Cynulliad Cenedlaethol Cymru

I call the Assembly to order. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Caroline Jones.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amrywiaeth eang o fesurau i ddiogelu a gwella bioamrywiaeth yng Ngorllewin De Cymru. I roi un enghraifft yn unig, yn nhyllau turio Cynffig, rydym ni'n buddsoddi £428,000 i adfer ecosystemau cymhleth o dwyni tywod, gan gynnal rhywogaethau prin ac arbenigol, fel tegeirian ac adar cân.

Diolch, Prif Weinidog. Gan fod fy rhanbarth i yn gartref i un o'r cytrefi olaf sy'n weddill o'r pryf cop fen raft, ac fel yr hyrwyddwr rhywogaeth dros y pryf cop prinnaf hwn ym Mhrydain, mae gen i ddiddordeb brwd mewn cynnal bioamrywiaeth Gorllewin De Cymru. Mae fy rhanbarth i hefyd yn gartref i un o'r enghreifftiau gorau o gynefin twyni tywod yn Ewrop—gwarchodfa natur genedlaethol Cynffig, fel yr ydych chi newydd grybwyll. Prif Weinidog, mewn dim ond ychydig fisoedd, bydd y 1,300 erw hyn o dwyni tywod a gwlyptiroedd arfordirol a reolir o bosibl yn cael eu gadael heb unrhyw reolaeth. Mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn rhoi'r gorau i redeg y warchodfa natur ar Nos Calan ac nid oes prydles ar gyfer ei rheoli yn y dyfodol wedi ei llofnodi eto. Mae'n hanfodol bod gwarchodfa natur genedlaethol Cynffig yn cael ei rheoli'n briodol yn y dyfodol er mwyn diogelu'r rhan hanfodol hon o'n treftadaeth naturiol a rhan bwysig o fioamrywiaeth y genedl. Prif Weinidog, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y cynnydd sy'n cael ei wneud gan Cyfoeth Naturiol Cymru i ymgymryd â'r brydles hirdymor ar gyfer y warchodfa natur a'r camau y byddan nhw yn eu cymryd i ddiogelu'r nifer fawr o rywogaethau prin o blanhigion ac anifeiliaid sy'n ei galw'n gartref?

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna ac am y gwaith y mae'n ei wneud fel yr hyrwyddwr rhywogaethau dros y pryf cop 'fen raft'. Fel y mae hi'n dweud, dim ond clwstwr bach iawn o safleoedd sydd yn ne Cymru erbyn hyn sy'n cynnal y pryf cop hwnnw, ac mae'n enghraifft dda o pam mae angen gweithredu ar frys i wrthdroi'r dirywiad o ran rhywogaethau a bioamrywiaeth ledled Cymru. Wrth gwrs, mae Caroline Jones yn iawn hefyd i gyfeirio at bwysigrwydd y twyni a'r ecosystem y maen nhw'n ei chynnal yn ardal tyllau turio Cynffig. Llywydd, cyfeiriais at y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud—bron i £0.5 miliwn yn y fan honno—ond dim ond rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud gydag eraill yn y rhan honno o Gymru yw hynny. Ceir y cynllun rheoli cynaliadwy, y prosiect O Dwyn i Dwyn—£312,000 arall, sy'n canolbwyntio ar y dirwedd rhwng tyllau turio Cynffig a chwningar Merthyr Mawr, sydd unwaith eto yn fan lle'r ydym ni'n rheoli cynefinoedd twyni tywod i wella bioamrywiaeth ac i gynnig buddion i'r gymuned leol.

Gwn fod Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn gweithio gyda'i gilydd i wneud yn siŵr bod cynllun hirdymor i greu rhwydwaith ecolegol cydnerth yn y rhan honno o Gymru, yn union fel yr ydym ni'n ei wneud mewn cynifer o rannau eraill o'n gwlad brydferth iawn.

Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'r llu o wirfoddolwyr sydd wrth eu boddau â gwarchodfa Cynffig ac sydd wedi cyfrannu oriau dirifedi o'u hamser iddi, ac, wrth gwrs, maen nhw wedi herio'r ymddiriedolaeth sy'n berchen ar y safle ynglŷn â'i ddyfodol. A gaf i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn, gan ei bod hi'n Nadolig, i ddiolch i Weinidog yr amgylchedd a Cyfoeth Naturiol Cymru am eu gohebiaeth a'u hymgysylltiad ynglŷn â hyn yn ystod y misoedd diwethaf? Fodd bynnag, mae'n rhaid i mi ddweud ei bod hi'n ymddangos yn annhebygol i mi y bydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ei hun y gallu i ymdrin â rheolaeth weithredol ddyddiol y safle hwn, ac mae'n debyg y bydd angen partneriaid arno yn y dyfodol. A allwch chi ddweud wrthyf beth fydd eich disgwyliadau o ran Cyfoeth Naturiol Cymru yn debygol o fod yn ystod y cyfnod hwn, pa un a fyddwch chi'n cynnig unrhyw gyllid untro iddyn nhw, neu'n cefnogi adnoddau dynol ychwanegol ar gyfer y dasg bwysig hon, ac a oes gennych chi unrhyw gyngor i'r ymddiriedolaeth sy'n berchen ar y safle hwn mewn gwirionedd ynghylch caniatáu i incwm gael ei gynhyrchu yno a all gyfrannu tuag at gost cadwraeth?

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Fy nisgwyliad i o ran Cyfoeth Naturiol Cymru yw y bydd yn bwrw ymlaen yn y ffordd yr ydym ni'n disgwyl i bethau gael eu gwneud yng Nghymru, a hynny mewn sgwrs a phartneriaeth agos gyda chyrff cyhoeddus eraill ac, fel y mae Suzy Davies wedi dweud, gyda'r mudiadau gwirfoddol hynny a'r llu o wirfoddolwyr sy'n rhoi eu hamser iddyn nhw yn y rhan honno o Gymru. Rydym ni eisiau i Cyfoeth Naturiol Cymru ymgysylltu â'r sefydliadau hynny, gyda'r awdurdodau cyhoeddus eraill, i lunio cynllun a fydd yn ymdrin â'r gwaith o reoli'r ecosystem hynod bwysig hon ymhell i'r dyfodol. A dyna'r ffordd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi arfer â gwneud pethau—pa un a yw'n fuddsoddiad ar raddfa fawr, o'r math yr ydym ni eisoes wedi ei ddisgrifio yn nhyllau turio Cynffig, neu pa un a yw yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud yn cynorthwyo grwpiau cymunedol lleol iawn, drwy'r cynllun cymunedol gwaredu safleoedd tirlenwi, yn ardal yr Aelod ei hun; £8,000, ar ben arall y raddfa yn llwyr, i achub Dôl Prior, un o'r dolydd gwair hanesyddol olaf sy'n dal i fodoli yng Ngŵyr. Y dull yr ydym ni'n ei ddilyn, ar draws y sbectrwm, yw, fel y dywedodd Suzy Davies, cydnabod y cyfraniad y mae'r grwpiau lleol hynny a'r gwirfoddolwyr lleol hynny yn ei wneud, ac yna gweithio gydag awdurdodau cyhoeddus i sicrhau'r cyfraniad mwyaf y gallwn ni ei wneud yn y math yna o bartneriaeth.

Prif Weinidog, mae'n amlwg mai un ecosystem yw'r twyni, ond amrywiaeth arall o'r ecosystem yw coedwigaeth, ac yn arbennig yng nghwm Afan, lle'r ydym ni wedi gweld llawer o goed yn cael eu cwympo gan Cyfoeth Naturiol Cymru oherwydd gwahanol amgylchiadau. Ond a ydych chi'n cytuno â mi, pan fydd cynaeafwyr yn dod i mewn, ac yn cael eu contractio i gwympo'r coed hynny, y dylen nhw gael gwared ar yr holl goed? Oherwydd mae llawer o dwmpathau coed, boncyffion coed, wedi eu gadael yng nghwm Afan—wedi eu gadael ar y ddaear, i wneud dim ond pydru—pan y gellid bod wedi eu defnyddio ar gyfer biomas, er enghraifft, a gallem ninnau eu hailblannu'n fwy diogel wedyn, oherwydd ni allwch chi ailblannu'n iawn tra bod boncyffion ar y ddaear. A phryd byddwn ni'n ailblannu'r system gyfan, oherwydd mae'n hanfodol, os ydym ni'n mynd i gwympo coed, ein bod ni'n ailblannu coed, fel y gallwn ni barhau i ddatblygu'r ecosystem?

Diolchaf i David Rees am hynna. Mae e'n iawn, wrth gwrs, i gyfeirio at effaith wirioneddol clefyd llarwydd yng nghwm Afan, ac mae hynny wedi arwain at yr angen i gwympo coed yn y goedwig honno. Rydym ni'n gwybod bod gadael rhai coed i bydru, i ddarparu cynefinoedd i bryfed ac eraill, yn bwysig, ond lleiafrif yw hynny, wrth gwrs. Ac, fel y dywed, mae angen symud coed eraill sydd wedi eu cwympo ac ymdrin â nhw mewn ffyrdd eraill. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, Llywydd, yng nghwm Afan, bod y gwaith o ailblannu, o ailstocio'r ardal honno yn darparu coedwig gydnerth ar gyfer y dyfodol, a dyna pam mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi achub ar y cyfle yng nghwm Afan i ailstocio'r ardal gydag amrywiaeth eang o goed. Rydym ni'n deall bod plannu un rhywogaeth yn unig yn gadael yr ardaloedd hynny'n agored i niwed pan fo clefyd yn taro. Er mwyn bod yn gydnerth, mae angen amrywiaeth eang o wahanol rywogaethau arnoch, a bydd hynny'n gwneud yn siŵr na fyddwn ni'n gweld achos arall o rai o'r ymosodiadau ar rywogaethau yr ydym ni wedi eu gweld mewn rhannau o'n coetiroedd, nid yn unig gyda llarwydd, ond gyda choed ynn a rhywogaethau eraill ledled Cymru.

Question 2 [OAQ54850] has been withdrawn. Question 3, Hefin David.

Diolchaf i'r Aelod am hynna, Llywydd. Unwaith eto eleni, er gwaethaf toriadau parhaus i'n cyllideb, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £25 miliwn mewn grant cynnal gwasanaethau bysiau i gynorthwyo awdurdodau lleol i gynnal a gwella gwasanaethau bysiau ledled Cymru.

Cawsom y newyddion yr haf yma gan Stagecoach eu bod nhw'n bwriadu terfynu'r gwasanaeth rhif 25, sy'n rhedeg o Gaerffili i ysbyty'r Mynydd Bychan, heibio i amlosgfa Thornhill. Ar ôl gweithio gyda mwy na 300 o drigolion, a Wayne David, llwyddasom i berswadio Stagecoach i ailgyflwyno'r gwasanaeth bob awr, o fis Ionawr, fel treial am chwe mis. Roedd hyn o ganlyniad i bwysau gan drigolion a chan fy swyddfa innau. Rydym ni eisiau gweld y gwasanaeth hwnnw'n parhau am gyfnod amhenodol. Rydym ni hefyd wedi llwyddo i gael Stagecoach i ddarparu gwasanaeth i ysbyty'r Mynydd Bychan o etholaeth Caerffili. Ond cysylltwyd â mi hefyd gan drigolion yn Senghennydd, ym Medwas ac yn Nelson am wasanaethau sy'n cysylltu ar draws y cwm ac yn cysylltu â gorsafoedd rheilffordd. Felly, fy nghwestiwn i chi, Prif Weinidog, yw: beth yw eich cynlluniau tymor hwy yn y flwyddyn nesaf ar gyfer gwasanaethau bysiau a fydd yn gwella gwasanaeth cyhoeddus yn etholaeth Caerffili?

Diolchaf i Hefin David am hynna, a hoffwn ei longyfarch ar yr ymgyrch y helpodd ef i'w harwain yng Nghaerffili sydd wedi arwain at ailgyflwyno'r gwasanaeth bws 25, sy'n cysylltu Caerffili bob awr ag Ysbyty Athrofaol Cymru. Nid yw'n syndod clywed am ei effeithiolrwydd yn y fan honno, gan weithio gyda Wayne David. Gwelaf, Llywydd, yr wythnos hon bod asesiad annibynnol o faint y mae cynrychiolwyr cyhoeddus ar gael i'w cymunedau lleol ar draws y Deyrnas Unedig gyfan yn rhoi Wayne David ar frig y rhestr honno—yr Aelod Seneddol a ddarparodd y gwasanaeth sydd fwyaf ar gael a hygyrch i'w etholwyr. Chwe AS Llafur o Gymru yn yr 20 uchaf ar draws y Deyrnas Unedig—dim syndod yn hynny ychwaith. Ac nid yw'n syndod i mi bod yr Aelod yma, yn gweithio gyda Wayne David, wedi cael y llwyddiant y mae wedi ei gael. Gwn y bydd yn dymuno llongyfarch Stagecoach hefyd ar y dyfarniad diweddar o gyllid a gafodd ar gyfer 16 o fysiau trydan, a bydd y rheini i gyd wedi eu lleoli yn eu depo yng Nghaerffili.

Mae ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol, Llywydd, yn cydnabod y newid i'r ffordd y bydd teithio ar fysiau yn cael ei drefnu yn y dyfodol. Rydym ni o'r farn y bydd teithio ar fysiau yn dod yn wasanaeth sy'n ymateb i'r galw mewn sawl rhan o Gymru. Mae Sir Benfro eisoes wedi cychwyn eu gwasanaeth arbrofol o fis Medi eleni. Byddwn ninnau yn cynnal ein cynllun arbrofol trafnidiaeth ymatebol trefol cyntaf ym Mlaenau Gwent, yn cychwyn yng nghanol 2020. Mae hynny i gyd yn cael ei ariannu o gronfa trafnidiaeth leol £24 miliwn Llywodraeth Cymru, a byddwn yn cyflwyno Bil bysiau i lawr y Cynulliad hwn yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn. Bydd yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru ymyrryd yn y ddarpariaeth o wasanaethau bysiau lleol, gan wrthdroi effeithiau negyddol dadreoleiddio'r Torïaid a chaniatáu i'n hawdurdodau cyhoeddus wneud yn siŵr bod y buddsoddiad cyhoeddus sylweddol iawn sy'n cael ei wneud mewn gwasanaethau bysiau yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio i sicrhau bod y gwasanaethau bysiau hynny'n cael eu darparu er lles y cyhoedd.  

Prif Weinidog, bu'n rhaid i Gyngor Sir Powys leihau rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus yn sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Gyda'r straen parhaus ar ofal cymdeithasol a'r agenda lles, tybed a ydych chi'n cydnabod pwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn y Gymru wledig. A gaf i ofyn beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gynorthwyo awdurdodau lleol i sicrhau bod gan yr holl bobl mewn cymunedau gwledig ledled y canolbarth fynediad at wasanaethau allweddol i ganiatáu iddyn nhw fyw bywydau bodlon?

Wel, Llywydd, rydym ni'n cydnabod, wrth gwrs, pwysigrwydd gwasanaethau bysiau mewn ardaloedd gwledig. Mae Cyngor Sir Powys wedi dewis lleihau'r cymorth y mae'n ei roi i wasanaethau bysiau o dan straen cyni cyllidol, sy'n golygu bod yn rhaid i'n hawdurdodau lleol wneud dewisiadau annymunol ym mhob rhan o Gymru, oherwydd os oes llai o arian oddi wrth ei Lywodraeth ef i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, yna, wrth gwrs, mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud y penderfyniadau hynny yn y pen draw. [Torri ar draws.] Nid yw'n ateb gwael, gwasanaeth gwael y mae Cymru'n ei gael gan ei blaid ef a'i Lywodraeth ef, ac mae ei drigolion ym Mhowys yn canfod eu hunain yn dioddef o'i herwydd.

With funds so scarce for improving bus services, it was no surprise that there was huge disappointment and harsh criticism when it became clear that the transport Minister had personally intervened to ensure funding for bus services in his own constituency. I now understand that the Minister has referred himself to the First Minister to inquire into the suggestion that he has broken the ministerial code. Can the First Minister tell us whether he has completed that inquiry and what his conclusions were? If not, when will that work be done, because people need to know that there is full transparency in the way that funds are spent on bus services, and that those funds are spent in an entirely fair and equitable way in all parts of Wales?

Wel, mae'r Aelod yn iawn i ddweud y cyfeiriwyd hyn ataf o dan god y gweinidogion. Byddaf yn cwblhau fy ymchwiliadau yn y ffordd arferol a byddai'n well i'r Aelod aros i weld canlyniadau hynny.

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yng nghyfarfod cyntaf un Cynulliad Cenedlaethol Cymru, dywedodd y Prif Weinidog ar y pryd, neu'r Prif Ysgrifennydd, Alun Michael, bod yn rhaid i ni gyflawni tri pheth dros Gymru. Yn gyntaf, mae'n rhaid i ni sicrhau gwell bywyd i bobl Cymru. Yn ail, mae'n rhaid i ni greu ymdeimlad o undod a phwrpas, ac, yn drydydd, mae angen i ni sicrhau hyder newydd ynom ni ein hunain yng Nghymru ac mewn bywyd gwleidyddol. Prif Weinidog, mae Llafur Cymru wedi rhedeg Llywodraeth Cymru ers dros 20 mlynedd. O ystyried, a allwch chi ddweud yn onest bod yr her a gyflwynwyd gan Alun Michael wedi ei bodloni?

Wel, Llywydd, gallaf ddweud yn hyderus iawn, er gwaethaf gorfod ymdopi â degawd o gyni cyllidol ei blaid ef, gyda phopeth y mae hynny wedi ei wneud i danseilio'r rhagolygon o fywyd gwell yma yng Nghymru, er gwaethaf y diffyg undod y mae ei blaid ef wedi ei ledaenu gyda'u polisïau o anghydraddoldeb, ac er gwaethaf eu hymdrechion i ddirywio Cymru ar bob cyfle sydd ganddynt, bod Llywodraeth Lafur Cymru, wrth gwrs, wedi buddsoddi mewn bywyd gwell i bobl yma yng Nghymru, gwell rhagolygon economaidd, gwell gwasanaethau cyhoeddus—gwlad sy'n wynebu'r dyfodol gyda mwy o hunanhyder a synnwyr o bwrpas, yn hollol sicr, nag yr oeddem ni yn ôl ym 1999. Ac mae hynny i gyd yn deyrnged i'r hyn y mae Llywodraethau olynol o dan arweiniad Llafur Cymru wedi ei gyflawni yma yng Nghymru.

Wel, Prif Weinidog, efallai eich bod chi'n meddwl bod pethau wedi gwella o dan stiwardiaeth eich plaid, ond mae'n sicr nad yw pobl Cymru yn meddwl hynny. Yn wir, nid yw'r canlyniadau'n dangos dim ond methiannau pan fyddwch chi'n edrych ar ein GIG, ein system addysg a'n heconomi. Prif Weinidog, o dan eich plaid chi, mae amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys ar eu lefel gwaethaf erioed, GIG Cymru fu'r unig ran o'r DU lle bu toriad i'w gyllideb. Mae canlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr eleni yn cadarnhau mai Cymru, unwaith eto, yw'r wlad sy'n perfformio waethaf yn y DU ym mhob pwnc. Rydym ni'n dal ar waelod rhestr y DU ar gyfer gwerth ychwanegol crynswth fesul pen. Rydych chi wedi methu â chael gafael ar yr argyfwng tai ac adeiladu digon o dai yma yng Nghymru. Rydych chi wedi methu â chyrraedd unrhyw un o'ch targedau i ddileu tlodi tanwydd. Mae ffermwyr Cymru yn wynebu gor-reoleiddio a diffyg gweithredu ar dwbercwlosis mewn gwartheg. Ac mae ein hawdurdodau lleol sy'n brin o arian yn ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd.

Dyna i chi hanes o gyflawni, Prif Weinidog. Os bydd Cymru'n parhau o dan arweiniad eich plaid chi, byddwch yn dal i din-droi ar yr M4, ac mae'n debyg y byddwch chi'n gweithio ar ffordd Blaenau'r Cymoedd pan fydd y Cynulliad yn cael ei ben-blwydd yn ddeg ar hugain oed. Prif Weinidog, fel y mae eich Gweinidog iechyd wedi brolio yn y gorffennol, a ydych chi'n falch o'ch hanes o gyflawni, ac a wnewch chi dderbyn erbyn hyn eich bod chi wedi methu â sicrhau gwell bywyd i bobl Cymru?

Llywydd, rwy'n credu y bydd angen i'r Aelod ymarfer ei araith pen stryd ychydig mwy o weithiau er mwyn ei chael hi'n gwbl rugl. Edrychwch, roedd e'n iawn, onid oedd? Nid oes gennym ni ddigon o arian yma yng Nghymru. Pam nad oes gennym ni ddigon o arian? Oherwydd y polisïau y mae ei Lywodraeth ef wedi eu dilyn—degawd o ddinistr gan ei blaid ef yma yng Nghymru. Ac er gwaethaf hynny i gyd, er gwaethaf canslo trydaneiddio'r brif reilffordd, er gwaethaf methiant ei blaid i fuddsoddi ym morlyn llanw bae Abertawe, er gwaethaf y ffaith bod ein cyllideb yn is ddegawd yn ddiweddarach nag yr oedd pan ddaeth ei blaid i rym, mae ein GIG yn trin mwy o gleifion yn gyflymach, yn fwy llwyddiannus nag ar unrhyw adeg yn ei hanes. Gwn nad ydyn nhw'n ei hoffi pan fyddwn ni'n dweud—ond dyma ffeithiau'r mater—mwy o gleifion—

Fy etholwyr i yw'r rheini.

—yn gyflymach, yn fwy llwyddiannus nag ar unrhyw adeg yn ei hanes, gan gynnwys etholwyr yr Aelod. Ie, nid yw hi'n ei hoffi, ond mae e'n wir.

Ein gwasanaeth addysg—fe'i gwelsom yr wythnos diwethaf. Nid oedd ganddo air da i'w ddweud am blant Cymru yr wythnos diwethaf, na'u hathrawon, na'r holl bobl hynny sydd wedi llwyddo i wneud ein canlyniadau PISA yr unig ran yn y Deyrnas Unedig lle mae canlyniadau wedi gwella ym mhob un o'r tri maes yn ein profion PISA. Dyna lwyddiant ein pobl ifanc a'n hathrawon yma yng Nghymru.

A chrybwyllodd yr economi. Onid yw wedi gweld y ffigurau a gyhoeddwyd heddiw o'r hyn y mae ei blaid ef yn ei gyflawni ar lefel y DU? Dim hyd yn oed mymryn bach o dwf yn economi'r DU yn y mis diwethaf nac yn y chwarter diwethaf. Crebachu ym maes adeiladu, crebachu ym maes gweithgynhyrchu. Ar ddiwedd degawd o stiwardiaeth ei blaid ef o economi'r DU, rydym ni'n canfod ein hunain ar waelod pob cynghrair sy'n bodoli.

Gadewch i mi atgoffa'r Prif Weinidog pam y bu'n rhaid i Lywodraeth y DU leihau gwariant yn 2010: oherwydd bod eich cydweithwyr yn eich plaid wedi dinistrio ein heconomi a'n gadael ni—[Torri ar draws.]—a'n gadael ni gyda thwll du o £150 biliwn. Rwy'n gwybod nad yw'r Blaid Lafur yn hoffi'r gwir, ond dyna'r gwir. Oherwydd gadewch i mi atgoffa'r—[Torri ar draws.] Gadewch i mi atgoffa'r—

Rwy'n gwybod ei bod hi'n ddeuddydd cyn bod etholiad cyffredinol yn y DU, ac roeddwn i'n disgwyl cryn dipyn o sŵn y prynhawn yma, ond mae hyn yn mynd â phethau ychydig bach yn rhy bell nawr. A gawn ni glywed arweinydd yr wrthblaid mewn ychydig o dawelwch?

A gadewch i mi atgoffa'r Prif Weinidog, Liam Byrne, cyn brif ysgrifennydd ariannol Llafur y Trysorlys, a adawodd y nodyn hwnnw yn dweud nad oedd dim arian ar ôl—ei eiriau ef, nid fy ngeiriau i. Mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi, Prif Weinidog: mae eich diffyg gostyngeiddrwydd pan ddaw'n fater o graffu gwirioneddol ar hanes eich Llywodraeth yn frawychus, ac mae'n rhoi cipolwg gwirioneddol i ni ar fywyd pe byddai Plaid Lafur y DU yn dod i rym o dan Jeremy Corbyn a John McDonnell.

Wrth gwrs, mewn llai na 48 awr, bydd pobl Cymru'n mynd i'r gorsafoedd pleidleisio i bleidleisio dros Lywodraeth nesaf y Deyrnas Unedig. Nawr, mae eich plaid chi yn galw ei maniffesto yn 'Sefyll Cornel Cymru', ond ni allai'r realiti fod ymhellach o'r gwir, na allai? Rydych chi'n hollol groes i bobl Cymru pan ddaw hi'n fater o Brexit. Rydym ni'n wynebu'r posibilrwydd o wythnos pedwar diwrnod anfforddiadwy. Ac rydych chi eich hun wedi cadarnhau y byddai codiadau treth yn cael eu cyflwyno o dan Lywodraeth Lafur y DU. Prif Weinidog, yn eich cwestiynau olaf i'r Prif Weinidog yn 2019, ychydig dros 20 mlynedd ar ôl i'r cwestiynau cyntaf i'r Prif Weinidog gael ei gofyn a'u hateb, a wnewch chi ymrwymo nawr i sefyll cornel pobl Cymru a chynrychioli eu dymuniadau, a dechrau sicrhau hyder newydd yng Nghymru ac mewn gwleidyddiaeth?

Llywydd, mae'r Aelod yn cyfeirio at ddiffyg gostyngeiddrwydd. A welodd ef ei Brif Weinidog ddoe? A welodd ef, pan ofynnwyd iddo edrych ar y llun o blentyn yn gorwedd ar lawr un o ysbytai'r GIG yn Lloegr, pan wrthododd edrych arno, pan wrthododd ddweud dim am drafferthion y plentyn hwnnw? Peidiwch â siarad â ni yn y fan yma am ostyngeiddrwydd. Siaradwch am ddynoliaeth, dim ond am ennyd, a'r diffyg dynoliaeth llwyr a ddangosodd ei arweinydd ef ar y foment honno, gan ddangos yn hollol pam nad oes ganddo ymddiriedaeth pobl yng Nghymru na phobl ar draws y Deyrnas Unedig gyfan.

Mae'r blaid hon yn sefyll cornel Cymru. Mae'r blaid hon yn sefyll cornel Cymru yn wyneb pob ymosodiad y mae ei blaid ef yn ei wneud. Rydym ni'n sefyll cornel pobl sy'n wynebu ofn ac arswyd credyd cynhwysol. Rydym ni'n sefyll cornel pobl Cymru pan fo'n rhaid iddyn nhw ymdrin â chanlyniadau, canlyniadau bwriadol, polisïau ei blaid ef, a fydd yn creu 50,000 yn fwy o blant mewn tlodi yma yng Nghymru. Rydym ni'n sefyll cornel y bobl hynny sy'n mynd i mewn i'n gwasanaethau cyhoeddus bob dydd—heb arian, i ddyfynnu geiriau arweinydd yr wrthblaid; wedi eu hamddifadu o arian parod gan ei blaid ef—i geisio gwneud y gwasanaethau hynny cystal ag y gallan nhw fod. Rydym ni'n sefyll cornel pobl Cymru, a dyna pam, yn ystod 20 mlynedd o ddatganoli, y mae pobl Cymru, ym mhob etholiad y gofynnwyd y cwestiwn iddyn nhw, wedi dewis rhoi dyfodol y wlad hon yn nwylo'r Blaid Lafur. A dyna'r hyn y byddan nhw'n yn ei wneud eto ddydd Iau yr wythnos hon.

The Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Prif Weinidog, faint o arian sy'n cael ei roi i ymgynghorwyr rheoli yn y sector preifat i geisio trwsio GIG Cymru?

Llywydd, nid oes dim arian yn cael ei roi i ymgynghorwyr preifat. Pan fyddwn ni'n cymryd cyngor y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y fan yma, er enghraifft, i gyflogi cymorth ychwanegol ar frys i'n byrddau iechyd, rydym ni'n cymryd y cyngor hwnnw. Mae'r arian yr ydym ni'n ei wario i sicrhau'r cyngor hwnnw'n ffracsiwn, yn ffracsiwn lwyr, o'r hyn a ddefnyddir mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig.

Prif Weinidog, mae'r ddau ohonom ni'n cytuno bod preifateiddio graddol yn fygythiad i'r GIG. Y'r hyn sy'n syndod, efallai, yw bod y bygythiad hwnnw, yn rhannol, yn dod gennych chi. Rydych chi'n ariannu trên grefi ymgynghorwyr rheoli ar adeg pan fo staff rheng flaen a gwasanaethau fel adrannau damweiniau ac achosion brys yn cael eu hymestyn i'r eithaf. Efallai y gallaf i eich helpu gyda rhai o'r ffigurau, Prif Weinidog. Mae ceisiadau rhyddid gwybodaeth wedi datgelu y talwyd £335,000 am 12 wythnos o waith i un o'r pedwar cwmni ymgynghori mawr, PricewaterhouseCoopers, i ymdrin â phwysau'r gaeaf ym mwrdd Betsi Cadwaladr. Onid ydych chi'n credu y byddai wedi bod yn well gwario'r arian hwnnw ar fwy o feddygon, nyrsys a gofalwyr cymdeithasol i reoli argyfwng y gaeaf, yn hytrach na gweinyddwyr gyda chyflwyniadau PowerPoint?

Fel y gwelwn, Llywydd, mae'r Aelod yn gweithio'n galed dros nos i lunio ei gwestiynau ychwanegol digymell ar ddydd Mawrth. Nid oes angen unrhyw wersi ar y Llywodraeth hon ar sut i gadw'r sector preifat allan o'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. O dan y Blaid Lafur, mae'r GIG yng Nghymru yn parhau i gael ei ariannu'n gyhoeddus, ei ddarparu'n gyhoeddus—wedi ei ddarparu gyda hanfod yr ethos gwasanaeth cyhoeddus, sef yr hyn sy'n dod â phobl i mewn i weithio yn ein GIG bob dydd. Pan fo angen i ni atgyfnerthu ymdrechion y bobl hynny trwy gael cynorthwywyr i wneud yn siŵr bod ein systemau cystal ag y gallan nhw fod, bod y cymorth hwnnw ar gael iddynt, rydym ni'n gwneud hynny. Ni wnaf i ymddiheuro o gwbl am wneud hynny, oherwydd mae'n caniatáu i ni wneud yn siŵr bod ein GIG yn parhau i fod yr hyn a ddywedodd Cymdeithas Feddygol Prydain yn y British Medical Journal yn ddiweddar—GIG Cymru yw'r agosaf o hyd at ysbryd sefydlu Aneurin Bevan o unrhyw GIG yn y Deyrnas Unedig.

Prif Weinidog, datgelodd yr un datgeliad rhyddid gwybodaeth hwnnw hefyd bod rhai o'r ymgynghorwyr rheoli hyn yn y gogledd yn cael eu talu hyd at £1,000 y dydd, sy'n fwy nag y mae'r rhan fwyaf o nyrsys yn ei ennill mewn wythnos. Nawr, gadewch i mi gyflwyno un ystadegyn difrifol arall sy'n tynnu sylw at eich camreolaeth o'r GIG yn y gogledd: Mae PwC yn cael eu cyflogi gennych chi i dorri costau—neu, fel y'i hadnabyddir yn llednais, i ddod o hyd i arbedion effeithlonrwydd. Rydych chi'n eu rhoi nhw ar gontract talu wrth dorri a fydd yn golygu bod 11 y cant o unrhyw arbediad honedig yn cael ei dalu'n ôl iddyn nhw mewn bonws. Nawr, onid ydych chi'n cytuno ag Unsain, a ddywedodd am yr un arfer yn Lloegr, yn hytrach na llenwi pocedi ymgynghorwyr rheoli, y gellid bod wedi gwario'r arian hwn yn well ar wella gwasanaethau i gleifion? Pryd ydych chi'n mynd i roi'r gorau i wneud yng Nghymru yr hyn y mae eich plaid yn addo rhoi terfyn arno yn yr etholiad hwn yn y wlad drws nesaf?

Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn buddsoddi'r symiau mwyaf erioed o arian yn ein gwasanaethau iechyd. Roedd y cynnydd i fuddsoddiad yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru y llynedd yn gyflymach nag mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Yn gyfnewid am hynny, rydym ni'n disgwyl i'n byrddau iechyd reoli'r arian hwnnw gyda'r canlyniad gorau posibl, oherwydd dyna'r canlyniad y mae cleifion Cymru yn ei ddisgwyl. A thra bo'r GIG yng Nghymru yn ein dwylo ni, yna bydd cleifion yng Nghymru yn gwybod, yma, y byddant yn parhau i gael presgripsiynau am ddim, yma, bod gennym ni fwrsariaethau nyrsys. Nid oes arnom ni angen, fel y mae ei blaid ef—maen nhw'n dweud yn eu maniffesto nhw eu bod nhw'n mynd i ailgyflwyno rhywbeth yr oedden nhw'n gyfrifol am ei dorri. Yma, nid ydym byth yn torri o gwbl. Yma, caiff cleifion barcio am ddim yn eu hysbytai. Nid oes angen i ni ei roi yn ein maniffesto yma, oherwydd mae hynny gan gleifion Cymru eisoes.

Mae cleifion Cymru yn deall, Llywydd. Mae cleifion Cymru yn y gogledd yn deall—mae cleifion Cymru yn y gogledd yn deall bod y Llywodraeth Lafur hon yn buddsoddi er mwyn darparu gwasanaeth iddyn nhw o'r math y maen nhw'n ei gydnabod. Cynyddodd cyfraddau bodlonrwydd yn GIG y gogledd y llynedd ym meysydd gofal sylfaenol ac eilaidd. Mae arweinydd Plaid Cymru yn meddwl ei fod yn glyfar yn gweiddi arnaf i am ei gwestiwn. Yr hyn y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw'r hyn y mae ef yn ei wneud wrth iddo fynd o amgylch y stiwdios teledu, sef bychanu Cymru. Mae ei blaid, plaid rhannau o Gymru, y rhannau hynny y maen nhw'n credu ei bod hi'n werth cyflwyno ymgeiswyr i bleidleisio drostynt—mae ei ymateb rhannol yn y maes hwnnw yn nodweddiadol o'i ymateb yn gyffredinol. Mae GIG Cymru yn ddiogel yn nwylo'r Blaid Lafur, a gydnabyddir gan gleifion ledled Cymru, yn y gogledd, ac ym mhob rhan o Gymru.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

Prif Weinidog, rydych chi a Llywodraeth Cymru wedi bod yn ddylanwadol gan fod polisi eich plaid ar refferendwm yr UE wedi esblygu o ddweud y byddech chi'n ei barchu i wneud y gwrthwyneb. Rydych chi'n honni y byddai'r ail refferendwm yr ydych chi ei eisiau, gan nad ydych chi'n hoffi canlyniad y cyntaf, rhwng y dewis o 'adael' credadwy ac 'aros'. A allwch chi gadarnhau y byddai'r hyn yr ydych chi'n ei alw'n ddewis o 'adael' credadwy yn golygu aros yn undeb tollau'r UE, aros yn rhan o farchnad sengl yr UE ac yn parhau i fod yn destun rhyddid i symud yr UE? Oni fyddai hwnnw'n refferendwm caeth rhwng 'aros' ac 'aros'?

Diolchaf i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae'n dywysydd i ni ar esblygiad swyddi gwleidyddol, gan ei fod wedi esblygu ei ffordd o gwmpas y Siambr hon nifer o weithiau. Wrth gwrs, mae'n credu na ddylid caniatáu i neb arall newid eu meddwl, er ei fod ef yn newid ei feddwl gyda rheoleidd-dra sylweddol.

Mewn refferendwm, a'r unig ffordd, Llywydd, y bydd pobl yng Nghymru byth yn cael ail refferendwm yw drwy bleidleisio dros y Blaid Lafur ddydd Iau—yn yr ail refferendwm hwnnw, bydd dewis 'gadael' ymarferol yn cael ei gynnig i bobl, pryd y byddwn yn gwneud hynny—er y bydd llawer ohonom yn ei resynu. Pe byddem ni'n gwneud hynny, byddem ni wedi gadael sefydliadau gwleidyddol yr Undeb Ewropeaidd, ni fyddem yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd mwyach, ond ni fyddem yn ei wneud mewn ffordd sy'n sicrhau niwed i'n heconomi, i swyddi, i'n rhagolygon ar gyfer y dyfodol.

Prif Weinidog, rwyf i wedi cefnogi Brexit erioed, wrth i chi geisio atal Brexit yn ogystal â cheisio rigio'r cwestiwn ar gyfer ail refferendwm. A yw Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd i'ch plaid rigio'r etholfraint? Fe wnaethoch chi golli eich mwyafrif yn etholiad diwethaf y Cynulliad ac rydych chi'n parhau i golli cefnogaeth draddodiadol. Yn hytrach na gwrando, dysgu a newid eich polisïau, rydych chi wedi penderfynu yn hytrach dilyn Bertolt Brecht o Ddwyrain yr Almaen drwy newid yr etholaeth. A allwch chi gadarnhau bod Llafur y DU—[Torri ar draws.] A allwch chi gadarnhau bod Llafur y DU yn dilyn Llywodraeth Cymru yn hyn o beth hefyd? Oherwydd i chi golli ar sail yr etholfraint bresennol, a fyddai eich refferendwm gaeth yn rhoi'r bleidlais i bobl 16 oed, gwladolion yr UE a charcharorion?

Llywydd, ceisiais wrando'n astud ar y cwestiwn gan nad oeddwn i'n ei ddeall o gwbl mewn gwirionedd. Ble mae'r Aelod yn gywir? Mae'n gywir yn hyn o beth: dim ond pleidlais dros y Blaid Lafur fydd yn rhoi'r penderfyniad hynod rwygol hwn yn ôl yn nwylo'r bobl, lle'r ydym ni'n credu y dylai fod. Yn y refferendwm hwnnw, bydd y blaid a'r Llywodraeth yr wyf i'n eu harwain yn ymgyrchu i aros, fel y mae gennym ni'r hawl i'w wneud. Yn union fel y bydd ef yn ymgyrchu i berswadio pobl i adael, byddwn ni'n ymgyrchu i berswadio pobl bod ein dyfodol yn well yn yr Undeb Ewropeaidd. A wyf i'n credu y dylai pobl ifanc 16 oed gael pleidlais yn yr etholiad hwnnw? Ydw'n sicr, oherwydd eu dyfodol nhw a dyfodol pobl ifanc a chenedlaethau'r dyfodol i ddod a fyddai yn y fantol mewn refferendwm o'r fath. Mae'r bobl ifanc hynny'n haeddu cyfle i leisio eu barn, i gael eu perswadio ganddo ef neu gennyf i, oherwydd eu dyfodol nhw fydd yn y fantol mewn unrhyw ddewis o'r fath.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi staff y GIG trwy fwy o addysg a hyfforddiant proffesiynol, blaenoriaethu recriwtio a chadw a chymryd camau i sicrhau bod iechyd a llesiant yn cael eu gwerthfawrogi a'u diogelu yn y gweithle.

Diolch. Wel, yr wythnos diwethaf, bron i bedair blynedd ar ôl i Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 gael Cydsyniad Brenhinol, cyhoeddodd eich Gweinidog iechyd ddatganiad cryno yn datgan mai dim ond rhaglen staff nyrsio Cymru gyfan sy'n sbarduno'r gwaith archwiliadol o ymestyn Deddf 2016. Ddiwedd y mis diwethaf, lansiodd Coleg Brenhinol y Nyrsys yng Nghymru ei adroddiad cynnydd a her ar weithredu'r Ddeddf, a ddywedodd bod y gweithlu nyrsio yng Nghymru yn wynebu argyfwng cenedlaethol: gwaethygir nifer uchel y swyddi gwag, yr amcangyfrifwyd ganddyn nhw i fod o leiaf 1,600, gan fwy o brinder yn y sector cartrefi gofal a'r posibilrwydd o golledion sylweddol i ymddeoliad yn ystod y pum i 10 mlynedd nesaf. Sut, felly, mae Llywodraeth Cymru—ydych chi—yn ymateb i'r cwestiynau a ofynnwyd ganddyn nhw i Lywodraeth Cymru yng nghyd-destun y gogledd? Sut mae'r trefniadau mesurau arbennig ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn monitro ac yn cynorthwyo'r bwrdd i gydymffurfio â'r Ddeddf? A wnewch chi gynyddu nifer y myfyrwyr dan hyfforddiant, fel y mae'r bwrdd iechyd wedi gofyn i chi ei wneud, ac a wnewch chi gefnogi lleoli nyrsys dan hyfforddiant nad ydynt wedi'u comisiynu o Brifysgol Glyndŵr, fel y mae'r bwrdd iechyd wedi gofyn i chi ei wneud?

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Roeddwn i yn bresennol mewn digwyddiad Coleg Nyrsio Brenhinol i ddathlu pasio'r Ddeddf staff nyrsio diogel i'r llyfr statud yma yng Nghymru a phopeth a wnaed ers hynny i wneud yn siŵr bod y nifer briodol o nyrsys o dan yr amgylchiadau priodol ar bob ward. Croesawyd ganddynt y ffaith fod y Gweinidog yn symud ymlaen i sicrhau bod effaith y Ddeddf honno'n cael ei theimlo mewn lleoliadau newydd. Siaradais â llawer o nyrsys ar y noson honno, Llywydd. Siaradais yn arbennig â grŵp o nyrsys o'r gogledd, a ddywedodd wrthyf gymaint yn anoddach y mae eu bywydau'n cael eu gwneud gan y beirniadu parhaus o'r bwrdd hwnnw, yn enwedig gan aelodau'r blaid gyferbyn—sut y mae hynny'n ei gwneud yn fwy anodd recriwtio a chadw pobl yn y bwrdd iechyd hwnnw. [Torri ar draws.] Dyna eiriau nyrsys yn siarad â mi. Y cwbl yr wyf i'n ei wneud yw dweud wrthych chi yr hyn a ddywedasant am eich plaid chi a'i heffaith ar eu bywydau gwaith beunyddiol.

Yma, yn Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi nyrsys gan 89 y cant ers i ni ddechrau ein taith chwe blynedd o gynyddu pob un flwyddyn faint o fuddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud mewn hyfforddi meddygon a phroffesiynau perthynol i feddygaeth yma yng Nghymru. Rydym ni'n ymdrin bob dydd â'r effaith y mae Brexit yn ei chael—un o bolisïau eraill ei blaid ef—ac effaith ar y gogledd yn arbennig, lle mae staff a recriwtiwyd i weithio yma yng Nghymru o Weriniaeth Iwerddon a Sbaen wedi teimlo oerfel rhethreg Brexit ei blaid ac wedi penderfynu gwneud eu dyfodol mewn mannau eraill yn hytrach nag yma yng Nghymru. Ac mae hynny'n arbennig o wir, Llywydd, yn y sector cartrefi gofal y cyfeiriodd yr Aelod ato yn ei gwestiwn. Bydd effaith Brexit yn ein sector cartrefi gofal, boed hynny'n nyrsys cymwysedig, boed yn staff cartrefi gofal, yn wirioneddol ac yn cael ei theimlo ym mywydau pobl yma yng Nghymru.  

Rydym ni'n mynd ati i wneud popeth y gallwn drwy ein rhaglen 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' a phopeth arall i wneud yn siŵr bod gennym ni'r staff sydd eu hangen arnom ni yma yng ngwasanaeth iechyd Cymru. Nid yw'n cael ei helpu gan lawer o'r pethau a ddywedir wrthym ni ar lawr y Cynulliad hwn ganddo ef a'i blaid.

Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi mai un o'r ffactorau allweddol i unrhyw weithlu deimlo'n ddiogel a'u bod yn cael cefnogaeth yw os byddan nhw'n teimlo bod systemau priodol ar waith i ganiatáu iddyn nhw godi pryderon yn effeithiol os byddan nhw'n gweld rhywbeth y maen nhw'n teimlo sy'n anghywir, os byddan nhw'n gweld arferion nad ydyn nhw'n teimlo sy'n ddiogel, os byddan nhw'n gweld bod arferion nad ydyn nhw'n teimlo sy'n dangos parch ac yn effeithiol. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod pryderon nad yw ein harferion presennol yma yng Nghymru yn ddigon annibynnol, a chaiff y pryderon hynny eu codi gan rieni a theuluoedd a hefyd gan sefydliadau proffesiynol. A all y Prif Weinidog ddweud pa un a yw wedi ei argyhoeddi ai peidio ein bod ni'n rhoi'r camau cywir ar waith yma yng Nghymru i sicrhau y gellir cynorthwyo staff pan eu bod yn codi pryderon, ac a wnaiff ef ymrwymo i gael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i dawelu ei feddwl ei hun nad oes mwy y gallwn ni ei wneud i sicrhau bod pryderon yn cael eu codi'n ddiogel—mwy y gallwn ni ei wneud ac nad ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd?

Wel, rwy'n cytuno'n llwyr, Llywydd, â'r hyn y mae Helen Mary Jones wedi ei ddweud am bwysigrwydd diwylliant yn ein gwasanaethau cyhoeddus ac yn y gwasanaeth iechyd bod pobl sydd â phryderon yn gwybod, pan fydd y pryderon hynny'n cael eu codi, y byddan nhw'n cael gwrandawiad parchus; byddan nhw'n cael eu hystyried fel rhai sydd â'r arbenigedd sydd gan bobl sy'n gweithio yn y gwasanaethau rheng flaen, pan eu bod nhw'n gweld pethau y maen nhw'n credu sy'n mynd o chwith neu y gellid eu gwneud mewn ffordd well. Pan oeddwn i'n Weinidog iechyd yn gweithio gyda Vaughan Gething, comisiynwyd Keith Evans  ar y cyd gennym i lunio'r adroddiad 'Defnyddio Cwynion yn Rhodd'. Roedd Keith Evans, fel y gwyddoch, yn weithredwr uchel iawn yn Panasonic a daeth gydag ef i'r GIG y synnwyr hwnnw o sut, os oes rhywun wedi mynd i'r drafferth—boed yn aelod o staff neu'n glaf, os yw wedi mynd i'r drafferth i roi gwybod i chi am ei brofiad a sut y mae'n meddwl y dylai pethau gael eu cywiro, na ddylech ystyried hynny fel cwyn i boeni amdani, ond fel rhodd y mae'r person hwnnw'n ei wneud i chi, oherwydd dyna yw ei gyfraniad ef. Fel y mae pobl yn dweud wrthych chi dro ar ôl tro yng Nghymru, os ydyn nhw yn cymryd camau o'r fath, mae er mwyn gwneud yn siŵr nad oes rhywun arall yn dioddef rhywbeth y maen nhw wedi ei weld neu y maen nhw eu hunain wedi cael profiad ohono. Ac wrth gwrs rydym ni'n parhau i adolygu hynny. Byddwn yn adolygu'r polisi 'Gweithio i Wella' yn ystod y misoedd nesaf, ac mae'r Gweinidog iechyd a minnau yn trafod yn rheolaidd ffyrdd y gallwn ni wneud yr hyn a allwn ni i greu'r math o ddiwylliant y cyfeiriodd Helen Mary Jones ato.

Prif Weinidog, rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r pwysau sydd ar staff y GIG, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Mae'n Nadolig eto ac mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn dal i fod yn destun mesurau arbennig. A fydd bwrdd iechyd gogledd Cymru yn dal i fod o dan reolaeth a goruchwyliaeth eich Llywodraeth chi y Nadolig nesaf?

Wel, fe atebaf y cwestiwn hwnnw yr adeg yma y flwyddyn nesaf, Llywydd.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am hynna. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi gwneud ymrwymiad i ystyried cyflwyno model mynediad cyflym i drin canser pancreatig. Cynhaliwyd trafodaeth ar y materion hyn eisoes gyda Rhwydwaith Canser Cymru.

Diolch, Prif Weinidog. Yn dilyn ein dadl drawsbleidiol ar hyn, a gefnogwyd yn dda, cysylltodd menyw â mi yr wythnos diwethaf a oedd newydd gael diagnosis yr wythnos diwethaf o ganser pancreatig, ond dywedwyd wrthi y byddai'n rhaid iddi aros dau fis am lawdriniaeth. Fe wnaeth hynny beri gofid a syndod mawr iddi. Yn ddealladwy, roedd ei gŵr yn ddig iawn ac roeddwn i'n cydymdeimlo â'r ddau ohonyn nhw, gan ein bod ni'n gwybod bod canser pancreatig yn un o'r canserau mwyaf angheuol a bod angen ei drin o fewn 21 diwrnod mewn gwirionedd. Rwy'n ddiolchgar iawn am y diweddariad yr ydych chi newydd ei roi a'ch bod chi eisoes yn cymryd camau yn dilyn y ddadl a gynhaliwyd gennym yn y fan yma, ond pa sicrwydd allwch chi ei roi, yn y cyfamser, tra ein bod ni'n edrych ar y mater mynediad cyflym hwnnw, ein bod ni hefyd yn edrych ar frys ar gomisiynu llawdriniaethau dros y ffin yn Lloegr i gleifion sy'n ddigon iach i allu cyflawni'r daith honno i gael eu llawdriniaeth yn brydlon?

Diolchaf i Lynne Neagle am y cwestiwn atodol yna. Wrth gwrs, mae ni'n iawn bodi canser pancreatig yn un o'r canserau mwyaf creulon, bod diagnosis cynnar yn arbennig o anodd oherwydd y symptomau amwys, fel y maen nhw'n eu galw yn y byd clinigol, y mae'n tueddu i'w cyflwyno. Bydd yn gwybod hefyd, hyd yn oed pan fydd diagnosis cynnar yn bosibl, bod cyfran sylweddol o gleifion sy'n addas ar gyfer llawdriniaeth hefyd wedi cael clwyf melyn ar y pwynt hwnnw ar lwybr y salwch, y mae'n rhaid ei drin cyn y gellir cynnal y llawdriniaeth. Felly, ceir rhai heriau clinigol gwirioneddol wrth ymdrin â chanser pancreatig drwy lawdriniaeth.

Felly, mae gennym ni ddau fater i ymdrin â nhw yma yng Nghymru, Llywydd. Ceir y llwybr presennol y cyfeiriodd Lynne Neagle ato—a bydd yn falch, rwy'n gwybod, bod Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Bae Abertawe yn bwriadu recriwtio pedwerydd llawfeddyg pancreatig i gynyddu capasiti theatr llawdriniaeth o ddwy sesiwn drwy'r dydd ar hyn o bryd i dair sesiwn drwy'r dydd yn y dyfodol, a'u bod nhw'n ehangu eu gweithlu nyrsio arbenigol clinigol ar yr un pryd. Tra bod hynny'n digwydd, maen nhw eisoes yn atgyfeirio cleifion ar draws ein ffin i gapasiti mewn mannau eraill, ac mae cleifion o Gymru sydd wedi cael cynnig llawdriniaeth, er enghraifft, yn ysbyty King's College yn Llundain—mae cleifion eisoes wedi derbyn y cynnig hwn ac wedi cael llawdriniaeth yno. Felly, mae gwaith i'w wneud a mwy o waith i'w wneud i sicrhau bod y llwybr presennol yn gweithio i'r eithaf ac yna ceir—fel y gwn y trafododd yr Aelod yn ystod y ddadl a gynhaliwyd gennym ni yn y fan yma dim ond rhyw wythnos yn ôl—y cyngor diweddaraf gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, a luniodd werthusiad tystiolaeth yn gynharach eleni fel y gellir cynnig llawdriniaeth yn gyflymach i gleifion y canfyddir eu canser ar y cam cynharaf. Dyna'r drafodaeth a gynhaliwyd eisoes gyda Rhwydwaith Canser Cymru ers i'r ddadl honno gael ei chynnal. Mae'r Gweinidog yn cyfarfod yr wythnos nesaf gyda Chynghrair Canser Cymru ac mae elusen canser pancreatig y DU yn rhan o'r gynghrair honno. Maen nhw wedi bod yn gefnogol iawn o'r llwybr canser sengl yr ydym ni wedi ei ddatblygu yng Nghymru a byddwn ni'n chwilio am ffyrdd nawr y gellir ymgorffori'r cyngor diweddaraf hwnnw gan NICE yn y ffordd y mae'r llwybr canser sengl hwnnw'n cael ei ddatblygu.

Prif Weinidog, mae Pancreatic Cancer UK wedi dweud ei fod yn

siomedig o weld Llywodraeth Cymru yn gwrthod cydnabod y ffaith bod canser pancreatig yn argyfwng canser pan fo Llywodraethau eraill y DU wedi derbyn yr angen i weithredu'n gyflymach pan fo angen clinigol.

Nawr, rwyf yn croesawu'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud, gan ei fod yn ymddangos yn newid pwyslais sylweddol o ran mynediad cyflym at lawdriniaeth, ond dull cyffredinol sydd ei angen arnom ni, gan fod hwn yn ganser cymharol gyffredin ac mae'r prognosis yn parhau i fod yn siomedig iawn, tra, yn ystod y 40 mlynedd diwethaf, bod llawer o ganserau cyffredin eraill wedi cynyddu'r amser a'r siawns o oroesi, yn wir, o ollyngdod parhaol. Dyna sydd ei angen arnom ni, ac rwy'n gobeithio mai dyma'r cam cyntaf yr ydych chi'n ei wneud i ganolbwyntio'n wirioneddol ar ganser pancreatig fel ei fod yn cael ei dynnu i'r un math o lefel ag yr ydym ni, a bod yn deg, wedi ei gyflawni ar gyfer canserau cyffredin eraill.

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Mae Llywodraeth Cymru yn llwyr gydnabod arwyddocâd canser pancreatig a'r her a wynebir o ran darparu triniaeth lwyddiannus ar ei gyfer. Yng nghanol degawd cyntaf datganoli, roedd cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn ar gyfer canser pancreatig yng Nghymru yn 18 y cant. Yng nghanol y degawd hwn, roedden nhw'n 28 y cant. Nawr, mae 28 y cant yn dal i fod ar ben isaf yr hyn y gall canserau eraill ei gyflawni, ond serch hynny mae'n gynnydd o 10 y cant i gyfraddau goroesi am flwyddyn o fewn degawd. Ac os gallwch chi ganfod canser pancreatig yng nghyfnod 1, yna mae'r cyfraddau goroesi am flwyddyn yn uwch na 60 y cant. Felly, rydym ni'n gwybod, lle'r ydym ni'n gallu cael ymateb cynnar i ganser pancreatig, bod pethau llwyddiannus y gellir eu gwneud. Yr her, fel y dywedais yn fy ateb i Lynne Neagle, fel y gwyddom, yw gwneud diagnosis cynnar, oherwydd nid yw'r symptomau'n hawdd eu canfod ac maen nhw wedi eu cuddio gan eu bod nhw'n edrych fel y gallen nhw fod yn gyflwr gwahanol.

Rydym ni wedi gwneud pethau anferthol yng Nghymru dros y pum mlynedd diwethaf i gynyddu'r diagnosis cynnar o ganser. Llywydd, o 100 o gleifion sy'n cael eu hatgyfeirio gan feddyg teulu gyda chanser tybiedig, canfyddir yn y pen draw nad oes gan 93 ohonyn nhw ganser o gwbl. Ond y rheswm y mae hynny'n beth da yw ei fod yn dangos ein bod ni wedi cynyddu nifer y bobl sy'n dod i mewn i'r system i gael y siawns mwyaf posibl hwnnw o'r diagnosis cynharaf posibl. Nid canser pancreatig yw'r canser rhwyddaf o bell ffordd i wneud i hynny weithio ac rydym ni'n gwybod erbyn hyn, lle gallwch wneud iddo weithio, bod gan ymyraethau llawfeddygol ran bwysicach i'w chwarae. Rydym ni'n parhau i fod yn benderfynol o weithio gyda'n rhwydwaith canser yma yng Nghymru i wella canfyddiad a diagnosis cynnar ac yna i roi'r gwasanaethau ar waith sy'n ymateb i hynny gyda'r effeithiolrwydd clinigol mwyaf posibl.

Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn yr atebion sobr a difrifol y mae wedi eu rhoi i gwestiynau cynharach, ac yn wahanol iawn i'r pantomeim a gawsom ni ar ddechrau'r cwestiynau heddiw. Erys y ffaith fod gan Gymru un o'r cyfraddau goroesi canser isaf yn y byd ymhlith gwledydd sydd â data cymaradwy. Rydym ni'n bedwerydd ar ddeg ar hugain o 36 yn y ffigurau diweddaraf yr wyf i wedi eu gweld gan Pancreatic Cancer UK, yr wyf i'n gwisgo eu rhuban heddiw, o ran goroesi am bum mlynedd.

Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn derbyn gennyf, os edrychwn ni yn ôl 10 neu 15 mlynedd, ein bod ni'n edrych ar ganser y prostad yn yr un modd negyddol, ond bu datblygiadau aruthrol o ran trin canser y prostad yn y cyfnod hwnnw a gallai'r un peth fod yn wir gyda mwy o flaenoriaeth i ddioddefwyr canser pancreatig hefyd. Gwn fod y Llywodraeth wedi bod yn gyflym i ddatgan argyfwng hinsawdd; ni allaf ddeall felly pam y mae'n teimlo mewn unrhyw ffordd ei bod wedi ei llesteirio rhag gwneud yr un peth ar gyfer canser pancreatig oherwydd mae hyn yn mynd i wneud gwahaniaeth aruthrol o bosibl i fywydau nifer fawr o bobl o gofio'r newyddion hynod ofidus y mae hyn yn ei gyfleu i bobl sy'n darganfod yn sydyn eu bod yn ddioddefwyr. Tua 25 y cant yn unig yw'r gyfradd oroesi am fis, neu beth bynnag yw ef—dim ond tua 25 y cant yw ef am flwyddyn. Felly, po fwyaf o flaenoriaeth y gall y Llywodraeth ei rhoi i hyn, y gorau fydd pethau.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn difrifol yna ac fe geisiaf barhau i roi ateb difrifol iddo. Y rheswm pam rwy'n credu ein bod ni'n gyndyn o ddewis math arbennig o ganser a datgan bod hwnnw'n argyfwng yw ar gyfer pob claf sy'n cael diagnosis o unrhyw fath o ganser mae hwnnw'n argyfwng yn eu bywydau. Rydym ni wedi bod yn amharod, rwy'n credu, am resymau da iawn i ddilyn trywydd lle mae gennym ni hierarchaeth o wahanol gyflyrau, lle'r ydym ni'n ceisio tynnu sylw at gyflwr penodol ac yn ceisio dweud ei fod rywsut yn bwysicach ac yn fwy arwyddocaol na chyflwr arall.

Nid yw hynny'n golygu nad wyf i'n deall y ddadl sy'n cael ei gwneud oherwydd yr effaith benodol iawn y mae'r canser hwn ac anawsterau diagnosis cynnar yn ei chael. Felly, nid wyf i am funud yn wfftio'r ddadl sy'n cael ei gwneud, ond mewn ateb difrifol dyna'r rheswm pam yr ydym ni wedi bod yn gyndyn i ddilyn y trywydd hwnnw. Mae canser pancreatig i unrhyw un sy'n dioddef ohono yn argyfwng, ond mae hynny hefyd yn wir i rywun sydd â chanser yr afu neu ganser yr ysgyfaint neu ganser y fron. Ac rwy'n gyndyn i ddweud bod un math o ganser yn achos mwy brys neu'n fwy o argyfwng rywsut nag un arall oherwydd, o safbwynt y claf, nid wyf i wir yn meddwl ei fod yn edrych felly.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae mentrau tasglu Cymoedd Blaenau Gwent yn cynnwys £500,000 i sefydlu Parc Bryn Bach fel safle porth i barc rhanbarthol y Cymoedd. Ar yr un pryd, bydd yr ardaloedd yn elwa ar gronfa her yr economi sylfaenol, y grant cartrefi gwag ac, yn y flwyddyn newydd, y cynllun arbrofol bysiau ymatebol integredig y bwriedir ei gynnal ym Mlaenau Gwent.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Prif Weinidog, am yr ymateb yna, a hefyd i Ddirprwy Weinidog yr economi, sydd wedi bod yn arwain ar lawer o'r mentrau hynny. Rwyf i hefyd yn ddiolchgar i Weinidog yr economi am ei eiriau a'i gyfarfodydd yn ystod yr wythnos ddiwethaf am y datblygiadau gyda Thales ac chyda TVR. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo adnoddau sylweddol ac wedi gwneud nifer o ddatganiadau ar gefnogi'r buddsoddiad yn TVR a chefnogi twf presenoldeb Thales yng Nglynebwy, ac rydym ni i gyd yn falch iawn o weld y buddsoddiadau hynny'n cael eu gwneud yn y fwrdeistref. Ond rydym ni hefyd yn edrych ar fframwaith cyffredinol y Cymoedd Technoleg, ac mae'n bwysig bod yr ymrwymiad a wnaed gan y Llywodraeth hon i fuddsoddiad o £100 miliwn dros y degawd nesaf i newid yn llwyr dyfodol economaidd, nid yn unig Blaenau Gwent ond holl ranbarth Blaenau'r Cymoedd, yn cael ei gyflawni ac y gallwn ni weld yr elfennau hynny o ddarpariaeth yn dod i rym dros y cyfnod sydd i ddod. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni sut yr ydych chi'n disgwyl i'r Cymoedd Technoleg fod yn datblygu dros y 12 mis nesaf a'r buddsoddiadau yr ydych chi'n rhagweld y byddan nhw'n cael eu gwneud yn ystod y cyfnod amser hwn?

Llywydd, diolchaf i Alun Davies am hynna ac am y diddordeb parhaus, wrth gwrs, y mae'n ei gymryd yn y materion hyn. Bydd yn gwybod fy mod i, ynghyd â Ken Skates, wedi cyfarfod ag uwch swyddogion o Thales ddydd Llun yr wythnos diwethaf, gan gynnwys prif swyddog gweithredol Thales UK, ac roedden nhw'n awyddus iawn i siarad am yr hyn y maen nhw eisoes wedi ei gyflawni drwy eu presenoldeb yng Nglynebwy.

Roedd hi'n galonogol iawn yn wir i glywed am y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda menywod ifanc yn enwedig mewn ysgolion yn yr ardal honno a'r ymdrechion bwriadol iawn y maen nhw'n eu gwneud fel cwmni i wneud yn siŵr bod swyddi'r dyfodol y byddan nhw'n eu creu yn wirioneddol agnostig o ran rhyw, a'u bod ar gael i'r un lefelau i fenywod ifanc ag y maen nhw i ddynion ifanc. Maen nhw wedi cymryd rhai camau ymarferol iawn, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, i wneud yn siŵr y gall hynny ddigwydd. Fe wnaethon nhw siarad â mi am fuddsoddiadau pellach y maen nhw'n gobeithio y byddwn ni'n gallu eu gwneud ochr yn ochr â nhw i barhau i wneud y ganolfan seiberddiogelwch genedlaethol yn rhan fywiog o'r economi leol honno, gan gofio mai'r de-ddwyrain sydd â'r crynodiad mwyaf o gwmnïau seiberddiogelwch yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, gan ddenu diddordeb gwirioneddol gan fuddsoddwyr rhyngwladol yn hynny hefyd.

O ran TVR, rydym ni'n parhau i weithio'n agos gyda'r cwmni hwnnw. Roeddwn i'n falch iawn o weld eu bod nhw wedi cymryd rhan yn y fforwm modurol, sef cyfarfod mawr y fforwm a gynhaliwyd gennym yr wythnos diwethaf yn rhan o agoriad ffurfiol Aston Martin. Mae arian ar gael gan Lywodraeth Cymru i'w fuddsoddi ar y cyd â TVR mewn safleoedd yn ardal Blaenau Gwent. Rydym ni angen i'r cwmni fod mewn sefyllfa gref i sicrhau eu bod hwythau hefyd yn gallu cyflwyno'r buddsoddiad preifat sy'n angenrheidiol i sicrhau llwyddiant y buddsoddiad mewn seilwaith y byddem ni'n ei wneud fel Llywodraeth. Mae'r trafodaethau hynny'n cael eu harwain, fel y dywedodd Alun Davies, gan y Dirprwy Weinidog, gwn ei fod yn hapus i gyfarfod a rhoi gwybodaeth fanylach i chi ynghylch sefyllfa bresennol y trafodaethau gyda TVR.

Diolchaf i'r Aelod. Er nad yw darparu band eang yn fater sydd wedi ei ddatganoli, mae Llywodraeth Cymru wedi camu i'r adwy i ddiogelu dinasyddion Cymru rhag methiant y farchnad. Buddsoddwyd dros £32 miliwn, er enghraifft, mewn darparu cyflymder band eang cyfartalog o 82 Mbps i dros 111,000 o safleoedd ar draws y gorllewin.

Diolch am hynna, er mae'n rhaid i mi ddweud nad yw eich ymdrechion i ddiogelu cyflymderau band eang wedi bod yn gwbl lwyddiannus. Ail-bwysleisiodd adroddiad a gyhoeddwyd gan y grŵp defnyddwyr uSwitch yr wythnos diwethaf yr anghysondeb rhwng cyflymderau band eang. Er enghraifft, ym Mhenffordd, cofnodwyd y cyflymderau lawrlwytho cyfartalog arafaf, a oedd yn golygu y byddai ffilm Netflix HD dwy awr o hyd yn cymryd mwy nag 11 awr i'w lawrlwytho. Fodd bynnag, yn Clare Walk ym Mhenfro, gellid lawrlwytho'r un ffilm honno mewn 11 munud yn unig. Fy mhryder ynglŷn â hyn yw oherwydd, fel y gwyddom, mae cyflymderau band eang yn hanfodol ar gyfer iechyd, ar gyfer addysg, ar gyfer cyfathrebu ac ar gyfer adloniant. Rydych chi wedi cael symiau sylweddol o arian, a sylwaf ym maniffesto'r Blaid Lafur eich bod chi'n cynnig band eang am ddim i bawb yn rhan o'ch anrhegion Nadolig. Ond, beth allwch chi ei wneud i sicrhau bod yr arian a roddwyd i chi gan San Steffan ar gyfer y prosiectau hyn eisoes [Torri ar draws.]—rwy'n mynd i anwybyddu'r gwichian yn y cefndir—yn sicrhau mewn gwirionedd bod gennym ni fand eang sy'n addas i'w ddiben? Rydych chi wedi cael llwyth o arian.

Llywydd, nid yw Llywodraeth Cymru yn cael arian gan Lywodraeth y DU at y diben hwn gan fod hwn yn gyfrifoldeb nad yw wedi ei ddatganoli. Felly, byddai'n llawer gwell i'r Aelod gyfeirio ei gwestiynau at y rhai sy'n gyfrifol am y mater hwn. Yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud yw defnyddio arian a ddarparwyd i ni at ddibenion eraill, ac arian yr ydym yn ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd, i unioni methiant y Llywodraeth Geidwadol i fynd i'r afael â'r problemau—y problemau gwirioneddol, go iawn—y mae'r Aelod wedi eu codi.

Mae hi'n hollol iawn i ddweud bod y Blaid Lafur, yn ein maniffesto, yn gwneud cynigion a fyddai'n mynd i'r afael â'r anawsterau y mae'r Aelod wedi eu nodi. O dan rwymedigaeth gyfredol y gwasanaeth cyffredinol. Mae gennym ni sefyllfa yng Nghymru nad yw'n gyffredinol. Yn sicr, nid yw'n rhwymedigaeth. Mewn rhai rhannau o Gymru, prin iawn ei fod yn wasanaeth. Mae'r Blaid Lafur a'n maniffesto yn cydnabod na fydd band eang yn wasanaeth braf i'w gael neu'n ategol yn y dyfodol; bydd yn gyfleustod pwysig, a dylid ei drin fel gwasanaeth cyffredinol.

Byddwn yn buddsoddi i sicrhau y bydd y cymunedau hynny ledled Cymru sy'n dibynnu ar fand eang ar gyfer eu busnesau ac ar gyfer eu cartrefi yn ei gael o dan Lywodraeth Lafur. Mae pobl yng Nghymru sydd â diddordeb yn hynny ac sydd wedi clywed yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud yn gwybod pwy y mae'n rhaid iddyn nhw bleidleisio drosto er mwyn ei gael.

Llywydd, nodir y camau gweithredu hyn yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser yng Nghymru. Maen nhw'n cynnwys pwyslais ar ganfod yn gynnar a chyflwyno un llwybr canser. Drwy wneud hynny, gallwn barhau i wella cyfraddau goroesi canser yng Nghymru.

Diolch i chi am yr ateb yna, Gweinidog. Y ffaith yw bod rhoi diagnosis i bobl ar y cam cynharaf yn hanfodol er mwyn rhoi'r cyfle gorau i gleifion oroesi canser. Fodd bynnag, mae pob bwrdd iechyd heblaw am un yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd recriwtio a chadw radiograffwyr. Mae oddeutu un o bob 10 o swyddi nyrs endosgopi yn wag, ac mae rhai byrddau'n gorfod dod â thimau o Loegr i mewn i glirio ôl-groniadau. Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gynyddu'r lleoedd hyfforddi clinigol yn unol ag anghenion cleifion Cymru yn y presennol ac yn y dyfodol, os gwelwch yn dda?

Llywydd, dywedais yn gynharach, wrth ateb cwestiwn arall, fod Llywodraeth Cymru erbyn hyn, am chwe blynedd yn olynol, wedi buddsoddi mwy o arian bob blwyddyn yn hyfforddiant ein gweithwyr clinigol ac yn y proffesiynau sy'n gysylltiedig â meddygaeth, fel bod gennym ni'r gweithlu y mae ei angen arnom ni yma yng Nghymru. Mae hynny'n sicr yn cynnwys cynnydd yn nifer y radiograffwyr sy'n cael eu hyfforddi.

Ond, yn ogystal â bod â mwy o bobl yn cael hyfforddiant, mae'n rhaid i chi hefyd greu'r amodau lle gall y bobl hynny ymarfer a datblygu eu sgiliau, fel eu bod yn gallu gwneud y gwaith angenrheidiol sy'n galw am sgiliau penodol yn y gwasanaeth iechyd. Dyna pam yr ydym ni wedi creu academi ddigidol yma yng Nghymru, yn ardal Cwm Taf. Mae'n darparu man lle gellir gwella radiograffeg o ran nifer y bobl sy'n mynd i mewn i'r proffesiwn, ond lle gallwn ni hefyd greu'r amodau lle y bydd y sgìl arbenigol iawn hwnnw, sy'n datblygu dros amser, yn cael ei wneud yn wahanol yn y dyfodol, lle y gellir creu gweithlu'r dyfodol.

Thank you, First Minister.

The next item is questions to the Deputy Minister, Jane Hutt, and the first question is from David Melding.

Mae adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ac ymgyrch Rhuban Gwyn 2019 wedi tynnu sylw at yr angen i weithredu Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn llym ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, mewn partneriaeth â gwasanaethau arbenigol.

Gweinidog, fel y gwyddoch chi, mae'r archwilydd cyffredinol wedi dweud bod dioddefwyr a goroeswyr yn wynebu system dameidiog sy'n anghyson, yn gymhleth ac yn fyrdymor. Ac mae'n dweud bod y cynnydd o ran cyflawni agweddau allweddol ar y Ddeddf yn wael ac nad yw wedi cael yr effaith ddymunol. Ac mae'n galw am gydweithio effeithiol a gweithio ar y cyd mewn meysydd allweddol, a bod yn rhaid i ni ymdrechu yn galetach i sicrhau bod gennym ni y math hwn o ddull gweithredu cydlynol. Nawr, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod y Llywodraeth yn ymateb i'r feirniadaeth hynod ystyriol hon gan fod cefnogaeth drawsbleidiol i wella gwasanaethau yn y maes hollbwysig hwn. Ac wrth i ni wneud cymaint o gynnydd o ran sut mae'r cyhoedd yn gwrthod unrhyw sôn am dderbyn trais domestig fel norm mewn unrhyw ffordd—ac rydym ni wedi gweld ein gwasanaethau brys yn ymateb, yr heddlu yn wych hefyd, wrth newid eu systemau o ran sut maen nhw'n ymdrin â'r materion hyn—mae'n rhaid i ni sicrhau bod y gwasanaethau yr ydym ni wedyn yn eu darparu i'r goroeswyr a'r dioddefwyr y gorau y gallan nhw fod. Nawr, rwy'n gwybod na allwn ni gyflawni hyn dros nos, ond mae'n bwysig ein bod ni'n edrych ar hyn yn ofalus iawn, iawn i sicrhau ein bod ni yn cael gwell gwasanaethau.

A diolchaf i David Melding am godi'r cwestiwn hwn heddiw. Byddwch chi'n ymwybodol o'm datganiad ysgrifenedig ar 25 Tachwedd, lle'r oedd yr adroddiad yn dangos bod—. Cyhoeddodd Swyddfa Archwilio Cymru ei hadroddiad ac roedd yn dangos bod y Ddeddf yn gwella gwasanaethau ledled Cymru, ond mae'n amlwg bod mwy i'w wneud. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru yn dweud bod y Ddeddf yn helpu i ysgogi'r gwaith o weddnewid gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a'i bod wedi bod yn hollbwysig o ran ysgogi newid. Ond, wrth gwrs, mae hyn mewn gwirionedd yn cynnwys, nid yn unig Llywodraeth Cymru yn arwain, ond awdurdodau lleol, byrddau iechyd lleol, yn pennu eu strategaethau clir ar gyfer codi ymwybyddiaeth, atal a rhanbartholi, a hefyd gwneud yn siŵr eu bod yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â thanberfformio a gosod amcanion cydraddoldeb strategol. Felly, mae'r darn arloesol hwn o ddeddfwriaeth a wnaed yng Nghymru yn helpu i ysgogi'r gwaith o weddnewid gwasanaethau, ond, yn amlwg, mae'n rhaid i ni roi sylw i'r argymhellion.

Rwyf eisiau sôn wrthych chi am achos sy'n ymwneud â merch 14 oed yr ymosodwyd arni yn rhywiol. Plediodd y cyflawnwr yn euog ac, ym mis Medi, cafodd ddedfryd o 24 mis o garchar, wedi ei ohirio am ddwy flynedd. Gwnaed gorchymyn atal niwed rhywiol am 10 mlynedd a chafodd ei orchymyn hefyd i gofrestru fel troseddwr rhyw am 10 mlynedd. Mae'r ddedfryd ohiriedig wedi arwain at ganiatáu i'r pedoffilydd hwn sydd wedi ei euogfarnu ddychwelyd i'w gartref sy'n llai na 300 troedfedd i ffwrdd o gartref teuluol y dioddefwr. Mae ei bresenoldeb parhaus yn gwneud i'r teulu cyfan, ond yn enwedig y ferch yn ei harddegau sy'n agored i niwed, deimlo'n ofnus, yn anniogel ac i fethu â symud ymlaen. Mae'r teulu cyfan yn cael gwasanaeth cwnsela a chymorth iechyd meddwl i ddod i delerau â'r hyn sydd wedi digwydd, ond mae'r atgofion trawmatig parhaus a dyddiol am yr hyn a ddigwyddodd yn golygu bod adferiad mwy neu lai yn amhosibl.

Nid cyfiawnder yw hyn. Gwarth yw hyn. Oherwydd achosion fel hyn rwyf eisiau gweld y system cyfiawnder troseddol yn cael ei datganoli. Siawns y byddem ni'n rhoi diogelu'r dioddefwr, diogelu plant a diogelwch y cyhoedd wrth wraidd system cyfiawnder troseddol sy'n cael ei gweithredu yng Nghymru. Mae gennym ni ddeddfwriaeth yng Nghymru a ddylai gynnig amddiffyniad i'r plentyn sy'n dioddef yn yr achos hwn, ac eraill sydd mewn sefyllfa debyg. Dylai Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 fod yn un dewis i ddarparu amddiffyniad. Hefyd, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei gwneud yn glir bod llesiant yn cynnwys yr hawl i fod yn rhydd rhag cam-drin a chael rheolaeth ar eich bywyd o ddydd i ddydd. Mae angen symud y troseddwr a euogfarnwyd yn yr achos hwn cyn y gellir gwneud mwy o niwed. Ni ddylai'r ferch hon orfod wynebu'r sawl a wnaeth ei cham-drin bob un dydd.

Dirprwy Weinidog, pa obaith y gallwch chi ei gynnig i'r teulu y cyfarfûm i â nhw yr wythnos hon?

Wel, unwaith eto, diolchaf i Leanne Wood am ddod â hyn i'n sylw yn y Siambr hon heddiw. Yn amlwg, mae gennym ni gyfrifoldebau o ran diogelu ein plant rhag cam-drin rhywiol a chamfanteisio, ac, yn wir, rydym yn datblygu ac yn ymgynghori ar y canllawiau statudol. Ond mae hefyd yn gyfrifoldeb i'r system gyfiawnder, a byddaf hefyd yn gwneud yn siŵr bod yr achos hwn yn cael ei godi ar y lefel uchaf o ran ein heddlu a'n comisiynwyr heddlu a throseddu.

Mae Deddf Tai (Cymru) 2014 yn ei gwneud yn glir bod angen i awdurdodau lleol ddarparu digon o safleoedd preswyl a thramwy awdurdodedig i Sipsiwn a Theithwyr. Yn 2013, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau ar reoli gwersylloedd diawdurdod o ran swyddogaethau, cyfrifoldebau a hawliau, i sicrhau dull teg a chyson o ymdrin â gwersylloedd diawdurdod.

Diolch, Gweinidog, am yr ateb yna. Yng Ngweriniaeth Iwerddon, maen nhw wedi sefydlu mesurau sydd, yn amlwg, yn cynorthwyo awdurdodau lleol a'r asiantaethau gorfodi i symud ar safleoedd anghyfreithlon. A ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i effeithiolrwydd darpariaeth o'r fath yma yng Nghymru? Ac, yn ail, yn aml iawn pan fydd safleoedd anghyfreithlon yn datblygu, mae bil glanhau enfawr y mae'n rhaid i drethdalwyr lleol ei ysgwyddo. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i ystyried cryfhau pwerau lleol i adennill rhai o'r costau gan y teithwyr anghyfreithlon sydd wedi sefydlu safleoedd, ac eto trethdalwyr lleol sy'n talu'r bil am y llanastr yn y pen draw?

Fel y dywedais i, rydym ni wedi cyhoeddi, wrth gwrs, y canllawiau ar reoli gwersylloedd diawdurdod, yn 2013, ac mae'n nodi ein disgwyliadau clir o ran sut y bydd awdurdodau cyhoeddus yn datrys gwersylloedd o'r fath. Hefyd, mae'n bwysig ein bod ni'n ystyried cymesuredd unrhyw gamau i ddatrys gwersylloedd, gan bwyso a mesur hawliau a rhwymedigaethau pawb dan sylw. Mae'n rhaid i mi ddweud bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi datrysiad cyson, dyngarol ac effeithiol ar gyfer gwersylloedd diawdurdod, gan barchu hawliau Sipsiwn a Theithwyr i fyw bywyd nomadig, a hawliau'r gymuned ehangach. Ac yn sicr, rydym ni'n bryderus iawn—roeddwn i'n bryderus iawn—am yr ymgynghoriad diweddar a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU. Mae'n rhywbeth lle y byddwn ni'n ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw, gan bwyso ar Lywodraeth y DU i ailfeddwl a mabwysiadu ein dull gweithredu ni.

Our Safer Communities programme is taking forward recommendations arising from the 'Community safety in Wales' report produced by the Wales Audit Office. It does so via a multi-agency approach with key partners.

Thank you very much for that wonderful response, Minister.

Fe fyddwch yn ymwybodol bod stryd fawr Abertawe wedi cael trafferthion yn ddiweddar o ran troseddu yn yr ardal, o ran defnyddio cyffuriau, puteindra, dwyn, a thrais. Mae'r broblem wedi bod yno ers misoedd—blynyddoedd, mewn gwirionedd—a chofnodwyd 75 o droseddau ym mis Medi a mis Hydref yn unig. Nawr, o ystyried bod gennych chi fel Llywodraeth Cymru swyddogaeth allweddol o ran diogelwch cymunedol ac o ran adfywio, a chefnogi mentrau fel trin camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, digartrefedd, cysgu ar y stryd ac amddiffyn dioddefwyr, beth arall ydych chi'n bwriadu ei wneud, ar y cyd â Heddlu De Cymru a Chyngor Abertawe, i fynd i'r afael â'r broblem hon ar un o byrth allweddol Abertawe?

Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud ein cymunedau yn fwy diogel, ac mae'n rhaid i hynny fod yn gamau ar y cyd a gymerir i leihau ymddygiad gwrthgymdeithasol a throseddu—nid yw'r rhain yn faterion sydd wedi eu datganoli yn uniongyrchol, ond mae gennym ni gyfrifoldebau i sicrhau y gallwn ni wneud popeth o fewn ein gallu i wneud pobl Cymru yn fwy diogel a theimlo'n fwy diogel. Rydym ni, wrth gwrs, yn ymgorffori dull iechyd cyhoeddus wrth wraidd ein rhaglen. Cadeiriais gyfarfod diweddaraf Bwrdd Partneriaeth Plismona Cymru. Er enghraifft, fe wnaethom ni ganolbwyntio yr wythnos diwethaf ar gamddefnyddio sylweddau, sydd, wrth gwrs, yn broblem, fel yr ydych chi wedi'i godi. Ac rwy'n meddwl bod Ymgyrch Sceptre, yn ystod y cyfnod rhwng 1 Gorffennaf a 30 Medi eleni, gan gynnwys tasglu yn Abertawe, o ran mynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau—. Ond mae hwn yn—. Yn amlwg, mae grŵp digwyddiadau critigol Bae Abertawe, sydd hefyd yn edrych ar y materion hyn, yn hanfodol bwysig. Ond rydym ni'n bwrw ymlaen â'r argymhellion sy'n codi o adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ar ddiogelwch cymunedol, fel y dywedais i, drwy'r dull amlasiantaethol hwn.

Tybed, Dirprwy Weinidog, os caf i bwyso ychydig mwy arnoch chi ar hynny. Oherwydd, fel y gwyddoch, yn gymharol ddiweddar, mae Heddlu De Cymru, er mwyn ceisio mynd i'r afael â phuteindra ar y stryd, yn arbennig ar Stryd Fawr Abertawe, wedi cyflwyno gorchmynion diogelu'r cyhoedd, ac mae hynny wedi achosi cryn ddadlau. Canlyniad hyn, a oedd i'w ddisgwyl efallai, yw bod y menywod a'r rhai hynny sy'n manteisio arnyn nhw wedi symud i rywle arall. Tybed a allwch chi roi mwy o wybodaeth i ni am yr hyn y mae'r tasglu wedi ei argymell, oherwydd rwy'n credu y dylai fod yn destun pryder i bob un ohonom ni fod yr heddlu wedi dweud wrthym ni mai'r ffordd orau neu'r unig ffordd o weithredu'r ymyrraeth fwyaf er mwyn cynorthwyo'r menywod hyn yn erbyn camfanteisio yw eu harestio mewn gwirionedd, sydd yn ôl pob tebyg yn gam rhy llym i ymdrin â'r broblem yn fy marn i. Beth allwch chi ddweud wrthym ni am y gwasanaethau datganoledig sydd ar gael i chi sy'n gallu helpu'r menywod ac, wrth gwrs, rhai dynion hefyd, i ddod allan o'r trap hwn heb fod yn rhaid eu harestio?

Wel, rwyf innau hefyd yn ddiolchgar iawn, Suzy Davies, eich bod chi wedi codi'r mater yna am agweddau ar fod yn agored i niwed hefyd, yn enwedig menywod yn y sefyllfa hon, ac yn amlwg mae angen taro cydbwysedd yn y fan yma ynghylch mynd i'r afael â materion, fel camddefnyddio sylweddau ac effaith hynny, yr wyf i wedi eu hamlinellu yn Ymgyrch Sceptre. Ond mae'n amlwg yn gyfrifoldeb, nid yn unig i'r awdurdod lleol a'r bwrdd iechyd, ond hefyd—. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hyn yn mynd â mi at y glasbrint troseddwyr benywaidd o ran sut y gallwn ni ymyrryd a cheisio cefnogi menywod yn y sefyllfa hon, ac ystyried y dull Cymru Ddiogelach o sicrhau bod diogelwch ar y strydoedd ar gyfer y rhai hynny sydd fwyaf agored i niwed a bod problemau Bae Abertawe yn cael eu trin ar sail amlasiantaethol.

Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog i gefnogi'r ddarpariaeth o wasanaethau cynghori. Mae ein cyllid grant yn sicrhau bod rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghaerdydd, a ledled Cymru, yn cael y cyngor a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw i ddatrys problemau gyda'u tai, eu dyledion neu eu budd-daliadau lles.

Mae dyled yn amlwg yn bryder cynyddol yn y sefyllfa bresennol. Gwyddom o'r adroddiad 'Cymru yn y coch': a oedd yn asesu effaith dyledion problemus yng Nghymru yn gynharach eleni mai Caerdydd, ein dinas fwyaf, sydd hefyd â'r dwysedd uchaf o ddyled. Mae bron i 200,000 o bobl ledled Cymru yn ymgodymu â dyledion difrifol ac mae 200,000 arall eisoes yn dangos arwyddion o drallod ariannol. Ac yn anffodus, dyma'r adeg o'r flwyddyn pan fydd pobl yn cael eu hannog i wario arian nad yw ganddyn nhw.

Ond, er hynny, y prif resymau y mae pobl yn mynd i ddyled ddifrifol yw incwm sy'n gostwng o ganlyniad i'r economi gìg y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hi erbyn hyn, yn ogystal â salwch neu anaf a diweithdra, sy'n anodd iawn eu lliniaru, gan nad oes gan bobl syniad bod hynny ar ddod, fel arfer. Yn frawychus, rwy'n darllen bod hyn yn golygu bod llawer yn defnyddio cardiau credyd i lenwi bylchau yn eu costau byw bob dydd, ac rydym ni hefyd yn gwybod bod toriadau i fudd-daliadau mewn gwaith ac allan o waith yn ystod y naw mlynedd diwethaf o dan gamau cyni y Llywodraeth Dorïaidd hon yn ffactor pwysig.

Mae pobl sydd mewn dyled ddifrifol yn fy etholaeth i yn aml yn cael eu llorio gan y broblem i'r fath raddau fel eu bod nhw'n araf i ddod i gael cyngor. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y gall pobl gael gafael ar wasanaethau cyngor ar ddyledion yn rhwydd pan eu bod nhw'n mynd i'r fath drafferthion?

Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn pwysig yna. Mae'n fater yr wyf i wedi bod yn ei godi'n lleol yng Nghaerdydd a'r Fro o ran swyddogaeth yr undebau credyd yn ogystal â gwasanaethau cynghori wrth ddarparu benthyciadau fforddiadwy yn y cyfnod cyn y Nadolig, ac yn wir gall hynny osgoi ac atal y cynnydd mewn dyledion ar yr adeg arbennig hon o'r flwyddyn.

Ond rwy'n credu bod gwasanaethau cynghori yn hollbwysig o ran darparu nid yn unig mynediad o ran y swyddfeydd sydd ar gael gan Cyngor ar Bopeth Caerdydd a'r Fro, ond hefyd eu bod wedi eu lleoli yng nghanol cymunedau pan fydd pobl yn ei chael hi'n anodd cael gafael ar gyngor yn enwedig ynghylch gwasanaethau dyledion. Mae'n rhaid iddyn nhw gael eu darparu yng nghanol eu cymunedau i gyrraedd y bobl sydd eu hangen. Ond byddwn i'n dweud bod y gwasanaeth yng Nghaerdydd a'r Fro, yn ystod y llynedd yn unig, wedi helpu dros 3,500 o bobl i ddatrys problemau yn ymwneud yn benodol â materion lles cymdeithasol. A'r hyn sy'n hollbwysig o ran atal dyled, mewn gwirionedd, yw bod hynny wedi cynnwys cynhyrchu enillion incwm o fwy na £4.5 miliwn.

Gweinidog, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwerthfawrogi swyddogaeth y sector gwirfoddol yn enwedig wrth roi cyngor, oherwydd, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, maen nhw yng nghanol eu cymunedau, mae pobl yn fwy parod i'w defnyddio yn aml iawn, ac mae'n bwysig iawn, rwy'n credu, ein bod ni'n parhau i gefnogi sefydliadau sydd â'r swyddogaeth hon a bod y ddinas hefyd yn sylweddoli pa mor bwysig yw rhoi cymorth i fudiadau gwirfoddol, drwy elfen o gyllid craidd neu drwy eu hariannu ar gyfer gwasanaethau cynghori, a bod gwerth mewn gwario arian yn y modd hwnnw.

Diolch i David Melding am y cwestiwn hwnnw. Yr hyn sy'n bwysig o ran trefniadau'r gronfa cyngor sengl, yr arian grant cyngor sengl yr wyf wedi'i ddyfarnu i ddarparwyr yw, er bod darparwyr arweiniol—yn yr achos hwn, Cyngor ar Bopeth Caerdydd a'r Fro, mewn ymateb i'r cwestiwn hwn—mae ganddyn nhw hefyd bartneriaid cynghori a phartneriaid mynediad, yn ogystal â phartneriaid eraill yn y sector gwirfoddol.

Thank you, Deputy Minister.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r ddadl yfory ar y cynnig i ddirymu Rheoliadau Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Gwybodaeth Benodedig) (Cymru) 2019 wedi'i thynnu yn ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg am ei hagwedd at addysg cydberthynas a rhywioldeb yng Nghymru? Mae etholwyr wedi cysylltu â mi i fynegi eu pryderon bod cynghorwyr Llywodraeth Cymru wedi galw am wneud gwersi'n orfodol yn ysgolion Cymru. Yn Lloegr, mae disgwyl i benaethiaid siarad â rhieni sy'n dymuno eithrio eu plant o'r gwersi hyn i esbonio mantais derbyn yr addysg bwysig hon. Fodd bynnag, bydd gan rieni yr hawl o hyd i dynnu eu plentyn yn ôl hyd at 15 oed. Gweinidog, a gawn ni ddatganiad ynghylch a fydd y Gweinidog yn dilyn y dull adeiladol o ymgysylltu â rhieni, fel yn Lloegr, neu a yw hi'n cefnogi dileu hawliau rhieni i leisio barn ar yr agwedd hon ar addysg eu plant yn gyfan gwbl?

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cau ymgynghoriad ar yr union fater penodol hwn yn ddiweddar. Gwn y bydd y Gweinidog addysg yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am ganlyniad ei hystyriaethau, pan fydd hi wedi cael y cyfle i roi ystyriaeth lawn i'r holl ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw.

O gofio ymrwymiad y Llywodraeth i gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, a gawn ni ddatganiad yn amlinellu a yw'r Llywodraeth yn gresynu at sylwadau'r AS Llafur a ddisgrifiodd ymgeisydd Plaid Cymru fel un sydd ag obsesiwn â'r iaith Gymraeg? A yw'r Llywodraeth o'r farn bod gan bawb sy'n siarad Cymraeg neu sy'n dysgu Cymraeg obsesiwn â'r Gymraeg? A wnewch chi gytuno i gael gair â'r AS dan sylw i egluro bod y sarhad hwn ar y Gymraeg gan y blaid Lafur yn achosi rhaniadau ac yn anghywir? Ac a wnewch chi gytuno â mi na ddylid goddef defnyddio'r Gymraeg yn arf fel hyn, fod y math hwn o chwibanu ar gŵn yn annerbyniol, ac a wnewch chi ymrwymo inni y prynhawn yma i roi terfyn arno?

Hoffwn i sôn am broblem ynghylch y cyllid ar gyfer cyrsiau penben. Tynnwyd fy sylw at hyn gan etholwr sydd wedi cael ei gadael mewn tlodi oherwydd nad yw'n cael y cymorth ariannol yr oedd ganddi'r hawl iddo fel myfyrwraig â dyslecsia. Mae'r cwmni benthyciadau myfyrwyr yn atal yr arian gan eu bod yn aros am benderfyniad polisi gan Lywodraeth Cymru ynghylch y cyrsiau penben hyn. Mae Cyllid Myfyrwyr Cymru yn dweud na allan nhw ryddhau unrhyw arian hyd nes iddyn nhw glywed gan Lywodraeth Cymru. Mae'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr yn dweud iddyn nhw rybuddio Llywodraeth Cymru am y mater hwn pan gododd, gan wneud yn glir na fydden nhw'n gwneud unrhyw daliad i fyfyrwyr ar y cyrsiau penben hyd nes y rhoddir naill ai'r ddeddfwriaeth neu lythyr awdurdod iddyn nhw. 

Mae fy etholwr yn un o'r rhai ffodus. Ar ôl rhoi'r gorau i'w chwrs gan na allai fforddio'r tocyn bws, fe'i darbwyllwyd i newid ei meddwl gan y coleg y mae'n ei fynychu am eu bod wedi cynnig bwrsariaeth iddi fel y gall ymdopi tan y Nadolig. Mewn gohebiaeth â'r Gweinidog Addysg, rwyf wedi cael sicrwydd y bydd yn cyflwyno rheoliadau i ddiwygio'r sefyllfa hon yn fuan, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu. A wnaiff y Llywodraeth roi addewid nawr y caiff y mater hwn ei gwblhau cyn y Nadolig i ddod â sicrwydd i fy etholwr ac eraill sy'n eu cael eu hunain yn yr un sefyllfa? Hefyd, a fydd yna ymdrech i gysylltu â phob un o'r myfyrwyr hynny a all fod wedi gadael eu cyrsiau'n o ganlyniad i'r camgymeriad biwrocrataidd hwn er mwyn rhoi gwybod iddyn nhw y bydd cymorth ariannol yn cael ei adfer, gan roi'r dewis iddyn nhw barhau â'u hastudiaethau?

Llywydd, nid oes yr un blaid sydd wedi gwneud mwy dros y Gymraeg na'r Blaid Lafur. Mae gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Lafur Cymru hanes hir a balch o gefnogi'r Gymraeg a bod yn frwdfrydig dros y Gymraeg, ac yn uchelgeisiol dros y Gymraeg. A dyna pam mae Cymraeg 2050 yn ganolog i holl bolisïau Llywodraeth Cymru, ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau ein bod ni'n gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd y miliwn hynny o siaradwyr Cymraeg ac i ddyblu'r defnydd o'r Gymraeg. Ac mae Llywodraeth Cymru yn angerddol am yr agenda hon.

O ran yr ail fater, rwy'n falch eich bod wedi cael y sicrwydd yr oeddech chi yn ei geisio gan y Gweinidog Addysg, y bydd yn cyflwyno'r rheoliadau priodol, ac rwy'n falch bod y Coleg wedi gallu cynnig i'ch etholwr y cymorth sydd ei angen arni i allu parhau i fynychu ei chwrs tan y Nadolig. Yn amlwg, siaradaf â'r Gweinidog Addysg am yr amserlen ar gyfer cyflwyno'r rheoliadau pwysig hynny a'r gwelliannau.

Ddydd Mawrth diwethaf, cyflwynodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth adroddiad ar gyflogaeth a phobl anabl. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru, ac yn bwysicach, gan gyrff sy'n cael eu cefnogi'n ariannol gan Lywodraeth Cymru, i gynyddu nifer y bobl anabl sy'n cael eu cyflogi?

Yn ail, mae fy ngwrthwynebiad i losgi yn hysbys ac wedi'i gofnodi'n helaeth. Hoffwn i ofyn am ddatganiad ynglŷn â'r allyriadau carbon deuocsid o losgyddion biomas ac esboniad pam na fydd Llywodraeth Cymru yn gosod moratoriwm ar losgyddion newydd, ac eithrio'r rhai ar gyfer gwaredu gwastraff meddygol, a hefyd ar weithfeydd biomas newydd. Gwyddom nad yw llosgi a newidiadau eraill i ddeunydd yn ei ddinistrio. Mae'r gyfraith ar gadwraeth cyflyrau màs yn nodi bod màs deunydd bob amser yr un peth cyn ac ar ôl i newidiadau ddigwydd. Nid yw'n bosibl creu na dinistrio'r deunydd hwnnw, dim ond ei newid o un ffurf i'r llall. Felly, yr hyn sydd gennym ni yn y pen draw, mewn gwirionedd, yw troi carbon ac elfennau eraill yn ddeuocsinau a charbon deuocsid.

Diolch i Mike Hedges am godi'r ddau fater hyn. Roedd y cyntaf yn ymwneud â gwaith Llywodraeth Cymru o ran cefnogi a galluogi pobl anabl i fynd i'r gweithle o fewn cyd-destun Llywodraeth Cymru. A ninnau'n sefydliad arweinydd hyderus o ran anabledd lefel 3, rydym wedi ymrwymo i gynyddu nifer y bobl anabl sy'n gweithio yn y sefydliad hwn. Felly, drwy ddefnyddio'r model cymdeithasol o anabledd i ddileu rhwystrau, gweithredu'n gadarnhaol a thargedu pobl anabl drwy allgymorth ac annog ymgeiswyr i ofyn am addasiadau yn ystod y broses recriwtio, mae nifer y bobl anabl sy'n ymuno â Llywodraeth Cymru wedi codi yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Ond yn sicr nid ydym yn hunanfodlon, a dyna pam mae gennym ein cynllun gweithredu amrywiaeth a chynhwysiant 2020-4 wrthi'n cael ei ddatblygu, a bydd hwnnw'n nodi'r camau nesaf i ni o ran sicrhau bod yr ymyriadau hynny'n parhau ac yn parhau i fod yn effeithiol o ran cefnogi pobl anabl i ymuno â'r sefydliad hwn.

Rydym yn gyfrifol am benodiadau bwrdd i gyrff a noddir gan y Llywodraeth yn unig. Nid oes gennym gyfrifoldeb dros y staff a gyflogir gan y cyrff hynny, ond yn sicr byddem eisiau eu hannog i edrych tuag at Lywodraeth Cymru am yr arweinyddiaeth a'r gwaith y gallwn ni ei wneud yno. Ond, fel y dywedais, rwy'n credu bod llawer mwy i ni ei wneud ar yr agenda arbennig hon.

Mae barn Mike Hedges ar losgi yn hysbys iawn a byddaf yn gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am wastraff ddarparu ateb i'r hyn a oedd yn gwestiynau eithaf manwl.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fentrau'r Llywodraeth i roi hwb i economi Pont-y-pŵl a'i chymunedau agos yn y Cymoedd, gan gynnwys Blaenafon? Roedd Pont-y-pŵl yn gymuned ddiwydiannol lewyrchus ar un adeg, gyda chwmnïau fel ICI, yr hen British Nylon Spinners, a oedd yn cyflogi tua 6,000 o bobl ar y tro; Gwaith Dur Panteg gydag oddeutu 3,000; Pilkington Glass, 700; a Warner-Lambert tua 600. Collwyd pob un yn yr 20 mlynedd diwethaf, heb fod unrhyw gwmnïau sylweddol wedi'u sefydlu yn y cyfnod hwnnw. Mae'n rhaid ei fod yn bryd i Lywodraeth Cymru wneud rhywbeth i ddenu diwydiannau a fyddai'n eu disodli. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ynghylch a oes unrhyw gyflogwyr mawr ar y gweill, oherwydd mae'n nodedig yr ymddengys mai ychydig o fuddsoddiad mawr a fu yn yr ardal am dros 20 mlynedd?

Ac yn olaf, a wnaiff y Gweinidog ddatganiad am unrhyw fentrau a gyflwynwyd gan dasglu'r Cymoedd a allai atal y dirywiad yn y gymuned hon a arferai ffynnu?

Wel, yn sicr, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi, a'r Dirprwy Weinidog, sy'n arwain ar waith tasglu'r Cymoedd, ysgrifennu atoch chi gyda'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y gwaith sydd wedi bod yn mynd rhagddo yn ardal Pont-y-pŵl a'r gwaith sydd wedi'i gynllunio ar gyfer ardal Pont-y-pŵl, o ran cefnogi diwydiant, arloesi a chyflogaeth a buddsoddi yn yr ardal.FootnoteLink

A gaf i gytuno â sylwadau a cheisiadau blaenorol Mike Hedges ar ddau fater? Yn gyntaf, y cais am ddatganiad a diweddariad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu pobl anabl i gael gwaith neu i ddychwelyd i'r gwaith. Ddydd Iau diwethaf, cefais y pleser o ymweld â'r Legacy International Group Ltd, sydd wedi'i leoli ym Merthyr ond sy'n gwasanaethu De Cymru gyfan. Mae ganddyn nhw nifer o brosiectau ar y gweill i helpu prosiectau sy'n hyderus o ran anabledd i geisio cyflawni eu nodau. Roeddwn i'n credu bod nifer gwerth chweil o brosiectau yn digwydd yno, felly rwy'n credu y byddwn i'n hoffi clywed pa gymorth sy'n cael ei roi i helpu'r rheini.

Yn ail, cododd Mike Hedges fater llosgi, a gwn fod nifer o'r Aelodau wedi codi'r mater hwnnw yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf. Mae gen i broblem yn fy etholaeth i ar gyrion Brynbuga gyda chynllun ar gyfer llosgydd newydd. Fel y gŵyr Mike, pan fydd y cynigion hynny'n cael eu cyflwyno, maen nhw'n peri dadlau mawr yn lleol ac mae pobl yn chwilio am sicrwydd. Efallai y byddai modd inni gael datganiad gan y Gweinidog ynglŷn â sut y gellir tawelu meddyliau pobl, ac efallai na ddylai'r prosiectau hyn fynd yn eu blaenau hyd nes y ceir cadarnhad eu bod yn ddiogel.

Ac yn olaf, yr wythnos diwethaf, codais fater Dydd Sadwrn y Busnesau Bach â chi, a gofynnais beth yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ailystyried y drefn ardrethi busnes a'r cymorth sydd ar gael i fusnesau bach ledled Cymru. Ddydd Sadwrn ymwelais â busnes bach yn fy ardal i, N. S. James o Raglan. Rwy'n falch o weld bod y busnes bach hwnnw'n gwneud yn dda, ond, wrth gwrs, ledled Cymru, ym mhob un o'n hetholaethau, nhw yw asgwrn cefn ein heconomïau lleol. Gofynnais ichi yr wythnos diwethaf a byddaf i'n gofyn eto a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru efallai ynghylch pa gymorth sydd ar gael i gefnogi busnesau bach yng Nghymru.

Diolch i Nick Ramsay am godi'r materion hynny. Cawsom ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth dim ond yr wythnos diwethaf ynglŷn ag anabledd a chyflogaeth pobl anabl, felly efallai ei bod ychydig yn rhy fuan i gael trafodaeth bellach ar hynny. Ond rwy'n gwybod y bydd yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar gynnydd y gwaith yr oedd ef yn ei drafod yn ei ddatganiad yr wythnos diwethaf, ac, yn amlwg, bydd o ddiddordeb mawr i mi glywed, fel y gwn y bydd i'r Gweinidog, am y prosiectau lleol penodol hynny a ddisgrifiwyd gennych chi hefyd.

Unwaith eto, mae'r cais am ddatganiad ar losgi: byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am wastraff yn ymwybodol o'r diddordeb gan yr Aelodau mewn datganiad.

Ac roeddwn i wrth fy modd yn cefnogi Dydd Sadwrn Busnesau Bach. Felly, ar y dydd Gwener cyn hynny, treuliais gryn amser ym Mhontarddulais yn siarad â pherchnogion busnesau bach yn y pentref hwnnw, ac roedden nhw'n awyddus iawn i siarad â mi am ardrethi busnes. Roedd llawer o'r busnesau y siaradais i â nhw wedi elwa ar ryddhad ardrethi Llywodraeth Cymru, i'r pwynt lle nad oedden nhw'n talu dim o gwbl am eu hardrethi busnes, a oedd yn rhagorol yn fy marn i. Ac rwy'n falch iawn y prynhawn yma o fod yn symud rheoliadau o ran cyfradd y lluosydd ar gyfer Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) 2019. Bydd hynny'n golygu ein bod yn symud eleni at ddefnyddio'r mynegai prisiau defnyddwyr, ac mae hynny ar ben y gefnogaeth yr ydym eisoes yn ei darparu.

Mae pawb yn yr ystafell hon yn gwybod bod y terfyn amser ar gyfer y pàs bws newydd yn dod i ben ar 31 Rhagfyr. Rwy'n gwybod ein bod wedi gweld adroddiadau ac rwyf i hefyd wedi cael etholwyr yn dod i'r swyddfa yn dweud pa mor anodd y mae wedi bod i gael y pàs newydd hwnnw. Mae llawer o bobl, yn enwedig o'r genhedlaeth hŷn, wedi cael eu gwthio i fynd ar-lein. Ond yna rwy'n cael gwybod gan rai o'r staff swyddfa sy'n gweinyddu'r broses nad ydynt yn gallu ymdopi â hynny oherwydd nad oedden nhw wedi rhagweld pobl yn mynd ar-lein. Felly, roedd yn ymddangos yn dipyn o gybolfa o'r hyn a ddigwyddodd yn hynny o beth. Gwn mai'r bwriad yw gwneud gwelliannau, ond a allwch chi ein sicrhau ni eich bod yn mynd i wneud hynny a'ch bod yn mynd i annog pawb a all gael tocyn bws arall i allu gwneud hynny cyn 31 Rhagfyr?

Fy ail gwestiwn i, ac efallai eich bod chi'n credu fy mod yn gynamserol, ond nid wyf yn credu fy mod i, oherwydd mae'r tocynnau eisoes ar gael ar gyfer Pencampwriaethau Ewro 2020, ac mae'n amser gwirioneddol wael, yn fy marn i, oherwydd mae pawb yn meddwl am y Nadolig. Fodd bynnag, mae pobl yn cynllunio eu hymweliadau â Rhufain, â Baku, a Baku ac yn ôl y flwyddyn nesaf, ond ni fydd llawer yn gallu fforddio mynd, neu efallai na fyddan nhw'n gallu am wahanol resymau eraill oherwydd eu hymrwymiadau gwaith. Felly, pa drafodaethau yr ydych chi'n eu cael gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru, gyda chynghorau ledled y wlad, i sefydlu parth cefnogwyr unwaith eto, ac i wella ac ehangu'r cysyniad o barth cefnogwyr? Gwn fod llawer ohonyn nhw wedi bod yn orlawn y tro diwethaf, ac roeddent yn boblogaidd iawn, ac mae angen cynllunio ymhell cyn mis Mehefin fel y gallwn ni fod yn dawel ein meddwl y gall y cefnogwyr na allan nhw gyrraedd y gemau, ble bynnag y bônt, weld Cymru ac y gallan nhw gefnogi Cymru o'u cartrefi, a gwneud hynny mewn steil.

Diolch. O ran y pasys bws, gwn fod Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod pobl yn cael eu pasys bws mewn da bryd erbyn diwedd y flwyddyn. Mae yna faterion penodol—er enghraifft, pobl sydd wedi bod yn aros am eu pàs bws ac yna wedi ymgeisio am yr eildro, ac, wrth gwrs, mae hynny'n codi'r achos penodol hwnnw fel twyll posibl. Felly, mae hynny'n golygu oedi wrth argraffu'r tocynnau bws hynny. Felly, byddem ni'n annog pobl, os nad ydyn nhw wedi cael eu pàs bws eto, ond eu bod wedi gwneud cais, i beidio â gwneud cais am yr eildro, oherwydd gallai hynny arafu eu cais. Ond byddaf i'n gofyn i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ymchwilio a oes diweddariad pellach a chyfredol y gall ei ddarparu ar fater sy'n bwysig iawn i bob un ohonom ni fel Aelodau'r Cynulliad ac o ran yr etholwyr yr ydym ni'n eu cynrychioli.

Nid yw byth yn rhy gynnar i sôn am Ewro 2020—gwn y bydd y Gweinidog Chwaraeon a Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol yn cael, neu eisoes yn cael, trafodaethau pwysig â Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn cael mwynhau gwylio'r gemau hynny a theimlo'r awyrgylch o'u hamgylch. Felly, unwaith eto, rwy'n siŵr y bydd datganiad yn dod gerbron maes o law.

Just one request for a statement and one for a debate, both involving health. You will have heard, I'm sure, in the press and media last week the heartbreaking case of my constituent Thomas Griffith Jones, who has dementia but is facing being moved to Stafford because of his intensive care needs. The Government has said—the First Minister said in response to an oral question that had a written response recently—that the Government's aim is that there is an expectation that every Welsh speaker with dementia will receive care in his or her language of choice, for clinical reasons. That clearly contradicts the reality of the situation. We know how crucial it is that one receives care in one's first language when dementia is a problem. Welsh is Twm's first language—his only language, if truth be told. I have spoken to the local authority. They are willing to co-operate as part of the regional partnership, but it's the responsibility of the health board ultimately, and the Welsh Government is responsible for Betsi Cadwaladr health board. The health Minister has told me that he will contact the chair of the health board. We need urgent action to secure care for Twm and similar cases. We need a statement to tell us what the Government is going to do now as a matter of urgency to increase capacity, because this isn't a unique case.

Mae'r ail fater yn ymwneud â gofal deintyddol. Rwyf mewn cysylltiad â llawer o etholwyr sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i ddeintydd GIG. Ar Ynys Môn yr wythnos diwethaf, trosglwyddwyd y pryderon diweddaraf ymlaen i'r Gweinidog iechyd. Rwyf  hefyd mewn cysylltiad â deintyddion, fel mae'n digwydd, sy'n awyddus i ddod i Ynys Môn i weithio ac sy'n wynebu rhwystrau, gan gynnwys cael eu cyfarwyddo i fynd i weithio i rai o'r cwmnïau rhyngwladol mawr yn hytrach na thrwy feddygfeydd lleol, ond rwy'n mynd ar drywydd hynny mewn rhywle eraill.

Mae un achos yn benodol yn ymwneud ag etholwr diabetig. Fel sgil-effaith o gael Metformin ar bresgripsiwn, mae ei dannedd i gyd wedi dod yn rhydd. Atgyfeiriodd ei meddyg teulu hi at adran y geg yn Ysbyty Gwynedd yn ôl ym mis Mawrth. Dywedwyd wrthi fod angen atgyfeiriad deintydd arni. Yn y pen draw, bu'n rhaid iddi fynd yn breifat, ar ôl cael ei gwrthod hefyd gan uned ddeintyddol frys y GIG yn Llanfairpwll. Nawr, amcangyfrifir bod y gwaith adferol preifat yn costio tua £5,000. Mae'n teimlo ei bod yn cael ei chosbi am sgil-effaith ei diabetes a'r diffyg cyfle i fanteisio ar ddarpariaeth ddeintyddol y GIG ac nid yw mewn gwirionedd mewn sefyllfa i allu fforddio'r gwaith angenrheidiol. Rwyf wedi bod yn rhygnu ymlaen am hyn, fel y bu'r Aelodau eraill, ers imi gael fy ethol yma. Rydym yn dal i fod heb weld unrhyw arwydd o welliant mewn darpariaeth ddeintyddol yng Ngogledd Cymru. Mae angen dadl arnom ni, mae ei hangen yn amser y Llywodraeth, ac mae ei hangen arnom yn fuan.

Wel, rwy'n gyfarwydd â'r mater cyntaf yr ydych chi'n ei godi, sef achos eich etholwr, Twm, a gallaf ddeall pa mor gythryblus a gofidus yw hyn i Twm ac i'w deulu hefyd oherwydd y disgwyl yw, wrth gwrs, y dylai pobl gael eu trin mor agos i'w cartref ag y bo modd ac y dylen nhw gael manteisio ar y gwasanaeth arbenigol hwnnw y mae arnynt ei angen. Yn amlwg, rydym yn deall pwysigrwydd cael gwasanaethau drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig os mai dyna yw eich iaith gyntaf, gan fod pobl yn tueddu i golli eu hail iaith yn gyntaf pan fod ganddyn nhw ddementia. Rwy'n falch eich bod wedi codi'r achos gyda'r Gweinidog Iechyd a'i fod wedi ymrwymo i'w drafod gyda Chadeirydd y bwrdd iechyd. Gwn y bydd yn rhoi ymateb neu ganlyniad y trafodaethau hynny i chi cyn gynted ag y bo modd. Byddaf hefyd yn ei hysbysu o'ch cais am ddadl ar ddarpariaeth deintyddiaeth yng Ngogledd Cymru yn benodol, yn enwedig o ystyried yr amgylchiadau yr ydych chi newydd eu disgrifio.

Thank you, Trefnydd.

The next item is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the clean air plan. I call the Minister to make the statement. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Pleser yw cael lansio ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos ar ein cynlluniau uchelgeisiol ledled y Llywodraeth i wella ansawdd aer ar draws Cymru. Gwn fod pawb yn y Cynulliad hwn yn cytuno bod gan bobl yng Nghymru yr hawl i anadlu aer sy'n iach. Er bod ansawdd cyffredinol dda i'n haer ni ar hyn o bryd a bod hyn yn cymharu'n dda â gweddill y DU a'r UE, fe allwn ni wneud yn well ac mae cyfle amlwg i weithredu ymhellach.

Mae'r 'Cynllun Aer Glân i Gymru: Awyr Iach, Cymru Iach' yn nodi fframwaith cenedlaethol a fydd yn galluogi pob un ohonom ni, ledled Cymru, i weithio gyda'n gilydd i sicrhau gwelliannau pellach a chynaliadwy mewn modd sy'n atgyfnerthu ein gwaith ni ar newid hinsawdd, datgarboneiddio a thwf amgylcheddol. Mae hon yn garreg filltir bwysig yn ein hymdrechion ni i wella ansawdd yr aer ymhellach eto yng Nghymru, ac mae'n dwyn gwaith ynghyd ar draws llawer o adrannau'r Llywodraeth a sefydliadau'r sector cyhoeddus drwy bedair thema ganolog, sef: diogelu iechyd a lles cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol; cefnogi'r amgylchedd, ecosystemau a bioamrywiaeth; cefnogi Cymru lewyrchus; a chefnogi mannau cynaliadwy.

Mae'n hanfodol bod ein dull ni o weithredu yn diogelu iechyd a lles cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Mae ein thema gyntaf yn pwysleisio'r camau gweithredu cyfredol ac arfaethedig i leihau llygredd aer, y risgiau ac anghydraddoldebau. Mae hyn yn cynnwys ymrwymo i dargedau newydd o ran deunydd gronynnol yng Nghymru, sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac yn canolbwyntio ar iechyd, gan ystyried gwerthoedd canllawiau caeth Sefydliad Iechyd y Byd.

Mae'r ail thema yn cydnabod pwysigrwydd diogelu ein hamgylchedd naturiol, ein hecosystemau a'n bioamrywiaeth a hyrwyddo twf amgylcheddol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Un o'r heriau mwyaf yr ydym ni'n eu hwynebu yw dod o hyd i ffordd o sicrhau amgylchedd sy'n iach, yn gydnerth ac yn gynhyrchiol i'r dyfodol gan barhau i greu swyddi, tai a seilwaith. Byddwn yn mesur cynnydd drwy ddangosyddion newydd ar gyfer bioamrywiaeth.

Mae'r drydedd thema yn cefnogi Cymru lewyrchus. Rydym yn awyddus i fod yn gymdeithas arloesol, gynhyrchiol a charbon isel sy'n cydnabod terfynau'r amgylchedd byd-eang ac yn defnyddio adnoddau yn effeithlon ac yn gymesur â'n hangen. Mae busnesau ffyniannus yn bwysig i economi lwyddiannus yng Nghymru ac mae angen inni gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer twf economaidd ochr yn ochr â'n hymrwymiadau i gael aer glân a thwf amgylcheddol iach. Drwy gyfuniad o reoleiddio, buddsoddi a datblygiadau technegol, llwyddwyd i wneud cynnydd sylweddol eisoes i leihau llygredd aer oherwydd diwydiant. I gyflawni gwelliannau pellach, fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid, gan dargedu heriau penodol o ran ansawdd aer mewn ardaloedd diwydiannol.

Mae'r bedwaredd thema, a'r olaf, yn cydnabod pwysigrwydd lleihau llygredd yn yr aer mewn mannau cyhoeddus. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn cydnabod pwysigrwydd ansawdd aer a seinweddau priodol i iechyd a lles pobl a'r amgylchedd. Rydym yn cynhyrchu canllawiau pellach ar gyfer awdurdodau cynllunio lleol a datblygwyr i gefnogi ystyriaeth fanwl o ansawdd aer a seinweddau yn y broses gynllunio. Mae dull cydgysylltiedig rhwng polisi trafnidiaeth cenedlaethol a pholisi cynllunio yn cefnogi cynnydd yn y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol, gan leihau allyriadau a'u heffaith ar y cyhoedd. Byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i annog newid moddol oddi wrth ddibyniaeth ar gerbydau preifat a thuag at fathau cynaliadwy o drafnidiaeth.

Er y gallwn arwain a gosod esiampl drwy weithredu gan y Llywodraeth, ni allwn gyflawni'r cynllun ar ein pennau ein hunain. Mae mynd i'r afael â llygredd aer yn llwyddiannus yn golygu bod Llywodraeth Cymru, ei hasiantaethau, awdurdodau lleol, busnes a diwydiant, sefydliadau anllywodraethol ac, wrth gwrs, y cyhoedd yn gweithio gyda'i gilydd. Fe fyddwn yn rhoi'r grym i bawb leihau'r effeithiau a'u cysylltiad ag ansawdd aer lleol drwy addysg well a chodi ymwybyddiaeth, a datblygu dulliau cyfathrebu integredig a dargedwyd i hysbysu a galluogi newid mewn ymddygiad.

Bydd gan ein Deddf Aer Glân newydd ni i Gymru ran allweddol i'w chwarae i'n helpu ni i sicrhau hyn drwy gyflawni'r ymrwymiad ym maniffesto'r Prif Weinidog a lleihau'r baich y mae ansawdd aer gwael yn ei roi ar iechyd pobl, ein heconomi, bioamrywiaeth a'r amgylchedd naturiol. Byddaf yn ymgynghori ar gynigion mwy manwl ar gyfer y Ddeddf erbyn diwedd tymor presennol y Cynulliad, gan ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwn.

Dros y 12 wythnos nesaf, rwy'n gobeithio cael trafodaeth adeiladol ar y cynigion yn y cynllun, ac rwy'n eich annog chi a'ch etholwyr i ymateb iddyn nhw. Gyda'n gilydd, mae gennym gyfle i wella ansawdd aer ledled y wlad, er ein mwyn ni, er mwyn ein plant ac er mwyn cenedlaethau'r dyfodol. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Mae maes polisi'r agenda aer glân yn hanfodol bwysig i'r Llywodraeth ac i wleidyddion o bob lliw a llun. Rwy'n mynd i ddarllen y datganiad hwn—rwy'n credu y bydd hynny ynddo'i hun yn fodd inni ganolbwyntio ar yr hyn sydd dan sylw—

Mae marwolaethau y gellir eu hosgoi oherwydd clefyd anadlol yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru yn fwy na 60 y cant ar gyfer dynion a 66 y cant ar gyfer menywod, o'u cymharu ag 11 y cant yn unig ar gyfer y ddau ryw pe byddech chi'n digwydd byw mewn maestref goediog braf neu yng nghefn gwlad.

Mae hwn yn ystadegyn brawychus yn wir, a dweud y lleiaf, ac yn fater mewn maes polisi y mae'r ysgogiadau i ymdrin ag ef yn ein dwylo ni, lle y gallwn ni wneud gwahaniaeth.

Mae'n werth myfyrio hefyd ar sefyllfa Cymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, sydd wedi dangos bod allyriadau yng Nghymru rhwng 2015 a 2016 wedi codi 5 y cant, a, rhwng 2009 a 2016, wedi codi bron 1.5 y cant, o'i gymharu â gostyngiad o 5 y cant ledled y DU. Felly, mae'n amlwg nad yw'r dulliau y mae Llafur Cymru wedi bod yn eu defnyddio yn y maes penodol hwn wedi bod yn gweithio, er fy mod i'n credu bod datganiad y Gweinidog yn ddiffuant y prynhawn yma o ran ceisio newid y naratif ar y pwnc penodol hwn. Dyna pam ei bod yn destun gofid i mi fy mod i'n sefyll yn y fan hon ac yn dweud y drefn wrth Lywodraeth Cymru am fethu â chyflwyno Deddf aer glân a deddfu'n wirioneddol yn y maes penodol hwn. Gallaf gofio'r tro cyntaf y gwnes i alw ar y Prif Weinidog ar y pryd, Carwyn Jones, i dynnu'r partneriaid ynghyd a chael trafodaeth wirioneddol i roi darn o ddeddfwriaeth ar y llyfr statud erbyn diwedd y Cynulliad hwn.

Yn anffodus, erbyn hyn, er gwaethaf ymrwymiad y Prif Weinidog presennol fel arweinydd, ni fyddwn yn gweld y Ddeddf hon gerbron y Cynulliad hwn. Rwy'n clywed y Gweinidog yn cyfeirio at Brexit fel un o'r problemau efallai, oherwydd y pwysau sydd ar ei hadran hi, ond ceir cytundeb ar y maes polisi penodol hwn ar draws y Siambr hon i gyflawni'r gwelliannau hyn. Ac, oni bai fod y gwelliannau hyn yn cael eu hymgorffori mewn cyfraith, ni fydd llawer o bartneriaid cyhoeddus a phartneriaid sector preifat yn gallu cyflawni'r gwelliannau sy'n ddyledus. Ac felly fe fyddwn ni'n annog y Gweinidog i fyfyrio unwaith eto ar y maes penodol hwn. Nid yw'r amser wedi dod i ben yn gyfan gwbl—mae bron 18 mis arall eto cyn yr etholiadau i'r Cynulliad, ac, fel y dywedais i, gydag ewyllys da, mae modd inni wneud cynnydd ar y mater hwn.

Fodd bynnag, os ydych chi'n parhau i benderfynu peidio â chyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn—yn ôl yr hyn a ddeallaf yn y datganiad hwn, dim ond sôn am Bapur Gwyn yr ydym yma—a wnewch chi ymrwymo i neilltuo amser yng nghalendr y Cynulliad cyn i'r Cynulliad gael ei ddiddymu er mwyn trafod y pwnc penodol hwn a phleidleisio ar unrhyw argymhellion a allai ddeillio o'r Papur Gwyn a'r ymgynghoriadau a gynhelir? Oherwydd credaf fod hwn yn faes pwysig, sef deall sut yn union y byddwch chi'n ymdrin â'r eitem benodol hon.

Yn ogystal â hynny, fel y clywsom yn y datganiad busnes, ceir problem fawr ynghylch llosgi yng Nghymru, a'r deunydd gronynnol sy'n deillio o hynny. Mae'n ymddangos bod cytundeb trawsbleidiol ar y mater penodol hwn ymhlith fy nghyd-Aelodau o etholaeth Sir Fynwy, yr Aelod dros Abertawe, neu'r Barri ym Mro Morgannwg yn fy rhanbarth i. A wnewch chi dynnu sylw heddiw at sut y bydd y strategaeth aer glân, neu'r cynllun, fel yr ydych chi wedi ei gyflwyno ef, yn ymdrin ac yn mynd i'r afael â rhai o'r pryderon yn y maes penodol hwn ynghylch llosgi?

Rydych wedi crybwyll bioamrywiaeth a phwysigrwydd creu diwylliant bioamrywiaeth yma yng Nghymru. Rydym yn gwybod, ysywaeth, bod ymdrechion Llywodraeth Cymru o ran plannu coed wedi taro ymhell iawn oddi wrth y nod. Sut y gallwn ni fod yn hyderus y bydd y cynllun penodol hwn, wrth iddo sôn am gynyddu bioamrywiaeth ledled Cymru, mewn gwirionedd yn gallu cyflawni'r gwelliannau y soniwch amdanynt yn y maes penodol hwn?

Hefyd, rydych chi'n sôn am grŵp arbenigol—cafodd panel arbenigol ei sefydlu i edrych ar ymyriadau mewn lleoliadau domestig, ac, mewn gwirionedd, mae'n sôn am ddiddymu allyriadau o ffynonellau domestig yn gyfan gwbl. A wnewch chi ein goleuo ni ynglŷn ag union natur yr ymyriadau hynny, oherwydd mae'n ddatganiad beiddgar iawn? A pha ymyriadau fydd y Llywodraeth yn ceisio eu cyflawni, oherwydd rwy'n tybio bod yr wybodaeth honno gennych chi, gan fod gennych banel o arbenigwyr, yn amlwg, yn rhoi cyngor ichi yn y maes penodol hwnnw?

Siomedig iawn, yn ôl yr hyn a ddeallaf i, yw nad yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi gwneud gwelliannau i safonau Sefydliad Iechyd y Byd o ran ansawdd aer, dim ond i safonau'r UE yn unig, er eich bod yn cyfeirio'n fyr at hynny yn eich datganiad—y byddwch yn cael eich arwain, yn hytrach na dweud y byddwch chi'n dymuno gwireddu'r targedau hynny mewn gwirionedd. A wnewch chi egluro imi pam na wnewch chi osod y targed ymestynnol iawn hwnnw sydd gan Sefydliad Iechyd y Byd i chi eich hun, yn hytrach na thargedau'r UE, yr ydych chi'n anelu atyn nhw?

Rydym i gyd yn gefnogol i ragor o drafnidiaeth gyhoeddus, ond ceir rhaniad eglur iawn rhwng cefn gwlad a'r trefi. Mewn nifer o achosion, mewn mannau gwledig, yn anffodus, nid oes trafnidiaeth gyhoeddus ar gael o gwbl. Felly, fe fyddai'n dda iawn cael gwybod sut y byddwch chi'n llunio'r maes polisi a fydd yn galluogi'r gwelliannau hynny lle mae trafnidiaeth gyhoeddus yn bodoli fel bod hwnnw'n ddewis gwerth chweil yn hytrach na defnyddio ceir preifat, heb gosbi pobl mewn mannau gwledig, lle, yn aml iawn, yr unig ddull o drafnidiaeth sydd ganddyn nhw yw defnyddio'r cerbyd modur preifat sydd wedi ei barcio wrth y tŷ.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nawr, yn amlwg, fel yr oeddech chi'n dweud, fod pobl yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn ac, yn y pen draw, ein bod ni'n gweld ymateb gan y Llywodraeth sy'n mapio dyfodol y maes arbennig hwn. Ni allwn barhau i gael ystadegau gan Iechyd Cyhoeddus Cymru sy'n tynnu sylw at y ffaith bod rhwng 1,400 a 2,000 o farwolaethau cynamserol y flwyddyn yn gysylltiedig ag ansawdd aer gwael. Rwy'n cyfeirio'n ôl at y datganiad agoriadol a wnes i yn y datganiad hwn ynglŷn â sut mae'r anghydraddoldebau—. Os ydych yn byw mewn ardal dlawd, mae yna siawns o 60-66 y cant y byddwch chi'n marw o anhwylderau anadlol, o'i gyferbynnu â siawns o 11 y cant os ydych chi'n byw mewn maestref goediog. Mae hwnnw'n anghydraddoldeb na allwn ni ei oddef na chaniatáu iddo barhau.

Yn ei bapur ar adnewyddu trefol, a gyflwynodd ryw 18 mis yn ôl, nododd fy nghyd-Aelod David Melding pa mor uchelgeisiol yw Ceidwadwyr Cymru yn y maes polisi penodol hwn, a sut y byddem ni'n barod i weithio gyda Llywodraeth Cymru i greu parthau aer glân mewn lleoliadau trefol a mannau diogel o amgylch ysgolion. Felly erbyn 2021, ni fyddwn ni'n trafod hyn o hyd, bydd gennym gamau gweithredu, a gallwn gyfeirio at ardaloedd yng Nghymru a all fod yn batrymau o ragoriaeth, yn hytrach na'r ystadegau hynny a ddefnyddiais yn fy sylwadau agoriadol, sy'n dangos, mewn gwirionedd, fod ansawdd yr aer wedi dirywio yng Nghymru 5 y cant yn ddiweddar, o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU, lle mae wedi gwella 5 y cant.

Diolch i chi, Andrew R.T. Davies, am y rhestr hir iawn yna o sylwadau ynglŷn â'r ymgynghoriad yr wyf i wedi ei lansio heddiw. Fe wnaf i fy ngorau i ateb eich holl gwestiynau. Mae'n rhaid imi ei alw ef i gyfrif am ddweud y drefn wrth Lywodraeth Cymru. Mae'n dda gweld Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yma yng Nghymru yn cydnabod y gwaith da yr ydym ni wedi bod yn ei wneud. Rwy'n falch iawn o'r cynllun, ond fe gafodd cynlluniau'r Torïaid yn Lloegr eu disgrifio gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint fel cyfle a gollwyd gyda risg o golli tir. Felly, rwy'n dweud hynny ar fy union. Fodd bynnag, mae bron yn Nadolig, felly rwy'n falch iawn eich bod chi'n hapus i weithio gyda ni ynglŷn â hyn.

Yn sicr, rwy'n cofio papur David Melding, ac rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi. Nid oes gennym yr holl atebion. Yn sicr, fe fydd yr ymgynghoriad hwn, rwy'n gobeithio, yn cyflwyno rhai ymatebion da iawn y gallwn ni fwrw ymlaen â nhw. Rydym  wedi cael y rhaglen, rwy'n lansio'r ymgynghoriad arfaethedig heddiw, ac yna fe fydd gennym ni'r Ddeddf aer glân. Fe glywais i'r hyn a ddywedodd Andrew R.T. Davies am y Ddeddf, a'r ffaith nad ydym yn ei chynnig yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Rwyf wedi ymrwymo i gynhyrchu Papur Gwyn cyn diwedd y tymor. Gwn ichi ddweud y byddwn ni'n rhoi'r bai ar Brexit. Wel, mae Brexit yn broblem enfawr i'm hadran i. Fe wyddoch fod fy adran i wedi mynd i'r afael yn llwyr â deddfwriaeth Ewropeaidd a chyllid a rheoleiddio, ac ati. Felly, mae wedi tynnu'r ffocws oddi ar bethau fel hyn. Hoffwn i'n fawr ddod â Deddf aer glân gerbron y tymor hwn, ond rwyf wedi ymrwymo i Bapur Gwyn.

Mae'n rhaid imi ddweud nad deddfwriaeth yw'r ateb i bopeth. Mae gennym ddulliau y gallwn eu defnyddio, ac rwy'n credaf ein bod wedi gwneud cynnydd sylweddol yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Un o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu gwneud yn Llywodraeth Cymru, o ran ansawdd aer a gwella ansawdd aer, yw adeiladu sylfaen o dystiolaeth nad oedd gennym o'r blaen. Yn aml iawn, buom yn edrych tuag at Lywodraeth y DU am mai gan y rheini oedd y dystiolaeth i gyd. Ond, erbyn hyn rwy'n credu bod gennym yr argyfwng hinsawdd, mae gennym y materion bioamrywiaeth yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, ac ansawdd yr aer. Er bod yna orgyffwrdd, tri pheth gwahanol iawn yw'r rhain ac mae'n rhaid inni ddod â nhw at ei gilydd.

Rhai o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu gwneud—. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod gan awdurdodau lleol bwerau ar hyn o bryd i gyflwyno parthau allyriadau isel, er enghraifft, a pharthau aer glân, felly mae hynny eisoes ar waith; nid oes angen mwy o ddeddfwriaeth arnyn nhw i allu gwneud hynny.

Roeddech chi'n cyfeirio at losgi gwastraff. Yn amlwg, nid fy nghyfrifoldeb i yw gwastraff, ond rwyf wedi cael sawl trafodaeth gyda Hannah Blythyn, y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, ynglŷn â llosgi a'r hyn y gallwn ni ei wneud. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n genedl gyfrifol. Mae'n rhaid ymdrin yn effeithiol â'r gwastraff na ellir ei ailgylchu mewn ffordd na fydd yn llygru'r amgylchedd nac yn allforio'r broblem honno. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cymryd y cyfrifoldeb hwnnw. Felly, er bod llosgi deunydd gwastraff ar gyfer gwres a phŵer yn uchel iawn o ran hierarchaeth gwastraff statudol, os mynnwch chi—mae'n uwch na thirlenwi—rwyf i o'r farn ei fod yn gam trosiannol. Mae angen inni ddod o hyd i ddatrysiad ar gyfer symud oddi wrth blastigau untro, er enghraifft, a gwn fod y Gweinidog yn ystyried gwahardd neu gyfyngu ar rai cynhyrchion plastig untro.

Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â choetir. Nid ydym wedi bod yn plannu'r niferoedd o goed y byddem wedi hoffi gwneud, ond unwaith eto, fe welwch chi gynnydd yn hyn, oherwydd rwy'n sicrhau bod hynny yn digwydd.

O ran hylosgi domestig, mae hwn yn faes diddorol iawn, oherwydd yn amlwg mae hynny'n digwydd dan do, dyna lle mae pobl yn byw, ac yn anffodus fe all yr aer gael ei lygru. Felly, fe ofynnwyd y cwestiwn imi, 'A ydych chi'n mynd i wahardd stofiau sy'n llosgi pren?' Nac ydym. Ond, yr hyn y mae angen ei ystyried yw'r tanwydd a ddefnyddir. Felly, er enghraifft, rydym yn ceisio gwahardd coed gwlyb oherwydd gwyddom yn amlwg fod yn rhaid i'r tân weithio hyd yn oed yn galetach i gynhyrchu'r gwres, felly mae angen i bobl ddefnyddio coed sych. Os yw pobl yn defnyddio pren gyda farnais neu baent arno, er enghraifft, fe all hynny'n amlwg gynyddu'r cemegau. Felly, rwy'n mynd i ymgynghori ar gynigion cyn bo hir i wahardd neu gyfyngu ar werthu coed gwlyb a glo traddodiadol hefyd, oherwydd gwyddom fod peth o'r glo carreg di-fwg o Gymru, er enghraifft, yn cael ei ystyried yn gynnyrch glân.

O ran canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd (WHO), rwy'n gwybod eich bod chi wedi codi hyn gyda mi o'r blaen ac rwy'n credu imi ateb nad ydym yn gwybod eto a yw'n bosibl cyflawni canllawiau'r WHO ym mhobman ledled Cymru, na sut y gellid ei gyflawni o gwbl, mewn gwirionedd. Felly, rydym yn ystyried hynny. Rydym yn cydymffurfio â'r terfynau deddfwriaethol presennol ar gyfer deunydd gronynnol yng Nghymru, ond os edrychwch chi ar y canllawiau, rwy'n credu bod hynny tua 50 y cant yn fwy y mae angen inni edrych arno. Felly, mae hyn yn rhywbeth y byddwn ni'n ei ystyried yn ofalus iawn. Unwaith eto, fe fyddwn ni'n ymgynghori ar dargedau newydd ar gyfer deunydd gronynnol yng Nghymru, a bydd hynny'n rhoi ystyriaeth i ganllawiau'r WHO fel rhan o'r broses o ddatblygu Deddf aer glân i Gymru.

Eich cwestiwn olaf ynghylch trafnidiaeth—fe fyddwch chi'n ymwybodol y bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn bwrw ymlaen â strategaeth drafnidiaeth a fydd yn canolbwyntio ar ardaloedd gwledig. Bydd hefyd yn cyflwyno'r Bil bysiau. Rwy'n cytuno'n llwyr, rydym eisiau gweld pobl yn newid eu hymddygiad, i ffwrdd o ddefnyddio'r car tuag at drafnidiaeth gyhoeddus, ond er mwyn i hynny ddigwydd, mae'n rhaid i'r drafnidiaeth gyhoeddus fod ar gael. Felly, unwaith eto, rwyf wedi bod yn cael trafodaethau gyda'r Gweinidog ynglŷn â phob agwedd ar hynny, o ran tacsis hefyd, er enghraifft, a defnyddio mwy o geir carbon isel. Felly, ar ôl i'r strategaeth gael ei chyhoeddi, byddwch chi'n gallu gweld y cysylltiad rhwng y rhain.  

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ar y cynlluniau aer glân? Yn amlwg, rwyf fi, yn gadeirydd i'r grŵp trawsbleidiol ar gyfer Deddf aer glân i Gymru, yn awyddus i weld Deddf, yn y bôn. Rwy'n cymeradwyo'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud cyn belled ag yr aiff hynny, ond credaf fod angen gweithredu ar fyrder nawr. Fe ddaeth hi'n amser i weithredu ar fyrder, oherwydd mae'r gromen hon o aer yr ydym yn ei anadlu yn ddim ond 10 milltir o ddyfnder. Mae'n rhaid inni ofalu am hyn, wyddoch chi. Pan soniwn am deithio yn y gofod a'r pellter i'r planedau ac ati, rydym yn sôn am filiynau o filltiroedd a blynyddoedd goleuni ac ati, ond dim ond 10 milltir yw dyfnder yr aer yr ydym ni'n ei anadlu. Mae'n rhaid inni ofalu am hyn.

Nawr, wrth gwrs, gan fynd yn ôl mewn hanes, cawsom y Deddfau aer glân gwreiddiol a oedd yn ymateb i'r mwrllwch angheuol a'r tawch yn Llundain ym 1952 ac mewn dinasoedd mawr eraill, Manceinion a Lerpwl, yn yr 1940au a'r 1960au. Yna fe gyflwynwyd deddfwriaeth i gynhyrchu tanwyddau di-fwg. Yn amlwg, glanhawyd yr aer, ond ceir llygredd yn yr aer o hyd, ond y gwahaniaeth nawr yw nad ydym yn ei weld. Ond rydym wedi codi ein troed oddi ar y sbardun yn llythrennol gan nad ydym yn cael ein dallu gan y tawch hwnnw erbyn hyn. Ac yn amlwg, yr anghysonder arall oedd bod cynhyrchu'r tanwyddau di-fwg i Lundain yn golygu ein bod ni wedi rheoli'r broses o drosglwyddo'r llygredd aer gronynnol solet hwnnw yn Llundain, a'i drosglwyddo, yn lle hynny, i Abercwmboi yng Nghwm Cynon, a gafodd y gwaith o gynhyrchu'r tanwyddau golosg di-fwg—dyna ychydig o eironi.

Ond beth bynnag, hynny, ynghyd ag etifeddiaeth diwydiant trwm a'r llygredd a ddaw yn ei sgil, ac rydym yn dal i weld hynny gyda glo brig a'r diwydiant dur a metelau trwm fel nicel, mae'r llewygfa yno o hyd ar waelodion Cwm Tawe—. Felly, nid dim ond llygredd hanesyddol sy'n fyw iawn o hyd. Yn amlwg, fel y dywedwyd, rydym ni'n dal i'w gynhyrchu hefyd, yn weithredol, gyda phob math o ddamweiniau traffig a dosbarthiad y traffig ar y ffyrdd. Mae oedi anferthol ar yr M4 ar y gorau.  

Nawr, rydym wedi datgan argyfwng hinsawdd, mae gennym ni Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym ni lefelau difrifol o lygredd aer yn niweidio iechyd ac yn lladd pobl nawr, heddiw. Dyna 2,000 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru. Mae gennym ni lefelau cynyddol o asthma, mae gennym ni lefelau cynyddol o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, rydym wedi etifeddu niwmoconiosis i'r glowyr, silicosis i'r chwarelwyr, ceir asbestosis mewn mannau o hyd, ac mae gennym ni gyfraddau cynyddol o ffibrosis codennog idiopathig—ystyr idiopathig yn Lladin yw 'Nid ydym yn gwybod beth sy'n ei achosi'. Ond rwy'n amau y byddwn ni, un o'r dyddiau hyn, yn canfod mai llygredd aer sy'n ei achosi, yn bennaf oherwydd ein hagwedd ddi-hid at lygredd aer dros y cenedlaethau. Mae anadlu deunydd gronynnol 2.5 yn lladd pobl, mae nitrogen deuocsid yn lladd pobl hefyd, gall nanogronynnau plastig gael eu hamsugno i'r system waed, i system cylchrediad y gwaed a'r galon. Felly, mae gennym ni Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, sydd angen newid sylweddol a difrifol o ran ei gweithredu. Felly fy nghwestiwn cyntaf i yw: beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i helpu i wireddu newid sylweddol yn y ddeddfwriaeth sydd gennym eisoes?

Yn ogystal â hynny, fel y clywsom—. Dros y blynyddoedd, rwyf wedi bod yn gysylltiedig â dwy ymgyrch o leiaf i atal datblygiadau ar gyfer llosgydd—yn Nhywyn Crymlyn ar bwys Abertawe ac yn Llansamlet yn Abertawe hefyd bellach. A wnaiff y Gweinidog gytuno—? Mae hi wedi clywed y sylwadau eraill am losgyddion arfaethedig mewn ardaloedd eraill, ym Mrynbuga ac yn y Barri, nid yr un yn Llansamlet yn unig; a wnewch chi gytuno ar foratoriwm ar adeiladu llosgyddion, o leiaf mewn ardaloedd preswyl ac yn agos at ysgolion? Oherwydd, os oes argyfwng newid hinsawdd ac os ydym ni'n sôn am yr holl farwolaethau hyn oherwydd llygredd aer, 'does bosib y gallwn ni wneud rhywbeth yn ei gylch.

Ac, fel y dywedais, rwyf i'n bersonol yn ffafrio deddfwriaeth. Nid oes dim byd tebyg i gefnogaeth gyfreithiol i wneud yn siŵr bod pobl yn gweithredu yn hytrach na gwneud cynlluniau, ni waeth pa mor ddiffuant ydyn nhw. Deddf aer glân i ymgorffori canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd yn y gyfraith; Deddf aer glân i orchymyn Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth ansawdd aer statudol bob pum mlynedd; Deddf aer glân i roi dyletswydd statudol gyfreithiol ar awdurdodau lleol i fonitro llygredd aer, i asesu llygredd aer, i gymryd llygredd aer o ddifrif a chymryd camau i'w rwystro, i ystyried y pryderon o ddifrif oherwydd llygredd aer mewn ceisiadau cynllunio; ac mae angen Deddf aer glân arnom ni i gyflwyno'r hawl i anadlu, lle mae'n rhaid i gynghorau lleol ddweud wrth grwpiau sy'n agored i niwed pan gaiff lefelau penodol eu torri. A gaf i wahodd y Gweinidog i gytuno ar y pwynt olaf hwn?

Ac felly, yn olaf, gan fod pawb yn cwyno bod y gwasanaeth iechyd yn costio mwy o arian o flwyddyn i flwyddyn, nid oes unrhyw un yn credu ym muddsoddi mewn newid ymddygiad i atal pobl rhag mynd yn sâl yn y lle cyntaf. Na, rydym yn lladd ar y GIG am amsugno arian, pan fo'n rhaid i'r gwasanaethau iechyd fynd i'r afael â'r problemau y dylai Llywodraethau fod yn ei datrys yn y lle cyntaf. Felly, mae gennym ni agenda gordewdra sy'n achosi cynnydd mewn diabetes a chynnydd mewn canser, wel, deddfwch am 120 munud o weithgarwch corfforol bob wythnos mewn ysgolion, felly. Gwaherddwch hysbysebu gwael a bwyd sothach. Defnyddiwch arian o dreth siwgr yng Nghymru ar gyfer yr agenda addysg hon. Peidiwch â rhoi'r bai ar iechyd am orfod ymdrin â'r canlyniadau. Ac, o ran llygredd aer, ie, deddfwriaeth i lunio Deddf aer glân, i fynd i'r afael â'r cyfraddau cynyddol hynny o asthma, i fynd i'r afael â COPD, y lefelau cynyddol o rai sy'n dioddef o ffibrosis idiopathig ysgyfeiniol, y niwed i ysgyfaint plant sy'n tyfu. Nid ydym mwyach yn goddef dŵr budr, ni ddylem oddef aer budr mwyach.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cael y gwaith o leihau allyriadau yn y ffordd gyflymaf bosibl ar ôl cael ei gweld yn torri rheoliadau'r UE bron dwy flynedd yn ôl—23 mis yn ôl, i fod yn fanwl gywir. Peidied neb â'm cyhuddo i o orliwio'r mater. Bron dwy flynedd yn ôl, fe'i cafwyd yn euog o dorri rheoliadau'r UE ar lygredd aer. Pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi cynnig y dylai'r Siambr hon eistedd am ddiwrnod ychwanegol er mwyn cyflwyno polisïau a fframweithiau a nodir yn y cynllun hwn i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd cyhoeddus y mae llygredd aer yn ei gyflwyno heddiw? Dwy fil o farwolaethau'r flwyddyn yng Nghymru. Pe byddai hwn yn gyffur, pe byddai hwn yn dabled, fe fyddem ni'n neidio lan a lawr er mwyn ei wahardd a'i ddatrys  mewn mater o ddyddiau neu wythnosau. Mae yna gynllun a Phapur Gwyn, ac efallai y bydd yna ddeddfwriaeth ymhen 18 mis. Mae'r her yn ddifrifol. Nawr yw'r amser. Diolch yn fawr.

Diolch i chi, Dai Lloyd, am y cyfraniad hwnnw. Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd sylweddol dros y ddwy flynedd a fu, ac fe glywsoch fy ateb i Andrew R.T. Davies ynglŷn â'r dewisiadau anneddfwriaethol sydd gennym ni a'r rhai yr ydym  wedi eu rhoi ar waith. Rwyf wedi ymrwymo i gyflwyno Papur Gwyn, ac rwyf wedi nodi hefyd yn fy natganiad llafar y camau gweithredu y byddwn ni'n eu rhoi ar waith.

Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, am newidiadau o ran ymddygiad. Ac rwyf newydd fod yng Nghynhadledd y Partïon 25 ym Madrid am ychydig ddyddiau, ac roedd yn ddiddorol iawn siarad â'm cymheiriaid o bob cwr o'r byd am newid ymddygiad. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n dysgu oddi wrth ein gilydd, ac rydym yn gweld beth sy'n digwydd os nad ydych yn sicrhau cefnogaeth y cyhoedd. Ac rwy'n credu, yng Nghymru, bod gennym ni hanes da o ran newid mewn ymddygiad. Os ydych chi'n ystyried ailgylchu, roeddem ar waelod y tabl cynghrair ailgylchu 20 mlynedd yn ôl ar ddechrau datganoli. Rydym ni'n drydydd yn y byd erbyn hyn. Ac mae hynny, yn fy marn i, oherwydd arweiniad gan Lywodraeth Cymru a chyllid, ymgysylltiad ein hawdurdodau lleol ac, yn bwysicaf oll, y cyhoedd yn gwneud felly hefyd. Os ydych chi'n meddwl am roi organau—unwaith eto, rydym ni'n arwain y ffordd o ran newid ymddygiad. Felly rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o beryglon ansawdd aer drwg, a'u bod nhw'n deall y camau y gall pob un ohonom ni eu cymryd, ac weithiau mae'n anodd gwybod pa newidiadau y gallwch chi eu gwneud yn eich bywyd chi eich hun er mwyn gwella'r sefyllfa. Felly, rwy'n nodi yn fy natganiad llafar y gwaith y byddwn ni'n ei wneud ynglŷn â newid ymddygiad. Rwy'n credu bod pobl wedi cyrraedd y fan nawr lle nad ydyn nhw eisiau i rywun ddweud wrthynt beth na chânt ei wneud; maen nhw'n awyddus i gael gwybod beth y gallan nhw ei wneud. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n eu galluogi nhw i wneud hynny.

Rydych chi'n cyfeirio at ein treftadaeth ni o ran diwydiant trwm ac ynghylch glo, ac fe fyddwch chi'n ymwybodol, nawr, fod cloddio am lo wedi gostwng i lefel lle nad oes ond nifer gymharol fach o safleoedd glo brig yn weithredol o hyd yng Nghymru. Ond rydym yn cydnabod bod ein treftadaeth ddiwydiannol yn seiliedig ar lo, ac mae gan hynny ran bwysig iawn ym mywyd y Cymry o hyd. Felly, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw dod o hyd i ddewisiadau carbon isel yn hytrach na glo, ar gyfer ynni a defnydd diwydiannol arall. Felly, mae angen y newid cyflym hwnnw tuag at ddiwydiannau ynni glân. Ond rwy'n credu bod angen gwneud hynny mewn ffordd sy'n gwarchod ac yn diogelu'r mannau hynny lle mae pobl yn byw ac yn gweithio.

Roeddech chi'n cyfeirio at yr M4. Fe fyddwch yn ymwybodol bod comisiwn Burns yn gwneud darn o waith i'r Prif Weinidog ar hyn o bryd. Rwy'n siŵr y bydd ansawdd yr aer yn rhan o—. Mae angen inni edrych ar ran o'r datrysiad ar gyfer yr M4 ac, yn amlwg, ansawdd yr aer, a gwella ansawdd yr aer.

Fe fyddwch chi'n ymwybodol o'r pum nitrogen deuocsid—rydym ni wedi rhoi cyfyngiadau 50 mya mewn pum parth i leihau nitrogen deuocsid ac, yn sicr, mae'r data dros dro a gafodd y Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi dangos y gwelliannau yn sgil y parthau 50 mya hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau.

O ran teithio llesol, rydym yn rhoi'r symiau mwyaf erioed o arian tuag at deithio llesol. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod y Prif Weinidog wedi lansio'r cynllun cyflawni carbon isel yn ôl ym mis Mawrth, ac fe ofynnais i bob Gweinidog edrych ar y cynlluniau a'r cynigion yn y rhain i weld a oedd angen iddyn nhw gael eu diweddaru yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd, ond mae ansawdd yr aer yn rhan o hynny hefyd, ac mae teithio llesol yn faes y gwn fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a'r Dirprwy Weinidog wedi rhoi mwy o arian tuag ato.

Ynghylch llosgi gwastraff, mae hynny yn nwylo'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, a gwn y gofynnwyd iddi hi ystyried moratoriwm, ac rwy'n siŵr y bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni maes o law.

Mae'n amlwg bod gan gynllunio swyddogaeth aruthrol. Ac, unwaith eto, rhoddwyd sylw i ansawdd yr aer a seinwedd yn y 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd a gyhoeddwyd fis Rhagfyr diwethaf. Mae honno'n elfen allweddol o'r amgylchedd naturiol ac adeiledig, ac mae'n gosod y materion ar sail gyfartal ag amcanion eraill fel tai, trafnidiaeth a datblygu economaidd.

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn gan y Gweinidog y prynhawn yma. Llygredd aer yw un o broblemau mwyaf ein hoes ni, ac mae'n fater pwysig o ran iechyd y cyhoedd. Drwy'r byd, rydym nid yn unig yn cynhesu'r atmosffer o ganlyniad i allyriadau nwyon tŷ gwydr, ond rydym hefyd yn difrodi'r gynhaliaeth bwysicaf sydd gennym ni: yr aer a anadlwn ni.

Yng Ngorllewin Casnewydd, mae gan ardaloedd fel Caerllion, sydd, oherwydd ei harwyddocâd hanesyddol, â ffyrdd cul, poblogaeth sy'n tyfu a dewisiadau gwael o ran trafnidiaeth gyhoeddus—mae hynny'n creu storm berffaith o lygredd aer. Yng Nghasnewydd, mae gennym ni'r M4 hefyd yn ymestyn drwy galon y ddinas, yn agos at dai ac ysgolion, a lle mae traffig yn aml yn aros yn yr unfan heb symud. Ac rwy'n falch eich bod chi wedi crybwyll eisoes y bydd hyn ar agenda comisiwn Burns. Mae Cyngor Dinas Casnewydd wedi gweithio'n galed i gyflwyno cynigion i wella ansawdd aer yn ein dinas ni, ond mae llawer mwy y gellir ei wneud eto.

Mae'n rhaid inni gael camau i leihau traffig ar bwys ein hysgolion ni. Yr wythnos diwethaf, cynhaliodd disgyblion o ysgol gynradd Maesglas yn fy etholaeth i brotest newid hinsawdd ar hyd ffordd brysur ger eu hysgol nhw, yn galw am newid. A'n ddyletswydd ni yw gwrando ac ymateb i'r galwadau hyn.

Fe all y pethau bychain helpu. Er enghraifft, traffig sy'n aros yn yr unfan yn aml iawn sy'n cyfrannu fwyaf at lygredd aer y tu allan i ysgolion. Gall un funud yn unig o injan car yn troi lenwi 150 o falwnau gyda mwg ecsôst. Felly, i'r rheini y mae'n rhaid iddynt yrru car ar yr adeg honno o'r dydd, byddai eu hannog nhw i ddiffodd eu hinjans pan fyddan nhw wedi parcio yn helpu i leihau llygredd yn yr aer.

Rhywbeth arall sy'n gymharol syml a all wneud gwahaniaeth enfawr yw plannu coed. Mae coed trefol yn arbennig o effeithiol yn amsugno carbon deuocsid, gydag un astudiaeth yn dangos bod parthau gwyrdd trefol yn amsugno cymaint o garbon deuocsid â fforestydd glaw. Gwyddom am uchelgais Llywodraeth Cymru o ran plannu coed, ond mae modd gwneud mwy, a hynny gyda chyflymder ac yn ddi-oed. I lawer o ysgolion, nid oes unrhyw goed na gwrychoedd wrth ymyl y ffordd. Fe allai mesurau o'r fath helpu gyda lefelau llygredd, a helpu i wasgaru mygdarth. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i weithio gydag ysgolion a grwpiau cymunedol i'w hannog nhw i blannu mwy o goed a fyddai'n addas ar eu tir nhw?

Ac rwyf innau'n falch iawn hefyd o weld y bydd yr ymgynghoriad hwn yn adolygu'r pwerau sydd gan awdurdodau lleol i fynd i'r afael ag allyriadau yn sgil llosgi tanwyddau ffosil dan do, fel coed a glo. Mae llygredd dan do yn fater o bwys, ac yn rhywbeth sy'n cael ei anwybyddu yn aml iawn. Hoffwn i hefyd groesawu'r ffaith y caiff coelcerthi a thân gwyllt eu cynnwys yn yr ymgynghoriad, a'r cyfraniad y maen nhw'n ei wneud i lefelau allyriadau niweidiol.

Yn olaf, mae mynegai o amddifadedd lluosog Cymru 2019 wedi dangos bod lefelau uchel o aer o ansawdd gwael i'w cael mewn ardaloedd o amddifadedd mawr. Mae ambell i ardal yn fy etholaeth i ymhlith y rhai mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Sut mae'r Gweinidog yn bwriadu gweithio gyda'i chydweithwyr ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hwn?

Diolch i chi, Jayne Bryant. Fe fyddwch chi wedi clywed fy ateb i gyd-Aelodau ynglŷn â'r M4 yn flaenorol, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig i'r comisiwn ystyried yr holl broblemau a'r cyfleoedd a'r heriau a'r amcanion ar gyfer mynd i'r afael â thagfeydd o amgylch yr M4. Ac rwy'n deall y bydd yna adroddiad interim—rwy'n credu y bydd hynny cyn diwedd eleni, y byddaf i, wrth gwrs, â diddordeb mawr ynddo.

Ynglŷn ag ansawdd aer ac ysgolion, unwaith eto, mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Ac os edrychwch chi ymhle yr ydym ni'n treulio ein hamser, rydym yn treulio ein hamser dan do—ac rwy'n dychwelyd at yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am hylosgiad domestig—ac yn y gweithle hefyd, ac, wrth gwrs, y tu allan—mannau fel ysgolion. Felly, fe fyddwch chi'n ymwybodol o'n canllawiau statudol ni i awdurdodau lleol—fe wnaethom ni gyhoeddi'r rhain yn 2017—a oedd yn cydnabod ysgolion a llwybrau teithio llesol, ymysg eraill, fel lleoliadau sensitif ar gyfer derbynyddion. Ac fe wyddom ein bod ni wedi—. Rydym wedi rhoi canllawiau i orfodi awdurdodau lleol i gymryd dull sy'n seiliedig ar risg wrth leoli eu monitorau. Mae angen iddyn nhw gael eu llywio gan y mannau y mae'r dystiolaeth yn dangos bod pobl yn debygol o fod yn agored i'r lefelau uchaf o lygredd aer, ac, yn amlwg, mae ysgolion yn faes lle mae angen gwneud hyn. Soniais eisoes fod gennym ni ddulliau, ac mae gan awdurdodau lleol bwerau—yn arbennig o ran injans yn aros yn yr unfan; rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn.

Plannu coed—unwaith eto, mae Aelodau eraill wedi codi'r mater nad ydym ni'n plannu digon o goed, fel y dylem ni fod yn ei wneud, ond, fel y dywedais rydym yn gwneud cynnydd yn hyn o beth. Fe fyddwch chi'n ymwybodol o'r ymrwymiad ym maniffesto'r Prif Weinidog i goedwig genedlaethol. Ac o fewn y goedwig genedlaethol honno, rydym ni'n edrych ar gysyniad a elwir yn goedwigoedd bychain, lle mae gennych chi lecyn o faint cwrt tenis, efallai, y gellir ei ddefnyddio i blannu coed i sefydlu'r goedwig fechan honno. Felly, rydym yn edrych ar ysbytai, er enghraifft; a byddai ysgolion yn faes arall lle y gallem ni weithio efallai, i weld a oes modd gwneud hynny.

Llygredd dan do—soniais y byddwn yn ceisio gwahardd coed gwlyb, oherwydd gwyddom fod coed gwlyb yn defnyddio mwy—mae angen mwy o ynni o'r tân i'w losgi. Felly, byddwn yn ceisio gwneud hynny. Ac o ran rhai mathau o lo sy'n llygru mwy nag eraill, byddwn yn cymryd cyngor pellach ar hynny, ac yn ymgynghori ar gynigion i gyfyngu ar y defnydd o lo bitwminaidd wrth symud ymlaen.

Ynglŷn â choelcerthi a thân gwyllt, mae hyn yn rhywbeth a godir yn aml iawn o ran llygredd sŵn. Ond, fel y dywedwch, gall gael effaith ar ansawdd aer hefyd, yn amlwg. Felly, unwaith eto, rwy'n edrych ymlaen at glywed ymatebion i'r ymgynghoriad ynglŷn â hynny. Ar draws y Llywodraeth, mae llawer—yn ôl pob tebyg, y rhan fwyaf o'm cyd-Aelodau yn y Cabinet yr wyf i'n ymwneud â nhw—. Soniais i o'r blaen fod 'Polisi Cynllunio Cymru' wedi cael ei newid ddiwedd y llynedd i sicrhau bod hyn yn cael ei ystyried ac yn amlwg, gyda Ken Skates, o ran y strategaeth drafnidiaeth—rwyf wedi cael trafodaethau sylweddol gydag ef ynghylch hynny, ac rwy'n gwybod ei fod eisiau lansio'r strategaeth yn y dyfodol agos iawn o ran sut y gallwn ni fynd i'r afael â llygredd aer a achosir gan drafnidiaeth.

Ond rwy'n dychwelyd at newid ymddygiad. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n clywed yr hyn y mae pobl yn credu y gallan nhw ei wneud. Ac rwy'n credu, o edrych ar yr ymgynghoriad a lansiais heddiw, ac rwy'n ymbil ar yr Aelodau i annog eu hetholwyr i gyflwyno—efallai na fyddai etholwyr unigol yn meddwl am gyflwyno'r math hwn o ymgynghoriad. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni ddefnyddio sefydliadau sy'n bodoli eisoes fel Awyr Iach Cymru a Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint i'n helpu ni gyda'r cynllun hwn.

Gweinidog, a gaf i ganmol gwaith Awyr Iach Cymru, sef y grŵp ymbarél sy'n ymgyrchu dros Ddeddf aer glân? Ac rwy'n credu os edrychwch chi ar eu llenyddiaeth nhw a'r deunydd ymgyrchu fe welwch chi'n glir pam mae angen Deddf arnom i wreiddio canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd, i sicrhau ein bod ni'n gorchymyn strategaeth ar ansawdd aer bob pum mlynedd, ac yn sicrhau hefyd fod yna ddyletswyddau statudol ar awdurdodau lleol. Mae hwn yn ddull cydlynol iawn ac mae cytundeb trawsbleidiol yn y fan hon mai dyma'r hyn sydd ei angen. Felly, rwy'n credu bod llawer o bobl yn siomedig nad ydym yn mynd i weld hynny yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Fe gafodd hyn ei godi yn nyddiau cynnar iawn y Cynulliad, oherwydd efallai y cofiwch nad oedd sôn am aer glân yn rhaglen y Llywodraeth o gwbl, ac fe gafodd y Llywodraeth, yn gwbl briodol, ei beirniadu'n hallt ledled y sector oherwydd hynny.

A gaf i ddweud yn fwy cadarnhaol nawr ein bod ni, yn ein dogfen 'Dinasoedd Byw', wedi edrych hefyd ar y sefyllfa o ran ysgolion yn benodol, oherwydd ein bod yn credu y gallwn ni symud yn gyflym iawn yn hyn o beth? Fe soniodd Jayne Bryant am geir yn aros yn eu hunfan a'u hinjans yn troi—yr holl fater o ollwng plant o geir wrth yr ysgol, gan greu cyfradd enfawr o lygredd. Nid oes gennym ddata gwych iawn, felly un peth y gallem ei wneud yw bod pob ysgol yn gorfod monitro ansawdd yr aer, yn enwedig o gwmpas y mannau gollwng plant ac unrhyw ffordd brysur. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n codi'r safon yn hyn o beth ac yn sicrhau bod gan ein dinasyddion iau yr hawl i anadlu aer o'r ansawdd gorau posibl, ac mae hynny'n rhywbeth y gallech chi ei wneud yfory nesaf, neu o leiaf ddechrau ar y broses yfory nesaf.

Diolch, David Melding ac, yn amlwg, mae fy swyddogion i, yn arbennig, wedi bod yn gweithio'n agos iawn gydag Awyr Iach Cymru. Roeddwn i'n falch iawn eu bod nhw'n croesawu'r cynllun y bore yma a byddaf i'n sicr o barhau i weithio gyda nhw. Rwyf newydd ddweud, yn fy ateb i Jayne Bryant, fy mod i'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gweithio gyda'n rhanddeiliaid wrth symud ymlaen.

Yr ymrwymiad ym maniffesto'r Prif Weinidog oedd gwella ansawdd aer drwy ddatblygu Deddf aer glân i Gymru. Fe fyddai hynny'n sicr yn darparu mecanwaith ffurfiol, ac rwyf wedi ymrwymo i gyflwyno Papur Gwyn cyn diwedd y tymor hwn. Ond fel y dywedais, mae ystod eang o ddulliau ar gael inni ar gyfer gweithredu nawr i wella ansawdd aer, ac ar hyn o bryd mae gan awdurdodau lleol bwerau, er enghraifft, i gyflwyno parthau allyriadau isel a pharthau aer glân, naill ai drwy godi tâl neu heb godi tâl. Mae ganddyn nhw, hefyd, y pwerau i gyflwyno dirwyon ar gyfer injans ceir yn troi'n ddiangen, y cyfeiriasoch ato fel problem. Ond rwy'n credu bod angen inni ystyried sut y gallwn ni rymuso'r pwerau hyn drwy Ddeddf aer glân, a dyna fwriad y Llywodraeth hon yn bendant.

Wrth sôn am ysgolion, pan soniais wrth Andrew R.T. Davies fy mod i wedi bod ym Madrid ar gyfer y cyfarfod COP25 yn ddiweddar, sy'n dal i fynd rhagddo, un o'r pethau a welais i ym Madrid oedd waliau byw. Felly, mae yna waliau gwirioneddol uchel anhygoel wedi cael eu gorchuddio â gwyrddni ac yn cael eu dyfrhau o'r tu mewn. Tybed pam nad oes gennym ni fwy o waliau o'r fath yn y wlad hon, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddwn i'n awyddus iawn i'w ddatblygu.

Ac roeddech chi'n siarad am ysgolion yn monitro ansawdd eu haer nhw. Rwy'n credu imi sôn wrth Jayne Bryant fod angen iddyn nhw ddilyn dull sy'n seiliedig ar risg wrth leoli eu monitorau. Y nhw sy'n adnabod y boblogaeth leol a'r ardal leol orau ac mae angen iddyn nhw wneud yn siŵr eu bod yn edrych ar ein canllawiau ni ynglŷn ag ysgolion a llwybrau teithio llesol.

Gweinidog, a gaf i groesawu'r datganiad a wnaethoch chi heddiw, ac a gaf i groesawu penderfyniad Llywodraeth Cymru i gynhyrchu cynllun gweithredu gwirioneddol, oherwydd mae hynny'n hanfodol? Rwy'n sylwi bod sawl cyfeiriad at Bort Talbot. Fel y gallwch ddeall yn llwyr, mae'r goblygiadau i Bort Talbot yn aruthrol. Mae gennym draffordd yn mynd drwy'r ardal. Mae gennym y gwaith dur a diwydiannau eraill yma hefyd. Yn wir, mae gennym gyfuniad o bopeth y mae eich cynllun chi'n sôn amdano. Felly mae gennyf ychydig o gwestiynau, a byddaf yn ceisio cadw at fy nau gwestiwn oherwydd gwn y byddai'r Dirprwy Lywydd yn hoffi canolbwyntio ar gwestiynau ar yr adeg hon.

O ran y materion ynghylch 'Polisi Cynllunio Cymru', fe wnaethoch chi siarad yn gynharach mewn ymateb i hyn. Mae'n bwysig inni gael cefnogaeth i hynny unwaith eto, oherwydd mae'n rhaid rhoi sylw i'r modd y bydd y cynlluniau datblygu lleol yn ystyried y mater hwn o ansawdd aer a rheoli ansawdd aer. Mae hyn yn arbennig o wir yn y cynigion cynllunio a fydd yn cynnwys naill ai losgyddion neu ryw fath o elfen a fydd yn cynyddu llygredd aer yn yr ardal dan sylw, boed honno'n ardal breswyl neu'n ardal ddiwydiannol. Felly, a fyddwch chi'n edrych ar awdurdodau lleol ac yn gofyn iddyn nhw adolygu eu CDLlau i sicrhau eu bod yn gyfredol ar gyfer bodloni'r cynllun hwn?

O ran traffyrdd, fel y dywedasoch, mae'r darn o'r M4, rhwng cyffyrdd 41 i 42 yn fy ardal i, yn un o'r parthau y bu'n rhaid ei gyfyngu i 50 mya. Unwaith eto, a wnewch chi fy sicrhau i, rhoi sicrwydd imi, eich bod chi'n trafod â'r Gweinidog i ystyried sut yr ydych chi am ymdrin â'r mater hwnnw, oherwydd bydd dargyfeirio traffig yr M4 ar ffyrdd lleol yn dirywio ansawdd yr aer i'r trigolion yn yr ardaloedd ger y ffyrdd lleol hynny, yn enwedig i'r plant, gan eu bod nhw'n cerdded ar hyd y ffyrdd hynny i'w hysgolion? Felly, nid yw hwn yn ddatrysiad; mae'n rhaid inni ddod o hyd i atebion eraill, yn hytrach na chau cyffyrdd yn unig neu ddargyfeirio traffig oddi ar yr M4 ar ffyrdd lleol.

Fe dynnodd Andrew R.T. Davies sylw at fater trafnidiaeth gyhoeddus ac, unwaith eto, mae hynny'n hollbwysig. Bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn cyflwyno Bil trafnidiaeth gyhoeddus. A wnewch chi ofyn iddo ef sicrhau y bydd hwnnw'n bodloni'r cynllun hwn, oherwydd ceir llawer o ardaloedd lle nad oes gan bobl gar a'r bws yw eu hunig ddewis nhw? Os ydym eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu defnyddio'r bws, yna mae'n rhaid bod bws yno i'w ddefnyddio. Felly, mae'n rhaid i'r Bil hwnnw sicrhau ei fod yn rhoi'r baich ar ardaloedd lle nad oes unrhyw ddewis amgen na cheir ar wahân i fws, a sicrhau bod y bysiau hynny ar gael.

Rwy'n croesawu'r adolygiad o'r cynllun gweithredu ar gyfer Port Talbot—mae'n amser inni gael hwnnw—ond a wnewch chi sicrhau ei fod yn ystyried llwch niwsans yn ogystal â'r gronynnau PM10, PM 2.5 a nitrogen deuocsid? Oherwydd, er y gallai pobl feddwl nad yw hynny o reidrwydd yn fater sy'n ymwneud ag iechyd mewn un ffordd, rydym yn awyddus i ymdrin â lles pobl hefyd, ac mae'r rhain yn effeithio'n fawr iawn ar fy etholwyr i yn hyn o beth.

Rwy'n croesawu'r cyfeiriad at lygredd dan do yn y datganiad ac mae angen rhoi mwy o gyhoeddusrwydd i hynny, oherwydd fe es i lan i'r atig yr wythnos diwethaf, i ddod ag addurniadau'r Nadolig i lawr. Pan edrychwch chi ar y cynllun a pha faterion sy'n effeithio ar eiddo dan do, rydych chi'n dechrau sylweddoli sut y gall rhywbeth syml effeithio ar bawb ohonom, ond efallai nad yw pobl yn gwybod hynny. Nid oeddwn i'n ymwybodol o rai o'r pwyntiau yn y cynllun hwn.

Mae newid ymddygiad yn bwysig, ond mae angen dewisiadau amgen arnom os ydych chi'n dymuno newid ymddygiad, a dyna'r broblem. Weithiau, nid yw'r dewisiadau amgen hynny ar gael ar gyfer achosi newid ymddygiad. Gadawaf bethau yn y fan honno, rwy'n credu.  

Diolch. [Chwerthin.]

Diolch i chi, Dai Rees, am y pwyntiau yna. Rwyf am gyfeirio at Bort Talbot a Tata Steel ac, yn amlwg, nid yw'r Aelod byth yn colli cyfle i drafod ansawdd aer ym Mhort Talbot gyda mi. Fel y gwyddoch, rhoddwyd y cynllun gweithredu tymor byr ar waith i atal gormodiant o ran terfynau cyfreithiol a diogelu iechyd trigolion yn benodol. Nid ydym erioed wedi mynd uwchlaw'r terfynau cyfreithiol Ewropeaidd ar gyfer deunydd gronynnol ym Mhort Talbot; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn gwneud y pwynt hwnnw. Serch hynny, fel gyda llawer o'r pethau hyn, mae'n ymwneud ag amgyffrediad, a gwn eich bod chi wedi gofidio bod eich etholwyr wedi byw gyda llawer o lwch. Rwy'n credu bod Dai Lloyd wedi gwneud pwynt pwysig iawn yn gynharach mai pethau anweledig sy'n achosi'r problemau mwyaf, nid yr hyn a welwn ni. Eto i gyd, yr amgyffrediad yw mai hynny sy'n niweidiol iawn.

Rwy'n credu eich bod chi'n iawn am y par