŷn â’r gymuned ysgol gyfan—ni allwch ryw fath o ddewis a dethol a dim ond canolbwyntio ar y grwpiau elitaidd a fydd yn anochel mewn unrhyw system addysg yn cyflawni rhyw lefel o ragoriaeth. Mae'n ymwneud â'r disgyblion na roddir ffocws arnynt sydd weithiau'n cael eu gadael ar ôl. Felly, mae'r mesurau hyn yn briodol, ac rwy'n falch ein bod o ddifrif yn eu cylch.
Rwyf hefyd yn credu bod Cymdeithas y Plant yn gywir i alw am gynnwys rhai o'r ffactorau llesiant goddrychol hyn yn fframwaith arolygu Estyn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig i pobl ifanc wneud ffrindiau a bod ganddynt gyfeillion yn yr ysgol—ac os nad oes, mae hynny'n anfon neges wael iawn—fod ganddynt deimlad cadarnhaol am yr ardal y maent yn byw ynddi ac y gallant ddylanwadu arni, ac archwilio sut y maent yn teimlo am y dyfodol. Mae hynny'n arwydd allweddol o lesiant.
Mae'n rhaid i mi ddweud, yn y sgoriau hyn, gwelwn yng Nghymru fod 48 y cant weithiau'n teimlo'n drist, roedd 44 y cant weithiau'n teimlo'n bryderus—mae hynny'n uwch na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, nid o lawer iawn, ond yn uwch—ond roedd 46 y cant weithiau'n teimlo'n ddiflas, ac roedd hynny gryn dipyn yn uwch na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, mae arnaf ofn.
A gaf fi droi at blant â phrofiad o ofal? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, wrth inni edrych ar PISA, ein bod yn cofio bod rhai o'n disgyblion yn parhau i gyflawni ymhell islaw eu potensial a bod eu profiadau bywyd yn cael effaith sylweddol ar eu gobaith o lwyddo yn ddiweddarach mewn bywyd a chael bywyd cynhyrchiol a hapus fel oedolion. Rwy'n credu bod gennym broblem wirioneddol rhwng cyfnod allweddol 2 a'r hyn y maent yn ei gyflawni yng nghyfnod allweddol 4, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi edrych ar holl fater cyrhaeddiad addysgol y grŵp hwn. Mae'r ffordd y maent yn llithro ar ôl eu grŵp cyfoedion erbyn iddynt gyrraedd cyfnod allweddol 4 yn destun pryder gwirioneddol yn fy marn i. Nawr, wrth gwrs, mae llawer o blant yn cael eu rhoi mewn gofal yn ystod blynyddoedd y glasoed, ac yng nghyfnod allweddol 4 ceir effaith ddramatig iawn weithiau, ond yng nghyfnod allweddol 2, mae pethau weithiau'n llai diwyro ac anodd eu newid neu eu rheoli. Ond rwy'n dal i feddwl bod hynny'n destun pryder gwirioneddol i ni.
Yn olaf, a gaf fi ddweud, ar lythrennedd, fy mod yn bryderus i nodi bod disgyblion Cymru yn llai tebygol o ddarllen llyfrau na disgyblion ar draws y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a bod gan lawer ohonynt agweddau negyddol tuag at ddarllen. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth diwylliannol, yn ogystal â'r hyn sy'n digwydd yn ein hysgolion. Mae gan bob un ohonom ein rhan i'w chwarae yma yn hyrwyddo llythrennedd a llawenydd darllen. Ac mae hynny'n rhywbeth a arferai fod gennym mor helaeth yn y gymdeithas Gymreig. Pan feddyliwch am sefydliadau'r glowyr, rwy'n credu bod ganddynt, ar gyfartaledd—mae rhywun wedi cyfrif—3,000 o gyfrolau yn eu llyfrgelloedd, ac mae'r holl fudiad llyfrgelloedd, yn amlwg, yn rhywbeth arall rydym wedi'i drafod yma.
Ond rwyf am ddod i ben trwy ddweud ei bod yn briodol ein bod yn dewis mesurau cadarn a heriol iawn, ac y dylem gofio hynny o ran PISA. Rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn parhau ei haelodaeth o PISA ac yn bod o ddifrif ynglŷn â’r canlyniadau hyn, a'n bod yn nodi lle ceir gwelliannau a chyfaddef hynny. Ond yn amlwg, rydym am fynd yn uwch na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Dyna ddylai fod yn nod i ni.
If I can just remind Members that this motion actually does state, and regrets—. We, as Conservatives regret that there has been no statistically significant improvement in Wales's PISA scores in reading and maths since 2006, that Wales's science scores are significantly worse than in 2006, and that Wales is ranked at the bottom of the UK nations in reading, maths and science, and Wales is the only UK nation to score below the OECD average in all PISA measures. But also, it's a constructive motion. We call upon the Welsh Government to acknowledge its failure to improve education in Wales and we want to see a guarantee that additional resources arising from increased spending on schools by the UK Government will be invested in our schools in Wales.
Os caf atgoffa'r Aelodau fod y cynnig hwn yn nodi ac yn gresynu—. Rydym ni, fel Ceidwadwyr yn gresynu na fu unrhyw welliant ystadegol arwyddocaol yn sgoriau PISA Cymru mewn darllen a mathemateg er 2006, fod sgoriau gwyddoniaeth Cymru yn sylweddol waeth nag yn 2006, a bod Cymru ar y gwaelod ymhlith gwledydd y DU mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth, a Chymru yw'r unig wlad yn y DU i sgorio'n is na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ym mhob mesur PISA. Ond hefyd, mae'n gynnig adeiladol. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydnabod ei methiant i wella addysg yng Nghymru ac rydym am weld sicrwydd y bydd adnoddau ychwanegol sy'n deillio o wariant cynyddol ar ysgolion gan Lywodraeth y DU yn cael eu buddsoddi yn ein hysgolion yng Nghymru.
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes.
Gwnaf.
She mentioned there hasn't been a statistically significant improvement since 2006. She then said that the scores were below the OECD average for 2019. Would she accept that they're not statistically significantly below the average in each of the three measures for the last year?
Soniodd na fu gwelliant ystadegol arwyddocaol ers 2006. Yna dywedodd fod y sgoriau’n is na chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar gyfer 2019. A fyddai hi'n derbyn nad ydynt yn ystadegol yn sylweddol is na'r cyfartaledd ym mhob un o'r tri mesur ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf?
We've had promises, in the years that I've been in this institution, that we would see an improvement, and we've not seen any improvement. That's my point.
So, as is noted in the 'PISA 2018 Insights and Interpretations' report, over the past two decades, PISA has become the world's premier yardstick for comparing quality, equity and efficiency in learning outcomes across countries, and an influential force for education reform. This premier yardstick has seen Wales record the worst results of any nation in our United Kingdom. Science is at 488 points here; maths, 487; and reading, 483. These are all lower than England, Northern Ireland and Scotland. Now, even Welsh Government officials have admitted in their own technical briefing that none of the statistics represent any significant improvement since 2015. In fact, there has been no statistically significant improvement in Wales in PISA scores in maths and reading since 2006.
Now, I am particularly concerned about reading. We were 20 points behind the lowest scoring—Northern Ireland. Welsh pupils are less likely to read books than pupils across the OECD, and 44 per cent of pupils in Wales rarely or never read books. Now, a major contributor to this, of course, is the fundamental lack of funding and resources. Nearly half of Welsh headteachers considered that a lack of educational material, such as textbooks, a library and IT equipment were hindering their capacity to teach. Last month, I challenged the First Minister on the content of the report published by Great School Libraries: only 67 per cent of schools in Wales have access to a designated school library space. That, again, is less than England. And it is thought that only 9 per cent of schools in Wales have a library budget. Clearly, more funding is needed.
This is actually supported by NASUWT’s latest figures, which estimated the funding gap between England and Wales to be £645. This is outrageous considering that, for every £1 spent on education in England, £1.20 comes to the Welsh Government. I see people shaking their heads. Tomorrow is a general election, and I can tell you that people are sick and tired of this institution blaming the UK Government, blaming austerity. The money comes here. How you spend it is the critical factor.
The seriousness of the situation is clear when considering that Sibieta Economics of Education have estimated that in order to maintain expenditure on schools at the same real-terms level as 2016-17, the Welsh Government must spent an extra £120 million per year by 2021. Now, in comparison, our Prime Minister, Boris Johnson, is enabling an education budget bounce, as £1.24 billion in extra funding will be coming to Wales as a consequence of extra funding for education in England. The question we all ask as AMs in the Welsh Conservatives is: how will that money be spent here in Wales? That is the question.
Indeed, the Welsh Local Government Association have captured the situation beautifully—'It's a bit like trying to run a marathon with a lead weight tied around your neck. The funding is always the elephant in the room'. Their words, not mine. There are options you can consider, such as the reform to school funding. According to the Department for Education, the new arrangements will provide up to 6 per cent gains per pupil for underfunded schools by 2019-20.
To be clear, if we do not see major change, the 500 target for 2021 is likely to be missed. So, in response to the PISA results, I do believe that we need to see positive action, including a guarantee now today that all the extra money from the UK Government will be spent on our schools, and, two, that you will consider the funding methodology reform in England as a model going forward for change here in Wales. Thank you.
Rydym wedi cael addewidion, yn y blynyddoedd y bûm yn y sefydliad hwn, y byddem yn gweld gwelliant, ac nid ydym wedi gweld unrhyw welliant. Dyna fy mhwynt.
Felly, fel y nodir yn yr adroddiad 'PISA 2018 Insights and Interpretations', dros y ddau ddegawd diwethaf, mae PISA wedi dod yn brif ffon fesur y byd ar gyfer cymharu ansawdd, tegwch ac effeithlonrwydd mewn canlyniadau dysgu ar draws gwledydd, ac yn rym dylanwadol ar gyfer diwygio addysg. Mae'r brif ffon fesur hon wedi dangos mai yng Nghymru y cafwyd y canlyniadau gwaethaf o bob un o wledydd ein Teyrnas Unedig. Mae gwyddoniaeth ar 488 pwynt yma; mathemateg, 487; a darllen, 483. Mae'r rhain i gyd yn is na Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban. Nawr, mae hyd yn oed swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfaddef yn eu briff technegol eu hunain nad oes yr un o'r ystadegau'n cynrychioli unrhyw welliant arwyddocaol ers 2015. Mewn gwirionedd, ni fu unrhyw welliant ystadegol arwyddocaol yng Nghymru yn y sgoriau PISA mewn mathemateg a darllen ers 2006.
Nawr, rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â darllen. Roeddem 20 pwynt y tu ôl i'r sgôr isaf—Gogledd Iwerddon. Mae disgyblion Cymru yn llai tebygol o ddarllen llyfrau na disgyblion ar draws y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac anaml, os o gwbl, y bydd 44 y cant o ddisgyblion Cymru yn darllen llyfrau. Nawr, mae diffyg cyllid ac adnoddau sylfaenol yn cyfrannu’n fawr at hyn wrth gwrs. Roedd bron i hanner penaethiaid Cymru o'r farn fod diffyg deunydd addysgol, fel gwerslyfrau, llyfrgell ac offer TG yn rhwystro eu gallu i addysgu. Y mis diwethaf, heriais y Prif Weinidog ar gynnwys yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Great School Libraries: 67 y cant yn unig o ysgolion Cymru sydd â mynediad at ofod llyfrgell penodol yn yr ysgol. Mae hynny, unwaith eto, yn llai na Lloegr. A chredir mai 9 y cant yn unig o ysgolion Cymru sydd â chyllideb llyfrgell. Yn amlwg, mae angen mwy o arian.
Cefnogir hyn gan ffigurau diweddaraf NASUWT, a amcangyfrifodd fod y bwlch cyllido rhwng Cymru a Lloegr yn £645. Mae hyn yn warthus o ystyried bod £1.20 yn dod i Lywodraeth Cymru am bob £1 sy'n cael ei wario ar addysg yn Lloegr. Rwy'n gweld pobl yn ysgwyd eu pennau. Mae’n etholiad cyffredinol yfory, a gallaf ddweud wrthych fod pobl wedi blino ar y sefydliad hwn yn beio Llywodraeth y DU, yn beio cyni. Mae'r arian yn dod yma. Y ffordd rydych chi'n ei wario yw'r ffactor allweddol.
Mae difrifoldeb y sefyllfa yn glir wrth ystyried bod Sibieta Economics of Education wedi amcangyfrif, er mwyn cynnal gwariant ar ysgolion ar yr un lefel mewn termau real â 2016-17, fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru wario £120 miliwn ychwanegol y flwyddyn erbyn 2021. Nawr, mewn cymhariaeth, mae ein Prif Weinidog, Boris Johnson, yn rhoi hwb i’r gyllideb addysg, gan y bydd £1.24 biliwn o gyllid ychwanegol yn dod i Gymru o ganlyniad i gyllid ychwanegol ar gyfer addysg yn Lloegr. Y cwestiwn y mae pawb ohonom yn ei ofyn fel ACau yn y Ceidwadwyr Cymreig yw: sut fydd yr arian hwnnw'n cael ei wario yma yng Nghymru? Dyna'r cwestiwn.
Yn wir, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi cyfleu’r sefyllfa’n hyfryd—'Mae ychydig fel ceisio rhedeg marathon gyda phwysau plwm wedi'i glymu o amgylch eich gwddf. Y cyllid yw'r eliffant yn yr ystafell bob amser '. Eu geiriau hwy, nid fy rhai i. Mae yna opsiynau y gallwch eu hystyried, megis diwygio cyllid ysgolion. Yn ôl yr Adran Addysg, bydd y trefniadau newydd yn darparu enillion o hyd at 6 y cant y disgybl ar gyfer ysgolion sydd wedi'u tanariannu erbyn 2019-20.
I fod yn glir, os na welwn newid mawr, mae'n debygol y bydd y targed 500 ar gyfer 2021 yn cael ei fethu. Felly, mewn ymateb i’r canlyniadau PISA, credaf fod angen i ni weld gweithredu cadarnhaol, gan gynnwys sicrwydd heddiw yn awr y bydd yr holl arian ychwanegol gan Lywodraeth y DU yn cael ei wario ar ein hysgolion, a dau, y byddwch yn ystyried y modd y diwygiwyd y fethodoleg gyllido yn Lloegr fel model ar gyfer newid yma yng Nghymru yn y dyfodol. Diolch.
Can I apologise to the mover of the motion for missing the first few minutes of her speech?
I sympathise with Helen Mary Jones describing her group as being between a rock and a hard place in dealing with this motion and amendments today. We looked at the Conservative motion and, in particular, point 3 b) requiring the Government to
'apologise to pupils, parents and schools for letting them down'.
It certainly wasn't reaching out to find a consensus across the Chamber on this subject, but I understand that the day before the election. But, nonetheless, I thought the speech was very measured and thoughtful from Suzy, but there was a dichotomy with the motion, similarly in terms of the amendment. I'm not sure if Helen Mary was involved in moving the amendment, but her speech again diverged quite significantly from the amendment. She referred to the Government amendment as self-congratulatory and complacent, and I understand where she's coming from on that. Notwithstanding that, we thought the specifics of what it says are difficult to argue with. I think it is cherry-picking and putting their best foot forward, but what would you expect in general, let alone a day before election? It would certainly have been improved if it had included some of the suggestions that Helen Mary made.
Nonetheless, we propose to support both the motion and the Government amendment. I'm not convinced to support the Plaid amendment, on which we'll abstain, because I don't know about the curriculum in terms of giving it such a following wind and agreement in advance; I think we'd like to keep our counsel on that. We're also not clear whether Plaid is suggesting that there should be direct funding of schools if there's going to be a Welsh Government guarantee.
Similarly, I thought it was quite exciting to hear Oscar's contribution. I'm not sure whether he was intending to break new policy ground for the Conservatives the day before the general election, but it at least seemed to imply that there should be direct funding of schools. I wasn't clear whether he wanted Welsh Government to be doing that direct funding, or whether there might be a proposal for UK Government to step in and fund Welsh schools directly to ensure they get the amount of money he, and perhaps his group, state that they should.
In the contribution we heard from Janet Finch-Saunders, while I always enjoy hearing from her, there was certainly a picking and choosing as to when to insist on statistical significance, and if we do want to use that concept, I suggest it should be used consistently, as opposed to cherry-picking for one's own convenience.
As to the Minister, we spoke last week in some detail about the PISA results and I shan't reprise those comments, but what I will say is while I was relatively supportive of her and what the Government and schools had achieved, at least relevant to the previous set of results, when we spoke last week, I feel a little less charitable today, and that's partly because of the nature of the media coverage of the results. We spoke in the Chamber—there was one particular phrase she used, which was 'positive but not perfect', in promoting the results. And I felt to describe this as 'not perfect' understated how much of a problem we still have and how much more we need to improve. And it was that phrase that was clearly briefed out to all the media and was the main emphasis in terms of the coverage, and I felt that—
A gaf fi ymddiheuro i’r sawl a gyflwynodd y cynnig am fethu ychydig funudau cyntaf ei haraith?
Rwy’n cydymdeimlo â Helen Mary Jones sy’n dweud bod ei grŵp mewn sefyllfa amhosibl wrth ymdrin â’r cynnig hwn a’r gwelliannau heddiw. Gwnaethom edrych ar gynnig y Ceidwadwyr ac yn benodol, ar bwynt 3b) sy’n ei gwneud yn ofynnol i'r Llywodraeth
'ymddiheuro i ddisgyblion, rhieni ac ysgolion am eu siomi'.
Yn sicr, nid oedd yn estyn allan i ddod o hyd i gonsensws ar draws y Siambr ar y pwnc hwn, ond rwy’n deall hynny ar y diwrnod cyn yr etholiad. Ond er hynny, roeddwn i'n meddwl bod araith Suzy yn bwyllog a meddylgar iawn, ond roedd yna ddeuoliaeth gyda'r cynnig, a hefyd gyda’r gwelliant. Nid wyf yn siŵr a oedd Helen Mary yn rhan o gynnig y gwelliant, ond unwaith eto, fe wyrodd ei haraith yn eithaf sylweddol oddi wrth y gwelliant. Cyfeiriodd at welliant y Llywodraeth fel un hunanglodforus a hunanfodlon, ac rwy’n deall beth mae hi’n ei feddwl wrth hynny. Er gwaethaf hynny, roeddem o'r farn ei bod yn anodd dadlau â manylion yr hyn y mae'n ei ddweud. Rwy'n credu mai dewis a dethol cyn penderfynu beth sydd orau iddynt ei gynnig yw hynny, ond beth fyddech chi'n ei ddisgwyl yn gyffredinol, heb sôn am ddiwrnod cyn etholiad? Yn sicr, byddai’n well pe bai wedi cynnwys rhai o'r awgrymiadau a wnaeth Helen Mary.
Serch hynny, rydym yn bwriadu cefnogi'r cynnig a gwelliant y Llywodraeth. Nid wyf yn argyhoeddedig ynghylch cefnogi gwelliant Plaid Cymru, a byddwn yn ymatal arno, oherwydd nid wyf yn gwybod am y cwricwlwm o ran rhoi cymaint o gefnogaeth a chytundeb iddo ymlaen llaw; rwy'n credu yr hoffem ymatal rhag rhoi barn arno. Nid ydym yn glir chwaith a yw Plaid Cymru’n awgrymu y dylid cyllido ysgolion yn uniongyrchol os daw sicrwydd gan Lywodraeth Cymru.
Yn yr un modd, roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n eithaf cyffrous clywed cyfraniad Oscar. Nid wyf yn siŵr a oedd yn bwriadu torri tir polisi newydd i'r Ceidwadwyr ar y diwrnod cyn yr etholiad cyffredinol, ond o leiaf roedd yn ymddangos fel pe bai’n awgrymu y dylid cyllido ysgolion yn uniongyrchol. Nid oeddwn yn glir a oedd am i Lywodraeth Cymru wneud yr ariannu uniongyrchol hwnnw, neu a allai fod cynnig i Lywodraeth y DU gamu i mewn ac ariannu ysgolion Cymru’n uniongyrchol i sicrhau eu bod yn cael y swm o arian y mae ef, a’i grŵp o bosibl, yn datgan y dylent ei gael.
Yn y cyfraniad a glywsom gan Janet Finch-Saunders, er fy mod bob amser yn mwynhau clywed ganddi, roedd yna ddewis a dethol yn sicr pryd i fynnu arwyddocâd ystadegol, ac os ydym am ddefnyddio'r cysyniad hwnnw, awgrymaf y dylid ei ddefnyddio'n gyson, yn hytrach na dewis a dethol fel sy'n gyfleus i chi'ch hun.
O ran y Gweinidog, buom yn siarad yr wythnos diwethaf yn eithaf manwl am y canlyniadau PISA ac nid wyf am ailadrodd y sylwadau hynny, ond er fy mod yn gymharol gefnogol iddi hi a'r hyn roedd y Llywodraeth ac ysgolion wedi'i gyflawni, o leiaf mewn cymhariaeth â'r set flaenorol o ganlyniadau, pan wnaethom siarad yr wythnos diwethaf, rwy'n teimlo ychydig yn llai caredig heddiw, ac mae hynny'n rhannol oherwydd natur y sylw yn y cyfryngau i'r canlyniadau. Gwnaethom siarad yn y Siambr—roedd un ymadrodd penodol a ddefnyddiodd, sef 'cadarnhaol ond nid yn berffaith', wrth hyrwyddo'r canlyniadau. Ac roeddwn yn teimlo bod disgrifio hyn fel rhywbeth nad oedd yn berffaith wedi tanddatgan faint o broblem sydd gennym o hyd a faint yn fwy sydd angen inni ei wella. A’r ymadrodd hwnnw a gafodd ei gyfleu’n glir i’r holl gyfryngau ac a oedd yn brif bwyslais y sylw, a theimlwn—
I'm not responsible for the coverage.
Nid fi sy’n gyfrifol am y sylw ar y cyfryngau.
No, no. Well, perhaps the Labour side of her Government have taken advantage and wanted to put their best foot forward in front of the election. But I felt that gave a distorted image to the results across the country. And I think some of what the Conservatives say today is a fair corrective to that.
I do know that the 'positive but not perfect' phrase has been picked up, to some degree, by The Guardian today, which says
'Not perfect but progressive'
in arguing for a vote for Labour, notwithstanding the stink of antisemitism. So, I'm not sure if that drew on Welsh Government's own spin doctors from the previous week.
But, overall, I think we need to accept that these PISA results betoken a significant improvement compared to the last set of results, which were very poor. And rather than recognising that, we see the references in the Conservative motion to 2006, in order to give a comparison that favours their attack on Welsh Government, and then we see Welsh Government cherry-picking the best elements in their motion without recognising the areas that really should be spelled out as needing improvement. The speeches have been a bit better than the motions, but we're doing our best to try and bring a little consensus and dispassionate analysis to these results. And, in particular, PISA do a fantastic job in presenting this premier yardstick, and I think it's very good that we do have these comparisons of the different nations in the UK with nations around the world. Thank you.
Na, na. Wel, efallai bod ochr Lafur ei Llywodraeth wedi manteisio ac eisiau’r sylw gorau cyn yr etholiad. Ond roeddwn i'n teimlo bod hynny wedi ystumio’r darlun o'r canlyniadau ar draws y wlad. Ac rwy'n credu bod rhywfaint o'r hyn y mae'r Ceidwadwyr yn ei ddweud heddiw yn gywiriad teg i hynny.
Rwy'n gwybod bod yr ymadrodd 'cadarnhaol ond nid yn berffaith' wedi'i nodi, i ryw raddau, gan The Guardian heddiw, sy'n dweud
blaengar ond nid yn berffaith
wrth ddadlau dros bleidlais i Lafur, er gwaethaf drewdod gwrth-semitiaeth. Felly, nid wyf yn siŵr a oedd hynny'n dod gan ddewiniaid delwedd Llywodraeth Cymru ei hun o'r wythnos flaenorol.
Ond, ar y cyfan, rwy'n credu bod angen inni dderbyn bod y canlyniadau PISA hyn yn welliant sylweddol o gymharu â'r gyfres ddiwethaf o ganlyniadau, a oedd yn wael iawn. Ac yn hytrach na chydnabod hynny, gwelwn y cyfeiriadau yng nghynnig y Ceidwadwyr at 2006, er mwyn rhoi cymhariaeth sy'n ffafrio eu hymosodiad ar Lywodraeth Cymru, ac yna gwelwn Lywodraeth Cymru yn dewis a dethol yr elfennau gorau yn eu cynnig heb gydnabod y meysydd a ddylai gael sylw fel rhai sydd angen eu gwella. Mae'r areithiau wedi bod ychydig yn well na'r cynigion, ond rydym yn gwneud ein gorau i geisio dod ag ychydig o gonsensws a dadansoddiad diduedd i'r canlyniadau hyn. Ac yn benodol, mae PISA yn gwneud gwaith gwych yn cyflwyno'r prif ffon fesur hon, a chredaf ei bod yn dda iawn fod gennym y cymariaethau hyn rhwng gwahanol wledydd y DU a gwledydd ym mhedwar ban byd. Diolch.
Thank you. Can I now call the Minister for Education, Kirsty Williams?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm grateful for the opportunity to respond to the points that have been made in the debate today. I think it was Oscar that used the phrase 'frustration and dismay'. Well, I can tell him that I am frustrated and I'm dismayed that he and some of his colleagues continue to quote incorrect data and seem scarily unaware of what is going on in terms of the national mission of education reform. And, of course, I say that with the honourable exception of Mr Melding, who, as always, gave a very thoughtful and intellectually coherent response to the debate.
It's disappointing—[Interruption.] It is disappointing that, after the publication of the PISA results last week, this debate has been tabled that does not recognise the efforts and progress that have been made by our pupils and teachers. Now, for too long, we have all wished for progress in PISA, as it shines a spotlight on the education system of Wales for all to see. And last week, I did indeed say, Mark Reckless, that the results were positive but not perfect. If only the media outlets would carry my line every week I'd be happy. But you also know that I said very clearly last week that there is more for us to do. Having had over a week to reflect on the results, surely—surely—we can recognise that, for the first time, we are performing at the Organisation for Economic Co-operation and Development average in all three domains: in reading, in science, in mathematics. And I'm not asking the Senedd to take my word for it. It is the main conclusion of the independent National Foundation for Educational Research. They were, and are, the national centre for PISA in each UK nation.
For the first time, all our raw scores are up in all the areas that were tested, and we're among a very small set of countries across the world that have done this. And we have reached our best ever reading and maths scores.
Can I take this point that Suzy Davies raised about OECD averages? Let me be absolutely clear—let me give you the example of reading. The OECD average for reading is a score of 487. This is the average for the OECD countries, i.e. 36 nation states. The average for reading for all participants is actually 455, and that would include the very high-performing non-OECD countries. So, one has to be clear about this issue around averages. As I said last week, we have achieved this at the same time as closing the attainment gap. Now, I think I heard Suzy Davies refer to the Welsh Conservatives' desire to introduce a looked-after children pupil premium. Well, I have to tell the Member that the LAC pupil premium already exists. Let me give you an example of how the EAS region spends their LAC pupil premium. They have a specific member of staff in each of the secondary schools in the EAS region to address the issues of learning and teaching for those specific children. So, it's not new to suggest that this is what you would do, because we are already doing it.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i ymateb i'r pwyntiau sydd wedi'u gwneud yn y ddadl heddiw. Rwy'n credu mai Oscar a ddefnyddiodd yr ymadrodd 'rhwystredigaeth a digalondid'. Wel, gallaf ddweud wrtho fy mod yn rhwystredig ac rwy'n ddigalon ei fod ef a rhai o'i gyd-Aelodau yn parhau i ddyfynnu data anghywir ac i'w gweld yn enbyd o anymwybodol o'r hyn sy'n digwydd o ran y genhadaeth genedlaethol i ddiwygio addysg. Ac wrth gwrs, rwy’n dweud hynny gydag eithriad anrhydeddus Mr Melding, a roddodd ymateb meddylgar iawn a chydlynol ddeallusol i'r ddadl, fel bob amser.
Mae'n siomedig—[Torri ar draws.] Mae'n siomedig ar ôl cyhoeddi canlyniadau PISA yr wythnos diwethaf, fod y ddadl hon wedi'i chyflwyno nad yw'n cydnabod yr ymdrechion a'r cynnydd a wnaed gan ein disgyblion a'n hathrawon. Nawr, ers gormod o amser, mae pawb ohonom wedi dymuno gweld cynnydd yn PISA, gan ei fod yn tynnu sylw at system addysg Cymru i bawb ei gweld. A'r wythnos diwethaf, mae’n wir i mi ddweud, Mark Reckless, fod y canlyniadau'n gadarnhaol ond nid yn berffaith. Pe bai’r cyfryngau’n dyfynnu fy ngeiriau bob wythnos buaswn yn hapus. Ond rydych hefyd yn gwybod imi ddweud yn glir iawn yr wythnos diwethaf fod mwy i ni ei wneud. Ar ôl cael dros wythnos i fyfyrio ar y canlyniadau, does bosibl—does bosibl—na allwn gydnabod ein bod, am y tro cyntaf, yn perfformio ar gyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ym mhob un o'r tri maes: mewn darllen, mewn gwyddoniaeth, mewn mathemateg. Ac nid wyf yn gofyn i'r Senedd gymryd fy ngair i. Dyma brif gasgliad y Sefydliad Cenedlaethol er Ymchwil i Addysg sy’n sefydliad annibynnol. Hwy oedd, ac yw, y ganolfan genedlaethol ar gyfer PISA ym mhob gwlad yn y DU.
Am y tro cyntaf, roedd ein holl sgoriau crai yn uwch yn yr holl feysydd a brofwyd, ac rydym ymhlith set fach iawn o wledydd drwy'r byd sydd wedi gwneud hyn. Ac rydym wedi cyrraedd ein sgoriau darllen a mathemateg gorau erioed.
A gaf fi nodi’r pwynt a gododd Suzy Davies ynghylch cyfartaleddau’r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd? Gadewch imi fod yn hollol glir—gadewch imi roi darllen i chi fel enghraifft. Sgôr o 487 yw cyfartaledd darllen y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar gyfer darllen. Dyma'r cyfartaledd ar gyfer gwledydd y Sefydliad, h.y. 36 o genedl-wladwriaethau. Y cyfartaledd darllen ar gyfer yr holl gyfranogwyr yw 455 mewn gwirionedd, a byddai hynny'n cynnwys y gwledydd nad ydynt yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd sy’n perfformio ar lefel uchel iawn. Felly, rhaid bod yn glir ynglŷn â chyfartaleddau. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, rydym wedi cyflawni hyn ar yr un pryd â chau'r bwlch cyrhaeddiad. Nawr, rwy'n credu imi glywed Suzy Davies yn cyfeirio at awydd y Ceidwadwyr Cymreig i gyflwyno premiwm disgybl i blant sy'n derbyn gofal. Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod fod y premiwm disgybl i blant sy’n derbyn gofal eisoes yn bodoli. Gadewch imi roi enghraifft ichi o sut y mae rhanbarth gwasanaeth cyflawni addysg yn gwario eu premiwm disgybl ar blant sy’n derbyn gofal. Mae ganddynt aelod penodol o staff ym mhob un o'r ysgolion uwchradd yn rhanbarth y gwasanaeth cyflawni addysg i fynd i'r afael â materion dysgu ac addysgu ar gyfer y plant penodol hynny. Felly, nid yw awgrymu mai dyma fyddech chi'n ei wneud yn newydd, oherwydd rydym eisoes yn ei wneud.
We've also extended our pupil development grant to education other than at school provision and those children who are not in a regular school setting. Of course, as David Melding rightly pointed out, we have much, much more to do for this particularly vulnerable group of learners, whose educational achievements, whether within PISA or outside of PISA, continue to be not where they should be. I am hoping that, in the new year, I will be in a position to announce new approaches, learning from best practice from elsewhere, about how we can enhance not just the LAC PDG but also new provision to try and make a difference to those particular children.
Now, the important thing for me is that disadvantage gap in Wales was significantly smaller than the OECD countries. Pupils in Wales are also reported to be relatively more able to overcome the disadvantage of their background than the average for the OECD countries. But let's be absolutely clear: pupils eligible for free school meals scored 34 points below pupils who are not eligible for free school meals on average. Now, that is a closing of the gap by some seven points within the overall improvement in performance, so it is progress. But we will need to do even better, and that is why I remain committed to expanding the PDG grant, providing even more support, as I said, for looked-after children, for our most vulnerable children, in our attempt to raise standards for all. We are also delivering Wales's first-ever action plan for more able and talented pupils, and we are expanding our hugely successful Seren programme. And, finally, we are prioritising leadership within our schools and education system.
As I've always said, and as is made clear in our national mission action plan, PISA is an important signal to parents, to employers and investors. But it is also much more than a benchmarking exercise for the Welsh Government. It provides a valuable source of data and analysis that, together with other sources of data and research, provide us with the evidence base to make key improvements that will bear fruit, and we have seen that with the improvements in mathematics over two cycles of PISA.
We have also acknowledged that we have seen an improved performance at a higher level in this round: increases in reading, where we now have 7 per cent of high performers as opposed to 3 per cent in the last round. We've also increased the proportion in our other two domains—a similar gain for maths, and it's a bit less for science. Now, I set the challenge to increase these percentages three years ago, and I am pleased that we have seen progress. But I am also absolutely clear we are not yet at the OECD average for high performers. So, again, this is another group of students where there is still more progress to be made. And we will delve into this rich data source that this current round has provided, and we will look again at what improvements can be made from what the data tells us and from ongoing collaboration with other countries. So, for instance, on the issue of reading, which has rightly occupied people's minds today, we will be looking specifically at what steps we can take with regard to reading. We have a strong working relationship with the education department in the Republic of Ireland, who have done very well in their reading scores, and we will want to be able to continue to look at what more we can do. But I cannot say strongly enough: we will stick to the course that we have set out for education in Wales, and we are holding fast to the principles of our national mission to raise standards, to tackle that attainment gap, and to ensure that we have a system that is a source of national pride and enjoys public confidence.
Now, last week's results showed success against those objectives, and we have proved that improvement is possible, that we can have it within our system to make progress. There is more to do, but I'm confident, because our teachers have embraced our national mission, that, together, we are heading in the right direction. This morning, I was speaking to our next generation of teachers at Trinity St David in Swansea. They were telling me that they are proud, very proud, to be entering the profession at this exciting time, and a pivotal time for education in Wales. And I have to say, Deputy Presiding Officer, I will pay more heed to their enthusiasm, their ambition and their 'can-do' spirit than some of the cynicism that has been on display in the Parliament this afternoon.
In conclusion, Deputy Presiding Officer, I want to take this opportunity, once again, to thank our teachers and students. These results are a testament to their hard work, their effort and their commitment. I know that they share my ambition that the next set of PISA results will show further progress, and they're dedicated and committed to making that happen. And I want them to be assured that I, as the Minister, and this Welsh Government value their efforts, their experience and their expertise, and we value the opportunity to work with them, because, when we get it right for our children's education, we'll be getting it right for the future of our nation.
Rydym hefyd wedi estyn ein grant datblygu disgyblion i addysg heblaw yn yr ysgol, a'r plant nad ydynt mewn sefyllfa ysgol reolaidd. Wrth gwrs, fel y nododd David Melding yn gywir, mae gennym lawer iawn mwy i'w wneud ar gyfer y grŵp hwn o ddysgwyr sy’n arbennig o agored i niwed y mae eu cyflawniadau addysgol, naill ai o fewn PISA neu y tu allan i PISA, yn parhau i fod yn llai nag y dylent fod. Rwy’n gobeithio, yn y flwyddyn newydd, y byddaf mewn sefyllfa i gyhoeddi dulliau newydd, gan ddysgu o arferion gorau mewn mannau eraill, ynglŷn â sut y gallwn wella nid yn unig y grant datblygu disgyblion i blant sy’n derbyn gofal ond darpariaeth newydd hefyd i geisio gwneud gwahaniaeth i’r plant penodol hynny.
Nawr, y peth pwysig i mi yw bod y bwlch anfantais yng Nghymru gryn dipyn yn llai na gwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Adroddir bod disgyblion yng Nghymru hefyd yn fwy abl mewn cymhariaeth i oresgyn anfantais eu cefndir na'r cyfartaledd ymysg gwledydd y Sefydliad. Ond gadewch i ni fod yn hollol glir: sgoriodd disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim 34 pwynt yn is na disgyblion nad ydynt yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim ar gyfartaledd. Nawr, mae hynny'n cau'r bwlch o ryw saith pwynt o fewn y gwelliant cyffredinol mewn perfformiad, felly mae’n gynnydd. Ond bydd angen i ni wneud hyd yn oed yn well, a dyna pam rwy’n parhau i fod yn ymrwymedig i ehangu’r grant datblygu disgyblion, gan ddarparu mwy fyth o gefnogaeth, fel y dywedais, i blant sy’n derbyn gofal, i’n plant mwyaf agored i niwed, yn ein hymgais i godi safonau i bawb. Rydym hefyd yn cyflawni cynllun gweithredu cyntaf erioed Cymru ar gyfer disgyblion mwy galluog a thalentog, ac rydym yn ehangu ein rhaglen Seren hynod lwyddiannus. Ac yn olaf, rydym yn blaenoriaethu arweinyddiaeth o fewn ein hysgolion a'n system addysg.
Fel rwyf wedi’i ddweud erioed, ac fel yr eglurir yng nghynllun gweithredu cenhadaeth ein cenedl, mae PISA yn arwydd pwysig i rieni, i gyflogwyr a buddsoddwyr. Ond mae hefyd yn llawer mwy nag ymarfer meincnodi i Lywodraeth Cymru. Mae'n darparu ffynhonnell werthfawr o ddata a dadansoddiadau sydd, ynghyd â ffynonellau data ac ymchwil eraill, yn darparu'r sylfaen dystiolaeth i ni allu gwneud gwelliannau allweddol a fydd yn dwyn ffrwyth, ac rydym wedi gweld hynny gyda'r gwelliannau mewn mathemateg dros ddau gylch PISA.
Rydym hefyd wedi cydnabod ein bod wedi gweld perfformiad gwell ar lefel uwch yn y rownd hon: cynnydd mewn darllen, lle mae gennym bellach 7 y cant yn perfformio ar lefel uchel yn hytrach na 3 y cant yn y rownd ddiwethaf. Rydym hefyd wedi cynyddu'r gyfran yn ein dau faes arall—cynnydd tebyg ar gyfer mathemateg, ac mae ychydig yn llai ar gyfer gwyddoniaeth. Nawr, gosodais yr her i gynyddu'r canrannau hyn dair blynedd yn ôl, ac rwy'n falch ein bod wedi gweld cynnydd. Ond rwyf hefyd yn hollol glir nad ydym eto ar gyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar gyfer perfformwyr uchel. Felly, unwaith eto, dyma grŵp arall o fyfyrwyr lle mae mwy o gynnydd i'w wneud o hyd. A byddwn yn ymchwilio i'r ffynhonnell ddata gyfoethog hon y mae'r rownd gyfredol wedi'i darparu, a byddwn yn edrych eto ar ba welliannau y gellir eu gwneud o'r hyn y mae'r data yn ei ddweud wrthym ac o gydweithio parhaus â gwledydd eraill. Felly, er enghraifft, ar ddarllen, sydd wedi bod ar flaen meddyliau pobl heddiw, ac yn briodol felly, byddwn yn edrych yn benodol ar ba gamau y gallwn eu cymryd mewn perthynas â darllen. Mae gennym berthynas waith gref gyda'r adran addysg yng Ngweriniaeth Iwerddon, sydd wedi gwneud yn dda iawn yn eu sgoriau darllen, a byddwn am allu parhau i edrych ar beth arall y gallwn ei wneud. Ond ni allaf ddweud yn ddigon cryf: byddwn yn cadw at y llwybr rydym wedi'i osod ar gyfer addysg yng Nghymru, ac rydym yn glynu wrth egwyddorion cenhadaeth ein cenedl i godi safonau, i fynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad, ac i sicrhau bod gennym system sy'n destun balchder cenedlaethol ac yn ennyn hyder y cyhoedd.
Nawr, dangosodd canlyniadau’r wythnos diwethaf lwyddiant yn erbyn yr amcanion hynny, ac rydym wedi profi bod gwelliant yn bosibl, y gallwn ei gael o fewn ein system er mwyn gwneud cynnydd. Mae mwy i'w wneud, ond rwy'n hyderus, oherwydd bod ein hathrawon wedi cofleidio cenhadaeth ein cenedl, ein bod gyda'n gilydd, yn anelu i'r cyfeiriad cywir. Y bore yma, roeddwn yn siarad â'n cenhedlaeth nesaf o athrawon yn y Drindod Dewi Sant yn Abertawe. Roeddent yn dweud wrthyf eu bod yn falch, yn falch iawn, o fod yn ymuno â'r proffesiwn ar yr adeg gyffrous hon sy’n amser hollbwysig i addysg yng Nghymru. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, Ddirprwy Lywydd, byddaf yn talu mwy o sylw i'w brwdfrydedd, eu huchelgais a'u hysbryd cadarnhaol nag i beth o'r sinigiaeth sydd wedi’i ddangos yn y Senedd y prynhawn yma.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwyf am achub ar y cyfle hwn, unwaith eto, i ddiolch i'n hathrawon a'n myfyrwyr. Mae'r canlyniadau hyn yn dyst i'w gwaith caled, eu hymdrech a'u hymrwymiad. Rwy'n gwybod eu bod yn rhannu fy uchelgais i sicrhau y bydd y gyfres nesaf o ganlyniadau PISA yn dangos cynnydd pellach, ac maent yn ymroddedig ac yn ymrwymedig i wneud i hynny ddigwydd. Ac rwyf am iddynt fod yn sicr fy mod i fel Gweinidog, a’r Llywodraeth hon yn gwerthfawrogi eu hymdrechion, eu profiad a'u harbenigedd, ac rydym yn gwerthfawrogi'r cyfle i weithio gyda hwy, oherwydd pan gawn bethau’n iawn ar gyfer addysg ein plant, byddwn yn eu cael yn iawn ar gyfer dyfodol ein cenedl.
Thank you. Can I call on Darren Millar to reply to this debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank everybody who's contributed to what I believe is an important debate, where we all share the ambition for our education system here in Wales to improve? If I can start on those issues where we share common ground with the Government, we too want to congratulate those teachers who have helped pupils in our schools achieve success in their education. We want that success to be even more apparent in the PISA score improvements in the future, but there is no denying that there are significant improvements that we still need to make.
It's very clear from the opening speech from Suzy Davies, which I think captured this very well, that we've been celebrating, effectively, last week, being average, being the middle of the pack, as far as the OECD PISA scores are concerned—slightly below, although perhaps not significantly statistically below, the average. But, nevertheless, that average, of course, has moved down since the previous PISA results, so it's not really something we should be aiming to be. We ought to be aiming to be well above that average, and, of course, the one nation that is significantly above that average in the UK is England, where there have been significant educational reforms that have borne a great deal of success. And that's why I agree with Helen Mary Jones's statement earlier on where she said that—and we've got, yet again, another self-congratulatory and complacent amendment that has been tabled by the Government, and it is disappointing that they haven't really recognised the seriousness in terms of where we are.
Reference was made—in fact, he waxed lyrical about, Huw Irranca-Davies did—to the reforms that have been taking place in Wales. Now, we've supported some of those reforms, but we're a little bit concerned, actually, about the pace of improvement that we've seen here in Wales, and we're also concerned that many of those reforms appear to be mirroring, to a large extent, although not exclusively, the reforms that have taken place in Scotland. Of course, we know that, in Scotland, they have suffered significant deterioration in terms of the education system there, when measured against the PISA outputs and scores.
Now, I recognise, as was pointed out during the debate, that PISA is just one of those things that you look at when you're considering the quality of your education system. You've got to triangulate it with other pieces of data and information, and this point was made by a number of people in the debate. That's why I think it's important to consider the GCSE results, and, yes, there were some aspects of improvement in those results last year, but there were also some aspects that didn't improve, and there was some falling back in some areas. So, I think it is a bit of a mixed bag, really, in terms of the GCSE position. And, of course, David Melding made reference to the fact that, at some of the other key stages, we've also seen a rather significant deterioration, which I think doesn't necessarily bode well for the future.
Reference was also made, of course, to the fact that the OECD report does not just look at the scores in reading, maths and science, but it also looks at other things that might be having a bearing on the education system. Some of those findings, which were read to us, about reading and other things, are a significant concern. But some of the other things that weren't referred to that were included in that report were things like the substance misuse engagement in Wales versus other parts of the UK. You're more than twice as likely to have taken alcohol or drugs amongst that PISA cohort when compared to the situation in England, and it's also a higher rate than in Scotland. I think that's a cause for serious concern, actually, and I think that we need to take some action to address it.
I was very pleased to hear David Melding quite rightly refer to the fact that we need to be considering well-being and looked-after children in our future plans, and I will commend the Government for actually recognising that this is something that the new curriculum needs to focus some more on, particularly given those other statistics, which also seem to indicate that we've got a bigger problem here than in other parts of the UK.
Finally, if I may, I want to turn to resources, which are clearly hindering the capacity of our teachers to do their job. It's not just me saying that. It's not just the Welsh Conservatives saying that. It's the OECD report itself, and those teachers who were sampled. So, 41 per cent of the teachers in Wales who took part in the survey said that they did not have the resources to be able to do their job—that it was hindering their capacity. That compares to 22 per cent of those polled in England, a massive difference. So, I think to say that resources are not a big issue is very much a concern.
Of course, Mohammad Asghar pointed out the significant funding gap that's been estimated by the NASUWT as £640 per year per pupil—a massive gap. We know that it's not funds that you don't have; you have £1.20 for every £1 that's given per pupil for their education in England. And yet, we know from your own figures, which were released by the Finance Minister just a few weeks ago, in an amendment to our debate, that you are only spending £1.06 of that £1.20 at the moment. I would like to ask you—and if you want to intervene, I would be very happy to take an intervention—where's the rest of the cash gone?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ddadl bwysig yn fy marn i, lle rydym i gyd yn rhannu'r uchelgais i weld ein system addysg yma yng Nghymru yn gwella? Os caf ddechrau gyda'r pethau lle rydym yn rhannu tir cyffredin gyda'r Llywodraeth, rydym ninnau hefyd eisiau llongyfarch yr athrawon sydd wedi helpu disgyblion yn ein hysgolion i lwyddo yn eu haddysg. Rydym am i'r llwyddiant fod hyd yn oed yn fwy amlwg yn y gwelliannau i sgoriau PISA yn y dyfodol, ond ni ellir gwadu bod angen i ni wneud gwelliannau sylweddol o hyd.
Mae'n amlwg iawn o'r araith agoriadol gan Suzy Davies, a oedd yn cyfleu hyn yn dda iawn yn fy marn i, ein bod wedi bod yn dathlu cyrraedd y cyfartaledd i bob pwrpas yr wythnos diwethaf, dathlu bod yn y canol o ran sgoriau PISA y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—ychydig yn is, er nad yn sylweddol is na'r cyfartaledd efallai, yn ystadegol. Ond serch hynny, mae'r cyfartaledd hwnnw, wrth gwrs, wedi symud i lawr ers y canlyniadau PISA blaenorol, felly nid yw'n rhywbeth y dylem fod yn anelu ato mewn gwirionedd. Dylem fod yn anelu at fod ymhell uwchlaw'r cyfartaledd hwnnw, ac wrth gwrs, yr un genedl sy'n sylweddol uwch na'r cyfartaledd hwnnw yn y DU yw Lloegr, lle bu diwygiadau addysgol sylweddol sydd wedi cael cryn dipyn o lwyddiant. A dyna pam rwy'n cytuno â datganiad Helen Mary Jones yn gynharach lle dywedodd—ac mae gennym, unwaith eto, welliant hunanglodforus a hunanfodlon arall wedi’i gyflwyno gan y Llywodraeth, ac mae'n siomedig nad ydynt wedi cydnabod difrifoldeb y sefyllfa rydym ynddi mewn gwirionedd.
Cyfeiriodd Huw Irranca -Davies—yn wir, parablodd yn huawdl—am y diwygiadau a gafwyd yng Nghymru. Nawr, rydym wedi cefnogi rhai o'r diwygiadau hynny, ond rydym yn poeni braidd ynglŷn â chyflymder y gwelliant a welsom yma yng Nghymru, ac rydym yn pryderu hefyd ei bod hi'n ymddangos bod llawer o'r diwygiadau i raddau helaeth, er nad yn gyfan gwbl, yn efelychu diwygiadau a fu’n digwydd yn yr Alban. Wrth gwrs, gwyddom eu bod wedi dioddef dirywiad sylweddol yn y system addysg yn yr Alban wrth gael eu mesur yn erbyn canlyniadau a sgoriau PISA.
Nawr, fel y nodwyd yn ystod y ddadl, rwy'n cydnabod mai dim ond un o'r pethau y byddwch yn edrych arnynt wrth ystyried ansawdd eich system addysg yw PISA. Mae'n rhaid i chi ei driongli â data a gwybodaeth arall, a gwnaed y pwynt hwn gan nifer o bobl yn y ddadl. Dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ystyried canlyniadau TGAU, ac roedd rhai elfennau o welliant yn y canlyniadau hynny y llynedd, ond roedd rhai elfennau hefyd nad oeddent wedi gwella, ac roedd peth llithro’n ôl mewn rhai meysydd. Felly, rwy'n credu ei fod yn ddarlun cymysg, a dweud y gwir, o ran TGAU. Ac wrth gwrs, cyfeiriodd David Melding at y ffaith ein bod wedi gweld dirywiad eithaf sylweddol mewn rhai o'r cyfnodau allweddol eraill hefyd, ac nid wyf yn credu bod hynny o reidrwydd yn argoeli'n dda ar gyfer y dyfodol.
Cyfeiriwyd hefyd, wrth gwrs, at y ffaith bod adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn edrych ar fwy na’r sgoriau mewn darllen, mathemateg a gwyddoniaeth, a'i fod hefyd yn edrych ar bethau eraill a allai fod yn effeithio ar y system addysg. Mae rhai o'r canfyddiadau hynny, a ddarllenwyd i ni, am ddarllen a phethau eraill, yn peri cryn bryder. Ond roedd rhai o'r pethau eraill na chyfeiriwyd atynt a gynhwyswyd yn yr adroddiad hwnnw yn bethau fel yr ymgysylltiad ar gamddefnyddio sylweddau yng Nghymru o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Rydych chi ddwywaith mor debygol o fod wedi yfed alcohol neu gymryd cyffuriau ymhlith y garfan PISA honno o gymharu â'r sefyllfa yn Lloegr, ac mae hefyd yn gyfradd uwch nag yn yr Alban. Rwy'n credu bod hynny'n achos pryder difrifol, mewn gwirionedd, a chredaf fod angen i ni weithredu i fynd i'r afael â hynny.
Roeddwn yn falch iawn o glywed David Melding yn cyfeirio’n gwbl briodol at y ffaith bod angen inni ystyried llesiant a phlant sy'n derbyn gofal yn ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol, ac rwyf am ganmol y Llywodraeth am gydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae angen i'r cwricwlwm newydd ganolbwyntio ychydig mwy arno, yn enwedig o ystyried yr ystadegau eraill sydd hefyd fel pe baent yn dangos bod gennym broblem fwy yma nag mewn rhannau eraill o'r DU.
Yn olaf, os caf, rwyf am droi at adnoddau, sy'n amlwg yn rhwystro gallu ein hathrawon i wneud eu gwaith. Nid fi’n unig sy'n dweud hynny. Nid y Ceidwadwyr Cymreig yn unig sy'n dweud hynny. Dyna mae adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ei hun yn ei ddweud, a'r athrawon a samplwyd. Felly, dywedodd 41 y cant o'r athrawon yng Nghymru a gymerodd ran yn yr arolwg nad oedd ganddynt adnoddau i allu gwneud eu gwaith—fod hynny'n rhwystro eu gallu. Mae hynny'n cymharu â 22 y cant o'r rhai a holwyd yn Lloegr, gwahaniaeth enfawr. Felly, rwy'n credu bod dweud nad yw adnoddau'n broblem fawr yn peri pryder gwirioneddol.
Wrth gwrs, nododd Mohammad Asghar y bwlch cyllido sylweddol yr amcangyfrifodd yr NASUWT ei fod yn £640 y flwyddyn y disgybl—bwlch enfawr. Gwyddom nad yw'n gyllid nad yw gennych; mae gennych £1.20 am bob £1 a roddir ar gyfer addysg pob disgybl yn Lloegr. Ac eto, gwyddom o'ch ffigurau eich hun, a ryddhawyd gan y Gweinidog Cyllid ychydig wythnosau yn ôl, mewn gwelliant i'n dadl, nad ydych ond yn gwario £1.06 o'r £1.20 ar hyn o bryd. Hoffwn ofyn i chi—ac os ydych am ymyrryd, buaswn yn hapus iawn i ildio—ble mae gweddill yr arian wedi mynd?
No, you're out of time.
Na, mae eich amser wedi dod i ben.
Where is the rest of the cash going? We believe—we firmly believe—that that should be invested in our schools, and that's why I want to encourage people to support this motion today, as unamended. We've got an extra £1.24 billion coming to Wales to support our education system. We believe that every penny of that should go to support our schools.
I ble mae gweddill yr arian yn mynd? Credwn—credwn yn gryf—y dylid ei fuddsoddi yn ein hysgolion. Dyna pam rwyf am annog pobl i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, heb ei ddiwygio. Mae gennym £1.24 biliwn ychwanegol yn dod i Gymru i gefnogi ein system addysg. Credwn y dylai pob ceiniog ohono fynd i gefnogi ein hysgolion.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We are now moving to voting time unless three Members wish for the bell to be rung. No. Right. We move to the vote. The first vote this afternoon is on the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on nurse staffing levels. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Helen Mary Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 32, 14 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Iawn. Symudwn at y bleidlais. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 (iv) ar lefelau staff nyrsio. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Helen Mary Jones. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 32, 14 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7215 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Lefelau Staff Nyrsio: O blaid: 32, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
NDM7215 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Nurse Staffing Levels: For: 32, Against: 0, Abstain: 14
Motion has been agreed
We now move to vote on the Welsh Conservatives debate on school education. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, 32 against. Therefore the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar addysg ysgol. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM7218 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 32, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7218 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 32, Abstain: 0
Motion has been rejected
We move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 29, no abstentions, 17 against. Therefore, the amendment is agreed and amendment 2 is deselected.
Symudwn at bleidlais ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 29, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant a chaiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
NDM7218 - Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7218 - Amendment 1: For: 29, Against: 17, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 deselected.
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7218 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi canlyniadau PISA 2018 y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd (OECD).
2. Yn nodi mai Cymru yw'r unig genedl yn y DU i wella ym mhob maes.
3. Yn croesawu:
a) sgoriau gorau Cymru erioed mewn darllen a mathemateg, a gwelliant mewn gwyddoniaeth;
b) gostyngiad yn y bwlch rhwng ein dysgwyr mwyaf difreintiedig a'u cyfoedion;
c) gwelliant ym mherfformiad myfyrwyr uchel eu perfformiad.
4. Yn credu bod y gwelliant yn sgoriau PISA yn brawf o waith caled athrawon a disgyblion ledled Cymru.
Motion NDM7218 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Organisation for Economic Co-operation and Development’s 2018 PISA results.
2. Notes that Wales is the only UK nation to improve in each domain.
3. Welcomes:
a) Wales’s best ever scores in reading and maths, and improvement in science;
b) a reduction in the gap between our most disadvantaged learners and their peers;
c) the improvement in performance of high performing students.
4. Believes the improvement in PISA scores is testament to the hard work of teachers and pupils across Wales.
Open the vote. Close the vote. For the motion 29, no abstentions, 17 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 29, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7218 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 29, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Welsh Conservatives debate - motion as amended: For: 29, Against: 17, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving, can you do so quickly? We now move to the short debate, and I call on Vikki Howells to speak on the topic she has chosen—Vikki.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael, a allwch chi wneud hynny'n gyflym? Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Vikki Howells i siarad ar y pwnc y mae wedi'i ddewis—Vikki.
Diolch, Dirprwy Lywydd. For my short debate, I'll be examining some of the challenges related to the delivery of social care in the twenty-first century. With this being such a wide topic, I cannot cover every aspect of the debate. For example, I will focus my remarks largely around the provision of adult social care. However, I hope to provide sufficient illumination for some key challenges whilst also, where appropriate, touching on some possible solutions.
The first challenge that we face relates to demography. The numbers aged over 65 will increase both absolutely and proportionately over the next decade, and the numbers needing care could increase by a quarter. Wales has an ageing population, and it's only getting older. This, combined with rising costs and increasingly complex and chronic conditions will pose economic costs. That is the challenge we must face.
The Health Foundation noted that Wales spent nearly £400 per person on adult social care. They estimated that costs would rise by over 4 per cent a year over the next 15 years. By 2030-31, we'd be spending an additional £1 billion on social care in Wales. Around a third of local government spending in Wales is allocated to social care for over 65s, and population trends mean that this is only set to grow. The Welsh Government has invested additional money to help with the delivery of social care. For example, the 2019-20 budget contains an extra £50 million to alleviate the front-line pressures on local government. But Age Cymru, amongst others, suggests that the service is already underfunded, and that is just in terms of meeting present need.
Extension of free-at-the-point-of-use social care is something we should aim for, and I welcome that my party is standing tomorrow on a manifesto that clearly commits us to extend this if we receive the fair funding boost that we could expect from a UK Labour Government. Age Cymru powerfully suggests that that's paramount to collective societal responsibility for social care funding. They say that responsibility for funding should shift from the individual to society. They call for a new and sustainable model of funding that is fair, equitable and transparent and supports planning for future care costs.
One potential model is provided in Professor Holtham's report on paying for social care. Holtham explored the arguments and the various models of determining a sustainable and fairly funded outcome, but his conclusion was clear: raising a specific levy to pay for a specific outcome would meet public concerns. That's especially true if the levy were age and income-dependent and contributory. There would be a role for the social security system to step in to help those who need it. Holtham also explains why a funded system would be more efficient than a pay-as-you-go system; rates could be smooth and equitable between generations. Hypothecated outcomes would provide cast-iron guarantees for hypothecated input. Any fund could potentially offer wider economic benefits as a catalyst for national growth. As Holtham notes in conclusion, a funded contributory scheme could provide a viable solution to the problem of funding social care in an era of demographic change. Such a scheme would meet shifts in the age profile of Welsh citizens and be self-sustaining.
Indeed, lest we get too caught up in costs, we should remember that this is fundamentally about providing a pragmatic solution to what is the most critical of future needs—namely, ensuring that we meet the care needs of current and future generations, and that we do so in a way that enshrines dignity and the very best standards. This would offer one innovative use of the new powers relating to taxation that this Senedd enjoys. I look forward to the findings of the inter-ministerial group on paying for social care in due course.
I also want to take some time to talk about how my local authority, Rhondda Cynon Taf, is responding to these pressures. The council is adopting an ambitious course of action to transform its social care delivery, underpinned by the vision set out in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. I'm grateful to councillors, officers and coalface staff for taking the time to talk to me. I was particularly impressed by Stay Well at Home, the flexible, community-based initiative developed by RCT along with Merthyr council and Cwm Taf Morgannwg health board, using money from the Welsh Government's intermediate care fund. The service consists of a multidisciplinary team made up of social workers, occupational therapists, physiotherapists and others. It operates seven days a week, eight till eight, and is supported by a range of community-based responses, bringing in groups like Care and Repair, toogoodtowaste and others. It aims to prevent unnecessary hospital admissions and ensures timely discharge for those people that require admission to hospital. And that shows one consequence of us not meeting the social care challenge, and that is bed blocking. This crucial service is due to expand next year.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar gyfer fy nadl fer, rwyf am edrych ar rai o'r heriau sy'n gysylltiedig â darparu gofal cymdeithasol yn yr unfed ganrif ar hugain. Gan fod hwn yn bwnc mor eang, ni allaf ymdrin â phob agwedd ar y ddadl. Er enghraifft, byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau'n bennaf ar ddarparu gofal cymdeithasol i oedolion. Fodd bynnag, rwy'n gobeithio taflu digon o oleuni ar rai heriau allweddol, a chyffwrdd â rhai atebion posibl lle bo'n briodol.
Mae'r her gyntaf sy'n ein hwynebu yn ymwneud â demograffeg. Bydd y niferoedd dros 65 oed yn cynyddu'n bendant ac yn gymesur dros y degawd nesaf, a gallai fod cynnydd o chwarter yn y niferoedd fydd angen gofal. Mae gan Gymru boblogaeth sy'n heneiddio, ac mae'n mynd yn hŷn. Bydd hyn, ynghyd â chostau cynyddol a chyflyrau cynyddol gymhleth a chronig, yn creu costau economaidd. Dyna'r her sy'n rhaid inni ei hwynebu.
Nododd y Sefydliad Iechyd fod Cymru'n gwario bron i £400 y pen ar ofal cymdeithasol i oedolion. Amcangyfrifwyd y byddai'r costau'n codi dros 4 y cant y flwyddyn dros y 15 mlynedd nesaf. Erbyn 2030-31, byddem yn gwario £1 biliwn yn ychwanegol ar ofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae tua thraean o wariant llywodraeth leol yng Nghymru wedi'i ddyrannu ar gyfer gofal cymdeithasol i bobl dros 65 oed, ac mae tueddiadau poblogaeth yn golygu mai cynyddu y bydd yn ei wneud. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi arian ychwanegol i helpu gyda'r gwaith o ddarparu gofal cymdeithasol. Er enghraifft, mae cyllideb 2019-20 yn cynnwys £50 miliwn ychwanegol i liniaru'r pwysau rheng flaen ar lywodraeth leol. Ond mae Age Cymru, ymysg eraill, yn awgrymu bod y gwasanaeth eisoes yn cael ei danariannu, a hynny o ran diwallu'r angen presennol yn unig.
Mae cynnig gofal cymdeithasol am ddim yn y fan a'r lle yn rhywbeth y dylem anelu ato, a chroesawaf y ffaith bod fy mhlaid yn sefyll ar faniffesto yfory sy'n ein hymrwymo'n glir i ymestyn hyn os cawn yr hwb ariannu teg y gallem ei ddisgwyl gan Lywodraeth Lafur yn y DU. Awgryma Age Cymru yn rymus fod hynny'n hollbwysig o ran sicrhau cydgyfrifoldeb cymdeithasol am gyllid gofal cymdeithasol. Dywedant y dylai'r cyfrifoldeb am ariannu symud o'r unigolyn i'r gymdeithas. Maent yn galw am fodel ariannu newydd a chynaliadwy sy'n deg, yn gyfiawn ac yn dryloyw ac yn cefnogi cynlluniau ar gyfer costau gofal yn y dyfodol.
Darperir un model posibl yn adroddiad yr Athro Holtham ar dalu am ofal cymdeithasol. Archwiliodd Holtham y dadleuon a'r gwahanol fodelau ar gyfer pennu canlyniad cynaliadwy wedi'i ariannu'n deg, ond roedd ei gasgliad yn glir: byddai codi ardoll benodol i dalu am ganlyniad penodol yn ateb pryderon y cyhoedd. Mae hynny'n arbennig o wir pe bai'r ardoll yn dibynnu ar oedran ac incwm ac yn gyfrannol. Byddai rôl i'r system nawdd cymdeithasol gamu i mewn i helpu'r rheini sydd ei hangen. Mae Holtham hefyd yn esbonio pam y byddai system wedi'i hariannu yn fwy effeithlon na system talu wrth fynd; gallai'r cyfraddau fod yn llyfn ac yn deg rhwng y cenedlaethau. Byddai canlyniadau wedi'u neilltuo yn darparu gwarantau pendant ar gyfer mewnbwn wedi'i neilltuo. Mae'n bosibl y gallai unrhyw gronfa gynnig manteision economaidd ehangach fel catalydd ar gyfer twf cenedlaethol. Fel y noda Holtham i gloi, gallai cynllun cyfrannol wedi'i ariannu gynnig ateb dichonadwy i broblem ariannu gofal cymdeithasol mewn cyfnod o newid demograffig. Byddai cynllun o'r fath yn ymateb i newidiadau ym mhroffil oedran dinasyddion Cymru ac yn hunangynhaliol.
Yn wir, rhag i ni oedi gormod gyda'r costau, dylem gofio mai hanfod hyn yw darparu ateb pragmatig i'r anghenion mwyaf hollbwysig yn y dyfodol—sef sicrhau ein bod yn diwallu anghenion gofal cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol, a'n bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ymgorffori urddas a'r safonau gorau. Byddai hyn yn cynnig un ffordd arloesol o ddefnyddio'r pwerau newydd sydd gan y Senedd hon mewn perthynas â threthiant. Edrychaf ymlaen at weld canfyddiadau'r grŵp rhyngweinidogol ar dalu am ofal cymdeithasol maes o law.
Rwyf hefyd am roi amser i siarad am y modd y mae fy awdurdod lleol i, Rhondda Cynon Taf, yn ymateb i'r pwysau. Mae'r cyngor yn mabwysiadu llwybr gweithredu uchelgeisiol i weddnewid ei ddarpariaeth o ofal cymdeithasol, yn seiliedig ar y weledigaeth a nodir yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Rwy'n ddiolchgar i gynghorwyr, swyddogion a staff rheng flaen am roi amser i siarad â mi. Gwnaeth Cadw'n Iach yn y Cartref argraff arbennig arnaf. Dyma fenter hyblyg a chymunedol a ddatblygwyd gan gyngor Rhondda Cynon Taf ynghyd â chyngor Merthyr a bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg gan ddefnyddio arian o gronfa gofal canolraddol Llywodraeth Cymru. Mae'r gwasanaeth yn cynnwys tîm amlddisgyblaethol o weithwyr cymdeithasol, therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion ac eraill. Mae'n gweithredu saith diwrnod yr wythnos, o wyth tan wyth, a chaiff ei gefnogi gan ystod o ymatebion yn y gymuned, gan ddod â grwpiau fel Gofal a Thrwsio, toogoodtowaste ac eraill i mewn. Ei nod yw atal derbyniadau diangen i'r ysbyty a sicrhau bod y bobl sydd angen eu derbyn i’r ysbyty yn cael eu rhyddhau'n amserol. Ac mae hynny'n dangos un o ganlyniadau methiant ar ein rhan i gyflawni'r her gofal cymdeithasol, sef blocio gwelyau. Disgwylir i'r gwasanaeth hanfodol hwn ehangu y flwyddyn nesaf.
Other responses from RCT council include the use of technology. The RCT assistive technology lifeline will be enhanced to provide a 24-hour, mobile, rapid-response service for 365 days a year to people using an RCT lifeline pendant. And of course, the council is also committed to invest in extra care facilities across Rhondda Cynon Taf, and I've been very impressed by those when I've gone to visit them. They're part of the council's commitment to modernise older people's residential and day services, and I'm proud that both Aberaman and Mountain Ash in my constituency will soon host extra care facilities.
The foundational economy model also enables us to approach the issue of social care from a fresh perspective. I hope the arguments around the foundational economy are now well rehearsed. This is recognition of the economic importance of those everyday essential items and services that have, until recently, been sidelined within economic policy making. Alongside utilities, food production and manufactured necessities are those universal welfare services that citizens expect and access on a daily basis, and a key strand here is the provision of social care.
As the Centre for Research on Socio-Cultural Change found, failure to properly nurture this part of the foundational economy may have particularly far-reaching consequences. For example, well-resourced private enterprise has displaced smaller, family-run care homes with larger, purpose-based accommodation. These prioritise shareholder return and lead to an underpaid workforce, high public spend, and poor care outcomes. So, I welcome the new commitment to the foundational economy at the heart of Welsh Government. Moreover, resources are being allied to rhetoric here, and it's good to see funding being allocated to a range of social care projects under the foundational economy challenge fund. Twelve social care projects were successful under that strand of the FE challenge fund, such as the £100,000 given to PeoplePlus Cymru to develop upskilling projects with social care employers to deliver quality training for staff. I look forward to the spreading and scaling of best practice, and the renewed focus to grow the missing middle.
Co-operative models of social care provision could also provide an additional solution. Social care co-ops build up people-centred approaches to service delivery. Instead of remote head offices and the prioritisation of shareholders, they lead to truly community-anchored businesses, local economic investment and social benefits. Organisations can be built in this way around workers who are motivated by having a direct say in the running of the care provider, its ethics, operation and strategic generation. Revenue that would otherwise be frittered away in dividends and other distributions is actually invested in the service, and relationships with service users are key. Moreover, people who use well-being and personal care services have more say in how those services are run, and what is on offer. They firmly place people using services at the heart of the service design and delivery. In doing so, they provide responsive services that are citizen-directed, giving a stronger voice and greater control to people in need of services and those who care for them. This often results in better quality, well-targeted services.
I'm grateful to the Wales Co-operative Centre for highlighting several excellent examples of this delivery model. Time prevents me from listing all of these, but I just want to mention the Cartrefi Cymru Co-operative. This supports people with learning disabilities in Wales to lead fulfilled lives, both at home and in the community. They became a co-operative a little over three years ago. Membership is voluntary and open for people they support, employees, and community supporters to work together on two co-operative goals.
I want to explore the vitally important matter next of the social care workforce as another key challenge. I'm grateful to conversations with a number of organisations and individuals about this, not least a lovely lady, Mrs Bishop, with whom I spent a very valuable afternoon, where she described the positive impact that carers from RCT council and the council's services made to her life. I also want to put on record my thanks to my trade union, the GMB, for a discussion on how they support members who work within the care sector.
Mae ymatebion eraill gan gyngor Rhondda Cynon Taf yn cynnwys defnyddio technoleg. Bydd llinell fywyd technoleg gynorthwyol Rhondda Cynon Taf yn cael ei gwella i ddarparu gwasanaeth ymateb cyflym, symudol 24 awr a 365 diwrnod y flwyddyn i bobl sy'n defnyddio mwclis llinell fywyd Rhondda Cynon Taf. Ac wrth gwrs, mae'r cyngor hefyd wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn cyfleusterau gofal ychwanegol ar draws Rhondda Cynon Taf, ac mae'r rheini wedi creu argraff fawr arnaf pan fyddaf yn ymweld â hwy. Maent yn rhan o ymrwymiad y cyngor i foderneiddio gwasanaethau preswyl a dydd pobl hŷn, ac rwy'n falch y bydd Aberaman ac Aberpennar yn fy etholaeth yn cynnig cyfleusterau gofal ychwanegol cyn bo hir.
Mae'r model economi sylfaenol hefyd yn ein galluogi i fynd i'r afael â gofal cymdeithasol o bersbectif newydd. Rwy'n gobeithio bod y dadleuon ynghylch yr economi sylfaenol bellach yn gyfarwydd. Mae hyn yn cydnabod pwysigrwydd economaidd yr eitemau a'r gwasanaethau hanfodol bob dydd hynny sydd, hyd yn ddiweddar, wedi eu gwthio i'r cyrion wrth lunio polisïau economaidd. Ochr yn ochr â chyfleustodau, cynhyrchu bwyd ac angenrheidiau a weithgynhyrchir, ceir y gwasanaethau lles cyffredinol y mae dinasyddion yn eu disgwyl ac yn eu defnyddio’n ddyddiol, ac edefyn allweddol yma yw’r ddarpariaeth gofal cymdeithasol.
Fel y canfu'r Ganolfan Ymchwil ar Newid Cymdeithasol-Ddiwylliannol, gall methiant i feithrin y rhan hon o'r economi sylfaenol yn briodol arwain at ganlyniadau pellgyrhaeddol. Er enghraifft, mae mentrau preifat gyda llawer o adnoddau wedi cyflwyno llety mwy o faint a mwy pwrpasol yn lle cartrefi gofal teuluol llai o faint. Mae'r rhain yn blaenoriaethu elw cyfranddalwyr ac yn arwain at weithlu ar gyflogau annigonol, gwariant cyhoeddus uchel, a chanlyniadau gofal gwael. Felly, rwy'n croesawu'r ymrwymiad newydd i'r economi sylfaenol sy’n ganolog i Lywodraeth Cymru. Ar ben hynny, caiff adnoddau eu halinio â rhethreg yma, ac mae'n dda gweld cyllid yn cael ei ddyrannu i ystod o brosiectau gofal cymdeithasol drwy gronfa her yr economi sylfaenol. Roedd 12 prosiect gofal cymdeithasol yn llwyddiannus o dan yr elfen honno o her yr economi sylfaenol, megis y £100,000 a roddwyd i PeoplePlus Cymru i ddatblygu prosiectau uwchsgilio gyda chyflogwyr gofal cymdeithasol i ddarparu hyfforddiant o safon i staff. Rwy’n edrych ymlaen at ledaenu a chynyddu arferion gorau, a'r ffocws o'r newydd ar dyfu'r canol coll.
Gallai modelau cydweithredol ar gyfer darparu gofal cymdeithasol gynnig ateb ychwanegol hefyd. Mae cydweithfeydd gofal cymdeithasol yn adeiladu dulliau sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn o ddarparu gwasanaethau. Yn lle prif swyddfeydd anghysbell a blaenoriaethu cyfranddalwyr, maent yn arwain at fusnesau sydd wedi'u hangori yn y gymuned go iawn, buddsoddiad economaidd lleol a manteision cymdeithasol. Gellir adeiladu sefydliadau yn y modd hwn o amgylch gweithwyr sy'n cael eu cymell drwy gael llais uniongyrchol yn y gwaith o redeg y ddarpariaeth ofal, ei moeseg, ei gweithrediad a'i chynhyrchiant strategol. Caiff refeniw a fyddai fel arall yn cael ei golli mewn difidendau a dyraniadau eraill ei fuddsoddi yn y gwasanaeth, ac mae’r berthynas â defnyddwyr y gwasanaeth yn allweddol. Ar ben hynny, mae gan bobl sy'n defnyddio gwasanaethau lles a gofal personol yn cael mwy o lais yn y modd y gweithredir y gwasanaethau hynny a'r hyn sy'n cael ei gynnig. Maent yn gosod pobl sy'n defnyddio gwasanaethau wrth wraidd y gwaith o lunio a darparu gwasanaethau. Wrth wneud hynny, maent yn darparu gwasanaethau ymatebol a gyfeirir gan ddinasyddion, gan roi llais cryfach a mwy o reolaeth i bobl sydd angen gwasanaethau a'r rhai sy'n gofalu amdanynt. Mae hyn yn aml yn arwain at wasanaethau o ansawdd gwell, ac wedi'u targedu'n dda.
Rwy'n ddiolchgar i Ganolfan Cydweithredol Cymru am dynnu sylw at sawl enghraifft ragorol o'r model cyflenwi hwn. Mae amser yn fy atal rhag rhestru pob un o'r rhain, ond rwyf am sôn am Gydweithfa Cartrefi Cymru sy’n cefnogi pobl ag anableddau dysgu yng Nghymru i fyw bywydau cyflawn, gartref ac yn y gymuned. Daethant yn gydweithfa ychydig dros dair blynedd yn ôl. Mae aelodaeth yn wirfoddol ac yn agored i’r bobl y maent yn eu cynorthwyo, gweithwyr, a chefnogwyr cymunedol weithio gyda'i gilydd ar ddau nod cydweithredol.
Rwyf am archwilio mater hanfodol bwysig y gweithlu gofal cymdeithasol fel her allweddol arall. Rwy'n ddiolchgar am sgyrsiau gyda nifer o sefydliadau ac unigolion ynglŷn â hyn, ac yn enwedig sgyrsiau a gefais gyda dynes hyfryd o’r enw Mrs Bishop y treuliais brynhawn gwerthfawr iawn gyda hi, pan ddisgrifiodd yr effaith gadarnhaol a gafodd gofalwyr Rhondda Cynon Taf a gwasanaethau'r cyngor ar ei bywyd. Rwyf hefyd am gofnodi fy niolch i fy undeb llafur, y GMB, am drafodaeth ar sut y maent yn cefnogi aelodau sy'n gweithio yn y sector gofal.
I welcome the direction in policy that has taken place in recent years in terms of professionalisation of the social care workforce and recognition of the vital work they can do, but this absolutely must be backed up by appropriate resources, giving care workers salaries that reflect the importance of their vocation. Otherwise, staff could end up moving fairly seamlessly into nursing, because the wages are so much higher there, and then the shortage of social care staff will simply be exacerbated.
It is a positive intervention that the domiciliary care workforce must now register with Social Care Wales, that they must meet criteria in terms of qualifications: qualifications that mean that we recognise caring for what it is, a highly skilled vocation of singular importance to our communities. I think it's fair to say that these care workers are highly skilled, but all too often their skills are not recognised or formally valued. Taking this forward, there are challenges in the different pay and terms and conditions between the private and public sectors. For example, a private sector care worker earns on average £2 an hour less than their local authority counterparts.
There can be challenges around negotiation with the private sector. I was a little shocked to learn that there are over 25,000 registered providers of private social care in the UK. As the Finance Committee reminded us last year, there are also challenges in that a high proportion of staff are ageing, and there is a reliance on staff from abroad. I would like to see further measures to professionalise the workforce, with any increase in funding allocated to this end. This must be linked to greater recognition of the important role that carers carry out to stop the 33 per cent turnover rate. Welsh Government interventions, such as ending compulsory zero-hours contracts and ensuring pay for travel time, are not just key to achieving this, they are also morally right and fair.
I'd like to see work undertaken to ensure parity of esteem between private and public sector, but also between the social care workforce and those involved in related sectors like healthcare, reminding care workers of the rights to which they are entitled. It's only fair that we give these workers their due. In doing so I hope we will enable social care to be seen as an attractive career option. This will encourage new recruits to join, give them the support they need to become experienced members of staff, and make sure they stay in the sector for the long term.
The last challenge I want to consider is how we appropriately support unpaid carers. Some 96 per cent of care is provided by unpaid carers. Carers Wales's 'State of Caring' profile provides an important insight in this area. Drawing on their 2018 work, some key findings stand out. This is a gender issue: more carers identified as women than men. Nearly one in three carers are themselves disabled. Nearly one in four have childcare responsibilities. Nearly a third are working, of whom nearly half work full time. Some 56 per cent care for more than 90 hours a week. One in four carers care for two or more people.
Research published by Carers UK on Carers Rights Day provides a further key to the scale of the issue. The average person in Wales will have a 50:50 chance of caring by the age of 45, long before retirement age. And in Wales, women will care by the age of 42. Caring during our working lives is becoming more and more likely as people live longer and need more help with their day-to-day lives. Women taking on more of a caring role and at a younger age can limit their economic participation, their lifetime earnings, and their income in later life.
The challenge is emphasised when we remember that someone living in Wales has a 70 per cent likelihood of providing unpaid care to another person. That is the highest rate in the UK. We know that the contribution of unpaid carers is literally priceless. If it were not, there would be an additional cost to public finances of some £8 billion. But the dichotomy between providing full-time care and needing to work can cause painful dilemmas. I've dealt with constituents who've needed to give up work to care for loved ones. The recompense provided by the carer's allowance does not go nearly far enough to meeting need. There is some support out there, and I welcome the practical assistance enshrined in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. But there are still other barriers that we need to overcome.
The purpose of my debate was to look at some of the challenges we face to try to sketch out some of the solutions. A short debate can never provide all the answers, but as I close, I want to at least finish by saying 'Thank you' to all who provide such vital care day in, day out.
Rwy’n croesawu’r cyfeiriad polisi a welwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf mewn perthynas â phroffesiynoli’r gweithlu gofal cymdeithasol a chydnabod y gwaith hanfodol y gallant ei wneud, ond rhaid wrth adnoddau priodol i gefnogi hyn, er mwyn rhoi cyflogau i weithwyr gofal sy’n adlewyrchu pwysigrwydd eu galwedigaeth. Fel arall, gallai staff symud yn weddol ddi-dor i’r maes nyrsio yn y pen draw, oherwydd bod y cyflogau gymaint yn uwch yno, gan waethygu’r prinder o staff gofal cymdeithasol.
Mae'n ymyrraeth gadarnhaol fod yn rhaid i'r gweithlu gofal cartref gofrestru gyda Gofal Cymdeithasol Cymru bellach, fod yn rhaid iddynt fodloni meini prawf o ran cymwysterau: cymwysterau sy'n golygu ein bod yn cydnabod yr hyn yw gofalu, sef galwedigaeth fedrus iawn sydd o’r pwys mwyaf i'n cymunedau. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod y gweithwyr gofal hyn yn fedrus iawn, ond yn rhy aml o lawer nid yw eu sgiliau'n cael eu cydnabod na'u gwerthfawrogi'n ffurfiol. Gan symud hyn ymlaen, mae heriau yn y gwahanol gyflogau a thelerau ac amodau rhwng y sectorau preifat a chyhoeddus. Er enghraifft, mae gweithiwr gofal sector preifat yn ennill £2 yr awr yn llai ar gyfartaledd na'u cymheiriaid yn yr awdurdodau lleol.
Gall fod heriau ynghlwm wrth negodi gyda'r sector preifat. Cefais ychydig o syndod o glywed bod dros 25,000 o ddarparwyr gofal cymdeithasol preifat cofrestredig yn y DU. Fel y gwnaeth y Pwyllgor Cyllid ein hatgoffa y llynedd, mae yna heriau hefyd yn yr ystyr fod cyfran uchel o staff yn heneiddio, a cheir dibyniaeth ar staff o dramor. Hoffwn weld mesurau pellach i broffesiynoli'r gweithlu, gydag unrhyw gynnydd yn y cyllid yn cael ei ddyrannu i'r perwyl hwn. Rhaid i hyn fynd law yn llaw â mwy o gydnabyddiaeth i'r rôl bwysig y mae gofalwyr yn ei chyflawni i atal y gyfradd trosiant staff o 33 y cant. Mae ymyriadau Llywodraeth Cymru, megis rhoi diwedd ar gontractau dim oriau gorfodol a sicrhau tâl am amser teithio, nid yn unig yn allweddol i gyflawni hyn, maent hefyd yn foesol gywir ac yn deg.
Hoffwn weld gwaith yn cael ei wneud i sicrhau parch cydradd rhwng y sector preifat a'r sector cyhoeddus, a rhwng y gweithlu gofal cymdeithasol a'r rhai sy'n ymwneud â sectorau cysylltiedig fel gofal iechyd, gan atgoffa gweithwyr gofal o'r hawliau sydd ganddynt. Nid yw ond yn deg ein bod yn rhoi’r hyn sy’n ddyledus i'r gweithwyr hyn. Wrth wneud hynny rwy'n gobeithio y byddwn yn galluogi pobl i ystyried gofal cymdeithasol yn opsiwn gyrfa deniadol. Bydd hyn yn annog recriwtiaid newydd i ymuno, gan roi'r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt i ddod yn aelodau profiadol o staff, a sicrhau eu bod yn aros yn y sector yn hirdymor.
Yr her olaf rwyf am ei hystyried yw sut rydym yn cefnogi gofalwyr di-dâl yn briodol. Mae tua 96 y cant o ofal yn cael ei ddarparu gan ofalwyr di-dâl. Mae proffil 'Cyflwr Gofalu' Gofalwyr Cymru yn cynnig mewnwelediad pwysig yn y maes hwn. Gan dynnu ar eu gwaith yn 2018, mae rhai canfyddiadau allweddol yn sefyll allan. Mae hwn yn fater sy’n ymwneud â rhywedd: roedd mwy o fenywod na dynion yn ofalwyr. Mae bron i un o bob tri gofalwr yn anabl eu hunain. Mae gan bron i un o bob pedwar gyfrifoldeb gofal plant. Mae bron i draean yn gweithio, ac o’r rheini mae bron eu hanner yn gweithio amser llawn. Mae tua 56 y cant yn gofalu am fwy na 90 awr yr wythnos. Mae un o bob pedwar gofalwr yn gofalu am ddau neu fwy o bobl.
Mae ymchwil a gyhoeddwyd gan Carers UK ar Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr yn darparu allwedd arall i raddau’r mater. Ceir tebygolrwydd o 50:50 y bydd y person cyffredin yng Nghymru yn ofalwr erbyn y bydd yn 45 oed, ymhell cyn oedran ymddeol. Ac yng Nghymru, bydd menywod yn ofalwyr erbyn eu bod yn 42 oed. Mae gofalu yn ystod ein bywydau gwaith yn dod yn fwy a mwy tebygol wrth i bobl fyw’n hwy ac angen mwy o help gyda'u bywydau bob dydd. Gall menywod sy'n ysgwyddo mwy o rôl gofalu ac ar oedran iau gyfyngu ar eu cyfranogiad economaidd, eu henillion oes, a'u hincwm yn ddiweddarach mewn bywyd.
Pwysleisir yr her pan gofiwn fod tebygolrwydd o 70 y cant y bydd rhywun sy'n byw yng Nghymru yn darparu gofal di-dâl i berson arall. Dyna'r gyfradd uchaf yn y DU. Gwyddom fod cyfraniad gofalwyr di-dâl yn llythrennol amhrisiadwy. Pe na byddai, byddai cost ychwanegol i'r pwrs cyhoeddus o tua £8 biliwn. Ond gall y ddeuoliaeth rhwng darparu gofal amser llawn ac angen gweithio achosi cyfyng-gyngor poenus. Rwyf wedi ymdrin ag etholwyr sydd wedi bod angen rhoi'r gorau i weithio er mwyn gofalu am anwyliaid. Nid yw'r iawndal a ddarperir gan y lwfans gofalwyr yn mynd agos digon pell i ddiwallu angen. Mae rhywfaint o gymorth ar gael, ac rwy’n croesawu’r cymorth ymarferol a ymgorfforwyd yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Ond ceir rhwystrau eraill sy'n rhaid i ni eu goresgyn o hyd.
Diben fy nadl oedd edrych ar rai o'r heriau a wynebwn wrth geisio braslunio rhai o'r atebion. Ni all dadl fer fyth ddarparu'r holl atebion, ond wrth imi gloi, rwyf am orffen o leiaf trwy ddweud 'Diolch' wrth bawb sy'n darparu gofal mor hanfodol o un diwrnod i'r llall.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Health and Social Services to reply to the debate? Julie Morgan.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. Julie Morgan.
I'd like to begin by thanking Vikki Howells for convening this debate today on this very important subject. I think the short debates are very useful in order to highlight particular subject areas, and I think she's done that very well today.
Social care is an area of public services that is getting much more attention, and I think the reason for that is that we can all see the demands on social care that are getting much greater, and certainly it has been an issue in the general election campaign. Need is increasing and the resources that can be raised by local government and national Government to meet the need are struggling to keep up. I don't want to dwell on this point in my own contribution to this debate, which I hope will be positive and optimistic, but I think it is important to recognise, as we look forward, that our starting point is much more difficult than it could have been if different decisions had been made at a UK level.
The first point I want to make about meeting the care challenges of the twenty-first century is that our policy and legislative framework serves us well in that regard. The legal base for social care, taking it forward, is forward looking. Vikki Howells mentioned the social services and well-being Act, and this fundamentally puts the individual at the centre of planning their care and support needs. This is a leap forward and strongly reflects our own values of supporting the most vulnerable people in society. Everyone in Wales deserves to have their care and support needs met, and in a way that their voice has been heard and acted on. So, we have the social services and well-being Act as a fundamental legality here in the Assembly, which is very important for social care. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is also very important, because it has locked in the idea that we need to consider the long-term future in all the decisions we make, and I think that this is a huge step forward for Government and public bodies in Wales.
Then, in terms of the policy direction, 'A Healthier Wales', our long-term plan for health and social care, is the basis for our action. And I think Wales is, in fact, the only UK nation that has a forward-focused strategic plan for health and social care. As a plan, it certainly grapples with the major long-term trends that will impact on Wales. And in the spirit of this debate, I'd like to make some reference, briefly, to some of those future trends.
Demographic change, as Vikki Howells mentioned, is already with us and its effects will accelerate, with the projected doubling of the number of people over the age of 85 over the next 20 years. And this demographic shift is really, perhaps, our greatest achievement as a society. It's a triumph of the NHS and certainly something to be celebrated, but we have to be realistic about its impact on our public services, and Vikki Howells has referred to that. Social Care Wales estimate we will need an extra 20,000 social care workers to respond to the increasing care needs that will come with this growing elderly population. And our ageing society is a challenge not just for social care, but for the whole of Government and that's why, next year, I will consult on a strategy for an ageing society. It will set out the actions we need to take in response to demographic change, and also set a vision that challenges Welsh Government and all our partners to step up still further in the time ahead.
In saying this, we need to be mindful that the area that has seen the increase in spending in local authority social services departments over the last few years, in fact, isn't older people, it is children. There's been far more expense generated in order to look after children, particularly children with complex needs, than for older people. And I think this is because children are living from birth with more complex conditions and their care is becoming much more resource intensive. And we're also seeing more children in Wales being looked after, and Members will know that this Government is working with our partners in local government to try to turn the curve of the number of looked-after children in Wales. I think this debate offers an interesting perspective on this.
Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i Vikki Howells am gyflwyno’r ddadl hon heddiw ar y pwnc pwysig hwn. Rwy'n credu bod y dadleuon byr yn ddefnyddiol iawn er mwyn tynnu sylw at feysydd pwnc penodol, ac rwy'n credu ei bod wedi gwneud hynny'n dda iawn heddiw.
Mae gofal cymdeithasol yn faes gwasanaethau cyhoeddus sy'n cael llawer mwy o sylw, a chredaf mai'r rheswm am hynny yw y gallwn i gyd weld y gofynion ar ofal cymdeithasol sy'n cynyddu’n fawr, ac yn sicr mae wedi bod yn fater sy’n codi yn ymgyrch yr etholiad cyffredinol. Mae'r angen yn cynyddu ac mae'r adnoddau y gall llywodraeth leol a Llywodraeth genedlaethol eu codi i ddiwallu'r angen yn cael trafferth dal i fyny â’r angen hwnnw. Nid wyf am oedi ar y pwynt hwn yn fy nghyfraniad i'r ddadl hon, a fydd, gobeithio, yn gadarnhaol ac yn optimistaidd, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, wrth inni edrych ymlaen, fod ein man cychwyn yn llawer anos nag y gallai fod wedi bod pe bai gwahanol benderfyniadau wedi'u gwneud ar lefel y DU.
Y pwynt cyntaf rwyf am ei wneud ynglŷn ag ateb heriau gofal yr unfed ganrif ar hugain yw bod ein polisi a’n fframwaith deddfwriaethol yn ein gwasanaethu'n dda yn hynny o beth. Mae'r sylfaen gyfreithiol ar gyfer gofal cymdeithasol, a’i ddatblygu, yn edrych tua'r dyfodol. Soniodd Vikki Howells am y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, ac yn sylfaenol, mae hon yn rhoi’r unigolyn yng nghanol y broses o gynllunio ei anghenion gofal a chymorth. Mae hwn yn gam ymlaen ac yn adlewyrchu'n gryf ein gwerthoedd ein hunain o gefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Mae pawb yng Nghymru yn haeddu cael eu hanghenion gofal a chymorth wedi’u diwallu, ac mewn ffordd lle caiff eu llais ei glywed a lle gweithredir ar eu dymuniadau. Felly, mae gennym y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant yn ddeddfwriaeth sylfaenol yma yn y Cynulliad, sy'n bwysig iawn ar gyfer gofal cymdeithasol. Mae Deddf Lles Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd yn bwysig iawn, oherwydd mae wedi ymgorffori'r syniad fod angen inni ystyried y dyfodol hirdymor yn yr holl benderfyniadau a wnawn, a chredaf fod hwn yn gam enfawr ymlaen i'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus yng Nghymru.
Wedyn, o ran y cyfeiriad polisi, 'Cymru Iachach', ein cynllun hirdymor ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yw'r sylfaen ar gyfer ein gweithredu. Ac rwy'n credu mai Cymru, mewn gwirionedd, yw'r unig genedl yn y DU sydd â chynllun strategol sy'n canolbwyntio ar y dyfodol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Fel cynllun, mae'n sicr yn mynd i'r afael â'r prif dueddiadau hirdymor a fydd yn effeithio ar Gymru. Ac yn ysbryd y ddadl hon, hoffwn gyfeirio'n fyr at rai o'r tueddiadau hynny yn y dyfodol.
Mae newid demograffig, fel y soniodd Vikki Howells, eisoes gyda ni a bydd ei effeithiau’n cyflymu, gyda’r rhagamcan y bydd nifer y bobl dros 85 oed yn dyblu dros yr 20 mlynedd nesaf. A'r newid demograffig hwn mewn gwirionedd yw ein cyflawniad mwyaf fel cymdeithas o bosibl. Mae'n fuddugoliaeth i'r GIG ac yn sicr yn rhywbeth i'w ddathlu, ond mae'n rhaid inni fod yn realistig ynglŷn â’i effaith ar ein gwasanaethau cyhoeddus, ac mae Vikki Howells wedi cyfeirio at hynny. Mae Gofal Cymdeithasol Cymru yn amcangyfrif y bydd angen 20,000 o weithwyr gofal cymdeithasol ychwanegol arnom i ymateb i'r anghenion gofal cynyddol a ddaw gyda'r boblogaeth oedrannus gynyddol hon. Ac mae ein cymdeithas sy'n heneiddio yn her nid yn unig i ofal cymdeithasol, ond i'r Llywodraeth gyfan a dyna pam, y flwyddyn nesaf, y byddaf yn ymgynghori ar strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio. Bydd yn nodi'r camau y mae'n rhaid i ni eu cymryd mewn ymateb i newid demograffig, a hefyd yn gosod gweledigaeth sy'n herio Llywodraeth Cymru a'n holl bartneriaid i gyflawni mwy eto yn yr amser sydd i ddod.
Wrth ddweud hyn, mae'n rhaid i ni gofio mai plant yn hytrach na phobl hŷn yw'r maes sydd wedi gweld y cynnydd mwyaf mewn gwariant yn adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf mewn gwirionedd. Cynhyrchwyd llawer mwy o gostau er mwyn gofalu am blant, yn enwedig plant ag anghenion cymhleth, nag ar gyfer pobl hŷn. Ac rwy'n credu mai’r rheswm am hyn yw oherwydd bod plant yn byw o adeg eu geni gyda chyflyrau mwy cymhleth ac mae eu gofal yn dod yn llawer mwy dwys o ran adnoddau. Ac rydym hefyd yn gweld mwy o blant yng Nghymru yn derbyn gofal, a bydd yr Aelodau'n gwybod bod y Llywodraeth hon yn gweithio gyda'n partneriaid llywodraeth leol i geisio gwrthdroi’r tueddiad yn nifer y plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru. Rwy'n credu bod y ddadl hon yn cynnig persbectif diddorol ar hyn.
However, I know that Vikki is concentrating on adults in her contribution, but I think people don't often realise that it is children that are causing the most expense. We are trying to bring down the number of children that have to be looked after in care, but safety is the basis of bringing down those numbers. We have to better support families and communities, and build responses that will enable us to turn this curve, and then when children need to go into care we need to ensure that provision is available close to their home.
On the subject of resourcing, Vikki mentioned the inter-ministerial group on paying for social care, which is looking at the challenges for the future. We've always favoured Wales being part of a UK approach to ensuring that people don't face large care costs in later life, and we'll see what this week's election brings in that regard. But if there continues to be a policy failure at a UK level, the inter-ministerial group is working to develop a made-in-Wales solution that is right for the care needs of the twenty-first century. Additional resources, as important as they are, are only part of the answer, and Vikki Howells mentioned the proposals that came from Gerry Holtham's work; we are looking at that in the inter-ministerial group.
But another global trend is the impact of technology and how this will impact on social care is a very important area. I believe that social care must always be an intrinsically person-to-person endeavour, but at the same time the appropriate use of technology will become more important in meeting care needs. And it would obviously be foolish to try and predict the far-off future technology changes; rather, the role of Government in this area is to encourage and support social care providers to make the best use of technology that already exists, and also help them think creatively about the future.
I know that Vikki Howells mentioned the foundational economy, and that is certainly something that we are very strongly supportive of in the Welsh Government. As she said, the fund that has been set up has supported a number of innovative ways of addressing social care, and I was very pleased to go and visit some of those when the last ones were announced. I'm very pleased to hear of the ambitious aims of Rhondda Cynon Taf council, particularly of the Stay Well at Home scheme, which I also know about, which is very good.
I'd just like to say about one of the things that's facing us for the future, which is the issue of climate change, which, obviously, is one of the greatest challenges facing us. There is a climate emergency and be it more extreme weather or immigration to the UK driven through the hardships that climate change will cause in other parts of the world, we need to get into a position where public services here can adapt, and that includes social care. We also need to work so that the hundreds of providers of social care in Wales can support the overall ambition of moving at pace to carbon neutral, which I think is very important when we think of the huge number of staff that we have got working in the social care system, many of them on an individual basis.
I also intend in 2020 to bring forward a national plan for carers. Vikki spoke powerfully about the contribution of carers. Across Wales, there are around 370,000 unpaid carers of all ages who support a loved one who is older, disabled or seriously ill without being paid to do so. They contribute hugely to Welsh society and I think it's important to say that the vast majority of those carers are pleased to do it and want to do it, and are looking after a loved one, and we should be doing our utmost to support them to do that. But we do know from reports that have come about carers that they are struggling and they often have a lot of difficulties. But I think it's so important that we recognise the enormously important role carers play, provide support to them and also enable people to have a life alongside caring. I'll be working with the ministerial advisory group on carers and other stakeholders in 2020 to develop a national plan for carers in 2020.
To finish, I'd like to make two further points. The future social care system in Wales should be a balanced system. Independent providers will remain a key part of the system, and we have fantastic independent providers in Wales, and we are dependent on them. And some of them are at the leading edge of practice. As a Government, we want high-quality, independent providers to play a key role. But we will also support local authorities who wish to bring more provision directly under their control. We also want to see co-operatives, as Vikki Howells referred to, playing a bigger role in a balanced care market. In the new year I intend to provide a statement that sets a framework for pursuing the rebalancing of social care.
Finally, then, I think, in the end, this debate does boil down to the very important point that Vikki made: how we can grow the capacity and capability of the workforce, to take the opportunities and respond to the challenges ahead. I'm acutely aware of the challenges that social care professionals face in delivering high-quality person-centred care on a consistent basis. Social services departments and social care providers are packed full of committed, skilled and hard-working people. Social care for very many people is a vocation, not just a job. What we must do is increase the status of the workforce—Vikki Howells mentioned the registration that we are introducing. We need to tackle the disparity in wages that she has also mentioned. She's mentioned the progress we've made on zero-hours contracts, and I think this is probably one of the absolute key issues that we have to deal with. Our greatest concern must be the growth in the capacity and capability of the workforce. In particular I want social workers to have the time to relate to and care for people. Equally, the workforce of the future won't be enabled to step up to the challenge ahead if it is, as I've said, low paid and unstable. As a Government we are focusing on fair work, and social care is in the vanguard of these developments.
To conclude, we sometimes say in our debates that the status quo is not an option; never has that been truer of social care, looking out into the rest of the twenty-first century. In many ways, we are in a good place, but there is much work to do. I think we know what the direction is that we want to go to, but I thank Vikki Howells very much for raising this question in the Chamber tonight, and I look forward to working across the Senedd to meet these challenges in the time ahead. Thank you.
Fodd bynnag, gwn fod Vikki yn canolbwyntio ar oedolion yn ei chyfraniad, ond credaf nad yw pobl yn aml yn sylweddoli mai plant sy'n achosi’r gost fwyaf. Rydym yn ceisio gostwng nifer y plant sy'n rhaid eu gosod mewn gofal, ond diogelwch yw'r sylfaen ar gyfer gostwng y niferoedd hynny. Mae'n rhaid inni gefnogi teuluoedd a chymunedau yn well, ac adeiladu ymatebion a fydd yn ein galluogi i wrthdroi’r tueddiad, a phan fydd angen i blant gael eu gosod mewn gofal mae angen inni sicrhau bod darpariaeth ar gael yn agos at eu cartref.
Nawr, ar fater adnoddau, soniodd Vikki am y grŵp rhyngweinidogol ar dalu am ofal cymdeithasol sy'n edrych ar yr heriau ar gyfer y dyfodol. Mae bob amser wedi bod yn well gennym weld Cymru'n rhan o ddull o weithredu ar draws y DU i sicrhau nad yw pobl yn wynebu costau gofal mawr yn ddiweddarach mewn bywyd, ac fe welwn beth a ddaw yn sgil yr etholiad yr wythnos hon yn hynny o beth. Ond os bydd methiant polisi yn parhau ar lefel y DU, mae'r grŵp rhyngweinidogol yn gweithio i ddatblygu ateb a wnaed yng Nghymru sy'n iawn ar gyfer anghenion gofal yr unfed ganrif ar hugain. Dim ond rhan o'r ateb yw adnoddau ychwanegol, er mor bwysig ydynt, a soniodd Vikki Howells am yr argymhellion a ddeilliodd o waith Gerry Holtham; rydym yn edrych ar hynny yn y grŵp rhyngweinidogol.
Ond tuedd fyd-eang arall yw effaith technoleg ac mae sut y bydd hyn yn effeithio ar ofal cymdeithasol yn faes pwysig iawn. Credaf fod yn rhaid i ofal cymdeithasol bob amser fod yn ymdrech gynhenid wyneb yn wyneb, ond ar yr un pryd, bydd y defnydd priodol o dechnoleg yn dod yn bwysicach er mwyn diwallu anghenion gofal. Ac yn amlwg byddai'n ffôl ceisio rhagweld newidiadau technoleg ymhell yn y dyfodol; yn hytrach, rôl y Llywodraeth yn y maes yw annog a chynorthwyo darparwyr gofal cymdeithasol i wneud y defnydd gorau o dechnoleg sydd eisoes yn bodoli, a hefyd eu helpu i feddwl yn greadigol am y dyfodol.
Gwn fod Vikki Howells wedi crybwyll yr economi sylfaenol, ac yn sicr mae hynny'n rhywbeth rydym yn gefnogol iawn iddo yn Llywodraeth Cymru. Fel y dywedodd, mae'r gronfa a sefydlwyd wedi cefnogi nifer o ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â gofal cymdeithasol, ac roeddwn yn falch iawn o ymweld â rhai o'r rheini pan gyhoeddwyd y rhai diwethaf. Ac rwy'n falch iawn o glywed am nodau uchelgeisiol cyngor Rhondda Cynon Taf, yn enwedig y cynllun Cadw’n Iach yn y Cartref y gwn amdano hefyd, sy'n dda iawn.
Hoffwn ddweud am un o'r pethau sy'n ein hwynebu yn y dyfodol, sef newid hinsawdd sydd, yn amlwg, yn un o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu. Mae’n argyfwng hinsawdd a boed yn dywydd mwy eithafol neu fewnfudo i'r DU wedi'i yrru gan y caledi y bydd newid hinsawdd yn ei achosi mewn rhannau eraill o'r byd, mae angen inni gyrraedd sefyllfa lle gall gwasanaethau cyhoeddus yma addasu, ac mae hynny'n cynnwys gofal cymdeithasol. Mae angen i ni weithio hefyd fel y gall y cannoedd o ddarparwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru gefnogi'r uchelgais cyffredinol o symud yn gyflym i fod yn garbon niwtral, sy'n bwysig iawn yn fy marn i pan feddyliwn am y nifer enfawr o staff sydd gennym yn gweithio yn y system gofal cymdeithasol, a llawer ohonynt fel unigolion.
Yn 2020, rwyf hefyd yn bwriadu cyflwyno cynllun cenedlaethol ar gyfer gofalwyr. Siaradodd Vikki yn rymus am gyfraniad gofalwyr. Ledled Cymru, ceir tua 370,000 o ofalwyr di-dâl o bob oed sy'n cefnogi rhywun annwyl sy'n hŷn, yn anabl neu'n ddifrifol wael heb gael eu talu i wneud hynny. Maent yn cyfrannu'n aruthrol at gymdeithas Cymru, a chredaf ei bod yn bwysig dweud bod mwyafrif llethol y gofalwyr hynny’n falch o'i wneud ac eisiau ei wneud, ac yn gofalu am rywun annwyl, a dylem wneud ein gorau glas i'w cynorthwyo i wneud hynny. Ond rydym yn gwybod o adroddiadau a gafwyd ar ofalwyr eu bod yn ei chael hi’n anodd, ac yn aml maent yn wynebu llawer o anawsterau. Ond rwy'n credu ei bod mor bwysig ein bod yn cydnabod y rôl hynod bwysig y mae gofalwyr yn ei chwarae, darparu cefnogaeth iddynt a galluogi pobl hefyd i gael bywyd ar wahân i ofalu. Byddaf yn gweithio gyda'r grŵp cynghori gweinidogol ar ofalwyr a rhanddeiliaid eraill yn 2020 i ddatblygu cynllun cenedlaethol ar gyfer gofalwyr yn 2020.
I orffen, hoffwn wneud dau bwynt arall. Dylai'r system gofal cymdeithasol yng Nghymru yn y dyfodol fod yn system gytbwys. Bydd darparwyr annibynnol yn parhau i fod yn rhan allweddol o'r system, ac mae gennym ddarparwyr annibynnol gwych yng Nghymru, ac rydym yn ddibynnol arnynt. Ac mae rhai ohonynt ar flaen y gad yn eu hymarfer. Fel Llywodraeth, rydym am i ddarparwyr annibynnol o ansawdd uchel chwarae rhan allweddol. Ond byddwn hefyd yn cefnogi awdurdodau lleol sydd am ddod â mwy o ddarpariaeth o dan eu rheolaeth uniongyrchol. Rydym hefyd eisiau gweld cydweithfeydd yn chwarae mwy o ran mewn marchnad ofal gytbwys, fel y crybwyllodd Vikki Howells. Yn y flwyddyn newydd rwy'n bwriadu darparu datganiad sy'n gosod fframwaith ar gyfer ailgydbwyso gofal cymdeithasol.
Yn olaf, felly, yn y pen draw, rwy’n credu bod y ddadl hon yn ymwneud yn y bôn â'r pwynt pwysig iawn a wnaeth Vikki: sut y gallwn dyfu capasiti a gallu'r gweithlu i fanteisio ar y cyfleoedd ac ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau. Rwy'n ymwybodol iawn o'r heriau y mae gweithwyr gofal cymdeithasol proffesiynol yn eu hwynebu wrth ddarparu gofal o ansawdd uchel sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ar sail gyson. Mae adrannau gwasanaethau cymdeithasol a darparwyr gofal cymdeithasol yn llawn o bobl ymroddedig, medrus a gweithgar. Galwedigaeth yw gofal cymdeithasol i lawer iawn o bobl, nid swydd yn unig. Yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw gwella statws y gweithlu—soniodd Vikki Howells am y drefn gofrestru rydym yn ei chyflwyno. Mae angen inni fynd i’r afael â’r gwahaniaeth rhwng cyflogau a grybwyllwyd ganddi hefyd. Mae hi wedi sôn am y cynnydd a wnaethom ar gontractau dim oriau, ac rwy'n credu bod hwn yn ôl pob tebyg yn un o'r materion cwbl allweddol y mae'n rhaid inni roi sylw iddynt. Rhaid i'n prif sylw fod ar gynyddu capasiti a gallu'r gweithlu. Yn fwyaf arbennig, rwyf am i weithwyr cymdeithasol gael amser i uniaethu â phobl a gofalu amdanynt. Yn yr un modd, ni chaiff gweithlu'r dyfodol ei alluogi i wynebu'r her sydd o'n blaenau os yw, fel y dywedais, ar gyflog isel ac yn ansefydlog. Fel Llywodraeth rydym yn canolbwyntio ar waith teg, ac mae gofal cymdeithasol ar y blaen yn y datblygiadau hyn.
I gloi, rydym yn dweud weithiau yn ein dadleuon nad yw'r status quo yn opsiwn; ni fu hynny erioed yn fwy gwir am ofal cymdeithasol wrth edrych allan ar weddill yr unfed ganrif ar hugain. Mewn sawl ffordd, rydym mewn lle da, ond mae llawer o waith i'w wneud. Rwy'n credu ein bod yn gwybod i ba gyfeiriad rydym eisiau mynd, ond diolch yn fawr i Vikki Howells am godi'r cwestiwn hwn yn y Siambr heno, ac edrychaf ymlaen at weithio ar draws y Senedd i ateb yr heriau hyn yn yr amser sydd i ddod. Diolch.
Thank you. And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:03.
The meeting ended at 18:03.