Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
27/11/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Bethan Sayed.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Education, and the first question is from Bethan Sayed.
1. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y mae adran addysg Llywodraeth Cymru yn cydweithio â'r adran economi a thrafnidiaeth i wella opsiynau trafnidiaeth ar gyfer pobl ifanc sydd mewn addysg a hyfforddiant? OAQ54767
1. Will the Minister outline how the Welsh Government's education department co-operates with the economy and transport department to improve transport options for young people in education and training? OAQ54767
Both departments co-operate in numerous ways, and I recently released a joint ministerial written statement informing Members of our intention to take forward a review identifying all issues involved in post-16 learner travel. Further updates on this review will be provided to Members as it progresses.
Mae'r ddwy adran yn cydweithredu mewn sawl ffordd, ac yn ddiweddar, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig gweinidogol ar y cyd i roi gwybod i'r Aelodau am ein bwriad i fwrw ymlaen ag adolygiad i nodi'r holl faterion sy'n ymwneud â theithio gan ddysgwyr ôl-16. Bydd yr Aelodau'n cael diweddariadau pellach ar yr adolygiad hwn wrth iddo fynd rhagddo.
Thank you, and I welcome that particular review, because we are seeing worrying trends by cash-strapped local authorities to reduce support for options for learners in Wales. We've seen Neath Port Talbot council consult on changes to post-16 transport earlier this year, which they had to scrap because of the outcry, and now Bridgend council is consulting on abolishing free transport for post-16 learners in school or college, as well as abolishing free transport for nursery-age pupils. So, I do welcome this review.
But, I'm also sure you're aware of the fact that there are wider issues with regard to the affordability of those doing apprenticeships to be able to afford to get to their place of work, or to get to where they need to get to for their term in work. The current MyTravelPass scheme via the Welsh Government doesn't seem to have been as successful as you would have liked, with take-up dramatically less than expected. How are you going to liaise further with your colleagues in the economy department to address the serious and growing problem with regard to how young people are accessing education via the transport system here in Wales?
Diolch, ac rwy'n croesawu'r adolygiad penodol hwnnw, gan ein bod yn gweld tueddiadau sy'n peri gofid gan awdurdodau lleol sy’n brin o arian i leihau cefnogaeth i opsiynau i ddysgwyr yng Nghymru. Rydym wedi gweld cyngor Castell-nedd Port Talbot yn ymgynghori ar newidiadau i drafnidiaeth ôl-16 yn gynharach eleni, y bu’n rhaid rhoi'r gorau iddynt yn sgil y gwrthwynebiad, a bellach mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn ymgynghori ar gael gwared ar drafnidiaeth am ddim i ddysgwyr ôl-16 yn yr ysgol neu'r coleg, yn ogystal â chael gwared ar drafnidiaeth am ddim i ddisgyblion oed meithrin. Felly, rwy'n croesawu'r adolygiad hwn.
Ond rwy'n siŵr hefyd eich bod yn ymwybodol o'r ffaith bod yna broblemau ehangach o ran gallu’r rheini sy'n gwneud prentisiaethau i fforddio cyrraedd eu gweithle, neu gyrraedd lle mae angen iddynt fod am eu cyfnod yn y gwaith. Ymddengys nad yw cynllun cyfredol FyNgherdynTeithio drwy Lywodraeth Cymru wedi bod mor llwyddiannus ag y byddech wedi dymuno, gyda'r nifer sydd wedi manteisio ar y cynllun yn llai o lawer na'r disgwyl. Sut y byddwch yn gweithio ymhellach â'ch cydweithwyr yn adran yr economi i fynd i'r afael â phroblem ddifrifol a chynyddol mynediad pobl ifanc at addysg drwy'r system drafnidiaeth yma yng Nghymru?
Well, I welcome the Member's support for the interdepartmental review on post-16 learner travel. With regard to MyTravelPass, although the responsibility for that scheme does not lie within my department, I take a keen personal interest because the impetus for that scheme was a budget deal struck between my party, when I was leader of the Liberal Democrats, and the then Welsh Government. So, I have a personal interest in its success. As the Member will know, that started off in 2014 as a scheme that was only available to 16 and 17-year-olds, and transport officials, after negotiation with the bus industry, have implemented an enhanced scheme. So, that now covers 16, 17 and 18-year-olds, 19, 20 and 21-year-olds. So, exactly the kind of individuals that I'm sure Bethan was alluding to—those people who are looking to combine study and work via an apprenticeship scheme. And I'm sure there's more we can all do to publicise the opportunity to use MyTravelPass.
We will continue to work across the department to look to see what more we can do to support individuals with the cost of their transport, whether that is accessing training or more formal full-time education.
Wel, rwy'n croesawu cefnogaeth yr Aelod i'r adolygiad rhyngadrannol o deithio gan ddysgwyr ôl-16. O ran FyNgherdynTeithio, er nad fy adran sy’n gyfrifol am y cynllun hwnnw, mae gennyf gryn dipyn o ddiddordeb personol ynddo gan mai cytundeb cyllidebol a wnaed rhwng fy mhlaid, pan oeddwn yn arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, a Llywodraeth Cymru ar y pryd oedd yr ysgogiad ar gyfer y cynllun hwnnw. Felly, mae gennyf ddiddordeb personol yn ei lwyddiant. Fel y gŵyr yr Aelod, cychwynnodd y cynllun yn 2014 fel cynllun a oedd ar gael i bobl ifanc 16 a 17 oed yn unig, ac mae swyddogion trafnidiaeth, ar ôl trafod gyda'r diwydiant bysiau, wedi rhoi cynllun estynedig ar waith. Felly, mae bellach ar gael i bobl ifanc 16, 17 a 18 oed, 19, 20 a 21 oed. Felly, yr union fath o unigolion y cyfeiriodd Bethan atynt, rwy’n siŵr—y bobl hynny sy'n awyddus i gyfuno astudio a gweithio drwy gynllun prentisiaeth. Ac rwy'n siŵr fod mwy y gall pob un ohonom ei wneud i roi cyhoeddusrwydd i'r cyfle i ddefnyddio FyNgherdynTeithio.
Byddwn yn parhau i weithio ar draws yr adran i weld beth arall y gallwn ei wneud i gefnogi unigolion gyda chost eu trafnidiaeth i gael mynediad at hyfforddiant neu addysg amser llawn fwy ffurfiol.
Our green card policy, of course, would resolve the question of free bus transport for post-16 education, training or work. But, of course, I think the position of transport to faith and Welsh-medium schools does need resolving through primary legislation.
My question, though, is about the voice of young people in a local authority's decision on whether a route to school is safe or not. And until the active travel Act provides realistic options on this, because we are talking about journeys of two or three miles, depending on the school, we're still likely to be hearing from the children's commissioner that she's having to remind local authorities of their duty to consult children and young people about those school journeys. I'll suspect we'll also continue to get too much traffic at the school gate too. Would it be easier to press this point on due regard for article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child if school transport were in your portfolio, and do you support extending that due regard duty to local authorities? I'm wondering if your review is covering that as well.
Byddai ein polisi cardiau gwyrdd, wrth gwrs, yn datrys y cwestiwn ynghylch trafnidiaeth am ddim ar fysiau ar gyfer addysg, hyfforddiant neu waith ôl-16. Ond wrth gwrs, credaf fod angen datrys y sefyllfa o ran trafnidiaeth i ysgolion ffydd a chyfrwng Cymraeg drwy ddeddfwriaeth sylfaenol.
Mae fy nghwestiwn, serch hynny, yn ymwneud â llais pobl ifanc ym mhenderfyniad yr awdurdod lleol ynglŷn ag a yw llwybr i'r ysgol yn ddiogel ai peidio. A hyd nes y bydd y Ddeddf teithio llesol yn darparu opsiynau realistig ar hyn, gan ein bod yn sôn am deithiau dwy neu dair milltir o hyd, yn dibynnu ar yr ysgol, rydym yn dal yn debygol o glywed gan y comisiynydd plant ei bod yn gorfod atgoffa awdurdodau lleol o'u dyletswydd i ymgynghori â phlant a phobl ifanc ynghylch y teithiau hynny i’r ysgol. Rwy’n tybio y byddwn yn parhau i weld gormod o draffig ger giatiau’r ysgol hefyd. A fyddai’n haws pwysleisio’r pwynt hwn ynghylch rhoi sylw dyledus i erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn pe bai trafnidiaeth i’r ysgol yn rhan o’ch portffolio, ac a ydych yn cefnogi ymestyn y ddyletswydd sylw dyledus honno i awdurdodau lleol? Tybed a yw eich adolygiad yn ystyried hynny hefyd.
Can I thank the Member for the question? I'm aware of the Conservatives' party policy with regard to post-16 travel. It involves scrapping the education maintenance allowance, which is financial support that helps our very poorest students. But the Member is absolutely right—one area we do need to tackle, and our departments are working closely on, is promoting active travel to school to reduce the number of cars that are driven to our school gates. We have a very good example of this just around the corner from this building in Ysgol Hamadryad here in Cardiff Bay, where people walk, cycle, scoot to school. So, there is always more we can do there. As part of our review, we are indeed looking at issues around safety and safe routes, so that will be part of the consideration that we are making, and I will review the comments the Member has made to see whether there are further particulars with regard to the rights-based approach that the review can look at.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn? Rwy'n ymwybodol o bolisi plaid y Ceidwadwyr mewn perthynas â theithio ôl-16. Mae'n cynnwys cael gwared â’r lwfans cynhaliaeth addysg, sef y cymorth ariannol sy'n helpu ein myfyrwyr tlotaf. Ond mae'r Aelod yn llygad ei lle—un maes y mae angen inni fynd i'r afael ag ef, ac y mae ein hadrannau'n gweithio'n agos arno, yw hyrwyddo teithio llesol i'r ysgol i leihau nifer y ceir sy'n cael eu gyrru at giatiau ein hysgolion. Mae gennym enghraifft dda iawn o hyn nid nepell o'r adeilad hwn yn Ysgol Hamadryad yma ym Mae Caerdydd, lle mae pobl yn cerdded, beicio, a mynd ar sgwter i'r ysgol. Felly mae mwy y gallwn ei wneud bob amser. Fel rhan o'n hadolygiad, rydym yn edrych, yn wir, ar faterion sy’n ymwneud â diogelwch a llwybrau diogel, felly bydd hynny'n rhan o’n hystyriaeth, a byddaf yn adolygu sylwadau’r Aelod i weld a oes elfennau pellach y gall yr adolygiad edrych arnynt o ran dull sy'n seiliedig ar hawliau.
Can I very much welcome the review on post-16 education transport, but also the engagement that I know that is going on at the moment between the Minister and the Deputy Minister for Economy and Transport on active travel, on some imaginative thinking on that joint working? But could I ask, beyond those short journeys to school, for which we need to encourage more children to actually get on their bikes and scooters, or walk, quite frankly, and the family and parents as well, in terms of transport by bus, are we open in Welsh Government to thinking of different solutions, as they have in different countries? When I visited Finland last year, and when you look at places like Canada, who are doing this as well, where actually they develop the independence within young people, from a quite young age—and it's not appropriate for everyone, or in every situation—they actually travel to school on public transport. Now, this isn't for everyone, in every situation, particularly in rural areas, and it relies on a very good public transport network as well. But it is interesting that it can be done elsewhere. So, do we include that within our thinking, going forward, if people wanted to take up that option, or including local authorities, which I understand, in Scotland, as well, where, instead of school transport vouchers, or funding for an individual, they offer to actually buy the bike.
A gaf fi groesawu’r adolygiad o drafnidiaeth addysg ôl-16, ond hefyd yr ymgysylltu y gwn ei fod yn mynd rhagddo ar hyn o bryd rhwng y Gweinidog a Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar deithio llesol, ar syniadau dychmygus ynghylch y cydweithio hwnnw? Ond a gaf fi ofyn, y tu hwnt i'r siwrneiau byr hynny i'r ysgol, teithiau y mae angen inni annog mwy o blant i'w gwneud ar eu beiciau a'u sgwteri, neu gerdded, a dweud y gwir, a’r teulu a'r rhieni hefyd, o ran teithio ar fws, a ydym yn agored yn Llywodraeth Cymru i feddwl am wahanol atebion, fel sydd ganddynt mewn gwahanol wledydd? Pan ymwelais â'r Ffindir y llynedd, a phan edrychwch ar leoedd fel Canada, sy'n gwneud hyn hefyd, lle maent yn datblygu annibyniaeth mewn pobl ifanc, o oedran eithaf ifanc—ac nid yw'n briodol i bawb, nac ym mhob sefyllfa—maent yn teithio i'r ysgol ar drafnidiaeth gyhoeddus. Nawr, nid yw hyn i bawb, ym mhob sefyllfa, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac mae'n dibynnu ar rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus da iawn hefyd. Ond mae'n ddiddorol y gellir ei wneud yn rhywle arall. Felly, a ydym yn cynnwys hynny yn ein hystyriaethau yn y dyfodol, pe bai pobl yn awyddus i fanteisio ar yr opsiwn hwnnw, neu gynnwys awdurdodau lleol, sydd, yn yr Alban, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn lle darparu talebau trafnidiaeth i’r ysgol, neu gyllid i unigolyn, yn cynnig prynu'r beic mewn gwirionedd.
Given the Member's keen interest in active travel, and his very active lobbying in this regard, the Member will be pleased to know that we have revamped our consideration for active travel as part of our twenty-first century schools and colleges programme. And any application coming forward from a local authority that gives poor consideration of active travel to that new building will be rejected, and I'm sure he'll be glad to hear that. Can I say, the use of public transport is not novel in Wales—not even in rural areas? There are many children who catch the T4 bus, on the A470, to travel back and forth to high school, although I must say, sometimes, that does cause concerns for parents, who sometimes would prefer their children to be on a school-transport-only option. So, it's not the case that we have no children travelling on public transport to access education at the moment. Local authorities are looking to those models, where it is appropriate, and I'm sure that they will continue to do so.
O ystyried diddordeb brwd yr Aelod mewn teithio llesol, a’i lobïo gweithgar iawn yn hyn o beth, bydd yr Aelod yn falch o wybod ein bod wedi ailwampio ein hystyriaeth o deithio llesol fel rhan o’n rhaglen ysgolion a cholegau’r unfed ganrif ar hugain. A bydd unrhyw gais a wneir gan awdurdod lleol sy'n rhoi ystyriaeth annigonol i deithio llesol i'r adeilad newydd hwnnw yn cael ei wrthod, ac rwy'n siŵr y bydd yn falch o glywed hynny. A gaf fi ddweud, nid yw'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn newydd yng Nghymru—hyd yn oed mewn ardaloedd gwledig? Mae llawer o blant sy'n dal y bws T4, ar yr A470, i deithio’n ôl ac ymlaen o'r ysgol uwchradd, er bod yn rhaid i mi ddweud, weithiau, fod hynny'n peri pryder i rieni, y byddai'n well ganddynt, weithiau, pe bai eu plant ar opsiwn trafnidiaeth ysgol yn unig. Felly, nid yw'n wir nad oes gennym unrhyw blant yn teithio ar drafnidiaeth gyhoeddus er mwyn cael mynediad at addysg ar hyn o bryd. Mae awdurdodau lleol yn ystyried y modelau hynny, lle mae hynny’n briodol, ac rwy'n siŵr y byddant yn parhau i wneud hynny.
2. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad am effeithiolrwydd y fenter prydau ysgol am ddim i ddisgyblion yng Nghymru? OAQ54750
2. Will the Welsh Government make a statement on the effectiveness of the free-school-meals initiative for pupils in Wales? OAQ54750
Our free-school-meals policy rightly targets support towards the most disadvantaged children in our communities. As a result of our new eligibility criteria, by the time universal credit is fully rolled out—if it ever is—we estimate more children will be eligible for free school meals than under the previous system.
Mae ein polisi prydau ysgol am ddim yn targedu cymorth tuag at y plant mwyaf difreintiedig yn ein cymunedau. O ganlyniad i'n meini prawf cymhwysedd newydd, erbyn i gredyd cynhwysol gael ei gyflwyno'n llawn—os bydd hynny byth yn digwydd—rydym yn amcangyfrif y bydd mwy o blant yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim nag o dan y system flaenorol.
Thank you. TCC—that's Trefnu Cymunedol Cymru/Together Creating Communities—is a coalition of over 30 schools, community and faith organisations, and groups across north-east Wales. Last week, I attended the official launch of their all-Wales school hunger campaign at Ysgol y Grango in Rhosllannerchrugog, near Wrexham. Their research had found that many of the most vulnerable pupils aren't getting enough to eat during the school day, with pupils eligible for free school meals spending some of their free-school-meals money on breakfast, because they couldn't get enough resource at home, and, as a result, not having enough money left for the full balanced lunch the free-school-meal allocation was designed to provide. And I pledged there to raise this with you here. Forty-nine per cent of teachers told them that they sometimes had to provide food for pupils themselves, and they said they highlighted the issue not as part of a blame culture anywhere, but because those children need help. How do you respond, therefore, to the campaign's call to increase free-school-meal money to cover breakfast by 80p daily? They said that there were just over 29,000 school pupils affected, and, on current take-up, this was unlikely to cost £3 million per annum, which would address the call of this campaign. So, how do you respond to that call?
Diolch. Cynghrair o dros 30 o ysgolion, sefydliadau cymunedol a ffydd, a grwpiau ledled gogledd-ddwyrain Cymru yw TCC—sef Trefnu Cymunedol Cymru. Yr wythnos diwethaf, mynychais lansiad swyddogol eu hymgyrch dysgu nid llwgu Cymru gyfan yn Ysgol y Grango yn Rhosllannerchrugog, ger Wrecsam. Canfu eu hymchwil nad yw llawer o'r disgyblion mwyaf agored i niwed yn cael digon i'w fwyta yn ystod y diwrnod ysgol, gyda disgyblion sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn gwario peth o'u harian ar gyfer prydau ysgol am ddim ar frecwast am na allent gael digon o fwyd gartref, ac o ganlyniad, nid oes digon o arian ar ôl ganddynt i gael y cinio cytbwys llawn y cynlluniwyd y dyraniad prydau ysgol am ddim i'w ddarparu. A gwneuthum addo yno y buaswn yn codi hyn gyda chi yma. Dywedodd 49 y cant o athrawon wrthynt fod yn rhaid iddynt ddarparu bwyd i'r disgyblion eu hunain weithiau, a dywedasant eu bod yn tynnu sylw at y mater nid fel rhan o ddiwylliant bwrw bai yn unrhyw le, ond am fod angen cymorth ar y plant hynny. Sut rydych yn ymateb, felly, i alwad yr ymgyrch dros gael cynnydd o 80c y dydd yn yr arian ar gyfer prydau ysgol am ddim fel y gellir talu am frecwast? Dywedasant fod ychydig dros 29,000 o ddisgyblion ysgol yn cael eu heffeithio, ac yn ôl y nifer sy’n manteisio arno ar hyn o bryd, byddai'n annhebygol o gostio £3 miliwn y flwyddyn, ac yn mynd i'r afael â galwad yr ymgyrch hon. Felly, sut rydych yn ymateb i'r alwad honno?
Well, firstly, I respond to the call by saying isn't it absolutely incredible, in a nation such as ours, that we have to have a school hunger campaign. Providing an allowance for breakfast for pupils eligible for free school meals in secondary schools is one course of action that I am actively considering at the moment. There are possibly other courses of action, and other solutions, that may be more appropriate to address this problem. What I want to make sure is that whatever we do is appropriate and provides a solution to the issues that the Member outlines. And now, having fulfilled his pledge of raising this issue with me, perhaps Mark Isherwood could do me the courtesy of raising the issue with his party colleagues in Westminster.
Wel, yn gyntaf, rwy'n ymateb i'r alwad drwy ddweud ei bod yn gwbl anhygoel, mewn cenedl fel hon, fod yn rhaid i ni gael ymgyrch dysgu nid llwgu. Mae darparu lwfans ar gyfer brecwast i ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim mewn ysgolion uwchradd yn un cam gweithredu rwy’n ei ystyried ar hyn o bryd. Efallai fod camau gweithredu eraill, ac atebion eraill, a allai fod yn fwy priodol i fynd i'r afael â'r broblem hon. Rwyf am sicrhau bod beth bynnag a wnawn yn briodol ac yn darparu ateb i'r materion y mae'r Aelod yn eu hamlinellu. A bellach, ar ôl cyflawni ei addewid i godi'r mater hwn gyda mi, efallai y gall Mark Isherwood godi'r mater gyda chyd-aelodau o’i blaid yn San Steffan.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Questions now from the party spokespeople, and the Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch, Llywydd. Mi hoffwn i drafod eich datganiad ysgrifenedig diweddar sy'n cyhoeddi canlyniadau'r ymgynghoriad i ddiwygio rheoliadau cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg, sef y WESPS. Mae gweld symudiad pendant tuag at newid yn gadarnhaol iawn. Mae angen cynllunio bwriadus er mwyn datblygu addysg Gymraeg ar draws y wlad, ond mae yna lawer o ffordd i fynd.
Mae'r sefyllfa ddiweddar ym Mlaenau Gwent yn crisialu hyn i mi. Mae trigolion ardal Tredegar a Rhieni Dros Addysg Gymraeg wedi bod yn brwydro am flynyddoedd dros gael ail ysgol cyfrwng Cymraeg yn yr ardal. O'r diwedd, cytunodd y cyngor i wneud hynny ar ôl i ymgyrchwyr gasglu'r data sy'n mesur y galw. Sefydlwyd nifer o gylchoedd meithrin er mwyn paratoi at hyn, ond yna, fis diwethaf, fe welwyd tro pedol gan y cyngor a phenderfynwyd peidio ag agor y cylchoedd meithrin yma, sydd yn gam gwag yn sicr. Sut fydd y dyraniad ariannol o fewn eich portffolio chi yn newid er mwyn galluogi'r newidiadau angenrheidiol sydd eu hangen i wireddu amcanion y diwygiad i'r rheoliadau?
Thank you, Llywydd. I would like to discuss your recent written statement announcing the results of the consultation to amend regulations on the Welsh in education strategic plans. Seeing specific movement towards change is positive indeed, and we do need meaningful planning in order to develop Welsh-medium education across the country, and there’s a long way to go.
The recent situation in Blaenau Gwent encapsulates this for me. The residents of the Tredegar area and Rhieni Dros Addysg Gymraeg have been battling for years for a second Welsh-medium school in that area. At last, the council agreed to do that after the campaigners had gathered the data that assessed demand. A number of cylchoedd meithrin were opened to prepare for this, but then, last month, there was a u-turn from the council and a decision was taken not to open these cylchoedd meithrin, which is certainly a mistake. How will the financial allocation within your portfolio change in order to allow the necessary changes to deliver the objectives of the reform to the regulations?
Can I first of all thank the Member for her support for the report on the way in which we are developing our WESPs in the future?
The situation in Tredegar is one that I am very familiar with. Not only is there clear demand from parents in that area for primary education through the medium of Welsh for their children, the Welsh Government has made available 100 per cent capital funding to build that school. The local authority bid into our capital programme. They have been successful in that. That money is available for the council to build that provision.
However, as you have outlined, there now seems to be a different approach at the council. I have discussed this with both the portfolio holder for education at Blaenau Gwent and the director for education at Blaenau Gwent. It seems remarkable to me that a local authority would bid for that money, be successful in that application when other local authorities were not successful, and now find themselves in the position where they do not, it appears, at least, want to build that school. My officials are looking to consider the points raised with us by Blaenau Gwent council and looking to see if a solution can be found, because, like you, Siân, and like the local Assembly Member, we want to honour and to provide a service that parents and children in that area want.
A gaf fi, yn gyntaf oll, ddiolch i'r Aelod am ei chefnogaeth i'r adroddiad ar y ffordd rydym yn datblygu ein cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn y dyfodol?
Mae'r sefyllfa yn Nhredegar yn un rwy'n gyfarwydd iawn â hi. Nid yn unig fod galw clir gan rieni yn yr ardal honno am addysg gynradd drwy gyfrwng y Gymraeg i'w plant, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod cyllid cyfalaf 100 y cant ar gael i adeiladu'r ysgol honno. Mae'r awdurdod lleol wedi gwneud cynnig i'n rhaglen gyfalaf. Buont yn llwyddiannus wrth wneud hynny. Mae'r arian hwnnw ar gael i'r cyngor adeiladu'r ddarpariaeth honno.
Fodd bynnag, fel rydych wedi'i amlinellu, ymddengys bod y cyngor wedi mabwysiadu ymagwedd wahanol bellach. Rwyf wedi trafod hyn gyda deiliad y portffolio ar gyfer addysg ym Mlaenau Gwent a'r cyfarwyddwr addysg ym Mlaenau Gwent. Mae'n rhyfeddol i mi y byddai awdurdod lleol yn gwneud cynnig am yr arian hwnnw, yn llwyddo gyda'r cais hwnnw pan na fu awdurdodau lleol eraill yn llwyddiannus, a bellach mewn sefyllfa lle mae'n ymddangos o leiaf nad ydynt yn awyddus i adeiladu'r ysgol honno. Mae fy swyddogion yn awyddus i ystyried y pwyntiau a godwyd gyda ni gan gyngor Blaenau Gwent ac yn edrych i weld a ellir dod o hyd i ateb, oherwydd fel chithau, Siân, ac fel yr Aelod Cynulliad lleol, rydym am anrhydeddu a darparu gwasanaeth y mae rhieni a phlant yn yr ardal honno yn dymuno'i gael.
Diolch yn fawr. A dwi'n falch iawn eich bod chi yn dyfalbarhau efo'r ymdrechion yna, ac rydw i'n gobeithio'n fawr iawn y bydd y trafodaethau efo'r cyngor yn dwyn ffrwyth yn fuan iawn.
A throi rŵan at y cynllun siarter iaith arloesol, sydd yn cynyddu'r defnydd o'r Gymraeg tu allan i'r dosbarth, mae yna dystiolaeth gref ei bod hi'n llwyddiannus, ond does gan y 'Fframwaith Siarter Iaith' ddim digon o lais yn y cwricwlwm newydd. Mae'n hanfodol fod yna statws i'r fframwaith. Ar hyn o bryd, mae'n cael ei alw'n 'rhan' o gwricwlwm drafft i Gymru 2022, ond meddal iawn ydy hynny. Mae'n cael ei gategoreiddio o dan y pennawd 'rhagor o wybodaeth a chanllawiau'. Byddwn i'n hoffi gweld y fframwaith yn cael ei rymuso, a dwi'n siŵr eich bod chi eisiau gweld hynny hefyd. Felly, mi fyddai'n dda gweld mwy o gyfeiriad at y siarter iaith yn y cwricwlwm pan ddaw'r fersiynau diwygiedig atom ni. A hefyd, hoffwn i wybod gennych chi, am y siarter, ba ddiwygiadau i reoliadau cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg fydd yn cyfarch yr angen yma i gryfnau'r siarter?
Thank you very much, and I am very pleased that you’re persevering with those efforts, and I very much hope that those discussions with the council will bear fruit very soon.
In turning now to the language charter, which is an innovative scheme that increases the use of the Welsh language outside the classroom, there is strong evidence that it is successful, but the 'Siarter Iaith framework' doesn’t have enough of a role in the new curriculum. It is crucial that there should be status for that framework. At the moment, it is described as part of the draft curriculum for 2022, but that is very soft. It is categorised under the heading of ‘further information and guidance’. I would like to see the framework being strengthened, and I’m sure you would agree. Therefore, it would be good to see more of a reference to the language charter in the curriculum when the amended versions do arrive. And I’d like to hear from you, in relation to the charter, what amendments to the WESPs regulations will actually meet this need to strengthen the charter?
Again, like the Member, I believe that the siarter is a really important way of developing a culture across the school rather than in individual lessons, by actually ensuring that pupils and staff in that school, and parents and supporters of that school, have opportunities in a variety of ways to use the language. And I'm always very pleased to see a wide variety of schools embracing the ethos of that and looking to weave it into the daily life of their school.
It is in itself slightly bigger and broader than simply a curriculum issue. The Member will be aware that, following the substantial number of responses—very high quality and very detailed responses—that we had to the curriculum consultation over the summer, we now find ourselves in a refinement phase, where our practitioners, supported by our experts in HE, are looking to prepare a final draft. That will be available in January of next year.
What is absolutely crucial to me is that, beyond the curriculum, we find opportunities for children to use their language skills, both in Welsh-medium schools but also in our bilingual and our English-medium schools, so that the language is used not simply in lessons, but in the wider life of that school community.
Unwaith eto, fel yr Aelod, credaf fod y siarter yn ffordd bwysig iawn o ddatblygu diwylliant ar draws yr ysgol yn hytrach nag mewn gwersi unigol, drwy sicrhau bod disgyblion a staff yr ysgol honno, a rhieni a chefnogwyr yr ysgol honno, yn cael cyfleoedd i ddefnyddio'r iaith mewn amryw ffyrdd. Ac rwyf bob amser yn falch iawn o weld amrywiaeth eang o ysgolion yn croesawu ethos hynny ac yn ceisio'i blethu i mewn i fywyd pob dydd eu hysgol.
Mae'r mater ynddo'i hun ychydig yn fwy ac yn ehangach na mater cwricwlwm yn unig. Bydd yr Aelod yn gwybod, yn dilyn y nifer sylweddol o ymatebion—ymatebion manwl iawn o ansawdd uchel iawn—a gawsom i'r ymgynghoriad ar y cwricwlwm dros yr haf, ein bod bellach mewn cyfnod mireinio, lle mae ein hymarferwyr, gyda chefnogaeth ein harbenigwyr ym maes addysg uwch, yn bwriadu paratoi drafft terfynol. Bydd hwnnw ar gael ym mis Ionawr y flwyddyn nesaf.
Yr hyn sy'n gwbl hanfodol i mi yw ein bod, y tu hwnt i'r cwricwlwm, yn dod o hyd i gyfleoedd i blant ddefnyddio eu sgiliau iaith, mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg ond hefyd yn ein hysgolion dwyieithog a'n hysgolion cyfrwng Saesneg, fel bod yr iaith yn cael ei defnyddio nid yn unig mewn gwersi, ond ym mywyd ehangach cymuned yr ysgol honno.
Diolch yn fawr. Dwi'n edrych ymlaen, felly, at weld y 'Fframwaith Siarter Iaith' yn cael lle dyledus yn y fersiwn nesaf o'r cwricwlwm Cymreig.
Rhaid imi ddweud dwi yn gefnogol iawn i rai o syniadau'r ymgynghoriad ar y rheoliadau—y symud at dargedau i'w groesawu, y sifft mewn ffocws oddi wrth datblygu ymatebol, sef mesur y galw gan rieni, i symud at y rhagweithiol, y proactive, sef creu'r llefydd addysg cyfrwng Cymraeg yn y lle cyntaf, a hefyd y cynllunio hir dymor o dair blynedd i 10 mlynedd er mwyn bod yn fwy uchelgeisiol—croesawu hynna i gyd.
Ond un mater sydd angen ei ystyried yw sut i ddal awdurdodau lleol i gyfrif os maen nhw'n methu â chreu'r datblygiad addysg cyfrwng Cymraeg hollbwysig yn eu hardaloedd nhw. Ac ydych chi'n cytuno efo fi bod angen inni rŵan gael y drafodaeth fawr sydd ei hangen ynglŷn â deddfu er mwyn cryfhau trwy ddeddfu, ac mai hynny ddylai fod y cam nesaf?
Thank you very much, and I look forward to seeing the 'Siarter Iaith framework' given its proper place in the next version of the Welsh curriculum.
I must say that I am very supportive of some of the ideas of the consultation on the regulations—the move towards targets is to be welcomed, the shift in focus from reactive developments, namely measuring demand from parents, to being proactive in the approach, namely creating the Welsh-medium education places in the first place, and also the long-term planning of three to 10 years in order to be more ambitious—I welcome all of that.
But one issue that does need consideration is how to hold local authorities to account if they fail to create this development in Welsh-medium education that is so important in their areas. And would you agree with me that we now need to have that major discussion required on legislation in order to strengthen through legislation, and that that should be the next step?
Well, like you, I'm very keen that we allow the new reformed approach to Welsh in education strategic plans to develop and to bed in within our local authorities.
As a non-Welsh speaker myself who chose this option for my own children, I know how vital provision at meithrin or at Ti a Fi before that—Ti a Fi and meithrin, primary and secondary school, are crucial if we are to meet the Welsh Government's target of a million Welsh speakers by 2050, and simply reacting to demand is not going to be good enough. We have to be proactive in ensuring and promoting the benefits of raising bilingual, and, hopefully, in our new curriculum, trilingual, children.
At this stage, within the timescales that we have in this Government, it would be wrong of me to suggest that we are actively considering legislation as the Member suggests, but I would not rule it out as a potential next step to ensure the success that everybody in this building would want to see for Welsh-medium education provision.
Wel, fel chithau, rwy'n awyddus iawn inni ganiatáu i'r ymagwedd ddiwygiedig newydd tuag at gynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg ddatblygu ac ymsefydlu yn ein hawdurdodau lleol.
Fel rhywun di-Gymraeg a ddewisodd yr opsiwn hwn ar gyfer fy mhlant fy hun, gwn pa mor hanfodol yw darpariaeth yn yr ysgol feithrin neu yn y cylch Ti a Fi cyn hynny—mae cylchoedd Ti a Fi ac ysgolion meithrin, ysgolion cynradd ac uwchradd yn hanfodol os ydym am gyflawni targed Llywodraeth Cymru o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ac ni fydd ymateb i'r galw yn unig yn ddigon da. Mae'n rhaid inni fod yn rhagweithiol wrth sicrhau a hyrwyddo manteision magu plant dwyieithog, a gobeithio, yn ein cwricwlwm newydd, plant teirieithog.
Ar hyn o bryd, o fewn yr amserlenni sydd gennym yn y Llywodraeth hon, buaswn ar fai'n awgrymu ein bod wrthi'n ystyried deddfwriaeth fel y mae'r Aelod yn awgrymu, ond ni fuaswn yn diystyru hynny fel cam nesaf posibl er mwyn sicrhau'r llwyddiant y mae pawb yn yr adeilad hwn yn awyddus i'w weld mewn perthynas â darpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, according to the Education Workforce Council website, Welsh Government has introduced targets for the number of students who enter the new PGCE courses in Wales with the intention of qualifying to teach certain subjects. Some of those subjects are identified as priorities, and they include Welsh and modern foreign languages, and I'm looking forward to your reply to Delyth Jewell's question later on.
A few weeks ago, I asked the Minister for the Welsh language how she thought the education system could bear most of the heavy lifting for the strategy of a million speakers by 2050, when only 12 teachers qualified to teach Welsh at secondary level, which stands at just a third of what it was five years ago.
Your target for new entrants for September for Welsh teachers this year was 75, which is very different from 12. Modern foreign languages—your target is 59, when only 18 passed last year, which is half the number it was five years ago. How did you arrive at these new targets and how many successful applications were made for entry this September?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, yn ôl gwefan Cyngor y Gweithlu Addysg, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno targedau ar gyfer nifer y myfyrwyr sy'n ymgymryd â'r cyrsiau TAR newydd yng Nghymru gyda'r bwriad o gymhwyso i addysgu rhai pynciau. Mae rhai o'r pynciau hynny'n cael eu nodi fel blaenoriaethau, ac maent yn cynnwys Cymraeg ac ieithoedd tramor modern, ac edrychaf ymlaen at eich ateb i gwestiwn Delyth Jewell yn nes ymlaen.
Ychydig wythnosau yn ôl, gofynnais i Weinidog y Gymraeg sut y credai y gallai’r system addysg ysgwyddo’r rhan fwyaf o’r baich ar gyfer y strategaeth o filiwn o siaradwyr erbyn 2050, pan na wnaeth ond 12 athro yn unig gymhwyso i addysgu'r Gymraeg ar lefel uwchradd, sydd draean yn unig o'r ffigur bum mlynedd yn ôl.
Eich targed ar gyfer athrawon Cymraeg newydd erbyn mis Medi eleni oedd 75, sy'n wahanol iawn i 12. Ieithoedd tramor modern—eich targed yw 59, a dim ond 18 a gymhwysodd y llynedd, sef hanner y ffigur bum mlynedd yn ôl. Sut y gwnaethoch benderfynu ar y targedau newydd hyn, a faint o geisiadau llwyddiannus a wnaed i gychwyn ym mis Medi eleni?
Well, the Member is correct to identify an approach that clearly had not been successful in the past, and continuing that approach and hopefully, suddenly thinking that it might change the outcomes—well, somebody did say that doing the same thing and expecting a different outcome is the definition of madness. So, we need to try a different approach.
Now setting targets for our initial teacher education providers is important, but we need to reform how we're doing that, but also how we market teaching as a desirable profession has to change—the quality of our ITE is changing—but also, crucially, how we ensure that those people who train to be a teacher actually go on, then, to work in our schools, and not just for a period of one or two years, but continue to make an ongoing commitment to the teaching profession.
I am currently considering an entire systematic reform of how we support initial entrants into our ITE provision and teachers through the first few years of their career, with specific mention of Welsh-medium provision in our secondary schools, which is of concern to me. The Member will be aware that, only this week, we launched a new scheme, where those who have qualified to teach in a primary school but have the potential and the skills to teach either the Welsh language or through the medium of Welsh in a secondary school but are not qualified can gain additional professional learning opportunities to allow them to transfer into a high school. Because what we do know is that, every year, we have a surplus of Welsh-medium primary school teachers who do not find jobs in our system. That's a huge waste of their talents and their resources. We can use those more cleverly, and therefore providing them with the opportunity to transfer into the secondary sector is just one of the new, innovative ways we're looking to address a problem that I'm not shying away from, is there, and we need to take action on.
Wel, mae'r Aelod yn llygad ei lle yn nodi dull na fu, yn amlwg, yn llwyddiannus yn y gorffennol, a byddai parhau â'r dull hwnnw a gobeithio'n sydyn y gallai newid y canlyniadau—wel, dywedodd rhywun mai gwneud yr un peth a disgwyl canlyniad gwahanol yw'r diffiniad o wallgofrwydd. Felly, mae angen inni roi cynnig ar ddull gwahanol.
Nawr, mae gosod targedau ar gyfer ein darparwyr addysg gychwynnol i athrawon yn bwysig, ond mae angen i ni ddiwygio sut y gwnawn hynny, ond mae'n rhaid i'r ffordd rydym yn marchnata addysgu fel proffesiwn dymunol newid hefyd—mae safon ein haddysg gychwynnol i athrawon yn newid—ond hefyd, yn hanfodol, sut rydym yn sicrhau bod y bobl sy'n hyfforddi i fod yn athrawon yn mynd yn eu blaenau wedyn i weithio yn ein hysgolion, ac nid am gyfnod o flwyddyn neu ddwy yn unig, ond eu bod yn parhau i wneud ymrwymiad parhaus i'r proffesiwn addysgu.
Ar hyn o bryd, rwy'n ystyried diwygiad systematig llwyr i'r ffordd rydym yn cefnogi newydd-ddyfodiaid i'n darpariaeth addysg gychwynnol i athrawon ac athrawon yn ystod blynyddoedd cyntaf eu gyrfa, gan gyfeirio'n benodol at ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg yn ein hysgolion uwchradd, sy'n peri pryder i mi. Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod, yr wythnos hon, wedi lansio cynllun newydd, lle gall y rheini sydd wedi cymhwyso i ddysgu mewn ysgol gynradd, ond sydd â'r potensial a'r sgiliau i addysgu naill ai'r Gymraeg neu drwy gyfrwng y Gymraeg mewn ysgol uwchradd, ond sydd heb gymhwyso i wneud hynny, fanteisio ar gyfleoedd dysgu proffesiynol ychwanegol i'w galluogi i drosglwyddo i ysgol uwchradd. Oherwydd yr hyn a wyddom yw fod gennym, bob blwyddyn, ormodedd o athrawon ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg nad ydynt yn gallu cael swyddi yn ein system. Mae hynny'n wastraff enfawr o'u doniau a'u hadnoddau. Gallwn eu defnyddio mewn ffordd fwy clyfar, ac felly mae rhoi cyfle iddynt drosglwyddo i'r sector uwchradd yn un o'r ffyrdd newydd, arloesol rydym yn ceisio mynd i'r afael â phroblem nad wyf yn cilio rhagddi. Mae'r broblem yno, ac mae angen inni fynd i'r afael â hi.
Well, thank you for that answer. Some of that was very interesting, but you didn't actually address the point on how many new applicants for these particular courses have materialised this year or how these targets were reached. Perhaps I can ask you if you're going to be dropping these targets. I imagine it's around now that you'd be sending a remit letter to the Education Workforce Council, so perhaps you can respond to that question when I ask you this next one. Because the Education Workforce Council also states that, and I'm quoting:
'If you are considering a career in teaching in Wales, from September 2019'—
that's this year—
'you will need to obtain qualified teaching status (QTS) by studying on an ITE programme, accredited by the Education Workforce Council (EWC) through its ITE Accreditation Board.'
Now, traditionally, qualified teacher status from England is automatically accepted here, but I recognise the changes to our curriculum, qualifications, and the method of assessment that QTS now goes through in England is quite different from in Wales. Nevertheless, you have said before that you don't want to prevent talented teachers from outside Wales bringing their talent to our schools, but I can't find any information about how those teachers can train up quickly, preferably in situ, to teach in our schools. Presumably, they'd still need to be accredited by the EWC. September has been and gone—how long do you plan to exclude newly qualified teachers from outside Wales from our Welsh schools?
Wel, diolch am eich ateb. Roedd rhywfaint ohono'n ddiddorol iawn, ond ni sonioch chi mewn gwirionedd am y pwynt ynghylch faint o ymgeiswyr newydd ar gyfer y cyrsiau penodol hyn a gafwyd eleni na sut y cyrhaeddwyd y targedau hyn. Efallai y gallaf ofyn i chi a ydych yn mynd i gael gwared â'r targedau hyn. Dychmygaf mai oddeutu nawr y byddech yn anfon llythyr cylch gwaith at Gyngor y Gweithlu Addysg, felly efallai y gallwch ymateb i'r cwestiwn hwnnw pan ofynnaf yr un nesaf i chi. Oherwydd mae Cyngor y Gweithlu Addysg hefyd yn nodi, a dyfynnaf:
'Os ydych chi'n ystyried gyrfa mewn addysgu yng Nghymru, o fis Medi 2019'—
sef eleni—
'bydd angen i chi gael statws addysgu cymwysedig (SAC) trwy astudio ar raglen AGA, wedi'i achredu gan Gyngor y Gweithlu Addysg (CGA), trwy ei Fwrdd Achredu AGA.'
Nawr, yn draddodiadol, mae statws athro cymwysedig o Loegr yn cael ei dderbyn yma'n awtomatig, ond rwy'n cydnabod bod y newidiadau i'n cwricwlwm, ein cymwysterau, a'r dull asesu y mae SAC bellach yn mynd drwyddo yn Lloegr yn dra gwahanol i Gymru. Serch hynny, rydych wedi dweud o'r blaen nad ydych am atal athrawon talentog o'r tu allan i Gymru rhag dod â'u talent i'n hysgolion, ond ni allaf ddod o hyd i unrhyw wybodaeth ynglŷn â sut y gall yr athrawon hynny hyfforddi'n gyflym i addysgu yn ein hysgolion, a gwneud hynny wrth ei gwaith, yn ddelfrydol. Yn ôl pob tebyg, byddai angen iddynt gael eu hachredu gan Gyngor y Gweithlu Addysg o hyd. Mae mis Medi wedi bod ac wedi mynd—am ba mor hir y bwriadwch atal athrawon newydd gymhwyso o'r tu allan i Gymru rhag dod i'n hysgolion yng Nghymru?
There is no intention, as I've set out in previous statements, to cut off a pool of talented people who may be thinking about embarking on a teaching career or actually who want to come home and teach in our new system with our fabulous new curriculum. Therefore, there are plenty of opportunities for those wanting to come across the border or from other countries to teach in our system and there are training opportunities available, crucially in situ—you don't have to go back to a university to do it—to ensure that anybody coming into our system has the skills, knowledge and understanding of our approaches in Wales.
With regard to numbers, the Member will forgive me, I don't have them in front of me, but I'm happy to write to her with them.
Nid oes unrhyw fwriad, fel rwyf wedi'i nodi mewn datganiadau blaenorol, i atal cronfa o bobl dalentog a allai fod yn ystyried cychwyn gyrfa addysgu neu sy'n awyddus i ddod adref i addysgu yn ein system newydd gyda'n cwricwlwm newydd gwych. Felly, mae digon o gyfleoedd i'w cael i'r rheini sydd am ddod dros y ffin neu o wledydd eraill ddysgu yn ein system ac mae cyfleoedd hyfforddi ar gael, yn hollbwysig, wrth y gwaith—nid oes angen ichi fynd yn ôl i brifysgol i wneud hynny—er mwyn sicrhau bod gan unrhyw un a ddaw i'n system y sgiliau, yr wybodaeth a'r ddealltwriaeth o'n dulliau yng Nghymru.
O ran niferoedd, bydd yr Aelod yn maddau i mi, nid ydynt gennyf o'm blaen, ond rwy'n fwy na pharod i'w hanfon ati.
Thank you. I'd really appreciate it. If you could do that, that would be great. Thank you very much. Perhaps you could also send us some numbers on the number of those training opportunities in situ that have been taken up by teachers from outside Wales.
You mentioned this in response to my first question, actually, that you want schools to be employing the new teachers that will be coming through the system as a result of all of this. How will you be making sure that schools can afford to employ more of these teachers and slow down the reliance on supply agencies, which, of course, comes with its own problems? How much of that £195 million education consequential coming to Wales as a result of this year's UK spending review will find its way to Welsh schools specifically? Thank you.
Diolch. Buaswn yn gwerthfawrogi hynny'n fawr. Pe gallech wneud hynny, byddai hynny'n wych. Diolch yn fawr iawn. Efallai y gallech anfon ffigurau atom hefyd ar nifer y cyfleoedd i hyfforddi yn y gwaith y mae athrawon o'r tu allan i Gymru wedi manteisio arnynt.
Fe sonioch chi am hyn yn eich ymateb i fy nghwestiwn cyntaf, mewn gwirionedd, eich bod am i ysgolion fod yn cyflogi'r athrawon newydd a fydd yn dod drwy'r system o ganlyniad i hyn oll. Sut y byddwch yn sicrhau y gall ysgolion fforddio cyflogi mwy o'r athrawon hyn ac arafu'r ddibyniaeth ar asiantaethau cyflenwi, sydd wrth gwrs, yn arwain at broblemau eraill? Faint o'r £195 miliwn o gyllid canlyniadol i addysg sy'n dod i Gymru o ganlyniad i adolygiad gwariant y DU eleni a fydd yn mynd i ysgolion Cymru yn benodol? Diolch.
Well, the Member is well aware of the Government's intention to publish its budget in the middle, now, of December—delayed, I'm aware of that. And it'll be clear to Members how the steps that this Welsh Government has taken to enhance not only the education budget—but also, crucially, the vast majority of school funding goes to schools not via my budget but via the local government Minister and the revenue support grant. And the Member will have a few more weeks to wait before those details are made available to all Members.
Wel, mae'r Aelod yn ymwybodol iawn o fwriad y Llywodraeth i gyhoeddi ei chyllideb yng nghanol mis Rhagfyr, bellach—mae wedi'i gohirio, rwy'n ymwybodol o hynny. A bydd yn amlwg i'r Aelodau sut y mae'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wella nid yn unig y gyllideb addysg—ond hefyd, yn hanfodol, mae'r mwyafrif helaeth o gyllid ysgolion yn mynd i ysgolion nid drwy fy nghyllideb i, ond drwy'r Gweinidog llywodraeth leol a'r grant cymorth refeniw. A bydd yn rhaid i'r Aelod aros ychydig wythnosau eto cyn y bydd y manylion hynny ar gael i'r holl Aelodau.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y gefnogaeth sydd ar gael i ofalwyr sydd yn astudio mewn addysg uwch? OAQ54742
3. Will the Minister make a statement on the support available to carers who are higher education students? OAQ54742
In Wales I have made available the most generous package of student support, which includes specific support to help those students with dependants. Last year, we issued £9.8 million as grants for dependants to full-time undergraduate students to help them remain in education.
Yng Nghymru, rwyf wedi sicrhau bod y pecyn cymorth mwyaf hael ar gael i fyfyrwyr, sy'n cynnwys cymorth penodol i helpu myfyrwyr sydd â dibynyddion. Y llynedd, darparwyd £9.8 miliwn gennym fel grantiau ar gyfer dibynyddion myfyrwyr israddedig amser llawn i'w helpu i aros mewn addysg.
Diolch am yr ymateb yna. Mae yna waith rhagorol yn digwydd ym Mhrifysgol Bangor, fy mhrifysgol leol i, er mwyn sicrhau bod gofalwyr yn gallu dilyn cyrsiau prifysgol a'u bod nhw'n cael y gefnogaeth i wneud hynny. Mae'r rhestr o bethau sy'n cael eu gwneud yno yn cynnwys bwrsariaeth o £1,000; mae yna gwrs preswyl yn cael ei gynnal i ofalwyr rhwng 16 a 25 oed i roi blas ar fywyd prifysgol iddyn nhw ac i weld sut y byddan nhw'n gallu ymdopi â hynny; mae yna fand arddwrn yn cael ei gynnig iddyn nhw, sydd yn syniad da, er mwyn iddyn nhw beidio â gorfod egluro i wahanol aelodau staff pam eu bod nhw angen cymryd galwad ffôn neu orfod gadael yn gynnar ac yn y blaen.
Dwi'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i'r Ymddiriedolaeth Gofalwyr ddarparu adroddiad yn amlinellu beth allai prifysgolion ei wneud i ddenu gofalwyr. Dwi'n siŵr y bydd gennych chi ddiddordeb mawr mewn dysgu o beth sydd wedi bod yn digwydd ym Mhrifysgol Bangor, ond a allaf ofyn i chi beth fydd yn digwydd o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw? Oes yna fwriad i roi rhagor o gyllid, o bosibl, i gefnogi gweithgareddau fel y rheini sydd wedi bod yn digwydd ym Mangor—er enghraifft, i'w galluogi nhw i barhau â'u gwaith rŵan, ond hefyd i gydweithio'n agos efo ysgolion er mwyn dangos yn gliriach y llwybrau i addysg uwch i ofalwyr ifanc?
Thank you for that response. There is excellent work happening in Bangor University, which is my local university, in order to ensure that carers can take university courses and that they are given the support to do that. The list of things done includes a bursary of £1,000; there is a residential course offered to carers between 16 and 25 to give them a flavour of university life and to see how they would cope with that; there is a wristband that's being offered to them, which is a good idea, so that they don't have to explain to various members of staff why they may need to take a phone call or leave early and so on.
I understand that the Welsh Government has asked the Carers Trust to provide a report outlining what universities could do to attract carers. I'm sure you'll be very interested in learning from what has been happening at Bangor University, but could I ask you what will happen as a result of that report? Is there an intention to provide more funding, perhaps, to support activities such as those taking place in Bangor in order, for example, to enable them to continue with their work but also to work closely with schools in order to show more clearly the routes into higher education for young carers?
Well, first of all, can I take this opportunity to congratulate Bangor on the work that they are doing to widen access and participation for this particular group of students? The £1,000 bursary was a really innovative intervention and a fantastic way to highlight National Carers Rights Day, which was the day they officially launched that and the other programmes that they have.
Can I just say that Bangor are not alone in this, in recognising the additional needs that carers do have? The University of South Wales offers carers bursaries of £1,000 for full-time students and £500 for part-time; Cardiff University makes a bursary available of £3,000 to carers over the duration of their course; and Swansea University offer a carers bursary of up to £500.
So, universities are aware of the challenges that this particular group of students meets. But I am concerned that we can do more, and that we should do more, to break down the barriers of pursuing further or higher education for those with caring responsibilities, hence the commissioning of this piece of work so that it can better inform us and the conversations that I have with the funding council and with our universities around what more they can do.
Can I just say—? This lunchtime—I'm not sure if the Member was able to attend—hosted by Hefin David, Cardiff University were here highlighting and showcasing some of their widening-access and participation work, looking to support asylum seekers, those children who are care experienced and those individuals with neurodiversity, who perhaps in the past have not felt that university was for them.
There is much good practice, but the report will give us the information and the suggestions of what more we can do. But I would like to congratulate Bangor on their hard work in this area.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf fi achub ar y cyfle hwn i longyfarch Bangor ar y gwaith a wnânt i ehangu mynediad a chyfranogiad ar gyfer y grŵp penodol hwn o fyfyrwyr? Roedd y bwrsari £1,000 yn ymyrraeth arloesol iawn ac yn ffordd wych o dynnu sylw at Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr, sef y diwrnod y gwnaethant lansio hynny a'r rhaglenni eraill sydd ganddynt yn swyddogol.
A gaf fi ddweud nad yw Bangor ar eu pen eu hunain yn hyn o beth, o ran cydnabod yr anghenion ychwanegol sydd gan ofalwyr? Mae Prifysgol De Cymru yn cynnig bwrsarïau gofalwyr gwerth £1,000 i fyfyrwyr amser llawn a £500 i fyfyrwyr rhan-amser; mae Prifysgol Caerdydd yn darparu bwrsari o £3,000 i ofalwyr dros gyfnod eu cwrs; ac mae Prifysgol Abertawe yn cynnig bwrsari gofalwyr o hyd at £500.
Felly, mae prifysgolion yn ymwybodol o'r heriau y mae'r grŵp penodol hwn o fyfyrwyr yn eu hwynebu. Ond credaf y gallwn wneud mwy, ac y dylem wneud mwy, i chwalu'r rhwystrau rhag dilyn addysg bellach neu uwch i'r rheini sydd â chyfrifoldebau gofalu, a dyna pam y comisiynwyd y gwaith hwn fel y gall wneud mwy i'n llywio ni a'r sgyrsiau a gaf gyda'r cyngor cyllido a'n prifysgolion ynghylch beth arall y gallant ei wneud.
A gaf fi ddweud—? Amser cinio—nid wyf yn siŵr a fu modd i'r Aelod fynychu—o dan ofal Hefin David, bu Prifysgol Caerdydd yma yn tynnu sylw ac yn arddangos peth o'u gwaith ehangu mynediad a chyfranogiad, i geisio cefnogi ceiswyr lloches, plant â phrofiad o ofal ac unigolion â niwroamrywiaeth, sydd efallai wedi teimlo yn y gorffennol nad oedd y brifysgol ar eu cyfer hwy.
Mae llawer o arferion da ar waith, ond bydd yr adroddiad yn rhoi gwybodaeth ac awgrymiadau inni ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud. Ond hoffwn longyfarch Bangor ar eu gwaith caled yn y maes hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I would like to endorse the thanks that have been given here today to praise Bangor University for its exceptional efforts to support student carers. It just shows what can be done—in four years, the university has, for example, created a student carers booklet; as has been pointed out, they've introduced a red wristband to help lecturers identify carers; and they've awarded £1,000 bursaries to carers. Similarly, as the Minister has mentioned, the University of South Wales offers a carers bursary worth £1,000 and Swansea University a bursary of up to £500. These are excellent initiatives and they provide a much-needed model of support. Now, as the Minister here in the Welsh Government, will you consider introducing a Wales-wide student carer bursary?
Hoffwn ategu'r diolch a roddwyd yma heddiw i ganmol Prifysgol Bangor am eu hymdrechion ardderchog i gefnogi myfyrwyr sy'n ofalwyr. Mae'n dangos beth y gellir ei wneud—mewn pedair blynedd, mae'r brifysgol, er enghraifft, wedi creu llyfryn i fyfyrwyr sy'n ofalwyr; fel y nodwyd, maent wedi cyflwyno strapen arddwrn goch i helpu darlithwyr i nodi gofalwyr; ac maent wedi dyfarnu bwrsarïau o £1,000 i ofalwyr. Yn yr un modd, fel y nododd y Gweinidog, mae Prifysgol De Cymru yn cynnig bwrsari gofalwyr gwerth £1,000, a Phrifysgol Abertawe yn cynnig bwrsari o hyd at £500. Mae'r rhain yn fentrau rhagorol ac maent yn darparu model cymorth mawr ei angen. Nawr, fel y Gweinidog yma yn Llywodraeth Cymru, a wnewch chi ystyried cyflwyno bwrsari ledled Cymru ar gyfer myfyrwyr sy'n ofalwyr?
Well, if the Member was listening to my initial answer to the Member, she will have heard me say that last year we issued £9.8 million to support 3,400 students with an average grant of £2,800 for those who have dependants, either children or adults, to allow them—[Interruption.] It is universal, for everyone. And, as I said, that was £9.8 million that we supported students with just last year.
Wel, pe bai'r Aelod yn gwrando ar fy ateb cychwynnol i'r Aelod, byddai wedi fy nghlywed yn dweud ein bod, y llynedd, wedi cyhoeddi £9.8 miliwn i gefnogi 3,400 o fyfyrwyr gyda grant cyfartalog o £2,800 i'r rheini sydd â dibynyddion, boed yn blant neu'n oedolion, i ganiatáu iddynt—[Torri ar draws.] Mae'n gyffredinol, i bawb. Ac fel y dywedais, roedd hwnnw'n £9.8 miliwn a ddefnyddiwyd gennym i gefnogi myfyrwyr y llynedd yn unig.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol TGAU a chymwysterau eraill y mae pobl ifanc 16 oed yng Nghymru yn astudio ar eu cyfer? OAQ54739
4. Will the Minister make a statement on the future of GCSEs and other qualifications taken by 16-year-olds in Wales? OAQ54739
Thank you, Andrew. On 18 November, Qualifications Wales, the independent regulator, published a major consultation setting out how it plans to ensure that qualifications at 16 reflect the new curriculum for Wales. This includes the proposal that redesigned GCSEs should form a central part of the qualification offer.
Diolch, Andrew. Ar 18 Tachwedd, cyhoeddodd Cymwysterau Cymru, y rheoleiddiwr annibynnol, ymgynghoriad helaeth a oedd yn nodi sut y mae'n bwriadu sicrhau bod cymwysterau i bobl 16 oed yn adlewyrchu'r cwricwlwm newydd i Gymru. Mae hyn yn cynnwys y cynnig y dylai TGAU wedi'u hailgynllunio fod yn rhan ganolog o'r cynnig cymwysterau.
Thank you, Minister, for that answer. What we do know is that Qualifications Wales have said that there will have to be changes in the exams and the qualifications that people will take at the age of 16 here in Wales, irrespective of what that consultation will say. But what is really important, irrespective of whatever qualification someone takes, whether it's vocational or academic, is that there's good support for teachers and careers advisers in schools. Because we heard yesterday from the Member for South Wales West, Suzy Davies, about the gaming of the system within Wales, so that schools can push their academic credentials higher to be in the league tables.
Do you agree with me, First Minister, Minister—I gave you a promotion then—that what is really important is that, whatever comes out of the consultation also has a strong package of support and advice for teachers and career advisers in schools, so that our learners do take the right examinations, whatever they might be—whether they be academic or vocational—so that they reach their full potential? Because as a father of four children, one thing that has struck me as they've gone through the academic system is that, very often, that advice is lacking severely in our system.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yr hyn a wyddom yw fod Cymwysterau Cymru wedi dweud y bydd yn rhaid sicrhau newidiadau yn y cymwysterau a'r arholiadau y bydd pobl yn eu sefyll yn 16 oed yma yng Nghymru, ni waeth beth fydd yr ymgynghoriad hwnnw'n ei ddweud. Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig, ni waeth pa gymhwyster y mae rhywun yn ymgymryd ag ef, boed yn un galwedigaethol neu academaidd, yw fod cefnogaeth dda i athrawon a chynghorwyr gyrfaoedd i'w chael mewn ysgolion. Oherwydd clywsom ddoe gan yr Aelod dros Orllewin De Cymru, Suzy Davies, am chwarae’r system yng Nghymru, fel y gall ysgolion wthio eu cymwysterau academaidd yn uwch er mwyn bod yn nhablau’r gynghrair.
A ydych yn cytuno â mi, Brif Weinidog, Weinidog—rwyf newydd roi dyrchafiad i chi—mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig yw fod gan beth bynnag a ddaw o'r ymgynghoriad hefyd becyn cryf o gymorth a chyngor i athrawon a chynghorwyr gyrfaoedd mewn ysgolion, fel bod ein dysgwyr yn sefyll yr arholiadau cywir, beth bynnag ydynt—boed yn rhai academaidd neu alwedigaethol—fel eu bod yn cyflawni eu potensial llawn? Oherwydd fel tad i bedwar o blant, un peth sydd wedi fy nharo wrth iddynt fynd drwy'r system academaidd yw fod y cyngor hwnnw, yn aml iawn, yn brin iawn yn ein system.
Andrew, I think you're absolutely right: what is crucial is that children, young people and their parents have access to great independent careers information and advice. We know that children as young as six are already beginning to form their ideas about careers, and what may or may not be available for them and, far too often, are closing down the choices to them.
The Member, I'm sure, is aware that Rhondda Cynon Taf County Borough Council, which I believe is in the Member's region, is currently, on behalf of Welsh Government, piloting what is known as the Gatsby approach to careers advice. Only this morning, I was in Beddau in the secondary school there looking at their reformed approach to information, advice and guidance. Every child and every parent receives an interview on coming into the school; those interviews are repeated in year 9 before children take their choices for GCSEs. Each of the Gatsby criteria are being worked on in that school, developing relationships with local businesses, further education colleges and higher education colleges, and exposing those young people to the plethora of opportunities that are available. But the crucial thing is that each child is treated as an individual, it is not a blanket approach where people receive the same message; there is an individualised, personalised programme for each child. I would commend the approach that has been piloted, and I'm sure the local schools in his region would be very happy for him to visit to see it in action.
Andrew, credaf eich bod yn llygad eich lle: yr hyn sy'n hanfodol yw fod gan blant, pobl ifanc a'u rhieni fynediad at wybodaeth a chyngor gyrfaoedd annibynnol gwych. Gwyddom fod plant mor ifanc â chwech oed eisoes yn dechrau ffurfio eu syniadau am yrfaoedd, a'r hyn a allai fod ar gael iddynt ai peidio, ac yn llawer rhy aml, maent yn culhau'r ystod o ddewisiadau ar eu cyfer.
Mae'r Aelod, rwy'n siŵr, yn ymwybodol fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf, sydd yn rhanbarth yr Aelod, rwy'n credu, ar hyn o bryd, ar ran Llywodraeth Cymru, yn treialu'r hyn a elwir yn ddull Gatsby o ddarparu cyngor gyrfaoedd. Y bore yma, roeddwn yn y Beddau yn yr ysgol uwchradd yno yn edrych ar eu dull diwygiedig o ddarparu gwybodaeth, cyngor ac arweiniad. Mae pob plentyn a phob rhiant yn cael cyfweliad wrth gychwyn yn yr ysgol; caiff y cyfweliadau hynny eu hailadrodd ym mlwyddyn 9 cyn i'r plant wneud eu dewisiadau ar gyfer TGAU. Maent yn gweithio ar bob un o'r meini prawf Gatsby yn yr ysgol honno, gan ddatblygu cysylltiadau â busnesau lleol, colegau addysg bellach a cholegau addysg uwch, a dod â'r bobl ifanc i gysylltiad â'r llu o gyfleoedd sydd ar gael. Ond y peth hanfodol yw fod pob plentyn yn cael eu trin fel unigolion, nid yw'n ddull cyffredinol lle mae pobl yn derbyn yr un neges; ceir rhaglen unigol, bersonol ar gyfer pob plentyn. Buaswn yn cymeradwyo'r dull a dreialwyd, ac rwy'n siŵr y byddai'r ysgolion lleol yn ei ranbarth yn fwy na pharod iddo ymweld iddo gael ei weld ar waith.
Many of our students will, at some stage of their careers, seek employment over the border in England. It's only recently that England has diverged from our grading system by moving to one to nine, but I just wonder whether, over the longer term, the education Secretary sees any risks to Welsh students in that divergence getting their qualifications treated as they should be in England, particularly given the emphasis that the Department for Education in Westminster has put on the shift to one to nine being about ensuring greater rigour in their qualifications.
Bydd llawer o'n myfyrwyr, ar ryw adeg yn eu gyrfaoedd, yn chwilio am waith dros y ffin yn Lloegr. Dim ond yn ddiweddar y mae Lloegr wedi gwyro oddi wrth ein system raddio drwy newid i system i un i naw, ond tybed a yw'r Ysgrifennydd addysg, yn y tymor hwy, yn rhagweld unrhyw risgiau i fyfyrwyr Cymru yn sgil y gwahaniaeth hwnnw o ran sicrhau bod eu cymwysterau'n cael eu trin fel y dylent yn Lloegr, yn enwedig o ystyried y pwyslais y mae'r Adran Addysg yn San Steffan wedi'i roi ar y syniad fod y newid i system un i naw yn ymwneud â sicrhau cymwysterau mwy cadarn.
Let me be absolutely clear. Just because England has decided to do something does not mean it is the right decision. I don't know why we basically start from that premise. Maybe the decision to keep A* to G, which is well understood by FE colleges, HE colleges and employers, actually is the right starting point. But the Member is absolutely correct: what is crucial is that any qualification that is sat by a Welsh student has portability and equal rigour, and there is nothing to suggest—nothing at all to suggest—that our GCSEs are any less testing, difficult and stretching than GCSEs across the border. And any suggestion that they are is doing down our individual students and our pupils. That portability will be crucial, and that's why we have an independent qualification system that works with qualification systems in Scotland, England and Northern Ireland to ensure there is that compatibility and that parents and students know that the exams they take in our nation are exams that will be recognised and valued anywhere in the world.
Gadewch i mi ddweud yn gwbl glir. Nid yw'r ffaith bod Lloegr wedi penderfynu gwneud rhywbeth yn golygu mai dyna yw'r penderfyniad cywir. Nid wyf yn gwybod pam ein bod, yn y bôn, yn cychwyn o'r rhagosodiad hwnnw. Efallai mai'r penderfyniad i gadw A* i G, system y mae colegau addysg bellach, colegau addysg uwch a chyflogwyr yn ei deall yn iawn, yw'r man cychwyn cywir mewn gwirionedd. Ond mae'r Aelod yn llygad ei le: yr hyn sy'n hollbwysig yw fod unrhyw gymhwyster y mae myfyriwr o Gymru yn ei sefyll yr un mor gludadwy a chadarn, ac nid oes unrhyw beth i awgrymu—unrhyw beth o gwbl i awgrymu—fod ein TGAU yn llai anodd, ymestynnol a chaled na TGAU dros y ffin. Ac mae unrhyw awgrym eu bod yn gwneud tro gwael â'n myfyrwyr unigol a'n disgyblion. Mae’n hanfodol eu bod yn gludadwy, a dyna pam fod gennym system gymwysterau annibynnol sy’n gweithio gyda systemau cymwysterau yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon i sicrhau bod y cydweddoldeb hwnnw'n bodoli a bod rhieni a myfyrwyr yn gwybod bod yr arholiadau y maent yn eu sefyll yn ein gwlad yn arholiadau a fydd yn cael eu cydnabod a'u gwerthfawrogi yn unrhyw le yn y byd.
5. Pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog i ddiwygio addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yn y 12 mis nesaf? OAQ54741
5. What plans does the Minister have to reform post-compulsory education and training in the next 12 months? OAQ54741
Officials are drafting legislation to establish the commission for tertiary education and research, and that will be published in the spring.
Mae swyddogion yn drafftio deddfwriaeth i sefydlu'r comisiwn ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil, ac fe'i cyhoeddir yn y gwanwyn.
I recently met with a representative of the National Union of Students Wales. They pointed out that the current legislation defines student unions and outlines how they should look, but it does not place a duty on post-16 education providers to actually have one. They say any reform of the post-16 compulsory education and training sector provides an opportunity to strengthen the legal footing on which student unions are placed. What plans do you have, Minister, to place a duty on all post-16 education providers to have a student union that is politically autonomous, structurally independent and fully-funded?
Yn ddiweddar, cyfarfûm â chynrychiolydd o Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru. Fe wnaethant dynnu sylw at y ffaith bod y ddeddfwriaeth gyfredol yn diffinio undebau myfyrwyr ac yn amlinellu sut y dylent edrych, ond nid yw'n gosod dyletswydd ar ddarparwyr addysg ôl-16 i gael undeb mewn gwirionedd. Dywedant fod unrhyw ddiwygiad i'r sector addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yn darparu cyfle i gryfhau'r sylfaen gyfreithiol sy'n sail i undebau myfyrwyr. Pa gynlluniau sydd gennych, Weinidog, i osod dyletswydd ar bob darparwr addysg ôl-16 i gael undeb myfyrwyr sy'n wleidyddol annibynnol, yn strwythurol annibynnol ac wedi'i ariannu'n llawn?
Student voice will be a central plank of our PCET reform legislation.
Bydd llais myfyrwyr yn rhan ganolog o'n deddfwriaeth i ddiwygio addysg a hyfforddiant ôl-orfodol.
What are your plans—? As I said earlier—I mentioned apprenticeships. What are your plans in this regard to put apprenticeships at the heart of the PCET proposals? I know, of course, that this is an area that is in the economy and transport brief, but in my view—and I'm sure you would agree—an apprenticeship for young people should be viewed as an extension of an educational process rather than something separate from it, and when I speak to those in the apprenticeship world, they seem to feel a bit disassociated from the college set-up. So, I'm just wondering how you can use the PCET changes to make sure that non-work-based key skills and off-site education days can be properly made available to those particular students as well.
Beth yw eich cynlluniau—? Fel y dywedais yn gynharach—soniais am brentisiaethau. Beth yw eich cynlluniau yn hyn o beth i sicrhau bod prentisiaethau yn ganolog yn y cynigion addysg a hyfforddiant ôl-orfodol? Gwn, wrth gwrs, fod hwn yn faes sydd yn y briff economi a thrafnidiaeth, ond yn fy marn i—ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno—dylid ystyried prentisiaeth i bobl ifanc fel estyniad o broses addysgol yn hytrach na rhywbeth ar wahân iddi, a phan siaradaf â'r rheini ym maes prentisiaethau, ymddengys eu bod yn teimlo eu bod wedi'u datgysylltu o drefn y colegau. Felly, tybed sut y gallwch ddefnyddio'r newidiadau i addysg a hyfforddiant ôl-orfodol er mwyn sicrhau bod sgiliau allweddol nad ydynt yn seiliedig ar waith a diwrnodau addysg oddi ar y safle yn cael eu darparu'n briodol i'r myfyrwyr hynny hefyd.
Well, it's important to recognise that our proposals to establish the commission for tertiary education and research will cover all post-compulsory education and training, including work-based learning and apprenticeship providers. It's also really important to recognise the significant growth in the diversity of apprenticeship programmes. Many people will continue, I suspect, to think about an apprenticeship as something that is undertaken by a young person at either age 16 or at 18. But increasingly, we are looking to develop our portfolio of higher-level apprenticeships and, indeed, this year, we have seen the first cohort of our degree apprenticeships, where students are learning on the job and in their university of choice. It's a really important development for students who don't want to make a false dichotomy about learning in an academic institution or developing an apprenticeship. We shouldn't make them make that choice; we should be able to provide an opportunity that allows them to combine both, and that's exactly what we're doing with our degree apprenticeship programme.
But, bringing higher education, further education, sixth forms and work-based learning all under the auspices of one organisation should allow us to see greater diversity of opportunity for students and for students to move more seamlessly through different sectors of post-compulsory education and training.
Wel, mae'n bwysig cydnabod y bydd ein cynigion i sefydlu'r comisiwn ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil yn cwmpasu'r holl addysg a hyfforddiant ôl-orfodol, gan gynnwys darparwyr prentisiaethau a dysgu seiliedig ar waith. Mae hefyd yn bwysig iawn cydnabod y twf sylweddol yn yr amrywiaeth o raglenni prentisiaeth. Rwy'n tybio y bydd llawer o bobl yn parhau i feddwl am brentisiaeth fel rhywbeth y mae unigolyn ifanc yn ei wneud pan fo’n 16 oed neu’n 18 oed. Ond rydym yn fwy a mwy awyddus i ddatblygu ein portffolio o brentisiaethau lefel uwch, ac yn wir, eleni, rydym wedi gweld ein carfan gyntaf o radd-brentisiaethau, lle mae myfyrwyr yn dysgu yn y gwaith ac mewn prifysgol o'u dewis. Mae'n ddatblygiad pwysig iawn i fyfyrwyr nad ydynt am greu deuoliaeth ffug ynglŷn â dysgu mewn sefydliad academaidd neu ddatblygu prentisiaeth. Ni ddylem eu gorfodi i wneud y dewis hwnnw; dylem allu darparu cyfle sy'n caniatáu iddynt gyfuno'r ddau beth, a dyna'n union rydym yn ei wneud gyda'n rhaglen radd-brentisiaeth.
Ond dylai dod ag addysg uwch, addysg bellach, dosbarthiadau chwech a dysgu yn y gwaith oll o dan adain un sefydliad ganiatáu inni sicrhau mwy o amrywiaeth o ran cyfle i fyfyrwyr, ac i fyfyrwyr symud yn fwy di-dor drwy wahanol sectorau addysg a hyfforddiant ôl-orfodol.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i atal bwlio mewn ysgolion? OAQ54756
6. What is the Welsh Government doing to help prevent bullying in schools? OAQ54756
Thank you, Joyce. I have published this month a suite of guidance entitled 'Rights, respect, equality: Statutory guidance for governing bodies of maintained schools', outlining our new statutory guidance for schools and local authorities to help address and prevent bullying in our education system. These are supported by advisory guidance for children and young people themselves and their parents and carers on how they can help those affected by bullying.
Diolch, Joyce. Y mis hwn, rwyf wedi cyhoeddi cyfres o ganllawiau o dan yr enw 'Hawliau, parch, cydraddoldeb: Canllawiau statudol ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion a gynhelir', sy'n amlinellu ein canllawiau statudol newydd ar gyfer ysgolion ac awdurdodau lleol i helpu i atal a mynd i'r afael â bwlio yn ein system addysg. Fe'u cefnogir gan ganllawiau cynghori i blant a phobl ifanc eu hunain a'u rhieni a'u gofalwyr ar sut y gallant helpu rhai sy'n cael eu bwlio.
Thank you very much. The impact of bullying on an individual's mental health can be devastating and can last for a lifetime. With one in 10 secondary school pupils in Wales experiencing bullying each week, it is crucial that everything that can be done is done. So, I am really pleased to see the launch of the new anti-bullying guidance from the Welsh Government that you've just mentioned. It does include a wealth of resources for schools, governing bodies, parents and carers as well as for children and young people, and I'm sure that it will help all those individuals or has a capacity to help those individuals move forward.
As I've said, there are resources there that parents and carers can access, and I think that that's of the utmost importance, and that the message that bullying is not okay needs to come from home as well as the school. So, I would be very interested to know if schools are actively encouraging parents and carers to access that information so that they can work on the resources at home with their children.
Diolch yn fawr iawn. Gall effaith bwlio ar iechyd meddwl unigolyn fod yn ddinistriol a gall bara am oes. Gydag un o bob 10 disgybl mewn ysgolion uwchradd yng Nghymru yn dioddef bwlio bob wythnos, mae'n hanfodol fod popeth y gellir ei wneud yn cael ei wneud. Felly, rwy'n falch iawn o weld lansiad y canllawiau gwrthfwlio newydd gan Lywodraeth Cymru rydych newydd eu crybwyll. Maent yn cynnwys toreth o adnoddau i ysgolion, cyrff llywodraethu, rhieni a gofalwyr yn ogystal â phlant a phobl ifanc, ac rwy'n siŵr y byddant yn helpu'r holl unigolion hynny, neu bawb sydd â gallu i helpu'r unigolion hynny yn y dyfodol.
Fel y dywedais, mae adnoddau yno y gall rhieni a gofalwyr eu defnyddio, a chredaf fod hynny'n hollbwysig, a bod angen i'r neges nad yw bwlio'n iawn ddod o'r cartref yn ogystal â'r ysgol. Felly, byddai gennyf gryn ddiddordeb mewn gwybod a yw ysgolion yn mynd ati i annog rhieni a gofalwyr i ddefnyddio'r wybodaeth honno fel y gallant weithio ar yr adnoddau gartref gyda'u plant.
Thank you, Joyce. Obviously, these are relatively new resources that have been made available to schools, but it would absolutely be my expectation that schools should be able to signpost parents and carers to the resources that are available specifically for them to address behaviour in their own children, understanding what drives a child to bully in the first place and how to support that child. But also, if you are the parent of a child who is subject to bullying, which can be an excruciating position for a parent to be in, not knowing what to do for the best, this latest guidance is a really valuable resource for parents to help them navigate and negotiate that very difficult situation.
But we're not leaving it to schools. Members, if they choose to, today can look on the Education Wales Facebook page, where we are actively targeting parents to make them aware that this guidance is available to them. So, we're not leaving it to schools, we, as a Government, are trying to get out there, using a variety of platforms to draw parents' attention to these new resources.
Diolch, Joyce. Yn amlwg, mae'r rhain yn adnoddau cymharol newydd sydd ar gael i ysgolion, ond yn sicr, buaswn yn disgwyl i ysgolion allu cyfeirio rhieni a gofalwyr at yr adnoddau sydd ar gael yn benodol ar eu cyfer er mwyn iddynt fynd i'r afael ag ymddygiad eu plant eu hunain, deall beth sy'n gwneud i blentyn fwlio yn y lle cyntaf a sut i gefnogi'r plentyn hwnnw. Ond hefyd, os ydych yn rhiant i blentyn sy'n cael eu bwlio, a all fod yn sefyllfa arteithiol i riant fod ynddi, pan nad ydych yn gwybod beth yw'r peth gorau i'w wneud, mae'r canllawiau diweddaraf hyn yn adnodd gwerthfawr iawn i rieni i'w helpu i ymdrin â'r sefyllfa anodd iawn honno.
Ond nid ydym yn gadael hyn i ysgolion. Gall yr Aelodau, os hoffent, edrych ar dudalen Facebook Addysg Cymru heddiw, lle rydym yn mynd ati i dargedu rhieni er mwyn rhoi gwybod iddynt fod y canllawiau hyn ar gael iddynt. Felly, nid ydym yn gadael hyn i ysgolion, rydym ni, fel Llywodraeth, yn ceisio mynd allan yno, gan ddefnyddio amrywiaeth o blatfformau i dynnu sylw rhieni at yr adnoddau newydd hyn.
Minister, Estyn's 'Healthy and happy' report, published in June, highlighted that only a minority of schools keep useful records about bullying, with schools often only recording what they regard as serious. However, by not recording carefully any allegation of bullying by pupils, schools are unable to effectively evaluate their policies, and are actually at risk of being unable to build up a picture over time about pupils whose well-being may be at risk. In light of this, what steps is the Welsh Government taking to encourage schools to record all incidents of bullying? As well as publishing the guidance you've just mentioned, how is the Welsh Government working with schools to develop whole-school approaches to tackling bullying, which has been proven to be the most effective approach to tackling bullying in our schools?
Weinidog, amlygodd adroddiad 'Iach a hapus' Estyn, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin, mai lleiafrif o ysgolion yn unig sy'n cadw cofnodion defnyddiol am fwlio, gydag ysgolion yn aml ond yn cofnodi'r hyn y maent yn ei ystyried yn ddifrifol. Fodd bynnag, drwy beidio â chofnodi pob honiad o fwlio gan ddisgyblion yn ofalus, ni all ysgolion werthuso eu polisïau'n effeithiol, ac maent mewn perygl o fethu llunio darlun dros amser am ddisgyblion y gallai eu lles fod mewn perygl. Yng ngoleuni hyn, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog ysgolion i gofnodi pob achos o fwlio? Yn ogystal â chyhoeddi'r canllawiau rydych newydd eu crybwyll, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag ysgolion i ddatblygu dulliau ysgol gyfan o fynd i'r afael â bwlio, gan y profwyd mai dyna'r ffordd fwyaf effeithiol o fynd i'r afael â bwlio yn ein hysgolion?
Thank you, Paul. All schools must, by law, have a school behaviour policy in place, and the 'Rights, respect, equality' statutory anti-bullying guidelines outline the Welsh Government's expectation that all schools in Wales will have a specific anti-bullying policy, setting out how the school will record and monitor incidents of bullying to help take proactive steps to challenge that. So, a crucial part of our new guidance is exactly that. It includes mandatory reporting of bullying incidents, so that schools and local authorities are better equipped with the data that they need; they can monitor trends over time; and they can evaluate the impact of the policies that they have in place in their own school. So, we hope, as a result of this new guidance, there will be a more robust set of data and recording, going forward, which was—I'd be the first person to admit—missing in the old system.
Diolch, Paul. Mae'n rhaid fod gan bob ysgol, yn ôl y gyfraith, bolisi ymddygiad ysgol ar waith, ac mae'r canllawiau gwrthfwlio statudol 'Hawliau, parch, cydraddoldeb' yn amlinellu disgwyliad Llywodraeth Cymru y bydd gan bob ysgol yng Nghymru bolisi gwrthfwlio penodol sy'n nodi sut y bydd yr ysgol yn cofnodi ac yn monitro achosion o fwlio er mwyn helpu i gymryd camau rhagweithiol i fynd i'r afael â hynny. Felly, mae hynny'n union yn rhan hanfodol o'n canllawiau newydd. Mae'n cynnwys gofyniad gorfodol i gofnodi digwyddiadau bwlio, fel bod ysgolion ac awdurdodau lleol wedi'u harfogi'n well â'r data sydd ei angen arnynt; gallant fonitro tueddiadau dros amser; a gallant werthuso effaith y polisïau sydd ganddynt ar waith yn eu hysgol eu hunain. Felly, o ganlyniad i'r canllawiau newydd hyn, rydym yn gobeithio y gellir cael set fwy cadarn o ddata a chofnodion wrth symud ymlaen, sy'n rhywbeth a oedd—a fi fyddai'r cyntaf i gyfaddef—ar goll yn yr hen system.
I believe that we've all had an e-mail from a very concerned grandmother in Wrexham, who tells us that she feels her granddaughter's school is simply not following procedure on bullying, and, in fact, it appears to her that the school is actively obstructing any move to deal with the issues, regardless of the guidelines, past or present. Can you send any extra message that is loud and clear that bullying is not okay and that schools must take allegations seriously, ensuring that all voices are heard and logged?
Credaf fod pob un ohonom wedi cael e-bost gan nain bryderus iawn yn Wrecsam, sy'n dweud wrthym ei bod yn teimlo nad yw ysgol ei hwyres yn dilyn y weithdrefn ar fwlio, ac mewn gwirionedd, mae'n ymddangos iddi hi fod yr ysgol yn rhwystro unrhyw gamau i fynd i'r afael â'r broblem, ni waeth beth fo'r canllawiau, heddiw neu yn y gorffennol. A allwch anfon unrhyw neges ychwanegol sy'n gadarn ac yn glir nad yw bwlio yn iawn, a bod yn rhaid i ysgolion fod o ddifrif ynghylch honiadau, gan sicrhau bod pob llais yn cael ei glywed a'i gofnodi?
Thank you for that. I am very glad to have another opportunity to state quite clearly that there is no place for bullying in any of our educational institutions: our schools, our colleges or our universities. As I said, each school is required by law to have policies in place. If a parent or carer feels that the school is not implementing that policy, in the first instance, that parent or carer should raise those issues of concern with the chair of governors, and there will be robust complaints procedures in place within the school and, indeed, within the local education authority for that parent or carer to follow.
The grandmother that the Member has just referred to may want to avail herself, again, of the new resources that are available for parents and carers, which will be able to provide additional information about what they can do in this situation.
Diolch. Rwy’n falch iawn o gael cyfle arall i ddweud yn glir nad oes lle i fwlio yn unrhyw un o’n sefydliadau addysgol: ein hysgolion, ein colegau na’n prifysgolion. Fel y dywedais, mae'n ofynnol yn ôl y gyfraith i bob ysgol gael polisïau ar waith. Os yw rhiant neu ofalwr yn teimlo nad yw'r ysgol yn gweithredu'r polisi hwnnw, yn y lle cyntaf, dylai'r rhiant neu'r gofalwr godi'r materion hynny sy'n peri pryder gyda chadeirydd y llywodraethwyr, a bydd gweithdrefnau cwyno cadarn ar waith yn yr ysgol, ac yn wir, yn yr awdurdod addysg lleol i'r rhiant neu'r gofalwr eu dilyn.
Efallai y bydd y nain y mae'r Aelod newydd gyfeirio ati yn awyddus i fanteisio ar yr adnoddau newydd sydd ar gael i rieni a gofalwyr, a fydd yn gallu darparu gwybodaeth ychwanegol am yr hyn y gallant ei wneud yn y sefyllfa hon.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am oblygiadau oedi o ran cyhoeddi cyllideb Llywodraeth Cymru am 2020-21 i ariannu ysgolion? OAQ54747
7. Will the Minister make a statement on the implications of delaying the publication of the Welsh Government's 2020-21 budget on school funding? OAQ54747
We recognise the implications deferring the publication of our budget will have for setting local authority budgets for 2020-21. The provisional local government settlement, through which the majority of Welsh Government funding for schools is provided, is due to be published on the same day as the draft budget.
Rydym yn cydnabod goblygiadau'r oedi cyn cyhoeddi ein cyllideb i osod cyllidebau awdurdodau lleol ar gyfer 2020-21. Disgwylir i'r setliad llywodraeth leol dros dro, y darperir y rhan fwyaf o arian Llywodraeth Cymru ar gyfer ysgolion drwyddo, gael ei gyhoeddi ar yr un diwrnod â'r gyllideb ddrafft.
Mi fyddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod nifer o fyrddau llywodraethol ar hyn o bryd yn gwneud penderfyniadau anodd iawn ynglŷn â'u cyllidebau nhw flwyddyn nesaf, sy'n cynnwys diswyddo athrawon, diswyddo cynorthwywyr dosbarth, ac yn y blaen. Ond maen nhw'n gwneud hynny heb wybod, wrth gwrs, beth fydd eu cyllideb nhw ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac os gwrandewch chi ar rai o'r pleidiau gwleidyddol yn yr etholiad cyffredinol, mae'n bosibl na fydd pres ddim yn issue o gwbl yn y flwyddyn ariannol nesaf, ond mi gredaf i hynny pan welaf i fe.
Ond yr hyn dwi'n gofyn, wrth gwrs, yw: beth ŷch chi'n ei wneud i roi sicrwydd cynharach i ysgolion ynglŷn â beth allan nhw ddisgwyl y flwyddyn nesaf, a hefyd sicrwydd mwy hirdymor, oherwydd mae mynd o flwyddyn i flwyddyn yn broblemus, onid yw e? Gallwch chi gael gwell cynllunio strategol o roi sicrwydd mwy hirdymor o ariannu a fyddai, ar ddiwedd y dydd, yn rhoi mwy o werth am yr arian rŷch chi'n ei roi iddyn nhw yn y lle cyntaf.
You will of course be aware that many governing bodies are currently making very difficult decisions on their budgets for next year, including the dismissal of teachers and classroom assistants and so on and so forth. But they do that without knowing what their budgets will actually be for next year, and if you listen to some of the political parties in the general election, then money might not be an issue at all in the next financial year, but I will believe that when I see it.
But what I'm asking, of course, is: what are you doing to give earlier assurances to schools as to what they can expect for next year, and also longer term assurances, because working on a year-to-year basis is problematic, isn't it? You can have better strategic planning from providing longer term assurances in terms of funding, which, at the end of the day, would give you better value for money for the money that you give them in the first instance.
Like you, Llyr, I'll believe it when I see it too. It would make a welcome change.
The issues that you talk about are real and are recognised within the Government. We have been able to give as much reassurance to local authorities as possible without subverting the processes that are required by us, by this Chamber, that the Government has to go through. We have been trying to give a level of assurance to our local government partners.
I couldn't agree with you more: the ability to provide longer term funding forecasts would indeed allow for better planning and better decision making. The reality is, Llyr, I am not in a position to do that because the finance Minister is not in a position to do it either, given that the Welsh Government has only given us an indicative budget for one year as opposed to the Department for Education in England, which has been given an indicative budget for three years.
Fel chithau, Llyr, fe'i credaf pan y'i gwelaf hefyd. Byddai'n newid i'w groesawu.
Mae'r materion y soniwch amdanynt yn rhai go iawn ac mae'r Llywodraeth yn eu cydnabod. Rydym wedi gallu rhoi cymaint o sicrwydd â phosibl i awdurdodau lleol heb danseilio'r prosesau sy'n ofynnol gennym, gan y Siambr hon, y mae'n rhaid i'r Llywodraeth fynd drwyddynt. Rydym wedi ceisio rhoi lefel o sicrwydd i'n partneriaid llywodraeth leol.
Ni allwn gytuno mwy â chi: byddai'r gallu i ddarparu rhagolygon cyllidol mwy hirdymor yn sicr yn caniatáu gwell cynllunio a gwell proses ar gyfer gwneud penderfyniadau. Y gwir amdani, Llyr, yw nad wyf mewn sefyllfa i wneud hynny gan nad yw'r Gweinidog cyllid mewn sefyllfa i wneud hynny chwaith, o gofio mai am flwyddyn yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllideb ddangosol inni, yn wahanol i'r Adran Addysg yn Lloegr, sydd wedi cael cyllideb ddangosol am dair blynedd.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wrthdroi'r gostyngiad yn nifer y disgyblion sy'n astudio ieithoedd tramor modern ar gyfer TGAU a safon uwch? OAQ54763
8. What actions are the Welsh Government taking to reverse the decline in the number of pupils studying modern foreign languages for GCSEs and A-level? OAQ54763
Thank you, Delyth. Since 2015 we have invested over £2.5 million in the Global Futures programme to ensure that our learners experience the benefits of learning modern foreign languages. This includes funding consortia partners to develop centres of excellence with schools and universities and the student mentoring programme, specifically aimed at increasing uptake of language qualifications.
Diolch, Delyth. Ers 2015, rydym wedi buddsoddi dros £2.5 miliwn yn y rhaglen Dyfodol Byd-eang i sicrhau bod ein dysgwyr yn elwa o fanteision dysgu ieithoedd tramor modern. Mae hyn yn cynnwys ariannu partneriaid consortia i ddatblygu canolfannau rhagoriaeth gydag ysgolion a phrifysgolion a'r prosiect mentora myfyrwyr, sydd wedi'i anelu'n benodol at gynyddu'r nifer sy'n mynd ar drywydd cymwysterau iaith.
I thank the Minister for her answer. The British Council's latest 'Language Trends Wales' survey makes for stark reading for those of us who believe that learning modern foreign languages is important not just to increase the skills base of our young people, but to increase their empathy and to widen their understanding of other cultures. The research shows that the decline in pupils taking these subjects at GCSE and A-level since 2000 has continued unabated, which I'm sure you'll be aware of. This year there was a further 7 per cent decrease at GCSE and also an equivalent 5 per cent decrease at A-level.
The British Council concludes that the incentives and support for modern foreign languages at schools should go much further than what the Welsh Government is currently offering through the Global Futures initiative that you've referred to. Minister, they offer 11 recommendations, mostly based around developing a new multilingual approach in primary schools and supporting teachers to promote modern foreign languages to inspire and motivate children to take them at GCSE. Will you confirm that you will give due consideration to these recommendations when the full report is published, and think again about what needs to be put in place at primary level so that we can start to reverse this lamentable decline in modern foreign language teaching?
Diolch i'r Gweinidog am ei hateb. Mae arolwg 'Tueddiadau Ieithoedd Cymru' diweddaraf y British Council yn ddiddorol iawn i'r rhai ohonom sy'n credu bod dysgu ieithoedd tramor modern yn bwysig nid yn unig er mwyn cynyddu sylfaen sgiliau ein pobl ifanc, ond er mwyn cynyddu eu hempathi ac ehangu eu dealltwriaeth o ddiwylliannau eraill. Dengys yr ymchwil fod y cwymp yn nifer y disgyblion sy'n astudio'r pynciau hyn ar lefel TGAU a Safon Uwch ers 2000 wedi parhau'n ddi-baid, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o hynny. Eleni, bu gostyngiad pellach o 7 y cant ar lefel TGAU a gostyngiad cyfatebol o 5 y cant ar lefel Safon Uwch.
Daw'r British Council i'r casgliad y dylai'r cymhellion a'r gefnogaeth i ieithoedd tramor modern mewn ysgolion fynd ymhellach o lawer na'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig ar hyn o bryd drwy'r fenter Dyfodol Byd-eang y cyfeirioch chi ati. Weinidog, maent yn cynnig 11 o argymhellion, wedi'u seilio'n bennaf ar ddatblygu dull amlieithog newydd mewn ysgolion cynradd a chynorthwyo athrawon i hyrwyddo ieithoedd tramor modern er mwyn ysbrydoli ac ysgogi plant i'w hastudio ar lefel TGAU. A wnewch chi gadarnhau y byddwch yn rhoi ystyriaeth ddyledus i'r argymhellion hyn pan gaiff yr adroddiad llawn ei gyhoeddi, a meddwl eto am yr hyn y mae angen ei roi ar waith ar lefel ysgolion cynradd fel y gallwn ddechrau gwrthdroi'r dirywiad anffodus hwn mewn addysgu ieithoedd tramor modern?
Can I say that I agree with the Member? We still clearly have a great deal of work to do to address the decline in modern foreign language uptake at GCSE level. The students that take modern foreign languages do exceptionally well at them, but those numbers are a worry to me and a worry, I'm sure, to everybody in this Chamber.
What was more heartening to read in that British Council report was that, actually, whilst there is still that challenge in the secondary sector, the picture is indeed improving in primary, and those initiatives within primary schools are absolutely crucial. I was pleased to read in the report that there is evidence of more primary schools embracing MFL within their own curriculum.
It is my intention, with the publication of the new curriculum for Wales, that we will be explicit that we would expect to see modern foreign languages being brought in as part of the curriculum at the upper age range of our primary schools to give children an opportunity to engage in those subjects early on. But indeed, in some of our pioneer schools—. I was recently at a new through school in the Valleys where the very youngest class was reading The Very Hungry Caterpillar—many of you, I'm sure, are aware of The Very Hungry Caterpillar, that icon of children's literature—and they were learning the fruits that appear in that book, they were learning the words for those fruits in English, yn Gymraeg, and en Español, in Spanish. And for those children, it was just the love of learning those different words that they were being given, and that demonstrates that it is possible to do this.
With regard to Global Futures, it is my intention to refresh the Global Futures plan, but I have to say, as I said earlier, if we carry on doing the same thing, we're going to end up with the same outcomes. So, I want to be convinced by my officials that, actually, what we're going to offer in a new version of Global Futures is really going to address the problem, because just simply carrying on with the same approach from the Government will not see the step change that the British Council is calling for and that you're calling for.
A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno â'r Aelod? Mae'n amlwg fod gennym lawer iawn o waith i'w wneud i fynd i'r afael â'r dirywiad yn y nifer sy'n astudio ieithoedd tramor modern ar lefel TGAU. Mae'r myfyrwyr sy'n astudio ieithoedd tramor modern yn gwneud yn arbennig o dda, ond mae'r niferoedd yn peri pryder i mi ac yn peri pryder, rwy'n siŵr, i bawb yn y Siambr hon.
Roedd hi'n fwy calonogol darllen yn adroddiad y British Council, er bod yr her honno'n dal i fodoli yn y sector uwchradd, fod y darlun yn gwella ar y lefel gynradd yn wir, ac mae'r mentrau hynny mewn ysgolion cynradd yn gwbl hanfodol. Roeddwn yn falch o ddarllen yn yr adroddiad fod yna dystiolaeth fod mwy o ysgolion cynradd yn cynnwys ieithoedd tramor modern yn eu cwricwlwm eu hunain.
Fy mwriad wrth gyhoeddi'r cwricwlwm newydd i Gymru yw y byddwn yn dweud yn glir y byddem yn disgwyl gweld ieithoedd tramor modern yn cael eu cyflwyno fel rhan o'r cwricwlwm i'r ystod oedran uwch yn ein hysgolion cynradd i roi cyfle i blant gymryd rhan yn y pynciau hynny'n gynnar. Ond yn wir, yn rhai o'n hysgolion arloesi—. Yn ddiweddar, roeddwn mewn ysgol pob oed newydd yn y Cymoedd lle roedd y dosbarth ieuengaf yn darllen The Very Hungry Caterpillar—mae llawer ohonoch, rwy'n siŵr, yn gwybod am The Very Hungry Caterpillar, yr eicon llenyddiaeth plant hwnnw—ac roeddent yn dysgu'r ffrwythau sy'n ymddangos yn y llyfr, roeddent yn dysgu'r geiriau am y ffrwythau hynny yn Saesneg, yn Gymraeg, ac en Español, yn Sbaeneg. Ac roedd y plant yn dwli dysgu'r gwahanol eiriau, ac mae hynny'n dangos bod modd gwneud hyn.
O ran Dyfodol Byd-eang, fy mwriad yw adnewyddu cynllun Dyfodol Byd-eang, ond mae'n rhaid i mi ddweud, fel y dywedais yn gynharach, os ydym yn parhau i wneud yr un peth, byddwn yn y cyrraedd yr un canlyniadau yn y pen draw. Felly, hoffwn gael fy argyhoeddi gan fy swyddogion y bydd yr hyn rydym yn mynd i'w gynnig mewn fersiwn newydd o Dyfodol Byd-eang yn mynd i'r afael â'r broblem o ddifrif, gan na fydd parhau â'r un dull gan y Llywodraeth yn arwain at y newid sylweddol y mae'r British Council a chithau yn galw amdano.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 2 is questions to the Minister for Health and Social Services, and question 1 this afternoon is from Suzy Davies.
Eitem 2 yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a daw cwestiwn 1 y prynhawn yma gan Suzy Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ffiniau'r byrddau iechyd newydd yng Ngorllewin De Cymru? OAQ54765
1. Will the Minister provide an update on the new health board boundaries in South Wales West? OAQ54765
Thank you for the question. The only health board boundary change that has taken place since 2009 is to move the Bridgend county borough area from Abertawe Bro Morgannwg University Health Board to Cwm Taf University Health Board and to form the new Cwm Taf Morgannwg University Health Board. The legislation making that change came into effect on 1 April 2019.
Diolch am eich cwestiwn. Yr unig newid sydd wedi bod i ffiniau'r byrddau iechyd ers 2009 yw symud ardal bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr o Fwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf i ffurfio'r bwrdd newydd, Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Daeth y ddeddfwriaeth i wneud y newid hwnnw i rym ar 1 Ebrill 2019.
Thank you very much, Minister. Two years ago, when we were discussing this, you told me that the change in the health board footprint in South Wales West wouldn't make any difference to services there. I recently had confirmation, though, from Cwm Taf Morgannwg University Health Board, that it's still thinking of closing the GP surgeries in Llanharan and Pencoed, and planning to replace them with a single new surgery in Llanharan, even though they're not able to say yet what those services might be. With the large increases in housing development planned—that's what I was told recently by Marcus Longley—it could mean that—. The main point of the question is that there's going to be quite a lot of housing development in that particular area, so I wonder if you could tell me, since the boundaries have changed, what update you have had from the new board about these particular issues on the very west of their boundary, and whether they're planning to do any new impact assessments rather than relying on those done previously by AMBU. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Ddwy flynedd yn ôl, pan oeddem yn trafod hyn, fe ddywedoch wrthyf na fyddai'r newid yn ôl troed y bwrdd iechyd yng Ngorllewin De Cymru yn gwneud unrhyw wahaniaeth i'r gwasanaethau yno. Fodd bynnag, cefais gadarnhad yn ddiweddar gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg eu bod yn dal i ystyried cau'r meddygfeydd yn Llanharan a Phencoed, ac yn bwriadu agor un feddygfa newydd yn eu lle yn Llanharan, er na allant ddweud eto beth y gallai'r gwasanaethau hynny fod. Gyda chynnydd mawr ar y gweill o ran datblygiadau tai—dyna a ddywedwyd wrthyf yn ddiweddar gan Marcus Longley—gallai hynny olygu—. Prif bwynt y cwestiwn yw y bydd cryn dipyn o ddatblygiadau tai yn yr ardal benodol honno, felly tybed a allech ddweud wrthyf, ers i'r ffiniau newid, pa ddiweddariad rydych wedi'i gael gan y bwrdd newydd ynglŷn â'r materion penodol hyn ar ochr orllewinol bellaf eu ffin, ac a ydynt yn bwriadu cynnal unrhyw asesiadau effaith newydd yn hytrach na dibynnu ar y rhai a wnaed yn flaenorol gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Diolch.
I don't think this issue is affected at all in any adverse way by the change in boundaries. In fact, part of the challenge previously for this practice was having centres to operate in different health board areas. And in my conversation with the constituency Member, my understanding is different to the one you've set out. It may be worth you putting that in writing, then I can write to both the constituency Member, who's raised this with me directly, and you to get a clarified issue about it, because it's about planning to deliver the service and to take into account current and future need, and that is part of what we ought to see happening right across primary care.
Ni chredaf fod y newid i'r ffiniau yn effeithio'n andwyol ar y mater hwn o gwbl. Mewn gwirionedd, rhan o'r her i'r practis hwn yn y gorffennol oedd sicrhau bod canolfannau'n gweithredu mewn gwahanol ardaloedd byrddau iechyd. Ac yn fy sgwrs â'r Aelod etholaeth, mae fy nealltwriaeth yn wahanol i'r un a ddisgrifiwyd gennych. Efallai y byddai'n werth i chi ysgrifennu ataf, yna gallaf ysgrifennu at yr Aelod etholaeth, sydd wedi codi hyn gyda mi yn uniongyrchol, a chithau fel y gellir egluro'r mater, gan fod hyn yn ymwneud â chynllunio i ddarparu'r gwasanaeth ac ystyried yr angen ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, ac mae hynny'n rhan o'r hyn y dylem ei weld yn digwydd ar draws gofal sylfaenol.
As you said, the Bridgend area is now in Cwm Taf Morgannwg health board area. That means that Parc prison is now in Cwm Taf Morgannwg health board area. As you know, Parc prison is a private prison and the healthcare system, which is devolved, is operated privately under G4S in that private Parc prison and is meant to be under the overview of Cwm Taf Morgannwg health board. Now, evidence to the health committee last week from senior Cwm Taf representatives suggested they had little idea of the health situation going on within Parc prison. Is that acceptable?
Fel y dywedoch, mae ardal Pen-y-bont ar Ogwr bellach yn rhan o ardal bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg. Golyga hynny fod carchar y Parc bellach yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg. Fel y gwyddoch, mae carchar y Parc yn garchar preifat ac mae'r system gofal iechyd, sydd wedi'i datganoli, yn cael ei gweithredu'n breifat o dan G4S yng ngharchar preifat y Parc ac mae i fod o dan drosolwg bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg. Nawr, awgrymodd tystiolaeth i'r pwyllgor iechyd yr wythnos diwethaf gan uwch gynrychiolwyr bwrdd Cwm Taf nad oedd ganddynt fawr o syniad ynglŷn â'r sefyllfa iechyd yng ngharchar y Parc. A yw hynny'n dderbyniol?
Well, it's a consequence of the arrangements that have been put in place at a private prison, and that's not a matter that I can intervene on or actually undo. I would much prefer it if prisoner healthcare was run in a different way. I'd personally prefer it if there was an update to the formula to recognise the increase in prisoner population, and the needs that exist. I'd much prefer if we didn't have the private provision in Parc. That is not a matter that I'm in control of, although, obviously, come 13 December, I look forward to a significant change in the way that public services are funded and delivered.
Wel, mae hynny'n ganlyniad i'r trefniadau a roddwyd ar waith mewn carchar preifat, ac nid yw'n fater y gallaf ymyrryd ynddo neu ei ddad-wneud. Byddai'n llawer gwell gennyf pe bai gofal iechyd carcharorion yn cael ei redeg mewn ffordd wahanol. Yn bersonol, byddai'n well gennyf pe ceid diweddariad i'r fformiwla i gydnabod y cynnydd yn y boblogaeth carcharorion, a'r anghenion sy'n bodoli. Byddai'n llawer gwell gennyf pe na bai'r ddarpariaeth breifat gennym yng ngharchar y Parc. Nid yw hynny'n fater rwy'n ei reoli, er, yn amlwg, ar 13 Rhagfyr, edrychaf ymlaen at newid sylweddol yn y ffordd y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu hariannu a'u darparu.
I thank Suzy for raising this question, and I may be able to be some help, but I want to ask for some help from the Minister going forward as well. The changes to Cwm Taf Morgannwg University Health Board have indeed been helpful on two significant issues that I know he's been involved in over the last couple of years as well.
One has indeed been the issue of the provision of surgeries for people in the Llanharan and Brynna area. I want to put on record my thanks, I have to say, to Pencoed Medical Centre, who have reintroduced their surgeries back into Llanharan and extended the provision to four and a half days now there. But it does raise the interesting thing of the longer term issue that Suzy raised. We are going to have thousands of new homes within that area, from Pencoed to Llanharan to Pontyclun. There are probably five GP practices around that area, including Talbot Green and Pontyclun, as well as two within Pencoed and so on. At some point, we are going to have to shift the dial here and actually go beyond outreach surgeries, which is great, and thanks to Pencoed Medical Centre for reintroducing that, and onto that. So, I ask him if he will continue to keep engaged with me and with Cwm Taf Morgannwg University Health Board to explore that. Because they've done great provision in places like Mountain Ash where they've built new surgeries there. And I think they should be looking to the existing GPs to see which of those would want to be involved in this.
The second aspect that I'd ask him to continue his involvement with is Maesteg day hospital, and actually the wider facilities. It's great that, after a slightly scary consultation before under ABMU, Cwm Taf Morgannwg University Health Board have now gone out to actually co-deliver something on the basis of, 'How do we enhance the future of Maesteg hospital?' But the Minister has been integral to helping in this process, and I would simply ask him whether he's willing to keep an interest in this and to keep, where he can, giving gentle prods behind the scenes, so that we get the right solutions for people, whether they're in Llanharan in the east, in Maesteg in the Llynfi, or the Afan valley, I have to say, in the west.
Diolch i Suzy am godi'r cwestiwn hwn, ac efallai y gallaf roi rhywfaint o gymorth, ond hoffwn ofyn am ychydig o help gan y Gweinidog wrth symud ymlaen hefyd. Mae'r newidiadau i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wedi bod o gymorth, yn wir, mewn perthynas â dau fater pwysig y gwn ei fod wedi ymdrin â hwy dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf hefyd.
Un, yn wir, oedd mater darpariaeth meddygfeydd i bobl yn ardal Llanharan a Brynna. Hoffwn gofnodi fy niolch, mae'n rhaid i mi ddweud, i Ganolfan Feddygol Pencoed, sydd wedi ailgyflwyno eu meddygfeydd yn Llanharan ac wedi ymestyn y ddarpariaeth i bedwar diwrnod a hanner yno bellach. Ond mae'n codi'r mater diddorol mwy hirdymor a gododd Suzy. Rydym yn mynd i gael miloedd o gartrefi newydd yn yr ardal honno, o Bencoed i Lanharan i Bont-y-clun. Mae pum meddygfa yn yr ardal honno yn ôl pob tebyg, gan gynnwys Tonysguboriau a Phont-y-clun, yn ogystal â dwy ym Mhencoed ac yn y blaen. Ar ryw bwynt, bydd angen inni newid y deial yma a mynd y tu hwnt i feddygfeydd allgymorth, sy'n wych, a diolch i Ganolfan Feddygol Pencoed am ailgyflwyno hynny. Felly, gofynnaf iddo a fydd yn parhau i ymgysylltu â mi a gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i archwilio hynny. Oherwydd maent wedi rhoi darpariaeth wych ar waith mewn lleoedd fel Aberpennar, lle maent wedi adeiladu meddygfeydd newydd yno. A chredaf y dylent fod yn edrych ar y meddygon teulu presennol i weld pa rai o'r rheini a fyddai'n awyddus i fod yn rhan o hyn.
Yr ail agwedd y buaswn yn gofyn iddo barhau i ymwneud â hi yw ysbyty dydd Maesteg, a'r cyfleusterau ehangach mewn gwirionedd. Ar ôl ymgynghoriad ychydig yn frawychus o'r blaen o dan Fwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, mae'n wych fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg bellach wedi mynd ati i gyd-ddarparu rhywbeth ar sail, 'Sut rydym yn gwella dyfodol ysbyty Maesteg?' Ond mae'r Gweinidog wedi bod yn rhan annatod o gynorthwyo'r broses hon, a buaswn yn gofyn iddo'n syml a yw'n barod i gadw diddordeb yn hyn ac i barhau, lle bo modd, i annog yn dyner y tu ôl i'r llen, fel y gallwn sicrhau ein bod yn darparu'r atebion cywir i bobl, p'un a ydynt yn Llanharan yn y dwyrain, ym Maesteg yng nghwm Llynfi, neu gwm Afan, dylwn ddweud, yn y gorllewin.
I'm happy to confirm that, on the Pencoed issue, I remember not just the conversation with the Member but with local councillors and residents about the threat to the Llanharan centre being closed, and I'm pleased it's got a long-term future. And of course in thinking about the future, we need to think about where the need is and where the demand is, as well as the broader challenge that was set out in the primary care conference recently about how clusters work more effectively together so you have a greater partnership right across the primary care team. And I'm more than happy to stay engaged and involved with that.
And the same with the future services to be based at the Maesteg day hospital site, because this is about where and how we deliver services in the future. And I'm sure, even if I wanted to no longer be engaged and involved in them, that the constituency Member would drag me back into doing my job and doing exactly that.
Rwy'n falch o gadarnhau, ar fater Pencoed, fy mod yn cofio nid yn unig y sgwrs gyda'r Aelod ond gyda chynghorwyr a thrigolion lleol am y bygythiad i gau canolfan Llanharan, ac rwy'n falch fod ganddi ddyfodol hirdymor. Ac wrth gwrs, wrth feddwl am y dyfodol, mae angen inni feddwl ynglŷn â ble mae'r angen a ble mae'r galw, yn ogystal â'r her ehangach a nodwyd yn y gynhadledd gofal sylfaenol yn ddiweddar ynglŷn â sut y mae clystyrau'n cydweithio'n fwy effeithiol gyda'i gilydd fel bod gennych fwy o bartneriaeth ym mhob rhan o'r tîm gofal sylfaenol. Ac rwy'n fwy na pharod i barhau i ymgysylltu a chymryd rhan yn hynny.
Ac mae'r un peth yn wir gyda'r gwasanaethau sydd i gael eu lleoli ar safle ysbyty dydd Maesteg yn y dyfodol, gan fod hyn yn ymwneud â ble a sut rydym yn darparu gwasanaethau yn y dyfodol. Ac rwy'n siŵr, hyd yn oed pe na bawn am ymgysylltu a chymryd rhan ynddynt mwyach, y byddai'r Aelod etholaeth yn fy llusgo'n ôl i wneud fy swydd a gwneud yn union hynny.
Question 2, Janet Finch-Saunders.
Cwestiwn 2, Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Welsh NHS—[Interruption.] To be honest, if you really want to know—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cafodd GIG Cymru—[Torri ar draws.] A dweud y gwir, os ydych o ddifrif eisiau gwybod—
No, no. [Laughter.]
Na, na. [Chwerthin.]
Okay, well I'm quite concerned about the question I'm going to have to ask. The Welsh NHS saw the highest ever percentage—
O'r gorau, wel rwy'n eithaf pryderus ynglŷn â'r cwestiwn y bydd yn rhaid i mi ei ofyn. Mae GIG Cymru wedi gweld y ganran uchaf erioed—
No, no. Can you ask the question—
Na, na. A wnewch chi ofyn y cwestiwn—
Sorry, I beg your pardon.
Mae'n ddrwg gennyf.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth llawfeddygaeth ddeintyddol frys yng ngogledd Cymru? OAQ54751
2. Will the Minister make a statement on urgent dental surgery provision in north Wales? OAQ54751
Betsi Cadwaladr University Health Board has commenced a review of urgent and emergency dental provision, with the aim of providing a sustainable and improved service. As part of the process and in considering any change, staff and trade unions are being involved and will be formally consulted.
Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cychwyn adolygiad o ddarpariaeth ddeintyddol frys ac argyfwng, gyda'r nod o ddarparu gwasanaeth cynaliadwy a gwell. Fel rhan o'r broses ac wrth ystyried unrhyw newid, bydd staff ac undebau llafur yn cymryd rhan, ac ymgynghorir â hwy'n ffurfiol.
Thank you, Minister. The Welsh NHS saw the highest ever percentage of patient pathways waiting between 26 and 36 weeks to start treatment for oral surgery in September 2019. This is directly impacting on my constituents, such as one lady who has a seriously decayed tooth causing facial swelling, severe pain and high infection levels. She's already waited 33 weeks for a simple extraction. Numerous appointments for eye surgery that she requires have had to be cancelled because of the lack of oral surgery and given that she's carrying infection. This lady is 83 years old and, as I've said, she's already waited 33 weeks. The Welsh NHS is failing to meet the 26-week target for surgery. So, what assurances will you give me here today that my constituents will not have to wait so many weeks in agonising pain for urgent, urgent oral surgery again? And will you please perhaps, on this occasion, intervene in this case, and let's get this lady's tooth extracted?
Diolch, Weinidog. Cafodd GIG Cymru y ganran uchaf erioed o lwybrau gofal i gleifion yn aros rhwng 26 a 36 wythnos i ddechrau triniaeth ar gyfer llawdriniaeth ar y geg ym mis Medi 2019. Mae hyn yn cael effaith uniongyrchol ar fy etholwyr, fel un fenyw a chanddi ddant sydd wedi pydru’n ddifrifol gan achosi chwydd i’w hwyneb, poen difrifol a lefelau uchel o haint. Mae hi eisoes wedi aros 33 wythnos i gael ei dynnu. Bu'n rhaid canslo nifer o apwyntiadau ar gyfer llawdriniaeth angenrheidiol ar ei llygad am nad yw wedi cael llawdriniaeth ar y geg, ac oherwydd bod ganddi haint. Mae'r ddynes hon yn 83 oed, ac fel y dywedais, mae hi eisoes wedi aros 33 wythnos. Mae GIG Cymru yn methu cyrraedd y targed 26 wythnos ar gyfer llawdriniaethau. Felly, pa sicrwydd a roddwch i mi yma heddiw na fydd yn rhaid i fy etholwyr aros cymaint o wythnosau mewn poen ofnadwy am lawdriniaeth frys ar y geg eto? Ac a wnewch chi, os gwelwch yn dda, ymyrryd yn yr achos hwn efallai, a gadewch i ni sicrhau bod dant y fenyw hon yn cael ei dynnu?
As you know, I can't comment on an individual matter, which I'm certain I'm not aware of, but if you do write to me with the details, which I'm sure you will do, I'll happily investigate the matter in order to understand what has happened for your individual constituent.
In terms of the broader challenge about improving performance within the national health service, as you're aware, we've invested £50 million to help improve performance within this year. We currently have about 85 per cent of people being seen within the 26-week target for scheduled care, and you're also aware that there are, of course, a range of factors outside our control, including the direct impact of tax and pension changes. So, the Government continues to invest in the future of improving performance; you've seen performance improve in each of the last three years. I expect to be able to deliver further improvements again, bearing in mind the demands we face and we see coming into our system, and, of course, the challenge in investing across public services.
Fel y gwyddoch, ni allaf wneud sylwadau ar fater unigol, a mater rwy'n sicr nad wyf yn ymwybodol ohono, ond os ysgrifennwch ataf gyda'r manylion, ac rwy'n siŵr y gwnewch, rwy'n fwy na pharod ymchwilio i'r mater er mwyn deall beth sydd wedi digwydd i'ch etholwr unigol.
O ran yr her ehangach ynglŷn â gwella perfformiad yn y gwasanaeth iechyd gwladol, fel y gwyddoch, rydym wedi buddsoddi £50 miliwn i helpu i wella perfformiad yn ystod eleni. Ar hyn o bryd, mae oddeutu 85 y cant o bobl yn cael eu gweld o fewn y targed 26 wythnos ar gyfer gofal wedi'i drefnu, ac rydych hefyd yn gwybod, wrth gwrs, fod yna ystod o ffactorau y tu hwnt i'n rheolaeth, gan gynnwys effaith uniongyrchol newidiadau treth a phensiwn. Felly, mae'r Llywodraeth yn parhau i fuddsoddi yn nyfodol y gwaith o wella perfformiad; rydych wedi gweld perfformiad yn gwella ym mhob un o'r tair blynedd diwethaf. Rwy’n disgwyl gallu cyflawni gwelliannau pellach eto, gan gofio’r gofynion sy’n ein hwynebu ac a welwn yn dod i mewn i’n system, ac wrth gwrs, yr her o ran buddsoddi yn yr holl wasanaethau cyhoeddus.
Mae etholwyr yn ardal Bangor wedi cysylltu â fi yn mynegi gofid ynglŷn â pha mor amhosib yw hi i gael mynediad at wasanaethau deintyddol. Mae rhestrau deintyddiaeth NHS ar gau, wrth gwrs. Dŷn nhw ddim yn gallu fforddio talu am fynediad i ddarpariaeth breifat, ac mae yna deuluoedd yn dweud wrthyf i eu bod nhw ddim wedi cael gweld deintydd ers dros flwyddyn. Felly, a gaf i ofyn beth ydych chi'n ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem yna, ac yn benodol beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud er mwyn sicrhau ein bod ni yn hyfforddi deintyddion yn y gogledd, oherwydd, fel gyda meddygon teulu, wrth gwrs, rŷn ni'n gwybod, os ydy pobl yn cael eu hyfforddi yn y gogledd, maen nhw'n fwy tebygol o aros yn y gogledd i gyflawni eu gwaith?
Constituents in the Bangor area have been in touch with me expressing concerns about the impossibility of accessing dentistry services. The NHS dentistry lists are closed, of course. They can't afford to pay to access private services, and there are families telling me that they haven't seen a dentist for over 12 months. So, can I ask you what you're doing to tackle that problem, and specifically what is the Government doing to ensure that we train dentists in north Wales, because, as with general practitioners, we know that if people are trained in north Wales, they are more than likely to stay in north Wales to practice?
Actually, we are looking at a range of training areas right across the country, including north Wales, for future service provision, and I'll have more to do with the faculty based in Bangor in the near future, to formally open that. But in terms of the specific challenges around Wales, we are actually seeing lots more people each year, compared to a decade ago, certainly across the country. In north Wales, the health board are about to retender a range of dental practices that have closed over the last 12 months. You should see more capacity within the north specifically, but more than that, of course, as I said before, the programme of contract reform is actually about delivering not just greater value, but greater capacity, in primary dental services, and I'm pleased to see that about one in four of our current dental practices in north Wales are engaged in that programme, and I expect more to come. So, that is partly about delivering capacity, but, actually, it's fundamentally about delivering a sustainable, high-quality services that I believe everyone, regardless of where they live, should be able to access here in Wales.
A dweud y gwir, rydym yn edrych ar ystod o ardaloedd hyfforddi ledled y wlad, gan gynnwys gogledd Cymru, ar gyfer darparu gwasanaethau yn y dyfodol, a bydd gennyf fwy i'w wneud â'r gyfadran ym Mangor yn y dyfodol agos, i'w hagor yn ffurfiol. Ond o ran yr heriau penodol yng Nghymru, mewn gwirionedd rydym yn gweld llawer mwy o bobl bob blwyddyn, o gymharu â degawd yn ôl, ar draws y wlad yn sicr. Yng ngogledd Cymru, mae'r bwrdd iechyd ar fin aildendro ystod o bractisau deintyddol sydd wedi cau dros y 12 mis diwethaf. Dylech weld mwy o gapasiti yn y gogledd yn benodol, ond yn fwy na hynny, wrth gwrs, fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, mae'r rhaglen diwygio contractau yn ymwneud mewn gwirionedd â darparu nid yn unig mwy o werth, ond mwy o gapasiti, mewn gwasanaethau deintyddol sylfaenol, ac rwy'n yn falch o weld bod oddeutu un o bob pedwar o'n practisau deintyddol presennol yng ngogledd Cymru yn cymryd rhan yn y rhaglen honno, ac rwy'n disgwyl mwy i ddod. Felly, mae hynny'n ymwneud yn rhannol â darparu capasiti, ond mewn gwirionedd, mae'n ymwneud yn sylfaenol â darparu gwasanaethau cynaliadwy o ansawdd uchel y credaf y dylai pawb allu cael mynediad atynt yma yng Nghymru ble bynnag y maent yn byw.
Turning to spokespeople's questions, and the first is from Angela Burns, the Conservative spokesperson.
Symudwn ymlaen at gwestiynau'r llefarwyr, a daw'r cyntaf gan Angela Burns, llefarydd y Ceidwadwyr.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. As a result of serious concerns about the quality and safety of care within maternity services at Cwm Taf, you commissioned an investigation into the provision of those maternity services. You asked the Royal College of Midwives and the Royal College of Obstetrics and Gynaecologists to undertake the investigation. This they did in January of 2019, and the royal colleges subsequently produced a report that the Welsh Government published on 30 April. It is a damning report. During the investigation, the royal colleges were so alarmed that they took the highly unusual step of making interim recommendations designed to secure immediate improvements in patient safety. The investigation found a service that was working under extreme pressure and under sub-optimal clinical and managerial leadership. The maternity services, Minister, were already in enhanced monitoring, warning bells were ringing, the field work on the unpublished colleges' report had been undertaken some eight weeks earlier. Therefore, do you think it was appropriate that you agreed Cwm Taf's integrated medium-term plan on 27 March?
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. O ganlyniad i bryderon difrifol ynghylch safon a diogelwch gofal yn y gwasanaethau mamolaeth ym mwrdd Cwm Taf, fe gomisiynoch chi ymchwiliad i ddarpariaeth y gwasanaethau mamolaeth hynny. Fe ofynnoch chi i Goleg Brenhinol y Bydwragedd a Choleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr gynnal yr ymchwiliad. Fe wnaethant hynny ym mis Ionawr 2019, ac yn dilyn hynny, lluniodd y colegau brenhinol adroddiad a gyhoeddodd Llywodraeth Cymru ar 30 Ebrill. Mae'n adroddiad damniol. Yn ystod yr ymchwiliad, brawychwyd y colegau brenhinol i'r fath raddau nes eu bod wedi cymryd y cam hynod anghyffredin o wneud argymhellion dros dro wedi'u llunio i sicrhau gwelliannau ar unwaith mewn perthynas â diogelwch cleifion. Daeth yr ymchwiliad i'r casgliad fod y gwasanaeth yn gweithio o dan bwysau eithafol ac o dan arweinyddiaeth glinigol a rheolaethol is-optimaidd. Roedd y gwasanaethau mamolaeth, Weinidog, eisoes yn destun monitro uwch, roedd y clychau rhybudd yn canu, roedd y gwaith maes ar adroddiad y colegau heb ei gyhoeddi wedi'i gynnal oddeutu wyth wythnos ynghynt. Felly, a ydych yn credu ei bod yn briodol eich bod wedi cymeradwyo cynllun tymor canolig integredig bwrdd Cwm Taf ar 27 Mawrth?
'Yes' is the straight answer, because it's important that there is a plan and the plan itself makes sense. And having had the interim step from the joint royal colleges' report, of course I considered the matter fully, and whether it would be better or not to not approve that plan. I believe it's the right thing for the organisation, and I believe their capacity to deliver and continue to deliver in other areas should continue. But, of course, there is heightened scrutiny. So, I did take the step to raise the escalation status of the organisation, the targeted intervention. And as for the improvements on maternity services, well, Members in this Chamber have heard me say on more than one occasion, openly, where we are on the journey of improvement, with the work of the independent oversight panel, and that, indeed, the changes that the recent governance review recognised have taken place under the new leadership within that organisation.
'Ydw' yw'r ateb syml, gan ei bod yn bwysig fod cynllun ar waith a bod y cynllun ei hun yn gwneud synnwyr. Ac ar ôl cael y cam dros dro gan yr adroddiad ar y cyd gan y colegau brenhinol, wrth gwrs, ystyriais y mater yn llawn, ac a fyddai’n well cymeradwyo’r cynllun hwnnw ai peidio. Credaf mai dyma'r peth iawn i'r sefydliad, a chredaf y dylai eu gallu i gyflawni a pharhau i gyflawni mewn meysydd eraill barhau. Ond wrth gwrs, mae'r craffu'n ddwysach. Felly, cymerais y cam o godi statws uwchgyfeirio'r sefydliad, yr ymyrraeth wedi'i thargedu. Ac o ran y gwelliannau i'r gwasanaethau mamolaeth, wel, mae'r Aelodau yn y Siambr hon wedi fy nghlywed yn dweud ar fwy nag un achlysur, yn agored, beth yw ein sefyllfa ar y daith wella, gyda gwaith y panel trosolwg annibynnol, ac yn wir, y newidiadau y mae'r adolygiad llywodraethu diweddar wedi cydnabod eu bod wedi digwydd o dan yr arweinyddiaeth newydd yn y sefydliad hwnnw.
Let's be clear: Cwm Taf was already struggling. There were reports from Healthcare Inspectorate Wales in 2015, which raised concerns about the quality of patient experience, the delivery of safe and effective care, and the quality of management and leadership. There was a report by the workforce and organisational development team in 2016, which identified significant issues, including the perception of a blame culture and a lack of time. There was a 2017 Wales Deanery visit that highlighted six areas of concern. There was a 2018 General Medical Council survey, which highlighted concerns, a 2018 Healthcare Inspectorate Wales report, which highlighted concerns, a 2018 internal report by the associate medical director, which produced a governance review and an implementation plan that wasn't implemented. May to September 2018 saw three deep dives into reported and unreported incidents on Datix, including the discovery of all those stillborn deaths, a September 2018 internal report by a consultant midwife that was ignored, a 2018 report by the Human Tissue Authority, which identified concerns in a number of areas throughout the health board, including maternity services. And a 2018 report by the Wales Audit Office, raising concerns over quality and governance arrangements. Minister, you did not sign off on the IMTPs of Hywel Dda University Health Board, Betsi Cadwaladr University Health Board, or Abertawe Bro Morgannwg University Health Board. So, can you explain to us what was so different about Cwm Taf that, despite all the foregoing, you felt you could agree their IMTP?
Gadewch inni fod yn glir: roedd bwrdd Cwm Taf eisoes yn ei chael hi'n anodd. Cafwyd adroddiadau gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn 2015, a gododd bryderon ynghylch ansawdd profiad y claf, darpariaeth gofal diogel ac effeithiol, ac ansawdd rheoli ac arwain. Cafwyd adroddiad gan dîm y gweithlu a datblygu sefydliadol yn 2016, a nododd faterion sylweddol, gan gynnwys y canfyddiad o ddiwylliant bwrw bai a diffyg amser. Cafwyd ymweliad gan Ddeoniaeth Cymru yn 2017, a amlygodd chwe maes pryder. Cafwyd arolwg gan y Cyngor Meddygol Cyffredinol yn 2018, a amlygodd bryderon, adroddiad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn 2018, a amlygodd bryderon, adroddiad mewnol yn 2018 gan y cyfarwyddwr meddygol cyswllt, a arweiniodd at adolygiad llywodraethu a chynllun gweithredu na chafodd ei weithredu. Rhwng mis Mai a mis Medi 2018, cafwyd tri adroddiad at wraidd digwyddiadau a gofnodwyd ac na chofnodwyd ar Datix, gan gynnwys darganfod yr holl farwolaethau marwanedig hynny, adroddiad mewnol ym mis Medi 2018 gan fydwraig ymgynghorol a anwybyddwyd, adroddiad yn 2018 gan yr Awdurdod Meinweoedd Dynol, a nododd bryderon mewn nifer o feysydd ym mhob rhan o'r bwrdd iechyd, gan gynnwys gwasanaethau mamolaeth. Ac adroddiad yn 2018 gan Swyddfa Archwilio Cymru, a gododd bryderon ynghylch ansawdd a threfniadau llywodraethu. Weinidog, ni chymeradwyoch Gynlluniau Tymor Canolig Integredig Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, na Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Felly, a allwch egluro i ni beth oedd mor wahanol am fwrdd Cwm Taf fel eich bod, er gwaethaf yr holl bethau uchod, yn teimlo y gallech gymeradwyo eu cynllun tymor canolig integredig?
Well, I think it's important to recognise that, in the reports that the Member has quoted elements from, there are also a wider range of positive reports about the activity of the health board. Trying to recast in a wholly negative light the activity of the former Cwm Taf health board is not something that I think is either fair or balanced. The honest truth has been set out, in both the recent governance review, and indeed in the joint royal colleges' report that I intervened on and commissioned. Some of the areas that the Member has referred to were actually dealt with in my statement in autumn of last year, in requiring further improvement. So, far from the Government looking askance and ignoring the issues, we have intervened, we have taken steps and measures. And I look forward to further progress being not just made by the health board, but actually the independent oversight and assurance we will get not only from the independent oversight panel, but from the work both of the Wales Audit Office and Healthcare Inspectorate Wales. And more than that, in my recent visits to meet people in maternity services, I met staff on both sites; it was an honest and an open conversation, and a much more public one. And I'll be going back to meet families before the end of the calendar year, as indeed I promised to do. I think a balanced view is the one that I took when I approved the plan, and it's still the right thing for that plan to be approved today.
Wel, credaf ei bod yn bwysig cydnabod, yn yr adroddiadau y mae'r Aelod wedi dyfynnu elfennau ohonynt, fod yno hefyd ystod ehangach o adroddiadau cadarnhaol am weithgarwch y bwrdd iechyd. Nid yw ceisio bwrw cysgod ar weithgarwch cyn fwrdd iechyd Cwm Taf yn rhywbeth sy'n deg neu'n gytbwys yn fy marn i. Mae'r gwirionedd plaen wedi'i nodi, yn yr adolygiad llywodraethu diweddar, ac yn wir, yn yr adroddiad ar y cyd gan y colegau brenhinol y gwneuthum ymyrryd arno a'i gomisiynu. Ymdriniwyd â rhai o'r meysydd y cyfeiria'r Aelod atynt yn fy natganiad yn yr hydref y llynedd mewn gwirionedd, o ran yr angen i wella ymhellach. Felly, ymhell o fod y Llywodraeth yn bod yn ddrwgdybus ac yn anwybyddu'r problemau, rydym wedi ymyrryd, rydym wedi cymryd camau a rhoi mesurau ar waith. Ac edrychaf ymlaen at weld cynnydd pellach, nid yn unig gan y bwrdd iechyd, ond y sicrwydd a'r trosolwg annibynnol y byddwn yn eu cael, nid yn unig gan y panel trosolwg annibynnol, ond o waith Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Ac yn fwy na hynny, ar fy ymweliadau diweddar â phobl mewn gwasanaethau mamolaeth, cyfarfûm â staff ar y ddau safle; roedd yn sgwrs onest ac agored, ac yn un llawer mwy cyhoeddus. A byddaf yn mynd yn ôl i gyfarfod â theuluoedd cyn diwedd y flwyddyn galendr, fel yr addewais wneud yn wir. Credaf fod fy safbwynt pan gymeradwyais y cynllun yn un cytbwys, ac mae'n dal yn iawn i'r cynllun hwnnw gael ei gymeradwyo heddiw.
Well, let's be clear—the five operational objectives that provide a framework for Cwm Taf's IMTP plan include: to improve the quality, safety and patient experience, and to provide strong governance and assurance. Now, Dai Lloyd has already raised the evidence that we had from the director of community mental health and primary care at Cwm Taf over Parc prison. We're not questioning the fact that, in fact, G4S are supposed to be the ones running the community services; what he has responsibility for is governance, to ensure that those services are being delivered. And yet, his response to most of the committee questions was, 'I don't know. I don't know. I don't know', despite the fact that they've had that prison, not only in their care since the beginning of this year, but there's been an 18-month lead-in to it. So, it's all about the governance, and this has been brought out again by the joint Wales Audit Office and HIW report, which absolutely slates the lack of governance and audit control within this health board.
In your Cabinet paper, on 27 March, you said that all of the IMTPs of all of the health boards had been subjected to a robust assessment process. How, Minister, did you or your officials not pick up on this tsunami of concerns? Is the reality that, for the last few years, Cwm Taf has been held up as the grade A health board, the lodestar, the ones that all other health boards should try to emulate, and it couldn't be allowed to fail? Because there is beginning to smell a systemic issue throughout this health board. And before you come back with some quick quip on this, I'd like to remind you that even the maternity services oversight panel interim report is very clear, as is David Jenkins very clear about the fact that this is a cultural change that has to happen throughout the whole health board, that there are systemic issues, and the governance arrangements, if nothing else—which is one of the things in that IMTP that they waxed lyrical about, and say is absolutely spot on—are poor. Their audit committee hasn't met for ages, to discuss some of these issues. So, Minister, I'll just ask you this: did you look at Cwm Taf's performance robustly and dispassionately? Did you look but did not see? Did you look, did you see—did it not matter?
Wel, gadewch i ni fod yn glir—mae'r pum amcan gweithredol sy'n darparu fframwaith ar gyfer Cynllun Tymor Canolig Integredig bwrdd Cwm Taf yn cynnwys: gwella ansawdd, diogelwch a phrofiad y claf, a darparu sicrwydd a llywodraethu cryf. Nawr, mae Dai Lloyd eisoes wedi codi'r dystiolaeth a gawsom gan y cyfarwyddwr iechyd meddwl cymunedol a gofal sylfaenol ym mwrdd iechyd Cwm Taf ynglŷn â charchar y Parc. Nid ydym yn cwestiynu'r ffaith mai G4S, mewn gwirionedd, yw'r rhai sydd i fod yn rhedeg y gwasanaethau cymunedol; yr hyn y mae ganddo gyfrifoldeb amdano yw llywodraethu, er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau hynny'n cael eu darparu. Ac eto, ei ymateb i'r rhan fwyaf o gwestiynau'r pwyllgor oedd, 'Wn i ddim. Wn i ddim. Wn i ddim', er gwaethaf y ffaith eu bod wedi cael y carchar hwnnw, nid yn unig yn eu gofal ers dechrau eleni, ond bu cyfnod o 18 mis yn arwain at hynny. Felly, mae'n ymwneud yn llwyr â llywodraethu, ac mae hyn wedi'i amlygu unwaith eto gan yr adroddiad ar y cyd gan Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, sy'n beirniadu'r diffyg llywodraethu a rheolaeth archwilio yn y bwrdd iechyd hwn yn llym.
Yn eich papur Cabinet, ar 27 Mawrth, fe ddywedoch fod pob un o gynlluniau tymor canolig integredig pob un o'r byrddau iechyd wedi bod yn destun proses asesu gadarn. Sut, Weinidog, na wnaethoch chi na'ch swyddogion sylwi ar y tswnami hwn o bryderon? Ai'r gwir yw bod bwrdd iechyd Cwm Taf, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, wedi'i ganmol fel y bwrdd iechyd o'r radd flaenaf, y nod, yr un y dylai pob bwrdd iechyd arall geisio'i efelychu, ac na ellid caniatáu iddo fethu? Oherwydd mae'n dechrau ymddangos bod yna broblem systemig yn y bwrdd iechyd hwn drwyddo draw. A chyn i chi ddod yn ôl gydag ateb parod cyflym i hyn, hoffwn eich atgoffa bod hyd yn oed adroddiad interim panel trosolwg y gwasanaethau mamolaeth yn glir iawn, fel y mae David Jenkins yn glir iawn ynglŷn â'r ffaith bod hwn yn newid diwylliannol y mae’n rhaid iddo digwydd drwy'r bwrdd iechyd cyfan, fod problemau systemig yn bodoli, a bod y trefniadau llywodraethu, os nad unrhyw beth arall—sef un o'r pethau yn y cynllun tymor canolig integredig hwnnw roeddent yn frwd iawn yn ei gylch, ac yn dweud ei fod yn gwbl gywir—yn wael. Nid yw eu pwyllgor archwilio wedi cyfarfod ers oesoedd i drafod rhai o'r materion hyn. Felly, Weinidog, gofynnaf hyn ichi: a wnaethoch chi edrych ar berfformiad bwrdd Cwm Taf yn gadarn ac yn ddiduedd? A wnaethoch chi edrych a methu gweld? A wnaethoch chi edrych, a gweld—ond nad oedd ots?
I think that's an appalling way to finish a question—as if it does not matter. Everything that I do in this job and the choices I make are about people in Wales who work in our service, people in Wales who need the health service. Far from there being a tsunami of unanswered concerns—. And, again, the overstated nature, in terms of the language you're using, I think really doesn't do you any credit, Angela Burns—[Interruption.] The reality is that having understood, following the joint report commissioned by the royal colleges, the nature of the concerns that existed, every organisation has looked again across the NHS at what it is doing and why. And if you look at the previous Wales Audit Office governance reviews, they don't reveal the same level of concern, and the detailed work they've done together with Health Inspectorate Wales doesn't reveal either.
There is a requirement for cultural change, and I've been very, very open about that and about the expectation that not just needs to take place but to be evidenced and to be felt by staff and the public. And, indeed, the new leadership in place within the health board, not just the interim chief executive, but the different approach being taken by the wider team, including independent members, is part of that as well. I'm looking forward to there being real evidence on where the health board is, and I will absolutely make choices about each and any NHS organisation dispassionately and with the interests of the public in mind.
Credaf fod honno'n ffordd warthus o orffen cwestiwn—fel pe na bai ots. Mae popeth a wnaf yn y swydd hon a'r dewisiadau a wnaf yn ymwneud â phobl yng Nghymru sy'n gweithio yn ein gwasanaeth, pobl yng Nghymru sydd angen y gwasanaeth iechyd. Ymhell o fod yn tswnami o bryderon heb eu hateb—. Ac unwaith eto, ni chredaf fod y gor-ddweud, o ran yr iaith a ddefnyddiwch, yn glod i chi mewn gwirionedd, Angela Burns—[Torri ar draws.] Y gwir amdani yw, ar ôl deall, yn dilyn yr adroddiad ar y cyd a gomisiynwyd gan y colegau brenhinol, natur y pryderon a oedd yn bodoli, fod pob sefydliad wedi edrych eto ar draws y GIG ar yr hyn y maent yn ei wneud a pham. Ac os edrychwch ar adolygiadau llywodraethu blaenorol Swyddfa Archwilio Cymru, nid ydynt yn dangos yr un lefel o bryder, ac nid yw'r gwaith manwl y maent wedi'i wneud ynghyd ag Arolygiaeth Iechyd Cymru yn dangos hynny chwaith.
Mae angen newid diwylliannol, ac rwyf wedi bod yn agored iawn ynglŷn â hynny ac ynghylch y disgwyliad nid yn unig fod angen i'r newid hwnnw ddigwydd ond bod angen tystiolaeth ohono a bod angen i'r staff a'r cyhoedd ei deimlo. Ac yn wir, mae'r arweinyddiaeth newydd sydd ar waith yn y bwrdd iechyd, nid yn unig y prif weithredwr dros dro, ond yr ymagwedd wahanol sy'n cael ei mabwysiadu gan y tîm ehangach, gan gynnwys aelodau annibynnol, yn rhan o hynny hefyd. Edrychaf ymlaen at gael tystiolaeth ddilys o sefyllfa'r bwrdd iechyd, a byddaf yn gwneud dewisiadau ynglŷn â phob un o sefydliadau'r GIG yn ddiduedd a chan ystyried lles y cyhoedd.
Thank you. Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I'm really keen to understand why it was that the seven previous reports into the issues at Cwm Taf hadn't raised concerns with you, hadn't brought you to the point where you eventually did take the action that you took. And I have to bring you back to the question of the integrated medium-term plans, because there were some plans that you chose not to sign off, you chose to sign off the Cwm Taf plan—only a month after that, the Royal College of Midwives and the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists report was made public. When were you aware, Minister, of the content of that report? And can you explain to us—? You've said to Angela Burns that you thought it was appropriate to sign off the plan, but can you explain to us, because I didn't really hear you answer Angela Burns in that regard as to—? Did you know what was in that report? You'd commissioned that report, you knew there were problems—did you know what was in that report before it was published, before you signed off the plan? If it was appropriate for you to sign off that plan, why was it inappropriate for you to refuse to—? Why did you refuse to sign off other plans for health boards where, apparently, there certainly were difficulties—don't let us talk about Betsi Cadwaladr—but, for whatever reason—? I suppose what I'm trying to get to, Deputy Presiding Officer—forgive me—is things were obviously in part of Cwm Taf in a very serious state. You chose to sign off their plan. Things in other health boards were—there were clearly other difficulties: you didn't sign those off. Could you please give us a bit of insight into what was the thinking behind saying, 'Yes, we'll sign off Cwm Taf's plan, but we won't sign off these others'? What were they doing, or failing to do, that was so terribly wrong that made what was going on in Cwm Taf appear comparatively acceptable?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, rwy'n wirioneddol awyddus i ddeall pam nad oedd y saith adroddiad blaenorol ar y problemau ym mwrdd iechyd Cwm Taf yn destun pryder i chi, a pham na wnaethant eich arwain i weithredu fel y gwnaethoch yn y pen draw. Ac mae'n rhaid imi ddod â chi'n ôl at gwestiwn y cynlluniau tymor canolig integredig, gan fod rhai cynlluniau y dewisoch beidio â'u cymeradwyo, fe ddewisoch chi gymeradwyo cynllun bwrdd Cwm Taf—fis yn unig ar ôl hynny, cyhoeddwyd adroddiad Coleg Brenhinol y Bydwragedd a Choleg yr Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr. Weinidog, pryd y daethoch yn ymwybodol o gynnwys yr adroddiad hwnnw? Ac a allwch chi egluro i ni—? Rydych wedi dweud wrth Angela Burns eich bod yn meddwl ei bod yn briodol cymeradwyo'r cynllun, ond a allwch egluro i ni, gan na chlywais i chi'n ateb Angela Burns ar hynny o ran—? A oeddech yn gwybod beth oedd yn yr adroddiad hwnnw? Roeddech wedi comisiynu'r adroddiad hwnnw, roeddech yn gwybod bod problemau—a oeddech yn gwybod beth oedd yn yr adroddiad hwnnw cyn iddo gael ei gyhoeddi, cyn i chi gymeradwyo'r cynllun? Os oedd yn briodol i chi gymeradwyo'r cynllun hwnnw, pam ei bod yn amhriodol i chi wrthod—? Pam y gwrthodoch chi gymeradwyo cynlluniau eraill ar gyfer byrddau iechyd lle roedd yna anawsterau mae'n debyg—gadewch inni beidio â sôn am Betsi Cadwaladr—ond am ba bynnag reswm—? Mae'n debyg mai'r hyn rwy'n ceisio'i ofyn, Ddirprwy Lywydd—maddeuwch imi—yw fod pethau'n amlwg mewn cyflwr difrifol iawn mewn rhan o fwrdd iechyd Cwm Taf. Fe ddewisoch chi gymeradwyo eu cynllun. Roedd pethau mewn byrddau iechyd eraill—roedd yn amlwg fod anawsterau eraill: ni wnaethoch gymeradwyo'r rheini. A allech roi ychydig o oleuni inni ar y meddwl y tu ôl i, 'Iawn, fe wnawn ni gymeradwyo cynllun bwrdd Cwm Taf, ond nid ydym am gymeradwyo'r lleill'? Beth oeddent yn ei wneud, neu'n methu ei wneud, a oedd mor ofnadwy o wael nes ei fod yn gwneud i'r hyn a oedd yn digwydd ym mwrdd iechyd Cwm Taf edrych yn gymharol dderbyniol?
When you sign off a three-year plan you have to understand the nature of the narrative, what's being proposed and whether there's the ability to deliver on the change that is being described within that plan. And having a strategic direction is actually really important for organisations, regardless of their escalation status. And it's part of the challenge in north Wales that they've been living hand to mouth for far too long and they'll need, even if they don't move into normal monitoring, to have a plan for the future. It is part of the challenge they're facing. In Hywel Dda, they recognise that until they have further traction on their financial challenges, they're unlikely to have a three-year plan that the board can sign off and actually expect to be approved here.
The position in Cwm Taf was plainly different. Having had a three-year plan, having made progress on a range of areas, and the challenges about quality and some of the governance issues that have been highlighted—some of those were addressed through time with a range of criticism in the reports. But the idea that all of those issues were ignored or not highlighted or not considered simply isn't true. And in any of these judgments, it is a balanced judgment about what to do with and for that organisation. I made the judgment that I did. I think it was the right thing to do.
I actually think that having a plan in the here and now for Cwm Taf Morgannwg health board is actually really helpful about its future direction. But it does not underplay or move away from the challenges about quality and the ability to actually evidence that they are making the progress that they are plainly required to do, and indeed the heightened level of interest in and scrutiny of the organisation makes that very, very obvious. I have been open, and I will continue to be open about any choices that I make for any NHS organisation, including Cwm Taf Morgannwg University Health Board.
Pan ydych yn cymeradwyo cynllun tair blynedd, mae'n rhaid i chi ddeall natur y naratif, yr hyn sy'n cael ei gynnig ac a yw'r gallu yno i gyflawni'r newid sy'n cael ei ddisgrifio yn y cynllun hwnnw. Ac mae cael cyfeiriad strategol yn bwysig iawn i sefydliadau, ni waeth beth yw eu statws uwchgyfeirio. Ac mae'n rhan o'r her yng ngogledd Cymru eu bod wedi bod yn byw o'r llaw i'r genau ers llawer gormod o amser a bydd angen iddynt gael cynllun ar gyfer y dyfodol hyd yn oed os nad ydynt yn newid i fonitro arferol. Mae'n rhan o'r her y maent yn ei hwynebu. Yn Hywel Dda, maent yn cydnabod, hyd nes eu bod yn gwneud mwy i fynd i'r afael â'u heriau ariannol, eu bod yn annhebygol o gael cynllun tair blynedd y gall y bwrdd ei gymeradwyo a disgwyl iddo gael ei gymeradwyo yma.
Roedd y sefyllfa ym mwrdd Cwm Taf yn amlwg yn wahanol. Ar ôl cael cynllun tair blynedd, ar ôl gwneud cynnydd ar ystod o feysydd, a’r heriau ynghylch ansawdd a rhai o’r materion llywodraethu a amlygwyd—aethpwyd i’r afael â rhai o’r rheini dros amser gyda llawer o feirniadaeth yn yr adroddiadau. Ond nid yw'r syniad fod yr holl faterion hynny wedi'u hanwybyddu neu na chawsant eu hamlygu neu eu hystyried yn wir. Ac yn unrhyw un o'r dyfarniadau hyn, mae'n ddyfarniad cytbwys ynglŷn â beth i'w wneud gyda ac ar gyfer y sefydliad hwnnw. Gwneuthum y dyfarniad a wneuthum. Credaf mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud.
Mewn gwirionedd, credaf fod cael cynllun ar waith yn awr ar gyfer bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg yn wirioneddol ddefnyddiol o ran ei gyfeiriad yn y dyfodol. Ond nid yw'n tanseilio nac yn ymbellhau oddi wrth yr heriau ynghylch ansawdd a'r gallu i ddarparu tystiolaeth eu bod yn gwneud y cynnydd y mae'n amlwg yn ofynnol iddynt ei wneud, ac yn wir, mae'r lefel uwch o ddiddordeb a chraffu ar y sefydliad yn gwneud hynny'n amlwg tu hwnt. Rwyf wedi bod yn agored, a byddaf yn parhau i fod yn agored ynghylch unrhyw ddewisiadau a wnaf ar gyfer unrhyw un o sefydliadau'r GIG, gan gynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg.
I'm struggling to understand this, and perhaps we're all suffering from general election fatigue and there's something the matter with my brain, but the Minister has just said that he was confident that Cwm Taf had the ability to deliver on that three-year plan that he signed off. Now, bear in mind, Deputy Presiding Officer, that this was before any of the interventions that the Minister has said will sort everything out. And let's be absolutely clear that the level of governance and management at that point, when he did that sign-off, was really, really poor. I still don't understand, from what the Minister has said, why he was happy to sign that off. Either he knew and he thought it could be overcome, or he didn't know, and that's a problem in itself, but he wasn't prepared to sign off those other plans.
Now, if we look back to the HIW and audit office report, they are being fairly clear that the Minister was measuring the wrong things. If these plans are only about the financial condition of a local health board, then let's call them that and let's deal with that, and I'm not for one moment saying that where local health boards are struggling with their finances, that shouldn't be addressed. But I cannot understand how the Minister felt that those individuals running that health board, who had allowed this appalling toxic culture to develop—and it's clear that it's not only in maternity services that that's really poor—when he signed off that plan, were in a fit state to deliver. That was long before he put his measures in. The measures he's put in may or may not work. I am just at a loss to understand that, and I want to know form the Minister whether he accepts that there are structural and systematic problems in the governance and leadership of the NHS that go beyond one health board at a time.
Rwy'n ei chael hi'n anodd deall hyn, ac efallai fod pob un ohonom yn dioddef o flinder yn sgil yr etholiad cyffredinol a bod rhywbeth o'i le gyda fy ymennydd, ond mae'r Gweinidog newydd ddweud ei fod yn hyderus fod gan fwrdd Cwm Taf y gallu i gyflawni'r cynllun tair blynedd a gymeradwywyd ganddo. Nawr, cofiwch, Ddirprwy Lywydd, fod hyn cyn unrhyw un o'r ymyriadau y mae'r Gweinidog wedi dweud y byddant yn datrys popeth. A gadewch imi ddweud yn gwbl glir fod lefel y llywodraethu a'r rheoli bryd hynny, pan gymeradwywyd y cynllun ganddo, yn wirioneddol wael. Nid wyf yn deall o hyd, o'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud, pam ei fod yn barod i gymeradwyo hynny. Naill ai ei fod yn gwybod ac roedd yn credu y gellid goresgyn y broblem, neu nid oedd yn gwybod, ac mae honno'n broblem ynddi'i hun, ond nid oedd yn barod i gymeradwyo'r cynlluniau eraill hynny.
Nawr, os edrychwn yn ôl ar adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a'r swyddfa archwilio, maent yn dweud yn weddol glir fod y Gweinidog yn mesur y pethau anghywir. Os yw'r cynlluniau hyn yn ymwneud â chyflwr ariannol bwrdd iechyd lleol yn unig, gadewch i ni eu galw'n hynny a gadewch inni fynd i'r afael â hynny, ac nid wyf yn dweud am un eiliad, lle mae byrddau iechyd lleol yn cael trafferth gyda'u trefniadau ariannol, na ddylid rhoi sylw i hynny. Ond ni allaf ddeall sut y teimlai'r Gweinidog fod yr unigolion sy'n rhedeg y bwrdd iechyd hwnnw, a oedd wedi caniatáu i'r diwylliant gwenwynig echrydus hwn ddatblygu—ac mae'n amlwg nad yn y gwasanaethau mamolaeth yn unig y mae'n wirioneddol wael—pan gymeradwyodd y cynllun hwnnw, sut y teimlai eu bod mewn sefyllfa dda i'w gyflawni. Roedd hynny ymhell cyn iddo roi ei fesurau i mewn. Efallai y bydd y mesurau y mae wedi'u rhoi i mewn yn gweithio neu efallai na fyddant yn gweithio. Ni allaf ddeall hynny, ac rwy'n awyddus i wybod gan y Gweinidog a yw'n derbyn bod problemau strwythurol a systematig yn nhrefniadau llywodraethu ac arweinyddiaeth y GIG sy'n mynd y tu hwnt i un bwrdd iechyd ar y tro.
Well, there's a range of questions in there, and, of course, I said before, you can't know what you don't know when you're making choices. I took measures to intervene in the health board once the report had been received and I then promptly published it. So, the intervention shows that we did act when the level of concern was there to do so. And indeed, putting in place an interim chief executive—that was an action that was fostered from the Government here as well. So, we've hardly been stand-off when it comes to the health board. And I don't think it is fair to put words into the mouth of HIW and the Wales Audit Office, in terms of saying that I or my officials were measuring or looking at the wrong thing.
If you look at the system reviews that have taken place within the national health service here in Wales, both before this term or at the start of this term with the parliamentary review, no-one has come up and said that there is a fundamental problem in the governance and structure of the health service here in Wales. Our challenge is how we make our structures work and how we hold each other to account in the different parts that are executive teams, independent members and, of course, in the scrutiny that I regularly face here as well.
Now, ultimately, it will be revealed in the outcomes for people and in the facts and figures about what our health service continues to deliver. It is entirely possible to be a high-performing organisation and to get some things wrong. Our challenge is to recognise the scale of what needs to improve within Cwm Taf Morgannwg and to be open about whether that has happened or not and, if not, what further steps need to take place.
Wel, roedd sawl cwestiwn yn y fan honno, ac wrth gwrs, rwyf wedi dweud eisoes, ni allwch wybod yr hyn nad ydych yn ei wybod wrth wneud dewisiadau. Rhoddais fesurau ar waith i ymyrryd yn y bwrdd iechyd ar ôl derbyn yr adroddiad, ac yna fe'i cyhoeddais ar unwaith. Felly, mae'r ymyrraeth yn dangos ein bod wedi gweithredu pan oedd lefel y pryder yno i wneud hynny. Ac yn wir, roedd rhoi prif weithredwr dros dro ar waith—roedd hwnnw'n gam a gafodd ei feithrin gan y Llywodraeth yma hefyd. Felly, prin y cafwyd gwrthdaro llwyr o ran y bwrdd iechyd. Ac ni chredaf ei bod yn deg rhoi geiriau yng ngheg Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru, o ran dweud fy mod i neu fy swyddogion yn mesur neu'n edrych ar y peth anghywir.
Os edrychwch ar yr adolygiadau o'r system a gynhaliwyd yn y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru, cyn y tymor hwn neu ar ddechrau'r tymor hwn gyda'r adolygiad seneddol, nid oes unrhyw un wedi dweud bod problem sylfaenol gyda threfniadau llywodraethu a strwythur y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Yr her i ni yw sut rydym yn sicrhau bod ein strwythurau yn gweithio a sut rydym yn dwyn ein gilydd i gyfrif yn y gwahanol rannau sy'n dimau gweithredol, yn aelodau annibynnol, ac wrth gwrs, yn rhan o'r gwaith craffu rwy'n ei wynebu yma'n rheolaidd hefyd.
Nawr, yn y pen draw, bydd y canlyniadau i bobl ac yn y ffeithiau a'r ffigurau ynghylch yr hyn y mae ein gwasanaeth iechyd yn parhau i'w gyflawni yn datgelu popeth. Mae'n gwbl bosibl bod yn sefydliad sy'n perfformio'n dda a gwneud rhai pethau'n anghywir. Yr her i ni yw cydnabod graddau'r hyn y mae angen iddo wella ym mwrdd Cwm Taf Morgannwg a bod yn agored ynglŷn ag a yw hynny wedi digwydd ai peidio, ac os nad yw wedi digwydd, pa gamau pellach y mae angen eu cymryd.
Well, well, 'you can't know what you don't know'. Well, Minister, you'd had seven reports before you signed off on that plan. You'd had seven reports from different parts of the health service that were telling you that there was a crucial service and that if you put all of that bad evidence together before you get the royal college's report, you can see that there are things seriously going wrong.
I'm afraid that the Minister cannot stand here and say that he didn't know, or if he is telling us that he didn't know, then that takes us into a completely different area of competence, which is not where I want to go this afternoon.
I think the Minister must accept—and it isn't us saying this; it is Health Inspectorate Wales and the audit office—that there are systematic structural problems with the governance, and Angela Burns is helpfully giving us the page reference—page 33. There are systematic problems not just in that health board. And isn't it time for the Minister to look again—to look at what the committee's report, which we discussed yesterday, said about some of the areas that the legislation that he's proposing will not address?
Isn't it time for him to consider a single, integrated, truly independent health and care inspectorate that can look at all these issues across the board? Is it not time for him to take steps to align the health and social care complaints procedures and make sure that they're rigorous and make sure, for all those families who were ignored again, and again, and again when they raised concerns in Cwm Taf, that that will not happen again. Isn't it time for us to have truly independent whistleblowing procedures for health and care services in Wales, because if the Minister believes there is one, he's probably the only person left in this country who does.
And is it not time, when it comes to quality of leadership—and this is so important—for the proper regulation of non-clinical NHS managers, including an agreed competence framework, consistent structures for training and development, and accountability procedures on a par with those to which clinical professionals are held? Will he today look at the seriousness of these issues and consider amending the quality and engagement Bill, as the committee has requested, to address all those issues, or, better still, withdraw and rewrite it, or does he expect us to believe that everything's fine?
Wel, wel, 'ni allwch wybod yr hyn nad ydych yn ei wybod'. Wel, Weinidog, roeddech wedi cael saith adroddiad cyn i chi gymeradwyo'r cynllun hwnnw. Roeddech wedi cael saith adroddiad o wahanol rannau o'r gwasanaeth iechyd a ddywedai wrthych fod yna wasanaeth hanfodol a phe baech yn rhoi'r holl dystiolaeth wael honno ynghyd cyn i chi gael adroddiad y coleg brenhinol byddech wedi gweld bod pethau'n mynd yn ddifrifol o chwith.
Mae arnaf ofn na all y Gweinidog sefyll yma a dweud nad oedd yn gwybod, neu os yw'n dweud wrthym nad oedd yn gwybod, mae hynny'n mynd â ni i mewn i faes cwbl wahanol o ran cymhwysedd, ac nid wyf am fynd i'r fan honno y prynhawn yma.
Credaf fod yn rhaid i'r Gweinidog dderbyn—ac nid ni sy'n dweud hyn; Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a'r swyddfa archwilio sy'n dweud hyn—fod problemau strwythurol systematig gyda'r trefniadau llywodraethu, ac mae Angela Burns yn ddigon caredig i roi rhif y dudalen i ni—tudalen 33. Mae problemau systematig i'w cael nid yn unig yn y bwrdd iechyd hwnnw. Ac onid yw'n bryd i'r Gweinidog edrych eto—edrych ar yr hyn a ddywedodd adroddiad y pwyllgor, a drafodwyd gennym ddoe, ynglŷn â rhai o'r meysydd na fydd y ddeddfwriaeth y mae'n ei chynnig yn mynd i'r afael â hwy?
Onid yw'n bryd iddo ystyried un arolygiaeth iechyd a gofal integredig wirioneddol annibynnol a all edrych ar yr holl faterion hyn yn gyffredinol? Onid yw'n bryd iddo gymryd camau i alinio gweithdrefnau cwynion iechyd a gofal cymdeithasol a sicrhau eu bod yn drylwyr a sicrhau, i'r holl deuluoedd a anwybyddwyd drosodd a throsodd wedi iddynt leisio pryderon yng Nghwm Taf, na fydd hynny'n digwydd eto. Onid yw'n bryd inni gael gweithdrefnau chwythu'r chwiban gwirioneddol annibynnol ar gyfer gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru, oherwydd os yw'r Gweinidog yn credu bod gennym un ar waith, mae'n debyg mai ef yw'r unig berson ar ôl yn y wlad sy'n credu hynny.
Ac onid yw'n bryd, o ran ansawdd yr arweinyddiaeth—ac mae hyn mor bwysig—rheoleiddio rheolwyr anghlinigol y GIG yn briodol, gan gynnwys fframwaith cymhwysedd y cytunwyd arno, strwythurau cyson ar gyfer hyfforddi a datblygu, a gweithdrefnau atebolrwydd ar yr un lefel â'r rheini sydd ar waith ar gyfer clinigwyr proffesiynol? A wnaiff edrych heddiw ar ddifrifoldeb y materion hyn ac ystyried diwygio’r Bil ansawdd ac ymgysylltu, fel y mae’r pwyllgor wedi gofyn, i fynd i’r afael â’r holl faterion hynny, neu'n well byth, ei dynnu’n ôl a’i ailysgrifennu, neu a yw’n disgwyl inni gredu bod popeth yn iawn?
Well, I've never tried to stand up and say, 'Everything is fine, look the other way.' That is just not the approach that I've taken at all. And I just don't think that an exercise in post-event justification is particularly helpful or useful in terms of taking forward our national health service.
The range of the issues that the Member raises—. She's entitled to have views that say she wants to reorganise parts of the health service. She's perfectly entitled to have those views, but in terms of trying to say that what is now required is to amend or withdraw the healthcare quality and governance Bill that the Assembly passed through Stage 1 yesterday I just don't think is the right thing at all. Because what the significance of what the Member has talked about is that this is entirely new legislation that takes us in a different direction, so in the parts on quality and candour that the Bill actually sets out—and we will go through the scrutiny of that Bill, through Stage 2, and I hope Stage 3 as well—that's a different matter entirely. And we've rehearsed before the issues around whether to have an entirely different management and registration system for managers within the national health service. I'm open-minded as to what the future could and should look like, but I'm practical about how we deliver that, and I don't think that a couple of speeches in the Chamber and a demand to change legislation is really an honest answer to how we could get there.
Wel, nid wyf erioed wedi ceisio sefyll a dweud, 'Mae popeth yn iawn, edrychwch y ffordd arall.' Nid dyna fy agwedd o gwbl. Ac ni chredaf fod ymarfer cyfiawnhau ar ôl y digwyddiad yn arbennig o ddefnyddiol nac o gymorth i ddatblygu ein gwasanaeth iechyd gwladol.
Mae'r nifer o faterion a godwyd gan yr Aelod—. Mae ganddi hawl i gael barn sy'n dweud ei bod am ad-drefnu rhannau o'r gwasanaeth iechyd. Mae ganddi berffaith hawl i'r farn honno, ond o ran ceisio dweud mai'r hyn sydd ei angen yn awr yw newid neu dynnu'n ôl y Bil ansawdd a llywodraethu gofal iechyd a basiwyd gan y Cynulliad yng Nghyfnod 1 ddoe, ni chredaf mai dyna'r peth iawn o gwbl. Oherwydd arwyddocâd yr hyn y mae'r Aelod wedi sôn amdano yw bod hon yn ddeddfwriaeth hollol newydd sy'n mynd â ni i gyfeiriad gwahanol, felly yn y rhannau ar ansawdd a gonestrwydd y mae'r Bil yn eu nodi mewn gwirionedd—a byddwn yn craffu ar y Bil hwnnw, drwy Gyfnod 2, a Chyfnod 3 hefyd, gobeithio—mae hynny'n fater cwbl wahanol. Ac rydym wedi sôn eisoes am y materion sy'n ymwneud ag a ddylid cael system reoli a chofrestru hollol wahanol ar gyfer rheolwyr yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae gennyf feddwl agored ynglŷn â sut y gallai a sut y dylai'r dyfodol edrych, ond rwy'n ymarferol o ran sut y cyflawnwn hynny, ac ni chredaf fod ambell araith yn y Siambr a galw am newid deddfwriaeth yn ateb gonest i sut y gallem gyrraedd yno mewn gwirionedd.
Thank you. The Brexit Party spokesperson, Caroline Jones.
Diolch. Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, I was shocked to learn that, out of nearly 0.5 million calls to 999 last year, around a quarter of the calls were not serious. Welsh ambulance service staff were tied up with dealing with calls ranging from a stubbed toe to hiccups, instead of helping people in genuine need. The Welsh Ambulance Services NHS Trust has launched a campaign to encourage the sensible use of the ambulance service. Minister, what can we, here, in this Chamber do to support the Be Wise Save Lives campaign?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, cefais fy synnu wrth glywed, o bron i 0.5 miliwn o alwadau 999 y llynedd, nad oedd oddeutu chwarter y galwadau yn rhai difrifol. Roedd staff gwasanaeth ambiwlans Cymru yn brysur yn ymdrin â galwadau a oedd yn amrywio o bobl wedi taro bys eu troed i igian, yn hytrach na helpu pobl mewn gwir angen. Mae Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru wedi lansio ymgyrch i annog defnydd synhwyrol o'r gwasanaeth ambiwlans. Weinidog, beth y gallwn ei wneud yma yn y Siambr hon i gefnogi ymgyrch Byddwch yn Ddoeth, Achubwch Fywydau?
Well, the Be Wise Save Lives campaign sadly is run every year, or a version of it, because we regularly understand that there are people who don't make the best use of our emergency services and, in particular, in this case, the Welsh ambulance service. It's partly about equipping the public with information so that they can choose for themselves—the Choose Well campaign that we run each year—and it's also partly about asking people to have some common sense and to show some respect for the way in which they use the Welsh ambulance service. And all of us, regardless of our party perspectives, I think, could take some time to try to support and promote that campaign so that all of our constituents make better use of emergency services and those who are in real need of that emergency service are more likely to receive the help they will need at that point in time.
Wel, yn anffodus, mae ymgyrch Byddwch yn Ddoeth, Achubwch Fywydau yn cael ei chynnal bob blwyddyn, neu fersiwn ohoni, gan ein bod yn deall yn rheolaidd nad yw rhai pobl yn gwneud y defnydd gorau o'n gwasanaethau brys, ac yn benodol, yn yr achos hwn, gwasanaeth ambiwlans Cymru. Mae'n ymwneud yn rhannol â rhoi gwybodaeth i'r cyhoedd fel y gallant ddewis drostynt eu hunain—yr ymgyrch Dewis Doeth rydym yn ei chynnal bob blwyddyn—ac mae hefyd yn ymwneud yn rhannol â gofyn i bobl gael rhywfaint o synnwyr cyffredin a dangos parch yn y ffordd y maent yn defnyddio gwasanaeth ambiwlans Cymru. A chredaf y gallai pob un ohonom, ni waeth beth yw ein safbwyntiau pleidiol, roi peth amser i geisio cefnogi a hyrwyddo’r ymgyrch honno fel bod pob un o’n hetholwyr yn gwneud gwell defnydd o wasanaethau brys, a bod y rhai sydd wir angen y gwasanaeth brys hwnnw yn fwy tebygol o gael y cymorth y bydd ei angen arnynt ar yr adeg honno.
Thank you for that answer, Minister. And, of course, as we enter the winter period, the pressure placed upon the ambulance service is enormous. We have seen record rates of sickness absence in the Welsh ambulance trust, putting more pressure on the service. Difficulty in accessing out-of-hours care continues to drive patients towards our overstretched accident and emergency departments, which has a knock-on effect on ambulance handover times. So, Minister, what steps has your Government taken to ensure the efficient handover of patients at emergency departments this winter in order to ensure our ambulance service is not stretched to breaking point?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Ac wrth gwrs, wrth inni fynd i mewn i'r gaeaf, mae'r pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans yn enfawr. Rydym wedi gweld y cyfraddau uchaf erioed o absenoldeb oherwydd salwch yn ymddiriedolaeth ambiwlans Cymru, sy'n rhoi mwy o bwysau ar y gwasanaeth. Mae trafferth i gael mynediad at ofal y tu allan i oriau yn parhau i yrru cleifion tuag at ein hadrannau damweiniau ac achosion brys, sydd eisoes wedi eu gorymestyn, ac mae hynny, yn ei dro, yn cael effaith ar amseroedd trosglwyddo ambiwlansys. Felly, Weinidog, pa gamau y mae eich Llywodraeth wedi'u cymryd i sicrhau bod cleifion mewn adrannau brys yn cael eu trosglwyddo'n effeithlon y gaeaf hwn er mwyn sicrhau nad yw ein gwasanaeth ambiwlans yn cael ei ymestyn hyd at dorri?
Well, there is a range of measures that are already in place and being introduced as part of the winter plans. Of the money that I previously announced, some of it went directly to health boards and some went to nationally directed services, and, indeed, £17 million was determined between regional partnership boards. Lots of it is about looking at the whole system. It's partly about taking pressure off the front door of an A&E unit, but it's much more than that. It is about keeping people well at home so that they don't need to go into an emergency department. It's also about getting people through and out of the hospital when it's no longer the right place for their care. And we are dealing with record demands being placed on our health service. It isn't just that October was the busiest month in terms of emergency department attendances but, for the ambulance service, it was the busiest October ever, with the highest number of red calls ever—a growth of 35 per cent in the most serious calls to our ambulance service since the new clinical response model was introduced just four years ago. So, part of our challenge is delivering that capacity. I'll set out again in the future the measures that are already taking place and how that is helping us to try to deliver appropriate, compassionate and timely care even through the winter period.
Wel, mae nifer o fesurau eisoes ar waith ac yn cael eu cyflwyno fel rhan o gynlluniau'r gaeaf. O'r arian a gyhoeddais o'r blaen, aeth rhywfaint ohono'n uniongyrchol i fyrddau iechyd ac aeth rhywfaint i wasanaethau a gyfarwyddir yn genedlaethol, ac yn wir, pennwyd £17 miliwn rhwng y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae llawer o hynny'n ymwneud ag edrych ar y system gyfan. Mae'n ymwneud yn rhannol â chael gwared ar y pwysau o ddrws blaen yr uned ddamweiniau ac achosion brys, ond mae'n llawer mwy na hynny. Mae'n ymwneud â chadw pobl yn iach gartref fel nad oes angen iddynt fynd i adran achosion brys. Mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod pobl yn dod allan o'r ysbyty pan nad dyna'r lle iawn ar gyfer eu gofal mwyach. Ac rydym yn ymdrin â'r nifer fwyaf erioed o alwadau ar ein gwasanaeth iechyd. Nid yn unig mai mis Hydref oedd y mis prysuraf o ran y nifer a fynychodd adrannau brys, ond i'r gwasanaeth ambiwlans, hwn oedd y mis Hydref prysuraf erioed, gyda'r nifer fwyaf o alwadau coch erioed—cynnydd o 35 y cant yn y galwadau mwyaf difrifol i'n gwasanaeth ambiwlans ers cyflwyno'r model ymateb clinigol newydd bedair blynedd yn ôl. Felly, mae rhan o'n her yn ymwneud â darparu'r capasiti hwnnw. Byddaf yn nodi eto yn y dyfodol y mesurau sydd eisoes ar waith a sut y mae hynny'n ein helpu i geisio darparu gofal priodol, tosturiol ac amserol hyd yn oed dros gyfnod y gaeaf.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion i wella cyfathrebu rhwng y GIG a chleifion yng Nghymru? OAQ54738
3. Will the Minister make a statement on efforts to improve communication between the NHS and patients in Wales? OAQ54738
Our plan for health and social care, 'A Healthier Wales', aims to strengthen the voice of the citizen and ensure that we listen to and engage with the people of Wales. Information is provided to patients in a variety of ways to try to meet the varying needs and preferences of people across the country.
Nod ein cynllun ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, 'Cymru Iachach', yw cryfhau llais y dinesydd a sicrhau ein bod yn gwrando ar bobl Cymru ac yn ymgysylltu â hwy. Darperir gwybodaeth i gleifion mewn amryw o ffyrdd i geisio diwallu anghenion a dewisiadau amrywiol pobl ledled y wlad.
I thank the Minister for that answer, but not only is communication between NHS staff and patients critical, but, I'm sure we'd all agree, good communication throughout all NHS institutions can be crucial in patient care. We've had several instances brought to us by constituents that this communication is often not satisfactory, in particular communication between Nevill Hall Hospital in my area with other hospitals. In a specific instance, their communication with both the Princess of Wales Hospital and the Royal Glamorgan has resulted in poor patient care. Is this the result of the patient being moved through different hospital boards?
This hiatus in communication between patient medical records is having a direct effect on quality and continuity in the care a patient receives. As has been alluded to, good information on patient treatment regimes is critical to the care and outcomes of that treatment. We've also been made aware that medical practitioners, strangely, including consultants, cannot directly access patient information from Velindre. Would the Minister please look closely at these apparent failures?
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ond nid yn unig fod cyfathrebu rhwng staff y GIG a chleifion yn hollbwysig, rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn cytuno y gall cyfathrebu da drwy holl sefydliadau'r GIG fod yn hanfodol i ofal cleifion. Mae etholwyr wedi tynnu ein sylw at sawl achos lle nad yw'r cyfathrebu hwn yn foddhaol yn aml, ac yn benodol, cyfathrebu rhwng Ysbyty Nevill Hall yn fy ardal i ac ysbytai eraill. Mewn un achos penodol, mae eu cyfathrebu ag Ysbyty Tywysoges Cymru ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg wedi arwain at ofal gwael i gleifion. Ai dyma ganlyniad symud cleifion drwy wahanol fyrddau ysbytai?
Mae'r bwlch cyfathrebu hwn rhwng cofnodion meddygol cleifion yn cael effaith uniongyrchol ar ansawdd a pharhad y gofal y mae claf yn ei dderbyn. Fel y dywedwyd, mae gwybodaeth dda am drefniadau triniaeth cleifion yn allweddol i ofal a chanlyniadau'r driniaeth honno. Rydym wedi cael gwybod hefyd na all ymarferwyr meddygol, yn rhyfedd iawn, gan gynnwys meddygon ymgynghorol, gael mynediad uniongyrchol at wybodaeth cleifion o Felindre. A wnaiff y Gweinidog edrych yn ofalus ar y methiannau ymddangosiadol hyn?
We've had a real challenge in making sure that, as we've normalised the way in which we use information in our everyday lives, the health service catches up with that, in the way that we move some of the industrial-scale records that we create, with all of the different patient episodes that the health service provides—over 18 million patient interactions for a country of just over 3 million in one year. Our challenge is to make sure that that is available to people who require that information in front of them when they're actually providing care with and for that person.
We've made lots of progress in the last 10 years in doing that, but our challenge is that there is still much more to be done. That's why the announcements I've made on digital infrastructure and connectivity in the service matter so much, and it's why actually having a new fit-for-purpose system in primary care matters as well—to make sure that information is properly available to whoever needs it and, more than that, in the contract reform programme we have, to make sure we have a version of the patient record available to other healthcare professionals that we are directing and encouraging people to use, whether that's in ophthalmology on a high street in an optician or, indeed, in a pharmacy or other settings.
Rydym wedi wynebu her wirioneddol wrth sicrhau, wrth inni normaleiddio'r ffordd rydym yn defnyddio gwybodaeth yn ein bywydau bob dydd, fod y gwasanaeth iechyd yn dal i fyny â hynny, yn y ffordd rydym yn symud y cofnodion rydym yn eu creu ar raddfa ddiwydiannol, gyda'r holl wahanol episodau gofal cleifion y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu darparu—dros 18 miliwn o ryngweithiadau cleifion mewn un flwyddyn mewn gwlad ag ychydig dros 3 miliwn o boblogaeth. Yr her i ni yw sicrhau bod yr wybodaeth ar gael wrth law i'r bobl sydd ei hangen pan fyddant yn darparu gofal gyda ac ar gyfer yr unigolyn hwnnw.
Rydym wedi gwneud llawer o gynnydd dros y 10 mlynedd diwethaf yn hynny o beth, ond yr her i ni yw fod mwy o lawer i'w wneud o hyd. Dyna pam fod y cyhoeddiadau a wneuthum ar seilwaith digidol a chysylltedd yn y gwasanaeth mor bwysig, a dyna pam fod cael system addas i'r diben newydd mewn gofal sylfaenol yn bwysig hefyd—i sicrhau bod gwybodaeth ar gael i bwy bynnag sydd ei hangen, ac yn fwy na hynny, yn y rhaglen ddiwygio contractau sydd gennym, i sicrhau bod gennym fersiwn o gofnod y claf ar gael i weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill rydym yn eu cyfarwyddo ac yn annog pobl i'w defnyddio, boed hynny ym maes offthalmoleg ar y stryd fawr mewn siop optegydd, neu'n wir, mewn fferyllfa neu leoliadau eraill.
Minister, the Welsh Language Commissioner recently launched a campaign to raise awareness of the need for further development of a bilingual workforce in the NHS in Wales. He warned that Welsh-speaking patients are suffering and may even be put at risk if they cannot communicate with health professionals through the medium of Welsh.
International research shows that people with dementia lose the ability to communicate in their second language after some time or later in age. Minister, what action are you taking to ensure that healthcare services are designed so that patients can receive treatment and care through the medium of Welsh or their own language? Thank you.
Weinidog, yn ddiweddar, lansiodd Comisiynydd y Gymraeg ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o’r angen i ddatblygu gweithlu dwyieithog ymhellach yn y GIG yng Nghymru. Rhybuddiodd fod cleifion sy'n siarad Cymraeg yn dioddef ac y gallant wynebu risg, hyd yn oed, os na allant gyfathrebu â gweithwyr iechyd proffesiynol drwy gyfrwng y Gymraeg.
Dengys ymchwil ryngwladol fod pobl â dementia yn colli'r gallu i gyfathrebu yn eu hail iaith ar ôl peth amser neu pan fyddant yn hŷn. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau bod gwasanaethau gofal iechyd yn cael eu cynllunio fel y gall cleifion dderbyn triniaeth a gofal drwy gyfrwng y Gymraeg neu eu hiaith eu hunain? Diolch.
We're making significant efforts to think about how we recruit and train people, and how we open up careers in healthcare at a much earlier age. For example, we've done some work with Welsh-medium schools about encouraging some of their students to consider a career in the health service, not just to be a doctor but the wider range of care services available.
When we think about what we're doing to support people, for example, we're retaining the bursary to make sure that people who study locally in a range of those nursing and wider associated healthcare professional roles are supported by the bursary. That means that people who are local to home are more likely to study locally and more likely to carry on working there, because a range of those people aren't traditional undergraduates at the age of 18 or 19. When they start, they're often people who have their own responsibilities.
So, where and how we train our staff, and where and how we recruit them, matters. Making sure that people have the idea that a career in the health service is open and available to them at a much earlier point is part of the work that we're doing to do just that.
Rydym yn gwneud ymdrechion sylweddol i feddwl ynglŷn â sut rydym yn recriwtio a hyfforddi pobl, a sut rydym yn agor y drws i yrfaoedd mewn gofal iechyd yn llawer cynharach. Er enghraifft, rydym wedi gwneud peth gwaith gydag ysgolion cyfrwng Cymraeg ar annog rhai o'u myfyrwyr i ystyried gyrfa yn y gwasanaeth iechyd, nid yn unig i fod yn feddyg ond yr ystod ehangach o wasanaethau gofal sydd ar gael.
Pan feddyliwn am yr hyn a wnawn i gefnogi pobl, er enghraifft, rydym yn cadw'r fwrsariaeth i sicrhau bod pobl sy'n astudio'n lleol mewn ystod o rolau nyrsio a gofal iechyd proffesiynol cysylltiedig ehangach yn cael eu cefnogi gan y fwrsariaeth. Golyga hynny fod pobl sy'n lleol i'w cartref yn fwy tebygol o astudio'n lleol ac yn fwy tebygol o barhau i weithio yno, gan nad yw ystod o'r bobl hynny'n israddedigion traddodiadol 18 neu 19 oed. Pan fyddant yn cychwyn, maent yn aml yn bobl sydd â'u cyfrifoldebau eu hunain.
Felly, mae ble a sut rydym yn hyfforddi ein staff, a ble a sut rydym yn eu recriwtio, yn bwysig. Mae sicrhau bod pobl yn ymwybodol fod gyrfa yn y gwasanaeth iechyd yn agored ac ar gael iddynt yn gynharach o lawer yn rhan o'r gwaith a wnawn i wneud yn union hynny.
Minister, I'm sure I'm not the only Member who's had problems of patients seeking help with getting their ears syringed from their GP, and being inaccurately referred to the private sector, where they charge up to £75. So, could you tell us how you're going to ensure that GP surgeries are communicating accurately with patients as to how they can access these services within secondary care, if they can't get that service from their own GP?
Weinidog, rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod sydd wedi cael problemau'n ymwneud â chleifion yn ceisio cymorth i gael eu clustiau wedi'u chwistrellu gan eu meddyg teulu, a chael eu cyfeirio'n anghywir at y sector preifat, lle maent yn codi hyd at £75. Felly, a allech ddweud wrthym sut y byddwch yn sicrhau bod meddygfeydd yn cyfathrebu'n gywir â chleifion ynglŷn â sut y gallant gael mynediad at y gwasanaethau hyn o fewn gofal eilaidd, os na allant gael y gwasanaeth hwnnw gan eu meddyg teulu eu hunain?
The first point is just a point about language, because ear syringing is a particular method of removing wax that is no longer National Institute for Health and Care Excellence approved, and so we try not to refer to ear syringing—I know it's not just about changing language, it is a particular method itself—but to ear wax management, to try to make sure that, where people can, they can self-manage or, indeed, if they need intervention, have that provided. It is an NHS service, so people should not be referred into the private sector and be told that there is no NHS service available. There are a range of pilots taking place within the health service, some in north-east Wales, on having primary care audiology clinics available, but also within south-west Wales in the Cwm Tawe cluster. They've also got the same sort of approach in making audiology much more widely available. We will be re-communicating with colleagues in primary care about the range of services that are available, and to reiterate the message that it is an NHS Wales service and people should be provided with an NHS provider to do just that.
Pwynt am yr iaith yn unig yw'r pwynt cyntaf, oherwydd mae chwistrellu clustiau yn ddull arbennig o gael gwared â chwyr nad yw bellach yn cael ei gymeradwyo gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, ac felly rydym yn ceisio peidio â chyfeirio at chwistrellu clustiau—gwn nad yw'n ymwneud â newid iaith yn unig, mae'n ddull arbennig ynddo'i hun—ond yn hytrach at reoli cwyr clust, i geisio sicrhau, lle bo'n bosibl, fod pobl yn gallu ei reoli eu hunain neu'n wir, os oes angen ymyriad arnynt, ei fod yn cael ei ddarparu. Gwasanaeth GIG ydyw, felly ni ddylid atgyfeirio pobl i'r sector preifat a dweud wrthynt nad oes gwasanaeth GIG ar gael. Mae amrywiaeth o gynlluniau peilot yn digwydd o fewn y gwasanaeth iechyd, rhai yng ngogledd-ddwyrain Cymru, i sicrhau bod clinigau awdioleg gofal sylfaenol ar gael, ond hefyd yn ne-orllewin Cymru yng nghlwstwr Cwm Tawe. Maent yn gweithredu yn yr un math o ffordd drwy sicrhau bod awdioleg ar gael yn ehangach o lawer. Byddwn yn ail-gyfathrebu â chydweithwyr ym maes gofal sylfaenol ynglŷn â'r amrywiaeth o wasanaethau sydd ar gael, ac yn ailadrodd y neges mai gwasanaeth GIG Cymru ydyw a dylai pobl gael darparwr GIG i wneud hynny.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am berfformiad Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OAQ54748
4. Will the Minister make a statement on the performance of Swansea Bay University Health Board? OAQ54748
I expect patients to be seen and treated in a timely manner and within our targets. We have made available £50 million to health boards to build on the recent progress and improve waiting times further by March 2020. Swansea Bay University Health Board has received its share of this national funding.
Rwy'n disgwyl i gleifion gael eu gweld a'u trin mewn modd amserol ac o fewn ein targedau. Rydym wedi sicrhau bod £50 miliwn ar gael i fyrddau iechyd allu adeiladu ar y cynnydd a wnaed yn ddiweddar a gwella amseroedd aros ymhellach erbyn mis Mawrth 2020. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe wedi derbyn ei gyfran o'r cyllid cenedlaethol hwn.
Performance data due to be discussed at Swansea bay health board meeting this week makes for difficult reading, as it shows significant problems in a number of areas. In October, ambulances waited outside A&E departments for 2,778 hours, and waits for planned care are also worsening, with 4,256 patients waiting more than 36 weeks for treatment, an increase of over 2,000 since April. Now, despite the health board being in targeted intervention since September 2016, the figures in many areas are getting worse, not better, and a reflection of a lack of capacity in both health and social care. So, what are you doing, Minister, to turn things around?
Mae'n anodd darllen y data perfformiad a fydd yn cael ei drafod yng nghyfarfod Bwrdd Iechyd Bae Abertawe yr wythnos hon, gan ei fod yn dangos problemau sylweddol mewn nifer o feysydd. Ym mis Hydref, arhosodd ambiwlansys y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys am 2,778 o oriau, ac mae amseroedd aros ar gyfer gofal wedi'i gynllunio'n gwaethygu hefyd, gyda 4,256 o gleifion yn aros mwy na 36 wythnos am driniaeth, cynnydd o fwy na 2,000 ers mis Ebrill. Nawr, er bod y bwrdd iechyd wedi bod yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ers mis Medi 2016, mae'r ffigurau mewn llawer o feysydd yn gwaethygu yn hytrach na gwella, ac mae'n adlewyrchiad o ddiffyg capasiti mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, beth rydych yn ei wneud i wella'r sefyllfa, Weinidog?
Well, it is more than just the money that we've announced. Part of this is outside the control of the health board; we've discussed recently the tax and pension challenges, the fact that that has taken out capacity within each of our health boards, but that isn't the whole story and I won't try and say that it is. So, I've had correspondence recently from the interim chair of the health board about the steps they are taking on a range of these measures. They have now recovered protected capacity for some of their orthopaedic capacity to try to eat into that. They expect to improve to the end of this year, but there are challenges in both unscheduled care that make a real difference to scheduled care. Part of the reason why they've seen a movement backwards is because of the challenge of unscheduled care, needing to have bed space for unscheduled care patients. That's why I go back to the whole system because, actually, those medically fit people shouldn't be in a hospital bed; they should be in a different setting with the care and support they need. That's partly about the health service; it's also partly about the partnership with our colleagues in local government and housing in particular.
So, I do expect that he will see, by the end of the year, further progress; I expect, more importantly than that, the citizens of the Swansea university health board area will see further improvement in the delivery and the timely delivery of patient care.
Wel, mae'n ymwneud â mwy na'r arian rydym wedi'i gyhoeddi yn unig. Mae rhan o hyn y tu hwnt i reolaeth y bwrdd iechyd; rydym wedi trafod yr heriau mewn perthynas â threth a phensiwn yn ddiweddar, y ffaith bod hynny wedi arwain at lai o gapasiti ym mhob un o'n byrddau iechyd, ond nid dyna'r stori lawn ac ni cheisiaf honni hynny. Felly, rwyf wedi cael gohebiaeth yn ddiweddar gan gadeirydd dros dro y bwrdd iechyd am y camau y maent yn eu cymryd mewn perthynas ag amryw o'r mesurau hyn. Bellach, maent wedi adfer capasiti wedi'i ddiogelu ar gyfer rhywfaint o'u capasiti orthopedig i geisio gwella hwnnw. Maent yn disgwyl gwella erbyn diwedd y flwyddyn hon, ond mae heriau'n ymwneud â gofal heb ei drefnu sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i ofal wedi'i drefnu. Rhan o'r rheswm pam eu bod wedi profi cam yn ôl yw oherwydd yr her sy'n ymwneud â gofal heb ei drefnu, yr angen i gael gwelyau ar gyfer cleifion gofal heb ei drefnu. Dyna pam rwy'n mynd yn ôl at y system gyfan oherwydd, mewn gwirionedd, ni ddylai pobl sy'n ffit yn feddygol fod mewn gwely ysbyty; dylent fod mewn lleoliad gwahanol gyda'r gofal a'r cymorth sydd ei angen arnynt. Mae hynny'n ymwneud yn rhannol â'r gwasanaeth iechyd; mae hefyd yn ymwneud yn rhannol â'r bartneriaeth gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol a thai yn arbennig.
Felly, rwy'n disgwyl y bydd yn gweld cynnydd pellach erbyn diwedd y flwyddyn; yn bwysicach na hynny, rwy'n disgwyl y bydd dinasyddion ardal bwrdd iechyd prifysgol Abertawe yn gweld gwelliant pellach yn y modd y darperir gofal amserol i gleifion.
Minister, thank you for that answer and can I support Dai Lloyd's question? Because I've got a case of a constituent who actually last night phoned for an ambulance because their daughter required medical help. It took an hour and a half for a first responder, and that person then put a morphine injection drip in, eight hours for an ambulance, and when they got to Morriston Hospital they were sitting in the ambulance waiting outside. I visited Morriston Hospital A&E last week; there were 10 ambulances outside. There is a huge problem at this point in time, and we're not even at peak winter pressure yet. I appreciate that the ambulances are sitting there, they can't get out the people, people can't get off ambulances to go into A&E, can't get through A&E into beds in the hospital, because people can't get out of the hospital. There is a systemic problem somewhere in Morriston. Will you call in the chair and chief executive of the health board to actually ask them to explain to you directly how they are addressing this problem? We can't expect to go through winter, and our constituents can't expect to go through the winter, sitting in ambulances outside an A&E unit because they haven't yet resolved the problem of getting patients through the hospital.
Weinidog, diolch am yr ateb hwnnw ac a gaf fi gefnogi cwestiwn Dai Lloyd? Oherwydd mae gennyf etholwr a ffoniodd am ambiwlans neithiwr mewn gwirionedd oherwydd bod eu merch angen cymorth meddygol. Cymerodd awr a hanner i ymatebwr cyntaf gyrraedd, a rhoddwyd drip morffin iddi, bu'n rhaid aros wyth awr am ambiwlans, a phan gyraeddasant Ysbyty Treforys rhaid oedd aros yn yr ambiwlans y tu allan. Ymwelais ag adran ddamweiniau ac achosion brys Ysbyty Treforys yr wythnos diwethaf; roedd 10 ambiwlans y tu allan. Mae'n broblem enfawr yn awr, ac nid ydym wedi cyrraedd cyfnod prysuraf y gaeaf eto hyd yn oed. Rwy'n sylweddoli bod yr ambiwlansys yn aros yno, ni allant gludo'r bobl allan, ni all pobl ddod oddi ar yr ambiwlansys i mewn i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, ni allant symud drwy'r adran ddamweiniau ac achosion brys i welyau yn yr ysbyty, oherwydd nad yw pobl yn gallu gadael yr ysbyty. Mae problem systemig yn rhywle yn Ysbyty Treforys. A wnewch chi gysylltu â chadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd iechyd i ofyn iddynt esbonio'n uniongyrchol i chi sut y maent yn mynd i'r afael â'r broblem hon? Ni allwn ddisgwyl mynd drwy'r gaeaf, ac ni all ein hetholwyr ddisgwyl mynd drwy'r gaeaf, yn eistedd mewn ambiwlansys y tu allan i uned ddamweiniau ac achosion brys am nad ydynt eto wedi datrys y broblem o symud cleifion drwy'r ysbyty.
I'm seeing the chair of the health board in question on Monday to have this discussion.
Byddaf yn gweld cadeirydd y bwrdd iechyd dan sylw ddydd Llun i gael y drafodaeth hon.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth gofal cymdeithasol yng Nghanol De Cymru? OAQ54760
5. Will the Minister make a statement on social care provision in South Wales Central? OAQ54760
Our ambition, as set out in 'A Healthier Wales', is to bring health and social care services together so that they're designed and delivered around the needs and preferences of individuals, with a much greater emphasis on keeping people healthy and well across all regions of Wales.
Ein huchelgais, fel y'i nodir yn 'Cymru Iachach', yw dod â gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ynghyd fel eu bod yn cael eu cynllunio a'u darparu o amgylch anghenion a dewisiadau unigolion, gyda llawer mwy o bwyslais ar gadw pobl yn iach ar draws pob rhanbarth yng Nghymru.
Minister, I've had a very distressing e-mail from a constituent whose 90-year-old mother was first admitted into hospital on 8 August. The situation was stabilised, and she was physically well enough to go home a couple of weeks later. She's still in hospital. They still have not had a care package to keep her at home, and, as my constituent says, 'Until hospitalisation, mum was going out every day to lunch clubs and senior groups, which has been vital for her mental health and has been a major factor in preventing her deteriorating mentally'. They're now concerned that, even if she does get back home, she will just not have the skills to, even with support, continue what's left of her life—she is 90—and the institutionalisation that's gone on day in, day out, despite the care that she gets in the hospital, is just an illustration of how we do not combine this approach of social care and hospital services working effectively, even to the point, sometimes, that we're not getting the assessments made by the right team because there are arguments about whose responsibility it is—is it the hospital team or is it the community team—to do the primary assessment. It really is a mess and we must sort it out if we're going to do the best for our constituents.
Weinidog, rwyf wedi cael e-bost gofidus iawn gan etholwr yn dweud bod ei fam 90 oed wedi cael ei derbyn i'r ysbyty am y tro cyntaf ar 8 Awst. Cafodd y sefyllfa ei sefydlogi, ac roedd yn ddigon iach yn gorfforol i fynd adref ychydig wythnosau'n ddiweddarach. Mae'n dal i fod yn yr ysbyty. Maent yn dal i aros am becyn gofal i'w chadw gartref, ac fel y dywed fy etholwr, 'Cyn iddi fynd i'r ysbyty, roedd mam yn mynd allan bob dydd i glybiau cinio a grwpiau'r henoed, sydd wedi bod yn hollbwysig i'w hiechyd meddwl ac sydd wedi bod yn ffactor pwysig i'w hatal rhag dirywio'n feddyliol'. Maent yn bryderus yn awr, hyd yn oed os yw'n mynd adref, na fydd ganddi'r sgiliau, hyd yn oed gyda chymorth, i barhau â'r hyn sydd ar ôl o'i bywyd—mae'n 90 oed—ac nid yw'r sefydliadu sy'n digwydd bob dydd, er gwaethaf y gofal a gaiff yn yr ysbyty, ond yn enghraifft o'r ffordd nad ydym yn cyfuno'r dull hwn o ofal cymdeithasol a gwasanaethau ysbyty i weithio'n effeithiol, hyd yn oed i'r pwynt, weithiau, lle nad yw'r asesiadau'n cael eu gwneud gan y tîm cywir oherwydd bod dadleuon ynglŷn â chyfrifoldeb pwy—tîm yr ysbyty neu'r tîm cymunedol—yw cynnal yr asesiad cyntaf. Mae'n llanastr go iawn ac mae'n rhaid inni ei ddatrys os ydym am wneud y gorau dros ein hetholwyr.
I thank David Melding for that question and I'm very sorry for the experiences that his constituent has had. Overall, there is a reducing trend in the level of patients who are delayed in hospital beds in the South Wales Central region. However, I am concerned about a variation between the different local authorities in the region, with some areas recently seeing an increase on last year's numbers and others a decrease. I'm very much aware that there are still too many patients who are awaiting packages of domiciliary care services to facilitate their discharge. We know that the demands for services have increased a lot recently, in recent years, and we are making great efforts to try to ensure that people are able to leave hospital at a timely pace, or are able to be prevented from going into hospital in the first place, by the services working together, and it's absolutely essential, as the Member says, that health and the local authority work together to ensure that this happens. We do have some very good examples, mainly funded through the integrated care fund, where this does happen, but I absolutely accept that there is a lot of work to do on this issue and the Minister for health and I will be going around and discussing this with the different local health boards in the near future.
Diolch i David Melding am y cwestiwn hwnnw ac mae'n ddrwg iawn gennyf am y profiadau a gafodd ei etholwr. Yn gyffredinol, mae nifer y cleifion sy'n gorfod oedi mewn gwelyau ysbyty yn rhanbarth Canol De Cymru yn gostwng. Fodd bynnag, rwy'n bryderus ynglŷn ag amrywio rhwng y gwahanol awdurdodau lleol yn y rhanbarth, gyda niferoedd rhai ardaloedd yn cynyddu'n ddiweddar ers y llynedd ac eraill yn gostwng. Rwy'n ymwybodol iawn fod gormod o gleifion o hyd yn aros am becynnau gwasanaethau gofal cartref i hwyluso'r broses o'u rhyddhau o'r ysbyty. Gwyddom fod y galw am wasanaethau wedi cynyddu llawer yn ddiweddar, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac rydym yn ymdrechu'n galed i geisio sicrhau y gall pobl adael yr ysbyty mewn modd amserol, neu fod modd eu hatal rhag gorfod mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf drwy sicrhau bod y gwasanaethau'n gweithio gyda'i gilydd, ac mae'n gwbl hanfodol, fel y dywed yr Aelod, fod iechyd a'r awdurdod lleol yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod hyn yn digwydd. Mae gennym rai enghreifftiau da iawn, a ariennir yn bennaf drwy'r gronfa gofal integredig, lle mae hyn yn digwydd, ond rwy'n sicr yn derbyn bod llawer o waith i'w wneud a bydd y Gweinidog iechyd a minnau'n mynd o gwmpas ac yn trafod hyn gyda'r gwahanol fyrddau iechyd lleol yn y dyfodol agos.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau llywodraethu ar gyfer byrddau iechyd yng Nghymru? OAQ54757
6. Will the Minister provide an update on the governance arrangements for health boards in Wales? OAQ54757
Health boards in Wales need to ensure they have robust governance in place and act in a manner that upholds the values set for the Welsh public service.
Mae angen i fyrddau iechyd yng Nghymru sicrhau bod ganddynt drefniadau llywodraethu cadarn ar waith a gweithredu mewn ffordd sy'n cynnal y gwerthoedd a bennwyd ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.
I'm sure that the Minister will agree with me that, ultimately, governance arrangements can't be separated from those appointed to perform the acts of governance themselves that are needed. The Minister himself, in the case of Betsi Cadwaladr, of course, plays a very active personal role. He's chaired the monthly accountability meetings since July 2018 and the chief executive, Gary Doherty, has made a couple of important appointments, in particular, turnaround director, Phillip Burns, who previously worked for the King's College hospital trust, in whose report for 2017-18 I see that a forecast deficit position of £38.8 million ended up at £142.3 million, forcing the chairman of the board, Lord Kerslake, to resign—hardly an endorsement in Mr Burns' skills at turning around any entity. He and Mr Doherty worked together in the Blackpool NHS board and he appointed also another staffer from Blackpool, Nick Varney, as a turnaround consultant. The Minister himself commented on Mr Varney in a special measures report in 2018, where he said:
'It has been disheartening and unacceptable that during 2017/18 issues have escalated in relation to the financial position and some key areas of performance'.
Blackpool itself at the time was under scrutiny from the Care Quality Commission during or just after the tenures of these three individuals. So, what investigative work did the directors at Betsi Cadwaladr and the Minister himself do to ascertain the quality of Mr Burns's and Mr Varney's work before taking them on as employees? Were the Minister and other directors aware that Mr Doherty, Mr Varney and Mr Burns were all networking buddies and staff at Blackpool NHS at the same or closely overlapping times? Does he agree that cronyism of this kind does nothing to increase public confidence in the governance arrangements for the NHS in Wales, and he and his party should be ashamed when these gold-plated appointments are persisted in being made at a time when nurses' terms and conditions in Bersi Cadwaladr have been eroded by scrapping—talks were going on to scrap their paid breaks?
Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi na ellir gwahanu trefniadau llywodraethu yn y pen draw oddi wrth y rhai a benodwyd i gyflawni'r gweithredoedd llywodraethu angenrheidiol eu hunain. Mae'r Gweinidog ei hun, yn achos Betsi Cadwaladr, wrth gwrs, yn chwarae rhan bersonol weithgar iawn. Mae wedi cadeirio'r cyfarfodydd atebolrwydd misol ers mis Gorffennaf 2018 ac mae'r prif weithredwr, Gary Doherty, wedi gwneud ambell benodiad pwysig, ac yn fwyaf arbennig, y cyfarwyddwr trawsnewid, Phillip Burns, a fu'n gweithio i ymddiriedolaeth ysbyty Coleg y Brenin cyn hynny, ac yn ei adroddiad ar gyfer 2017-18, gwelaf fod diffyg a ragwelwyd o £38.8 miliwn wedi tyfu i fod yn £142.3 miliwn yn y pen draw, gan orfodi cadeirydd y bwrdd, yr Arglwydd Kerslake, i ymddiswyddo—prin fod hynny'n glod i sgiliau Mr Burns yn trawsnewid unrhyw endid. Arferai ef a Mr Doherty weithio gyda'i gilydd ym mwrdd GIG Blackpool a phenododd aelod arall o Blackpool, Nick Varney, fel ymgynghorydd trawsnewid. Gwnaeth y Gweinidog ei hun sylw ar Mr Varney mewn adroddiad ar fesurau arbennig yn 2018, lle dywedodd:
Mae wedi bod yn ddigalon ac yn annerbyniol fod problemau wedi cynyddu yn ystod 2017/18 mewn perthynas â'r sefyllfa ariannol a rhai meysydd perfformiad allweddol.
Roedd y Comisiwn Ansawdd Gofal yn craffu ar Blackpool ei hun yn ystod neu ychydig ar ôl i'r tri unigolyn hyn fod yn eu swyddi. Felly, pa ymchwiliadau a wnaeth y cyfarwyddwyr yn Betsi Cadwaladr a'r Gweinidog ei hun i ganfod ansawdd gwaith Mr Burns a Mr Varney cyn eu penodi fel gweithwyr cyflogedig? A oedd y Gweinidog a chyfarwyddwyr eraill yn ymwybodol fod Mr Doherty, Mr Varney a Mr Burns i gyd yn gyfeillion rhwydweithio ac yn staff yn GIG Blackpool ar yr un adeg neu ar adegau'n gorgyffwrdd yn agos? A yw'n cytuno nad yw ffrindgarwch o'r fath yn gwneud dim i gynyddu hyder y cyhoedd yn nhrefniadau llywodraethu'r GIG yng Nghymru, a dylai fod cywilydd arno ef a'i blaid pan fydd y penodiadau llewyrchus hyn yn dal i gael eu gwneud ar adeg pan fo telerau ac amodau nyrsys yn Betsi Cadwaladr wedi cael eu herydu drwy gael gwared ar—roedd trafodaethau'n mynd rhagddynt i gael gwared ar eu hamser egwyl â thâl?
I don't think the Member is in the greatest position to talk about cronyism in public life. When it comes to the position of the staff at Betsi Cadwaladr and the requirement to improve the finance function, our expectation is that staff are appointed in a manner that is consistent with our expectations and the requirements of the health board—it is not a nice-to-have, it is about them being objectively able to do their job.
In response to the point about the turnaround director's performance, actually, the initial view is that he is making a real difference to improving the finance function of the health board. That isn't just the view of officials here, it is the view expressed to us by officials in the Wales Audit Office too. There is significant distance to travel, but, actually, when he referred to Lord Kerslake, when he stood down from the King's College trust, he made it very clear that he did not think it was possible to manage with the sums of money available within the English system. He made the point about having a fair expectation for a fair funding settlement for the health service across the UK. You also highlight, of course, that the King's College trust, with a similar level of income compared to Betsi Cadwaladr, has a deficit of about four to five times the amount.
The challenges faced by the health board in north Wales are achievable to turn around, and it is my expectation they will do, but I'll be open and honest about whether they do so, bearing in mind the recent steps I've taken in setting out a renewed special measures framework for north Wales.
Nid wyf yn credu bod yr Aelod yn y sefyllfa orau i siarad am ffrindgarwch mewn bywyd cyhoeddus. O ran sefyllfa staff Betsi Cadwaladr a'r angen i wella'r swyddogaeth gyllid, rydym yn disgwyl i staff gael eu penodi mewn modd sy'n cydymffurfio â'n disgwyliadau a gofynion y bwrdd iechyd—nid rhywbeth braf i'w gael ydyw, mae'n ymwneud â sicrhau eu bod yn gallu gwneud eu gwaith yn wrthrychol.
Mewn ymateb i'r pwynt am berfformiad y cyfarwyddwr trawsnewid, mewn gwirionedd, y farn gyntaf yw ei fod yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i wella swyddogaeth gyllid y bwrdd iechyd. Nid barn y swyddogion yma yn unig yw honno, mae'n farn a fynegwyd wrthym gan swyddogion yn Swyddfa Archwilio Cymru hefyd. Mae cryn bellter i deithio, ond mewn gwirionedd, pan gyfeiriodd at yr Arglwydd Kerslake, pan ymddiswyddodd o ymddiriedolaeth Coleg y Brenin, fe'i gwnaeth yn glir iawn nad oedd yn credu ei bod yn bosibl ymdopi â'r symiau o arian a oedd ar gael o fewn y system yn Lloegr. Gwnaeth y pwynt ynglŷn â sicrhau disgwyliad teg am setliad cyllido teg i'r gwasanaeth iechyd ar draws y Deyrnas Unedig. Rydych chi hefyd, wrth gwrs, yn tynnu sylw at y ffaith bod gan ymddiriedolaeth Coleg y Brenin, sydd â lefel debyg o incwm o'i chymharu â Betsi Cadwaladr, ddiffyg o oddeutu pedair i bum gwaith y swm.
Mae'r heriau sy'n wynebu'r bwrdd iechyd yng ngogledd Cymru yn rhai y gellir eu trawsnewid, ac rwy'n disgwyl y byddant yn gwneud hynny, ond fe fyddaf yn agored ac yn onest ynglŷn ag a ydynt yn gwneud hynny, o gofio'r camau diweddar rwyf wedi'u cymryd i osod fframwaith mesurau arbennig wedi'i hadnewyddu ar gyfer gogledd Cymru.
When it comes to governance, it's vital that the independent directors of health boards have a robust background, and understand how these large organisations run. Many have turnovers in excess of £1 billion. In the Cwm Taf case, report after report has indicated that there's been a breakdown in governance. What confidence, Minister, can you give us that your department, and yourself in particular, have learnt from mistakes that have happened in Cwm Taf to make sure that future appointments are robust, and the individuals that you put in place do have that intimate knowledge of how such large, intricate organisations work, so that we can get on top of some of these horrendous stories that come out of organisations such as Cwm Taf and the personal tragedies that have been inflicted in maternity services, sadly, on many expectant mums and families?
Mewn perthynas â llywodraethu, mae'n hanfodol fod gan gyfarwyddwyr annibynnol byrddau iechyd gefndir cadarn, a'u bod yn deall sut y gweithredir y sefydliadau mawr hyn. Mae gan lawer ohonynt drosiant o fwy na £1 biliwn. Yn achos Cwm Taf, mae sawl adroddiad wedi nodi bod y trefniadau llywodraethu wedi methu. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni, Weinidog, fod eich adran, a chithau'n arbennig, wedi dysgu o'r camgymeriadau a wnaed yng Nghwm Taf i sicrhau bod penodiadau'n gadarn yn y dyfodol, a bod yr unigolion rydych yn eu penodi'n meddu ar wybodaeth drylwyr ynglŷn â sut y mae sefydliadau mor fawr a chymhleth yn gweithio, fel y gallwn fynd i'r afael â rhai o'r straeon erchyll hyn sy'n deillio o sefydliadau megis Cwm Taf a'r trasiedïau personol a achoswyd, yn anffodus, mewn gwasanaethau mamolaeth i nifer o ddarpar famau a'u teuluoedd?
Well, there are some separate points there. The first is that I should remind everyone that independent members go through a public appointments process. It is a robust process, overseen by the commissioner for appointments, and that is not a devolved function, actually. The challenge then is about how they behave when they go to their organisations. There's a point about culture and leadership there, and that's part of the reason we've taken the steps that we have done, on not just induction, but the ongoing expectation for independent members and the way we expect them to behave. It's why David Jenkins's insight and report have been particularly helpful about the change in the nature of behaviour within Cwm Taf Morgannwg to properly recognise what they should be doing, to recognise that mistakes were made in the past, to recognise that insight, and then to be able to move on. But we're definitely changing where the induction takes place and the duties those independent members have throughout their period of time as a public appointment.
Wel, ceir rhai pwyntiau gwahanol yn y fan honno. Yn gyntaf, dylwn atgoffa pawb fod aelodau annibynnol yn mynd drwy broses benodi gyhoeddus. Mae'n broses gadarn, a oruchwylir gan y comisiynydd penodiadau, ac nid yw honno'n swyddogaeth ddatganoledig, mewn gwirionedd. Yr her wedyn yw sut y byddant yn ymddwyn pan fyddant yn mynd i'w sefydliadau. Mae pwynt am ddiwylliant ac arweinyddiaeth yn y fan honno, ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam ein bod wedi cymryd y camau rydym wedi'u cymryd, nid yn unig mewn perthynas ag ymsefydlu, ond y disgwyliad parhaus ar gyfer aelodau annibynnol a'r ffordd rydym yn disgwyl iddynt ymddwyn. Dyna pam y bu ystyriaeth ac adroddiad David Jenkins yn arbennig o ddefnyddiol mewn perthynas â'r newid yn natur yr ymddygiad ym mwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg i gydnabod yn briodol yr hyn y dylent fod yn ei wneud, i gydnabod bod camgymeriadau wedi cael eu gwneud yn y gorffennol, i gydnabod yr ystyriaeth honno, a gallu symud ymlaen wedyn. Ond rydym yn bendant yn newid lle bydd ymsefydlu'n digwydd a'r dyletswyddau a fydd gan yr aelodau annibynnol hynny drwy gydol eu cyfnod fel penodiadau cyhoeddus.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Weinidog.
Item 3 on the agenda this afternoon is topical questions, and the first topical question this afternoon is from Jack Sargeant.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn amserol cyntaf y prynhawn yma gan Jack Sargeant.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu pobl ifanc sy'n profi trais mewn perthynas? 369
1. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government is helping young people who experience violence in relationships? 369
I thank Jack Sergeant for that question. We provide a range of support to young people who experience violence in their relationships, either directly through counselling services, or indirectly via awareness-raising training for professionals who work with young people, to ensure that they respond appropriately to any identified support needs of the young people they come into contact with.
Diolch i Jack Sergeant am y cwestiwn hwnnw. Darparwn amrywiaeth o gymorth i bobl ifanc sy'n profi trais mewn perthynas, naill ai'n uniongyrchol drwy wasanaethau cwnsela, neu'n anuniongyrchol drwy hyfforddiant codi ymwybyddiaeth i weithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phobl ifanc, er mwyn sicrhau eu bod yn ymateb yn briodol i unrhyw anghenion cymorth a nodwyd sydd gan y bobl ifanc y dônt i gysylltiad â hwy.
Diolch yn fawr, Deputy Minister. Violence in children and young people's relationships is a serious public health issue. Cardiff University recently undertook extensive research into this matter, and they found that there are gaps in support. Deputy Minister, if we do not address this issue, our future generations could fall between the gap of domestic violence support and child social services. What steps can the Welsh Government take to respond to the report's findings?
Minister, I know that you have long championed the cause of ending relationship abuse, and I was delighted to stand alongside you on Monday to mark White Ribbon Day at the vigil organised by our colleague and friend, Joyce Watson AM. Now, one area I think you'll be particularly interested in is the White Ribbon youth advocate programme, which encourages young people to sign the White Ribbon promise. Deputy Minister, will you explore how the Welsh Government can support this programme, particularly with online content, which is more likely to be accessed by our younger generation?
Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Mae trais mewn perthynas yn fater iechyd cyhoeddus difrifol ymhlith plant a phobl ifanc. Cynhaliodd Prifysgol Caerdydd ymchwil helaeth i'r mater hwn yn ddiweddar, a chanfuwyd bod bylchau yn y cymorth. Ddirprwy Weinidog, os nad ydym yn mynd i'r afael â'r mater hwn, gallai cenedlaethau'r dyfodol syrthio drwy'r bwlch rhwng cymorth trais yn y cartref a gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer plant. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i ymateb i ganfyddiadau'r adroddiad?
Weinidog, gwn eich bod wedi hyrwyddo'r achos o roi diwedd ar gam-drin mewn perthynas, ac roeddwn yn falch iawn o gael sefyll wrth eich ochr ddydd Llun i nodi Diwrnod Rhuban Gwyn yn yr wylnos a drefnwyd gan ein cyd-Aelod a'n cyfaill, Joyce Watson AC. Nawr, un maes rwy'n credu y bydd gennych ddiddordeb arbennig ynddo yw rhaglen eiriolwr ieuenctid y Rhuban Gwyn, sy'n annog pobl ifanc i lofnodi addewid y Rhuban Gwyn. Ddirprwy Weinidog, a wnewch chi archwilio sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi'r rhaglen hon, yn enwedig gyda chynnwys ar-lein, sy'n fwy tebygol o gael ei weld gan ein cenhedlaeth iau?
Thank you, again, Jack Sargeant. I was very pleased to be beside you on the vigil. What was good about the vigil was that it was a cross-party vigil and we had speakers from across the Chamber, but it wouldn't have happened without Joyce Watson, who has supported and initiated that vigil every day, and, indeed, earlier in the day, we were in the cathedral, which also Joyce initiated, 16 years ago. It was an important event.
Just in terms of the importance of your question, I joined one of the workshops where we heard from youth advocates from Gwent Police, and they were some of the first White Ribbon youth advocates in the UK coming forward. My officials are working with colleagues in education to design and pilot a health and well-being peer mentoring challenge for the advanced Welsh baccalaureate, which will also promote the Welsh White Ribbon youth advocate programme. Also, we'll be looking at the best ways to raise awareness of this programme online, with our communications and education colleagues, to ensure that we can reach as many people as possible.
Diolch, unwaith eto, Jack Sargeant. Roeddwn yn falch iawn o fod wrth eich ochr yn yr wylnos. Yr hyn a oedd yn dda am yr wylnos oedd ei bod yn wylnos drawsbleidiol a bod gennym siaradwyr o bob rhan o'r Siambr, ond ni fyddai wedi digwydd heb Joyce Watson, sydd wedi cefnogi a chychwyn yr wylnos honno bob dydd, ac yn wir, yn gynharach yn y dydd, roeddem yn yr eglwys gadeiriol, rhywbeth arall a gychwynnwyd gan Joyce 16 mlynedd yn ôl. Roedd yn ddigwyddiad pwysig.
O ran pwysigrwydd eich cwestiwn, ymunais ag un o'r gweithdai lle clywsom gan eiriolwyr ieuenctid o Heddlu Gwent, a hwy oedd rhai o'r eiriolwyr ieuenctid Rhuban Gwyn cyntaf yn y DU. Mae fy swyddogion yn gweithio gyda chydweithwyr yn y byd addysg i gynllunio a threialu her fentora cymheiriaid iechyd a lles ar gyfer diploma uwch bagloriaeth Cymru, a fydd hefyd yn hyrwyddo rhaglen eiriolwr ieuenctid Rhuban Gwyn Cymru. Hefyd, byddwn yn edrych ar y ffyrdd gorau o godi ymwybyddiaeth o'r rhaglen hon ar-lein, gyda'n cydweithwyr cyfathrebu ac addysg, er mwyn sicrhau y gallwn gyrraedd cynifer o bobl ag sy'n bosibl.
I'd like to thank Jack Sargeant for raising this really important question today. I wonder if the Minister agrees with me that one of the issues that's key in the way that young people perceive healthy relationships and what's acceptable is the exposure at a very young age of so many of our young men and women to pornography, some of it of a very violent nature, which infects their idea of what is a normal or what is a healthy and respectful relationship. I'd like to ask the Minister today if she will have further discussions with the Minister for Health and Social Services about what more we might be able to do through the new curriculum, but also immediately, to work with schools, and also with youth groups, where some young people who perhaps find it harder to take a message in a classroom might hear that in a more informal setting to counteract some of these terrible misogynistic messages that our young people receive from, particularly, online content that is so difficult to control.
Hoffwn ddiolch i Jack Sargeant am godi'r cwestiwn gwirioneddol bwysig hwn heddiw. Tybed a yw'r Gweinidog yn cytuno mai un o'r materion sy'n allweddol yn y ffordd y mae pobl ifanc yn dirnad perthynas iach a'r hyn sy'n dderbyniol yw'r modd y daw cynifer o ddynion a menywod ifanc i gysylltiad â phornograffi yn ifanc iawn, ac mae rhywfaint ohono'n dreisgar iawn ei natur, sy'n heintio eu syniad o'r hyn sy'n normal neu'r hyn sy'n berthynas iach a pharchus. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog heddiw a wnaiff hi gael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â beth arall y gallem ei wneud drwy'r cwricwlwm newydd, ond hefyd ar unwaith, i weithio gydag ysgolion, a gyda grwpiau ieuenctid, fel bod rhai pobl ifanc, sydd efallai yn ei chael yn anos derbyn neges mewn ystafell ddosbarth, yn gallu clywed y neges honno mewn lleoliad mwy anffurfiol er mwyn gwrthweithio rhai o'r negeseuon gwreig-gasaol ofnadwy y mae ein pobl ifanc yn eu cael, yn enwedig o gynnwys ar-lein, sydd mor anodd ei reoli.
I do welcome that question, Helen Mary Jones, and I know that the Minister for Education is also joining me today in accepting that. There are a number of approaches that we're already taking, for example, I'm sure you'll be aware of the Spectrum project that we're funding, going into schools to teach about healthy relationships. We actually do have a 'This is not OK' communications campaign aimed at children and young people, and it has to take on board what they might also be facing and experiencing in terms of pornography and misogyny.
We're funding counselling in schools, as we've said, but also, most importantly, developing the new cross-curricula education on sexuality and relationships, and also, it is about working with young people more informally, as you say. That is where we have to also work with those volunteers as well as professionals who work with children and young people. Training professionals to ask and act so that they recognise the signs of violence and abuse is crucial in terms of signposting for support.
Rwy'n croesawu'r cwestiwn hwnnw, Helen Mary Jones, a gwn fod y Gweinidog Addysg hefyd yn derbyn hynny heddiw. Rydym eisoes wedi mabwysiadu nifer o ddulliau, er enghraifft, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o'r prosiect Sbectrwm rydym yn ei ariannu, sy'n mynd i ysgolion i addysgu am berthnasoedd iach. Mewn gwirionedd, mae gennym ymgyrch gyfathrebu 'Dyw hyn ddim yn iawn' wedi'i hanelu at blant a phobl ifanc, ac mae'n rhaid i'r ymgyrch honno ystyried yr hyn y gallent fod yn ei wynebu a'i brofi o ran pornograffi a gwreig-gasineb hefyd.
Rydym yn ariannu cwnsela mewn ysgolion, fel rydym wedi'i ddweud, ond hefyd, yn bwysicaf oll, rydym yn datblygu'r addysg drawsgwricwlaidd newydd ar rywioldeb a pherthnasoedd, a hefyd, mae'n ymwneud â gweithio gyda phobl ifanc yn fwy anffurfiol, fel y dywedwch. Mae'n rhaid inni hefyd weithio gyda'r gwirfoddolwyr yn ogystal â gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc. Mae hyfforddi gweithwyr proffesiynol i ofyn a gweithredu fel eu bod yn adnabod arwyddion trais a cham-drin yn hollbwysig o safbwynt cyfeirio pobl at gymorth.
I have to congratulate Cardiff University for actually looking at this; for seeing the link between all violence and relationship violence, and doing some work underneath it. I think that there is more work that needs to be done. What we have here in this headline is just that: figures. But what we really need to start to understand is what's behind those figures, what is it that produces those figures? When we say that it's a public health issue, it is, but the emotional scars will stay with people for life, and the mental stress and the stigma will also potentially stay with those individuals for life. To experience that at such a young time, when you're first starting out on your journey as an independent individual, is really, really difficult.
Some five years ago, I did a very quick online survey of 100 young people under the age of 21, and I was shocked then by the responses to several questions, but one specifically:'Do you think it's okay to slap your partner?' Over 50 per cent said, 'Yes, that's fine', and there wasn't really a great separation between girls and boys, although there were more girls than boys who thought that that was okay. So, knowing that, then, and knowing this, now, I think the best thing that perhaps we can do, moving forward, is to ensure that all places where children are and where they congregate, whether that's a school, a sports club, a youth club, or any other venue, we have well-supported and funded programmes that teach them about control, and what control looks like. If they happen to meet somebody who says, 'I think it's great, you look lovely, let's have a nice meal at home', and every time, you're only ever being taken out to where they live, and being more and more isolated, individual young people will think that that's a compliment; they won't necessarily see that that's the start of a controlling, potentially highly abusive and dangerous situation for them to be in.
There are many organisations out there who offer this help, and many organisations who would be pleased to help us help those young people. So, my question here today is knowing what we know now, we can't afford to ignore it, we can't afford for any of those young people to become one of those statistics that I had, the candles here—163 women killed by men last year. So, we must intervene now, and we must, actually, now put our money where our mouth is.
Mae'n rhaid imi longyfarch Prifysgol Caerdydd am edrych ar hyn mewn gwirionedd; am weld y cysylltiad rhwng trais yn gyffredinol a thrais mewn perthynas, a gwneud gwaith arno. Credaf fod angen gwneud mwy o waith. Yr unig beth sydd gennym yn y pennawd yw hynny'n union: ffigurau. Ond mae angen inni ddechrau deall beth sydd y tu ôl i'r ffigurau hynny, beth sy'n cynhyrchu'r ffigurau hynny? Pan fyddwn yn dweud ei fod yn fater iechyd cyhoeddus, mae hynny'n wir, ond bydd y creithiau emosiynol yn aros gyda phobl am oes, a bydd y straen feddyliol a'r stigma hefyd, o bosibl, yn aros gyda'r unigolion hynny am oes. Mae profi hynny mor ifanc, pan fyddwch yn cychwyn ar eich taith fel unigolyn annibynnol, yn wirioneddol anodd.
Oddeutu pum mlynedd yn ôl, cynhaliais arolwg cyflym ar-lein i 100 o bobl ifanc dan 21 oed, ac fe'm synnwyd gan yr ymatebion i sawl cwestiwn, ond un yn benodol: 'A ydych chi'n credu ei bod hi'n iawn i slapio eich partner?' Dywedodd dros 50 y cant, 'Ydw, mae hynny'n iawn', ac nid oedd gwahaniaeth mawr rhwng merched a bechgyn, er bod mwy o ferched na bechgyn yn meddwl bod hynny'n iawn. Felly, o wybod hynny, a chan wybod hyn yn awr, credaf mai'r peth gorau y gallwn ei wneud, wrth symud ymlaen, yw sicrhau, ym mhob man lle mae plant a lle mae plant yn ymgynnull, boed yn yr ysgol, mewn clwb chwaraeon, clwb ieuenctid, neu unrhyw leoliad arall, fod gennym raglenni wedi'u cefnogi a'u hariannu'n dda sy'n eu haddysgu am reolaeth, a sut beth yw rheolaeth. Os ydynt yn digwydd cyfarfod â rhywun sy'n dweud, 'Rwy'n credu ei fod yn wych, rwyt ti'n edrych yn hyfryd, gad i ni gael pryd o fwyd braf gartref', a bob tro, ni fyddant yn mynd â chi i unman heblaw lle maent yn byw, a chael eich ynysu fwyfwy, bydd rhai pobl ifanc yn meddwl bod hynny'n ganmoliaeth; ni fyddant o reidrwydd yn gweld y gallai hynny arwain at reoli, a sefyllfa a allai fod yn hynod o gamdriniol a pheryglus iddynt fod ynddi.
Mae llawer o sefydliadau'n cynnig y cymorth hwn, a llawer o sefydliadau a fyddai'n falch o'n helpu ni i helpu'r bobl ifanc hynny. Felly, fy nghwestiwn i yma heddiw yw, gan gwybod yr hyn rydym yn ei wybod yn awr, ni allwn fforddio ei anwybyddu, ni allwn fforddio i unrhyw un o'r bobl ifanc hynny ddod yn un o'r ystadegau a gefais, y canhwyllau yma—163 o fenywod a gafodd eu lladd gan ddynion y llynedd. Felly, mae'n rhaid inni ymyrryd yn awr, ac mae'n rhaid inni roi ein harian ar ein gair mewn gwirionedd.
Well, I also thank Joyce Watson for that question and for, obviously, the leadership she's taken. I agree that Cardiff University has produced a very valuable piece of work, particularly looking at our young people. I think on Monday night, many people in the Chamber today heard of those moving experiences of survivors—a young woman, a survivor, who talked about how she couldn't have come out of her experiences of abuse and coercive control without the support of New Pathways. Of course, there are a number of organisations, Women's Aid and Bawso, who were all there on Monday, who are supporting, and Llamau and Hafan Cymru—so many. But also, I have to mention the young police officer from north Wales who told of his life when his mother was stabbed and killed, and the impact it's had on his life. He is now a serving police office in the North Wales Police in the domestic abuse unit. Survivors are crucial to the way forward, in terms of policy.
And I'm glad that we also launched a communications campaign during freshers' week this year, and those messages were targeted at university students. This was the third phase of 'This is Not Love. This is Control'. Diolch yn fawr.
Wel, hoffwn ddiolch hefyd i Joyce Watson am y cwestiwn hwnnw ac yn amlwg, am yr arweiniad y mae wedi'i roi. Cytunaf fod Prifysgol Caerdydd wedi cynhyrchu darn gwerthfawr iawn o waith, gan edrych yn arbennig ar ein pobl ifanc. Nos Lun, rwy'n credu, clywodd llawer o bobl sydd yn y Siambr heddiw am brofiadau emosiynol goroeswyr—siaradodd menyw ifanc, goroeswr, ynglŷn â sut na fyddai wedi gallu ymdopi â'i phrofiadau o gamdriniaeth a rheolaeth drwy orfodaeth heb gefnogaeth Llwybrau Newydd. Wrth gwrs, mae nifer o sefydliadau, Cymorth i Fenywod a BAWSO, a oedd i gyd yno ddydd Llun, yn rhoi cefnogaeth, a Llamau a Hafan Cymru—cynifer ohonynt. Ond hefyd, mae'n rhaid i mi sôn am y swyddog heddlu ifanc o ogledd Cymru a siaradodd am yr adeg y cafodd ei fam ei thrywanu a'i lladd, a'r effaith a gafodd ar ei fywyd. Mae bellach yn swyddog heddlu sy'n gwasanaethu yn uned cam-drin domestig Heddlu Gogledd Cymru. Mae goroeswyr yn hanfodol i'r ffordd ymlaen, o ran polisi.
Ac rwy'n falch ein bod hefyd wedi lansio ymgyrch gyfathrebu yn ystod wythnos y glas eleni, ac roedd y negeseuon hynny wedi'u targedu at fyfyrwyr prifysgol. Hwn oedd trydydd cam 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn'. Diolch yn fawr.
Thank you. The second topical question this afternoon is from Andrew R.T. Davies.
Diolch. Mae'r ail gwestiwn amserol y prynhawn yma gan Andrew R.T. Davies.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am statws yr asesiad o'r effaith amgylcheddol a wnaed ar losgydd y Barri, o gofio bod profion yn y gwaith eisoes wedi dechrau? 370
2. Will the Minister make a statement on the status of the environmental impact assessment made of the Barry incinerator, given that testing at the plant has already commenced? 370
The written statement of May 2019 announced our intention to consult on an environmental statement that the developer of the plant was offering to prepare in relation to planning permission 2015/00031/OUT. That environmental statement has since been received and we have procured an independent consultant, WSP, to assist and undertake an analysis of the information submitted on behalf of the developer. I will undertake the public consultation described in the statement.
Cyhoeddodd datganiad ysgrifenedig mis Mai 2019 ein bwriad i ymgynghori ar ddatganiad amgylcheddol roedd datblygwr y safle yn cynnig ei baratoi mewn perthynas â chaniatâd cynllunio 2015/00031/OUT. Mae'r datganiad amgylcheddol hwnnw wedi dod i law ers hynny ac rydym wedi caffael ymgynghorydd annibynnol, Cynllun Gofodol Cymru, i gynorthwyo a chynnal dadansoddiad o'r wybodaeth a gyflwynwyd ar ran y datblygwr. Byddaf yn cynnal yr ymgynghoriad cyhoeddus a ddisgrifir yn y datganiad.
Thank you, Minister, for that answer, and I'm grateful for the organiser's update in the business statement yesterday over this evidence coming before the Welsh Government. Can you give us an assurance on two fronts, please? One, that the evidence that has been provided by the developer is of the quality that an environmental impact assessment would have had to have been at. And secondly, that no commercial operations will begin at the incinerator until the Welsh Government has formed its opinion, based on the evidence that the developer has given you.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog, ac rwy'n ddiolchgar am ddiweddariad y trefnydd yn y datganiad busnes ddoe mewn perthynas â'r dystiolaeth hon a gyflwynir i Lywodraeth Cymru. A allwch chi roi sicrwydd inni mewn perthynas â dau beth, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, fod y dystiolaeth a ddarparwyd gan y datblygwr o'r un ansawdd ag y byddai asesiad o'r effaith amgylcheddol wedi bod. Ac yn ail, na fydd unrhyw weithgarwch masnachol yn dechrau ar safle'r llosgydd hyd nes y bydd Llywodraeth Cymru wedi ffurfio'i barn, ar sail y dystiolaeth y mae'r datblygwr wedi'i rhoi i chi.
I thank the Member. I know that the Member has a longstanding ongoing interest in this area. Clearly, the information that the developer will bring in terms of the environmental statement is in line with what we would expect. Clearly, this will be analysed by the independent consultant to look at any gaps and anything that we need to take forward, and we will consider everything carefully and with due diligence as the Member would anticipate and expect.
Diolch i'r Aelod. Gwn fod gan yr Aelod ddiddordeb parhaus yn y maes hwn ers amser. Yn amlwg, mae'r wybodaeth y bydd y datblygwr yn ei chyflwyno mewn perthynas â'r datganiad amgylcheddol yn cyd-fynd â'r hyn y byddem yn ei ddisgwyl. Yn amlwg, caiff ei ddadansoddi gan yr ymgynghorydd annibynnol i edrych ar unrhyw fylchau ac unrhyw beth y mae angen inni fwrw ymlaen ag ef, a byddwn yn ystyried popeth yn ofalus, a chyda diwydrwydd dyladwy, fel y byddai'r Aelod yn ei ragweld ac yn ei ddisgwyl.
There is, of course, a wider question here, isn't there? Because we always hear these warm words from the Welsh Government about the need for a clean air Act, but you allow a technology that sees incinerators release various air pollutants, including nitrogen oxide, sulphur dioxide, particulate matter, lead, mercury, dioxins, et cetera, et cetera. You introduce the Well-being of Future Generations Act (Wales) 2015, with its emphasis on the preventative approach, yet you allow a technology that can have serious public health effects, including increased cancer risk through to respiratory illnesses, cardiac disease, reproductive, developmental and neurological problems. You declare a climate emergency as well, of course, yet the Barry incinerator, as we know, will add over 100,000 tonnes of carbon dioxide into our atmosphere, breaching the first, the third, the fourth and the seventh well-being goals, stemming, of course, from the well-being of future generations Act.
So, is it not time, now, for a moratorium on such incinerators, or, at least, a moratorium until you address some of the underlying issues around waste that your proposed new zero-waste strategy should deal with, when we see it? But, if you are intent on pursuing support for this kind of technology, then should we not at the very least be banning incinerators from being built anywhere near schools, hospitals, residential areas and the like?
Wrth gwrs, mae yna gwestiwn ehangach yma, onid oes? Rydym bob amser yn clywed y geiriau calonogol hyn gan Lywodraeth Cymru am yr angen am Ddeddf aer glân, ond rydych yn caniatáu technoleg lle mae llosgyddion yn rhyddhau gwahanol lygryddion aer, gan gynnwys nitrogen ocsid, sylffwr deuocsid, deunydd gronynnol, plwm, mercwri, deuocsinau, ac ati. Rydych yn cyflwyno Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gyda'i phwyslais ar y dull ataliol, ac eto rydych yn caniatáu technoleg a all gael effeithiau difrifol ar iechyd y cyhoedd, gan gynnwys mwy o risg o ganser ac afiechydon anadlol, clefyd y galon, problemau atgenhedlu, datblygiadol a niwrolegol. Rydych yn datgan argyfwng hinsawdd hefyd, wrth gwrs, ac eto bydd llosgydd y Barri, fel y gwyddom, yn ychwanegu dros 100,000 tunnell o garbon deuocsid i'n hatmosffer, gan dorri'r nod llesiant cyntaf, yn ogystal â'r trydydd, y pedwerydd a'r seithfed, sy'n deillio, wrth gwrs, o Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Felly, onid yw'n bryd yn awr i ni roi moratoriwm ar losgyddion o'r fath, neu o leiaf roi moratoriwm arnynt hyd nes y byddwch wedi mynd i'r afael â rhai o'r problemau sylfaenol yn ymwneud â gwastraff y dylai eich strategaeth ddiwastraff newydd arfaethedig fynd i'r afael â hwy pan gawn ei gweld? Ond os ydych yn benderfynol o barhau i gefnogi'r math hwn o dechnoleg, oni ddylem o leiaf fod yn gwahardd llosgyddion rhag cael eu codi yn agos at ysgolion, ysbytai, ardaloedd preswyl ac ati?
The Member does raise a wider debate in terms of actually how we deal effectively with our non-recyclable waste as a responsible nation. I know the Member agrees with me that we have a duty, as a responsible nation, to prevent it both from polluting the environment or seeing that problem exported to other countries. That's the reason why we have invested in infrastructure to extract electricity and heat from this material and to dispose of it safely and to the highest environmental standards.
However, I think it's important that we recognise that the incineration of waste for heat and power should, indeed, be a transitionary step. The long-term solution is to move away from single-use plastic and the use of fossil fuels, and that we move to ban some of those single-use plastic products, but also taking steps to ensure that responsibility for end-of-life costs of materials is placed more on the producer, and in line with the producer-pays principle.
The Member refers to the upcoming new zero-waste strategy, which actually aims to not just focus on waste, but a circular economy and a move beyond where we have been before. An element of that is to look at actually what we do, and have responsibility for our own waste, and I would invite the Member to be part of that conversation in terms of actually how we deal with our waste that we cannot recycle at present but that we want to reduce in the future.
Mae'r Aelod yn codi dadl ehangach o ran sut yr awn i'r afael â'r gwastraff nad oes modd ei ailgylchu yn effeithiol fel gwlad gyfrifol. Gwn fod yr Aelod yn cytuno â mi fod gennym ddyletswydd, fel gwlad gyfrifol, i'w atal rhag llygru'r amgylchedd a'i atal rhag cael ei allforio i wledydd eraill. Dyna'r rheswm pam ein bod wedi buddsoddi mewn seilwaith i echdynnu trydan a gwres o'r deunydd hwn a chael gwared arno'n ddiogel ac yn unol â'r safonau amgylcheddol uchaf.
Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod y dylai llosgi gwastraff ar gyfer gwres a phŵer fod yn gam dros dro. Yr ateb yn y tymor hir yw rhoi'r gorau i ddefnyddio plastig untro a defnyddio tanwyddau ffosil, a'n bod yn gwahardd rhai o'r cynhyrchion plastig untro hynny, ond hefyd yn cymryd camau i sicrhau bod mwy o gyfrifoldeb am gostau diwedd oes deunyddiau yn cael ei roi ar ysgwyddau'r cynhyrchydd, ac yn unol â'r egwyddor 'y llygrwr sy'n talu'.
Mae'r Aelod yn cyfeirio at y strategaeth ddiwastraff newydd sydd ar y gweill gyda'r nod o ganolbwyntio nid yn unig ar wastraff ond ar economi gylchol a symud y tu hwnt i ble rydym wedi bod o'r blaen. Elfen o hynny yw edrych ar yr hyn rydym yn ei wneud mewn gwirionedd, a bod yn gyfrifol am ein gwastraff ein hunain, a hoffwn wahodd yr Aelod i fod yn rhan o'r sgwrs honno o ran sut rydym yn ymdrin â'n gwastraff na allwn ei ailgylchu ar hyn o bryd ond y byddwn eisiau ei leihau yn y dyfodol.
This is a very simple question: will you bring forward legislation to prevent incinerators like the one in Barry, like the one proposed in Trowbridge, like the one proposed in Usk—will you bring forward legislation to prevent such incinerators being able to be opened in Wales? It's a simple 'yes' or 'no' answer, really.
Mae hwn yn gwestiwn syml iawn: a wnewch chi gyflwyno deddfwriaeth i atal llosgyddion fel yr un yn y Barri, fel yr un arfaethedig yn Trowbridge, fel yr un arfaethedig ym Mrynbuga—a wnewch chi gyflwyno deddfwriaeth i atal pobl rhag gallu agor llosgyddion o'r fath yng Nghymru? Mae'n ateb 'gwnaf' neu 'na wnaf' syml, mewn gwirionedd.
It's not. Deputy Presiding Officer, I'll refer the Member to my previous response to Llyr Gruffydd—that this is a wider debate to be had, and one that we need to have, going forward, when we discuss our future waste strategy.
Nac ydy. Ddirprwy Lywydd, hoffwn gyfeirio'r Aelod at fy ymateb blaenorol i Llyr Gruffydd—fod hon yn ddadl ehangach i'w chael, a'i bod yn un y mae angen inni ei chael, wrth symud ymlaen, pan fyddwn yn trafod ein strategaeth wastraff ar gyfer y dyfodol.
Thank you.
Diolch yn fawr.
Item 4 on the agenda, the 90-second statement—Dawn Bowden.
Eitem 4 ar yr agenda, y datganiad 90 eiliad—Dawn Bowden.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I hope the National Assembly will join me in marking Electrical Fire Safety Week Wales, which is taking place between 25 and 29 November 2019. Electrical Safety First is a charity that works to prevent electrical accidents and fires in the home in Wales. Whilst the overall number of accidental fires in Wales is in sustained decline, fires with an electrical distribution source have continued to rise. Furthermore, it's reported that 27,000 homes in Wales are at a real risk of electrical problems. The charity has recently produced a report entitled 'Improving Electrical Safety and Preventing Fires in Wales'.
As Assembly Members, we have the power to play a part in protecting vulnerable constituents from fires and electrical accidents in their homes. So, can I thank those Members of this Senedd who are sharing these important safety messages with their constituents as part of electrical safety week? Take pride in the fact that you are helping to prevent accidents and fires caused by electricity in homes. The evidence tells us that these messages are very important in those communities with concentrations of older housing stock, and that will include many Valleys communities like my own in Merthyr Tydfil and Rhymney.
As it happens, I do know from personal experience that electrical safety and preventing fires from electrical distribution is important. So, please take the chance to support Electrical Fire Safety Week in Wales, because, put quite simply, it can help save lives.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad Cenedlaethol yn ymuno â mi i nodi Wythnos Diogelwch Tanau Trydanol Cymru, sy'n cael ei chynnal rhwng 25 a 29 Tachwedd 2019. Mae Electrical Safety First yn elusen sy'n gweithio i atal damweiniau trydanol a thanau yn y cartref yng Nghymru. Er bod nifer gyffredinol y tanau damweiniol yng Nghymru yn parhau i ddisgyn, mae nifer y tanau â ffynhonnell ddosbarthu drydanol wedi parhau i godi. Yn ogystal, adroddwyd bod 27,000 o gartrefi yng Nghymru mewn perygl gwirioneddol o broblemau trydanol. Yn ddiweddar, cynhyrchodd yr elusen adroddiad o'r enw 'Gwella Diogelwch Trydanol ac Atal Tanau yng Nghymru'.
Fel Aelodau Cynulliad, mae gennym bŵer i chwarae rhan yn y broses o amddiffyn etholwyr sy'n agored i niwed rhag tanau a damweiniau trydanol yn eu cartrefi. Felly, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau o'r Senedd hon sy'n rhannu'r negeseuon diogelwch pwysig hyn gyda'u hetholwyr fel rhan o wythnos diogelwch trydanol? Dylech ymfalchïo yn y ffaith eich bod yn helpu i atal damweiniau a thanau sy'n cael eu hachosi gan drydan mewn cartrefi. Mae'r dystiolaeth yn dweud wrthym fod y negeseuon hyn yn bwysig iawn yn y cymunedau sydd â chrynoadau o stoc dai hŷn, a bydd hynny'n cynnwys llawer o gymunedau'r Cymoedd fel fy rhai i ym Merthyr Tudful a Rhymni.
Fel y mae'n digwydd, rwy'n gwybod o brofiad personol fod diogelwch trydanol ac atal tanau o ffynhonnell ddosbarthu drydanol yn bwysig. Felly, manteisiwch ar y cyfle i gefnogi Wythnos Diogelwch Tanau Trydanol yng Nghymru, oherwydd, yn syml iawn, gall helpu i achub bywydau.
Thank you.
Diolch yn fawr.
Item 5 on the agenda is a debate on Stage 4 of the Senedd and Elections (Wales) Bill. I call on the Llywydd to move the motion—Llywydd.
Eitem 5 ar yr agenda yw dadl ar Gyfnod 4 y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). Galwaf ar y Llywydd i wneud y cynnig—Lywydd.
Cynnig NDM7208 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru).
Motion NDM7208 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Senedd and Elections (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth gyflwyno'r cynnig yma heddiw i gymeradwyo'n derfynol y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru), dwi eisiau cymryd y cyfle i gloriannu yn fyr hanes y Mesur yma a'i gynnwys.
Mae i'r Bil sawl agwedd: ailenwi y Cynulliad yn 'Senedd', newid yr etholfraint, newid y categorïau o bobol sy'n anghymwys i sefyll etholiad i'r Cynulliad neu i wasanaethu fel Aelod. Heddiw, byddwn yn pleidleisio ar Fil sydd angen o leiaf 40 pleidlais i basio. Bil cyfansoddiadol yw hwn, a'r pwerau i ni greu deddfwriaeth o'r math yma ond wedi eu datganoli i'r Cynulliad yma yn 2017. Dyma un o’r ychydig achlysuron yn ein Senedd pan fo angen uwchfwyafrif i basio deddfwriaeth. Yr achlysur diwethaf oedd pleidlais ar refferendwm 2011 ar bwerau deddfu cynradd. Dan Reol Sefydlog 6.21, bydd gan y Dirprwy Lywydd a minnau’r cyfle i bleidleisio ar y Bil yma, ac mi fyddaf i a'r Dirprwy Lywydd, mae'n debyg, yn defnyddio ein hawl i bleidleisio y prynhawn yma.
Heddiw, felly, mi fyddwn yn pleidleisio ar roi'r bleidlais i bobol ifanc 16 ac 17 yn etholiadau'r Senedd yma yn 2021. Deddf Cynrychiolaeth y Bobl yn 1969 a ostyngodd yr oedran pleidleisio o 21 i 18, ac felly mae’r ddarpariaeth i ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 oed yn un hir ddisgwyliedig i rai. Ym Mai 2013, pleidleisiodd mwyafrif clir o Aelodau’r Senedd yma o blaid gostwng yr oedran pleidleisio unwaith eto. Mi gymerodd 10,000 o bobl ifanc ran mewn ymgynghoriad gan y Comisiwn yn 2014 ar yr oedran pleidleisio. Mae'r rhan fwyaf o'r bobol ifanc hynny yng nghanol eu 20au erbyn heddiw. Dyma gyfle i wireddu eu dymuniad nhw bryd hynny, ac i wneud y bleidlais yn realiti i bobl ifanc heddiw.
Fe ddaeth yr argymhelliad i newid y ddeddfwriaeth ar anghymwyso o waith y pwyllgor cyfansoddiadol yn y pedwerydd Cynulliad, ac fe ddaeth y dymuniad i ailenwi y Cynulliad i adlewyrchu ein cyfrifoldebau seneddol gan bleidlais ganddom ni yma yn 2016. Ffrwyth y gwaith a'r penderfyniadau yma sydd wrth wraidd y ddeddfwriaeth yma heddiw.
Diolch i banel arbenigol Laura McAllister am y gwaith a'r argymhelliad ar bleidleisio 16 ac 17 hefyd, a diolch hefyd i bwyllgorau'r Cynulliad yma am waith sgrwtini manwl i ddylanwadu ar y Bil sydd ger ein bron heddiw. Gair o ddiolch personol a phenodol wrthyf i i'r tîm staff arbennig sydd wedi cyd-weithio gyda fi ar ddatblygiad y Mesur yma. Gallwn fod yn hyderus fod gan y Comisiwn bobl o'r safon uchaf posib yn rhoi cefnogaeth i ni fel Aelodau ar ddeddfwriaeth, a dwi'n hynod o ddiolchgar i'r tîm brwd a phroffesiynol o staff a weithiodd gyda fi ar y ddeddfwriaeth yma. Hefyd, yn yr un modd, i'r staff o fewn y Llywodraeth a gyfrannodd at agweddau o'r Mesur hefyd; diolch iddyn nhw yn yr yn modd.
Wrth gwrs, mae'r Bil yr ydym heddiw, ym mis Tachwedd, yn pleidleisio arno yn wahanol i'r Bil a gyflwynais i ym mis Chwefror eleni, mewn amryw o ffyrdd. Yn gyntaf, enw swyddogol yn y Gymraeg a’r Saesneg fydd i'r Senedd—Senedd Cymru a Welsh Parliament. Hefyd, bydd yr etholfraint yn cynnwys gwladolion tramor cymwys. Bydd cynghorwyr yn anghymwys i fod yn Aelodau o’r Senedd, a bydd y Comisiwn Etholiadol yn cael ei gyllido gan ac yn atebol i’r Cynulliad am etholiadau Cymreig.
Gwn nad yw pob grŵp gwleidyddol yn fodlon gyda phob un o’r elfennau yma. Grŵp Plaid Cymru a rhai Aelodau eraill, gan gynnwys minnau, fel mae'n digwydd, yn anfodlon gyda'r newid i enw dwyieithog; y grŵp Torïaid yn fodlon gyda'r newid hwnnw, ond yn anfodlon gyda chyflwyno pleidleisiau i wladolion tramor cymwys. Mae Bil yn newid dros gyfnod sgrwtini a byddwn yn gofyn i Aelodau, wrth bleidleisio, i gadw mewn cof y cyfanwaith yr ydym yn creu heddiw. Bil sy'n rhoi enw ar ein deddfwrfa sy’n adlewyrchiad gwirioneddol o’i statws cyfansoddiadol, ac yn gwella dealltwriaeth y cyhoedd o gyfrifoldebau’r Senedd. Bil hefyd sy’n creu Senedd sy’n fwy cynhwysol, amrywiol ac effeithiol, ac a fydd yn cryfhau ein democratiaeth ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.
Mae'n wir fod angen mwy o newidiadau ar ein Senedd, a bydd hynny angen deddfwriaeth eto yn y dyfodol agos gobeithio. Ond, am heddiw, dewch i ni gymryd y cam pwysig yma i bleidleisio dros gryfhau sail ein democratiaeth seneddol yma yng Nghymru.
Thank you, Deputy Presiding Officer. In introducing this motion today to finally approve the Senedd and Elections (Wales) Bill, I wish to take this opportunity to briefly summarise the Bill’s background and its content.
The Bill has many facets: renaming the Assembly as 'Senedd', changing the franchise, reforming the categories of people who are disqualified from standing for election to the Assembly or from serving as a Member. Today, we will be voting on a Bill that requires at least 40 votes to pass. This is a constitutional Bill, and the powers to create such legislation were only devolved to this Assembly in 2017. This is one of the few occasions in our Senedd when a supermajority is required to pass legislation. The last such occasion was a vote on holding the 2011 referendum on primary law-making powers. In accordance with Standing Order 6.21, the Deputy Presiding Officer and I will have an opportunity to vote on this Bill, and both myself and the Deputy Presiding Officer are likely to exercise that right this afternoon.
Today, we will be voting on extending the franchise to 16 and 17-year-olds for the Senedd elections in 2021. It was the Representation of the People Act 1969 that lowered the voting age from 21 to 18, and, so, the provision to extend the franchise to 16-year-olds is long overdue for some. In May 2013, a clear majority of Members of this Senedd voted in favour of lowering the voting age. Ten thousand young people participated in a Commission consultation in 2014 on the voting age. Most of those young people are now in their mid-20s. This is an opportunity to realise their aspirations back then, and to make voting a reality for young people today.
The recommendation to reform the legislation around disqualification arose from the work of the constitutional committee in the fourth Assembly, and the desire to rename the Assembly to reflect our parliamentary responsibilities emanated from a vote by ourselves here back in 2016. The fruit of this work and these decisions are at the root of this legislation today.
I’d like to thank the Laura McAllister expert panel for the work and recommendation on votes at 16 and 17, and I would also like to thank the Assembly committees for their detailed scrutiny of the Bill, which has influenced the Bill before us today. A personal word of thanks for the excellent staffing team who have worked with me on the development of this Bill. We can be confident that the Commission has people of the highest possible quality supporting us as Members on legislative matters. And I'm particularly grateful to the professional and enthusiastic team of staff who worked with me on this legislation. Likewise, to the staff within Government who contributed towards aspects of the Bill too. I would like to thank them.
Now, of course, the Bill we will be voting on today, in November, is different to the Bill that I introduced in February of this year, in many ways. First of all, the Senedd will have a bilingual name—Senedd Cymru and Welsh Parliament. Also, the franchise will include qualifying foreign nationals. Councillors will be disqualified from being Members of the Senedd, and the Electoral Commission will be funded by, and will be accountable to, the Assembly for Welsh elections.
I know that not all political groups are satisfied with all of these elements. The Plaid Cymru group and some other Members, including myself, as it happens, are unhappy with the change to a bilingual name. The Conservative group is satisfied with that change, but is dissatisfied with introducing votes for qualifying foreign nationals. A Bill does evolve over the scrutiny period, and I would ask Members, as they vote, to bear in mind that this Bill is greater than the sum of its parts. It’s a Bill that gives our legislature a name that truly reflects its constitutional status and improves public understanding of the Senedd’s responsibilities. It’s a Bill that also creates a Senedd that is more inclusive, diverse and effective, and that will strengthen our democracy for the twenty-first century.
It’s true that further reform is needed for our Senedd, and that will require further legislation in the near future, I hope. But, for today, let’s take the step to vote to strengthen the foundations of our parliamentary democracy here in Wales.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I say that I'm very disappointed indeed not to be able to vote for the Bill, and indeed to be voting against it actively? And the reason for that is there are very welcome things in the Bill, which the Presiding Officer has outlined. Although we have a free vote on the issue of extending the franchise to 16 and 17-year-olds, it's something I've been very keen to support for many years, and I do believe it's an idea that its time has come, and it would reshape a lot of our political discourse if we did have 16 and 17-year-olds on the electoral register. And it really is quite devastating to me that I'm not going to get the opportunity, for reasons I will outline in a moment, to vote for that really powerful extension of the franchise.
I think it's also important that we recognise this institution as a Senedd, and in English as a Parliament. I think this is a great step forward. Devolution—as, well, lots of people claim to have said it; it may have been Ron Davies—is a process not an event. But we've had a sort of nearly 20-year constitutional convention working out what sort of form of devolution we really wanted. And we started as a sort of county council on stilts—although I have to say our Presiding Officer then made sure that we acted always much more like a proper Assembly. But we have become what I would say is a classic Westminster-model institution, and the name Parliament, or Senedd, is appropriate recognition of that.
I also welcome the Bill because it clarifies and streamlines the rules on disqualification. And Members may recall that I did chair the Constitutional and Legislative Affairs Committee in the fourth Assembly, when that report was drafted.
However, in introducing the right for foreign nationals to vote, this Bill, in our view, becomes unsupportable. It's a major change to a Commission Bill that the Commission did not want. And I do remind people that this novel idea is not common practice anywhere else, as far I'm aware, and it also brings with it the right to stand for this institution, and presumably hold office in it. It's been completely unscrutinised, introduced by the Government without scrutiny, introduced at Stage 2. It's really quite a shocking thing to do on a constitutional Bill that requires, as the Presiding Officer said, a supermajority. It's quite insulting, frankly, to those who have genuine concerns about the lack of scrutiny.
So, the Conservative group, in voting against this Bill, will not be voting against a former Commission Bill, but a Bill that, unfortunately, has been hijacked by the Welsh Government. And I have to say, Presiding Officer, I think you've been singularly badly served by the Government on this occasion.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud fy mod yn siomedig iawn nad wyf yn gallu pleidleisio dros y Bil, ac yn wir, yn siomedig i fod yn pleidleisio yn ei erbyn? A'r rheswm am hynny yw oherwydd bod pethau sydd i'w croesawu'n fawr yn y Bil, fel yr amlinellodd y Llywydd. Er bod gennym bleidlais rydd ar fater estyn yr etholfraint i bobl ifanc 16 ac 17 oed, mae'n rhywbeth rwyf wedi bod yn awyddus iawn i'w gefnogi ers blynyddoedd lawer, ac rwy'n credu bod ei amser wedi dod ac y byddai'n ailffurfio llawer o'n trafodaeth wleidyddol pe bai gennym bobl ifanc 16 ac 17 oed ar y gofrestr etholiadol. Ac mae'n wirioneddol ddinistriol i mi na fyddaf yn cael cyfle, am resymau y byddaf yn eu hamlinellu yn y man, i bleidleisio dros y cam gwirioneddol bwerus hwnnw i ymestyn yr etholfraint.
Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig ein bod yn cydnabod y sefydliad hwn fel Senedd, ac fel 'Parliament' yn y Saesneg. Rwy'n credu bod hwn yn gam mawr ymlaen. Fel y dywedodd—wel, mae llawer o bobl yn honni eu bod wedi dweud hyn; efallai mai Ron Davies a wnaeth—proses yw datganoli, nid digwyddiad. Ond rydym wedi cael rhyw fath o gonfensiwn cyfansoddiadol ers bron i 20 mlynedd i geisio canfod pa fath o ddatganoli roeddem ei eisiau mewn gwirionedd. A dechreuasom fel rhyw fath o gyngor sir ar stiltiau—er mae'n rhaid i mi ddweud bod ein Llywydd ar y pryd bob amser wedi gwneud yn siŵr ein bod yn ymddwyn yn llawer mwy fel Cynulliad go iawn. Ond rydym wedi datblygu i fod yn sefydliad clasurol, buaswn yn ei ddweud, sy'n dilyn patrwm San Steffan, ac mae'r enw Senedd, neu 'Parliament', yn gydnabyddiaeth briodol o hynny.
Rwyf hefyd yn croesawu'r Bil am ei fod yn egluro ac yn symleiddio'r rheolau mewn perthynas ag anghymhwyso. Ac efallai y bydd yr Aelodau'n cofio imi gadeirio'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn y pedwerydd Cynulliad, pan ddrafftiwyd yr adroddiad hwnnw.
Fodd bynnag, o ran cyflwyno'r hawl i wladolion tramor bleidleisio, mae'r Bil hwn, yn ein barn ni, yn anghynaliadwy. Mae'n newid mawr i Fil Comisiwn nad oedd y Comisiwn ei eisiau. Ac rwy'n atgoffa pobl nad yw'r syniad newydd hwn yn arfer cyffredin yn unman arall, hyd y gwn i, ac mae hefyd yn cyflwyno'r hawl i sefyll etholiad i'r sefydliad hwn, a dal swydd ynddo mae'n debyg. Nid yw wedi bod yn destun craffu o gwbl, ac fe'i cyflwynwyd gan y Llywodraeth heb waith craffu yng Nghyfnod 2. Mae'n beth syfrdanol i'w wneud mewn Bil cyfansoddiadol sy'n galw, fel y dywedodd y Llywydd, am uwchfwyafrif. Mae'n eithaf sarhaus, a bod yn onest, i'r rheini sydd â phryderon diffuant ynghylch y diffyg craffu.
Felly, ni fydd y grŵp Ceidwadol, wrth bleidleisio yn erbyn y Bil hwn, yn pleidleisio yn erbyn Bil Comisiwn blaenorol, ond yn hytrach Bil sydd, yn anffodus, wedi cael ei herwgipio gan Lywodraeth Cymru. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, Lywydd, credaf eich bod wedi cael eich gwasanaethu'n hynod wael gan y Llywodraeth ar yr achlysur hwn.
Mae'r bleidlais hon heddiw yn garreg filltir bwysig. Ugain mlynedd ar ôl cael ei sefydlu fel Cynulliad, prin iawn ei bwerau, rydyn ni'n pasio Deddf heddiw, gobeithio, sydd yn nodi yn ffurfiol flodeuo y Cynulliad hwnnw i mewn i Senedd genedlaethol i'n gwlad, ond sydd hefyd yn gwahodd mwy o'n dinasyddion ni—ein dinasyddion ifanc ni—i fod yn rhan o'r prosesau gwleidyddol a democrataidd sy'n sylfaen i'n bodolaeth ni fel sefydliad.
Drwy ymestyn yr hawl i bleidleisio i'n dinasyddion 16 a 17 oed, rydyn ni’n dangos ein bod ni’n ymddiried yn ein pobl ifanc ni, yn barod i wrando ar eu barn, yn cymryd eu dyheadau nhw o ddifrif. Dwi’n hyderus y gwnaiff o hefyd newid y ffordd rydyn ni’n cyfathrebu ein negeseuon ni efo yr etholwyr yn gyffredinol, ac, yn fwy na hynny, yn newid y ffordd rydyn ni’n llunio polisi ac yn dod i benderfyniadau ynglŷn â deddfwriaeth yn y lle yma.
Mae wedi bod yn destun balchder i fi—a dwi'n siarad ar ran pawb ohonom ni, dwi'n siŵr—o weld y modd mae’n Senedd Ieuenctid newydd sbon ni wedi creu cymaint o argraff yn ei blwyddyn gyntaf. Mae'n brawf, os oedd unrhyw un angen y prawf hwnnw, fod gan ein pobl ifanc ni gyfraniad enfawr i’w wneud tuag at lunio byd a siapio dyfodol sydd, wedi’r cyfan, yn eiddo iddyn nhw.
Mae yna elfennau eraill pwysig i’r Bil, o ran gwaith y Comisiwn Etholiadol mewn perthynas ag etholiadau’r Senedd, er enghraifft, ynglŷn â chymhwysedd i sefyll mewn etholiadau. Mae o'n Fil sy’n un technegol bwysig yn hynny o beth, wrth i ni gymryd cyfrifoldeb am ein trefniadau etholiadol ein hunain.
Ond gadewch i fi droi at yr elfen arall yna sydd wedi bod yn destun cryn drafod dros yr wythnosau a’r misoedd diwethaf, ac elfen sydd wedi fy siomi i a'm cyd-Aelodau ar y meinciau yma'n arw iawn o ran agwedd Llywodraeth Lafur Cymru. Sôn ydw i am enw y sefydliad yma.
Mi egluraf i eto nad am y disgrifiad dwi'n sôn. Mae'r Bil yn disgrifio y Senedd yma—y sefydliad yma—am y tro cyntaf fel 'Senedd' yn Gymraeg, 'Parliament' yn Saesneg. Mae hynny yn bwysig achos mi roddwyd yr enw 'Cynulliad' i ni er mwyn ein gosod ni yn israddol i'r Senedd newydd agorwyd yn yr Alban yr un pryd. Mi ellwch chi ddadlau bod dim ots, nad enw sy'n bwysig ond beth rydyn ni'n ei wneud ac, wrth gwrs, mae hynny'n wir. Ond mae o'n bwysig. Mae canfyddiad yn bwysig ac mae dod yn Senedd, yn Parliament, yn adlewyrchu'r ffaith bod hwn yn sefydliad gwahanol iawn bellach—yn ddeddfwrfa efo pwerau trethu.
Ond cyfle oedd yna yn fan hyn i wneud pwynt arall o egwyddor, i ddweud wrth y byd nad jest unrhyw senedd, nid unrhyw parliament, ydym ni, ond corff neilltuol Cymreig. Y cynnig oedd ein galw ni yn 'Senedd' yn swyddogol fel enw. Enw i bawb, enw Cymraeg ei iaith, dwyieithog yn ei ddefnydd. Fel cymaint o eiriau eraill, fel ein hanthem genedlaethol ni, modd i ddangos bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ein bod ni'n hyderus yn ein treftadaeth, yn unedig yn ein dyfodol ac yn dathlu'r hyn sy'n ein gwneud ni yn unigryw fel gwlad.
Dwi a Phlaid Cymru'n falch iawn ein bod ni wedi gallu cydweithio efo nifer o Aelodau Llafur y meinciau cefn ar hyn. Ond dyna ni, colli wnaethom ni wrth i'r Llywodraeth Lafur a'r Democratiaid Rhyddfrydol bleidleisio fel bloc i atal hynny ac i fynd, yn hytrach, am Senedd Cymru/Welsh Parliament.
Doedd yna ddim rhwystr gyfreithiol. Mae pob cyngor yn cadarnhau hynny. Diffyg hyder oedd o, efallai. Rhyw ofn, tybed? Ofn beth neu bwy, dwi ddim yn siŵr, gan fod arolwg barn wedi dangos yn wythnos y trafod ar Gyfnod 3 fod pobl Cymru yn cefnogi yr enw 'Senedd.' Llywodraeth sy'n barod i anelu am 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg ond sydd, hyd yn oed yn y ffordd fach yma, yn amharod i roi un platfform bach i'r Gymraeg er mwyn ei normaleiddio i bawb mewn deddfwriaeth.
Mi ydym ni wedi ennill drwy default, mewn ffordd, achos mewn ateb ysgrifenedig yr wythnos yma mi gadarnhaodd y Cwnsler Cyffredinol eto mai y 'Senedd' fyddai Llywodraeth Cymru'n ei ddefnyddio, gan cynnwys mewn peth deddfwriaeth. 'Aelod o'r Senedd' a 'Member of the Senedd' fydd ein teitlau ni fel Aelodau. Felly, Senedd fyddwn ni.
Today's vote is an important milestone. Twenty years after it was established as an Assembly, with very few powers, we are passing a law today, hopefully, that formally notes the Assembly's flowering into a national Parliament for our country, but that also invites more of our citizens—our young citizens—to be involved in the political and democratic processes that underpin our existence as an institution.
By extending the right to vote to our 16 and 17-year-old citizens, we are showing that we trust our young people, that we are willing to listen to their views, and take their aspirations seriously. I am confident that it will change the way that we communicate our messages with electors generally, and, more than that, change the way in which we make policy and come to decisions about legislation in this place.
It has been a great source of pride for me—and I speak on behalf of all of us, I'm sure—to see how our brand new Youth Parliament has made such an impact in its first year. It's proof, if anyone needed it, that our young people have a huge contribution to make to shaping a world and shaping a future that is, after all, their own.
There are other important elements to this Bill, in relation to the Electoral Commission's work regarding Senedd elections, for example, in respect of eligibility to stand for election. It is a technically important Bill in that regard, as we take responsibility for our own electoral arrangements.
But let me turn now to the other element that has been the subject of much debate over the last few weeks and months, and one that has disappointed me and my fellow Members on these benches greatly in terms of the Welsh Labour Government's approach. I'm talking about the name of this institution.
Let me explain again: I'm not talking about the description. The Bill describes this institution for the first time as a 'Senedd' in Welsh, and a 'Parliament' in English. That's important because we were given the name 'Assembly' to give us inferior status to the new Parliament that opened in Scotland at the same time. You can argue that it doesn't matter, that it isn't the name that's important, but what we do, and of course that’s true. But it is important. People's perception is important and becoming a Senedd, a Parliament, reflects the fact that this is now a vastly different institution—a legislature with taxation powers.
But there was an opportunity here to make another point of principle, to tell the world that this is not just any senedd, not just any parliament, but that we are a distinctly Welsh body. The proposal was to call us a 'Senedd', officially. A name for everyone, a Welsh language name, bilingual in its use. Like so many other words, like our national anthem, a way to show that the Welsh language belongs to everyone, that we are confident in our heritage, united in our future, and that we celebrate what makes us unique as a country.
I and Plaid Cymru are very pleased that we have been able to work with a number of backbench Labour Members on this. But, there we go, we lost, as the Labour Government and the Liberal Democrats voted en bloc to stop that, and voted instead to go for Senedd Cymru/Welsh Parliament.
There was no legal obstacle. All advice confirms that. It was a lack of confidence, perhaps. Was it fear? Fear of what or whom, I'm not sure, given that an opinion poll during the week of the Stage 3 debate showed that the people of Wales supported the name 'Senedd'. A Government that is ready to aim for 1 million Welsh speakers, but, even in this small way, is unwilling to give one platform to the Welsh language that normalises it for all of us in legislation.
We have won by default, in a way, because in a written answer this week the Counsel General said that the 'Senedd' was the term that the Welsh Government would be using, including in some legislation. 'Aelod o’r Senedd' and 'Member of the Senedd' will be our titles as Members. So, we will be a Senedd.
Yes.
Ie.
You know that I'm pretty sympathetic—. Thanks for taking the intervention. You know I'm pretty sympathetic to the name 'Senedd' and I think it's actually a very appropriate name for this Parliament. On the issue of the poll that you just referred to, perhaps on that day the majority of the people who responded did say that they would rather a monolingual name in Welsh rather than English, but the consultation, which the Commission undertook, actually came up with a different result, where many people actually wanted a bilingual name. So, a lot of that depends on the question you ask, doesn't it?
Gwyddoch fod gennyf rywfaint o gydymdeimlad—. Diolch am dderbyn yr ymyriad. Gwyddoch fod gennyf rywfaint o gydymdeimlad â'r enw 'Senedd' ac rwy'n credu ei fod yn enw priodol iawn i'r Senedd hon mewn gwirionedd. O ran yr arolwg barn rydych newydd gyfeirio ato, efallai fod y rhan fwyaf o'r bobl a ymatebodd ar y diwrnod hwnnw wedi dweud y byddai'n well ganddynt enw uniaith Gymraeg yn hytrach na Saesneg, ond roedd yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gan y Comisiwn yn dangos canlyniad gwahanol, lle roedd llawer o bobl eisiau enw dwyieithog mewn gwirionedd. Felly, onid yw llawer o hynny'n dibynnu ar y cwestiwn rydych yn ei ofyn?
I'll share the question that was asked, and it was a very straightforward question that was asked and it came back with a very straightforward answer too. And I happen to find on many issues that people's choices and people's opinions on very important things do change over time and that the more current we can measure people's opinions the better it is.
Fe rannaf y cwestiwn a ofynnwyd, ac roedd yn gwestiwn syml iawn a ofynnwyd a daeth yn ôl gydag ateb syml iawn iddo hefyd. Ac rwy'n digwydd gweld, ar lawer o faterion, fod dewisiadau pobl a barn pobl ar bethau pwysig iawn yn newid dros amser ac felly gorau po fwyaf cyfredol y gallwn fod wrth fesur barn pobl.
Y siom, yn fan hyn, wrth gloi, ydy bod y Llywodraeth wedi penderfynu bod yr enw 'Senedd' yn ddigon da i'w ddefnyddio o ddydd i ddydd, ond ddim yn ddigon da i'w ddefnyddio yn y darn o ddeddfwriaeth sy'n rhoi i'r Senedd ei enw newydd. Gofyn am arweiniad mae Cymru, ac ar y mater hwn mi fethodd y Llywodraeth a'i gynnig o.
Ond yma yn ein Senedd ni y prynhawn yma, mi bleidleisiwn ni dros y Bil yma. Mi bleidleisiwn ni i ddathlu dod yn Senedd yn unrhyw iaith, ac mi bleidleisiwn ni efo balchder dros ymestyn y bleidlais i bobl ifanc 16 a 17 oed. Senedd i bawb o bobl Cymru ydy hon a'n pobl ifanc ni fwy na neb ydy dyfodol y Gymru honno.
In closing, it is disappointing that the Government has decided that the name 'Senedd' is fine to use on a day-to-day basis, but not good enough to use in the piece of legislation that gives our Parliament its new name. Wales is seeking leadership, and on this issue the Government failed to provide it.
But here in our Senedd this afternoon, we will vote for this Bill. We will vote to celebrate becoming a Senedd in any language, and we will proudly vote to extend the vote to young people, to 16 and 17-year-olds. This is a Senedd for all of the people of Wales, and our young people, more than anyone, are the future of that Wales.
I thought there was an instructive divergence between how the two previous speakers described what the institution was becoming. Rhun referred to our flowering into a national Parliament, while David referred to our becoming a classic Westminster-model institution. In either event, I think it's important that we call ourselves what we are and since we now have primary law-making powers and we have tax-raising powers it is appropriate for our name to develop from the National Assembly for Wales to a Welsh Parliament/Senedd Cymru and we support that.
We oppose the changes in the franchise. However, I would like to say I think a number of Members have made compelling speeches around 16-year-olds having the right to vote. Mine remains open on the issue. Our group is not convinced of the case for that, and we oppose it. However, I will look with great interest as to how schools develop, in education, and the appropriateness of how that's dealt with and how we, as politicians, respond in terms of campaigning and canvassing and involving school students below the age of 18 in our processes. I hope it works well, albeit we are not convinced.
We are also opposed to the issue of prisoners voting. I recognise that Welsh Ministers and, arguably, the Llywydd, as chair of the Commission, as public authorities, have a separate legal obligation in respect of judgments from the European Court of Human Rights, albeit not one that we, as individual Assembly Members, are required to vote for.
Most worryingly, though, as David Melding has very ably set out, is the hijacking of this Commission Bill by the Welsh Government to push forward and use Wales as a test bed, a guinea pig, for a policy announced barely two months ago at the Welsh Labour conference to, according to the conference, at least extend free movement to much of the world and to give pretty immediate voting rights to foreign nationals. The word 'qualifying' foreign nationals is used, but I'm not sure there's much in the way of qualification. It seems to be pretty much all foreign nationals who are resident, or considered to be resident, without a specified qualifying period. I think that is wrong. And the way it has been done has been particularly wrong. It has been done without consultation. It has been done without serious scrutiny. It's been done without reciprocity for people from Wales to vote in any of these countries for which we are giving these voting rights, and I'm not seeing any example of anywhere else in the world where this is done.
I have some sympathy for the Llywydd in terms of how the Bill has been hijacked. However, she and her deputy now face the choice between allowing a Bill, which she has piloted, to fall, or supporting a Bill that includes deeply divisive and highly partisan clauses around foreign national voting. I've spoken before about the importance of the chair being impartial; today's voting record will show if they are.
Roeddwn yn credu bod gwahaniaeth addysgiadol rhwng y ffordd roedd y ddau siaradwr blaenorol yn disgrifio'r hyn roedd y sefydliad yn datblygu i fod. Dywedodd Rhun ein bod yn blodeuo i fod yn Senedd genedlaethol, tra dywedodd David ein bod yn datblygu i fod yn sefydliad clasurol ar batrwm San Steffan. Yn y naill achos neu'r llall, credaf ei bod yn bwysig ein bod yn galw ein hunain wrth ein henw, a chan fod gennym bellach bwerau deddfu sylfaenol a phwerau i godi trethi, mae'n briodol i'n henw newid o Gynulliad Cenedlaethol Cymru i Senedd Cymru/Welsh Parliament ac rydym yn cefnogi hynny.
Rydym yn gwrthwynebu'r newidiadau i'r etholfraint. Fodd bynnag, hoffwn ddweud fy mod yn credu bod nifer o'r Aelodau wedi gwneud areithiau grymus ynglŷn â hawl pobl ifanc 16 oed i bleidleisio. Mae fy rhai i'n dal i fod yn agored ar y mater. Nid yw ein grŵp wedi'i argyhoeddi o'r achos dros wneud hynny, ac rydym yn ei wrthwynebu. Fodd bynnag, fe edrychaf gyda diddordeb mawr ar y modd y mae ysgolion yn datblygu, yn y byd addysg, a phriodoldeb y modd yr ymdrinnir â hynny a'r modd y byddwn ni, fel gwleidyddion, yn ymateb o ran ymgyrchu a chanfasio a chynnwys myfyrwyr ysgol o dan 18 oed yn ein prosesau. Rwy'n gobeithio y bydd yn gweithio'n dda, er nad ydym wedi ein hargyhoeddi.
Rydym hefyd yn gwrthwynebu'r syniad o garcharorion yn pleidleisio. Rwy'n cydnabod bod gan Weinidogion Cymru, a'r Llywydd, gellid dadlau, fel cadeirydd y Comisiwn, fel awdurdodau cyhoeddus, rwymedigaeth gyfreithiol ar wahân mewn perthynas â dyfarniadau gan Lys Hawliau Dynol Ewrop, er nad yw'n un y mae disgwyl i ni, fel Aelodau Cynulliad unigol, bleidleisio drosti.
Serch hynny, yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf, fel y mae David Melding wedi'i nodi'n fedrus, yw bod Llywodraeth Cymru yn herwgipio'r Bil Comisiwn hwn i fwrw ymlaen a defnyddio Cymru fel man profi, fel mochyn cwta, ar gyfer polisi a gyhoeddwyd prin ddeufis yn ôl yng nghynhadledd Llafur Cymru i ymestyn rhyddid i symud o leiaf, yn ôl y gynhadledd, i lawer o'r byd a rhoi hawliau pleidleisio fwy neu lai yn uniongyrchol i wladolion tramor. Mae'r gair 'cymhwyso' yn cael ei ddefnyddio mewn perthynas â gwladolion tramor, ond nid wyf yn siŵr bod llawer i rwystro cymhwysedd. Mae'n ymddangos ei fod yn cynnwys yr holl wladolion tramor sy'n breswylwyr, neu'n cael eu hystyried i fod yn breswylwyr, heb gyfnod cymhwyso penodol. Credaf fod hynny'n anghywir. Ac mae'r ffordd y cafodd ei wneud wedi bod yn arbennig o anghywir. Fe'i gwnaed heb ymgynghori. Fe'i gwnaed heb graffu difrifol. Fe'i gwnaed heb sicrhau hawliau cyfatebol i bobl o Gymru bleidleisio yn unrhyw un o'r gwledydd rydym yn rhoi'r hawliau pleidleisio hyn iddynt, ac nid wyf wedi gweld unrhyw enghraifft yn unman arall yn y byd lle mae hyn yn digwydd.
Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â'r Llywydd o ran y modd y mae'r Bil wedi cael ei herwgipio. Fodd bynnag, mae hi a'i dirprwy bellach yn wynebu'r dewis rhwng caniatáu i Fil a lywiwyd ganddi fethu, neu gefnogi Bil sy'n cynnwys cymalau hynod ymrannol a phleidiol ynghylch caniatáu i wladolion tramor bleidleisio. Rwyf wedi siarad o'r blaen ynglŷn â pha mor bwysig yw hi i'r sawl sydd yn y gadair fod yn ddiduedd; bydd y cofnod pleidleisio heddiw'n dangos a yw'n ddiduedd mewn gwirionedd.
Thank you. Can I now call the Counsel General and Brexit Minister, Jeremy Miles?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog Brexit, Jeremy Miles?
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Wrth ofyn i Aelodau bleidleisio o blaid y Bil hwn, hoffwn i ddechrau drwy dalu teyrnged i'r Llywydd yn ei rôl fel yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil am ddod â ni at y pwynt hwn. Bu'r broses o ddatblygu’r Bil yn un hir a chymhleth ac mae arweiniad y Llywydd wedi bod yn gwbl hanfodol ar y daith honno, ac mae ein dyled ni yn fawr iddi am hynny.
Yn ail, hoffwn i bwysleisio, mewn sawl ffordd, fod y Bil hwn yn cynrychioli cyfaddawd rhwng safbwyntiau cryf iawn. I'r perwyl hwnnw, rwyf o'r farn ei fod yn deilwng o gefnogaeth gan Aelodau yn gyffredinol.
Mae gwahanol farn wedi cael ei mynegi ar enw'r sefydliad hwn. Er enghraifft, fe wnaeth Rhun ap Iorwerth sôn am hynny yn ei gyfraniad. Cafwyd trafodaeth ar hynny yng Nghyfnod 3 yn benodol, ar y testun y gwnaeth e godi. Ond trwy'r Bil hwn, byddwn ni'n rhoi teitl i'r sefydliad sy'n gweddu ar gyfer ei bwerau newydd erbyn hyn, sef pwerau corff seneddol go iawn. Mae'r enw statudol yn adlewyrchu safbwyntiau'r cyhoedd yn ymgynghoriad Comisiwn y Cynulliad cyn i'r Bil gael ei gyflwyno. Wrth gwrs, o ran defnydd bob dydd, bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r enw byrrach, Senedd, ac yn gobeithio gweld eraill yn gwneud yr un peth.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. In asking Members to vote in favour of this Bill, I would like to start by paying tribute to the Llywydd in her role as Member in charge of the Bill for bringing us to this point. The process of developing the Bill was lengthy and complex and the guidance of the Llywydd has been crucial on that journey, and we are much indebted to her for that.
Secondly, I would like to emphasise that, in many ways, this Bill represents a compromise between very strongly held views. To that end, I'm of the view that it deserves the support of Members in general.
There have been different views expressed on the name of this institution, and Rhun ap Iorwerth mentioned that in his contribution. That issue was discussed at Stage 3 specifically. But through this Bill, we will be giving a title to the institution that is appropriate to its new powers. Those are the powers of a real legislature and parliamentary body. The statutory name reflects the view of the public in the Assembly's Commission’s consultation before the Bill was introduced. Of course, in terms of day-to-day usage, the Welsh Government will use the shorter name, Senedd, and hopes to see others do likewise.
We've also achieved a compromise between competing positions as to how the Electoral Commission should be funded in respect of its work on devolved elections. The Welsh Government is working with the Assembly Commission and the Electoral Commission to ensure that the new arrangements can work effectively, and we will continue to do so. They'll be brought into force once we can be confident of that and these new arrangements represent an important element in the development of devolution.
So far as the provisions relating to disqualification are concerned, I pay tribute to David Melding who chaired the committee in the last Assembly, which recommended that we distinguish between disqualification from candidacy and disqualification from membership of the Senedd. We've pursued that recommendation, although, again, there have been differing views as to exactly how that distinction should be applied in particular instances.
The Bill also provides for extending the Senedd franchise to 16 and 17-year-olds and to qualifying foreign citizens. The Welsh Government has long advocated the involvement of young people in the democratic process, which we believe is essential to achieve a vibrant democracy. Similarly, it is our view that people, regardless of their citizenship, who contribute to the economic and cultural life of our community should be able to have a say in the future of that community, and that is why we brought forward amendments to extend the Senedd franchise to qualifying foreign citizens and were pleased that that attracted support beyond—well beyond—the Welsh Government benches. And, indeed, relating back to the comments that have been made in earlier contributions, Members will remember that, when asked whether all legal residents in Wales should be allowed to vote in Assembly elections regardless of nationality or citizenship, 66 per cent of respondents agreed that they should. There are equivalent provisions on the franchise in the Local Government and Elections (Wales) Bill. We believe it's appropriate that the franchise for all devolved elections in Wales are aligned.
Dirprwy Lywydd, this is an important Bill. I believe it's right that we use the new powers conferred by the Wales Act 2017 to make our democracy more accessible and comprehensible and to open it up to more members of our society. That is what the Bill achieves and, in reiterating my thanks to the Llywydd as Member in charge and, indeed, echoing her thanks to all officials and lawyers who have worked on this Bill, I urge all Members to vote in support of it.
Rydym hefyd wedi cael cyfaddawd rhwng safbwyntiau cystadleuol ar sut y dylid ariannu'r Comisiwn Etholiadol mewn perthynas â'i waith ar etholiadau datganoledig. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chomisiwn y Cynulliad a'r Comisiwn Etholiadol i sicrhau y gall y trefniadau newydd weithio'n effeithiol, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Byddant yn dod i rym pan allwn fod yn hyderus o hynny ac mae'r trefniadau newydd hyn yn elfen bwysig o ddatblygiad datganoli.
O ran y darpariaethau sy'n ymwneud ag anghymhwyso, rwy'n talu teyrnged i David Melding a gadeiriodd y pwyllgor yn y Cynulliad diwethaf a argymhellodd ein bod yn gwahaniaethu rhwng anghymhwyso rhag bod yn ymgeisydd ac anghymhwyso rhag bod yn Aelod o'r Senedd. Rydym wedi dilyn yr argymhelliad hwnnw, er, unwaith eto, cafwyd safbwyntiau gwahanol ynglŷn â sut yn union y dylid cymhwyso'r gwahaniaeth hwnnw mewn achosion penodol.
Mae'r Bil hefyd yn cynnig estyn etholfraint y Senedd i bobl ifanc 16 ac 17 oed ac i ddinasyddion tramor cymwys. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod o blaid cynnwys pobl ifanc yn y broses ddemocrataidd ers amser, a chredwn fod hynny'n hanfodol er mwyn sicrhau democratiaeth fywiog. Yn yr un modd, credwn y dylai pobl, beth bynnag fo'u dinasyddiaeth, sy'n cyfrannu at fywyd economaidd a diwylliannol ein cymuned allu lleisio barn ar ddyfodol y gymuned honno, a dyna pam y gwnaethom gyflwyno gwelliannau i ymestyn etholfraint y Senedd i ddinasyddion tramor cymwys ac roeddem yn falch fod hynny wedi denu cefnogaeth y tu hwnt—ymhell y tu hwnt—i feinciau Llywodraeth Cymru. Ac yn wir, gan gyfeirio'n ôl at sylwadau a wnaed mewn cyfraniadau cynharach, bydd yr Aelodau'n cofio, pan ofynnwyd iddynt a ddylid caniatáu i holl drigolion cyfreithiol Cymru bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad ni waeth beth fo'u cenedligrwydd neu eu dinasyddiaeth, roedd 66 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno y dylent. Mae darpariaethau cyfatebol ar yr etholfraint ym Mil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Rydym yn credu ei bod yn briodol fod yr etholfraint yr un fath ar gyfer pob etholiad datganoledig yng Nghymru.
Ddirprwy Lywydd, mae hwn yn Fil pwysig. Credaf ei bod yn iawn ein bod yn defnyddio'r pwerau newydd a roddwyd i ni gan Ddeddf Cymru 2017 i wneud ein democratiaeth yn fwy hygyrch a dealladwy, a'n bod yn ei hagor i fwy o bobl yn ein cymdeithas. Dyna y mae'r Bil yn ei gyflawni ac wrth ailadrodd fy niolch i'r Llywydd fel yr Aelod cyfrifol ac ategu ei diolch yn wir i'r holl swyddogion a chyfreithwyr sydd wedi gweithio ar y Bil hwn, rwy'n annog pob Aelod i bleidleisio o'i blaid.
Thank you. Can I now call the Llywydd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar y Llywydd yn awr i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a dim ond i ymateb i ambell i bwynt a gododd yn ystod y drafodaeth. A gaf i ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am y cydweithio ar hyd yr amser ar ddatblygiad y Mesur yma, ac a gaf i hefyd gydnabod y cyfraniad gan David Melding a gan Mark Reckless? Ac er y bydd nifer o Aelodau yn pleidleisio yn erbyn y Bil heddiw, roeddwn i'n falch o glywed yr Aelodau a siaradodd yn cadarnhau bod yna ambell agwedd o fewn y Bil y maen nhw, hyd yn oed wrth bleidleisio yn erbyn, yn eu ffafrio—pleidleisio yn 16 ac 17 mewn ambell i esiampl, a hefyd ein henwi ni fel 'Senedd' o'r diwedd. Felly, diolch ichi am gydnabod hynny a rhoi hynny ar y record.
I'r cofnod hefyd, os caf i jest dweud, dwi ddim o'r farn bod y Bil yma wedi cael ei 'hijack-o' gan y Llywodraeth. Os caf i ddweud, fe bleidleisiodd y Siambr yma o blaid newidiadau i'r Bil yn ystod y cyfnod sgrwtini, felly pleidlais ddemocrataidd oedd hynny, nid hijack, pa un ai ydych chi hapus â'r canlyniad neu beidio.
Ac i gloi, felly, ac yn unol â Rheolau Sefydlog ein Cynulliad ni yma, fe fydd hi'n bleser gen i i ddefnyddio fy hawl brin i bleidleisio y prynhawn yma o blaid cryfhau ein Senedd.
Thank you, Deputy Llywydd, and just to reply to some of the points raised during that debate. And may I first of all thank the Counsel General for the collaboration throughout the development of this Bill, and may I also recognise the contributions of David Melding and Mark Reckless? And although many Members will vote against the Bill today, I was pleased to hear the Members who did contribute confirm that there are some aspects within this Bill that they, even in voting against it, are in favour of—votes at 16 and 17 in some cases, and the naming of this institution as a Senedd or Parliament at last. So, thank you for putting that on the record.
Also for the record, if I may say, I’m not of the view that this Bill had been hijacked by Government. If I may say, this Chamber voted in favour of changes to the Bill during the scrutiny period, so it was a democratic vote rather than a hijacking, whether you’re happy with the outcome or not.
And in conclusion, therefore, and in accordance with Standing Orders in this Assembly, it will be a pleasure for me to use my rarely exercised right to vote this afternoon in favour of strengthening our Senedd.
Thank you. In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, and Business Committee decided that the vote on this item will take place immediately.
In accordance with section 111A of the Government of Wales Act 2006 and Standing Order 26.50A, I have made a statement relating to protected subject matter and the supermajority requirement of this Bill. As the Bill does contain protected subject matters, the motion requires the support of at least 40 Members for the Bill to be passed. And unless anybody wishes for the bell to be rung, I now want to proceed directly to the vote. So, we open the vote. And close the vote. For Stage 4 41, no abstentions, 19 against. Therefore, the Bill passes.
Diolch. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, mae'n rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, a phenderfynodd y Pwyllgor Busnes y bydd y bleidlais ar yr eitem hon yn cael ei chynnal ar unwaith.
Yn unol ag adran 111A o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 a Rheol Sefydlog 26.50A, rwyf wedi gwneud datganiad ar faterion sy'n ymwneud â phynciau gwarchodedig a gofyniad y Bil hwn mewn perthynas ag uwchfwyafrif. Gan fod y Bil yn cynnwys materion sy'n ymwneud â phynciau gwarchodedig, mae'r cynnig yn ei gwneud yn ofynnol i sicrhau cefnogaeth isafswm o 40 o Aelodau i'r Bil er mwyn iddo basio. Ac oni bai fod rhywun yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, hoffwn fynd ymlaen yn syth i'r bleidlais. Felly, agor y bleidlais. A chau'r bleidlais. 41 o blaid Cyfnod 4, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, mae'r Bil wedi'i dderbyn.
NDM7208 - Dadl Cyfnod 4 y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru): O blaid: 41, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7208 - Debate: Stage 4 of the Senedd and Elections (Wales) Bill: For: 41, Against: 19, Abstain: 0
Motion has been agreed
Item 6 on the agenda this afternoon is the Member debate under Standing Order 11.21 on pancreatic cancer, and I call on Lynne Neagle to move the motion. [Interruption.] Can we settle down, please? Thank you. Lynne.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ganser y pancreas, a galwaf ar Lynne Neagle i wneud y cynnig. [Torri ar draws.] A gawn ni fod yn dawel, os gwelwch yn dda? Diolch. Lynne.
Cynnig NDM7191 Lynne Neagle, Dai Lloyd, David Melding
Cefnogwyd gan Delyth Jewell, Joyce Watson, Mark Isherwood, Neil Hamilton, Neil McEvoy, Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod nad yw un o bob pedwar o bobl sy'n cael diagnosis o ganser y pancreas yn y DU yn goroesi'r clefyd y tu hwnt i fis ac nad yw tri o bob pedwar yn goroesi y tu hwnt i flwyddyn, llawer ohonynt am nad oeddent yn cael eu trin yn ddigon cyflym.
2. Yn cydnabod bod tua 500 o achosion newydd o ganserau'r pancreas yng Nghymru bob blwyddyn, a bod tua 508 o bobl wedi cael diagnosis o ganser y pancreas yn 2015, ac y bu farw tua 451 o bobl o'r clefyd yn yr un flwyddyn.
3. Yn cydnabod mai canser y pancreas yw'r canser cyffredin mwyaf angheuol gyda phrognosis truenus sydd prin wedi newid yn ystod y 45 mlynedd diwethaf.
4. Yn croesawu mis ymwybyddiaeth canser y pancreas (Tachwedd) a'r gwaith y mae Pancreatic Cancer UK yn ei wneud i hyrwyddo ymwybyddiaeth o'r canser sydd â'r nifer isaf o ran goroesi, a'r cyflymaf o ran lladd.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i wella cyfraddau goroesi ar gyfer pobl â chanser y pancreas yng Nghymru drwy:
a) triniaeth gyflymach, drwy ddysgu gan fodelau llawdriniaeth llwybr carlam yn Lloegr sydd wedi dangos canlyniadau addawol;
b) diagnosis cynharach, drwy ddysgu o Ganolfannau Diagnostig Cyflym sy'n cael eu cyflwyno yn Lloegr a'r treialon gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg; ac
c) cymorth cyfannol, drwy gymorth deietegol a maethol amserol i alluogi cleifion i oddef triniaeth yn well.
Motion NDM7191 Lynne Neagle, Dai Lloyd, David Melding
Supported by Delyth Jewell, Joyce Watson, Mark Isherwood, Neil Hamilton, Neil McEvoy, Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises that one in four people diagnosed with pancreatic cancer in the UK do not survive the disease beyond a month and three in four do not survive beyond a year, many because they were not treated quickly enough.
2. Recognises in Wales there are around 500 new cases of pancreatic cancers every year, and that, in 2015, some 508 people were diagnosed with pancreatic cancer and in the same year some 451 people died of the disease.
3. Recognises pancreatic cancer is the deadliest common cancer with a dismal prognosis that has hardly changed in the last 45 years.
4. Welcomes Pancreatic Cancer Awareness Month (November) and the work Pancreatic Cancer UK does to promote awareness around the lowest surviving and quickest killing cancer.
5. Calls on Welsh Government to take action to improve survival rates for people with pancreatic cancer in Wales through:
a) faster treatment, by learning from fast-track surgery models in England that have shown promising results;
b) earlier diagnosis, by learning from Rapid Diagnostic Centres being rolled out in England and piloted by Swansea Bay University Health Board and Cwm Taf Morgannwg University Health Board; and
c) holistic support, through timely dietary and nutritional support to enable patients to better tolerate treatment.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank my fellow Assembly Members from across—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelodau Cynulliad ar draws—
Hang on a minute. Can we settle down, please? This is as important a debate, I think, as the rest of the agenda this afternoon, so if we're going out, can we go out—? Lynne needs to have our full attention. Thank you. Lynne.
Arhoswch funud. A gawn ni fod yn dawel, os gwelwch yn dda? Mae'r ddadl hon yr un mor bwysig, rwy'n credu, â gweddill yr agenda y prynhawn yma, felly os ydych yn gadael, a allwch chi wneud hynny—? Mae Lynne angen ein sylw llawn. Diolch. Lynne.
Thank you. I'd like to thank my fellow Assembly Members from across the Chamber who have supported today's pancreatic cancer awareness event and those who jointly brought forward this debate. I'm very pleased that the Chair of the health committee, Dr Dai Lloyd, will be closing the debate today. Dai will, I know, voice the concerns that many of us have about how different solutions are identified for different cancers in the context of the new single cancer pathway, because for the patients we are discussing today, more than almost any others, time is of the essence.
In almost every way, the world has changed beyond all recognition in the last 50 years. In November 1969 the world watched and wondered at the successful Apollo 12 moon landing. Technology was changing, and fast, and so was healthcare. In the early 1970s only one in four cancer patients in the UK could be expected to survive their disease for 10 years or more. That figure is now two in four. In 1969 infant mortality in this country was at 18.32 per 1,000 births. It now stands at 3.7.
Why this context—this long, 50-year view of the world and medical advance? Because looking back from here to that black-and-white age, it is the things that haven't changed that serve to shock us the most. Over that period, one thing has not changed: survival rates for pancreatic cancer have not changed. Despite all the progress we've made in technology, communications and in healthcare, for nearly the entire lifetime of the NHS the dial has not shifted when it comes to this lowest surviving and quickest killing cancer.
The statistics—the unmoving statistics—are plentiful and shocking. Pancreatic cancer is the tenth most common cancer in the UK, but receives just 1 per cent of research funding. Due to late diagnosis, seven out of 10 people with pancreatic cancer will never receive any treatment, and only one in 10 will receive surgery, which is the only curative solution. Fewer than 6 per cent of those affected in Wales will survive for longer than five years—take a moment to reflect on that.
In the shadow of these numbers are real people, real stories and very real suffering. So, I want to use the remainder of my remarks today to give voice to three stories—a bereaved relative, doughty campaigners and a leading clinician. Three stories that combine to make one point: we must do better.
First, I want to tell the story of my constituent Linda. I want you to imagine what Linda's Christmas was like 10 years ago. Having lost her cousin, Noel, and her uncle, Robert, to pancreatic cancer in recent years—both died within weeks of their diagnosis, despite being given years to live—Linda was now faced with the uncertainty of her seriously unwell mother. She'd gone through two years of poor health, various treatments and uncertain diagnosis. Then, 10 years ago, she suffered a rapid decline over the Christmas period, only to be told in January 2010 that she too had tumours on her pancreas, liver and stomach. The discovery was too late. There was nothing the doctors could do—that dreaded phrase: 'We'll make her as comfortable as we can.'
Linda pays tribute to the care given by nurses when her mum got home for her final three weeks, and to her own daughter, who held it together for her nan until she was out of sight and off the ward, when she could safely break her heart in her mum's arms. Linda is still angry—rightly angry—that her mum heard her diagnosis alone, that she didn't hear about the trials available, that no-one thought, through those crucial months, about the possibility of a family connection, but, most of all, that she hears the same stories today. Linda has turned her hurt into a campaigning zeal that would put any politician in the shade. Linda and her family deserve to hear about more progress than we've made in the last five years, let alone the last 50.
The second story comes from Bilal Al-Sarireh, the clinical lead in Wales on pancreatic cancer, and I want to thank him for working with my office to give a detailed update on the challenges that exist today. Professor Al-Sarireh says that, having seen such huge progress since establishing Wales's first specialist centre a decade ago, he now worries that he is letting patients down because they cannot access treatment fast enough, regardless of how quick or how urgent their diagnosis. I'm sure the Minister will agree with me that we never want to hear clinicians express those feelings of guilt and regret for circumstances they cannot control. I hope that the Minister will look seriously at the concerns being raised by the professor about the challenges facing Wales's national centre, where the numbers of patients being offered curative surgery is dropping from around 20 per cent to under 15 per cent, and where palliative bypasses are now on the increase, a reflection of two challenges.
The first is the question of ensuring that funding is matching increased demand, and, secondly, in terms of logistics, Wales is currently an outlier when it comes to having standalone centres for specialist treatment of liver and pancreatic disease. Can the Minister therefore consider establishing a single hepatopancreatobiliary cancer centre in Wales? According to experts, this will help recruit, retain and sustain the right specialists and bring the right skills to Wales to make real progress on reducing waiting lists. Time is of the essence: that is the message you hear time and time again from all those touched by pancreatic cancer.
And, finally, I want to pay tribute to Nick and Wendy Horler, who run Blaenavon post office in my constituency. Once again this year, they have lit up their premises in purple lights to mark Pancreatic Cancer Awareness Month. Like many campaigners we will hear about today, they have done this year in, year out. Like Linda and her family, like Professor Bilal Al-Sarireh and his team, and so many others gathered here today, the Horlers are waiting to see what the years of campaigning and raising awareness will deliver. Three stories with one point: we must do better. For sufferers of pancreatic cancer, time is always of the essence. Too much time has now passed with too few strides made in treatment, survival rates and awareness. I urge all Members to support today's motion to give more time, more hope, to the people impacted by this terrible disease. Thank you.
Diolch. Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelodau Cynulliad o bob ochr i'r Siambr sydd wedi cefnogi'r digwyddiad a gynhaliwyd heddiw i godi ymwybyddiaeth o ganser y pancreas a'r rheini a gyflwynodd y ddadl hon ar y cyd. Rwy'n falch iawn y bydd Cadeirydd y pwyllgor iechyd, Dr Dai Lloyd, yn cloi'r ddadl heddiw. Gwn y bydd Dai yn lleisio'r pryderon sydd gan lawer ohonom am y modd y dynodir gwahanol atebion ar gyfer gwahanol ganserau yng nghyd-destun yr un llwybr canser newydd, oherwydd i'r cleifion rydym yn eu trafod heddiw, yn fwy nag unrhyw ganser arall bron, mae amser o'r pwys mwyaf.
Ym mhob ffordd bron, mae'r byd wedi newid y tu hwnt i adnabyddiaeth yn y 50 mlynedd diwethaf. Ym mis Tachwedd 1969 roedd y byd yn gwylio ac yn rhyfeddu at laniad llwyddiannus Apollo 12 ar y lleuad. Roedd technoleg yn newid, a hynny'n gyflym, a gofal iechyd hefyd. Ar ddechrau'r 1970au, nid oedd ond disgwyl i un o bob pedwar claf canser yn y DU oroesi eu clefyd am 10 mlynedd neu fwy. Mae'r ffigur hwnnw bellach yn ddau o bob pedwar. Yn 1969 roedd marwolaethau babanod yn y wlad hon yn 18.32 ym mhob 1,000 o enedigaethau. Mae bellach yn 3.7.
Pam y cyd-destun hwn—y cipolwg hir, 50 mlynedd hwn ar y byd a'r cynnydd yn y byd meddygol? Oherwydd, wrth edrych yn ôl o'r presennol ar y bywyd du a gwyn hwnnw, y pethau sydd heb newid sy'n peri'r ofn mwyaf i ni. Dros y cyfnod hwnnw, mae un peth nad yw wedi newid: nid yw cyfraddau goroesi ar gyfer canser y pancreas wedi newid. Er yr holl gynnydd a wnaethom ym maes technoleg, cyfathrebu a gofal iechyd, drwy gydol oes y GIG bron, nid yw'r cyfraddau wedi newid mewn perthynas â'r canser hwn, y canser sy'n lladd gyflymaf a'r canser sydd â'r lefel isaf o oroeswyr.
Mae'r ystadegau—yr ystadegau disymud—yn niferus ac yn frawychus. Canser y pancreas yw'r degfed canser mwyaf cyffredin yn y DU, ond nid yw ond yn derbyn 1 y cant o gyllid ymchwil. Oherwydd diagnosis hwyr, ni fydd saith o bob 10 o bobl sydd â chanser y pancreas yn cael unrhyw driniaeth, ac un o bob 10 yn unig sy'n cael llawdriniaeth, sef yr unig ateb iachaol. Bydd llai na 6 y cant o'r rheini yr effeithir arnynt yng Nghymru yn goroesi am fwy na phum mlynedd—ystyriwch hynny am eiliad.
Yng nghysgod y rhifau hyn mae pobl go iawn, straeon go iawn a dioddefaint go iawn. Felly, rwyf am ddefnyddio gweddill fy sylwadau heddiw i roi llais i dair stori—perthynas sydd wedi dioddef profedigaeth, ymgyrchwyr dewr a chlinigydd blaenllaw. Tair stori sy'n cyfuno i wneud un pwynt: mae'n rhaid i ni wneud yn well.
Yn gyntaf, hoffwn adrodd hanes fy etholwr, Linda. Rwyf eisiau i chi ddychmygu sut oedd Nadolig Linda 10 mlynedd yn ôl. Ar ôl colli ei chefnder, Noel, a'i hewythr, Robert, i ganser y pancreas yn y blynyddoedd diweddar—bu farw'r ddau o fewn wythnosau i'w diagnosis, er iddynt gael blynyddoedd i fyw—roedd Linda bellach yn wynebu'r ansicrwydd ynglŷn â'i mam a oedd yn ddifrifol wael. Roedd wedi dioddef dwy flynedd o iechyd gwael, triniaethau amrywiol a diagnosis ansicr. Yna, 10 mlynedd yn ôl, dioddefodd ddirywiad cyflym dros gyfnod y Nadolig, a dywedwyd wrthi ym mis Ionawr 2010 fod ganddi hithau hefyd diwmorau ar ei phancreas, ei hafu a'i stumog. Roedd y darganfyddiad yn rhy hwyr. Nid oedd unrhyw beth y gallai'r meddygon ei wneud—yr ymadrodd dychrynllyd hwnnw: 'Byddwn yn sicrhau ei bod mor gyfforddus a phosibl.'
Mae Linda'n talu teyrnged i'r gofal a gafodd ei mam gan nyrsys pan ddaeth adref am ei thair wythnos olaf, ac i'w merch ei hun, a ddaliodd yn gadarn i'w nain hyd nes ei bod o'r golwg ac oddi ar y ward, pan allai dorri ei chalon yn ddiogel ym mreichiau ei mam. Mae Linda'n dal i fod yn ddig—a hynny'n briodol—fod ei mam wedi cael clywed ei diagnosis ar ei phen ei hun, am na chafodd glywed am y treialon a oedd ar gael, am nad oedd neb wedi meddwl, drwy'r misoedd allweddol hynny, am y posibilrwydd o gysylltiad teuluol, ond yn fwy na dim, am ei bod yn clywed yr un straeon heddiw. Mae Linda wedi troi ei phoen yn frwdfrydedd ymgyrchu a fyddai'n taflu unrhyw wleidydd i'r cysgod. Mae Linda a'i theulu'n haeddu clywed am fwy o gynnydd na'r hyn a wnaethom yn y pum mlynedd diwethaf, heb sôn am yr 50 mlynedd diwethaf.
Daw'r ail stori gan Bilal Al-Sarireh, yr arweinydd clinigol yng Nghymru ar ganser y pancreas, a hoffwn ddiolch iddo am weithio gyda fy swyddfa i roi diweddariad manwl am yr heriau sy'n bodoli heddiw. Dywed yr athro Al-Sarireh, ar ôl gweld cynnydd mor enfawr ers sefydlu canolfan arbenigol gyntaf Cymru ddegawd yn ôl, ei fod bellach yn poeni ei fod yn siomi cleifion am na allant gael triniaeth yn ddigon cyflym, ni waeth pa mor gyflym na pha mor ddifrifol yw eu diagnosis. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi nad ydym byth eisiau clywed clinigwyr yn mynegi teimladau o euogrwydd a gofid am amgylchiadau na allant eu rheoli. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn edrych o ddifrif ar y pryderon sy'n cael eu codi gan yr athro am yr heriau sy'n wynebu canolfan genedlaethol Cymru, lle mae nifer y cleifion sy'n cael cynnig llawdriniaeth iachaol yn gostwng o tua 20 y cant i lai na 15 y cant, a lle mae llawdriniaethau dargyfeiriol lliniarol ar gynnydd erbyn hyn, sy'n adlewyrchu dwy her.
Yn gyntaf, mae'r cwestiwn sy'n ymwneud â sicrhau bod cyllid yn cyfateb i'r galw cynyddol, ac yn ail, o ran logisteg, mae Cymru ar hyn o bryd ar ei hôl hi o ran cael canolfannau annibynnol sy'n cynnig triniaeth arbenigol ar gyfer clefydau'r afu a'r pancreas. Felly, a all y Gweinidog ystyried sefydlu un ganolfan ganser hepatopancreatobiliaraidd yng Nghymru? Yn ôl arbenigwyr, bydd hyn yn helpu i recriwtio, cadw a chynnal yr arbenigwyr cywir ac yn dod â'r sgiliau cywir i Gymru i wneud cynnydd gwirioneddol mewn perthynas â lleihau rhestrau aros. Mae amser yn hanfodol: dyna'r neges a glywch dro ar ôl tro gan bawb yr effeithiwyd arnynt gan ganser y pancreas.
Ac yn olaf, hoffwn dalu teyrnged i Nick a Wendy Horler, sy'n rheoli swyddfa bost Blaenafon yn fy etholaeth. Unwaith eto eleni, maent wedi goleuo'u hadeilad â goleuadau porffor i nodi Mis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas. Fel nifer o ymgyrchwyr y clywn amdanynt heddiw, maent wedi gwneud hyn flwyddyn ar ôl blwyddyn. Fel Linda a'i theulu, fel yr Athro Bilal Al-Sarireh a'i dîm, a chymaint o bobl eraill sydd wedi ymgynnull yma heddiw, mae Nick a Wendy Horler yn aros i weld beth fydd canlyniad blynyddoedd o ymgyrchu a chodi ymwybyddiaeth. Tair stori ag un pwynt: mae'n rhaid inni wneud yn well. I ddioddefwyr canser y pancreas, mae amser yn hanfodol. Mae gormod o amser wedi mynd heibio erbyn hyn a dim digon o gamau ymlaen o ran triniaeth, cyfraddau goroesi ac ymwybyddiaeth. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig heddiw i roi mwy o amser, mwy o obaith, i'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan y clefyd dychrynllyd hwn. Diolch.
Can I pay tribute to Lynne Neagle for that speech, but also for the work you've done in this area? I also want to put on record my thanks to Pancreatic Cancer UK for the information drop-in that they organised today, which I know many Members attended and we found the information there to be particularly valuable.
Deputy Presiding Officer, over the past 50 years, diagnosis and treatment strategies for cancer patients have evolved rapidly, transforming patient outcomes. Yet, despite the major advancements witnessed in other areas of oncology, improvements in pancreatic cancer patient outcomes have largely stood still. In sharp contrast to the remarkable growth in the survival rates observed in other disease areas like lung, breast and prostate cancer, the overall five-year survival rate for patients diagnosed with pancreatic cancer is just 5 per cent across the globe, and that's not really improved substantially since the 1970s.
Earlier this year, analysis positively suggested that cancer survival in the UK is improving, but it still lags behind other high-income countries, so we've got that part of the problem as well. Indeed, despite the improvements we are seeing, the UK still performed worse than Australia, Canada, Denmark, Ireland, New Zealand and Norway in the study published in The Lancet. Cancer Research UK says that the UK could do better and called for more investment in the NHS and the systems and innovations that support it, and that would be really important for pancreatic cancer and the prospects of improving outcomes.
As we've heard, one of the problems is that the early stages of the disease can be silent and symptoms are often not picked up, and therefore the disease is discovered late in its course. And also I think there is a general poor public perception of pancreatic cancer and awareness, and this, added to the standard diagnostic tools frequently leading to delays in identification, and that they're not as advanced as some other areas of cancer treatment—the outcomes are that, by the time someone knows they have the disease, curative surgery, for instance, is not any longer viable.
But, despite these rather daunting statistics, there have been signs of improvement and we need to build on these achievements, and obviously we've got great organisations that I've referred to campaigning actively in this area, as well as those that have the disease or their families, and we know what powerful political force is brought by those that come and give witness of their personal experience and that of their loved one. So, I think it's really important we build on this to increase the wealth of established research that we have and ensure that incremental improvements are valued and then seen across the field, and then combined with other advances so that we have a holistic approach. There are many, many things that need to be got right and improved to give an overall advance in prognosis and also to extend the treatment options available. So, I think that really is key to what we need to do, but, above all, I think it is this drive to get earlier diagnosis, and that leads to improved treatments, and we need to ensure that that applies in the field of research but also that we take patients and the public with us so that their awareness is improved also.
I was very pleased to read earlier this month that Dr Catherine Hogan at Cardiff University's European Cancer Stem Cell Research Institute had been awarded £373,000-worth of funding by Cancer Research UK to understand how pancreatic cancer cells develop, with the aim of developing diagnostic tools for the future. So, we have a proud record also in Wales and in our universities and medical schools, and that's something, I think, that we need to contribute and ensure that we take that to its maximum extent and back it as well. But getting those major funding sources and bringing them into Wales is important.
But I finish, really, with this plea that we all get more aware of pancreatic cancer, both in terms of where it is as a public health issue—the tenth most common cancer, as we've heard—but also it will ensure that we drive this up the political list of priorities so that we see the advances that have been pleasingly achieved in many areas of cancer treatment come to pancreatic cancer. Thank you very much.
A gaf fi dalu teyrnged i Lynne Neagle am yr araith honno, ond hefyd am y gwaith rydych chi wedi'i wneud yn y maes hwn? Rwyf hefyd am gofnodi fy niolch i Pancreatic Cancer UK am y sesiwn wybodaeth alw heibio a drefnwyd ganddynt heddiw, a gwn fod llawer o Aelodau wedi mynychu honno ac yn teimlo bod yr wybodaeth a gafwyd yno yn arbennig o werthfawr.
Ddirprwy Lywydd, dros y 50 mlynedd diwethaf, mae strategaethau diagnosis a thriniaeth ar gyfer cleifion canser wedi esblygu'n gyflym, gan drawsnewid canlyniadau i gleifion. Ac eto, er gwaethaf y datblygiadau mawr a welwyd mewn meysydd oncoleg eraill, mae gwelliannau yn y canlyniadau i gleifion canser y pancreas wedi aros yn eu hunfan i raddau helaeth. Mewn cyferbyniad llwyr â'r cynnydd rhyfeddol yn y cyfraddau goroesi a welwyd mewn clefydau eraill fel canser yr ysgyfaint, y fron a'r prostad, dim ond 5 y cant yw'r gyfradd gyffredinol o gleifion sy’n goroesi am bum mlynedd ar ôl cael diagnosis o ganser y pancreas, ac nid yw hynny wedi gwella'n sylweddol mewn gwirionedd ers y 1970au.
Yn gynharach eleni, awgrymodd dadansoddiadau yn gadarnhaol fod cyfraddau goroesi canser yn y DU yn gwella, ond mae'n dal i fod ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd incwm uchel eraill, felly mae gennym ni'r rhan honno o'r broblem hefyd. Yn wir, er gwaethaf y gwelliannau a welwn, roedd y DU yn dal i berfformio'n waeth nag Awstralia, Canada, Denmarc, Iwerddon, Seland Newydd a Norwy yn yr astudiaeth a gyhoeddwyd yn The Lancet. Dywed Cancer Research UK y gallai’r DU wneud yn well a galwodd am fwy o fuddsoddiad yn y GIG a’r systemau a’r datblygiadau arloesol sy’n ei gefnogi, a byddai hynny’n wirioneddol bwysig mewn perthynas â chanser y pancreas a’r rhagolygon ar gyfer gwella canlyniadau.
Fel y clywsom, un o'r problemau yw y gall camau cynnar y clefyd fod yn gudd ac yn aml ni chaiff symptomau eu nodi, ac felly darganfyddir y clefyd yn hwyr yn ei ddatblygiad. Ac rwy'n credu hefyd fod canfyddiad ac ymwybyddiaeth y cyhoedd o ganser y pancreas yn wael at ei gilydd, ac o’i ychwanegu at y ffaith bod offer diagnostig safonol yn aml yn arwain at oedi cyn ei ganfod ac nad ydynt mor ddatblygedig â rhai meysydd eraill o driniaeth ganser—erbyn i rywun wybod bod ganddynt y clefyd, y canlyniad yw nad yw llawdriniaeth iachaol, er enghraifft, yn bosibl mwyach.
Ond er gwaethaf yr ystadegau braidd yn frawychus hyn, gwelwyd arwyddion o welliant ac mae angen i ni adeiladu ar y cyflawniadau hyn, ac yn amlwg mae gennym sefydliadau gwych y cyfeiriais atynt yn ymgyrchu'n weithredol yn y maes hwn yn ogystal â'r rhai sy'n dioddef o'r clefyd neu eu teuluoedd, a gwyddom cymaint o rym gwleidyddol pwerus a geir yn sgil pobl yn dod i dystio ynghylch eu profiad personol a phrofiad eu hanwyliaid. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn adeiladu ar hyn i gynyddu'r cyfoeth o ymchwil sefydledig sydd gennym a sicrhau bod gwelliannau cynyddrannol yn cael eu gwerthfawrogi ac yna'n cael eu gweld ar draws y maes, a'u cyfuno wedyn â datblygiadau eraill fel bod gennym ddull cyfannol ar waith. Mae yna lawer iawn o bethau sydd angen eu cywiro a'u gwella er mwyn gweld datblygiad cyffredinol yn y prognosis ac i ehangu’r opsiynau triniaeth sydd ar gael. Felly, rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol allweddol i'r hyn sydd angen inni ei wneud, ond yn fwy na dim, yr ymdrech i gael diagnosis cynharach, ac mae hynny'n arwain at well triniaethau, ac mae angen inni sicrhau bod hynny'n digwydd ym maes ymchwil ond hefyd ein bod yn mynd â chleifion a'r cyhoedd gyda ni fel bod eu hymwybyddiaeth yn gwella hefyd.
Roeddwn yn falch iawn o ddarllen yn gynharach y mis hwn fod Dr Catherine Hogan yn Sefydliad Ymchwil Bôn-gelloedd Canser Ewropeaidd Prifysgol Caerdydd wedi derbyn £373,000 o gyllid gan Cancer Research UK i ddeall sut y mae celloedd canser y pancreas yn datblygu, gyda'r nod o ddatblygu offer diagnostig ar gyfer y dyfodol. Felly, mae gennym hanes da yng Nghymru ac yn ein prifysgolion a'n hysgolion meddygol, ac mae hynny'n rhywbeth y credaf fod angen inni ei gyfrannu a sicrhau ein bod yn cynnal hynny i'r eithaf ac yn ei gefnogi. Ond mae'n bwysig cael y ffynonellau cyllid mawr hynny a dod â hwy i Gymru.
Ond rwy'n gorffen, mewn gwirionedd, gyda'r apêl ein bod i gyd yn dod yn fwy ymwybodol o ganser y pancreas, o ran lle mae fel mater iechyd cyhoeddus—y degfed canser mwyaf cyffredin, fel y clywsom—ond hefyd bydd yn sicrhau ein bod yn ei wthio i fyny'r rhestr wleidyddol o flaenoriaethau fel ein bod yn gweld y datblygiadau a gyflawnwyd, yn galonogol, mewn sawl maes triniaeth canser yn digwydd mewn perthynas â chanser y pancreas hefyd. Diolch yn fawr iawn.
November is Pancreatic Cancer Awareness Month. It is a disease that too few people are aware of in any detail, but, if it's something that's touched your family, you will be acutely aware of how devastating it is. I know that many of us contributing to this debate will be indebted to organisations like Pancreatic Cancer UK for sending us statistics, and I'd also like to put my thanks on record to them. Of course, those statistics are damning, particularly the statistics that illustrate how the odds are stacked against someone once they've finally been diagnosed with pancreatic cancer. As we've heard, seven in 10 people with pancreatic cancer will never receive any treatment, and only one in 10 will receive surgery. But we have to remember that behind all those statistics are people, families who will be traumatised by the swift onset of this disease. It is too little understood, and, by the time it is diagnosed, it's usually too late to do anything.
Pancreatic cancer is the quickest-killing cancer and the cancer with the lowest survival rates. The figures are stark, but what's starker still is how doggedly static those figures are, that there has been so little improvement for decades in survival rates. Of course, there is no hierarchy of pain. Every cancer can be devastating, and every cancer can have seemingly miraculous stories, but there is a feeling that pancreatic cancer, the silent killer, also has the weakest voice when it comes to funding considerations, to research and to public understanding.
I support Pancreatic Cancer UK's call for there to be a national plan for pancreatic cancer to improve diagnosis rates, to raise awareness of the symptoms amongst the public and GPs, to get critical investment into research, so that diagnosis rates can be improved and the chances of survival increased for thousands of people.
The public awareness element of this is critical. My grandmother died of pancreatic cancer in January 2005. She'd been a little off-colour at Christmas, but, like so many patients who don't know that these symptoms are masking something deadly, she put off going to the GP. When she did go, no-one had recognised the symptoms. She wasn't alone in that—16 per cent of pancreatic cancer patients actually visit their GP seven or more times before getting a diagnosis. A few days after Christmas, she went to the GP again, and they didn't know exactly what was wrong but they sent straight to hospital. It was over the new year period, so the disease still wasn't spotted for too long. My grandmother was left calling out in delirium because of the pain, and when the symptoms were finally understood and the fantastic palliative care team came on board, she died three days later. She'd been in agony for weeks. It was incredibly distressing, for my mother, especially, because the disease seemed to come from nowhere, and yet, within days, nurses had to cut off her wedding ring because of the pain. She had only really been ill for three weeks. It was cruel, it was all-consuming.
I know that other members of my family, including me, are at a greater risk, because my grandmother died of pancreatic cancer, and her mother before her. We have to improve diagnosis of this horrible disease. More funding is urgently needed for research, as well as a dedicated awareness campaign about the tell-tale symptoms of the disease. Please, let's make this investment so that fewer people have to die like my mam-gu.
Mis Tachwedd yw Mis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas. Mae'n glefyd nad oes digon o bobl yn ymwybodol ohono mewn manylder, ond os yw'n rhywbeth sydd wedi cyffwrdd â'ch teulu chi, fe fyddwch yn ymwybodol iawn o ba mor ddinistriol ydyw. Gwn y bydd llawer ohonom sy'n cyfrannu at y ddadl hon yn ddyledus i sefydliadau fel Pancreatic Cancer UK am anfon ystadegau atom, a hoffwn gofnodi fy niolch iddynt hefyd. Wrth gwrs, mae'r ystadegau hynny'n ddamniol, yn enwedig yr ystadegau sy'n dangos sut y mae'r ods yn pentyrru yn erbyn rhywun ar ôl iddynt gael diagnosis o ganser y pancreas yn y pen draw. Fel y clywsom, ni fydd saith o bob 10 o bobl â chanser y pancreas byth yn cael unrhyw driniaeth, a dim ond un o bob 10 fydd yn cael llawdriniaeth. Ond y tu ôl i’r holl ystadegau hynny, rhaid i ni gofio mai pobl, teuluoedd ydynt a fydd yn cael eu trawmateiddio gan gyflymder y clefyd hwn. Nid oes digon o ddealltwriaeth yn ei gylch, ac erbyn y gwneir diagnosis ohono, mae'n rhy hwyr fel arfer i wneud unrhyw beth.
Canser y pancreas yw'r canser sy'n lladd gyflymaf a'r canser gyda'r cyfraddau goroesi isaf. Mae'r ffigurau'n llwm, ond yr hyn sy'n llymach fyth yw pa mor ddisymud yw'r ffigurau hyn, a bod cyn lleied o welliant wedi bod ers degawdau yn y cyfraddau goroesi. Wrth gwrs, nid oes hierarchaeth i boen. Gall pob canser fod yn ddinistriol, a gall fod straeon sy'n ymddangos yn wyrthiol ynghlwm wrth bob math o ganser, ond ceir teimlad mai gan ganser y pancreas, y llofrudd cudd, y mae’r llais gwannaf hefyd pan ystyriwn gyllid, ymchwil a dealltwriaeth y cyhoedd.
Rwy’n cefnogi galwad Pancreatic Cancer UK y dylid cael cynllun cenedlaethol ar gyfer canser y pancreas i wella cyfraddau diagnosis, i godi ymwybyddiaeth o’r symptomau ymhlith y cyhoedd a meddygon teulu, i gael buddsoddiad allweddol mewn ymchwil, fel bod modd gwella cyfraddau diagnosis a gobaith o oroesi i filoedd o bobl.
Mae elfen ymwybyddiaeth y cyhoedd yn hollbwysig. Bu farw fy mam-gu o ganser y pancreas ym mis Ionawr 2005. Roedd hi wedi bod ychydig yn anhwylus adeg y Nadolig, ond fel cymaint o gleifion nad ydynt yn gwybod bod y symptomau hyn yn cuddio rhywbeth marwol, fe oedodd cyn mynd at y meddyg teulu. Pan aeth hi, ni wnaeth neb adnabod y symptomau. Nid oedd ar ei phen ei hun yn hynny o beth—mae 16 y cant o gleifion canser y pancreas yn ymweld â'u meddyg teulu saith gwaith neu ragor cyn cael diagnosis. Ychydig ddyddiau ar ôl y Nadolig, aeth at y meddyg teulu eto, ac nid oeddent yn gwybod yn union beth oedd yn bod ond fe wnaethant ei gyrru’n syth i'r ysbyty. Roedd hyn dros gyfnod y flwyddyn newydd, felly ni chanfuwyd y clefyd am amser rhy hir. Gadawyd fy mam-gu’n gweiddi’n orffwyll oherwydd y boen, a phan ddeallwyd y symptomau o'r diwedd, daeth y tîm gofal lliniarol gwych i ofalu amdani, ond bu farw dridiau'n ddiweddarach. Roedd hi wedi bod mewn poen dirfawr ers wythnosau. Roedd yn hynod o ofidus, i fy mam yn enwedig, oherwydd bod y clefyd yn ymddangos fel pe bai wedi dod o unman, ac eto, o fewn dyddiau, roedd yn rhaid i nyrsys dorri ei modrwy briodas yn rhydd oherwydd y boen. Dim ond ers tair wythnos y bu’n sâl mewn gwirionedd. Roedd yn greulon, roedd yn ddifäol.
Gwn fod aelodau eraill o fy nheulu, gan fy nghynnwys i, yn wynebu mwy o risg, oherwydd bod fy mam-gu wedi marw o ganser y pancreas, a'i mam o'i blaen. Mae'n rhaid i ni wella diagnosis o'r clefyd erchyll hwn. Mae angen mwy o arian ar frys ar gyfer ymchwil yn ogystal ag ymgyrch godi ymwybyddiaeth bwrpasol am symptomau sy’n nodweddu’r clefyd. Os gwelwch yn dda, gadewch inni wneud y buddsoddiad hwn fel bod llai o bobl yn gorfod marw fel fy mam-gu.
I thank Lynne, Dai and David for tabling this important debate. As the other contributors have pointed out, pancreatic cancer is the deadliest of all the cancers, yet the majority of people have never heard of it. I became acutely aware of pancreatic cancer over 30 years ago, when doctors discovered a tumour on my pancreas. Thankfully, in my case, the tumour was benign, but the symptoms that I had were awful: it was falling down, it was fainting without any awareness at all, because the level of insulin had been totally disrupted. I didn't know what was wrong, and it took two years to diagnose. I had insulinoma, rather than cancer, but, until that point, I was unaware of pancreatic cancer.
Sadly, 93 per cent of people diagnosed with pancreatic cancer will die within five years, and a quarter of those diagnosed die within the month. Unfortunately, this is mainly as a result of lack of awareness of the signs and symptoms of the disease. Over two thirds of adults in the UK are unaware of the symptoms of pancreatic cancer, according to Pancreatic Cancer UK. Because of this and the fact that the disease has non-specific symptoms, early diagnosis is almost impossible, and, as with all other cancers, early diagnosis is key to long-term survival.
This is why I'm happy to support this motion today and play a small role in promoting awareness of the disease. However, we have to do more. We need a dedicated public awareness campaign. There have been national public information campaigns for lung cancer, breast cancer, bowel cancer and bladder cancer, but no such campaign for pancreatic cancer. There is no simple screening test for this awful disease, so we have to rely on members of the public being aware of any symptoms and trying to seek help. Thank you.
Diolch i Lynne, Dai a David am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Fel y mae'r cyfranwyr eraill wedi nodi, canser y pancreas yw'r mwyaf marwol o'r holl ganserau, ond nid yw'r rhan fwyaf o bobl erioed wedi clywed amdano. Deuthum yn ymwybodol iawn o ganser y pancreas dros 30 mlynedd yn ôl, pan ddarganfu meddygon diwmor ar fy mhancreas. Diolch byth, yn fy achos i, roedd y tiwmor yn anfalaen, ond roedd y symptomau a gefais yn erchyll: byddwn yn cwympo, yn llewygu'n gwbl anymwybodol, oherwydd amharwyd yn llwyr ar lefel yr inswlin. Ni wyddwn beth oedd o'i le, a chymerodd ddwy flynedd i wneud diagnosis. Roeddwn yn dioddef o inswlinoma yn hytrach na chanser ond tan hynny, nid oeddwn yn ymwybodol o ganser y pancreas.
Yn anffodus, bydd 93 y cant o'r bobl sydd wedi cael diagnosis o ganser y pancreas yn marw o fewn pum mlynedd, ac mae chwarter y rhai sy'n cael diagnosis yn marw o fewn y mis. Yn anffodus, y rheswm am hyn yn bennaf yw diffyg ymwybyddiaeth o arwyddion a symptomau'r clefyd. Nid yw dros ddwy ran o dair o oedolion y DU yn gwybod am symptomau canser y pancreas, yn ôl Pancreatic Cancer UK. Oherwydd hyn a'r ffaith bod i'r clefyd symptomau amhenodol, mae diagnosis cynnar bron yn amhosibl, ac fel gyda phob canser arall, mae diagnosis cynnar yn allweddol i allu goroesi'n hirdymor.
Dyna pam rwy'n hapus i gefnogi'r cynnig hwn heddiw ac i chwarae rhan fach yn y gwaith o hyrwyddo ymwybyddiaeth o'r clefyd. Fodd bynnag, rhaid inni wneud rhagor. Mae angen ymgyrch godi ymwybyddiaeth gyhoeddus bwrpasol. Cafwyd ymgyrchoedd gwybodaeth cenedlaethol i'r cyhoedd ar ganser yr ysgyfaint, canser y fron, canser y coluddyn a chanser y bledren, ond ni chafwyd ymgyrch o'r fath ar gyfer canser y pancreas. Nid oes prawf sgrinio syml ar gyfer y clefyd ofnadwy hwn, felly mae'n rhaid i ni ddibynnu ar y cyhoedd i fod yn ymwybodol o unrhyw symptomau a gofyn am gymorth. Diolch.
I'd like to thank everybody moving this today—Lynne Neagle, Dai Lloyd, David Melding, and the supporters Delyth Jewell, Joyce Watson, Mark Isherwood, Neil Hamilton, me and Vikki Howells as well. I really didn't realise what an aggressive cancer pancreatic cancer was until earlier this year, unfortunately, when an old colleague of mine, my first ever head of department in my first full-time job, Phil Davies, was taken far too young. Phil was a great manager and I learnt a lot from him, and it was shocking for every one of us who knew Phil, and, of course, more shocking for the family that the cancer was so aggressive and that it takes over so quickly. So I wanted to pay tribute there to Phil Davies.
I note that the fast-track surgery in England, on a more optimistic note, is having promising results, so that's really, really pleasing, and I welcome the early diagnosis centres that are being rolled out. This is something that, for once we can all agree on, and I really hope that this being brought forward today brings positive results. Thank you for giving me time to speak.
Hoffwn ddiolch i bawb sy'n cyflwyno'r cynnig hwn heddiw—Lynne Neagle, Dai Lloyd, David Melding, a'r cefnogwyr Delyth Jewell, Joyce Watson, Mark Isherwood, Neil Hamilton, fi a Vikki Howells hefyd. Nid oeddwn yn sylweddoli mor ymosodol oedd canser y pancreas tan yn gynharach eleni, yn anffodus, pan fu farw hen gydweithiwr i mi, fy mhennaeth adran cyntaf erioed yn fy swydd lawn amser gyntaf, Phil Davies, yn rhy ifanc o lawer. Roedd Phil yn rheolwr gwych a dysgais lawer ganddo, ac roedd yn frawychus i bob un ohonom a oedd yn adnabod Phil, ac wrth gwrs, yn fwy brawychus i'r teulu fod y canser mor ymosodol a'i fod yn digwydd mor gyflym. Felly, roeddwn i eisiau talu teyrnged i Phil Davies.
Ar nodyn mwy optimistaidd, nodaf fod y llawdriniaeth llwybr carlam yn Lloegr yn cael canlyniadau addawol, felly mae hynny'n wirioneddol ddymunol, ac rwy'n croesawu'r canolfannau diagnosis cynnar sy'n cael eu cyflwyno. Mae hyn yn rhywbeth y gall pawb ohonom gytuno arno am unwaith, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd cyflwyno'r cynnig hwn heddiw yn esgor ar ganlyniadau cadarnhaol. Diolch am roi amser imi siarad.
Thank you very much. I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Lynne Neagle and Members from all parties who have supported today's debate in raising what is an important and poorly understood issue by the wider public. Now, I recognise the devastating impact that pancreatic cancer can have on people and their families, especially so given its poor diagnosis. For anyone in any doubt, in particular in hearing the opening of this debate, and indeed the contribution from Delyth Jewell, they should be left in no doubt about how aggressive a form of cancer this is.
The motion recognises that one-year net survival rates for pancreatic cancer were around 28 per cent between 2012 and 2016, when the most recent data was available, making it a cancer with one of the worst survival rates. We've seen around 520 new cases, and sadly, around 480 deaths a year. One-year net survival for stage 1 pancreatic cancer is higher than 60 per cent based on the data for 2011-14, so whilst time-to-treatment is a factor, a key issue appears to be that pancreatic cancer tends to present in a much more advanced stage when treatment options are more limited. Now, the Government will be abstaining, but I'm largely supportive of the motion. I'd like to offer a couple of corrections about the record, and of course all Members will have a free vote, outside the Government, on the motion itself.
According to our statistics from 2015, we saw 531 new cases of pancreatic cancer. It's also really important to recognise that outcomes have improved over the past 20 years for pancreatic cancer, and particularly so in the past decade. One-year net survival has improved by over 7 percentage points and five-year survival by over 4 percentage points between 2007-11 and 2012-16. So, there are real improvements that have been made by our NHS. However, the basic point that Lynne and others make in moving this debate is correct: this is a cancer with very poor outcomes, and there is a real need to make progress.
Surgery is a curative option for a range of cancers. I was pleased to hear Lynne mention this in her opening contribution, because regularly, when we talk about cancer services, we have a debate around drugs, when actually, surgery is much more likely, in most cases, to be the curative option. It's part of the reason why there's a focus on improving surgery rates across a range of cancers, and that, of course, includes pancreatic cancer. That goes back to having earlier diagnosis so that curative surgery is a real option.
On the proposal about having a specific centre, I've listened and I will ask the clinicians at the Wales Cancer Network to consider that further, to give me advice to go into our cancer delivery plan for Wales and the work of the implementation group to understand what that would mean and the benefit that could provide for people in Wales.
But I do want to also recognise the work that Pancreatic Cancer UK does in raising awareness of the impact of pancreatic cancer, and, of course, they get to take part as a member of our Wales Cancer Alliance. I meet that third sector campaigning alliance on a six-monthly basis, and they are represented on our national leadership group for cancer services. The motion called for us to learn from fast-track surgical models in other countries and I'm happy to commit to that and to see what lessons there are for Wales. It's work that we regularly do in looking at other parts of the world, including, of course, other parts of the UK. It also calls for us to learn from the rapid diagnostic centre pilots in two of our own health boards, and I can certainly commit to doing that. That's funded through the cancer delivery plan for Wales, and I look forward to the evaluation that is being provided and discussed by the network.
Finally, it calls, of course, for holistic support for patients to prepare them for surgery. I've made it clear on several occasions that I expect health boards to be doing this as a routine part of surgical pathways, and that is absolutely part of the improvement work that we need to do to make the best use of the surgical skills of our staff, but, importantly, to improve outcomes. So, we're committed to doing all that we can to build on the progress made. Our approach has been to focus on improving services and outcomes for all cancers rather than to focus on those with the poorest outcomes. We think it's important on the point of equity, but also because many of the things it will improve in the outcomes for pancreatic cancer are applicable to improving outcomes for most cancers too. Our medium-term approach is set out in the cancer delivery plan, taken forward by the implementation group, and supported by more than £5 million of annual investment.
One of the key focuses has been on detecting more cancers at an earlier, more treatable stage. That's underpinned by new referral guidance and a national programme working together with primary care and the piloting of the two rapid diagnostic centres for people with vague symptoms. It also includes the optimisation of screening programmes, an important ally of work in our diagnostic programme to provide streamlines access to investigations for cancer. The aim of all of this is to ensure that people are investigated promptly, and in the small minority of people who do have cancer, that their diagnosis is made quickly.
A key area of focus for us is the introduction of the single cancer pathway. That is much more than just a new way of measuring cancer waiting times. This is a UK first, and it means that patients will no longer be artificially divided into those who present in primary or secondary care. They'll all be measured against the same pathway, and most importantly, from the point of suspicion, rather than the receipt of referral or the decision to treat. As well as being a clearer way of measuring waits, it means that people's investigation and treatments have to start earlier to meet the 62-day time limit. Within 62 days, clinicians can treat patients according to their clinical priority. I know that Pancreatic Cancer UK have called for a 20-day treatment target from diagnosis, but the 62-day single cancer pathway includes a diagnostic phase and the start of treatment.
In order to support health boards to deliver the single cancer pathway and to reduce variations across Wales, and to deliver care in line with the best professional standards, we are also introducing nationally optimised tumour site pathways. These are descriptions for each tumour site to set out how health boards should plan to deliver their services. The first of three tranches of these pathways was published through a Welsh health circular in October this year, and I expect pancreatic cancer to be included in the next tranche early in the new year. These pathways are highly ambitious, and health boards will work towards them over time, supported by the national peer review programme for cancer.
Further developments, such as the cancer research strategy and the replacement of the cancer informatics system will also play a role in helping us to deliver the improved outcomes and excellent services that every Member who has spoken and listened to this debate today will want to see. Once again, I want to thank Members for bringing forward this debate, and I hope and expect we can continue to make real progress in the years ahead.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Lynne Neagle ac Aelodau o bob plaid sydd wedi cefnogi'r ddadl heddiw a chodi mater sy'n bwysig a heb ei ddeall yn dda gan y cyhoedd yn ehangach. Nawr, rwy'n cydnabod yr effaith ddinistriol y gall canser y pancreas ei chael ar bobl a'u teuluoedd, yn enwedig o ystyried diagnosis gwael. I unrhyw un sydd mewn unrhyw amheuaeth, yn enwedig o glywed y modd yr agorwyd y ddadl hon, ac yn wir y cyfraniad gan Delyth Jewell, ni ddylai fod gan neb unrhyw amheuaeth ynglŷn â pha mor ymosodol yw'r math hwn o ganser.
Mae'r cynnig yn cydnabod bod cyfraddau goroesi net un flwyddyn ar gyfer canser y pancreas tua 28 y cant rhwng 2012 a 2016, pan oedd y data diweddaraf ar gael, gan ei wneud yn ganser gydag un o'r cyfraddau goroesi gwaethaf. Rydym wedi gweld tua 520 o achosion newydd, ac yn anffodus, tua 480 o farwolaethau bob blwyddyn. Mae cyfraddau goroesi net un flwyddyn ar gyfer canser y pancreas cam 1 yn uwch na 60 y cant yn seiliedig ar y data ar gyfer 2011-14, felly er bod amser cyn cael triniaeth yn ffactor, ymddengys mai un o'r problemau mwyaf yw bod canser y pancreas yn tueddu i ymddangos ar gam llawer mwy datblygedig pan fydd opsiynau triniaeth yn fwy cyfyngedig. Nawr, bydd y Llywodraeth yn ymatal, ond rwy'n cefnogi'r cynnig i raddau helaeth. Hoffwn gynnig ychydig o gywiriadau am y cyflawniad, ac wrth gwrs bydd gan yr holl Aelodau bleidlais rydd, y tu allan i'r Llywodraeth, ar y cynnig ei hun.
Yn ôl ein hystadegau yn 2015, gwelsom 531 o achosion newydd o ganser y pancreas. Mae hefyd yn bwysig iawn cydnabod bod canlyniadau canser y pancreas wedi gwella dros yr 20 mlynedd diwethaf, ac yn arbennig felly yn ystod y degawd diwethaf. Mae cyfraddau goroesi net un flwyddyn wedi gwella dros 7 pwynt canran a chyfraddau goroesi pum mlynedd wedi gwella dros 4 pwynt canran rhwng 2007-11 a 2012-16. Felly, mae gwelliannau gwirioneddol wedi'u gwneud gan ein GIG. Fodd bynnag, mae'r pwynt sylfaenol y mae Lynne ac eraill yn ei wneud wrth gynnig y ddadl hon yn gywir: canser yw hwn sydd â chanlyniadau gwael iawn, ac mae gwir angen gwneud cynnydd.
Mae llawdriniaeth yn opsiwn iachaol ar gyfer amrywiaeth o ganserau. Roeddwn yn falch o glywed Lynne yn sôn am hyn yn ei chyfraniad agoriadol, oherwydd yn rheolaidd, pan soniwn am wasanaethau canser, rydym yn cael dadl ynghylch cyffuriau, er ei bod yn llawer mwy tebygol mai llawdriniaeth, yn wir, yn y rhan fwyaf o achosion, yw'r dewis iachaol. Mae'n rhan o'r rheswm pam y canolbwyntir ar wella cyfraddau llawdriniaeth ar draws ystod o ganserau, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys canser y pancreas. Mae hynny'n mynd yn ôl at gael diagnosis cynharach fel bod llawdriniaeth iachaol yn ddewis go iawn.
O ran yr argymhelliad i gael canolfan benodol, rwyf wedi gwrando a byddaf yn gofyn i'r clinigwyr yn Rhwydwaith Canser Cymru ystyried hynny ymhellach, i roi cyngor imi i fynd i mewn i'n cynllun cyflawni ar gyfer canser yng Nghymru a gwaith y grŵp gweithredu er mwyn deall yr hyn y byddai hynny'n ei olygu a'r budd y gallai ei gynnig i bobl Cymru.
Ond rwyf am gydnabod hefyd y gwaith y mae Pancreatic Cancer UK yn ei wneud yn codi ymwybyddiaeth o effaith canser y pancreas, ac wrth gwrs, maent yn cael chwarae rhan fel aelodau o'n Cynghrair Canser Cymru. Rwy'n cyfarfod â'r gynghrair ymgyrchu trydydd sector honno bob chwe mis, a chânt eu cynrychioli yn ein grŵp arweiniad cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau canser. Roedd y cynnig yn galw arnom i ddysgu o fodelau llawdriniaeth llwybr carlam mewn gwledydd eraill ac rwy'n hapus i ymrwymo i hynny ac i weld pa wersi sydd yna i Gymru. Mae'n waith rydym yn ei wneud yn rheolaidd i edrych ar rannau eraill o'r byd, gan gynnwys rhannau eraill o'r DU wrth gwrs. Mae hefyd yn galw arnom i ddysgu o gynlluniau peilot llwybr carlam y ganolfan ddiagnostig mewn dau o'n byrddau iechyd ein hunain, a gallaf yn sicr ymrwymo i wneud hynny. Mae'r gwaith hwnnw wedi'i ariannu drwy'r cynllun cyflawni ar gyfer canser yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at y gwerthusiad sy'n cael ei ddarparu a'i drafod gan y rhwydwaith.
Yn olaf, mae'n galw, wrth gwrs, am gymorth cyfannol i gleifion i'w paratoi ar gyfer llawdriniaeth. Rwyf wedi egluro ar sawl achlysur fy mod yn disgwyl i'r byrddau iechyd wneud hyn fel rhan arferol o lwybrau llawfeddygol, ac mae hynny'n bendant yn rhan o'r gwaith gwella sydd angen inni ei wneud er mwyn gwneud y defnydd gorau o sgiliau llawfeddygol ein staff, ond yn bwysig hefyd, er mwyn gwella canlyniadau. Felly, rydym wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i adeiladu ar y cynnydd a wnaed. Canolbwyntio ar wella gwasanaethau a chanlyniadau ar gyfer yr holl ganserau yw ein dull o weithredu wedi bod yn hytrach na chanolbwyntio ar y rhai sydd â'r canlyniadau gwaethaf. Credwn ei bod yn bwysig o ran cydraddoldeb, ond hefyd oherwydd bod llawer o'r pethau y bydd yn eu gwella yn y canlyniadau ar gyfer canser y pancreas yn berthnasol i wella canlyniadau ar gyfer y rhan fwyaf o ganserau hefyd. Nodir ein dull gweithredu tymor canolig yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser a gaiff ei ddatblygu gan y grŵp gweithredu, a'i gefnogi gan fwy na £5 miliwn o fuddsoddiad blynyddol.
Un o'r prif bethau y canolbwyntiwyd arnynt oedd canfod mwy o ganserau'n gynharach, ar gam lle gellid eu trin yn well. Mae hynny wedi'i ategu gan ganllawiau atgyfeirio newydd a rhaglen genedlaethol yn gweithio gyda'i gilydd gyda gofal sylfaenol a threialu'r ddwy ganolfan ddiagnostig llwybr carlam i bobl â symptomau amwys. Mae hefyd yn cynnwys optimeiddio rhaglenni sgrinio, sy'n ategiad pwysig i waith yn ein rhaglen ddiagnostig ar ddarparu mynediad mwy llyfn at archwiliadau canser. Nod hyn oll yw sicrhau bod pobl yn cael eu harchwilio'n fuan, ac yn y lleiafrif bach o bobl sydd â chanser, fod eu diagnosis yn cael ei wneud yn gyflym.
Un maes allweddol y mae'n bwysig inni ganolbwyntio arno yw cyflwyno un llwybr canser. Mae'n llawer mwy na dim ond ffordd newydd o fesur amseroedd aros ar gyfer canser. Dyma'r tro cyntaf iddo gael ei wneud yn y DU, ac mae'n golygu na fydd cleifion yn cael eu rhannu'n artiffisial mwyach yn gleifion a welir mewn gofal sylfaenol neu ofal eilaidd. Byddant i gyd yn cael eu mesur yn erbyn yr un llwybr, ac yn bwysicaf oll, o'r pwynt pan geir amheuaeth o ganser, yn hytrach nag o'r adeg y ceir atgyfeiriad neu benderfyniad i roi triniaeth. Yn ogystal â bod yn ffordd gliriach o fesur amseroedd aros, mae'n golygu bod yn rhaid i archwiliad a thriniaeth pobl ddechrau'n gynt er mwyn cyflawni'r terfyn amser o 62 diwrnod. O fewn 62 diwrnod, gall clinigwyr drin cleifion yn ôl eu blaenoriaeth glinigol. Gwn fod Pancreatic Cancer UK wedi galw am darged rhwng diagnosis a thriniaeth o 20 diwrnod, ond mae un llwybr canser 62 diwrnod yn cynnwys cyfnod diagnostig a dechrau triniaeth.
Er mwyn cynorthwyo byrddau iechyd i ddarparu un llwybr canser ac i leihau amrywio ar draws Cymru, ac er mwyn darparu gofal yn unol â'r safonau proffesiynol gorau, rydym hefyd yn cyflwyno llwybrau wedi'u hoptimeiddio'n genedlaethol ar gyfer lleoliadau tiwmor. Disgrifiadau yw'r rhain ar gyfer pob lleoliad tiwmor er mwyn nodi sut y dylai byrddau iechyd gynllunio i ddarparu eu gwasanaethau. Cyhoeddwyd y cyntaf o dri o'r llwybrau hyn drwy gylchlythyr iechyd yng Nghymru ym mis Hydref eleni, ac rwy'n disgwyl i ganser y pancreas gael ei gynnwys yn y llwybr nesaf yn gynnar yn y flwyddyn newydd. Mae'r llwybrau hyn yn uchelgeisiol iawn, a bydd byrddau iechyd yn gweithio tuag atynt dros amser, gyda chefnogaeth y rhaglen genedlaethol o adolygiadau gan gymheiriaid ar gyfer canser.
Bydd datblygiadau pellach, fel y strategaeth ymchwil canser ac adnewyddu'r system gwybodeg canser hefyd yn chwarae rhan i'n helpu i gyflawni'r canlyniadau gwell a'r gwasanaethau rhagorol y bydd pob Aelod a siaradodd ac a wrandawodd ar y ddadl hon heddiw am eu gweld. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i'r Aelodau am gyflwyno'r ddadl hon, ac rwy'n gobeithio ac yn disgwyl y gallwn barhau i wneud cynnydd gwirioneddol yn y blynyddoedd i ddod.
Thank you. Can I now call on Dai Lloyd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I start off, first of all, by congratulating Lynne Neagle on her leading work here as regards bringing this motion before us this afternoon, emphasising, critically, the fact that pancreatic cancer needs a particular focus? As a GP of 35-years standing in Swansea, I know that pancreatic cancer is tough to diagnose, but, 'Always ask about the family history', I always say. But it's tough to diagnose, it's tough to treat, it's tough to research, and ultimately, it's tough to survive it.
Now, Lynne, in opening this debate, has made the case, both coherently and brilliantly, really, as regards we have to step up to the mark here in Wales. Survival rates for pancreatic cancer have largely not changed. I take on board what the Minister has just said about some percentage changes, but when you hear the diagnosis in primary care that somebody has pancreatic cancer, it is not a cause for celebration.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau, yn gyntaf oll, drwy longyfarch Lynne Neagle ar ei gwaith blaenllaw yma yn dod â'r cynnig hwn ger ein bron y prynhawn yma, gan bwysleisio'r ffaith allweddol fod angen canolbwyntio'n benodol ar ganser y pancreas? Fel meddyg teulu ers 35 mlynedd yn Abertawe, gwn ei bod hi'n anodd gwneud diagnosis o ganser y pancreas ond, 'Gofynnwch bob amser am hanes y teulu', dyna rwy'n ei ddweud bob amser. Ond mae'n anodd gwneud diagnosis ohono, mae'n anodd ei drin, mae'n anodd ei ymchwilio, ac yn y pen draw, mae'n anodd ei oroesi.
Nawr, wrth agor y ddadl hon, cyflwynodd Lynne yr achos yn gydlynol ac yn wych mewn gwirionedd fod yn rhaid inni wneud yn well yma yng Nghymru. Nid yw cyfraddau goroesi ar gyfer canser y pancreas wedi newid i raddau helaeth. Rwy'n derbyn yr hyn y mae'r Gweinidog newydd ei ddweud am rai newidiadau canrannol, ond pan glywch y diagnosis mewn gofal sylfaenol fod gan rywun ganser y pancreas, nid yw'n achos dathlu.
Now, huge strides have been made in medicine, as Lynne outlined, and in other cancers like childhood leukaemia, Hodgkin's disease and many other cancers, as outlined, survival rates have been dramatically, radically transformed over the years. All of those conditions did have a particular focus at the time, though, in terms of we said at the time, 'Childhood leukaemia: why are children dying? Let's have a particular focus on that. Let's sort it out.' That was 25 years ago, now. But, it hasn't happened for pancreatic cancer, and that's why we're having this debate today.
The distressing case studies that we've heard from Lynne, from Delyth, from Neil McEvoy and others demand action and a focus on pancreatic cancer. And by demanding focus, we mean that 'focus' means increased funding for this particular cancer, and it does actually mean serious consideration, and I would be campaigning to set up this specialist tertiary surgical centre. I think that is the transformational element that needs to happen. As the Minister said, surgery is curative, so let's enable the very best surgery targeted at this hugely malignant cancer. That single hepatobiliary pancreatic surgical centre needs to happen. That is the transformative action; that is the fast-track surgery; that's the early diagnosis; that's what needs to happen.
Because it is really tough to diagnose this. People present with really vague symptoms that could be anything or nothing, as Delyth said in her distressing case involving mam-gu. It is hugely difficult to pick up the signs, because we can't, as GPs refer everybody who comes along with a bit of tummy pain and not feeling well and feeling a bit off colour, otherwise our hospitals would be full—[Interruption.] They are. And diagnostic tests to improve research have worked for other conditions that we thought never had a diagnostic test. That's why the emphasis is on research here, as well, to find that test.
So, I'm grateful to David Melding as well for paying tribute to Pancreatic Cancer UK, a tribute to their great work. Much research is going on and it's research that will transform the field. People say, 'You're always talking about research, it's a bit tedious', but that's where all these medical advances have come about. Tremendous research enables medical technology, medical treatments, and medical advances to truly take off. Cancer Research UK, Cancer Research Wales—everybody is doing a phenomenal amount of innovative research. And Delyth reminded us that November is Pancreatic Cancer Awareness Month, and again, emphasising the trauma of the diagnosis, and the need for a national plan, as we're already saying—this national focus uniquely for pancreatic cancer.
I'm grateful also to Caroline Jones for her personal experience and her support for this motion, and also for Neil McEvoy's words on the fast-track surgery, and his personal experience. I'm grateful to the Minister as well, before closing, in terms of, obviously acknowledging the excellent work that is done by our excellent staff in the NHS at the moment. Improvements are happening, but, uniquely for pancreatic cancer, we still haven't seen that step change in survival rates. So, we have to have that focus on funding, on that setting up of a single hepatobiliary pancreatic surgical centre; I look forward to the day—the Minister could even open it. We need a focus. I hear the words about the single cancer pathway—absolutely fantastic—but within that, there needs to be a particular emphasis on what we can do about this silent, and not-so-silent killer, that is pancreatic cancer.
So, cancer of the pancreas—in closing, Deputy Presiding Officer—demands a particular focus. It's had a particular focus here in the Chamber this afternoon. I am grateful for the contribution of all Members. Yes, we can learn from other countries, other centres, we can learn from the rapid diagnosis pilots. We need to take all that on board but also work and step up to the challenge and support the motion. Diolch yn fawr.
Nawr, gwnaed camau breision mewn meddygaeth, fel yr amlinellodd Lynne, ac mewn canserau eraill megis lewcemia plant, clefyd Hodgkin a nifer o ganserau eraill, fel y'u hamlinellwyd, mae cyfraddau goroesi wedi cael eu trawsnewid yn ddramatig ac yn radical dros y blynyddoedd. Roedd ffocws penodol i bob un o'r cyflyrau hynny ar y pryd, er, o ran yr hyn a ddywedasom ar y pryd, 'Lewcemia plant: pam y mae plant yn marw? Gadewch i ni ganolbwyntio'n benodol ar hynny. Gadewch i ni ei ddatrys.' Roedd hynny 25 mlynedd yn ôl bellach. Ond nid yw wedi digwydd ar gyfer canser y pancreas, a dyna pam ein bod yn cael y ddadl hon heddiw.
Mae'r astudiaethau achos trallodus a glywsom gan Lynne, gan Delyth, gan Neil McEvoy ac eraill yn galw arnom i weithredu a rhoi ffocws ar ganser y pancreas. A thrwy fynnu ffocws, yr hyn a olygwn yw fod 'ffocws' yn golygu mwy o gyllid ar gyfer y canser penodol hwn, ac mae'n golygu ystyriaeth ddifrifol mewn gwirionedd, a buaswn yn ymgyrchu i sefydlu'r ganolfan lawfeddygol drydyddol arbenigol hon. Credaf mai dyna'r elfen drawsnewidiol y mae angen iddi ddigwydd. Fel y dywedodd y Gweinidog, mae llawdriniaeth yn iachaol, felly gadewch i ni alluogi'r llawdriniaeth orau un i dargedu'r canser hynod falaen hwn. Mae angen i'r un ganolfan lawfeddygaeth hepatobiliari bancreatig honno ddigwydd. Y camau trawsnewidiol; y llawdriniaeth llwybr carlam; y diagnosis cynnar; mae angen i hynny ddigwydd.
Oherwydd mae'n anodd iawn gwneud diagnosis o'r clefyd hwn. Mae gan bobl symptomau amwys iawn a allai fod yn unrhyw beth neu'n ddim byd, fel y dywedodd Delyth yn ei hanes gofidus am ei mam-gu. Mae'n hynod o anodd nodi'r arwyddion, oherwydd fel meddygon teulu ni allwn atgyfeirio pawb sy'n dod atom gydag ychydig o boen bol ac sy'n teimlo'n anhwylus, fel arall byddai ein hysbytai'n llawn— [Torri ar draws.] Maent yn llawn. Ac mae profion ymchwil i wella diagnosteg wedi gweithio ar gyfer cyflyrau eraill nad oeddem erioed wedi meddwl y byddai prawf diagnostig ar eu cyfer. Dyna pam y mae'r pwyslais ar ymchwil yma i ddod o hyd i'r prawf hwnnw.
Felly, rwy'n ddiolchgar i David Melding hefyd am dalu teyrnged i Pancreatic Cancer UK, teyrnged i'w gwaith gwych. Mae llawer o waith ymchwil yn mynd rhagddo ac mae'n ymchwil a fydd yn trawsnewid y maes. Mae pobl yn dweud, 'Rydych chi bob amser yn siarad am ymchwil, mae ychydig yn ddiflas', ond dyna lle mae'r holl ddatblygiadau meddygol hyn wedi digwydd. Mae ymchwil aruthrol yn galluogi technoleg feddygol, triniaethau meddygol, a datblygiadau meddygol i ddigwydd go iawn. Cancer Research UK, Ymchwil Canser Cymru—mae pawb yn gwneud llawer iawn o ymchwil arloesol. Ac fe'n hatgoffwyd gan Delyth fod mis Tachwedd yn Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas, ac eto, drwy bwysleisio trawma'r diagnosis, a'r angen am gynllun cenedlaethol, fel rydym yn ei ddweud yn barod—y ffocws cenedlaethol hwn yn benodol ar ganser y pancreas.
Rwy'n ddiolchgar hefyd i Caroline Jones am ei phrofiad personol a'i chefnogaeth i'r cynnig hwn, ac am eiriau Neil McEvoy ar lawdriniaeth llwybr carlam, a'i brofiad personol. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog hefyd, cyn cloi, am gydnabod y gwaith rhagorol sy'n cael ei wneud gan ein staff rhagorol yn y GIG ar hyn o bryd wrth gwrs. Mae gwelliannau'n digwydd, ond yn unigryw yn achos canser y pancreas, nid ydym wedi gweld newid mawr yn y cyfraddau goroesi o hyd. Felly, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar ariannu, ar sefydlu un ganolfan lawfeddygaeth hepatobiliari bancreatig; edrychaf ymlaen at y diwrnod—gallai'r Gweinidog ei hagor hyd yn oed. Mae angen ffocws arnom. Clywaf y geiriau am un llwybr canser—hollol wych—ond o fewn hynny, mae angen pwyslais arbennig ar yr hyn y gallwn ei wneud am y lladdwr tawel, a heb fod mor dawel, canser y pancreas.
Felly, mae canser y pancreas—i gloi, Ddirprwy Lywydd—yn galw am ffocws penodol. Mae wedi cael ffocws penodol yma yn y Siambr y prynhawn yma. Rwy'n ddiolchgar am gyfraniad yr holl Aelodau. Gallwn, fe allwn ddysgu gan wledydd eraill, canolfannau eraill, gallwn ddysgu o'r cynlluniau peilot diagnosis cyflym. Mae angen inni ystyried hynny i gyd a gweithio hefyd ac ymateb i'r her a chefnogi'r cynnig. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendment 2 in the name of Rebecca Evans. If amendment 1 is agreed amendment 2 will be deselected.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Welsh Conservatives' debate on Welsh Government funding, and I call on Nick Ramsay to move the motion. Nick.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyllid Llywodraeth Cymru, a galwaf ar Nick Ramsay i gyflwyno'r cynnig. Nick.
Cynnig NDM7206 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod Cymru'n elwa o fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig.
2. Yn nodi bod Cymru, o ganlyniad i'r Fframwaith Cyllidol y cytunwyd arni rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU, yn cael £1.20 y pen ar hyn o bryd am bob £1 y pen a gaiff ei gwario yn Lloegr ar faterion datganoledig.
3. Yn croesawu'r £790 miliwn ychwanegol sy'n fwy na grant bloc Cymru sydd wedi cael ei ymrwymo gan Lywodraeth y DU tuag at Gytundebau Twf ledled Cymru.
4. Yn cydnabod bod y cyllid sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ar ei lefel uchaf erioed.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) defnyddio unrhyw adnoddau ychwanegol sy'n codi o ganlyniad i fwy o fuddsoddiad ar y GIG gan Lywodraeth y DU i wella gwasanaeth iechyd Cymru;
b) defnyddio unrhyw adnoddau ychwanegol sy'n codi o ganlyniad i fuddsoddiad cynyddol ar addysg gan Lywodraeth y DU i wella system addysg Cymru;
c) diystyru unrhyw godiadau mewn trethi neu drethi newydd yng Nghymru rhwng nawr a'r etholiad nesaf i Gynulliad Cenedlaethol Cymru.
Motion NDM7206 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Believes that Wales benefits from being part of the United Kingdom.
2. Notes that, as a result of the Fiscal Framework agreed between the Welsh and UK Governments, Wales currently receives £1.20 per head for every £1 spent per head in England on devolved matters.
3. Welcomes the additional £790 million over and above the Welsh block grant which has been committed by the UK Government towards Growth Deals across Wales.
4. Recognises that the funding available for the Welsh Government is at record levels.
5. Calls upon the Welsh Government to:
a) use any additional resources which arise as a result of increased investment on the NHS by the UK Government to improve the Welsh health service;
b) use any additional resources which arise as a result of increased investment on education by the UK Government to improve the Welsh education system;
c) rule out any tax rises or new taxes in Wales between now and the next elections to the National Assembly for Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to move this motion today in the name of Darren Millar.
The fiscal framework agreement between the Welsh and UK Governments was a groundbreaking agreement that really moved the funding situation in Wales on. It was welcomed by all sides and I think it's to the credit of both Governments involved in that that we ended up with that agreement. As a result of the fiscal framework, Wales now receives £1.20 per head for every £1 spent in England. That's a really good news story. It's even a good news story for the Welsh Government, given their involvement in it. You don't often talk up the benefits of co-operation with the UK Government, for obvious reasons, but it is—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno'r cynnig hwn heddiw yn enw Darren Millar.
Roedd y cytundeb fframwaith cyllidol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gytundeb arloesol a oedd yn symud y sefyllfa ariannu yng Nghymru yn ei blaen. Fe'i croesawyd gan bob ochr a chredaf ei bod yn glod i'r ddwy Lywodraeth a fu'n ymwneud â hynny ein bod wedi cael y cytundeb hwnnw yn y pen draw. O ganlyniad i'r fframwaith cyllidol, mae Cymru bellach yn derbyn £1.20 y pen am bob £1 a werir yn Lloegr. Mae hwnnw'n newyddion da iawn. Mae hyd yn oed yn newyddion da i Lywodraeth Cymru, o ystyried eu rhan yn y cytundeb. Nid ydych yn aml yn sôn am fanteision cydweithredu â Llywodraeth y DU, am resymau amlwg, ond mae'n—
Will you take an early intervention? Do you genuinely mean to say—and thank you for taking the intervention—that Wales needing additional funding because of our poverty is something to celebrate and is good news?
A wnewch chi dderbyn ymyriad cynnar? A ydych chi wir yn golygu dweud—a diolch ichi am dderbyn yr ymyriad—fod Cymru angen cyllid ychwanegol oherwydd bod ein tlodi yn rhywbeth i'w ddathlu ac yn newyddion da?
Well, I would say, if I'd got a bit further along, he might have heard a bit more, but there you are. No, I'm saying that the fiscal framework is to be welcomed, and I'm sure that you welcomed the fiscal framework—I think you did anyway, and I think your party did. [Interruption.] Go for it.
Wel, pe bawn i wedi mynd ychydig ymhellach, efallai y byddai wedi clywed ychydig yn fwy, ond dyna chi. Na, rwy'n dweud bod y fframwaith cyllidol i'w groesawu, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi croesawu'r fframwaith cyllidol—rwy'n credu i chi wneud beth bynnag, ac rwy'n credu i'ch plaid wneud hynny. [Torri ar draws.] Ewch amdani.
I'll come in. You said it's good news that more money is coming to Wales. The reason more money is coming to Wales is because of our poverty. That can never be good news.
Rwyf am ddod i mewn. Fe ddywedoch chi ei fod yn newydd da fod mwy o arian yn dod i Gymru. Y rheswm pam fod mwy o arian yn dod i Gymru yw oherwydd ein tlodi. Ni all hynny byth fod yn newydd da.
If you're actually saying that you don't want more money to come to Wales and you want us to suffer from the poverty that we've got, I don't think you really mean to say that. [Interruption.] I'm not going to let you in again. I don't know whether you're trying to get up again.
Look, I welcome the fact that the fiscal framework means there is an uplift in the money that we receive and I think that is better than the previous flawed Barnett funding formula that was given to us. I will be frank—I probably would agree with you on this, actually—I think that, on the Barnett formula, longer term, there would be a better way of funding Wales and many of us have had those discussions in this Chamber. But as things stand at the moment—and I'm afraid to say it again, in case you jump up again, Rhun—the fiscal framework is delivering more money. And I hope that that—. [Interruption.] I'm sorry this has worked you up so much. I hope that the additional money will be invested in Wales in a way that will make the economy more sustainable and will deal with poverty. There you are, you see, I was getting there eventually, so I hope you're happy now.
The UK Government has committed an additional £790 million over and above the block grant for growth deals across Wales. The Welsh Government's budget will increase by £593 million above the 2019-20 dateline. The latest spending round also includes an increase of £80 million to the capital budget, which has already been set for 2020-21. As a result, the capital budget will be 2.4 per cent higher than in 2019-20, and funding from the UK Government is actually at record levels.
And yet, when you look at the funding situation in public services in Wales, such as the NHS, that money doesn't seem to be being passed on. Wales is facing a deficit of £97 million in 2018-19. Demand pressures continue to increase and also, of course, there are new demands on the NHS, such as mental health services. That's putting extra pressure on the workforce, who do an outstanding job under challenging conditions. I think we need to see in the NHS a more sustainable, longer term, multi-year funding plan. We often talk about the importance of that, but it doesn't actually seem to happen in practice.
Welsh Conservatives welcome the £385 million that has been pledged to the health service, as well as the £195 million to education and £20 million to capital projects, which has been pledged recently during the election campaign. And we know that there's going to be—if there is a Conservative UK Government after the election, at least—over £30 billion extra for the NHS across the UK, which means that here in Wales we will receive a significant uplift in that part of the budget.
But, of course, getting that money isn't enough—it has to be passed on. We know that in the case of the NHS particularly that hasn't happened over a considerable length of time. If you look at the details of NHS spending, taking oncology, for instance, there is a serious shortage of cancer specialists in Wales—I've just been listening to the previous debate, of course, on pancreatic cancer. We've only had a 7.7 per cent increase in consultants since 2013, compared with a 25.4 per cent increase in England and a 25.4 per cent increase in Scotland as well. Vacancy rates here are persistently high.
So, it's all well and good for the Welsh Government to say on the one hand, 'We don't receive enough money from the UK Government', and on the other hand to say that they are investing here, when we know that in the past the NHS did see an increase but it was only a cash increase at one point in time, when, of course, you need to safeguard the increase against inflation as well.
On a more positive note, I mentioned the north Wales growth deal, and that is a step in the right direction. Through the projects identified in the proposition document, the intention is to create over 5,000 new jobs, to lever in £3 billion of private sector investment and to increase the value of the north Wales economy from £13.6 billion to £26 billion by 2035. This investment is to be welcomed and will provide major benefits to the Welsh economy.
If I can turn to the issue of tax, which is also mentioned in our motion, Welsh Conservatives supported tax devolution. It was, of course, a UK Conservative Government, in coalition, that brought that in at the UK level as a way of making this place and the Welsh Government more accountable to the people. But, it is vital that tax rates in Wales remain fair and competitive. That is absolutely essential. Wales simply cannot afford punitive tax rates that take money out of the pockets of those people who are going to invest in new businesses, in small and medium-sized enterprises and in expanding existing businesses, and invest in the entrepreneurial economy.
So, we are calling on the Welsh Government, in this motion, to reassert its previous commitment to not raise income tax before the—
Os ydych chi'n dweud nad ydych chi eisiau i fwy o arian ddod i Gymru a'ch bod am inni ddioddef o'r tlodi sydd gennym, nid wyf yn meddwl eich bod yn golygu dweud hynny go iawn. [Torri ar draws.] Nid wyf am ildio i chi eto. Nid wyf yn gwybod a ydych chi'n ceisio codi eto.
Edrychwch, rwy'n croesawu'r ffaith bod y fframwaith cyllidol yn golygu bod cynnydd yn yr arian a gawn ac rwy'n credu bod hynny'n well na'r fformiwla gyllido Barnett ddiffygiol flaenorol a roddwyd i ni. Fe fyddaf yn onest—mae'n debyg y buaswn yn cytuno â chi ar hyn, mewn gwirionedd—ar fformiwla Barnett, yn fwy hirdymor, credaf y byddai ffordd well o ariannu Cymru ac mae nifer ohonom wedi cael y trafodaethau hynny yn y Siambr. Ond fel y mae pethau ar hyn o bryd—ac mae arnaf ofn ei ddweud eto, rhag ofn i chi neidio ar eich traed eto, Rhun—mae'r fframwaith cyllidol yn darparu mwy o arian. Ac rwy'n gobeithio bod hynny—. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf fod hyn wedi eich cynhyrfu cymaint. Rwy'n gobeithio y bydd yr arian ychwanegol yn cael ei fuddsoddi yng Nghymru mewn ffordd a fydd yn gwneud yr economi'n fwy cynaliadwy ac yn mynd i'r afael â thlodi. Dyna chi, welwch chi, roeddwn i'n mynd i gyrraedd yno yn y pen draw, felly gobeithio eich bod chi'n hapus nawr.
Mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo £790 miliwn yn ychwanegol i'r grant bloc ar gyfer bargeinion twf ledled Cymru. Bydd cyllideb Llywodraeth Cymru £593 miliwn yn uwch na'r un ar gyfer 2019-20. Mae'r cylch gwariant diweddaraf hefyd yn cynnwys cynnydd o £80 miliwn i'r gyllideb gyfalaf, sydd eisoes wedi'i gosod ar gyfer 2020-21. O ganlyniad, bydd y gyllideb gyfalaf 2.4 y cant yn uwch nag yn 2019-20, ac mewn gwirionedd mae cyllid gan Lywodraeth y DU ar ei lefel uchaf erioed.
Ac eto, pan edrychwch ar y sefyllfa gyllido mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, fel y GIG, nid yw'n ymddangos bod yr arian hwnnw'n cael ei drosglwyddo ymlaen. Mae Cymru'n wynebu diffyg o £97 miliwn yn 2018-19. Mae pwysau'r galw yn parhau i gynyddu ac wrth gwrs, mae galwadau newydd ar y GIG, megis gwasanaethau iechyd meddwl. Mae hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar y gweithlu, sy'n gwneud gwaith rhagorol o dan amodau heriol. Rwy'n credu bod angen i ni weld cynllun cyllido aml-flwydd mwy cynaliadwy a mwy hirdymor yn y GIG. Soniwn yn aml am bwysigrwydd hynny, ond nid yw'n ymddangos ei fod yn digwydd yn ymarferol.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn croesawu'r £385 miliwn a addawyd i'r gwasanaeth iechyd, yn ogystal â'r £195 miliwn i addysg ac £20 miliwn i brosiectau cyfalaf a addawyd yn ddiweddar yn ystod ymgyrch yr etholiad. Ac rydym yn gwybod—os bydd Llywodraeth Geidwadol yn y DU ar ôl yr etholiad, o leiaf—y bydd dros £30 biliwn yn ychwanegol i'r GIG ar draws y DU, sy'n golygu y byddwn ni yma yng Nghymru yn cael cynnydd sylweddol yn y rhan honno o'r gyllideb.
Ond wrth gwrs, nid yw cael yr arian hwnnw'n ddigon—mae'n rhaid ei drosglwyddo ymlaen. Rydym yn gwybod nad yw hynny wedi digwydd yn achos y GIG yn benodol dros gyfnod hir. Os edrychwch ar fanylion gwariant y GIG, ac ystyried oncoleg er enghraifft, mae prinder difrifol o arbenigwyr canser yng Nghymru—rwyf newydd fod yn gwrando ar y ddadl flaenorol ar ganser y pancreas wrth gwrs. Dim ond cynnydd o 7.7 y cant a gawsom yn nifer y meddygon ymgynghorol ers 2013, o'i gymharu â chynnydd o 25.4 y cant yn Lloegr a chynnydd o 25.4 y cant yn yr Alban hefyd. Mae cyfraddau swyddi gwag yma yn gyson uchel.
Felly, mae Llywodraeth Cymru yn dweud ar y naill law, 'Nid ydym yn cael digon o arian gan Lywodraeth y DU', ac yna'n dweud ar y llaw arall ei bod yn buddsoddi yma, a ninnau'n gwybod bod y GIG wedi gweld cynnydd yn y gorffennol ond dim ond cynnydd mewn arian parod ar un adeg ydoedd, pan fo angen ichi ddiogelu'r cynnydd yn erbyn chwyddiant hefyd wrth gwrs.
Ar nodyn mwy cadarnhaol, soniais am fargen twf gogledd Cymru, ac mae hwnnw'n gam i'r cyfeiriad iawn. Drwy'r prosiectau a nodwyd yn y ddogfen gais, y bwriad yw creu dros 5,000 o swyddi newydd, denu gwerth £3 biliwn o fuddsoddiad sector preifat a chynyddu gwerth economi gogledd Cymru o £13.6 biliwn i £26 biliwn erbyn 2035. Mae'r buddsoddiad hwn i'w groesawu a bydd yn cynnig manteision mawr i economi Cymru.
Os caf droi at fater trethiant, sydd hefyd yn cael ei grybwyll yn ein cynnig, roedd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi datganoli trethi. Wrth gwrs, Llywodraeth Geidwadol y DU, mewn clymblaid, a gyflwynodd hynny ar lefel y DU fel ffordd o wneud y lle hwn a Llywodraeth Cymru yn fwy atebol i'r bobl. Ond mae'n hanfodol fod cyfraddau treth yng Nghymru yn parhau'n deg ac yn gystadleuol. Mae hynny'n gwbl hanfodol. Nid yw Cymru'n gallu fforddio cyfraddau treth cosbol sy'n mynd ag arian o bocedi'r bobl a fydd yn buddsoddi mewn busnesau newydd, mewn mentrau bach a chanolig ac i ehangu busnesau sy'n bodoli eisoes, a buddsoddi yn yr economi entrepreneuraidd.
Felly, galwn ar Lywodraeth Cymru yn y cynnig hwn i ailddatgan ei hymrwymiad blaenorol i beidio â chodi treth incwm cyn—
Mike Hedges a gododd—
Mike Hedges rose—
Are you giving way?
A ydych chi'n ildio?
I will in a moment, I'll just finish this.
—the next—I was going to say Assembly election, but I suppose Senedd election is more appropriate, isn't it—the next Senedd election in 2021, and to come clean with the electorate in advance of that election if the intention is to significantly raise income tax after it. Mike Hedges.
Fe wnaf mewn munud, rwyf am orffen hyn.
—etholiad nesaf—roeddwn yn mynd i ddweud etholiad nesaf y Cynulliad, ond mae'n debyg fod etholiad nesaf y Senedd yn fwy priodol, onid yw—etholiad nesaf y Senedd yn 2021, ac i fod yn onest gyda'r etholwyr cyn yr etholiad hwnnw os mai'r bwriad yw codi treth incwm yn sylweddol ar ei ôl. Mike Hedges.
Can I thank Nick Ramsay for taking this intervention? Can I also thank him for being the first person to use the name Senedd for this institution? Nick, the question I really want to ask you—I hope you can answer it—is: in the command paper it says 'no detriment'. Does that mean that if actions take place at Westminster that cause a reduction in the amount of money coming into Wales that the Westminster Government will underwrite it?
A gaf fi ddiolch i Nick Ramsay am dderbyn yr ymyriad? A gaf fi ddiolch iddo hefyd am fod y person cyntaf i ddefnyddio'r enw Senedd y sefydliad hwn? Nick, y cwestiwn rwy'n awyddus iawn i'w ofyn i chi—gobeithio y gallwch ei ateb—yw: yn y papur gorchymyn mae'n dweud 'heb niwed'. A yw hynny'n golygu, os bydd camau'n digwydd yn San Steffan sy'n achosi gostyngiad yn y swm o arian sy'n dod i mewn i Gymru, y gwnaiff Llywodraeth San Steffan ei warantu?
I think I understand. Your point being that in the case that there was a reduction in money coming here from the UK Government, then would that mean that the Welsh Government would be able to increase it?
Rwy'n credu fy mod yn deall. Pe bai gostyngiad yn yr arian a ddaw yma gan Lywodraeth y DU, eich pwynt chi yw y byddai hynny'n golygu y byddai Llywodraeth Cymru yn gallu ei gynyddu?
No, a reduction in income tax collected because something happened that was the decision made by the Westminster Government, over which the Welsh Government had no control.
Na, gostyngiad yn y dreth incwm a gesglir am fod rhywbeth wedi digwydd a oedd yn benderfyniad a wnaed gan Lywodraeth San Steffan, nad oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth drosto.
Yes, I wouldn't be averse to a no-detriment principle there, so you can infer that, but I think that that would have to be very carefully considered, and I think that, over the medium term at least, if that was done, there should be mechanisms within the Welsh Government so that tax rates are seen to be competitive.
I know that we've often had these discussions, Mike, about volatile taxes like land transaction tax—of course, all tax is volatile, to a certain extent—and what would happen if there was a major shock to the economy. Borrowing, of course, could be used to cover any shortfall in the short term. But, I think, yes, no detriment over the longer term should be the aim.
In conclusion, Deputy Presiding Officer, and returning to the first part of the motion, the Welsh Conservatives believe that Wales's membership of the United Kingdom has been beneficial to the Welsh economy over many years. If you just look at Wales's estimated fiscal deficit alone in 2017-18, estimated at around £13.7 billion, that is currently supported, of course, largely by the UK Government. That wouldn't happen if Wales was independent.
Ie, ni fuaswn yn gwrthwynebu egwyddor dim niwed yn y fan honno, felly gallwch gasglu hynny, ond credaf y byddai'n rhaid ystyried hynny'n ofalus iawn, ac yn y tymor canolig o leiaf, os gwneir hynny, credaf y dylai fod mecanweithiau o fewn Llywodraeth Cymru i sicrhau y gwelir bod cyfraddau treth yn gystadleuol.
Gwn ein bod wedi cael y trafodaethau hyn yn aml, Mike, am drethi anwadal fel treth trafodiadau tir—wrth gwrs, mae'r holl drethi'n anwadal, i ryw raddau—a beth fyddai'n digwydd pe bai sioc fawr i'r economi. Wrth gwrs, gellid defnyddio benthyca i dalu am unrhyw ddiffyg yn y tymor byr. Ond rwy'n credu, ie, dim niwed dros y tymor hwy ddylai'r amcan fod.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, a chan ddychwelyd at ran gyntaf y cynnig, cred y Ceidwadwyr Cymreig fod aelodaeth Cymru o'r Deyrnas Unedig wedi bod yn fuddiol i economi Cymru dros flynyddoedd lawer. Os edrychwch ar ddiffyg ariannol amcangyfrifedig Cymru yn unig yn 2017-18, yr amcangyfrifir ei fod oddeutu £13.7 biliwn, caiff hynny ei gefnogi ar hyn o bryd, wrth gwrs, gan Lywodraeth y DU yn bennaf. Ni fyddai hynny'n digwydd pe bai Cymru'n annibynnol.
You're asking for it. [Laughter.] I'm sure you will have read, of course, the work that was done around that, and I'm sure you will have noted as well the strong caveat that that analysis in no way reflects the fiscal situation of a potentially independent Wales. That is the narrative around the current settlement that we have within the United Kingdom, which you tell us is a union of equals, but which you've just proven is absolutely not.
Rydych chi'n gofyn amdani. [Chwerthin.] Rwy'n siŵr y byddwch wedi darllen y gwaith a wnaed ar hynny wrth gwrs, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi nodi hefyd y cafeat cryf nad yw'r dadansoddiad hwnnw'n adlewyrchu sefyllfa gyllidol Cymru annibynnol bosibl o gwbl. Dyna'r naratif ynglŷn â'r setliad presennol sydd gennym o fewn y Deyrnas Unedig, y dywedwch chi wrthym ei bod yn undeb o gydraddolion, ond rydych chi newydd brofi nad yw hynny'n wir o gwbl.
I chose my words carefully, actually. I didn't say 'union of equals'; I said that our membership of the United Kingdom has been beneficial. I feel that this speech has been more of an intervention on everyone else, to be honest. [Laughter.] I don't dismiss your point, Llyr; I am, of course, talking about the current situation and, currently, that is estimated to be our deficit, and it is underwritten by the UK Government, the UK as a country, and the union as a whole. Now, if we had not been members of the United Kingdom over the last 500 years or whatever, then perhaps we might be in a different situation; I'm sure you'd agree with that. We will never know that; we are where we are now.
I will say to you in closing, unless anyone else intervenes, Deputy Presiding Officer, that I actually think it's a minority of people who support independence in Wales, but it is a significant number of people, and you represent that part of the electorate. That is your right in a democratic system to do that, and I think that those people deserve a voice and you're giving that voice, particularly in your interventions today. But you must come clean with the electorate in advance of an election if independence is your goal, then this is the economic price that Wales, at least in the short to medium term, will pay. Get it out there, be clear about it, and let the people of Wales decide what they want to do. I'm sure you wouldn't disagree with that.
Dewisais fy ngeiriau'n ofalus, mewn gwirionedd. Ni ddywedais 'undeb o gydraddolion'; dywedais fod ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig wedi bod yn fuddiol. Teimlaf fod yr araith hon wedi bod yn fwy o ymyriad ar bawb arall, a dweud y gwir. [Chwerthin.] Nid wyf yn diystyru eich pwynt, Llyr; rwy'n sôn wrth gwrs am y sefyllfa bresennol ac ar hyn o bryd, amcangyfrifir mai dyna yw ein diffyg, ac fe'i gwarantwyd gan Lywodraeth y DU, y DU fel gwlad, a'r undeb yn ei gyfanrwydd. Nawr, pe na baem wedi bod yn aelodau o'r Deyrnas Unedig dros y 500 mlynedd diwethaf neu beth bynnag, efallai y gallem fod mewn sefyllfa wahanol; rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â hynny. Ni fyddwn byth yn gwybod hynny; rydym yn y fan lle rydym yn awr.
Dywedaf wrthych wrth gloi, oni bai fod rhywun arall yn ymyrryd, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn meddwl mai lleiafrif o bobl sy'n cefnogi annibyniaeth yng Nghymru, ond mae'n nifer sylweddol o bobl, ac rydych chi'n cynrychioli'r rhan honno o'r etholwyr. Dyna yw eich hawl mewn system ddemocrataidd, a chredaf fod y bobl hynny'n haeddu llais a'ch bod chi'n rhoi'r llais hwnnw, yn enwedig yn eich ymyriadau heddiw. Ond rhaid ichi fod yn onest gyda'r etholwyr cyn etholiad os mai annibyniaeth yw eich nod, mai dyma'r pris economaidd y bydd Cymru'n ei dalu, o leiaf yn y tymor byr i ganolig. Dywedwch hynny, byddwch yn glir am y peth, a gadael i bobl Cymru benderfynu beth y maent eisiau ei wneud. Rwy'n siŵr na fyddech yn anghytuno â hynny.
I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Can I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in his own name?
Rwyf wedi dethol dau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A gaf fi alw ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn ei enw ei hun?
Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod Llywodraethau olynol yn San Steffan - o dan Lafur a'r Ceidwadwyr - wedi llywyddu dros dlodi rhwng cenedlaethau a thanfuddsoddiad cronig yng Nghymru.
2. Yn credu mai dylanwadau economaidd a chyllidol gwlad annibynnol yw'r allwedd i ffyniant economaidd Cymru yn y dyfodol.
Amendment 1—Rhun ap Iorwerth
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Believes that successive Westminster Governments – under both Labour and the Conservatives – have presided over intergenerational poverty and chronic underinvestment in Wales.
2. Believes that having the economic and fiscal levers of an independent country is the key to Wales’s future economic prosperity.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
There is a wonderful predictability about debates like this on funding for Wales. The Conservatives slam Labour, Labour slam the Conservatives, Tories say it's all about how Welsh Government spends money, Labour say it's all the UK Government's fault, and it's a cycle of blame that suits them both. Both can sling political mud at each other, Wales gets spattered in the middle, its financial and economic position unresolved, poverty unaddressed, inequalities entrenched, both UK parties seeking plausible deniability about their own culpability by arguing that it's the other's fault: 'It's not us, guv, it's them.' Yes, carry on.
Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Mae rhywbeth yn hynod o ragweladwy ynghylch dadleuon fel hyn ar gyllid i Gymru. Mae'r Ceidwadwyr yn taro Llafur, Llafur yn taro'r Ceidwadwyr, mae'r Torïaid yn dweud bod y cyfan yn ymwneud â'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwario arian, mae Llafur yn dweud mai bai Llywodraeth y DU yw hyn i gyd, ac mae'n gylch o feio sy'n bodloni'r ddwy blaid. Gall y ddwy daflu baw gwleidyddol at ei gilydd, ac mae Cymru'n cael ei baeddu yn y canol, ei sefyllfa ariannol ac economaidd heb ei datrys, tlodi heb ei drechu, anghydraddoldebau dwfn, a'r ddwy blaid yn y DU yn ceisio ffordd o wadu'n gredadwy eu bai eu hunain drwy ddadlau mai bai'r llall ydyw: 'Nhw, nid ni, sydd ar fai.' Ie, ewch chi.
It's incredible that he wants to heap all of this stuff on the shoulders of the Conservatives and the Labour Party, but, of course, your former leader, Ieuan Wyn Jones, was the economy Minister for four years in a previous coalition Government here in Wales, and yet the situation was even worse under his tenure than you describe. Do you accept your responsibility for the failures that we see today because he was the economy Minister?
Mae'n anhygoel ei fod am lwytho'r holl bethau hyn ar ysgwyddau'r Ceidwadwyr a'r Blaid Lafur, ond wrth gwrs, eich cyn-arweinydd, Ieuan Wyn Jones, oedd Gweinidog yr economi am bedair blynedd mewn Llywodraeth glymblaid flaenorol yma yng Nghymru, ac eto roedd y sefyllfa hyd yn oed yn waeth nag y disgrifiwyd gennych dros ei gyfnod ef yn y swydd. A ydych chi'n derbyn eich cyfrifoldeb dros y methiannau a welwn heddiw am mai ef oedd Gweinidog yr economi?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
That's nothing at all to do with what we're discussing today. In fact, Ieuan Wyn Jones's record as economy Minister through those dark days of Westminster-led troubles with the economy stand up to scrutiny even now in 2019.
But in reality, despite the mudslinging between the Conservatives and Labour, it's just one Westminster establishment tag-team that time and time again, Government after Government, fails Wales. Yes, the Conservatives have starved Wales of funding through ideologically driven austerity, but Labour equally complicit when it comes to failure to invest in the kind of infrastructure we need, for example. Labour slam the Conservatives for failing us on rail electrification, quite rightly, but how convenient it is to admit that previous and successive Labour administrations were just as guilty of inaction, leaving us without a single mile of electrified rail.
What makes Plaid Cymru different is our willingness to say, 'Let's face up to those failures of the past and define our own future.' Until we truly realise that the status quo is failing Wales, trapping children in poverty, starving us of investment, keeping wages low, we can't plan for a genuinely different journey as a nation. So, our amendment today, as well as reminding us that under-investment in Wales is the legacy of successive Governments, both Labour and Conservative, also spells out our belief that it's us, the people of Wales, who can find our way out of this. And do you know what? Nobody is saying it's going to be easy.
Yes, there's a deficit that you mentioned, and on the face of it it's very scary, but as Llyr Gruffydd says, that analysis of our current position is in no way a reflection of what situation an independent Wales would face. It's the situation that Wales finds itself in now as part of the United Kingdom—
Nid oes gan hynny ddim oll i'w wneud â'r hyn rydym yn ei drafod heddiw. Mewn gwirionedd, mae cyflawniad Ieuan Wyn Jones fel Gweinidog yr economi drwy'r dyddiau tywyll hynny o drafferthion economaidd dan arweiniad San Steffan yn gadarn hyd yn oed yn awr yn 2019.
Ond mewn gwirionedd, er gwaetha'r taflu baw rhwng y Ceidwadwyr a'r Blaid Lafur, un tîm tag sefydliadol ydyw yn San Steffan sydd dro ar ôl tro, Lywodraeth ar ôl Llywodraeth, wedi gwneud cam â Chymru. Mae'r Ceidwadwyr wedi amddifadu Cymru o gyllid drwy gyni wedi'i ysgogi gan ideoleg, ond mae Llafur yr un mor euog o ran eu methiant i fuddsoddi yn y math o seilwaith sydd ei angen arnom, er enghraifft. Mae Llafur yn taro'r Ceidwadwyr am ein siomi ar drydaneiddio'r rheilffyrdd, yn gwbl briodol, ond pa mor gyfleus yw cyfaddef bod gweinyddiaethau Llafur blaenorol ac olynol yr un mor euog o ddiffyg gweithredu, gan ein gadael heb un filltir o reilffyrdd wedi'u trydaneiddio.
Yr hyn sy'n gwneud Plaid Cymru yn wahanol yw ein parodrwydd i ddweud, 'Gadewch inni wynebu'r methiannau hynny yn y gorffennol a diffinio ein dyfodol ein hunain.' Hyd nes y sylweddolwn o ddifrif fod y status quo yn gwneud cam â Chymru, yn rhwydo plant mewn tlodi, yn ein hamddifadu o fuddsoddiad, yn cadw cyflogau'n isel, ni allwn gynllunio ar gyfer taith wirioneddol wahanol fel gwlad. Felly, yn ogystal â'n hatgoffa mai tanfuddsoddiad yng Nghymru yw gwaddol Llywodraethau olynol o dan Lafur a'r Ceidwadwyr, mae ein gwelliant ni heddiw hefyd yn datgan ein cred mai ni, pobl Cymru, a all ddod o hyd i'n ffordd allan o hyn. Ac a wyddoch chi beth? Nid oes neb yn dweud y bydd yn hawdd.
Oes, mae yna ddiffyg y sonioch chi amdano, ac ar y wyneb mae'n frawychus iawn, ond fel y dywed Llyr Gruffydd, nid yw'r dadansoddiad hwnnw o'n sefyllfa bresennol yn adlewyrchiad o gwbl o'r sefyllfa y byddai Cymru annibynnol yn ei hwynebu. Y sefyllfa y mae Cymru ynddi yn awr fel rhan o'r Deyrnas Unedig—
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
Yes, you're quite right to say that it's the situation that Wales faces now. On the day after independence, on the day of independence, that would be the situation. So, to say, 'Well, it's going to be challenging and we wouldn't have been in this position before' will not matter when people find their taxes are going up, there's not enough money to spend on public services, and people in Wales are worse off.
Rydych chi'n hollol iawn i ddweud mai dyna'r sefyllfa y mae Cymru yn ei hwynebu yn awr. Ar y diwrnod ar ôl annibyniaeth, ar ddiwrnod annibyniaeth, dyna fyddai'r sefyllfa. Felly, ni fydd dweud, 'Wel, mae'n mynd i fod yn heriol ac ni fyddem wedi bod yn y sefyllfa hon o'r blaen' o unrhyw bwys pan fydd pobl yn gweld bod eu trethi'n codi, nad oes digon o arian i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus, a bod pobl yng Nghymru yn waeth eu byd.
I'll address the choices that we have to make as a nation, and immediately, Wales's liabilities change. I'm quite certain, for example, that an independent Wales wouldn't wish to fund nuclear weapons, for example, and we are paying our share of that notionally, currently.
Now, situations change in a different context with Wales as an independent nation, but, crucially, look carefully at our fiscal position and you realise that so much of the deficit is locked into paying for our poverty. We're locked into a system that convention tells us we can't break out of. We can't even consider it—can't entertain the idea because we're too poor, and we always need to remain poor in order to keep on benefiting from the benevolence of successive Labour and Conservative Governments at Westminster.
Well, colleagues, I've never accepted that convention, and more and more people are rejecting that convention. We have two options: to accept our lot, our underperformance, our poverty, as being inevitable, or we can chart a new course. So, support our amendment today if you, like us, believe in the latter.
Fe af i'r afael â'r dewisiadau sydd gennym i'w gwneud fel cenedl, ac ar unwaith mae rhwymedigaethau Cymru yn newid. Rwy'n eithaf sicr, er enghraifft, na fyddai Cymru annibynnol yn dymuno ariannu arfau niwclear, er enghraifft, ac rydym yn talu ein cyfran o hynny mewn egwyddor ar hyn o bryd.
Nawr, mae sefyllfaoedd yn newid mewn cyd-destun gwahanol gyda Chymru'n wlad annibynnol, ond yn dyngedfennol, os edrychwch chi'n ofalus ar ein sefyllfa gyllidol fe sylweddolwch fod cymaint o'r diffyg yn cael ei glymu i dalu am ein tlodi. Rydym wedi ein cloi mewn system y mae confensiwn yn dweud wrthym na allwn ddianc ohoni. Ni allwn hyd yn oed ystyried hynny—ni allwn goleddu'r syniad oherwydd ein bod yn rhy dlawd, ac mae angen inni barhau i fod yn dlawd er mwyn parhau i elwa o garedigrwydd Llywodraethau Llafur a Cheidwadol olynol yn San Steffan.
Wel, gyd-Aelodau, nid wyf erioed wedi derbyn y confensiwn hwnnw, ac mae mwy a mwy o bobl yn gwrthod y confensiwn hwnnw. Mae gennym ddau ddewis: derbyn yr hyn sydd gennym, ein tangyflawniad, ein tlodi, fel rhywbeth sy'n anochel, neu gallwn dorri llwybr newydd. Felly, cefnogwch ein gwelliant heddiw os ydych chi, fel ninnau, yn credu mewn torri llwybr newydd.
Galwaf ar y Gweinidog Cyllid i gynnig yn ffurfiol welliant 2, a gyflwynwyd yn ei henw.
I call on the Minister for Finance to formally move amendment 2, tabled in her name.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi negodi ffactor newydd sy’n seiliedig ar anghenion o fewn fformiwla Barnett fel rhan o gytundeb y Fframwaith Cyllidol gyda Llywodraeth y DU.
Yn gresynu bod Llywodraeth y DU yn aml yn buddsoddi llai na Llywodraeth Cymru mewn meysydd cyfrifoldeb pwysig ledled Cymru sydd heb eu datganoli, gan gynnwys y seilwaith rheilffyrdd a chysylltedd digidol.
Yn nodi bod cylch gwario blwyddyn Llywodraeth y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru ar ei cholled o £300 miliwn mewn termau real o gymharu â 2010-11 ac yn condemnio degawd o gyni anghyfiawn a osodwyd gan y DU
Yn nodi, er gwaethaf y pwysau a achoswyd gan gyni, bod ystadegau’r Dadansoddiad yn ôl Gwlad a Rhanbarth ym mis Tachwedd 2019 yn dangos:
a) bod gwariant y pen ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn uwch yng Nghymru nag yn unrhyw un o bedair gwlad y DU ac 11 y cant yn uwch nag yn Lloegr;
b) bod gwariant y pen ar addysg 6 y cant yn uwch yng Nghymru na’r gwariant y pen yn Lloegr.
Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i beidio â chynyddu cyfraddau Cymreig y Dreth Incwm yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete all after point 1 and replace with:
Notes that the Welsh Government successfully negotiated a new needs based factor within the Barnett formula as part of the Fiscal Framework agreement with the UK Government.
Regrets that the UK Government often invests less than the Welsh Government in important non-devolved areas of responsibility across Wales including rail infrastructure and digital connectivity.
Notes that the UK Government’s one year spending round leaves the Welsh Government £300m worse off in real terms compared with 2010-11 and condemns a decade of unjust, UK imposed austerity.
Notes that despite the pressures caused by austerity, the Country and Regional Analysis November 2019 statistics shows that in Wales:
a) spending per person on health and social services was the highest of the four UK countries and 11 per cent higher than in England;
b) spending per person on education was 6 per cent higher than spending per person in England.
Notes the Welsh Government’s commitment to not increase Welsh rates of Income Tax during this Assembly term.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Well, successive independent reports following the banking crash showed that the last UK Labour Government ignored warnings and applied light-touch regulation to the banks. By 2010 the UK budget was the worst in the G20, behind only Ireland and Greece in the EU. The austerity inherited by the incoming UK Government in 2010 was, therefore, a legacy, not a choice.
Wel, dangosodd adroddiadau annibynnol olynol yn dilyn chwalfa'r banciau fod Llywodraeth Lafur ddiwethaf y DU wedi anwybyddu rhybuddion ac wedi rheoleiddio'r banciau yn llai llym. Erbyn 2010 cyllideb y DU oedd y waethaf yn y G20, ar ôl Iwerddon a Gwlad Groeg yn unig yn yr UE. Felly, gwaddol, nid dewis, oedd y cyni a etifeddwyd gan Lywodraeth y DU a ddaeth i rym yn 2010.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
If the UK Government had spent and borrowed more, as some advocate, greater cuts would have been imposed on them. I give way.
Pe bai Llywodraeth y DU wedi gwario a benthyca mwy, fel y mae rhai yn ei gefnogi, byddai mwy o doriadau wedi cael eu gorfodi arnynt. Rwy'n ildio.
Just for the record, I happen to agree with him that the light-touch regulation was too light, but, curiously, it was backed by George Osborne. So, I just wonder if he'd like to reflect on that, because there was a consensus at that time, it was a wrongheaded consensus, but actually it was backed by the Conservative Party.
Hoffwn gofnodi fy mod yn digwydd cytuno ag ef fod y rheoleiddio llai llym yn rhy ysgafn, ond yn rhyfedd iawn, fe'i cefnogwyd gan George Osborne. Felly, tybed a hoffai ystyried hynny, oherwydd roedd consensws bryd hynny, roedd yn gonsensws cyfeiliornus, ond cafodd ei gefnogi gan y Blaid Geidwadol mewn gwirionedd.
Well, it wasn't backed by me, as I said here in the Chamber here in 2004—or I should say in the old Chamber here in 2004. And if you check the dates on the reports and the people it names, you'll see Labour names coming up, not people who were in opposition at the time—independent reports.
As I was saying, if UK Government had spent and borrowed more since 2010, greater cuts would have been imposed on them, where those high-deficit nations that objected austerity got it in full measure. Since 2010 the top earners have been paying a higher proportion of income tax than ever before on record, whilst the amount paid by lower earners has fallen. With the deficit now down, Wales will benefit from £1.8 billion of extra investment under a majority UK Conservative Government, on top of the £2.7 billion already committed to increase spending on health and education here.
In contrast, Mr Corbyn's plans would generate higher interest rates and bigger cuts down the road. Conservatives are delivering on record investment with £790 million into growth deals across Wales, including, as we heard, the £120 million for the north Wales growth deal. The UK Conservative Government announced that it was opening the door to a growth deal for north Wales in its March 2016 budget, and earlier this month, representatives of the North Wales Economic Ambition Board joined the UK and Welsh Governments to sign the heads of terms for the growth deal in north Wales—expected to generate total investment of £1 billion.
The UK Government has also supported north Wales in other ways, including an £82 million defence contract with a Denbighshire firm and locating the F-35 maintenance programme at MOD Sealand in north Wales, which is expected to generate millions of pounds and support thousands of jobs. The 2015-16 Office of Rail and Road annual report on UK rail industry financial information said that Wales received 9.6 per cent of net Government funding for franchised train operators and Network Rail and 6.4 per cent of total net Government funding for Network Rail routes. Their 2017-18 report showed that net Government funding as a percentage of the rail industry's total income was 17 per cent in England, 47 per cent in Scotland and 49 per cent in Wales. The net Government funding for rail franchises as a percentage of total income, including infrastructure funding, was 56 per cent for Wales and the borders, compared to just 21 per cent for the GB total. And their 2018-19 report showed that Government contributed £1.79 per passenger journey in England, £6.14 in Scotland and £9.16 in Wales, where the Wales route has the highest Government funding per passenger kilometre. So, I hope the Welsh Government will stop peddling the statements it's put into its amendment. Further, Network Rail will invest £2 billion in railways across Wales and its borders over the next five years.
The Welsh Government's Superfast Cymru broadband programme was kicked off when the UK Government gave the Welsh Government £57 million in 2011—11 per cent of all UK funding—followed by £56 million more in 2017. And UK Government funding included the £7 million extra for north Wales announced in June to introduce ultrafast broadband connectivity across the region's public sector organisations and create more connections to local businesses and homes.
The funding floor agreed by the UK Conservative Government means that the Welsh Government now benefits from the certainty that the funding it receives for devolved services won't fall below 115 per cent per head of the figure in England. Currently, for every £1 spent by the UK Conservative Government in England on matters devolved to Wales, £1.20 is given to Wales.
However, after two decades of Labour Welsh Government, Wales has the highest unemployment and highest percentage of employees not on permanent contracts across the UK nations, and the lowest wages of any nation across Great Britain. Wales remains the least productive UK nation, and successive Labour Welsh Governments have failed to close the gap between the richest and poorest parts of Wales and between Wales and the rest of the UK, despite the Welsh Government having blown billions on top-down programmes meant to tackle this.
Between 2010 and 2016, Labour-led Wales was the only UK nation to see a real-terms cut in identifiable expenditure on health. Their accident and emergency targets haven't been met since 2009, and they spend a lower proportion of their NHS budget on GPs than any other UK nation. And despite repeated warnings, they've created an affordable housing supply crisis that did not exist when they came to power two decades ago. That didn't start in 2010, it started in 1999. Let this be a warning to all those considering giving their vote to Mr Corbyn.
Wel, ni chafodd fy nghefnogaeth i, fel y dywedais yma yn y Siambr yn 2004—neu dylwn ddweud yn yr hen Siambr yma yn 2004. Ac os gwiriwch y dyddiadau yn yr adroddiadau a'r bobl y maent yn eu henwi, fe welwch enwau Llafur, nid pobl a oedd yn yr wrthblaid ar y pryd—adroddiadau annibynnol.
Fel roeddwn yn dweud, pe bai Llywodraeth y DU wedi gwario a benthyca mwy ers 2010, byddai mwy o doriadau wedi'u gorfodi arnynt, ac fe gafodd gwledydd a oedd â diffyg mawr a oedd yn gwrthwynebu cyni lawer iawn o gyni. Ers 2010 mae'r rhai sy'n ennill fwyaf o gyflog wedi bod yn talu cyfran uwch o dreth incwm nag erioed o'r blaen, tra bod y swm a delir gan y rhai sy'n ennill llai wedi gostwng. Gyda'r diffyg i lawr bellach, bydd Cymru'n elwa o £1.8 biliwn o fuddsoddiad ychwanegol dan Lywodraeth Geidwadol fwyafrifol yn y DU, ar ben y £2.7 biliwn sydd eisoes wedi'i ymrwymo i gynyddu'r gwariant ar iechyd ac addysg yma.
Mewn cyferbyniad, byddai cynlluniau Mr Corbyn yn cynhyrchu cyfraddau llog uwch a thoriadau mwy yn nes ymlaen. Mae'r Ceidwadwyr yn cyflawni'r buddsoddiad mwyaf erioed gyda £790 miliwn i fargeinion twf ledled Cymru, gan gynnwys, fel y clywsom, y £120 miliwn ar gyfer bargen twf gogledd Cymru. Cyhoeddodd Llywodraeth Geidwadol y DU ei bod yn agor y drws i fargen twf ar gyfer gogledd Cymru yn ei chyllideb ym mis Mawrth 2016, ac yn gynharach y mis hwn, ymunodd cynrychiolwyr o Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru â Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i lofnodi penawdau telerau'r fargen twf yng ngogledd Cymru—y disgwylir iddi gynhyrchu cyfanswm buddsoddiad o £1 biliwn.
Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi cefnogi gogledd Cymru mewn ffyrdd eraill, gan gynnwys contract amddiffyn gwerth £82 miliwn gyda chwmni yn Sir Ddinbych a lleoli'r rhaglen cynnal a chadw F-35 yn MOD Sealand yng ngogledd Cymru, y disgwylir iddi gynhyrchu miliynau o bunnoedd a chynnal miloedd o swyddi. Roedd adroddiad blynyddol y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd ar gyfer 2015-16 ar wybodaeth ariannol diwydiant rheilffyrdd y DU yn dweud bod Cymru wedi cael 9.6 y cant o gyfanswm arian net y Llywodraeth ar gyfer gweithredwyr trenau'r fasnachfraint a Network Rail a 6.4 y cant o gyfanswm arian net y Llywodraeth ar gyfer llwybrau Network Rail. Dangosodd eu hadroddiad ar gyfer 2017-18 fod cyllid net y Llywodraeth fel canran o gyfanswm incwm y diwydiant rheilffyrdd yn 17 y cant yn Lloegr, 47 y cant yn yr Alban a 49 y cant yng Nghymru. Roedd cyllid net y Llywodraeth ar gyfer masnachfreintiau rheilffyrdd fel canran o gyfanswm yr incwm, gan gynnwys cyllid seilwaith, yn 56 y cant ar gyfer Cymru a'r gororau, o'i gymharu â dim ond 21 y cant ar gyfer cyfanswm Prydain. A dangosodd eu hadroddiad ar gyfer 2018-19 fod y Llywodraeth wedi cyfrannu £1.79 fesul taith teithiwr yn Lloegr, £6.14 yn yr Alban a £9.16 yng Nghymru, lle mae llwybr Cymru yn cael mwy o gyllid nag unrhyw ran arall gan y Llywodraeth fesul cilomedr teithiwr. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r gorau i bedlera'r datganiadau y mae'n eu cynnwys yn ei gwelliant. Ymhellach, bydd Network Rail yn buddsoddi £2 biliwn mewn rheilffyrdd ledled Cymru a'i ffiniau dros y pum mlynedd nesaf.
Cafodd rhaglen band eang Cyflymu Cymru Llywodraeth Cymru ei dechrau pan roddodd Llywodraeth y DU £57 miliwn i Lywodraeth Cymru yn 2011—11 y cant o'r holl gyllid ar gyfer y DU—ac yna £56 miliwn yn rhagor yn 2017. Ac roedd cyllid Llywodraeth y DU yn cynnwys y £7 miliwn ychwanegol ar gyfer gogledd Cymru a gyhoeddwyd ym mis Mehefin i gyflwyno cysylltedd band eang cyflym iawn ar draws sefydliadau sector cyhoeddus y rhanbarth a chreu mwy o gysylltiadau â busnesau lleol a chartrefi.
Mae'r cyllid gwaelodol y cytunwyd arno gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru bellach yn elwa ar y sicrwydd na fydd yr arian y mae'n ei gael ar gyfer gwasanaethau datganoledig yn disgyn yn is na 115 y cant y pen o'r ffigur yn Lloegr. Ar hyn o bryd, am bob £1 a werir gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn Lloegr ar faterion a ddatganolwyd i Gymru, mae £1.20 yn cael ei roi i Gymru.
Fodd bynnag, ar ôl dau ddegawd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru, gan Gymru y mae'r lefelau diweithdra uchaf a'r ganran uchaf o weithwyr nad ydynt ar gontractau parhaol ar draws gwledydd y DU, a'r cyflogau isaf yn unrhyw un o wledydd Prydain. Cymru yw'r wlad leiaf cynhyrchiol yn y DU o hyd, ac mae Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru wedi methu cau'r bwlch rhwng y rhannau cyfoethocaf a'r rhannau tlotaf o Gymru a rhwng Cymru a gweddill y DU, er bod Llywodraeth Cymru wedi gwastraffu biliynau ar raglenni o'r brig i lawr a oedd i fod i fynd i'r afael â hyn.
Rhwng 2010 a 2016, Cymru dan arweiniad Llafur oedd yr unig genedl yn y DU i weld toriad mewn termau real yn y gwariant adnabyddadwy ar iechyd. Nid yw eu targedau damweiniau ac achosion brys wedi'u cyrraedd ers 2009, ac maent yn gwario cyfran is o'u cyllideb GIG ar feddygon teulu nag unrhyw wlad arall yn y DU. Ac er gwaethaf rhybuddion mynych, maent wedi creu argyfwng o ran y cyflenwad tai fforddiadwy nad oedd yn bodoli pan ddaethant i rym ddau ddegawd yn ôl. Ni ddechreuodd hynny yn 2010, dechreuodd yn 1999. Gadewch i hyn fod yn rhybudd i bawb sy'n ystyried rhoi eu pleidlais i Mr Corbyn.
It's always nice to find out you were right. I have said continually since 2011 that austerity is a political not an economic policy. I'm sure the Conservatives would like to apologise to public sector workers and users of public services for the austerity measures that have slowed down the economic growth and led to a mass use of foodbanks and the increase in homelessness. Just to help the Conservatives, it was not a magic money tree that was needed, just a change of Government policy.
The Welsh Government receives around £15 billion a year to spend on its various priorities, activities and projects, which support our economy and public services across Wales. However, as a result of the Tory UK Government’s ongoing policy of austerity, the Welsh Government’s funding has been cut year on year in real terms. The Welsh Government’s budget is 5 per cent lower in real terms in 2019-20 than it was in 2010-11—equivalent to £800 million less to spend on public services. Our revenue budget is 7 per cent lower per person than in 2010-11—that’s equivalent to £350 less to spend on front-line services for each person living in Wales.
We are now in the ninth year of austerity, and Wales is suffering the consequences of damaging Tory policies. Continuing with austerity is a political choice. It is a fact that, in spite of sluggish growth, tax receipts more than cover current public expenditure.
What have we got to show for almost a decade of Tory cuts? The Tories have presided over the slowest recovery since the 1920s. Last year's growth in our economy was the lowest in the G7 and the slowest since 2012. UK productivity is barely above pre-recession levels, and pay, adjusted for inflation, still remains below 2010 levels. Growth in tax receipts has been sluggish, reducing resources to fund public services.
The Welsh Government’s budget would be £6 billion higher in 2019-20 if, since 2010, it had increased in line with long-term public spending growth. Putting money into the demand side of the economy leads to economic growth. We know that.
I, of course, support more money for health and education. Education excellence, providing high-level educational attainment, is our best way of achieving economic growth. It is our best and should be seen as our most important economic policy—putting money into the education of highly skilled individuals. Something that is rarely said is that if you have to bribe a company to come to Wales, they do not really want to come. High growth areas do not have to provide incentives for inward investment; companies come because the skills they need are there. They come voluntarily. That is why I continually urge support for the university sector as the best way of generating high-skill and high-paid employment.
Education is not just schools. The role further education plays in producing skilled employees, from traditional trades through accountancy and ICT technicians, does not appear to get the credit it deserves. Further education really is the poor relation inside education.
Schools of course need additional funding in order to reverse the cuts that have taken place in recent years. I don't think you can overestimate the importance of education. It's what gives young people the opportunity to go on and earn large sums of money, it's what gets them skills, it's what produces our doctors, our nurses, our engineers—the people who we really need inside our economy. And far too often education is seen as something distinct from economic development. It is a key part of economic development. You get skilled people, you get highly qualified people, and then all of a sudden the employers come. Just look at Cambridge. Look at places like Sheffield. Look at these places that have done that: they've got the skilled people, they've developed through the university, and the companies have come.
Turning to health, additional money is needed, but what is needed is to improve public health. Which child do you think is more likely to be ill and need hospital treatment: the one in a cold, damp house who is poorly fed or the one in a warm, dry house who is well fed?
Plaid Cymru call for all the economic levers, which of course is code for independence. Just as they cannot answer the question regarding their view on nuclear power, they cannot answer the following: what currency would you use? What is going to be the central bank or lender of last resort? Who will set interest rates? How do you fund the Welsh share of the national debt? Are you really going to enter the euro? Are you going to let the European Central Bank be your central bank? That gives you less control than what we've got now. Also remember that Wales’s major trading partner, in terms of both goods and services, is not the rest of the EU, but England.
Mae bob amser yn braf cael gwybod eich bod yn iawn. Rwyf wedi dweud yn barhaus ers 2011 mai polisi gwleidyddol nid economaidd yw cyni. Rwy'n siŵr y byddai'r Ceidwadwyr yn hoffi ymddiheuro i weithwyr y sector cyhoeddus a defnyddwyr gwasanaethau cyhoeddus am y mesurau cyni sydd wedi arafu'r twf economaidd ac wedi arwain at ddefnydd torfol o fanciau bwyd a'r cynnydd mewn digartrefedd. I helpu'r Ceidwadwyr, nid coeden arian hud oedd ei hangen, dim ond newid polisi Llywodraeth.
Mae Llywodraeth Cymru yn cael tua £15 biliwn y flwyddyn i'w wario ar ei hamrywiol flaenoriaethau, gweithgareddau a phrosiectau, sy'n cefnogi ein heconomi a'n gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Fodd bynnag, o ganlyniad i bolisi cyni parhaus Llywodraeth Dorïaidd y DU, mae cyllid Llywodraeth Cymru wedi cael ei dorri flwyddyn ar ôl blwyddyn mewn termau real. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru 5 y cant yn is mewn termau real yn 2019-20 na'r hyn ydoedd yn 2010-11—sy'n golygu £800 miliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus. Mae ein cyllideb refeniw 7 y cant yn is y pen nag yn 2010-11—sef £350 yn llai i'w wario ar wasanaethau rheng flaen ar gyfer pob person sy'n byw yng Nghymru.
Rydym bellach yn y nawfed flwyddyn o gyni, ac mae Cymru'n dioddef canlyniadau polisïau niweidiol y Torïaid. Mae parhau â chyni yn ddewis gwleidyddol. Mae'n ffaith, er gwaethaf twf araf, fod derbyniadau treth yn fwy na'r gwariant cyhoeddus cyfredol.
Beth sydd gennym i'w ddangos am ddegawd bron o doriadau'r Torïaid? Mae'r Torïaid wedi llywyddu dros yr adferiad arafaf ers y 1920au. Twf y llynedd yn ein heconomi oedd yr isaf yn y G7 a'r arafaf ers 2012. Prin fod cynhyrchiant y DU yn uwch na'r lefelau cyn y dirwasgiad, ac mae cyflogau, wedi'u haddasu ar gyfer chwyddiant, yn dal i fod yn is na lefelau 2010. Mae'r twf mewn derbyniadau treth wedi bod yn araf, gan leihau adnoddau i ariannu gwasanaethau cyhoeddus.
Byddai cyllideb Llywodraeth Cymru £6 biliwn yn fwy yn 2019-20 pe bai wedi cynyddu yn unol â thwf gwariant cyhoeddus hirdymor ers 2010. Mae rhoi arian i ochr y galw yn yr economi yn arwain at dwf economaidd. Rydym yn gwybod hynny.
Rwyf i, wrth gwrs, yn cefnogi mwy o arian ar gyfer iechyd ac addysg. Rhagoriaeth addysg, sy'n darparu cyrhaeddiad addysgol ar lefel uchel, yw ein ffordd orau o sicrhau twf economaidd. Dyna yw ein polisi economaidd gorau, a dylai gael ei ystyried felly—rhoi arian tuag at addysg unigolion tra medrus. Rhywbeth nad yw'n cael ei ddweud yn aml yw, os oes rhaid i chi lwgrwobrwyo cwmni i ddod i Gymru, ni fyddant o ddifrif eisiau dod. Nid oes rhaid i ardaloedd twf uchel ddarparu cymhellion ar gyfer mewnfuddsoddi; mae cwmnïau'n dod am fod y sgiliau sydd eu hangen arnynt yno. Maent yn dod o'u gwirfodd. Dyna pam rwy'n pwyso'n barhaus am gefnogaeth i'r sector prifysgolion fel y ffordd orau o greu swyddi medrus iawn ar gyflogau da.
Nid ysgolion yn unig yw addysg. Nid yw'n ymddangos bod y rôl y mae addysg bellach yn ei chwarae yn cynhyrchu gweithwyr medrus, o grefftau traddodiadol i gyfrifyddiaeth a thechnegwyr TGCh, yn cael y clod y mae'n ei haeddu. Mae'n wir mai addysg bellach yw'r perthynas tlawd yn y byd addysg.
Mae angen arian ychwanegol ar ysgolion wrth gwrs er mwyn gwrthdroi'r toriadau sydd wedi digwydd yn y blynyddoedd diwethaf. Nid wyf yn meddwl y gallwch chi oramcangyfrif pwysigrwydd addysg. Dyna sy'n rhoi cyfle i bobl ifanc fynd ymlaen i ennill cyflogau mawr, dyna sy'n rhoi sgiliau iddynt, dyna sy'n cynhyrchu ein meddygon, ein nyrsys, ein peirianwyr—y bobl y mae eu gwir angen arnom yn ein heconomi. Ac yn llawer rhy aml caiff addysg ei hystyried yn rhywbeth ar wahân i ddatblygu economaidd. Mae'n rhan allweddol o ddatblygu economaidd. Mae gennych bobl fedrus, mae gennych bobl â chymwysterau uchel, ac yna'n sydyn iawn daw'r cyflogwyr. Edrychwch ar Gaergrawnt. Edrychwch ar lefydd fel Sheffield. Edrychwch ar y lleoedd sydd wedi gwneud hynny: mae ganddynt y bobl fedrus, maent wedi datblygu drwy'r brifysgol, ac mae'r cwmnïau wedi dod.
Gan droi at iechyd, mae angen arian ychwanegol, ond yr hyn sydd ei angen yw gwella iechyd y cyhoedd. Pa blentyn y credwch chi sy'n fwy tebygol o fod yn sâl ac angen triniaeth ysbyty: yr un mewn tŷ oer, llaith sy'n cael bwyd gwael i'w fwyta neu'r un mewn tŷ cynnes, sych sy'n cael bwyd da?
Mae Plaid Cymru yn galw am yr holl ysgogiadau economaidd, sydd wrth gwrs yn god am annibyniaeth. Yn union fel na allant ateb y cwestiwn ynglŷn â'u safbwynt ar bŵer niwclear, ni allant ateb y canlynol: pa arian y byddech chi'n ei ddefnyddio? Beth sy'n mynd i fod yn fanc canolog neu'n fenthyciwr pan fetho popeth arall? Pwy fydd yn gosod cyfraddau llog? Sut yr ariannwch gyfran Cymru o'r ddyled genedlaethol? A ydych chi o ddifrif yn mynd i ymuno â'r ewro? A ydych yn mynd i adael i Fanc Canolog Ewrop fod yn fanc canolog i chi? Mae hynny'n rhoi llai o reolaeth i chi na'r hyn sydd gennym yn awr. Cofiwch hefyd nad gweddill yr UE yw prif bartner masnachu Cymru, o ran nwyddau a gwasanaethau, ond Lloegr.
The work on defining those elements of how an independent Wales works, the detail of it—which is the subject of the commission that Plaid Cymru is working through at the moment—is one thing, but neither can you give us a cogent argument as to why this is not a means to address the failings of being within a UK system that is locking us in poverty currently.
Mae'r gwaith ar ddiffinio'r elfennau ynglŷn â'r ffordd y mae Cymru annibynnol yn gweithio, manylion hynny—sef testun y comisiwn y mae Plaid Cymru yn gweithio drwyddo ar hyn o bryd—yn un peth, ond ni allwch roi dadl gymhellol inni chwaith pam nad yw'n ffordd o fynd i'r afael â diffygion bod o fewn system y DU sy'n ein cloi mewn tlodi ar hyn o bryd.
I'm not sure that I agree with your statement that we're locked in poverty because of the UK system. I would argue that we're locked in poverty due to the capitalist system, but that is something that perhaps you wouldn't agree with. But I think that we have a problem with poverty and we need to address it.
Finally, the other Plaid Cymru policy of independence and staying in the EU, if the UK leaves, would create a hard border between the European Union and England at the Welsh border. That is inevitable. [Interruption.] If I'm not out of time, I'll take an intervention.
Nid wyf yn siŵr fy mod yn cytuno â'ch datganiad ein bod wedi ein cloi mewn tlodi oherwydd system y DU. Buaswn yn dadlau ein bod wedi ein cloi mewn tlodi oherwydd y system gyfalafol, ond mae hynny'n rhywbeth na fyddech yn cytuno ag ef o bosibl. Ond credaf fod gennym broblem gyda thlodi ac mae angen inni fynd i'r afael â hi.
Yn olaf, byddai polisi arall Plaid Cymru o annibyniaeth ac aros yn yr UE, os bydd y DU yn gadael, yn creu ffin galed rhwng yr Undeb Ewropeaidd a Lloegr ar ffin Cymru. Mae hynny'n anorfod. [Torri ar draws.] Os nad yw fy amser wedi dod i ben, fe gymeraf ymyriad.
I was going to say, on that particular point there's a very, very different situation between Wales-England and Ireland-Northern Ireland. The issue with Northern Ireland and Ireland is the Troubles that they've had there. We haven't got those issues between Wales and England. There is no way that there would be a hard border between Wales and England if we were an independent country.
Roeddwn yn mynd i ddweud, ar y pwynt penodol hwnnw, fod yna sefyllfa wahanol iawn rhwng Cymru-Lloegr ac Iwerddon-Gogledd Iwerddon. Y broblem gyda Gogledd Iwerddon ac Iwerddon yw'r Helyntion y maent wedi'u cael yno. Nid oes gennym y problemau hynny rhwng Cymru a Lloegr. Nid oes unrhyw ffordd y byddai ffin galed rhwng Cymru a Lloegr pe baem yn wlad annibynnol.
The European Union would demand it, because that would stop goods entering into the European Union across that border. The European Union works on having control of goods outside the European Union coming in.
Byddai'r Undeb Ewropeaidd yn ei fynnu, oherwydd byddai hynny'n atal nwyddau rhag mynd i mewn i'r Undeb Ewropeaidd ar draws y ffin honno. Mae'r Undeb Ewropeaidd yn gweithio drwy gael rheolaeth ar nwyddau o'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd yn dod i mewn.
I must say, Mike Hedges, I think you've pretty much eviscerated the independence call on finances.
Minister, I would like to address my contribution today to the need to increase any consequentials due to the NHS into the NHS, and not for them just to be absorbed by the Government. A common refrain from your benches, when any criticisms are raised of NHS failures, is that if you had more money you could deliver the services long promised. You say that, with better funding, waiting lists would be reduced, ambulances would be able to spend more time treating patients and spend less time queuing outside hospitals to discharge patients, and everybody who wanted an NHS dentist would get one.
The Labour manifesto last week demonstrated the old socialist doctrine that government knows best, but after 20 years, we still appear to be facing the same old arguments and failing to take Wales forward at the same pace as other parts of the UK. And we should remember that, since devolution, a Labour-led Government has been in power all the time in Cardiff Bay and for a substantial amount of time in Westminster, so we'd be foolish to blame the ideological differences between the two Governments for the underfunding of the NHS. The real issue is how can we use any extra funds to improve the NHS for patients in Wales. And I would like to, at this point, make the comment that we need to all pay tribute to the hardworking and dedicated NHS workforce, and my contribution is designed to encourage you to push the extra investment into areas that many of those people have identified.
We all know that last year the NHS in Wales reported a deficit of £97 million, showing clearly that the current funding system is not working. We're not addressing adequately the areas of new demand, such as mental health services. We put extra pressure on our already overworked staff who are crying out for sustainable, long-term, multi-year funding plans. We welcome the extra £385 million that's been pledged to the health service in Wales, but this Government is running out of time. You are running out of time to prove that you can spend it in the right areas to make a real difference to the delivery for the Welsh NHS.
If we just think about it, if we just used a proportion of the £114 million wasted on the consultation on the M4 relief road, we could have supported an awful lot of nurses. In my own constituency, there was a ragworm farm—it's one of the biggest frauds perpetrated in Welsh history against the Government. It was almost £6 million. That could have trained over 100 million nurses—sorry, 100 more nurses, not million nurses; please don't tweet that. There wouldn't be enough room in our country—we'd have to put them all on the mountains. [Laughter.] It could have helped reduce ambulance waiting times, which would have saved my 91-year-old constituent from having to wait on a floor for seven hours for an ambulance, and my 94-year-old constituent only last week, who waited 12 hours. That's what we're trying to do; that's where the money needs to be deployed.
Let's be honest, if the NHS was really well managed, we would not see four out of seven health boards operating under Government intervention. We must make sure the money's spent in the right way. I believe that the major areas that can do with the most improvement involve the training and recruitment of the workforce, the retention of the workforce, and better support for primary care to ensure that the number of patients using secondary care is reduced. And we also have to look at spending the money in improving our social care services, in getting more people into social care, so that we can get people out of hospital. I have a lady in my constituency who's currently sitting in hospital because we cannot find a carer for 45 minutes in the morning and 15 minutes in the evening. That's all she needs. But instead she's taking up a hospital bed—not her fault—with the cost that that entails.
So, what I'd like to talk about is the fact that, with £109 million, for example, you would be able to fill a new cohort of freshly trained nurses, which would actually give us another 1,600 nurses. That's the vacancy rate we currently have in Wales. So, for £109 million, put the training into progress, train them for three years—that, actually, will go an enormous way forward to tackling some of the pressures that we have. The same issues surround GP and doctor recruitment. We've only got 186 training places available. Hospital doctors—it's just the same.
As far as workforce retention goes, we need to really not pay lip service to involving the workforce, giving them work, and understanding the enormous working pressures that they are under. This is why the workforce is leaving in droves—they cannot cope with the stress because they are under so much pressure. With that money, you can do an awful lot to alleviate that. You can put into process NHS support and improvement programmes to support our NHS staff to keep them in the NHS. Please, Minister, I'm asking you for nothing else except to spend those consequentials that come and will come from a Conservative Government in Westminster on the NHS in Wales. It's the least the staff there deserve, and it's certainly the least the patients of Wales deserve.
Mae'n rhaid i mi ddweud, Mike Hedges, rwy'n credu eich bod wedi diberfeddu'r ddadl annibyniaeth ar gyllid i bob pwrpas.
Weinidog, yn fy nghyfraniad heddiw hoffwn drafod yr angen i gynyddu unrhyw symiau canlyniadol sy'n ddyledus i'r GIG i'r GIG yn hytrach na'u bod yn cael eu hamsugno gan y Llywodraeth. Un peth cyffredin o'ch meinciau chi, pan fydd unrhyw feirniadaethau'n cael eu mynegi ynghylch methiannau yn y GIG, yw pe bai gennych fwy o arian y gallech ddarparu'r gwasanaethau a addawyd ers tro. Gyda gwell cyllid, dywedwch y byddai rhestrau aros yn lleihau, byddai ambiwlansys yn gallu treulio mwy o amser yn trin cleifion a threulio llai o amser yn ciwio y tu allan i ysbytai yn aros i drosglwyddo cleifion, a byddai pawb a oedd am gael gwasanaeth deintydd GIG yn ei gael.
Roedd maniffesto Llafur yr wythnos diwethaf yn dangos yr hen athrawiaeth sosialaidd mai'r Llywodraeth sy'n gwybod orau, ond ar ôl 20 mlynedd, mae'n ymddangos ein bod yn dal i wynebu'r un hen ddadleuon ac yn methu symud Cymru ymlaen ar yr un cyflymdra â rhannau eraill o'r DU. A dylem gofio, ers datganoli, fod Llywodraeth dan arweiniad Llafur wedi bod mewn grym drwy'r amser ym Mae Caerdydd ac am gryn dipyn o amser yn San Steffan, felly byddem yn ffôl i feio'r gwahaniaethau ideolegol rhwng y ddwy Lywodraeth am dangyllido'r GIG. Y broblem go iawn yw sut y gallwn ddefnyddio unrhyw arian ychwanegol i wella'r GIG i gleifion yng Nghymru. Ac ar y pwynt hwn, hoffwn wneud y sylw fod angen i bawb ohonom dalu teyrnged i weithlu ymroddedig a gweithgar y GIG, ac mae fy nghyfraniad wedi'i gynllunio i'ch annog i wthio'r buddsoddiad ychwanegol tuag at feysydd y mae llawer o'r bobl hynny wedi'u nodi.
Gwyddom oll fod y GIG yng Nghymru wedi cofnodi diffyg o £97 miliwn y llynedd, gan ddangos yn glir nad yw'r system ariannu bresennol yn gweithio. Nid ydym yn mynd i'r afael yn ddigonol â meysydd galw newydd, fel gwasanaethau iechyd meddwl. Rhown bwysau ychwanegol ar ein staff sydd eisoes dan bwysau ac sy'n gweiddi am gynlluniau ariannu cynaliadwy, hirdymor ac aml-flwydd. Rydym yn croesawu'r £385 miliwn ychwanegol a addawyd i'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ond mae'r Llywodraeth hon yn mynd yn brin o amser. Nid oes gennych fawr o amser ar ôl i brofi y gallwch ei wario yn y meysydd cywir i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r modd y caiff y GIG yng Nghymru ei ddarparu.
Os meddyliwn am y peth, pe baem ond yn defnyddio cyfran o'r £114 miliwn a wastraffwyd ar yr ymgynghoriad ar ffordd liniaru'r M4, gallem fod wedi cynnal llawer iawn o nyrsys. Yn fy etholaeth i, roedd yna fferm abwyd melys—mae'n un o'r achosion twyll mwyaf a gyflawnwyd yn hanes Cymru yn erbyn y Llywodraeth. Roedd bron yn £6 miliwn. Gallai hynny fod wedi hyfforddi dros 100 miliwn o nyrsys—mae'n ddrwg gennyf, 100 yn fwy o nyrsys, nid miliwn o nyrsys; peidiwch â thrydar hynny. Ni fyddai digon o le yn ein gwlad—byddai'n rhaid inni eu rhoi i gyd ar y mynyddoedd. [Chwerthin.] Gallai fod wedi helpu i leihau amseroedd aros am ambiwlansys, a fyddai wedi achub etholwr i mi a oedd yn 91 oed rhag gorfod aros ar lawr am saith awr am ambiwlans, ac etholwr arall 94 oed, yr wythnos diwethaf, a arhosodd am 12 awr. Dyna beth rydym ni'n ceisio ei wneud; dyna lle mae angen defnyddio'r arian.
Gadewch i ni fod yn onest, pe bai'r GIG yn cael ei reoli'n dda iawn, ni fyddem yn gweld pedwar o'r saith bwrdd iechyd yn gweithredu o dan ymyrraeth y Llywodraeth. Rhaid inni wneud yn siŵr bod yr arian yn cael ei wario yn y ffordd iawn. Credaf mai'r prif feysydd a allai wneud â'r gwelliant mwyaf yw hyfforddi a recriwtio gweithlu, cadw gweithlu, a gwell cymorth ar gyfer gofal sylfaenol er mwyn sicrhau bod nifer y cleifion sy'n defnyddio gofal eilaidd yn lleihau. Ac mae'n rhaid inni edrych hefyd ar wario'r arian ar wella ein gwasanaethau gofal cymdeithasol, cael mwy o bobl i mewn i ofal cymdeithasol, fel y gallwn gael pobl allan o'r ysbyty. Mae gennyf ddynes yn fy etholaeth sy'n eistedd yn yr ysbyty ar hyn o bryd oherwydd na allwn ddod o hyd i ofalwr am 45 munud yn y bore a 15 munud gyda'r nos. Dyna'r cyfan sydd ei angen arni. Ond yn lle hynny, mae hi'n mynd â gwely ysbyty—nid ei bai hi—gyda'r gost sydd ynghlwm wrth hynny.
Felly, yr hyn yr hoffwn ei drafod yw'r ffaith y byddech, gyda £109 miliwn er enghraifft, yn gallu llenwi cohort newydd o nyrsys wedi'u hyfforddi, a fyddai mewn gwirionedd yn rhoi 1,600 o nyrsys eraill inni. Dyna'r gyfradd swyddi gwag sydd gennym yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, am £109 miliwn, rhowch yr hyfforddiant ar waith, a'u hyfforddi am dair blynedd—bydd hynny'n mynd yn bell iawn tuag at leddfu peth o'r pwysau sydd arnom. Mae'r un problemau'n ymwneud â recriwtio meddygon teulu a meddygon. Dim ond 186 o leoedd hyfforddi sydd ar gael gennym. Meddygon ysbyty—yr un fath.
O ran cadw gweithlu, mae angen inni wneud mwy na dim ond siarad am gynnwys y gweithlu, rhoi gwaith iddynt, a deall y pwysau gwaith enfawr sydd arnynt. Dyna pam y mae'r gweithlu'n gadael yn lluoedd—ni allant ymdopi â'r straen oherwydd eu bod dan gymaint o bwysau. Gyda'r arian hwnnw, gallwch wneud llawer iawn i liniaru hynny. Gallwch roi rhaglenni cymorth a gwella'r GIG ar waith i gefnogi staff y GIG i'w cadw yn y GIG. Os gwelwch yn dda, Weinidog, nid wyf yn gofyn i chi am ddim byd arall heblaw gwario'r symiau canlyniadol hynny sy'n dod ac a ddaw gan Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan ar gyfer y GIG yng Nghymru. Dyna'r lleiaf y mae'r staff yno yn ei haeddu, ac yn sicr dyna'r lleiaf y mae cleifion Cymru yn ei haeddu.
Can I thank the Conservative Party for bringing this debate forward, as I feel it covers matters that are fundamental to the governance of Wales? If we are to discuss the funding available to Wales, we cannot do so without consideration of the Barnett formula, which—I am sure there would be agreement across the Chamber—is fundamentally flawed. In this respect, I think it is pertinent to point out that, for the first 12 years of the Assembly, we had a Labour Government both here and at Westminster, and yet the Barnett formula remained unchanged.
Discrepancies between the funding Northern Ireland, Scotland and Wales receive persist under the Barnett formula, with Wales being the lowest recipient per head of population. But rather than criticising incoming funding, a constant complaint here in the Assembly, perhaps it would be more appropriate to take a more robust approach as to how those funds are used. After all, whether taxes are raised in Westminster or in Wales, it is taxpayers' money and they have a right to see due diligence used in the way it is spent.
There are many instances where it could be said that very large amounts of money have been wasted on projects that are not delivered as promised. This is borne out by the concerns of the Auditor General for Wales, who said:
'The Welsh Government has not yet implemented an approach to balancing potential risks and benefits'.
If the amount of money received for our public services is reduced, then it becomes even more imperative that we use those funds that are available more productively.
We have to accept—and I do acknowledge—that decisions on funding companies and/or organisations are not without inherent risks. I've pointed out before that the Government is often lending at the higher-risk end of funding, particularly in areas where commercial banks are failing to provide such funds due to them being completely risk averse. But, in reality, it is not in the support of the private sector that we find the greatest Government ineptitude, it is in the support they give to institutions that are Government led but implemented on an arm's-length basis.
It is universally accepted that Wales is far too reliant on its public sector, but there is a growing dependence on third sector institutions. We now have one third sector organisation for every 89 people in Wales. One has to ask the question, 'Are they all giving value for money?', when there is such a plethora of such bodies. I urge the Government to stop complaining about lack of funding, but to concentrate on spending, not income.
A gaf fi ddiolch i'r Blaid Geidwadol am gyflwyno'r ddadl hon, gan fy mod yn teimlo ei bod yn cwmpasu materion sy'n sylfaenol i lywodraethiant Cymru? Os ydym am drafod y cyllid sydd ar gael i Gymru, ni allwn wneud hynny heb ystyried fformiwla Barnett, sydd—rwy'n siŵr y byddai cytundeb ar draws y Siambr—yn sylfaenol ddiffygiol. Yn hyn o beth, credaf ei bod yn berthnasol nodi, am 12 mlynedd cyntaf y Cynulliad, fod gennym Lywodraeth Lafur yma ac yn San Steffan, ac eto fe arhosodd fformiwla Barnett yn ddigyfnewid.
Mae anghysondeb o hyd rhwng y cyllid a gaiff Gogledd Iwerddon, yr Alban a Chymru o dan fformiwla Barnett, a Chymru sy'n cael leiaf y pen o'r boblogaeth. Ond yn hytrach na beirniadu'r cyllid a ddaw i mewn, sy'n gŵyn gyson yma yn y Cynulliad, efallai y byddai'n fwy priodol mabwysiadu dull mwy cadarn o ddefnyddio'r cronfeydd hynny. Wedi'r cyfan, p'un a yw'r trethi'n cael eu codi yn San Steffan neu yng Nghymru, arian y trethdalwyr ydyw ac mae ganddynt hawl i weld diwydrwydd dyladwy o ran y ffordd y caiff ei wario.
Ceir sawl enghraifft lle gellid dweud bod symiau mawr o arian wedi cael eu gwastraffu ar brosiectau nad ydynt yn cael eu cyflawni fel yr addawyd. Ategir hyn gan bryderon Archwilydd Cyffredinol Cymru, a ddywedodd:
'Hyd yma, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu dull o gydbwyso'r risgiau a'r manteision posibl'.
Os caiff y swm o arian a dderbynnir ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus ei leihau, bydd yn bwysicach fyth inni ddefnyddio'r arian sydd ar gael yn fwy cynhyrchiol.
Rhaid inni dderbyn—ac rwy'n cydnabod—nad yw penderfyniadau ar gyllido cwmnïau a/neu sefydliadau heb eu risgiau cynhenid. Rwyf wedi dweud o'r blaen fod y Llywodraeth yn aml yn rhoi benthyg arian ar y pen uchaf o risg, yn enwedig mewn meysydd lle mae banciau masnachol yn methu darparu arian o'r fath am eu bod yn gwbl wrth-risg. Ond mewn gwirionedd, nid mewn cymorth i'r sector preifat y gwelwn yr anfedrusrwydd mwyaf ar ran y Llywodraeth, ond yn y cymorth y mae'n ei roi i sefydliadau sy'n cael eu harwain gan Lywodraeth ond sy'n cael eu gweithredu ar sail hyd braich.
Mae pawb yn derbyn bod Cymru'n llawer rhy ddibynnol ar ei sector cyhoeddus, ond ceir dibyniaeth gynyddol ar sefydliadau'r trydydd sector. Erbyn hyn, mae gennym un corff trydydd sector am bob 89 o bobl yng Nghymru. Mae'n rhaid gofyn y cwestiwn, 'A yw pob un ohonynt yn rhoi gwerth am arian?', pan fo cynifer o gyrff o'r fath. Rwy'n annog y Llywodraeth i roi'r gorau i gwyno am ddiffyg arian, ond i ganolbwyntio ar wariant, nid incwm.
One of the arguments put forward in favour of devolution in the late 1990s was that Welsh interests were being neglected. We were told that the problems facing Wales could only be solved by tailor-made solutions created here in Wales. However, in spite of successive generous funding settlements from the UK Government, whereby Wales received over 20 per cent more spend than in England, these problems remain.
Wales still has the weakest economy in the United Kingdom, earning in Wales remains the lowest in the whole of the UK, the Welsh NHS faces a deficit of £97 million as it struggles to meet its set targets, our education service is in crisis as schools have been starved of the cash they need. The Welsh Government has consistently tried to shift the blame for its record of failure onto the alleged Tory austerity. The fact is, for years, the Welsh Government has wasted money, through misuse of taxpayers' money and projects that have failed to deliver.
More than £9 million of public money was spent on the proposed Circuit of Wales before the Minister pulled the plug. The Public Accounts Committee said:
'The Welsh Government made some inexplicable decisions during its initial funding of this project',
which included buying a motorcycle company in Buckinghamshire. Fundamental flaws in the way the regeneration investment fund for Wales was managed, overseen and advised cost Welsh taxpayers tens of millions of pounds. Failure in Welsh Government oversight and governance meant that sales of publicly owned land generated less than they should have done. In 2017, concerns were raised about Natural Resources Wales selling timber to a sawmill company without a proper business case. Again, the Public Accounts Committee said there was no evidence to demonstrate whether the contracts represent value for money. [Interruption.] Go on, then.
Un o'r dadleuon a gyflwynwyd o blaid datganoli ddiwedd y 1990au oedd bod buddiannau Cymru'n cael eu hesgeuluso. Dywedwyd wrthym mai dim ond drwy atebion wedi'u teilwra a grëwyd yma yng Nghymru y gellid datrys y problemau sy'n wynebu Cymru. Fodd bynnag, er gwaethaf setliadau ariannu hael olynol gan Lywodraeth y DU, lle cafodd Cymru dros 20 y cant yn fwy o wariant nag a gafwyd yn Lloegr, mae'r problemau hyn yn parhau.
Gan Gymru y mae'r economi wannaf yn y Deyrnas Unedig o hyd, gyda chyflogau yng Nghymru yn dal i fod yn isaf drwy'r DU gyfan, mae GIG Cymru yn wynebu diffyg o £97 miliwn wrth iddo frwydro i gyrraedd y targedau a osodwyd ar ei gyfer, mae ein gwasanaeth addysg mewn argyfwng am fod ysgolion wedi'u hamddifadu o'r arian sydd ei angen arnynt. Mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio symud y bai yn gyson am ei hanes o fethiant ar gyni honedig y Torïaid. Y gwir amdani yw bod Llywodraeth Cymru, ers blynyddoedd, wedi gwastraffu arian, drwy gamddefnyddio arian trethdalwyr a phrosiectau sydd wedi methu cyflawni.
Gwariwyd mwy na £9 miliwn o arian cyhoeddus ar gynllun arfaethedig Cylchffordd Cymru cyn i'r Gweinidog dynnu'r plwg. Dywedodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus:
'Gwnaeth Llywodraeth Cymru rai penderfyniadau anesboniadwy wrth ddarparu cyllid cychwynnol ar gyfer y prosiect hwn',
a oedd yn cynnwys prynu cwmni beiciau modur yn swydd Buckingham. Costiodd diffygion sylfaenol yn y ffordd y cafodd cronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio ei rheoli, ei goruchwylio a'i chynghori ddegau o filiynau o bunnau i drethdalwyr Cymru. Golygodd methiant Llywodraeth Cymru i lywodraethu a darparu trosolwg fod gwerthiannau tir cyhoeddus wedi cynhyrchu llai nag y dylent fod wedi'i wneud. Yn 2017, mynegwyd pryderon am Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwerthu pren i gwmni melin lifio heb achos busnes priodol. Unwaith eto, dywedodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus nad oedd unrhyw dystiolaeth i ddangos a yw'r contractau'n cynnig gwerth am arian. [Torri ar draws.] Ewch chi.
Do you think the £100 million that the UK Government spent in October on preparing for Brexit was money well spent?
A ydych chi'n credu bod y £100 miliwn a wariodd Llywodraeth y DU ym mis Hydref ar baratoi ar gyfer Brexit yn arian a wariwyd yn dda?
Yes, it was. It was absolutely right, absolutely right. And, Presiding Officer, the list goes on and on. More than £5 million lost supporting the steel firm Kancoat, which went bust; £9.5 million spent on the acquisition and refit of the Pinewood Studios, now costing £400,000 a year to just keep it open; £114 million, as Angela just mentioned, had been spent on the M4 relief road project before it was axed. Throughout its time in Government, Labour has shown shocking incompetence in handling public funds and they should not look to increase taxes to make up for the deficiencies.
Low-tax economies are the most successful economies around the world. Cutting taxes boosts the economy, increases economic growth and delivers higher living standards. Wales cannot afford a tax system that acts as a barrier to economic growth and aspiration. An increased tax burden on Welsh taxpayers increases the risk that it will restrain economic growth and cost jobs. The Confederation of British Industry in Wales has rightly recognised that, quote, 'raising Welsh income tax should be a last resort and not a first response'. Quote closed.
Presiding Officer, I welcome this debate today, which I believe is long overdue in highlighting the importance of the union of the United Kingdom to the prosperity of Wales, supporting jobs, innovation, aspiration and well-being. The UK Government is playing its part in providing increased funding. It is now for the Welsh Government to commit those resources to deliver real benefits for the economy and our public services.
One last point that I'd like to say: the fact is, there are more than 17 per cent of households that are workless in Wales, and 12 per cent of children living in those households. I think it's a shame for the Government, for the poverty of children is certainly not acceptable in this developed nation. Thank you.
Fe gafodd ei wario'n dda. Roedd yn hollol gywir, yn hollol gywir. Lywydd, mae'r rhestr yn parhau. Collwyd mwy na £5 miliwn wrth gefnogi Kancoat, y cwmni dur, a aeth i'r wal; gwariwyd £9.5 miliwn ar gaffael ac ailosod Stiwdios Pinewood, sydd bellach yn costio £400,000 y flwyddyn i'w cadw ar agor a dim arall; gwariwyd £114 miliwn fel y mae Angela newydd grybwyll, ar brosiect ffordd liniaru'r M4 cyn iddo gael ei ddirwyn i ben. Drwy gydol eu cyfnod mewn Llywodraeth, mae Llafur wedi dangos anallu dychrynllyd wrth ymdrin ag arian cyhoeddus ac ni ddylent geisio cynyddu trethi i wneud iawn am y diffygion.
Economïau treth isel yw'r economïau mwyaf llwyddiannus drwy'r byd. Mae torri trethi yn hwb i'r economi, yn cynyddu twf economaidd ac yn codi safon byw. Ni all Cymru fforddio system dreth sy'n gweithredu fel rhwystr i dwf economaidd a dyhead. Mae baich treth cynyddol ar drethdalwyr Cymru yn cynyddu'r risg y bydd yn atal twf economaidd ac yn costio mewn swyddi. Mae Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru wedi cydnabod yn gwbl briodol y dylai codi cyfraddau Cymreig o'r dreth incwm fod yn ddewis olaf ac nid yn ymateb cyntaf.
Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw, a chredaf ei bod yn hen bryd ei chael er mwyn tynnu sylw at bwysigrwydd undeb y Deyrnas Unedig i ffyniant Cymru, i gefnogi swyddi, arloesedd, dyhead a llesiant. Mae Llywodraeth y DU yn chwarae ei rhan drwy ddarparu mwy o gyllid. Mater i Lywodraeth Cymru yn awr yw ymrwymo'r adnoddau hynny i sicrhau manteision gwirioneddol i'r economi ac i'n gwasanaethau cyhoeddus.
Un pwynt olaf yr hoffwn ei wneud: y gwir amdani yw fod mwy na 17 y cant o aelwydydd Cymru yn aelwydydd heb waith, ac mae plant yn byw mewn 12 y cant o'r aelwydydd hynny. Rwy'n credu bod hynny'n warth ar y Llywodraeth, gan nad yw tlodi plant yn dderbyniol o gwbl yn y wlad ddatblygedig hon. Diolch.
I'm genuinely going to try to make a non-partisan, non-political speech here, which is unusual in the middle of an election, but actually it comes out of something that has arisen in the middle of the election. Because I've been sent a copy of a letter that's been sent, apparently, to all parliamentary party candidates and it's signed by the head of external affairs for the Federation of Small Businesses in Wales; Dave Hagendyk, the director of the Learning and Work Institute Wales; Heather Myers, chief executive of the South and Mid Wales Chambers of Commerce; Iestyn Davies, chief executive of ColegauCymru; Professor Julie Lydon OBE, chair of Universities Wales; Margaret Phelan, Wales official of the University and Colleges Union; Rob Simkins of the NUS; and Ruth Marks, chief executive of the Wales Council for Voluntary Action.
The letter is actually calling on whatever Government is in place after the election to make sure not only that former funds that we were having from the European Union are replaced in full, but that the decisions that are made on them are made in Wales. And they say:
'We are calling on all political parties to replace structural funds in full. The current UK Government has pledged to create a Shared Prosperity Fund to replace these funds. Any Shared Prosperity Fund must be devolved by design and operate on a needs-based model.'
And they refer to the way in which European funding, funding that, indeed, went from taxpayers throughout the country to the EU but came back to Wales in spades—in spades—was actually used and plays a critical role in Wales in research and innovation, in our most disadvantaged communities, in young people and adults seeking to improve their skills and find employment and build careers, and the sustainable management of our natural resources.
The replacement funding that we're looking for is equivalent to around £370 million a year, which we currently receive through European structural and investment funds. The replacement has got to be long term and needs based, and it's got to have within it permanent adjustment to the block grant above and over Barnett. And it's because, despite progress—and I could turn to the progress that we have made and the resilience that some of that funding has given to some of our communities—those regional inequalities, both in Wales and in other parts of the UK, still are there. And, in Wales, they often remain some of the highest in the EU. They don't disappear, these issues, with Brexit, and they could get even worse without continued investment that fits within the policy framework in Wales.
That EU funding has made an impact across the whole of Wales and across a wide range of policy areas. We can touch on the businesses that it's created and the jobs, over the last decade—48,000 new jobs and 13,000 new businesses; the 25,000 businesses that were helped with funding and support; the 86,000 people helped with funding; the 300,000 people who were helped with new qualifications—
Rwy'n mynd i geisio gwneud araith amhleidiol, anwleidyddol yma, sy'n anarferol yng nghanol etholiad, ond mewn gwirionedd, daw allan o rywbeth sydd wedi codi yng nghanol yr etholiad. Oherwydd cefais gopi o lythyr a anfonwyd, mae'n debyg, at bob ymgeisydd plaid seneddol ac fe'i llofnodwyd gan bennaeth materion allanol Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru; Dave Hagendyk, cyfarwyddwr Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru; Heather Myers, prif weithredwr Siambrau Masnach De a Chanolbarth Cymru; Iestyn Davies, prif weithredwr ColegauCymru; yr Athro Julie Lydon OBE, cadeirydd Prifysgolion Cymru; Margaret Phelan, swyddog Cymru Undeb y Prifysgolion a'r Colegau; Rob Simkins o Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr; a Ruth Marks, prif weithredwr Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru.
Mae'r llythyr yn galw mewn gwirionedd ar ba Lywodraeth bynnag sydd mewn grym ar ôl yr etholiad i sicrhau nid yn unig fod arian ar gael yn lle'r holl arian blaenorol roeddem yn ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd, ond bod y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn ei gylch yn digwydd yng Nghymru. Ac maent yn dweud hyn:
Galwn ar bob plaid wleidyddol i sicrhau bod arian yn lle'r cronfeydd strwythurol ar gael yn llawn. Mae Llywodraeth bresennol y DU wedi addo creu Cronfa Ffyniant Gyffredin i gymryd lle'r cronfeydd hyn. Rhaid i unrhyw Gronfa Ffyniant Gyffredin fod wedi ei chynllunio ar batrwm datganoledig a gweithredu ar sail model sy'n seiliedig ar anghenion.
Ac maent yn cyfeirio at y ffordd y câi cyllid Ewropeaidd ei ddefnyddio, arian a oedd, yn wir, yn mynd o law trethdalwyr ledled y wlad i'r UE ond deuai llwythi o arian yn ôl i Gymru—llwythi—ac mae'n chwarae rhan hollbwysig yng Nghymru ym maes ymchwil ac arloesi, yn ein cymunedau difreintiedig, ar ffurf pobl ifanc ac oedolion yn ceisio gwella eu sgiliau a dod o hyd i waith ac adeiladu gyrfaoedd, ac ar ffurf rheoli ein hadnoddau naturiol yn gynaliadwy.
Rydym yn chwilio am oddeutu £370 miliwn y flwyddyn o gyllid yn lle'r hyn a gawn ar hyn o bryd drwy gronfeydd strwythurol a buddsoddi Ewropeaidd. Mae'n rhaid i'r arian newydd fod yn hirdymor ac yn seiliedig ar anghenion, a rhaid iddo gynnwys addasiad parhaol i'r grant bloc dros ben Barnett. Ac mae hynny oherwydd, er gwaethaf y cynnydd—a gallwn droi at y cynnydd a wnaethom a'r cryfder y mae peth o'r cyllid hwnnw wedi'i roi i rai o'n cymunedau—mae'r anghydraddoldebau rhanbarthol hynny, yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o'r DU, yn dal i fod yno. Ac yng Nghymru, maent yn aml yn parhau i fod ymhlith yr uchaf yn yr UE. Nid yw'r problemau hyn yn diflannu gyda Brexit, a gallent fynd yn waeth byth heb fuddsoddiad parhaus sy'n cyd-fynd â'r fframwaith polisi yng Nghymru.
Mae'r cyllid o'r UE wedi cael effaith ar draws Cymru gyfan ac ar draws ystod eang o feysydd polisi. Gallwn siarad am y busnesau a'r swyddi a grëwyd ganddo dros y degawd diwethaf—48,000 o swyddi newydd a 13,000 o fusnesau newydd; y 25,000 o fusnesau a gafodd gefnogaeth ar ffurf arian a chymorth; yr 86,000 o bobl a gafodd help ariannol; y 300,000 o bobl a gafodd help i gael cymwysterau newydd—
Mark Isherwood a gododd—
Mark Isherwood rose—
I'll just finish my point, Mark, then I'll happily give way.
We could turn to the fact that on European social fund employability support projects, they were 46 per cent more likely to find work over 12 months than similarly unemployed people receiving other forms of support or no support at all; that European regional development fund business support has a positive impact on employment growth—7 per cent higher than for non-assisted businesses; that on employment levels, it's 15 per cent higher than for non-assisted businesses; that turnover growth is 5 per cent higher; and turnover levels, 12 per cent higher—I could go on.
Before I bring you in, Mark, it's also about the criticality of these to research and innovation, including some of the ones that many of us have visited and had our photos taken in. So, things such as Swansea University's bay campus, Blaenau Gwent learning zone, Coleg y Cymoedd's Nantgarw campus, the Menai Science Park, Aberystwyth University innovation campus, the Cardiff University Brain Research Imaging Centre, Baglan Energy Park, and so on. And I could list, to my right honourable colleague here who sits in another place as well, the investment that's gone into many of Wales's finest tourism venues as well, whether it's the Wales coastal path, Venue Cymru, Ponty lido, Nant Gwrtheyrn, and so on and so on.
The criticality of this is that that letter makes clear, as, I have to say, do the majority of people who are looking with interest at the future of the UK shared prosperity fund, that decisions on the future, as well as replacing the whole of those funds, need to be made in Wales. I hope Mark would support that as I take the intervention.
Hoffwn orffen fy mhwynt, Mark, yna byddaf yn hapus i ildio.
Ar brosiectau cefnogi cyflogadwyedd cronfa gymdeithasol Ewrop, gallem nodi'r ffaith eu bod 46 y cant yn fwy tebygol o ddod o hyd i waith dros 12 mis na phobl a oedd yn ddi-waith yn yr un modd ac yn derbyn mathau eraill o gymorth neu ddim cymorth o gwbl; fod cymorth busnes cronfa datblygu rhanbarthol Ewrop yn cael effaith gadarnhaol ar dwf cyflogaeth—7 y cant yn uwch nag ar gyfer busnesau nad ydynt yn cael cymorth; ar lefelau cyflogaeth, mae 15 y cant yn uwch nag ar gyfer busnesau nad ydynt yn cael cymorth; fod twf trosiant 5 y cant yn uwch; a lefelau trosiant 12 y cant yn uwch—gallwn barhau.
Cyn imi ddod â chi i mewn, Mark, mae hefyd yn ymwneud â pha mor hollbwysig yw'r rhain i ymchwil ac arloesedd, gan gynnwys rhai y mae llawer ohonom wedi ymweld â hwy ac wedi cael tynnu ein lluniau ynddynt. Felly, mae pethau fel campws y bae Prifysgol Abertawe, parth dysgu Blaenau Gwent, campws Nantgarw Coleg y Cymoedd, Parc Gwyddoniaeth Menai, campws arloesi Prifysgol Aberystwyth, Canolfan Delweddu Ymchwil yr Ymennydd Prifysgol Caerdydd, Parc Ynni Baglan, ac ati. Ac fe allwn restru, i fy nghyfaill anrhydeddus yma sy'n eistedd mewn lle arall hefyd, y buddsoddiad sydd wedi mynd tuag at lawer o leoliadau twristiaeth gorau Cymru hefyd, boed yn llwybr arfordir Cymru, Venue Cymru, pwll nofio Pontypridd, Nant Gwrtheyrn, ac yn y blaen ac yn y blaen.
Mae'r llythyr hwnnw'n egluro, fel y mae'n rhaid i mi ddweud y mae'r rhan fwyaf o'r bobl sy'n edrych gyda diddordeb ar ddyfodol cronfa ffyniant gyffredin y DU, ei bod hi'n hollbwysig fod angen i'r penderfyniadau ynglŷn â'r dyfodol, yn ogystal â chael arian yn lle'r holl gronfeydd hynny, gael eu gwneud yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y byddai Mark yn cefnogi hynny wrth imi dderbyn yr ymyriad.
I not only support you, but I hope that you will share my pleasant response to the statement in the Conservative manifesto that:
'The UK Shared Prosperity Fund will be used to bind together the whole of the United Kingdom.'
In Wales, there will be no loss of equivalent EU funding—it's in the manifesto.
Nid yn unig fy mod yn eich cefnogi, ond rwy'n gobeithio y byddwch yn rhannu fy ymateb dymunol i'r datganiad ym maniffesto'r Ceidwadwyr:
Defnyddir Cronfa Ffyniant Gyffredin y DU i glymu'r Deyrnas Unedig gyfan at ei gilydd.
Yng Nghymru, ni fydd arian cyfatebol yr UE yn cael ei golli—mae hynny yn y maniffesto.
Sorry, I've gone over time. It would be a helpful clarification, Mark, if, in the current uncertainty and lack of any knowledge of what's going on with the UK shared prosperity fund, any incoming Government would, on day one, make crystal clear that they were replacing the £370 million annually, that that was coming to Wales and would be factored into the policy framework, and that decisions would be made in Wales. Has that been said within the manifesto? Has that been said? [Interruption.]—No, I'm sorry, I have gone over time. That would be helpful, because we have a different policy framework here in Wales. I know I'm over time, Llywydd, because of that intervention. Because of that different policy framework, because of the investment that we know continues to need to be made in Wales, let's all agree, please, in this Senedd—this Parliament—that the people we have here should be making the decision on that spending in future.
Mae'n ddrwg gennyf, mae fy amser wedi dod i ben. Byddai'n eglurhad buddiol, Mark, pe bai unrhyw Lywodraeth newydd, ar y diwrnod cyntaf, yn dweud yn gwbl glir yn yr ansicrwydd presennol a diffyg unrhyw wybodaeth ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd gyda chronfa ffyniant gyffredin y DU, eu bod yn rhoi arian yn lle'r £370 miliwn bob blwyddyn, fod hwnnw'n dod i Gymru ac y byddai'n cael ei gynnwys yn y fframwaith polisi, ac y byddai'r penderfyniadau'n cael eu gwneud yng Nghymru. A yw'n dweud hynny yn y maniffesto? A ddywedwyd hynny? [Torri ar draws.]—Na, mae'n ddrwg gennyf, mae fy amser wedi dod i ben. Byddai hynny'n ddefnyddiol, oherwydd mae gennym fframwaith polisi gwahanol yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod fy amser wedi dod i ben, Lywydd, oherwydd yr ymyriad hwnnw. Oherwydd y fframwaith polisi gwahanol hwnnw, oherwydd y buddsoddiad y gwyddom fod angen parhau i'w wneud yng Nghymru, gadewch i bawb ohonom gytuno, os gwelwch yn dda, yn y Senedd hon mai'r bobl sydd gennym yma a ddylai benderfynu ar y gwariant hwnnw yn y dyfodol.
Y Gweinidog Cyllid i gyfrannu—Rebecca Evans.
The Minister for Finance to contribute—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I welcome today's debate and the opportunity to set out the reality of what's actually happened to Wales's finances. In short, had the Welsh Government's budget grown in line with the economy since 2010-11, it would be £4 billion higher next year. Against this stark backdrop, I do find it extraordinary that the Welsh Conservatives have actually chosen to debate the issue of UK Government funding for Wales during the course of a general election. It's entirely their choice, but it's certainly not something I would want to be drawing attention to in their shoes.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw a'r cyfle i amlinellu realiti'r hyn sydd wedi digwydd i gyllid Cymru mewn gwirionedd. Yn fyr, pe bai cyllideb Llywodraeth Cymru wedi tyfu yn unol â'r economi ers 2010-11, byddai £4 biliwn yn uwch y flwyddyn nesaf. Yn erbyn y cefndir llwm hwn, rwy'n teimlo ei bod hi'n rhyfeddol fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi dewis trafod mater cyllid Llywodraeth y DU i Gymru yn ystod etholiad cyffredinol. Eu dewis hwy yn llwyr yw hynny, ond pe bawn i yn eu hesgidiau hwy, yn sicr nid yw'n rhywbeth y buaswn am dynnu sylw ato.
Would the Minister take an intervention? You made reference to the £4 billion figure there. Of course, in your amendment to today's debate, it talks about being £300 million worse off. Your colleague, Mike Hedges, referred to an £800 million figure. Who does these figures for you on behalf of the Government—is it Diane Abbott?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad? Fe gyfeirioch chi at y ffigur o £4 biliwn yn y fan honno. Wrth gwrs, yn eich gwelliant i'r ddadl heddiw, mae'n sôn ein bod ar ein colled o £300 miliwn. Cyfeiriodd eich cyd-Aelod, Mike Hedges, at ffigur o £800 miliwn. Pwy sy'n gwneud y ffigurau hyn i chi ar ran y Llywodraeth—Diane Abbott?
The figures that we've had in the motion and the figures that I've just given to you now are both correct, because the figure that relates to the £300 million over 10 years is, obviously, a correct figure, as is it the correct figure if the funding had grown in line with the economy. If we had grown in line with public spending over that period, we'd actually have £5 billion or £6 billion more. So, whichever way you cut it, Wales has been shortchanged by the UK Government.
And the success, I have to say, of the fiscal framework in securing the needs-based Holtham funding floor was a success for the Welsh Government, and that was hard won by my predecessor, achieved after years of negotiation. So, it's by no means an act of generosity by the UK Government. But, by 2021, the funding floor, as negotiated by Mark Drakeford, will have delivered around £160 million more for Wales, and whilst only a UK Government can truly end austerity, this important difference is a testament, I think, to the Welsh Government's determination to stand up for Wales, and it simply wouldn't have happened without that determination.
Contrary to the Welsh Conservatives's motion, the current level of funding per person in Wales, relative to comparable programmes in England, is not simply the result of the fiscal framework. It represents the cumulative effect of the Barnett formula and population movements over many years. The change we have secured through the fiscal framework will ensure that the level of funding that reflects the need in Wales is maintained.
Over the past decade, the UK Government's record on investing in Wales on non-devolved responsibilities has been shameful. The motion neglects to mention that the £790 million set aside for growth deals is actually spread over a period of 15 to 20 years. While the UK Government makes promises for tomorrow, it has presided over consistent under-investment on non-devolved issues, such as rail infrastructure and digital connectivity.
Mae'r ffigurau a oedd gennym yn y cynnig a'r ffigurau rwyf newydd eu rhoi ichi yn awr yn gywir, gan fod y ffigur sy'n ymwneud â'r £300 miliwn dros 10 mlynedd yn ffigur cywir, wrth gwrs, fel y mae'n ffigur cywir pe bai'r cyllid wedi tyfu yn unol â'r economi. Pe baem wedi tyfu yn unol â gwariant cyhoeddus dros y cyfnod hwnnw, byddai gennym £5 biliwn neu £6 biliwn yn fwy mewn gwirionedd. Felly, pa fodd bynnag yr edrychwch arno, nid yw Cymru wedi cael ei chyfran deg gan Lywodraeth y DU.
Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod llwyddiant y fframwaith cyllidol i sicrhau cyllid gwaelodol Holtham ar sail anghenion wedi bod yn llwyddiant i Lywodraeth Cymru, ac fe frwydrodd fy rhagflaenydd yn galed am hwnnw, a'i gael ar ôl blynyddoedd o negodi. Felly, nid gweithred o haelioni gan Lywodraeth y DU ydyw o bell ffordd. Ond erbyn 2021, bydd y cyllid gwaelodol, fel y'i negodwyd gan Mark Drakeford, wedi darparu tua £160 miliwn yn fwy i Gymru, ac er mai dim ond Llywodraeth y DU a all roi diwedd go iawn ar gyni, mae'r gwahaniaeth pwysig hwn yn dyst, rwy'n credu, i benderfyniad Llywodraeth Cymru i sefyll dros Gymru, ac ni fyddai wedi digwydd heb y penderfyniad hwnnw.
Yn groes i gynnig y Ceidwadwyr Cymreig, nid canlyniad y fframwaith cyllidol yn unig, o'i chymharu â rhaglenni tebyg yn Lloegr, yw'r lefel bresennol o gyllid y pen yng Nghymru. Mae'n cynrychioli effaith gronnol fformiwla Barnett a symudiadau'r boblogaeth dros flynyddoedd lawer. Bydd y newid rydym wedi'i sicrhau drwy'r fframwaith cyllidol yn sicrhau bod lefel y cyllid sy'n adlewyrchu'r angen yng Nghymru yn cael ei chynnal.
Dros y degawd diwethaf, mae cyflawniad Llywodraeth y DU o ran buddsoddi yng Nghymru ar gyfrifoldebau heb eu datganoli wedi bod yn gywilyddus. Mae'r cynnig yn anghofio sôn bod yr £790 miliwn a neilltuwyd ar gyfer bargeinion twf wedi'i wasgaru dros gyfnod o 15 i 20 mlynedd mewn gwirionedd. Er bod Llywodraeth y DU yn gwneud addewidion ar gyfer yfory, mae wedi llywyddu dros ddiffyg buddsoddi cyson mewn materion sydd heb eu datganoli, megis seilwaith y rheilffyrdd a chysylltedd digidol.
Will you take an intervention? Thank you for that. That amount of money might be spread over a number of years, but it is, you must welcome, an amount of money that is going to come to Wales that wouldn't otherwise. On the fiscal framework, which, again, you've only just touched upon, I wasn't mudslinging earlier, as Rhun pointed out, I was actually complimenting the way the Welsh Government and the UK Government have worked together on that fiscal framework. That's a success for Wales, and that's money that will come to Wales that we wouldn't otherwise have had.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch am hynny. Efallai fod y swm hwnnw o arian yn cael ei wasgaru dros nifer o flynyddoedd, ond mae'n rhaid i chi groesawu'r ffaith ei fod yn swm o arian sy'n mynd i ddod i Gymru na fyddai'n dod fel arall. O ran y fframwaith cyllidol rydych newydd sôn amdano, nid taflu baw a wnawn yn gynharach fel y nododd Rhun. Mewn gwirionedd roeddwn yn canmol y ffordd y mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU wedi cydweithio ar y fframwaith cyllidol hwnnw. Mae'n destun llwyddiant i Gymru, a dyna arian a ddaw i Gymru na fyddem wedi'i gael fel arall.
Yes, and that money was hard won by years of negotiations on the part of the Welsh Government, which Mark Drakeford led on.
Moving back to the issue of the consistent underinvestment by the UK Government in non-devolved areas in Wales, between 2011 and 2016, the Welsh Government contributed around £362 million to wider public sector spending on Welsh railways. We also invested over £220 million in rail infrastructure enhancement, including funding from EU structural funds. And during the same period, the UK Government chose to invest just £198 million on enhancing the network in Wales—proof, I think, that their priorities lay elsewhere.
Through Superfast Cymru, a total of nearly £230 million of public funding has been invested in providing access to superfast broadband to 733,000 homes and businesses, and let's be clear: these are homes and businesses that would not otherwise be able to access broadband. A hundred and forty six million pounds was invested from Welsh Government and EU funding support, while only £67 million of that was provided by the UK Government. Llywydd, this is major funding that could have been spent on devolved services, but we have been forced to step in where the UK Government has refused to fulfil its responsibilities.
Turning to this year's UK spending round, let me briefly summarise what it means for our budget. But, before I do, I will address the point that I believe Nick Ramsay made in terms of wishing to see a longer-term investment and a longer-term profile for spending. Well, that's something that we obviously share in Welsh Government but, unfortunately, despite being promised a three-year comprehensive spending review, we were just offered a one-year spending round that doesn't even give us the confidence of future spending that some departments in the UK Government have.
In our 2021 budget, it will be 2 per cent or £300 million lower in real terms than compared to 2010-11. And, of course, there's the impact of the UK Treasury's choice to play fast and loose with the agreed rules that we have on funding allocations. This year, that approach delivered a £35 million shortfall for our budget following the failure of the UK Government to fully fund increased public sector pensions. I have to say that that shortfall rises to around £50 million next year, so that's £50 million that I'm not able to put into schools and classrooms in Wales; it's £50 million that doesn't go to the health service; it's £50 million that can't go almost halfway to meeting the identified spend that Angela Burns would like to see in terms of introducing more nurses to Wales. So, that's all money that can't be spent in Wales because we've been shortchanged by the UK Government.
The pitiful outcome of a decade of austerity should be a source of deep embarrassment to the Welsh Conservatives, and we'll take no lessons from the UK Government when it comes to investing in health and education. Spending per person on health and social services here in Wales stands at more than £3,000, and that's the highest of the four UK countries. Spending per person on education in Wales was more than £1,300, and that's 6 per cent higher than in England.
Within the straitjacket of a decade of austerity, we continue to invest in the public services where there is greatest need. We've committed in our manifesto, and I have to say—
Ie, ac enillwyd yr arian hwnnw drwy flynyddoedd caled o negodiadau ar ran Llywodraeth Cymru dan arweiniad Mark Drakeford.
I droi'n ôl at fater y tanfuddsoddi cyson gan Lywodraeth y DU mewn meysydd sydd heb eu datganoli yng Nghymru, rhwng 2011 a 2016, cyfrannodd Llywodraeth Cymru tua £362 miliwn tuag at wariant sector cyhoeddus ehangach ar reilffyrdd Cymru. Buddsoddwyd dros £220 miliwn gennym hefyd i wella'r seilwaith rheilffyrdd, gan gynnwys cyllid o gronfeydd strwythurol yr UE. Ac yn ystod yr un cyfnod, dewisodd Llywodraeth y DU fuddsoddi £198 miliwn yn unig ar wella'r rhwydwaith yng Nghymru—prawf, rwy'n credu, fod eu blaenoriaethau mewn mannau eraill.
Drwy Cyflymu Cymru, mae cyfanswm o bron i £230 miliwn o arian cyhoeddus wedi'i fuddsoddi i ddarparu mynediad i fand eang cyflym iawn i 733,000 o gartrefi a busnesau, a gadewch i ni fod yn glir: cartrefi a busnesau yw'r rhain na fyddent fel arall yn gallu cael mynediad at fand eang. Buddsoddwyd £146 miliwn o gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru a'r UE, a dim ond £67 miliwn ohono a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU. Lywydd, dyma gyllid pwysig y gellid bod wedi ei wario ar wasanaethau datganoledig, ond cawsom ein gorfodi i gamu i mewn lle mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod cyflawni ei chyfrifoldebau.
Gan droi at gylch gwariant y DU eleni, gadewch imi roi crynodeb byr o'r hyn y mae'n ei olygu i'n cyllideb. Ond cyn i mi wneud hynny, rhoddaf sylw i'r pwynt y credaf fod Nick Ramsay wedi ei wneud o ran dymuno gweld buddsoddiad mwy hirdymor a phroffil gwariant mwy hirdymor. Wel, mae hynny'n rhywbeth rydym yn amlwg yn ei rannu yn Llywodraeth Cymru ond yn anffodus, er inni gael addewid o adolygiad cynhwysfawr o wariant dros dair blynedd, cawsom gynnig cylch gwariant un flwyddyn nad yw hyd yn oed yn rhoi hyder i ni ynglŷn â gwariant yn y dyfodol fel y mae rhai o adrannau Llywodraeth y DU yn ei gael.
Yn ein cyllideb ar gyfer 2021, fe fydd 2 y cant neu £300 miliwn yn llai mewn termau real o gymharu â 2010-11. Ac wrth gwrs, ceir effaith dewis Trysorlys y DU i ymddwyn yn anghyfrifol gyda'r rheolau cytunedig sydd gennym ar ddyraniadau cyllid. Eleni, arweiniodd yr ymagwedd honno at ddiffyg o £35 miliwn yn ein cyllideb yn dilyn methiant Llywodraeth y DU i ariannu'n llawn y cynnydd ym mhensiynau'r sector cyhoeddus. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y diffyg hwnnw'n codi i tua £50 miliwn y flwyddyn nesaf, felly dyna £50 miliwn nad wyf yn gallu ei roi tuag at ysgolion ac ystafelloedd dosbarth yng Nghymru; mae'n £50 miliwn nad yw'n mynd i'r gwasanaeth iechyd; mae'n £50 miliwn na all fynd bron hanner ffordd tuag at y gwariant y byddai Angela Burns yn hoffi ei weld ar gyflwyno mwy o nyrsys i Gymru. Felly, dyna'r holl arian na ellir ei wario yng Nghymru am na chawsom ein cyfran deg gan Lywodraeth y DU.
Dylai canlyniad truenus degawd o gyni fod yn destun embaras mawr i'r Ceidwadwyr Cymreig, ac nid ydym am dderbyn unrhyw wersi gan Lywodraeth y DU ar fuddsoddi mewn iechyd ac addysg. Mae gwariant y pen ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yma yng Nghymru yn fwy na £3,000, a dyna'r swm uchaf ym mhedair gwlad y DU. Roedd gwariant y pen ar addysg yng Nghymru yn fwy na £1,300, sydd 6 y cant yn uwch nag yn Lloegr.
Dan lyffethair degawd o gyni, rydym yn parhau i fuddsoddi yn y gwasanaethau cyhoeddus lle mae'r angen mwyaf. Rydym wedi ymrwymo yn ein maniffesto, ac mae'n rhaid i mi ddweud—
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Will you take an intervention? Just on that health figure, I don't disagree with you. I haven't got the figures in front of me, but I don't disagree with you that the figure might be higher here, but, of course, that isn't necessarily the issue. The issue is the rate of increase of the health budget within Wales vis-à-vis the other parts of the UK, and that's where—. Because you start off with a block of money, which we started off with at the start of devolution, if that isn't increasing at an appropriate level, then that will cause the problems, not necessarily the overall amount of money.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Ar y ffigur iechyd hwnnw, nid wyf yn anghytuno â chi. Nid oes gennyf y ffigurau wrth law, ond nid wyf yn anghytuno â chi y gallai'r ffigur fod yn uwch yma, ond wrth gwrs, nid dyna'r broblem o anghenraid. Y broblem yw cyfradd y cynnydd yn y gyllideb iechyd yng Nghymru mewn perthynas â rhannau eraill y DU, a dyna lle—. Am eich bod yn dechrau gyda bloc o arian, fel roedd gennym ar ddechrau datganoli, os nad yw hwnnw'n cynyddu ar lefel briodol, dyna fydd yn achosi'r problemau, nid o reidrwydd y swm cyfan o arian.
Well, Welsh Government has, over a period of years, prioritised the health service in terms of its budget and I've been very clear in the discussions that we've had in this Chamber and elsewhere that Welsh Government will again, this year, in our budget, which we'll be publishing on 16 December, be prioritising the health service alongside, of course, giving local authorities the best possible settlement.
The motion refers to Welsh rates of income tax, and we've committed in our manifesto and I've repeated, ad infinitum, in the Chamber that we will not be raising Welsh rates of income tax during this Assembly term.
Wel, mae Llywodraeth Cymru, dros gyfnod o flynyddoedd, wedi blaenoriaethu'r gwasanaeth iechyd yn ei chyllideb ac rwyf wedi bod yn glir iawn yn y trafodaethau a gawsom yn y Siambr hon ac mewn mannau eraill y bydd Llywodraeth Cymru unwaith eto eleni, yn y gyllideb a gyhoeddir gennym ar 16 Rhagfyr, yn rhoi blaenoriaeth i'r gwasanaeth iechyd ochr yn ochr, wrth gwrs, â rhoi'r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol.
Mae'r cynnig yn cyfeirio at gyfraddau treth incwm Cymreig, ac rydym wedi ymrwymo yn ein maniffesto, ac rwyf wedi ailadrodd yn ddiddiwedd yn y Siambr, na fyddwn yn codi cyfraddau treth incwm Cymreig yn ystod y tymor Cynulliad hwn.
Will you take an intervention just on that point? It actually refers not just to Welsh rates of income tax. It says 'tax'—full stop. So, can you give us an assurance that you won't be introducing any new or additional taxes, not just increasing the rate of income tax, but new or additional taxes before the next Assembly election?
A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw? Mewn gwirionedd mae'n cyfeirio at fwy na chyfraddau treth incwm Cymreig yn unig. Mae'n dweud 'trethi'—ar ei ben. Felly, a allwch chi ein sicrhau na fyddwch yn cyflwyno unrhyw drethi newydd neu ychwanegol, nid cynyddu cyfradd y dreth incwm yn unig, ond trethi newydd neu ychwanegol cyn etholiad nesaf y Cynulliad?
Welsh Government has been really clear in terms of the new taxes that it's exploring introducing. So, we're currently exploring introducing a vacant land tax, but, of course, this process has taken a lot longer than we would have hoped, again, due to delays on the part of the UK Government. So, there would be no possibility of introducing a new tax this side of the Assembly elections, but, of course, we have ambitious ideas for what might be possible in the next term of the Assembly, and Members will be familiar with the areas that we're looking at.
So, Dirprwy Lywydd, turning to Plaid Cymru's amendments, the Welsh Government set out a radical, evidence-based approach to reforming our union and we absolutely do not accept that independence serves the interests of the people of Wales. In our view, the constitutional arrangements for a union of four nations must respect the identity and aspirations of each, while preserving the collective interests of the whole, and the governance of such a union must reflect the reality that it's a voluntary union of four parts working together for mutual benefit.
And whilst the case for the union goes well beyond just the issues of finance, it is within the context of this debate that we recognise the gap between money raised in Wales and money spent for the benefit of people in Wales. The last figures of 2017-18 stood at £13.7 billion, and, of course, that gap is met through our membership of the United Kingdom. And the Welsh fiscal deficit equivalent is around £4,000 per head each year.
So, Dirprwy Lywydd, just to conclude, the contrast between the level of investment in Wales during the first decade of devolution and the second couldn't be clearer. Our budget increased by over 60 per cent in real terms between 1999, 2000 and 2010-11—and, oh to be a finance Minister in those days. The percentage of people living in poverty in Wales fell by 3 percentage points, and at the end of that period, the poverty rate in Wales was the same as that for the whole of the UK, despite us having started the period with a much higher rate, and that shows what can be achieved when you have a Labour-led Government in Wales and the UK working together for the many and not the few.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir iawn ynghylch y trethi newydd y mae'n ystyried eu cyflwyno. Rydym yn ystyried cyflwyno treth ar dir gwag ar hyn o bryd, ond wrth gwrs, mae'r broses hon wedi cymryd llawer mwy o amser nag y byddem wedi'i obeithio, oherwydd oedi ar ran Llywodraeth y DU eto. Felly, ni fyddai unrhyw bosibilrwydd o gyflwyno treth newydd yr ochr hon i etholiadau'r Cynulliad, ond wrth gwrs, mae gennym syniadau uchelgeisiol ar gyfer yr hyn a allai fod yn bosibl yn nhymor nesaf y Cynulliad, a bydd yr Aelodau'n gyfarwydd â'r meysydd rydym yn edrych arnynt.
Felly, Ddirprwy Lywydd, gan droi at welliannau Plaid Cymru, defnyddiodd Llywodraeth Cymru ddull radical yn seiliedig ar dystiolaeth o ddiwygio ein hundeb ac nid ydym yn derbyn o gwbl fod annibyniaeth yn gwasanaethu buddiannau pobl Cymru. Yn ein barn ni, rhaid i'r trefniadau cyfansoddiadol ar gyfer undeb o bedair gwlad barchu hunaniaeth a dyheadau pob un, gan gadw buddiannau cyfunol y cyfan, a rhaid i lywodraethiant undeb o'r fath adlewyrchu'r realiti mai undeb gwirfoddol o bedair rhan ydyw yn gweithio gyda'i gilydd er budd pawb.
Ac er bod yr achos dros yr undeb yn mynd ymhell y tu hwnt i faterion cyllid yn unig, yng nghyd-destun y ddadl hon rydym yn cydnabod y bwlch rhwng arian a godir yng Nghymru ac arian a werir er budd pobl Cymru. Roedd y ffigurau diwethaf, sef ffigurau 2017-18, yn £13.7 biliwn, ac wrth gwrs, llenwir y bwlch hwnnw drwy ein haelodaeth o'r Deyrnas Unedig. Ac mae'r hyn sy'n cyfateb i ddiffyg cyllidol Cymru oddeutu £4,000 y pen bob blwyddyn.
Felly, Ddirprwy Lywydd, i gloi, ni allai'r gwrthgyferbyniad rhwng lefel y buddsoddiad yng Nghymru yn ystod degawd cyntaf datganoli a'r ail ddegawd fod yn gliriach. Cynyddodd ein cyllideb dros 60 y cant mewn termau real rhwng 1999, 2000 a 2010-11—ac, O! am fod yn Weinidog cyllid yn y dyddiau hynny. Gostyngodd canran y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru 3 phwynt canran, ac ar ddiwedd y cyfnod hwnnw, roedd y gyfradd tlodi yng Nghymru yr un fath â chyfradd y DU gyfan, er inni ddechrau'r cyfnod gyda chyfradd lawer uwch, ac mae hynny'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni pan fydd gennych Lywodraeth dan arweiniad y Blaid Lafur yng Nghymru ac yn y DU yn gweithio gyda'i gilydd ar ran y lluoedd ac nid y lleiafrif.
Thank you very much. Can I call on Darren Millar to reply to the debate?
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I have to say, I'm a little disappointed with the Government response today. It was rather mealymouthed of them not to actually recognise the significant achievements of the UK Government in increasing the expenditure available to Wales. Of course, we have a record block grant this year here in Wales in cash terms—we know that that is the case. And we also know that it's the UK Government that delivered this fiscal framework. It takes two to tango. I recognise very much that the Welsh Government had to work with the UK Government, but that settlement was a mutually agreed settlement, and it's a bit disappointing that the Welsh Government hasn't recognised the role that the UK Government played in securing that.
It is a fact, as Nick Ramsay quite rightly said in his opening speech, that Wales receives £1.20 for every pound that is spent in England at the moment. I note that even the Welsh Government recognises that not all of that money is actually passed on to the national health service or our education system. You've quoted the figures yourself in your amendment. You said that spending is only 11 per cent higher here in Wales than in England, when, actually, it would be 20 per cent higher. That's what the facts actually are. I know you don't like it—[Interruption.] I know you don't like to hear this, but let me just spell it out—[Interruption.] Let's just spell this out very clearly: the fact is Wales receives £1.20 for every £1, but you're only spending £1.11 of that on the NHS and 6p more in terms of spending on education. So, that's way down.
What are you doing with the rest of the money? I'll tell you what you're doing, you're squandering a lot of it. You heard some references to those things that are being squandered from Angela Burns, Mohammad Asghar and others on these benches during the course of the debate. So, there are no excuses for the fact that you, as a Government, are failing to invest in our health service and failing to invest in our schools. That's why it should be no surprise that we have one of the worst performing education systems in the UK—in fact, the worst according to the Organisation for Economic Co-operation and Development—and why our waiting times are longer, our ambulance service is worse, and our emergency department performance is worse here than in other parts of the United Kingdom. So, you said that you're being shortchanged by the UK Government; the reality is you're shortchanging our national health service and you are shortchanging our schools.
I smirk to myself every time Plaid Cymru get up and talk about the failures of previous Governments in this Chamber, because the party always fails to recognise its own responsibility when it was in Government here in Wales, propping up the Labour Government. I remember when Ieuan Wyn Jones was the Deputy First Minister and Minister for the Economy and Transport. In that time, we sent back £77 million in unspent EU aid in 2009, during his tenure: £77 million-worth of investment that could have been spent usefully to try and improve the economy of Wales. I'll happily take the intervention.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n siomedig braidd ynglŷn ag ymateb y Llywodraeth heddiw. Roeddent braidd yn fursennaidd yn gwrthod cydnabod cyflawniadau sylweddol Llywodraeth y DU yn cynyddu'r gwariant sydd ar gael i Gymru. Wrth gwrs, mae gennym grant bloc uwch nag erioed yng Nghymru eleni yn nhermau arian parod—gwyddom fod hynny'n wir. Ac rydym hefyd yn gwybod mai Llywodraeth y DU a gyflawnodd y fframwaith cyllidol hwn. Mae angen dau i gydweithio. Rwy'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gorfod gweithio gyda Llywodraeth y DU, ond roedd y setliad hwnnw'n setliad y cytunodd y ddwy ochr arno, ac mae hi braidd yn siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y rôl a chwaraeodd Llywodraeth y DU yn sicrhau hynny.
Fel y dywedodd Nick Ramsay yn hollol gywir yn ei araith agoriadol, mae'n ffaith bod Cymru'n cael £1.20 am bob punt a werir yn Lloegr ar hyn o bryd. Sylwaf fod hyd yn oed Llywodraeth Cymru'n cydnabod nad yw'r holl arian hwnnw'n cael ei drosglwyddo i'r gwasanaeth iechyd gwladol nac i'n system addysg mewn gwirionedd. Rydych wedi dyfynnu'r ffigurau eich hun yn eich gwelliant. Fe ddywedoch chi nad yw gwariant ond 11 y cant yn uwch yma yng Nghymru nag yn Lloegr, er y byddai 20 y cant yn uwch mewn gwirionedd. Dyna yw'r ffeithiau go iawn. Gwn nad ydych yn ei hoffi—[Torri ar draws.] Gwn nad ydych yn hoffi clywed hyn, ond gadewch imi ei nodi—[Torri ar draws.] Gadewch i ni nodi hyn yn glir iawn: y ffaith amdani yw fod Cymru'n derbyn £1.20 am bob £1, ond dim ond £1.11 ohono rydych chi'n ei wario ar y GIG a 6c yn fwy ar wariant ar addysg. Felly, mae'n llawer llai.
Beth a wnewch gyda gweddill yr arian? Fe ddywedaf wrthych beth rydych chi'n ei wneud, rydych chi'n gwastraffu llawer ohono. Clywsoch rai cyfeiriadau at y pethau sy'n cael eu gwastraffu gan Angela Burns, Mohammad Asghar ac eraill ar y meinciau hyn yn ystod y ddadl. Felly, nid oes esgus am y ffaith eich bod chi, fel Llywodraeth, yn methu buddsoddi yn ein gwasanaeth iechyd ac yn methu buddsoddi yn ein hysgolion. Dyna pam na ddylai fod yn syndod mai gennym ni y mae un o'r systemau addysg sy'n perfformio waethaf yn y DU—y gwaethaf, yn wir, yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—a pham y mae ein hamseroedd aros yn hwy, pam y mae ein gwasanaeth ambiwlans yn waeth, a pham y mae perfformiad ein hadrannau achosion brys yn waeth yma nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Felly, fe ddywedoch chi nad ydych yn cael eich cyfran lawn gan Lywodraeth y DU; y gwir yw nad ydych chi'n rhoi'r gyfran lawn i'r gwasanaeth iechyd gwladol nac i'n hysgolion.
Rwy'n cilwenu wrthyf fy hun bob tro y mae Plaid Cymru yn codi i siarad am fethiannau Llywodraethau blaenorol yn y Siambr hon, oherwydd mae'r blaid honno bob amser yn methu cydnabod ei chyfrifoldeb ei hun pan oedd mewn Llywodraeth yma yng Nghymru, yn cynnal y Llywodraeth Lafur. Rwy'n cofio pan oedd Ieuan Wyn Jones yn Ddirprwy Brif Weinidog ac yn Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Yn ystod y cyfnod hwnnw, fe anfonasom werth £77 miliwn mewn cymorth UE heb ei wario yn ôl yn 2009, yn ystod ei gyfnod yn y swydd: gwerth £77 miliwn o fuddsoddiad y gellid bod wedi ei wario'n fuddiol ar geisio gwella economi Cymru. Rwy'n fodlon derbyn yr ymyriad.
How much money did John Redwood send back from the Welsh Office to Westminster?
Faint o arian a anfonodd John Redwood yn ôl o'r Swyddfa Gymreig i San Steffan?
Let's talk about your record, because I know that you don't like to talk about your record, but the reality is that when your Deputy First Minister, the leader of your party, was propping up the Labour Government for all those years, the performance of the economy was the worst it's ever been, in spite of the fact that you had influence and the ability to do something.
You talk about independence. We all know that it's a complete work of fiction that Wales would be able to economically survive on its own without being part of this great United Kingdom of which we are part. I'm a proud unionist, and I believe that Wales benefits from being part of the United Kingdom. Now, I'm very pleased to hear that the Welsh Government also feel that that is the case. I'll take an intervention.
Gadewch i ni siarad am eich cyflawniad chi, oherwydd gwn nad ydych chi'n hoffi siarad am eich cyflawniad, ond y realiti yw, pan oedd eich Dirprwy Brif Weinidog, arweinydd eich plaid, yn cynnal y Llywodraeth Lafur am yr holl flynyddoedd, roedd perfformiad yr economi yn waeth nag y mae wedi bod erioed, er bod gennych ddylanwad a'r gallu i wneud rhywbeth.
Rydych yn sôn am annibyniaeth. Mae pawb ohonom yn gwybod mai ffuglen lwyr yw dweud y gallai Cymru oroesi'n economaidd ar ei phen ei hun heb fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig wych hon rydym yn rhan ohoni. Rwy'n undebwr balch, a chredaf fod Cymru'n elwa o fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig. Nawr, rwy'n falch iawn o glywed bod Llywodraeth Cymru hefyd yn teimlo bod hynny'n wir. Fe dderbyniaf ymyriad.
Can countries of 3 million people survive economically as independent nations, and if others can, why can't Wales?
A all gwledydd sydd â 3 miliwn o bobl oroesi'n economaidd fel gwledydd annibynnol, ac os gall eraill wneud hynny, pam na all Cymru?
If you can explain to the people of Wales how on earth you're going to close the fiscal gap, which taxes are going to rise, which public services are going to be cut in order to make those public finances meet, then I'll happily sit down and have a conversation. If you can explain to the people of Wales and the people of England how you are going to be an independent nation without a hard border, even though you want to be part of the EU single market and the rest of the United Kingdom is going to be coming out in the near future, then I'll be happy to have a conversation, but, to date, I've seen absolutely no evidence that that can be delivered.
So, I urge every Member in this Chamber to reject the Diane Abbott-crafted amendment in the name of the Government, to reject the appalling amendment that's been tabled by Plaid Cymru, which doesn't recognise the challenges that an independent Wales would face outside of the United Kingdom, and to support the Conservative motion on the order paper today.
Os gallwch chi egluro i bobl Cymru sut ar y ddaear rydych chi'n mynd i gau'r bwlch cyllidol, pa drethi sy'n mynd i godi, pa wasanaethau cyhoeddus sy'n mynd i gael eu torri er mwyn sicrhau bod y cyllid cyhoeddus hwnnw'n cyflawni, byddaf yn hapus i eistedd gyda chi a chael sgwrs. Os gallwch egluro i bobl Cymru a phobl Lloegr sut rydych yn mynd i fod yn genedl annibynnol heb ffin galed, er eich bod am fod yn rhan o farchnad sengl yr UE a bod gweddill y Deyrnas Unedig yn gadael yn y dyfodol agos, byddaf yn hapus i gael sgwrs, ond hyd yma, nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth o gwbl y gellir cyflawni hynny.
Felly, rwy'n annog pob Aelod yn y Siambr hon i wrthod y gwelliant a luniwyd gan Diane Abbott yn enw'r Llywodraeth, i wrthod y gwelliant gwarthus a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, nad yw'n cydnabod yr heriau y byddai Cymru annibynnol yn eu hwynebu y tu allan i'r Deyrnas Unedig, ac i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr ar y papur trefn heddiw.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar.
Item 8 on our agenda this afternoon is the Brexit Party debate on the lobbyist register. I call on Caroline Jones to move that motion. Caroline Jones.
Eitem 8 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Brexit ar gofrestr lobïwyr. Galwaf ar Caroline Jones i gyflwyno'r cynnig hwnnw. Caroline Jones.
Cynnig NDM7205 Caroline Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi mai Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw'r unig ddeddfwrfa genedlaethol yn y DU sydd heb gofrestr lobïwyr.
2. Yn credu y byddai cofrestr lobïwyr yn helpu i hyrwyddo didwylledd a thryloywder yng ngwleidyddiaeth Cymru.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgynghori ar unwaith ar weithredu cofrestr lobïwyr ar gyfer Cymru.
Motion NDM7205 Caroline Jones
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that the National Assembly for Wales is the only national legislature in the UK without a lobbyist register.
2. Believes that a lobbyist register would help to promote openness and transparency in Welsh politics.
3. Calls on the Welsh Government to consult immediately on implementing a lobbyist register for Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I have pleasure in moving this debate today. Our request is simple: we have to introduce a statutory register of lobbyists in Wales, the only part of the UK not to have a register of lobbying activity.
Lobbying is defined as any attempt by individuals or private interest groups to influence the decisions of Government. In its original meaning, it referred to efforts to influence the votes of legislators, generally in the lobby outside the legislative chamber. Lobbying is a legitimate and crucial part of a healthy democracy. Lobbying can be the main avenue for advocacy. It helps inform our efforts to deliver legislative solutions to the problems facing Wales. It helps us develop new policies and enables us to scrutinise existing ones. Every healthy democracy has an element of lobbying activity.
However, lobbying can also be a danger to democracy, allowing the stink of corruption to permeate our democratic institutions. There has been a history of undue influence in our parliamentary democracy. In the 1920s, an oil company paid a large sum of money to Winston Churchill in order to secure sole access to the Persian oil fields. Throughout the twentieth century, the influence of lobbyists continued to grow. But things came to a head in the 1990s.
During the early part of the 1990s, John Major's Government was embroiled in lobbying scandals. Jonathan Aitken, Minister for Defence Procurement in 1992, was jailed in 1999 for his role in the arms to Iraq scandal. Aitken had previously worked for a defence contractor. In 1994, The Guardian reported that parliamentary lobbyist Ian Greer—[Interruption.] No, I haven't missed anything out. In 1994, The Guardian reported that parliamentary lobbyist Ian Greer had also bribed two Conservative Members of Parliament in exchange for their asking parliamentary questions and performing other tasks on behalf of the owner of Harrods, in what became known as the cash for questions affair.
Shortly after the 1997 election, Bernie Ecclestone met with Tony Blair to ask would Formula 1 be exempt from a ban on tobacco advertising. Mr Ecclestone had donated more than £1 million to the Labour Party. So over the next decade the Blair Government were beset with scandals involving lobbying activity. [Interruption.] Sorry? Do you want an—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf gynnig y ddadl hon heddiw. Mae ein cais yn syml: rhaid inni gyflwyno cofrestr statudol o lobïwyr yng Nghymru, yr unig ran o'r DU nad oes ganddi gofrestr o weithgaredd lobïo.
Diffinnir lobïo fel unrhyw ymgais gan unigolion neu grwpiau buddiant preifat i ddylanwadu ar benderfyniadau'r Llywodraeth. Yn ei ystyr gwreiddiol, cyfeiriai at ymdrechion i ddylanwadu ar bleidleisiau deddfwyr, yn y lobi y tu allan i'r Siambr ddeddfwriaethol fel arfer. Mae lobïo yn rhan gyfreithlon a hanfodol o ddemocratiaeth iach. Gall lobïo fod yn brif ffordd o sicrhau eiriolaeth. Mae'n helpu i lywio ein hymdrechion i ddarparu atebion deddfwriaethol i'r problemau sy'n wynebu Cymru. Mae'n ein helpu i ddatblygu polisïau newydd ac yn ein galluogi i graffu ar rai presennol. Mae gan bob democratiaeth iach elfen o weithgaredd lobïo.
Fodd bynnag, gall lobïo fod yn berygl i ddemocratiaeth hefyd, drwy ganiatáu i ddrewdod llygredd dreiddio i'n sefydliadau democrataidd. Mae hanes o ddylanwad gormodol wedi bod yn ein democratiaeth seneddol. Yn y 1920au, talodd cwmni olew swm mawr o arian i Winston Churchill er mwyn sicrhau mai dim ond y cwmni a gâi fynd i mewn i'r meysydd olew Persiaidd. Drwy gydol yr ugeinfed ganrif, parhaodd dylanwad lobïwyr i gynyddu. Ond daeth pethau i'r pen yn y 1990au.
Yn ystod rhan gynnar y 1990au, gwelwyd sgandalau lobïo'n creu helynt yn Llywodraeth John Major. Cafodd Jonathan Aitken, y Gweinidog Caffael Amddiffyn yn 1992, ei garcharu yn 1999 am ei rôl yn y sgandal arfau i Irac. Roedd Aitken wedi bod yn gweithio i gontractwr amddiffyn cyn hynny. Yn 1994, adroddodd The Guardian fod y lobïwr seneddol, Ian Greer—[Torri ar draws.] Na, nid wyf wedi anghofio unrhyw beth. Yn 1994, adroddodd The Guardian fod y lobïwr seneddol, Ian Greer, hefyd wedi llwgrwobrwyo dau Aelod Seneddol Ceidwadol yn gyfnewid am ofyn cwestiynau seneddol a chyflawni tasgau eraill ar ran perchennog Harrods, yn yr hyn y daethpwyd i'w galw'n sgandal yr arian am gwestiynau.
Yn fuan ar ôl etholiad 1997, cyfarfu Bernie Ecclestone â Tony Blair i ofyn a fyddai rasys ceir Fformiwla 1 yn cael eu heithrio o waharddiad ar hysbysebu tybaco. Roedd Mr Ecclestone wedi rhoi mwy nag £1 filiwn i'r Blaid Lafur. Felly, dros y degawd nesaf, roedd sgandalau a oedd yn cynnwys gweithgaredd lobïo yn rhemp yn Llywodraeth Blair. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf? A ydych am gael—
No, no, you can carry on.
Na, na, gallwch barhau.
Okay. I thought she wanted an intervention, I'm sorry.
O'r gorau. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi eisiau ymyrryd, mae'n ddrwg gennyf.
No, no, you carry on.
Na, na, parhewch.
By 2008, the professional lobbying industry was believed to be worth nearly £2 billion. In January 2009, the House of Commons Public Administration Select Committee published a report, 'Lobbying: Access and influence in Whitehall'. That report highlighted the revolving door that exists between Members of Parliament and lobbying firms, and the committee recommended a statutory register of lobbying activity to bring greater transparency to the dealings between Whitehall decision makers and outside interests. It also concluded that the self-regulation of the professional lobbying industry was fragmented and appeared to involve very little regulation of any substance.
Given the fact that the then Labour Cabinet was essentially available for hire by lobbyists, it is not surprising that the Government of the time rejected the proposals. It would take another five years and a change of Government for the Transparency of Lobbying, Non-Party Campaigning and Trade Union Administration Act 2014 to be introduced.
Erbyn 2008, credid bod y diwydiant lobïo proffesiynol yn werth bron i £2 biliwn. Ym mis Ionawr 2009, cyhoeddodd Pwyllgor Dethol Gweinyddiaeth Gyhoeddus Tŷ'r Cyffredin adroddiad o'r enw 'Lobbying: Access and Influence in Whitehall'. Tynnai'r adroddiad sylw at y drws troi sy'n bodoli rhwng Aelodau Seneddol a chwmnïau lobïo, ac argymhellodd y pwyllgor gofrestr statudol o weithgaredd lobïo er mwyn sicrhau mwy o dryloywder yn yr ymwneud rhwng y rhai a oedd yn gwneud penderfyniadau yn Whitehall a buddiannau allanol. Daeth i'r casgliad hefyd fod gwaith hunanreoleiddio'r diwydiant lobïo proffesiynol yn dameidiog ac yn ymddangos fel pe na bai'n cynnwys llawer iawn o reoleiddio o unrhyw sylwedd.
O ystyried y ffaith bod y Cabinet Llafur ar y pryd ar gael i'w llogi gan lobïwyr i bob pwrpas, nid yw'n syndod fod y Llywodraeth ar y pryd wedi gwrthod y cynigion. Byddai'n cymryd pum mlynedd arall a newid Llywodraeth cyn gallu cyflwyno Deddf Tryloywder Lobïo, Ymgyrchu gan Grwpiau Di-blaid a Gweinyddu Undebau Llafur 2014.
Point of order.
Pwynt o drefn.
Point of order. No, you can't get away with that.
Pwynt o drefn. Na, ni allwch ddweud hynny.
No, there can't be a point of order during a debate. I'll bring your point of order in after.
Na, ni ellir cael pwynt o drefn yn ystod dadl. Fe gyflwynaf eich pwynt o drefn wedyn.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.
This Act introduced a requirement for a register of consultant lobbyists in England, and Scotland soon followed suit with the Lobbying (Scotland) Act 2016, which requires anyone who undertakes face-to-face lobbying of MSPs, Scottish Government Ministers, special advisers or Permanent Secretaries to sign the Scottish lobbying register.
In Wales, the Standards of Conduct Committee looked at lobbying in Wales during 2017 and considered the need for a lobby register for Wales. The committee produced its report in January 2018 and it states that the committee were
'uncertain that the information disclosed through a voluntary Register would answer all the questions that exist around how policies are developed and influenced'.
They added that they were
'currently minded that a statutory route might be necessary to achieve the desired transparency required.'
Unfortunately, despite this, the committee opted to kick the issue into the long grass, and stated that they would wait to see whether the voluntary approach suggested by Public Affairs Cymru increased transparency sufficiently to negate the need for a statutory register.
Cyflwynodd y Ddeddf ofyniad am gofrestr o lobïwyr ymgynghorol yn Lloegr, a dilynodd yr Alban ei hesiampl yn fuan drwy gyflwyno Deddf Lobïo (yr Alban) 2016, sy'n ei gwneud yn ofynnol i unrhyw un sy'n lobïo wyneb yn wyneb ar ran Aelodau o Senedd yr Alban, Gweinidogion Llywodraeth yr Alban, cynghorwyr arbennig neu Ysgrifenyddion Parhaol i lofnodi'r gofrestr lobïo yn yr Alban.
Yng Nghymru, edrychodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar lobïo yng Nghymru yn ystod 2017 ac ystyriodd yr angen am gofrestr lobïo ar gyfer Cymru. Cynhyrchodd y pwyllgor ei adroddiad ym mis Ionawr 2018 ac mae'r pwyllgor yn nodi hyn:
'Rydym yn ansicr a fyddai'r wybodaeth a fyddai’n cael ei datgelu trwy Gofrestr wirfoddol yn ateb y cwestiynau sy'n bodoli o ran sut caiff polisïau eu datblygu na sut y dylanwedir arnynt'.
Ychwanegasant
'Ar hyn o bryd, rydym o’r farn efallai y bydd angen cymryd camau statudol er mwyn cyflwyno’r tryloywder sydd ei angen.'
Yn anffodus, er gwaethaf hyn, dewisodd y pwyllgor roi'r mater i'r naill ochr, gan ddweud y byddent yn aros i weld a oedd y dull gwirfoddol a awgrymwyd gan Materion Cyhoeddus Cymru yn cynyddu tryloywder yn ddigonol i negyddu'r angen am gofrestr statudol.
I wonder if you'd give way.
I wonder if you would care to repeat what you said earlier on, because I thought I may have misheard that you said something like, 'A Labour Government was available for hire by lobbyists.' You may be referring to the Government of which I was a member at the time. Please put on record precisely what you are saying so that I can clarify.
Tybed a wnewch chi ildio.
Tybed a hoffech ailadrodd yr hyn a ddywedoch chi'n gynharach, oherwydd roeddwn i'n credu fy mod wedi eich cam-glywed yn dweud rhywbeth tebyg i, 'Roedd Llywodraeth Lafur ar gael i lobïwyr ei llogi.' Efallai eich bod yn cyfeirio at y Llywodraeth roeddwn yn aelod ohoni ar y pryd. A wnewch chi gofnodi'n union beth rydych yn ei ddweud er mwyn i mi ddeall.
It is on record, because everything is recorded.
Mae wedi'i gofnodi, oherwydd mae popeth wedi'i gofnodi.
Would you say it again?
A wnewch chi ei ddweud eto?
It is on record, because everything is recorded. Were you in the Cabinet?
Mae wedi'i gofnodi, oherwydd caiff popeth ei gofnodi. A oeddech chi yn y Cabinet?
Would you like to repeat that outside the Chamber?
A hoffech chi ailadrodd hynny y tu allan i'r Siambr?
Were you in the Cabinet?
A oeddech chi yn y Cabinet?
Would you like to repeat that outside the Chamber?
A hoffech chi ailadrodd hynny y tu allan i'r Siambr?
It's all recorded.
Mae'r cyfan wedi'i gofnodi.
No, I'm sorry, we can't have a debate, and I will—. You carry on, and then I'll deal with the point that the Member's making.
Na, mae'n ddrwg gennyf, ni allwn gael dadl, a byddaf—. Parhewch, ac fe wnaf ymdrin â'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud wedyn.
That they would see whether the voluntary approach suggested by Public Affairs Cymru increased transparency sufficiently to negate the need for a statutory register. Yet here we are, nearly two years later, and we are no closer to fully open and transparent lobbying in Wales.
Here, the sector is a prime example of the revolving door, with staff either working for or running their own lobbying firms. So, this is somewhat an unhealthy relationship between lobbyists and politicians. It does cast a shadow over our open democracy. And in order for us to avoid the corruption that has dogged Westminster politics and safeguard the vital role that lobbying plays in our democracy, my party firmly believes that we have to regulate lobbying activity. We have nothing to hide, so let's be open about the lobbying activity that takes place in our institution. It won't cost a great deal, the scheme operating in the UK Parliament costs just over £120,000 a year, and we're about to spend more than double that amount changing our name. And as they say, you can't put a price on democracy.
So, I want to reiterate that lobbying is good for a healthy democracy. I am a participant in the medicines knowledge base where the Association of the British Pharmaceutical Industry inform Assembly Members and their staff about issues surrounding the pharmaceutical industry. That's lobbying, and it has helped inform me about how medicines are developed and licensed, which in turn has helped me scrutinise Welsh Government policy, and there is nothing wrong with this. It's when lobbying happens in secret, behind closed doors, that things become dangerous and not transparent. Therefore, I urge colleagues to support the motion and reject the Tory amendment. We have nothing to hide, so let's be open and honest with the people we work for, and those people are our constituents.
Y byddent yn gweld a oedd y dull gwirfoddol a awgrymwyd gan Materion Cyhoeddus Cymru yn cynyddu tryloywder yn ddigonol i negyddu'r angen am gofrestr statudol. Eto i gyd, dyma ni, bron i ddwy flynedd yn ddiweddarach, ac nid ydym yn nes at lobïo cwbl agored a thryloyw yng Nghymru.
Yma, mae'r sector yn enghraifft wych o'r drws troi, gyda staff naill ai'n gweithio i gwmnïau lobïo neu'n rhedeg eu cwmnïau lobïo eu hunain. Felly, mae'r berthynas rhwng lobïwyr a gwleidyddion braidd yn afiach. Mae'n bwrw cysgod dros ein democratiaeth agored. Ac er mwyn inni osgoi'r llygredd sydd wedi llethu gwleidyddiaeth San Steffan a diogelu'r rôl hanfodol y mae lobïo yn ei chwarae yn ein democratiaeth, mae fy mhlaid yn credu'n gryf fod yn rhaid i ni reoleiddio gweithgaredd lobïo. Nid oes gennym ddim i'w gelu, felly gadewch inni fod yn agored am y gweithgaredd lobïo sy'n digwydd yn ein sefydliad. Ni fydd yn costio llawer, mae'r cynllun sy'n gweithredu yn Senedd y DU yn costio ychydig dros £120,000 y flwyddyn, ac rydym ar fin gwario mwy na dwbl y swm hwnnw yn newid ein henw. Ac fel y dywedant, ni allwch roi pris ar ddemocratiaeth.
Felly, rwyf am ailadrodd bod lobïo'n dda i ddemocratiaeth iach. Rwy'n cymryd rhan yn y sylfaen wybodaeth am feddyginiaethau lle mae Cymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain yn rhoi gwybod i Aelodau'r Cynulliad a'u staff am faterion sy'n ymwneud â'r diwydiant fferyllol. Mae hynny'n lobïo, ac mae wedi fy helpu i wybod sut y caiff meddyginiaethau eu datblygu a'u trwyddedu, sydd yn ei dro wedi fy helpu i graffu ar bolisi Llywodraeth Cymru, ac nid oes dim o'i le ar hyn. Pan fydd lobïo'n digwydd yn y dirgel, y tu ôl i ddrysau caeedig, dyna pryd y bydd pethau'n beryglus a heb fod yn dryloyw. Felly, rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i gefnogi'r cynnig a gwrthod gwelliant y Torïaid. Nid oes gennym ddim i'w guddio, felly gadewch inni fod yn agored ac yn onest gyda'r bobl rydym yn gweithio iddynt, sef ein hetholwyr.
Thank you.
I heard a sweeping statement aimed at a Government in power. I didn't hear any names. However, if the Member—.
Diolch.
Clywais ddatganiad ysgubol wedi'i anelu at Lywodraeth mewn grym. Ni chlywais unrhyw enwau. Fodd bynnag, os yw'r Aelod—.
I thank you, Deputy Presiding Officer, and I genuinely seek your help and assistance here, because that's what I heard as well. It was a sweeping statement of a Cabinet of the Labour Government that was available for hire.
Now, I can understand if there had been satisfactory prosecutions, either by a standards commissioner or in a court of law, of individuals who are guilty of corruption or dishonesty in public office, but that statement applies to a number of people who, to my knowledge, have never faced any accusations or a scintilla of accusation of anything such as being in the pocket of lobbyists and so on. And the worry with this, Deputy Presiding Officer, is that this tars every individual.
The debate is fine, as far as it goes, but I genuinely seek your advice here under Standing Orders, because the worry here is that Members of this Chamber, in this Senedd, feel it appropriate to use some form of privilege to make carte blanche statements that, if they were repeated outside, would be slanderous and would be probably pursued by individuals in a court of law. That cannot be right when there is not only no evidence of wrongdoing, but not even any allegations of wrongdoing. So, I ask for your help, Deputy Presiding Officer, to seek whether the Member in this Chamber, which has conduct to uphold, should withdraw that sweeping general statement and apologise.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, ac rwyf o ddifrif yn gofyn am eich help a'ch cymorth yma, oherwydd dyna a glywais innau hefyd. Roedd yn ddatganiad ysgubol am Gabinet Llywodraeth Lafur a oedd ar gael i'w logi.
Nawr, gallwn ddeall pe bai erlyniadau boddhaol wedi bod, naill ai gan gomisiynydd safonau neu mewn llys barn, yn erbyn unigolion sy'n euog o lygredd neu anonestrwydd mewn swydd gyhoeddus, ond mae'r datganiad yn cyfeirio at nifer o bobl nad ydynt, hyd y gwn, erioed wedi wynebu unrhyw gyhuddiadau neu iot o gyhuddiad o ddim byd fel bod ym mhoced lobïwyr ac yn y blaen. A'r gofid gyda hyn, Ddirprwy Lywydd, yw fod hyn yn pardduo pob unigolyn.
Mae'r ddadl yn iawn, cyn belled ag y mae'n mynd, ond rwyf yn gofyn yn ddiffuant am eich cyngor yma o dan y Rheolau Sefydlog, oherwydd y pryder yma yw bod Aelodau'r Siambr hon, yn y Senedd hon, yn teimlo ei bod yn briodol defnyddio rhyw fath o fraint i wneud datganiadau carte blanche a fyddai, pe baent yn cael eu hailadrodd y tu allan, yn enllibus ac y byddai unigolion mewn llys barn yn mynd ar eu trywydd yn ôl pob tebyg. Ni all hynny fod yn iawn pan nad oes unrhyw dystiolaeth o gamwedd, na hyd yn oed unrhyw honiadau o gamwedd. Felly, gofynnaf am eich cymorth, Ddirprwy Lywydd, i weld a ddylai'r Aelod yn y Siambr hon, sydd â chod ymddygiad i gydymffurfio ag ef, dynnu'r datganiad cyffredinol ysgubol hwnnw yn ôl ac ymddiheuro.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
No, just a moment, I'll make a—. Thank you. I take the points you've made. I will issue the fact that I heard a statement to which obviously some Members have taken a dissent and a dissatisfaction to. The issue of privilege is one that we should all be aware of, and we should use privilege as an ultimate example but not as a general statement. So, therefore, I think I appreciate the position that you're in. However, to move progress—I will check the record, and if I think there is anything in the record that makes it that we have not responded to dignity and respect, then I will return to the Chamber. At the moment, I'm quite happy for the debate to carry on, and the points you've made have been put on the record, for which I'm grateful. Thank you.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Andrew R.T. Davies to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar—Andrew R.T. Davies.
Na, am eiliad, fe wnaf—. Diolch. Rwy'n derbyn y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. Fe gyhoeddaf y ffaith imi glywed datganiad y mae'n amlwg fod rhai Aelodau wedi anghytuno ag ef ac yn anfodlon yn ei gylch. Mae braint yn fater y dylem i gyd fod yn ymwybodol ohono, a dylem ddefnyddio braint fel enghraifft eithriadol, ond nid fel datganiad cyffredinol. Felly, rwy'n credu fy mod yn deall eich safbwynt. Fodd bynnag, er mwyn symud ymlaen—fe edrychaf ar y cofnod, ac os credaf fod unrhyw beth yn y cofnod sy'n golygu nad ydym wedi ymateb i urddas a pharch, yna byddaf yn dychwelyd i'r Siambr. Ar hyn o bryd, rwy'n ddigon hapus i'r ddadl barhau, ac mae'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud wedi'u cofnodi, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar—Andrew R.T. Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwyntiau 2 a 3 a rhoi yn eu lle:
Yn galw ar Gomisiwn y Cynulliad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae wedi'u cymryd ers cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar lobïo a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2018.
Yn croesawu bwriad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i roi ystyriaeth bellach i lobïo cyn diwedd y Pumed Cynulliad.
Amendment 1—Darren Millar
Delete points 2 and 3 and replace with:
Calls upon the Assembly Commission to provide an update on the action it has taken since the publication of the Standards of Conduct Committee report on lobbying published in January 2018.
Welcomes the intention of the Standards of Conduct Committee to give further consideration to lobbying prior to the end of the fifth Assembly.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendment in the name of our business manager, who kindly tabled this amendment, in the name of the Welsh Conservative group today, to the motion, and therefore I have the pleasure of speaking to it.
As a member of the standards committee, I do think that it is very important—on the points of standards, and obviously upholding public faith and confidence in this institution and the Assembly Members—that the public do have faith and confidence that all actions are undertaken with the best interests of the people of Wales and democracy at heart. That goes without saying. But the previous standards committee, before I joined it, did look at this particular issue and made a series of recommendations back in I think it was January 2018. The Llywydd has responded to some of those recommendations. But I do think, as our amendment points out, it would be important now for an update on how the Commission is taking these actions forward. Because, ultimately, as a Conservative, I'm most probably someone who always errs on the side of caution when it comes to legislation and actually much prefers a voluntary approach to many of these matters. But if we do find that legislation is required, and the standards committee will be looking at this in its legacy work, I understand, then, obviously, the Assembly will be in a position to bring forward that legislation.
In the 12 years that I have been an Assembly Member, I can genuinely say that I have not come across any malpractice when it comes to lobbying. I appreciate other Members will come across it in different forms. But I have to say, generally, in 12 years of work in this Assembly, both in committee work and standing as an AM, and as former leader of the Welsh Conservative group, I can genuinely believe and stand here with integrity in saying that all the interactions that I've had with lobbyists, with constituents, have always been in the best interests of what those individuals and organisations are seeking to promote.
Indeed, as AMs, we promote the people we're meeting via our social media and via our activities, because it's in our own interest to promote what we're doing. And as the opener of the debate highlighted today, in the series of events that she pointed to that did indicate that there was a need for a register, all that information is out there anyway. I have to say, I don't think I've received one single e-mail demanding a register for lobbyists. I haven't receive one single e-mail on that front in the last 12 months. I appreciate there was a campaign some time ago that did point to other moves in other legislatures to create this statutory register, and it might be the case that the evidence that the standards committee does take does point us in that direction. But I think, at the moment, with the work that the standards committee has done to date—and that's a cross-party committee that recommended that, obviously, we leave it in the hands of the Commission to look at this and report back and provide the evidence—the work that's been undertaken to date is robust, does have public confidence, and that's a sensible approach to approach this particular aspect on, when you think of the work that we've got to do between now and the dissolution of the Assembly.
But it is vital that we do uphold the best principles possible, and, actually, I have no problem at all in publishing all the meetings that I undertake. In fact, I think it's a positive sign for Members to be doing that, and it promotes the work that we're doing as such, then, it does. I find it bizarre that Members would want to keep certain meetings secret or not disclose those contacts.
So, I would urge Members to vote for the amendment to the motion today, which seeks, obviously, to work with the Commission, build on the work of the standards committee back in January 2018, and actually move this important agenda item forward, in the evidence that is presented to us, rather than just put something in place that, whilst the mover of the debate today said it could be at minimal cost, and I appreciate the Westminster model would be a larger type of model, that's still £120,000 that you're looking to put on the table to fund this type of work, and as I said, at the moment I don't get any groundswell of public demand for this particular initiative. So, I'd hope that the Senedd this afternoon will promote—and see, Rhun, I did use the word 'Senedd' rather than 'Parliament' that time round, so hopefully I'll earn some platitudes from Plaid Cymru. It's not very often I get them. He looks in disgust at me, he does. [Interruption.] That's what I like to see. [Laughter.] But I do hope that the Assembly this afternoon does find confidence in our amendment and actually supports the amendment, so that we can move forward, via the standards committee, in promoting the integrity of this institution and the actions of our Assembly Members.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant yn enw ein rheolwr busnes, a fu mor hael â chyflwyno'r gwelliant hwn i'r cynnig yn enw grŵp y Ceidwadwyr Cymreig heddiw, ac felly mae'n bleser gennyf siarad amdano.
Fel aelod o'r pwyllgor safonau, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn—ar bwyntiau'n ymwneud â safonau, a chynnal ffydd a hyder y cyhoedd yn y sefydliad hwn ac Aelodau'r Cynulliad wrth gwrs—fod gan y cyhoedd ffydd a hyder fod pob gweithred wedi'i chyflawni gan ystyried lles pennaf pobl Cymru a democratiaeth. Prin fod angen dweud hynny. Ond fe wnaeth y pwyllgor safonau blaenorol, cyn i mi ymuno ag ef, edrych ar y mater penodol hwn a gwneud cyfres o argymhellion yn ôl ym mis Ionawr 2018 rwy'n credu. Mae'r Llywydd wedi ymateb i rai o'r argymhellion hynny. Ond fel y mae ein gwelliant yn ei nodi, rwy'n credu y byddai'n bwysig cael yr wybodaeth ddiweddaraf yn awr ynglŷn â sut y mae'r Comisiwn yn bwrw ymlaen â'r camau gweithredu hyn. Oherwydd, yn y pen draw, fel Ceidwadwr, mwy na thebyg fy mod yn rhywun sydd bob amser yn orofalus wrth drafod deddfwriaeth ac mae'n well o lawer gennyf ymagwedd wirfoddol tuag at lawer o'r materion hyn. Ond os ydym yn gweld bod angen deddfwriaeth, ac rwy'n deall y bydd y pwyllgor safonau yn edrych ar hyn yn ei waith etifeddol, yna, yn amlwg, bydd y Cynulliad mewn sefyllfa i gyflwyno'r ddeddfwriaeth honno.
Yn y 12 mlynedd y bûm yn Aelod o'r Cynulliad, gallaf ddweud yn ddiffuant nad wyf wedi dod ar draws unrhyw gamymddwyn yn ymwneud â lobïo. Rwy'n derbyn y bydd Aelodau eraill yn dod ar ei draws mewn gwahanol ffyrdd. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, yn gyffredinol, mewn 12 mlynedd o waith yn y Cynulliad hwn, mewn gwaith pwyllgor ac wrth sefyll fel AC, ac fel cyn arweinydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, gallaf gredu a sefyll yma'n ddidwyll a dweud bod yr holl ryngweithio a gefais gyda lobïwyr, gydag etholwyr, bob amser wedi bod er lles pennaf yr hyn y mae'r unigolion a'r sefydliadau hynny'n ceisio'i hyrwyddo.
Yn wir, fel ACau, rydym yn hyrwyddo'r bobl y byddwn yn cyfarfod â hwy drwy ein cyfryngau cymdeithasol a thrwy ein gweithgareddau, oherwydd mae o fudd inni hyrwyddo'r hyn a wnawn. Ac fel y nododd y sawl a agorodd y ddadl heddiw, yn y gyfres o ddigwyddiadau y cyfeiriodd atynt a oedd yn dangos bod angen cofrestr, mae'r holl wybodaeth honno ar gael beth bynnag. Mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf yn meddwl fy mod wedi cael unrhyw e-bost yn galw am gofrestr ar gyfer lobïwyr. Ni chefais unrhyw e-bost ar y mater yn y 12 mis diwethaf. Rwy'n sylweddoli bod yna ymgyrch beth amser yn ôl a oedd yn cyfeirio at gamau eraill mewn deddfwrfeydd eraill i greu'r gofrestr statudol hon, ac efallai fod y dystiolaeth y mae'r pwyllgor safonau yn ei chasglu yn ein pwyntio i'r cyfeiriad hwnnw. Ond rwy'n credu, ar hyn o bryd, gyda'r gwaith y mae'r pwyllgor safonau wedi'i wneud hyd yma—ac mae hwnnw'n bwyllgor trawsbleidiol a oedd yn argymell, yn amlwg, ein bod yn gadael i'r Comisiwn edrych ar hyn ac adrodd yn ôl a darparu'r dystiolaeth—mae'r gwaith a wnaed hyd yma yn gadarn, mae'n ennyn hyder y cyhoedd, ac mae honno'n ffordd synhwyrol o fynd i'r afael â'r agwedd arbennig hon, wrth feddwl am y gwaith sy'n rhaid inni ei wneud rhwng nawr a diddymu'r Cynulliad.
Ond mae'n hanfodol ein bod yn cynnal yr egwyddorion gorau posibl, ac mewn gwirionedd, nid oes gennyf broblem o gwbl gyda chyhoeddi'r holl gyfarfodydd rwy'n cymryd rhan ynddynt. Yn wir, rwy'n meddwl ei fod yn arwydd cadarnhaol i'r Aelodau wneud hynny, ac mae'n hyrwyddo'r gwaith rydym yn ei wneud fel y cyfryw. Rwy'n teimlo y byddai'n rhyfedd pe bai Aelodau am gadw rhai cyfarfodydd yn gyfrinachol neu beidio â datgelu'r cysylltiadau hynny.
Felly, buaswn yn annog yr Aelodau i bleidleisio dros y gwelliant i'r cynnig heddiw, sy'n ceisio gweithio gyda'r Comisiwn wrth gwrs, adeiladu ar waith y pwyllgor safonau yn ôl ym mis Ionawr 2018, a symud yr eitem bwysig hon ar yr agenda yn ei blaen, yn y dystiolaeth a gyflwynir inni, yn hytrach na dim ond rhoi rhywbeth ar waith, er bod cynigydd y ddadl heddiw wedi dweud y gallai ddigwydd am gost isel iawn, a sylweddolaf y byddai model San Steffan yn fodel mwy o faint, ond rydych yn dal i ystyried rhoi £120,000 ar y bwrdd i ariannu'r math hwn o waith, ac fel y dywedais, ar hyn o bryd ni welaf alw mawr gan y cyhoedd am y fenter arbennig hon. Felly, buaswn yn gobeithio y bydd y Senedd y prynhawn yma yn hyrwyddo—ac edrychwch, Rhun, fe ddefnyddiais y gair 'Senedd' yn hytrach na 'Parliament' y tro hwnnw, felly gobeithio y byddaf yn ennill ychydig gydnabyddiaeth gan Blaid Cymru. Nid yn aml iawn y byddaf yn ei chael. Mae'n edrych arnaf mewn diflastod. [Torri ar draws.] Dyna beth rwy'n hoffi ei weld. [Chwerthin.] Ond rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad y prynhawn yma yn cael hyder yn ein gwelliant ac yn cefnogi'r gwelliant mewn gwirionedd, fel y gallwn symud ymlaen, drwy'r pwyllgor safonau, i hyrwyddo uniondeb y sefydliad hwn a gweithredoedd ein Haelodau Cynulliad.
I'll keep my contribution short as I believe my colleague Caroline Jones has covered a great deal when opening this debate. I rise today to show my support for introducing a register in Wales. With the additional powers this place is set to gain post Brexit, surely it's time to bring in lobbying reform to ensure that our democracy is as open and transparent as possible.
I'm a bit disappointed with the Conservatives' amendment. It does create a bit of dither and delay and feels like an attempt to kick it into the long grass, but today's debate is not an attempt to accuse, to blame or to assert that anything wrong has been done. Lobbying is a legitimate and valuable activity. It's a crucial part of a healthy democracy and a register would simply put in checks and balances to ensure that our democracy here in Wales is not for sale to any vested interest. I think trust in democracy at this moment in time is at an all-time low, and I truly hope that this motion is supported today, unamended, so that this Assembly can start to put in the work to protect and defend a transparent and healthy democracy, and start in a small way to restore that trust.
Byddaf yn cadw fy nghyfraniad yn fyr gan fy mod yn credu bod fy nghyd-Aelod, Caroline Jones, wedi ymdrin â llawer iawn wrth agor y ddadl hon. Rwy'n codi heddiw i ddangos fy nghefnogaeth i gyflwyno cofrestr yng Nghymru. Gyda'r pwerau ychwanegol, mae'r lle hwn ar fin eu cael ar ôl Brexit, does bosibl nad yw'n bryd cyflwyno diwygiadau lobïo i sicrhau bod ein democratiaeth mor agored a thryloyw â phosibl.
Rwyf ychydig yn siomedig gyda gwelliant y Ceidwadwyr. Mae'n creu ychydig o anwadalu ac oedi ac mae'n teimlo fel ymgais i'w wthio i'r naill ochr, ond nid yw'r ddadl heddiw yn ymgais i gyhuddo, i feio na haeru bod unrhyw beth anghywir wedi'i wneud. Mae lobïo yn weithgaredd cyfreithlon a gwerthfawr. Mae'n rhan hanfodol o ddemocratiaeth iach a byddai cofrestr yn rhoi mesurau rheoli ar waith er mwyn sicrhau nad yw ein democratiaeth ni yng Nghymru ar werth i unrhyw fuddiant breintiedig. Credaf fod ymddiriedaeth mewn democratiaeth ar hyn o bryd yn is nag erioed, ac rwy'n gobeithio'n fawr y caiff y cynnig hwn ei gefnogi heddiw, heb ei ddiwygio, fel y gall y Cynulliad hwn ddechrau gwneud gwaith i amddiffyn a diogelu democratiaeth dryloyw ac iach, a dechrau mewn ffordd fach ar y gwaith o adfer yr ymddiriedaeth honno.
I welcome this debate today. An inquiry into lobbying was the first piece of substantial work for the Standards of Conduct Committee in the fifth Assembly. As a committee, we believe that discussions on lobbying need to be part of an ongoing dialogue in any engaged and open democracy. Furthermore, our predecessor committee had agreed in an earlier report that it was a subject that should be regularly reviewed.
As a committee, we concluded from the evidence gathered that there's no easy answer to the questions of how to define or share information about lobbying. There was no clear or consistent definition regarding who was a lobbyist or what information needs to be gathered. We heard a lot of concern about the lobbying regime in Westminster, which only focuses on Ministers and senior civil servants, and we also heard concerns about the register that was being introduced in Scotland, and the need to consider the value to the information this would capture. So, as a committee, we concluded that more work needs to be done in this area.
The findings of our report are an interim position. The committee felt it was crucial to learn from experience and gather further evidence of best practice. At the time of our report, the Scottish legislation was in its infancy and we are going to be interested in the review of its legislation in 2020.
During the course of our inquiry, the Welsh Government confirmed that Ministers' diaries would be published on a quarterly basis, from March 2017. This was widely welcomed by those we spoke to as part of our inquiry, and as a committee we agreed to return to this as part of our subsequent work to allow time for the publication of ministerial diaries to be assessed in terms of meaningfulness and value to improving transparency.
The committee was keen to take steps in this interim period to increase transparency and the written statement from the Llywydd today provides an update on progress against our recommendations. In particular, we proposed that a select trial of publishing Assembly Members' diaries was undertaken, which the Commission accepted, and officials have undertaken preparatory work for the form a pilot could take.
The impact of these recommendations are matters that we will no doubt reflect on as a committee when we return to this subject. Furthermore, we're considering commissioning research into how influence is sought and gained over politicians. In our inquiry, it was clear from our work that there was very little work on this area. This will help inform our further work, and we believe that this will enhance our understanding of how lobbyists operate in Wales.
Alongside these interim steps, the committee encouraged the lobbying industry to take the lead during this interim period and demonstrate how a voluntary register could operate and how it could provide the necessary information about influence over elected Members. The committee is looking forward to returning to this subject towards the end of the Assembly and maintaining this discussion and dialogue.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw. Ymchwiliad i lobïo oedd y darn cyntaf o waith sylweddol i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn y pumed Cynulliad. Fel pwyllgor, credwn fod angen i drafodaethau ar lobïo fod yn rhan o ddeialog barhaus mewn unrhyw ddemocratiaeth agored a chydgysylltiedig. At hynny, roedd y pwyllgor blaenorol wedi cytuno mewn adroddiad cynharach ei fod yn bwnc y dylid ei adolygu'n rheolaidd.
Fel pwyllgor, daethom i'r casgliad o'r dystiolaeth a gasglwyd nad oes ateb hawdd i'r cwestiynau ynglŷn â sut i ddiffinio neu rannu gwybodaeth am lobïo. Nid oedd unrhyw ddiffiniad clir na chyson o bwy oedd yn lobïwr na pha wybodaeth sydd angen ei chasglu. Clywsom lawer o bryderon am y drefn lobïo yn San Steffan, sydd ond yn canolbwyntio ar Weinidogion ac uwch weision sifil, a chlywsom bryderon hefyd ynglŷn â'r gofrestr a oedd yn cael ei chyflwyno yn yr Alban, a'r angen i ystyried gwerth y wybodaeth y byddai'n ei chasglu. Felly, fel pwyllgor, daethom i'r casgliad fod angen gwneud mwy o waith yn y maes hwn.
Mae canfyddiadau ein hadroddiad yn safbwynt dros dro. Teimlai'r pwyllgor ei bod yn hollbwysig inni ddysgu o brofiad a chasglu tystiolaeth bellach o arferion gorau. Ar adeg ein hadroddiad, roedd hi'n ddyddiau cynnar iawn ar ddeddfwriaeth yr Alban a bydd gennym ddiddordeb yn yr adolygiad o'i deddfwriaeth yn 2020.
Yn ystod ein hymchwiliad, cadarnhaodd Llywodraeth Cymru y byddai dyddiaduron Gweinidogion yn cael eu cyhoeddi bob chwarter, o fis Mawrth 2017. Croesawyd hyn yn eang gan y rhai y siaradasom â hwy fel rhan o'n hymchwiliad, ac fel pwyllgor cytunasom i ddychwelyd at hyn fel rhan o'n gwaith dilynol i ganiatáu amser ar gyfer cyhoeddi dyddiaduron gweinidogol i asesu pa mor ystyrlon a gwerthfawr ydynt o ran gwella tryloywder.
Roedd y pwyllgor yn awyddus i gymryd camau yn ystod y cyfnod interim hwn i gynyddu tryloywder ac mae'r datganiad ysgrifenedig gan y Llywydd heddiw yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a wnaed ar ein hargymhellion. Yn benodol, argymhellwyd gennym y dylid cynnal treial dethol i gyhoeddi dyddiaduron Aelodau'r Cynulliad, a derbyniwyd hynny gan y Comisiwn, ac mae swyddogion wedi gwneud gwaith paratoadol ar ffurf arfaethedig cynllun peilot.
Mae effaith yr argymhellion hyn yn faterion y byddwn yn sicr o'u hystyried fel pwyllgor pan ddychwelwn at y pwnc hwn. Ar ben hynny, rydym yn ystyried comisiynu ymchwil i'r modd y ceisir dylanwadu, a sut y dylanwadir ar wleidyddion. Yn ein hymchwiliad, roedd yn amlwg o'n gwaith nad oedd fawr iawn o waith ar y maes hwn. Bydd hyn yn helpu i lywio ein gwaith pellach, a chredwn y bydd yn gwella ein dealltwriaeth o sut y mae lobïwyr yn gweithredu yng Nghymru.
Ochr yn ochr â'r camau interim hyn, anogodd y pwyllgor y diwydiant lobïo i arwain yn ystod y cyfnod interim hwn a dangos sut y gallai cofrestr wirfoddol weithredu a sut y gallai ddarparu'r wybodaeth angenrheidiol am ddylanwad ar Aelodau. Mae'r pwyllgor yn edrych ymlaen at ddychwelyd at y pwnc tuag at ddiwedd y Cynulliad a chynnal y drafodaeth a'r ddeialog hon.
Dwi'n falch iawn i ddilyn Jayne Bryant, a dweud y gwir, ac a gaf i ei llongyfarch hi ar ei chyfraniad ac am ei harweiniad yn hyn o beth? Felly, diolch am y geiriau doeth yna, Jayne.
Nawr, mae'r cynnig gerbron yn nodi mai Cynulliad Cenedlaethol Cymru—wel, hynny yw y Senedd, ers tua awr yn ôl—yw'r unig ddeddfwrfa genedlaethol yn y Deyrnas Unedig sydd heb gofrestr lobïwyr. Nawr, ym Mhlaid Cymru, dŷn ni'n cytuno efo'r angen am gofrestr lobïwyr. Dwi'n cymryd y pwynt ynglŷn â sut mae diffinio hynny a beth sydd angen i fod ynddo fe, ac mae angen rhedeg pethau ymlaen llaw i weld sut mae'n gweithio ac ati, ond, yn sylfaenol, bu inni gadarnhau fel grŵp Plaid Cymru, rhyw ddwy flynedd a hanner yn ôl, fod angen cael cofrestr lobïwyr. Felly, byddwn yn pleidleisio heddiw o blaid cael cofrestr lobïwyr. Diolch yn fawr.
I'm very pleased to follow Jayne Bryant, and may I congratulate her on her contribution and her leadership on these issues? So, thank you for those wise words, Jayne.
Now, the motion before us notes that the National Assembly for Wales—or the Senedd, from around an hour ago—is the only national legislature in the UK without a lobbyist register. Now, in Plaid Cymru, we agree with the need for a lobbyist register. I take the point on how we define that and what needs to be included, and we do need to test things to see how it would work and so on, but, essentially, as a Plaid Cymru group, we confirmed around two and a half years ago that we did need a register of lobbyists. So, we will today be voting in favour of a lobbyist register. Thank you.
I'm glad I took on the issue of lobbying, because if I hadn't done, I'd still probably be a Plaid Cymru AM.
I really admire Alexandria Ocasio-Cortez in the United States, because she is people-funded and not lobbyist-funded. I remember Carwyn Jones saying that lobbyists had no access to Ministers. Now, Carwyn does have a strange relationship with the truth, but in this case, there was no relationship at all—[Interruption.]—no relationship at all, because we all know that lobbyists have access to—
Rwy'n falch fy mod wedi ymwneud â mater lobïo, oherwydd pe na bawn wedi gwneud hynny, mwy na thebyg y buaswn yn dal i fod yn AC Plaid Cymru.
Rwy'n edmygu Alexandria Ocasio-Cortez yn yr Unol Daleithiau yn fawr, oherwydd ei bod yn cael ei hariannu gan y bobl ac nid gan lobïwyr. Rwy'n cofio Carwyn Jones yn dweud nad oedd gan lobïwyr fynediad at Weinidogion. Nawr, mae gan Carwyn berthynas ryfedd gyda'r gwirionedd, ond yn yr achos hwn, nid oedd unrhyw berthynas o gwbl—[Torri ar draws.]—dim perthynas o gwbl, oherwydd mae pawb ohonom yn gwybod fod gan lobïwyr fynediad at—
No. I've turned your mike off. Can I just say to you, you can't make accusations like that about a Member of this Assembly? So, if you just keep to the issue about a lobbyist register, then we won't have any problems. You can carry on.
Na. Rwyf wedi diffodd eich meic. A gaf fi ddweud wrthych, ni chewch wneud cyhuddiadau fel hynny am Aelod o'r Cynulliad hwn? Felly, os gwnewch chi gadw at fater cofrestr lobïwyr, ni chawn unrhyw broblemau. Gallwch barhau.
[Inaudible.]—treated in a very discriminatory manner in this Chamber. I must state that on the record.
We need strong regulation and we need a register. Now, the lobbying firm Deryn were so concerned about the questions that I was asking about them that they got in contact with Plaid Cymru, even, and told the leadership to pull me into line. And that was confirmed in writing with the complaints that I saw submitted to the party. I remember being summoned by Leanne Wood to her office one time and asked why was I asking questions about Deryn. [Interruption.] I give way to Leanne. Please.
[Anghlywadwy.]—trin mewn modd gwahaniaethol iawn yn y Siambr hon. Rhaid imi ddatgan hynny ar gyfer y cofnod.
Mae arnom angen rheoleiddio cryf ac mae arnom angen cofrestr. Nawr, roedd y cwmni lobïo Deryn mor bryderus ynglŷn â'r cwestiynau roeddwn yn eu gofyn amdanynt fel eu bod wedi cysylltu â Phlaid Cymru hyd yn oed, a dweud wrth yr arweinwyr am gadw trefn arnaf. A chadarnhawyd hynny'n ysgrifenedig gyda'r cwynion a welais wedi'u cyflwyno i'r blaid. Cofiaf gael fy ngalw gan Leanne Wood i'w swyddfa un tro a gofynnodd i mi pam fy mod yn gofyn cwestiynau am Deryn. [Torri ar draws.] Rwy'n ildio i Leanne. Os gwelwch yn dda.
No, carry on. No, you carry on.
Na, ewch yn eich blaen. Na, ewch yn eich blaen.
Deputy Presiding Officer, I've just been accused of lying. What are you going to do about that?
Ddirprwy Lywydd, rwyf newydd gael fy nghyhuddo o ddweud celwydd. Beth y bwriadwch ei wneud am hynny?
Can I just say—[Interruption.] Can I just say, it's for me—[Interruption.] Now, anybody else. Can I just say, it's for me to decide who takes an intervention or not, so I haven't indicated that you're to take an intervention, and I suggest you carry on? But you must be careful about the content of your speech.
A gaf fi ddweud—[Torri ar draws.] A gaf fi ddweud, mater i mi—[Torri ar draws.] Nawr, rhywun arall. A gaf fi ddweud, fi sydd i benderfynu pwy sy'n derbyn ymyriad ai peidio, felly nid wyf wedi dweud eich bod chi'n mynd i gymryd ymyriad, ac awgrymaf eich bod yn parhau? Ond rhaid i chi fod yn ofalus ynglŷn â chynnwys eich araith.
I will reiterate, I was summoned to the leader's office, in those days, and told in no uncertain terms that it was not welcome that I was following the agenda that I was following. The chief whip just called me a liar, actually, and nothing was said about that, Deputy Presiding Officer, and that was the chief whip who called me when I was on holiday. She phoned me to ask me about what I was doing asking questions about Deryn and their relationship with Associated Community Training at the time. You followed it up again with a call to me while I was in Belfast, campaigning for the election with Sinn Féin out there, telling me to stop it. Do you remember that? I'm lying; I'm lying, am I? Is that acceptable language, Deputy Presiding Officer? She called me a liar.
Fe ailadroddaf, fe'm gwysiwyd i swyddfa'r arweinydd, yn y dyddiau hynny, a dywedwyd wrthyf yn blwmp ac yn blaen nad oedd croeso i'r ffaith fy mod yn dilyn yr agenda roeddwn yn ei dilyn. Mae'r prif chwip newydd fy ngalw'n gelwyddgi, a dweud y gwir, ac ni ddywedwyd dim am hynny, Ddirprwy Lywydd, a dyna'r prif chwip a'm ffoniodd pan oeddwn ar fy ngwyliau. Fe ffoniodd fi i ofyn beth oeddwn yn ei wneud yn gofyn cwestiynau am Deryn a'u perthynas gydag Associated Community Training ar y pryd. Fe ddilynoch chi hynny eto gyda galwad i mi pan oeddwn yn Belfast, yn ymgyrchu dros yr etholiad gyda Sinn Féin allan yno, a dweud wrthyf am roi'r gorau iddi. A ydych chi'n cofio hynny? Rwy'n dweud celwydd; rwy'n dweud celwydd, ydw i? A yw'r iaith honno'n dderbyniol, Ddirprwy Lywydd? Fe'm galwodd yn gelwyddgi.
I'm listening to your speech. I am listening to your speech.
Rwy'n gwrando ar eich araith. Rwy'n gwrando ar eich araith.
She's called me a liar.
Mae hi wedi fy ngalw'n gelwyddgi.
I am listening to your speech. I am allowing you to speak in this debate. I suggest you speak, and I have warned you once about the content of your speech. I don't want to have to keep telling you, so just carry on with your speech and I'll make the decision about whether it's right or wrong.
Rwy'n gwrando ar eich araith. Rwy'n caniatáu i chi siarad yn y ddadl hon. Awgrymaf eich bod yn siarad, ac rwyf wedi eich rhybuddio unwaith am gynnwys eich araith. Nid wyf eisiau gorfod dweud wrthych o hyd, felly parhewch â'ch araith a byddaf yn gwneud penderfyniad ynglŷn ag a yw'n gywir neu'n anghywir.
On another occasion, my senior adviser told me that Adam Price had said that if we continued to go after Deryn, there would be consequences. Now, I raised this with Adam and he denied saying that. What is interesting, though, is—[Interruption.] I know who I believe, to be frank, but what is interesting is that 11 days after I made public the Ofcom scandal with that lobbying firm—just 11 days later—I was suspended from the Plaid Cymru group for the first time.
The Welsh Government has a budget of £17 billion, and I'm very willing to give way if any Member wishes to intervene here, because I'm going to ask a question because there was a deal done between the Labour Government and Plaid Cymru in 2012 and 2013, and it was £20 million for apprenticeships. Now, the deputy chair of Plaid Cymru at that time was a director of a lobbying firm. I've just a question, really: did their clients benefit at all from the deal that you did, Leanne Wood? [Interruption.] This industry—. It's a question; answer it if you like. [Interruption.] I'm a bully, I'm a liar, I'm lying.
Ar achlysur arall, dywedodd fy uwch gynghorydd wrthyf fod Adam Price wedi dweud y byddai canlyniadau pe baem yn parhau i fynd ar ôl Deryn. Nawr, codais hyn gydag Adam a gwadodd iddo ddweud hynny. Yr hyn sy'n ddiddorol, serch hynny, yw—[Torri ar draws.] Gwn pwy rwy'n ei gredu a bod yn onest, ond yr hyn sy'n ddiddorol yw, 11 diwrnod ar ôl i mi wneud sgandal Ofcom gyda'r cwmni lobïo hwnnw'n gyhoeddus—dim ond 11 diwrnod yn ddiweddarach—cefais fy atal o grŵp Plaid Cymru am y tro cyntaf.
Mae gan Lywodraeth Cymru gyllideb o £17 biliwn, ac rwy'n barod iawn i ildio os oes unrhyw Aelod yn dymuno ymyrryd yma, oherwydd rwy'n mynd i ofyn cwestiwn gan fod bargen wedi'i tharo rhwng y Llywodraeth Lafur a Phlaid Cymru yn 2012 a 2013, sef £20 miliwn ar gyfer prentisiaethau. Nawr, roedd dirprwy gadeirydd Plaid Cymru ar y pryd yn gyfarwyddwr cwmni lobïo. Mae gennyf gwestiwn, mewn gwirionedd: a wnaeth eu cleientiaid elwa o gwbl o'r fargen a wnaethoch, Leanne Wood? [Torri ar draws.] Mae'r diwydiant hwn—. Cwestiwn ydyw; atebwch ef os mynnwch. [Torri ar draws.] Rwy'n fwli, rwy'n gelwyddgi, rwy'n dweud celwydd.
Look, I expect you to finish your speech within the timescale, and I expect you to have some dignity and respect, as everybody in this Chamber should. And please don't keep naming people, but stick to the actual facts of a lobby register.
Edrychwch, rwy'n disgwyl i chi orffen eich araith o fewn yr amser, ac rwy'n disgwyl ichi gael rhywfaint o urddas a pharch, fel y dylai pawb yn y Siambr hon ei gael. Ac os gwelwch yn dda peidiwch â dal ati i enwi pobl, ond cadwch at ffeithiau go iawn am gofrestr lobïo.
I'm explaining the power of lobbyists, how they influence the political process, how Assembly Members like me have been leaned on—leaned on—in an attempt to be bullied I would say by z-class bullies. [Interruption.] Alun Davies, you know very well where the gutter is, as you just mentioned the gutter.
Rwy'n esbonio pŵer lobïwyr, sut y maent yn dylanwadu ar y broses wleidyddol, sut y pwyswyd ar Aelodau Cynulliad fel fi—sut y pwyswyd arnom—mewn ymgais i gael eu bwlio buaswn yn dweud gan fwlis o'r math salaf. [Torri ar draws.] Alun Davies, fe wyddoch yn iawn ble mae'r gwter, gan eich bod newydd sôn am y gwter.
No, no.
Na, na.
I'll reiterate—yes, z-class bullies. You try to be big and tough, but you're not, really.
Anyway, Deputy Presiding Officer, I think I've made my point. I've been interrupted. The people of Wales can see I've been called a liar, I've been told I've been lying, I've been called a bully, and none of this—. You've not intervened in any way, shape or form to do anything about that disgraceful language. I would say 'thank you', but I don't think at this moment this Chamber deserves a thank you.
Fe wnaf ailadrodd—ie, bwlis o'r math salaf. Rydych chi'n ceisio bod yn fawr ac yn galed, ond nid ydych, mewn gwirionedd.
Beth bynnag, Ddirprwy Lywydd, credaf fy mod wedi gwneud fy mhwynt. Torrwyd ar fy nhraws. Gall pobl Cymru weld fy mod wedi cael fy ngalw'n gelwyddgi, dywedwyd wrthyf fy mod wedi dweud celwydd, cefais fy ngalw'n fwli, a dim o hyn—. Nid ydych wedi ymyrryd mewn unrhyw fodd i wneud unrhyw beth am yr iaith warthus honno. Buaswn yn dweud 'diolch', ond nid wyf yn meddwl bod y Siambr hon yn haeddu diolch yr eiliad hon.
Can I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt?
A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt?
Dirprwy Lywydd, I'm pleased to respond on behalf of the Welsh Government. Can I say at the outset that the amendment tabled by the Welsh Conservatives is one that we support, given that it concurs with our view that this is principally a matter for the Assembly Commission and Standards of Conduct Committee to take forward at this stage, and I do thank Andrew R.T. Davies for his constructive contribution in this important debate.
If we look at part 1 of the motion, it is important that we take into account the findings of the cross-party Standards of Conduct Committee report on lobbying, which did find, as Jayne Bryant has said, a lack of clarity across the systems established in England and Scotland. The fact, as Jayne has said, that the Standards of Conduct Committee has committed to reviewing its recommendations next year, and this is, as I said—and, indeed, reflected in the Conservative amendment—a matter for the Assembly Commission to consider in the first instance—. But can I just back what Dai Lloyd said, that we must thank Jayne Bryant, who you elected across this Chamber as Chair of the standards committee, for the exemplary way she chairs that committee, and recognise that she is taking this seriously and taking this forward, taking on board the points that have been raised?
If we look at point 2, Ministers are already committed to providing transparency about their engagements and events. They are published on a quarterly basis on gov.wales. Again, I note the standards committee report that suggests, as we've heard, that Assembly Members should also consider the publication of their meetings. A pilot is currently being run by the committee, and that is for all of us to consider the implications of that. So, I think the pilot results will inform next steps for Members of this Chamber, and we welcome the work and look forward to the outcome.
In terms of point 3 of the motion and the proposal to consult, of course, as a matter of principle we don't believe that the Government should initiate legislation in this area, but it doesn't preclude us legislating at the request of the legislature, following a period of cross-party consideration, and the Government would welcome such collaboration. So, it's obviously not ruling it out in terms of our role to take this forward. It is important and clear that the Assembly Commission should play that major role in the operation of any system of registration, as is the case in Scotland. It's vital that the role of the legislature is fully engaged in such a discussion.
So, I'm glad to note that the final recommendation by the standards committee was for a committee of the Assembly to consider the relevant sections that apply to Wales of the Transparency of Lobbying, Non-Party Campaigning and Trade Union Administration Act 2014. And now that the Wales Act 2017 has been enacted, it would seem an opportune moment for an Assembly committee to consider taking this work forward, consulting, of course, with the public as necessary.
Now, we do recognise that the public affairs sector in Wales can and does play a legitimate role in raising understanding of devolved politics and government, and many public affairs companies represent charities, third sector organisations, and organise events on their behalf—events that we're all happy, I know, to attend, along with Members across this Chamber, to learn more about and highlight the excellent work that's being carried out across Wales.
I'm grateful, Deputy Presiding Officer, that you did hear the point of order earlier on from Huw Irranca-Davies, and I would remind the Brexit Party that David Rowlands, a former UKIP Member, as many of you are, was a member of the standards committee during its deliberations about lobbying and agreed its report at the time. So, it is important. I know that you see your role in taking this forward. But I am sad to finish on the point that has been raised by Huw Irranca-Davies—as a Member of Welsh Labour and of this Welsh Labour-led Government for the past 19 of our 20 years of devolution—and that we had that comment made by the Member in her opening remarks. I'm proud to have been part of that Government and proud to be part of this National Assembly for Wales, and I look forward to your consideration of this point. Diolch yn fawr.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch o ymateb ar ran Llywodraeth Cymru. A gaf fi ddweud ar y dechrau fod y gwelliant a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig yn un a gefnogwn, o ystyried ei fod yn cyd-fynd â'n barn mai mater i Gomisiwn y Cynulliad a'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad fwrw ymlaen ag ef yw hwn yn bennaf ar hyn o bryd, a diolch i Andrew R.T. Davies am ei gyfraniad adeiladol yn y ddadl bwysig hon.
Os edrychwn ar ran 1 y cynnig, mae'n bwysig ein bod yn ystyried canfyddiadau adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad trawsbleidiol ar lobïo, a ddaeth i'r casgliad, fel y dywedodd Jayne Bryant, fod yna ddiffyg eglurder ar draws y systemau a sefydlwyd yn Lloegr a'r Alban. Fel y dywedodd Jayne, mae'r ffaith fod y Pwyllgor Safonau Ymddygiad wedi ymrwymo i adolygu ei argymhellion y flwyddyn nesaf, ac mae hwn, fel y dywedais—ac yn wir, fel a welir yng ngwelliant y Ceidwadwyr—yn fater i Gomisiwn y Cynulliad ei ystyried yn y lle cyntaf—. Ond a gaf fi ddweud i ateb yr hyn a ddywedodd Dai Lloyd, fod yn rhaid inni ddiolch i Jayne Bryant, a etholwyd gennych ar draws y Siambr fel Cadeirydd y pwyllgor safonau, am y ffordd ragorol y mae'n cadeirio'r pwyllgor hwnnw, a chydnabod ei bod o ddifrif ynglŷn â hyn ac yn bwrw ymlaen ag ef, gan ystyried y pwyntiau a godwyd?
Os edrychwn ar bwynt 2, mae Gweinidogion eisoes wedi ymrwymo i ddarparu tryloywder ynglŷn â'u hymrwymiadau a'u digwyddiadau. Fe'u cyhoeddir bob chwarter ar llyw.cymru. Unwaith eto, nodaf adroddiad y pwyllgor safonau sy'n awgrymu, fel y clywsom, y dylai Aelodau Cynulliad hefyd ystyried cyhoeddi eu cyfarfodydd. Mae cynllun peilot yn cael ei gynnal gan y pwyllgor ar hyn o bryd, ac mae'n galw ar bob un ohonom i ystyried goblygiadau hynny. Felly, rwy'n credu y bydd canlyniadau'r cynllun peilot yn llywio'r camau nesaf ar gyfer Aelodau'r Siambr hon, ac rydym yn croesawu'r gwaith ac yn edrych ymlaen at y canlyniad.
O ran pwynt 3 y cynnig a'r cynnig i ymgynghori, wrth gwrs, fel mater o egwyddor, ni chredwn y dylai'r Llywodraeth gychwyn deddfwriaeth yn y maes hwn, ond nid yw'n ein hatal rhag deddfu ar gais y ddeddfwrfa, yn dilyn cyfnod o ystyriaeth drawsbleidiol, a byddai'r Llywodraeth yn croesawu cydweithio o'r fath. Felly, mae'n amlwg nad yw'n ei ddiystyru'n llwyr o ran ein rôl ni i fwrw ymlaen â hyn. Mae'n bwysig ac yn glir y dylai Comisiwn y Cynulliad chwarae'r rhan bwysig honno yng ngweithrediad unrhyw system gofrestru, fel sy'n digwydd yn yr Alban. Mae'n hanfodol fod rôl y ddeddfwrfa yn cael ei defnyddio'n llawn mewn trafodaeth o'r fath.
Felly, rwy'n falch o nodi mai argymhelliad olaf y pwyllgor safonau oedd y dylai un o bwyllgorau'r Cynulliad ystyried yr adrannau sy'n berthnasol i Gymru yn Neddf Tryloywder Lobïo, Ymgyrchu gan Grwpiau Di-blaid a Gweinyddu Undebau Llafur 2014. A chan fod Deddf Cymru 2017 wedi'i rhoi mewn grym bellach, byddai'n ymddangos yn amserol i un o bwyllgorau'r Cynulliad ystyried bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, gan ymgynghori â'r cyhoedd yn ôl yr angen wrth gwrs.
Nawr, rydym yn cydnabod y gall y sector materion cyhoeddus yng Nghymru chwarae rôl ddilys yn cynyddu dealltwriaeth o wleidyddiaeth a llywodraeth ddatganoledig, a'i fod eisoes yn gwneud hynny, ac mae llawer o gwmnïau materion cyhoeddus yn cynrychioli elusennau, sefydliadau trydydd sector, ac yn trefnu digwyddiadau ar eu rhan—digwyddiadau rydym i gyd yn hapus i'w mynychu, rwy'n gwybod, ynghyd ag Aelodau ar draws y Siambr hon, er mwyn dysgu mwy am y gwaith rhagorol sy'n cael ei wneud ledled Cymru ac i dynnu sylw ato.
Rwy'n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd, eich bod wedi clywed y pwynt o drefn yn gynharach gan Huw Irranca-Davies, a hoffwn atgoffa plaid Brexit fod David Rowlands, cyn aelod o UKIP, fel llawer ohonoch, yn aelod o'r pwyllgor safonau yn ystod ei drafodaethau ynglŷn â lobïo a chytunodd ar ei adroddiad ar y pryd. Felly, mae'n bwysig. Gwn eich bod yn gweld eich rôl yn y gwaith o fwrw ymlaen â hyn. Ond yn anffodus, rwy'n gorffen ar y pwynt a godwyd gan Huw Irranca-Davies—fel Aelod o Lafur Cymru ac o'r Llywodraeth hon dan arweiniad Llafur Cymru dros 19 mlynedd ddiwethaf ein 20 mlynedd o ddatganoli—a'n bod wedi cael y sylw hwnnw a wnaed gan yr Aelod yn ei sylwadau agoriadol. Rwy'n falch fy mod wedi bod yn rhan o'r Llywodraeth honno ac yn falch o fod yn rhan o Gynulliad Cenedlaethol Cymru, ac edrychaf ymlaen at eich ystyriaeth o'r pwynt hwn. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call Mark Reckless to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Mark Reckless i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank all Members for their contribution to the debate? May I thank Plaid for their support for our motion today, and share my disappointment that the Conservatives and Labour are coming together tonight to resist transparency of a lobbying register?
Caroline introduced—
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniad i'r ddadl? A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am eu cefnogaeth i'n cynnig heddiw, a rhannu fy siom fod y Ceidwadwyr a Llafur yn dod at ei gilydd heno i ymwrthod â thryloywder cofrestr lobïo?
Cyflwynodd Caroline—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
Yes, I'd be delighted to, Andrew.
Gwnaf, â phleser, Andrew.
We're not coming together against and resisting the register. What we're saying is to allow the work, which your Member—which was cited in the Minister's summing up—David Rowlands, was a part of in that committee, so that we get the best possible result and we don't put something in that isn't fit for purpose. Surely, you can subscribe to that, and that's the way we should move this point forward.
Nid ydym yn dod at ein gilydd i ymwrthod â'r gofrestr. Yr hyn a ddywedwn yw y dylid caniatáu y gwaith roedd eich Aelod—a gafodd ei ddyfynnu wrth i'r Gweinidog grynhoi—David Rowlands, yn rhan ohono yn y pwyllgor hwnnw, fel ein bod yn cael y canlyniad gorau posibl ac nad ydym yn rhoi rhywbeth ar waith nad yw'n addas i'r diben. Does bosibl na allwch gefnogi hynny, a dyna'r ffordd y dylem symud y pwynt hwn yn ei flaen.
In principle, I think that's a fair point, Andrew. There was, though, reference, I think in Dai's contribution, to this having first been looked at two and a half years ago, and I welcome what you said in your speech, but I did find it contradictory in one bit in that you said that you wanted to leave this in the hands of the Commission and then, at the end of your speech, you said that it should be for the standards committee to take things forward. And it does actually give me some confidence that you are a member of the standards committee, and I have confidence in David's work on that, and I associate myself with what Jane Hutt said about Jayne Bryant and how well she chairs that committee. So, I do hope you will take this forward, and I do hope you will take it forward quickly and actually drive a result and that we're not going to sit, falling between two stools of whether it's the standards committee or the Commission doing it.
In terms of Caroline's history of some of the lobbying and the scandals that we have seen, at least at a UK level, and some of the changes those have led to, I was myself a little surprised by the point of order because I heard a very clear reference to a particular example from Caroline, and that was the Bernie Ecclestone example. And I think that the history of this is accepted—that shortly after the Labour Government was elected in 1997, the Cabinet took a decision to exempt Formula 1 from a ban on tobacco advertising and, shortly after that, it came out that the Labour Party, had, shortly prior to that, accepted £1 million from Bernie Ecclestone. So, to say that there's no allegation of wrongdoing or no evidence of anything, I don't think is right. I think the Labour Party were right to give that £1 million back, and, to be charitable, perhaps it was a certain naivety in terms of a new Prime Minister from a party that had been out of power for a long time. And I'm glad that we have seen some of the changes at the UK level that we have seen since that point.
Can I thank Mandy for her succinct speech when she said democracy should not be for sale? Jayne, I think, sort of welcomed this debate, and I thank you for that, and I acknowledge that you and your committee have been working on this. I hope you will continue to work on it and drive it forward to a result. I commented before on Dai, and I thank Plaid for their support.
Neil McEvoy then enlightened us with some of his particular history around the lobbying issues and his dealings with Plaid, albeit they were disputed. Perhaps they should take Andrew's approach of minuting all meetings that may be relevant lobbying and publishing the results. And not only does it show Andrew R.T. doing his work, but it shows those organisations coming in to lobby politicians, which is their job. So, to bring transparency to those dealings is, I think, a very good thing. I thank Jane Hutt for her response to the debate and associate myself with the remarks she made about Jayne Bryant and her committee.
There are a few substantive points I would just like to make before closing. Some concern around the cost of a lobbyist register was expressed, not this evening, but I remember previously Mike Hedges mentioning this cost issue and, I think, saying that it could be paid for by the lobbyists who would be signing up to that register. And as my colleague Caroline Jones said, we should not put a price on democracy. Some have argued there have been relatively few cases of lobbying breaches in Wales in the past. I think it's important to make the point that, without a lobbyist register, how can we actually gauge the extent and nature of lobbying in Wales?
It's misguided, in my view, to say that if we haven't had many public lobbying scandals in Wales that means we shouldn't have a register. This building hasn't been attacked, as far as I'm aware, but should we do away with security? Of course we shouldn't. If we did not have security officers checking bags, how would an airport discover contraband items? In order to find breaches, you need to look for them. You certainly need to be aware of from where they may come, who is regulated, and for what.
Jayne raised appropriate definitional issues, but I would say people in this Chamber argue for more powers for the Assembly and, as we get those powers, we can expect there to be more lobbying. We need to be ahead of the curve and not behind, and to make sure that rules are clear for bodies seeking dialogue with Ministers and senior officials. It's those Ministers and senior officials of Welsh Government that my party think are key for consideration and for registration of those activities.
This isn't about demonising lobbyists or presuming guilt. We accept lobbying is a crucial part of a healthy democracy, but it must be regulated. We do not want to live under a shadow where undue influence is presumed. We must make sure that undue influence is curtailed. I welcome that Public Affairs Cymru have their code of conduct and that lobbying bodies want to establish good practice. A statutory register would reinforce that, and I therefore encourage all Members to support our motion tonight.
Mewn egwyddor, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt teg, Andrew. Fodd bynnag, roedd cyfeiriad, fe gredaf, yng nghyfraniad Dai, at y ffaith bod hyn wedi cael ei ystyried am y tro cyntaf ddwy flynedd a hanner yn ôl, a chroesawaf yr hyn a ddywedoch chi yn eich araith, ond fe'i cefais yn anghyson mewn un rhan pan ddywedoch eich bod am adael hyn yn nwylo'r Comisiwn ac yna, ar ddiwedd eich araith, fe ddywedoch chi mai'r pwyllgor safonau a ddylai symud pethau yn eu blaenau. Ac mae'n rhoi rhywfaint o hyder i mi eich bod yn aelod o'r pwyllgor safonau, ac mae gennyf ffydd yng ngwaith David ar hynny, ac ategaf yr hyn a ddywedodd Jane Hutt am Jayne Bryant a pha mor dda y mae'n cadeirio'r pwyllgor hwnnw. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn bwrw ymlaen â hyn, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn bwrw ymlaen ag ef yn gyflym ac yn sicrhau canlyniad ac nad ydym yn mynd i eistedd, gan ddisgyn rhwng dwy stôl o ran p'un ai'r pwyllgor safonau neu'r Comisiwn sy'n ei wneud.
O ran hanes Caroline o rywfaint o'r lobïo a'r sgandalau a welsom, o leiaf ar lefel y DU, a rhai o'r newidiadau a ddeilliodd o hynny, cefais fy synnu braidd gan y pwynt o drefn oherwydd clywais gyfeiriad clir iawn at enghraifft benodol gan Caroline, sef enghraifft Bernie Ecclestone. A chredaf fod hanes hyn yn cael ei dderbyn—fod y Cabinet, yn fuan ar ôl ethol y Llywodraeth Lafur yn 1997, wedi penderfynu eithrio Fformiwla 1 o waharddiad ar hysbysebu tybaco ac yn fuan ar ôl hynny, daeth allan fod y Blaid Lafur wedi derbyn £1 filiwn ychydig cyn hynny gan Bernie Ecclestone. Felly, nid wyf yn credu ei bod hi'n gywir dweud nad oes unrhyw honiad o gamwedd nac unrhyw dystiolaeth o unrhyw beth. Rwy'n credu bod y Blaid Lafur yn iawn i roi'r £1 filiwn yn ôl, ac i fod yn garedig, efallai mai rhywfaint o naïfrwydd ydoedd ar ran Prif Weinidog newydd plaid a oedd wedi bod allan o bŵer ers cyhyd. Ac rwy'n falch ein bod wedi gweld rhai o'r newidiadau ar lefel y DU a welsom ers y pwynt hwnnw.
A gaf fi ddiolch i Mandy am ei haraith gryno pan ddywedodd na ddylai democratiaeth fod ar werth? Credaf fod Jayne wedi rhyw lun o groesawu'r ddadl hon, a diolch ichi am hynny, ac rwy'n cydnabod eich bod chi a'ch pwyllgor wedi bod yn gweithio ar hyn. Gobeithio y byddwch yn parhau i weithio arno ac yn ei yrru ymlaen i sicrhau canlyniad. Soniais am Dai eisoes, a diolch i Blaid Cymru am eu cefnogaeth.
Yna, cawsom ein goleuo gan Neil McEvoy a rhywfaint o'i hanes penodol ynglŷn â'r materion lobïo a'i ymwneud â Phlaid Cymru, er bod anghytundeb yn eu cylch. Efallai y dylent fabwysiadu dull Andrew o nodi pob cyfarfod a allai fod yn lobïo perthnasol a chyhoeddi'r canlyniadau. Ac nid yn unig ei fod yn dangos bod Andrew R.T. yn gwneud ei waith, ond mae'n dangos pa sefydliadau sy'n dod i mewn i lobïo gwleidyddion, sef eu gwaith. Felly, rwy'n credu bod sicrhau tryloywder yn y trafodion hynny yn beth da iawn. Diolch i Jane Hutt am ei hymateb i'r ddadl ac rwy'n ategu'r sylwadau a wnaeth am Jayne Bryant a'i phwyllgor.
Mae ambell bwynt o sylwedd yr hoffwn eu gwneud cyn gorffen. Mynegwyd rhywfaint o bryder ynglŷn â chost cofrestr lobïwyr, nid heno, ond cofiaf yn gynharach fod Mike Hedges wedi sôn am y gost, ac yn dweud, rwy'n credu, y gallai'r lobïwyr a fyddai'n llofnodi'r gofrestr ei thalu. Ac fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Caroline Jones, ni ddylem roi pris ar ddemocratiaeth. Mae rhai wedi dadlau mai nifer cymharol fach o achosion o dorri rheolau lobïo a fu yng Nghymru yn y gorffennol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig gwneud y pwynt, heb gofrestr lobïwyr, sut y gallwn fesur graddau a natur lobïo yng Nghymru?
Yn fy marn i, mae'n gyfeiliornus i ddweud os nad ydym wedi cael llawer o sgandalau lobïo cyhoeddus yng Nghymru, fod hynny'n golygu na ddylem gael cofrestr. Ni ymosodwyd ar yr adeilad hwn hyd y gwn, ond a ddylem gael gwared ar fesurau ddiogelwch? Wrth gwrs na ddylem. Pe na bai gennym swyddogion diogelwch yn archwilio bagiau, sut fyddai maes awyr yn darganfod eitemau gwaharddedig? Er mwyn dod o hyd i achosion o dorri rheolau, mae angen i chi chwilio amdanynt. Yn sicr, mae angen ichi fod yn ymwybodol o ble y gallent ddod, pwy a reoleiddir, ac ar gyfer beth.
Nododd Jayne bwyntiau diffiniol priodol, ond buaswn yn dweud bod pobl yn y Siambr hon yn dadlau dros fwy o bwerau i'r Cynulliad ac wrth inni gael y pwerau hynny, gallwn ddisgwyl gweld mwy o lobïo. Mae angen inni fod ar y blaen ac nid ar ei hôl hi, a gwneud yn siŵr bod rheolau'n glir i gyrff sy'n chwilio am ddeialog gyda Gweinidogion ac uwch swyddogion. Y Gweinidogion hynny ac uwch swyddogion Llywodraeth Cymru y cred fy mhlaid ei bod yn allweddol eu hystyried a chofrestru'r gweithgareddau hynny.
Nid pardduo lobïwyr neu ragdybio euogrwydd yw hyn. Rydym yn derbyn bod lobïo yn rhan hanfodol o ddemocratiaeth iach, ond mae'n rhaid ei reoleiddio. Nid ydym am fyw dan gysgod lle rhagdybir dylanwad gormodol. Rhaid inni wneud yn siŵr y cyfyngir ar ddylanwad gormodol. Rwy'n croesawu'r ffaith bod gan Materion Cyhoeddus Cymru eu cod ymddygiad a bod cyrff lobïo am sefydlu arferion da. Byddai cofrestr statudol yn atgyfnerthu hynny, ac o'r herwydd, rwy'n annog yr holl Aelodau i gefnogi ein cynnig heno.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We are now moving to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the first vote. No, okay. Thank you.
Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudaf yn syth at y bleidlais gyntaf. Na, iawn. Diolch.
So, the first vote this evening, then, is a vote on the Member debate under Standing Order 11.21 on pancreatic cancer. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lynne Neagle. Open the vote. Close the vote. For the motion 33, 12 abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
Felly, y bleidlais gyntaf heno felly yw pleidlais ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ganser y pancreas. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lynne Neagle. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 33, 12 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
NDM7191 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Canser y Pancreas : O blaid: 33, Yn erbyn: 0, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
NDM7191 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Pancreatic Cancer: For: 33, Against: 0, Abstain: 12
Motion has been agreed
We now move to vote on the Welsh Conservatives debate on Welsh Government funding. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, one abstention, 31 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gyllid Llywodraeth Cymru. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 14, un yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7206 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 31, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7206 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 31, Abstain: 1
Motion has been rejected
We now go to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment eight, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Symudwn yn awr at bleidlais ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant wyth, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7206 - Gwelliant 1: O blaid: 8, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7206 - Amendment 1: For: 8, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
We now go to vote on amendment 2 and I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 24, no abstentions, 22 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Symudwn yn awr at bleidlais ar welliant 2 a galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 24, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 2.
NDM7206 - Gwelliant 2: O blaid: 24, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7206 - Amendment 2: For: 24, Against: 22, Abstain: 0
Amendment has been agreed
We now call for a vote on the motion as amended.
Galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7206 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn credu bod Cymru'n elwa o fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig.
2. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi negodi ffactor newydd sy’n seiliedig ar anghenion o fewn fformiwla Barnett fel rhan o gytundeb y Fframwaith Cyllidol gyda Llywodraeth y DU.
3. Yn gresynu bod Llywodraeth y DU yn aml yn buddsoddi llai na Llywodraeth Cymru mewn meysydd cyfrifoldeb pwysig ledled Cymru sydd heb eu datganoli, gan gynnwys y seilwaith rheilffyrdd a chysylltedd digidol.
4. Yn nodi bod cylch gwario blwyddyn Llywodraeth y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru ar ei cholled o £300 miliwn mewn termau real o gymharu â 2010-11 ac yn condemnio degawd o gyni anghyfiawn a osodwyd gan y DU
5. Yn nodi, er gwaethaf y pwysau a achoswyd gan gyni, bod ystadegau’r Dadansoddiad yn ôl Gwlad a Rhanbarth ym mis Tachwedd 2019 yn dangos:
a) bod gwariant y pen ar iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn uwch yng Nghymru nag yn unrhyw un o bedair gwlad y DU ac 11 y cant yn uwch nag yn Lloegr;
b) bod gwariant y pen ar addysg 6 y cant yn uwch yng Nghymru na’r gwariant y pen yn Lloegr.
6. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i beidio â chynyddu cyfraddau Cymreig y Dreth Incwm yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
Motion NDM7206 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Believes that Wales benefits from being part of the United Kingdom.
2. Notes that the Welsh Government successfully negotiated a new needs based factor within the Barnett formula as part of the Fiscal Framework agreement with the UK Government.
3. Regrets that the UK Government often invests less than the Welsh Government in important non-devolved areas of responsibility across Wales including rail infrastructure and digital connectivity.
4. Notes that the UK Government’s one year spending round leaves the Welsh Government £300m worse off in real terms compared with 2010-11 and condemns a decade of unjust, UK imposed austerity.
5. Notes that despite the pressures caused by austerity, the Country and Regional Analysis November 2019 statistics shows that in Wales:
a) spending per person on health and social services was the highest of the four UK countries and 11 per cent higher than in England;
b) spending per person on education was 6 per cent higher than spending per person in England.
6. Notes the Welsh Government’s commitment to not increase Welsh rates of Income Tax during this Assembly term.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 24, no abstentions, 22 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 24, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7206 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 24, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7206 - Welsh Conservatives Debate as amended: For: 24, Against: 22, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the Brexit Party debate on the lobbyist register, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Caroline Jones. Again, if the proposal is not agreed, we will vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion six, one abstention, 39 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl Plaid Brexit ar y gofrestr lobïwyr, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig chwech, un yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7205 - Dadl Plaid Brexit - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 6, Yn erbyn: 39, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7205 - Brexit Party Debate - Motion without amendment: For: 6, Against: 39, Abstain: 1
Motion has been rejected
We move to vote on the amendment. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 40, one abstention, five against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliant. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 1, 40, un yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 1.
NDM7205 - Gwelliant 1: O blaid: 40, Yn erbyn: 5, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7205 - Amendment 1: For: 40, Against: 5, Abstain: 1
Amendment has been agreed
I call for a vote on the motion as amended.
Galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7205 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi mai Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw'r unig ddeddfwrfa genedlaethol yn y DU sydd heb gofrestr lobïwyr.
2. Yn galw ar Gomisiwn y Cynulliad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae wedi'u cymryd ers cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar lobïo a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2018.
3. Yn croesawu bwriad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i roi ystyriaeth bellach i lobïo cyn diwedd y Pumed Cynulliad.
Motion NDM7205 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that the National Assembly for Wales is the only national legislature in the UK without a lobbyist register.
2. Calls upon the Assembly Commission to provide an update on the action it has taken since the publication of the Standards of Conduct Committee report on lobbying published in January 2018.
3. Welcomes the intention of the Standards of Conduct Committee to give further consideration to lobbying prior to the end of the fifth Assembly.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 41, four abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 41, pedwar yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
NDM7205 - Cynnig ar gyfer dadl gan Blaid Brexit fel y'i diwygiwyd: O blaid: 41, Yn erbyn: 1, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7205 - Brexit Party Debate as amended: For: 41, Against: 1, Abstain: 4
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are going out, can they go quickly, quietly, please? Just a minute, Mark. Right, if Members are going out, please go now. I'm about to call the short debate and I call Mark Reckless to speak on the topic he has chosen—Mark.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael, a allant fynd yn gyflym, yn dawel, os gwelwch yn dda? Un funud, Mark. Iawn, os oes Aelodau'n gadael, ewch yn awr. Rwyf ar fin galw'r ddadl fer a galwaf ar Mark Reckless i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis—Mark.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I think this is my second speech on the trot. I'm talking about bus services in Wales, and, before we declared a climate change emergency, a key public policy reason to support buses was to reduce congestion. And I first understood a key aspect of this properly when I heard from Nigel Winters, who was, at least then—he may still be—the managing director of Stagecoach in Wales.
Perhaps this was a lobbying e-mail I received, I don't know, but it was certainly very useful in that he referred to the average speed of buses in Wales having reduced by 7 per cent in the past two years—and this was early last year, he wrote to me. And he observed that, for every 10 per cent decrease in operating speed, this led to an 8 per cent rise in operating costs for buses, and that 8 per cent increase in costs, in turn, led to an estimated 5.6 per cent fall in customer numbers. I quote what he says: 'not tackling traffic congestion will lead to a situation where less people are inclined to take the bus further increasing the number of cars on the road and resulting in even worse traffic congestion, which has an even more damaging impact on the environment and all road users.'
So, as well as having buses that we want people to use to reduce congestion, the effect of that congestion, in turn, can be to reduce bus usage, because those buses slow down, they become more expensive to operate, and, if prices go up— and the average fare had increased by 6 per cent in the year to March 2018, and I think went up 3.6 per cent in the following year—that, in turn, reduces bus usage further. It's a vicious circle.
I should add at this stage, though, that, as well as congestion, there are other social and economic reasons that are as important for users of bus services. Many are elderly or mobility impaired and I fear that a lack of bus services may cause them to be isolated or to lose their independence. The charity Bus Users Cymru has highlighted that bus transport is vitally important in helping older people to maintain their independence and well-being.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu mai dyma fy ail araith yn ddilynol. Rwy'n siarad am wasanaethau bysiau yng Nghymru, a chyn inni ddatgan argyfwng newid hinsawdd, un rheswm polisi cyhoeddus allweddol dros gefnogi bysiau oedd lleihau tagfeydd. A deallais un agwedd allweddol ar hyn yn iawn am y tro cyntaf pan glywais gan Nigel Winters, a oedd, ar y pryd o leiaf—mae'n bosibl ei fod yn dal i fod—yn rheolwr gyfarwyddwr Stagecoach yng Nghymru.
Efallai mai e-bost lobïo a dderbyniais, nid wyf yn gwybod, ond roedd yn sicr yn ddefnyddiol iawn gan ei fod yn dweud bod cyflymder cyfartalog bysiau yng Nghymru wedi gostwng 7 y cant yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf—ac roedd hyn yn gynnar y llynedd pan ysgrifennodd ataf. A nododd, am bob gostyngiad o 10 y cant yn y cyflymder gweithredu, fod hynny wedi arwain at gynnydd o 8 y cant mewn costau gweithredu ar gyfer bysiau, a bod cynnydd o 8 y cant yn y costau, yn ei dro, wedi arwain at ostyngiad o 5.6 y cant amcangyfrifedig yn nifer y cwsmeriaid. Dyfynnaf yr hyn y mae'n ei ddweud: bydd peidio â mynd i'r afael â thagfeydd traffig yn arwain at sefyllfa lle mae llai o bobl yn dueddol o fynd ar y bws gan gynyddu nifer y ceir ar y ffordd ymhellach ac arwain at dagfeydd traffig hyd yn oed yn waeth, sy'n cael effaith fwy niweidiol byth ar y amgylchedd a holl ddefnyddwyr y ffordd.
Felly, yn ogystal â chael bysiau rydym am i bobl eu defnyddio er mwyn lleihau tagfeydd, gall effaith y tagfeydd hynny, yn ei dro, leihau'r defnydd o fysiau, gan fod y bysiau hynny'n arafu, maent yn mynd yn ddrutach i'w gweithredu, ac os bydd prisiau'n codi—ac roedd y pris wedi codi 6 y cant ar gyfartaledd yn y flwyddyn hyd at fis Mawrth 2018, ac rwy'n meddwl ei fod wedi codi 3.6 y cant yn y flwyddyn ddilynol—mae hynny, yn ei dro, yn lleihau'r defnydd o fysiau ymhellach. Mae'n gylch dieflig.
Dylwn ychwanegu ar y cam hwn, fodd bynnag, fod yna resymau cymdeithasol ac economaidd eraill, yn ogystal â thagfeydd, sydd lawn mor bwysig i ddefnyddwyr gwasanaethau bysiau. Mae llawer yn oedrannus neu â nam symudedd ac ofnaf y gallai diffyg gwasanaethau bysiau beri iddynt gael eu hynysu neu golli eu hannibyniaeth. Mae'r elusen Defnyddwyr Bysiau Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod teithio ar fysiau yn hanfodol bwysig i helpu pobl hŷn i gynnal eu hannibyniaeth a'u lles.
One constituent of mine, Carol Gulliford from Torfaen, told the South Wales Argus that, if services that she uses are cut, she would have to rely on other people and she worries that she won't be able to
'get out and see people and...go to the shops. I won't be able to do anything for myself'.
The same lady highlighted how services affect others:
'Lots of people up this way use it to go to the shops or to go to work.'
'My daughter relies on the bus to take her children to school in the mornings and pick them up at the end of the day.'
'She's got a three-year-old so walking isn't really an option.'
For many, buses are also essential from a financial perspective, as alternatives such as taxis are costly. Darren Shirley, from the Campaign for Better Transport, highlights how many others use the public transport network for access to employment, education and training, and concerns that this could be hindered if bus services are not supported. It can't be underestimated how much these services mean to people in their everyday lives.
I recently presented a petition from the Ebbw Fawr business community to the Petitions Committee, and I'm grateful that they have accepted it. It was gathered by Richard Taylor, who, coincidentally is the Brexit Party candidate for Torfaen—for Blaenau Gwent, pardon me—he was working with Stephen Roberts, who chairs the Ebbw Fawr business community, and there's a particular issue: the impact on the traders of a reduction in bus services.
I think the bus service frequency into Ebbw Vale town centre has halved and I've spoken to constituents who talk about the impact that's had on their social lives, in terms of them being able to get out and about, but it's had a very substantial impact also on the business community in Ebbw Vale. I hope that the Minister may be able to update us on some of what he said previously in response to my colleague David Rowlands about what was happening in Ebbw Vale and a desire to run pilot schemes there of the demand-responsive bus service of which I've previously spoken about—the operation of that in Newport. I wonder: is this a service that can bring new users into using buses and provide a service where there was previously none, or is it, less positively, something that is a sticking plaster for areas where bus services are being cut, whether because of funding pressures or congestion issues, and it is an alternative to that, rather than an addition?
Before I address the White Paper and possible legislation, I'd just like to contrast what Nigel Winter wrote to me, which was early last year, with some evidence that I've seen since around bus services and how they're doing, because, for the 2017-18 data, there are signs of a stabilisation in bus usage. We had 99.9 million passenger journeys, and that was 99.1 million vehicle kilometres. So, what that implies is the average length of a journey in kilometres is approximately the same as the average number of people who are on the bus. Looking at the data, we actually see, since 2014-15, broad stability in passenger numbers in Wales, and that compares to a steep decline in 2008-09, but then a decline that continued more gently, but still significantly, through to 2014-15. Bus passenger numbers were almost 130 million, and, since 2014-15, they've hovered between 99 million and 100 million.
So, I wonder if the Minister can discern any reason for why that decline levelled off in 2014-15. It may be, particularly as we're in an election period, he may emphasise wonderful things that Welsh Government has been doing, and I don't rule out that there may have been some positive initiatives, but I wonder whether he would also give some more dispassionate thought to that, because it's only if we understand why bus usage has declined and then why we've had this plateau that we will be able to make the right decisions to improve bus usage going forward.
I'd also note that I've had some further data to the end of 2018, on this occasion. For the fourth quarter of last year, we saw a 2.8 per cent increase in bus passengers in Wales, and that was the third quarter in a row we'd seen an increase. And, consistent with a plateau since 2014-15, we only saw a decline in Wales over the five years of 0.3 per cent, and that compares to an 11 per cent decline in Scotland, a 7.4 per cent decline in London, a 6.9 per cent fall in English metropolitan areas, and a 5.2 per cent in the English shires. So, in terms of trajectory, there has been some improvement since 2014-15.
Dywedodd un o fy etholwyr, Carol Gulliford o Dorfaen, wrth y South Wales Argus y byddai'n rhaid iddi ddibynnu ar bobl eraill os bydd gwasanaethau y mae'n eu defnyddio yn cael eu torri, a'i bod yn poeni na fydd yn gallu
mynd allan i weld pobl a... mynd i'r siopau. Ni fyddaf yn gallu gwneud unrhyw beth drosof fy hun.
Tynnodd yr un ddynes sylw at sut y mae gwasanaethau'n effeithio ar eraill:
Mae llawer o bobl y ffordd hon yn eu defnyddio i fynd i'r siopau neu i fynd i'r gwaith.
Mae fy merch yn dibynnu ar y bws i fynd â'i phlant i'r ysgol yn y boreau a'u casglu ar ddiwedd y dydd.
Mae ganddi blentyn tair oed felly nid yw cerdded yn opsiwn mewn gwirionedd.
I lawer, mae bysiau hefyd yn hanfodol o safbwynt ariannol, gan fod dewisiadau eraill fel tacsis yn gostus. Mae Darren Shirley, o'r Ymgyrch dros Drafnidiaeth Well yn tynnu sylw at faint o bobl eraill sy'n defnyddio'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd swyddi, addysg a hyfforddiant, a phryderon y gallai hyn gael ei lesteirio os na chefnogir gwasanaethau bysiau. Ni ellir tanbrisio cymaint y mae'r gwasanaethau hyn yn ei olygu i bobl yn eu bywydau bob dydd.
Cyflwynais ddeiseb yn ddiweddar gan gymuned fusnes Ebwy Fawr i'r Pwyllgor Deisebau, ac rwy'n ddiolchgar eu bod wedi'i derbyn. Fe'i casglwyd gan Richard Taylor, sydd, gyda llaw, yn ymgeisydd Plaid Brexit dros Dorfaen—dros Flaenau Gwent, maddeuwch imi—gweithiai gyda Stephen Roberts, sy'n cadeirio cymuned fusnes Ebwy Fawr, ac mae ganddynt broblem benodol: effaith gostyngiad mewn gwasanaethau bysiau ar y masnachwyr.
Rwy'n credu bod amlder y gwasanaeth bysiau i ganol tref Glynebwy wedi haneru ac rwyf wedi siarad ag etholwyr sy'n sôn am yr effaith a gafodd ar eu bywydau cymdeithasol, o ran eu gallu i fynd allan, ond mae wedi cael effaith sylweddol iawn hefyd ar y gymuned fusnes yng Nglynebwy. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â rhywfaint o'r hyn a ddywedodd eisoes mewn ymateb i fy nghyd-Aelod, David Rowlands, am yr hyn a oedd yn digwydd yng Nglynebwy a'r awydd i gynnal cynlluniau peilot yno o'r gwasanaeth bysiau seiliedig ar alw y siaradais amdano o'r blaen—gweithrediad hwnnw yng Nghasnewydd. Tybed a yw hwn yn wasanaeth a all ddenu defnyddwyr newydd i ddefnyddio bysiau a darparu gwasanaeth lle nad oedd un o'r blaen, neu a ydyw, yn llai cadarnhaol, yn rhywbeth sydd ond yn gosod plastr ar y briw mewn ardaloedd lle mae gwasanaethau bysiau'n cael eu torri, boed hynny oherwydd pwysau ariannol neu broblemau tagfeydd, a'i fod yn ddewis amgen yn eu lle, yn hytrach nag ychwanegiad atynt?
Cyn imi fynd i'r afael â'r Papur Gwyn a deddfwriaeth bosibl, hoffwn gyferbynnu'r hyn a ysgrifennodd Nigel Winter ataf yn gynnar y llynedd gyda pheth o'r dystiolaeth a welais ers hynny ar wasanaethau bysiau a'u cyflwr, oherwydd, ar gyfer data 2017-18, ceir arwyddion o sefydlogi yn y defnydd o fysiau. Cafwyd 99.9 miliwn o deithiau gan deithwyr, a 99.1 miliwn o gilometrau cerbyd. Felly, mae hynny'n awgrymu bod hyd cyfartalog taith mewn cilomedrau tua'r un faint â'r nifer gyfartalog o bobl sydd ar y bws. O edrych ar y data, ers 2014-15, gwelwn nifer gyffredinol y teithwyr yng Nghymru yn sefydlogi, ac mae hynny'n cymharu â gostyngiad serth yn 2008-09, ond gostyngiad a barhaodd yn llai serth wedyn, ond a oedd yn dal i fod yn sylweddol, hyd at 2014-15. Roedd nifer y teithwyr bws bron yn 130 miliwn, ac ers 2014-15, maent wedi bod yn hofran rhwng 99 miliwn a 100 miliwn.
Felly, tybed a all y Gweinidog ganfod unrhyw reswm pam y mae'r gostyngiad hwnnw wedi gwastatáu yn 2014-15. Efallai y bydd yn pwysleisio pethau gwych y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eu gwneud, yn enwedig gan ei bod yn gyfnod etholiad, ac nid wyf yn diystyru'r ffaith efallai fod rhai mentrau cadarnhaol wedi bod, ond tybed hefyd a allai roi ychydig mwy o ystyriaeth ddiduedd i hynny, oherwydd ni allwn wneud y penderfyniadau cywir ar gyfer gwella'r defnydd o fysiau yn y dyfodol heb ddeall pam y mae'r defnydd o fysiau wedi lleihau a pham ein bod wedi cael cyfnod heb fawr o newid.
Hoffwn nodi hefyd fy mod wedi cael peth data pellach, hyd at ddiwedd 2018 y tro hwn. Ar gyfer pedwerydd chwarter y llynedd, gwelsom gynnydd o 2.8 y cant yn nifer y teithwyr bysiau yng Nghymru, a dyna'r trydydd chwarter yn olynol i ni weld cynnydd. Ac yn gyson â'r cyfnod heb fawr o newid ers 2014-15, dim ond gostyngiad o 0.3 y cant a welsom yng Nghymru dros gyfnod o bum mlynedd, ac mae hynny'n cymharu â gostyngiad o 11 y cant yn yr Alban, gostyngiad o 7.4 y cant yn Llundain, gostyngiad o 6.9 y cant mewn ardaloedd metropolitanaidd yn Lloegr, a 5.2 y cant yn siroedd Lloegr. Felly, o ran tueddiad, bu rhywfaint o welliant ers 2014-15.
However, I think what we also need to recognise is that the overall level of bus usage in Wales is substantially less than it is in England and Scotland. The number of journeys per head of population is in the low 30s in Wales, compared to between 70 and 80 in England and Scotland. So, I'd like to ask the Minister—. He referred in a late September statement this year to the general peripherality—that's a word I haven't heard before used in that context—and dispersal populations of Wales's regions. Is that the reason behind it, or are there other issues as well, particularly in the southern part of Wales, in Newport through to Swansea, Llanelli? Could we not be doing better in terms of how much people use the bus, particularly to commute to work, and are there lessons from other parts of the UK for us in that?
So, the Minister has a significant legislative agenda. He published the White Paper on 10 December last year, and it's nice to see Russell George in his seat still, because the Economy, Infrastructure and Skills Committee—we published our response, I think, to the White Paper in June 2019. Since then, the Minister, on 11 July, summarised consultation responses, and on 24 July he put out the update on a public transport (Wales) Bill and wider bus reform. In that, he referred to the imminent publication of a draft regulatory impact assessment for the Bill. I asked my researcher to find that draft RIA, and had it been published imminently as promised, and, as I said, there was a statement on 24 July. And he went away and looked at all the publications since to see if that document had come out, and he couldn't find it. So, I just wondered whether that publication hadn't happened. We then checked further and found that the publication was actually on 18 July. So, when the Minister told us the publication was imminent, it had actually come out six days previously, which is a reversal of the way these things usually are for Government.
We had though, on 24 September, a different report, and this focused on rail: 'Principles for Public Transport Connectivity'. And I was a little surprised that the focus of that was on rail when it was about public transport connectivity. Surely, we need to be bringing these two processes for rail and bus together, rather than separating them in the way that they are dealt with. If the Minister will just forgive me for a moment—. So, in that document, Minister, you said:
'The principles set out below relate fixed corridor connectivity, usually by rail but perhaps in future bus type vehicles operating on dedicated/segregated infrastructure.... Our wider vision for local bus services...I set out in July.'
And it's that separation that I would question. Later in that September document you refer to the importance of regional interchanges, but they seem to be defined largely in terms of rail, and you refer in south-east Wales, my regional bit—it's more broadly done here—to Pontypridd, Caerphilly, Bridgend, Cardiff Bay, Cardiff Queen Street, Cardiff Parkway, which we don't yet have, as the regional interchanges. Why not Newport? We have a rail interchange of a sort that's becoming more important in Newport, and I would certainly hope it will be a major interchange for buses, and I trust there will be a real focus on that integration, which we need to boost use of public transport more generally.
You also said in that September document:
'These are not promises. They are not commitments. No funding has been allocated. But they do inform our direction of travel. They inform others of our ambitions. And, most importantly, they signal that Wales that is open to visitors and to business.'
I wish you'd taken that same approach with the M4 relief road. But rather than to dwell on that, I would just note that afterwards you say this is a 20-year plan. Previously, you've described it as 'principles', and I just think it's really important to understand what this is. Of course, you can't make promises when you don't have the funding. You've got Transport for Wales; I think there's potential promise with the approach you're taking. I do want to be as supportive as possible, but I think there is a real need for clarity between what's an objective, what's a plan, what's an ambition and what's an aspiration. And, obviously, you don't want to promise things that you then don't achieve, but similarly, I think we need clarity as to what is a planning document and what is not.
You put considerable emphasis—. In the White Paper, you refer to a general decline in passenger numbers, falling steadily for many years on most routes and, again, I'd just emphasise that that hasn't been the case since 2014-15, and we have to look at what's caused that change and how we can build on that. You also put considerable emphasis in the White Paper on the Transport Act 1985 deregulating local bus services in the UK outside of London. Of course that was an important event, but we've moved on 34 years, and I would just caution against expecting everything to be different, because we've devolved competence and we're going to legislate in a different way and give other options to local authorities and, somehow, that's going to change the landscape of bus provision. Clearly, that deregulation was important, but removing the legislative requirement for it won't necessarily bring us back to a regulated or franchised system in the way we saw before. London is also very different from the rest of the UK, and society has changed very significantly over the 34 years.
I support what you do in the White Paper and the three options you have. I think it's a good idea to give more options to local authorities and allow them to develop those options and show good practice and others can learn from them. I just wonder, though, how much difference we will see with these enhanced quality partnerships. They may shift the balance somewhat from the bus company to the local authority, but will that lead to an improvement in services? The jury is out. Similarly with bus franchising, I'm not clear whether the Minister expects some local authorities to franchise over the whole area and replace the current system with a franchise to the system, or is it more likely that this will happen in specific areas where that approach would be of particular benefit? I also question, do local authorities have the capability, the people, the systems, for running a franchise competition of such scale and importance? Would there not be a real danger that if we do move to a franchise system in a full local authority, the move from one system to another may, at a minimum, have teething problems for the people who are involved?
Your third option of local authority bus services, I've no problem with the odd local authority running the odd bus. And there have been some complaints about areas that they don't feel they're getting good bids from private providers to run, and the possibility of the local authority being able to do it may give a measure of competition that might not otherwise be there. However, again, I say: do the local authorities have that level of capability, are they set up to do it, and how widescale does the Minister think that will happen?
Finally, he refers to statutory joint committees from the local government Bill. Can I just clarify are those what we were previously calling regional joint transport authorities? And has the Minister any further thoughts as to whether the national JTA is necessary, since there was some concern that would be a duplicating body that was one more than we needed? I look forward to his response.
Fodd bynnag, credaf mai'r hyn sydd angen inni ei gydnabod hefyd yw fod lefel gyffredinol y defnydd o fysiau yng Nghymru yn sylweddol is na'r hyn ydyw yn Lloegr a'r Alban. Mae nifer y teithiau y pen o'r boblogaeth yng Nghymru yn y 30au isel, o'i gymharu â rhwng 70 a 80 yn Lloegr a'r Alban. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog—. Cyfeiriodd mewn datganiad ar ddiwedd mis Medi eleni at y perifferoldeb cyffredinol—dyna air nad wyf wedi'i glywed yn cael ei ddefnyddio yn y cyd-destun hwnnw o'r blaen—a gwasgariad poblogaethau yn rhanbarthau Cymru. Ai dyna'r rheswm y tu ôl iddo, neu a oes materion eraill hefyd, yn enwedig yn y rhan ddeheuol Cymru, yng Nghasnewydd hyd at Abertawe, Llanelli? Oni allem fod yn gwneud yn well o ran faint y mae pobl yn ei ddefnyddio ar fysiau, yn enwedig i gymudo i'r gwaith, ac a oes gwersi i'w dysgu o rannau eraill o'r DU i ni yn hynny?
Felly, mae gan y Gweinidog agenda ddeddfwriaethol sylweddol. Cyhoeddodd y Papur Gwyn ar 10 Rhagfyr y llynedd, ac mae'n braf gweld Russell George yn ei sedd o hyd, oherwydd fe wnaeth Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau—cyhoeddwyd ein hymateb i'r Papur Gwyn ym mis Mehefin 2019, rwy'n credu. Ers hynny, ar 11 Gorffennaf, rhoddodd y Gweinidog grynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad, ac ar 24 Gorffennaf rhoddodd y wybodaeth ddiweddaraf am Fil trafnidiaeth gyhoeddus (Cymru) a diwygio'r gwasanaethau bysiau yn ehangach. Yn hwnnw, cyfeiriodd at y ffaith bod asesiad effaith rheoleiddiol drafft ar gyfer y Bil ar fin cael ei gyhoeddi. Gofynnais i fy ymchwilydd ddod o hyd i'r asesiad effaith rheoleiddiol drafft hwnnw, ac i weld a oedd wedi'i gyhoeddi'n fuan fel yr addawyd, ac fel y dywedais, cafwyd datganiad ar 24 Gorffennaf. Ac aeth i edrych ar yr holl bethau a gyhoeddwyd ers hynny i weld a oedd y ddogfen honno wedi ymddangos, ac ni allai ddod o hyd iddi. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a oedd y cyhoeddiad hwnnw heb ymddangos. Yna, aethom ati i edrych ymhellach a chanfod bod yr asesiad wedi'i gyhoeddi ar 18 Gorffennaf mewn gwirionedd. Felly, pan ddywedodd y Gweinidog wrthym fod yr asesiad ar fin cael ei gyhoeddi, roedd wedi ymddangos chwe diwrnod cyn hynny, sy'n gwrthdroi'r ffordd y mae'r pethau hyn fel arfer yn digwydd i Lywodraeth.
Ar 24 Medi, cawsom adroddiad gwahanol a oedd yn canolbwyntio ar reilffyrdd: 'Yr Egwyddorion ar gyfer Cysylltiadau Trafnidiaeth Gyhoeddus'. A synnais braidd mai rheilffyrdd oedd ffocws yr adroddiad hwnnw pan oedd yn ymwneud â chysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus. Does bosibl nad oes angen inni ddod â'r ddwy broses ar gyfer trenau a bysiau at ei gilydd, yn hytrach na'u gwahanu yn y ffordd yr ymdrinnir â hwy. Os gwnaiff y Gweinidog faddau imi am eiliad—. Felly, yn y ddogfen honno, Weinidog, roeddech yn dweud:
'Mae'r egwyddorion a nodir isod yn gysylltiedig â chysylltiadau coridor sefydlog, fel arfer drwy'r rheilffyrdd ond efallai yn y dyfodol gan gerbydau tebyg i fysiau sy'n gweithio ar seilwaith pwrpasol/ar wahân... [Amlinellais] ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau bysiau lleol... ym mis Gorffennaf.'
A'r gwahanu hwnnw y buaswn yn ei gwestiynu. Yn nes ymlaen yn y ddogfen honno ym mis Medi rydych yn cyfeirio at bwysigrwydd cyfnewidfeydd rhanbarthol, ond ymddengys eu bod wedi'u diffinio'n bennaf yn nhermau rheilffyrdd, ac rydych yn cyfeirio yn ne-ddwyrain Cymru, fy rhan ranbarthol i—fe'i gwneir yn fwy eang yma—at Bontypridd, Caerffili, Pen-y-bont ar Ogwr, Bae Caerdydd, Heol y Frenhines Caerdydd, Parcffordd Caerdydd, nad yw gyda ni eto, fel y cyfnewidfeydd rhanbarthol. Pam nad Casnewydd? Mae gennym gyfnewidfa reilffordd o fath sy'n dod yn bwysicach yng Nghasnewydd, a buaswn yn sicr yn gobeithio y bydd yn gyfnewidfa bwysig ar gyfer bysiau, a hyderaf y bydd ffocws go iawn ar yr integreiddio hwnnw sydd ei angen arnom i hybu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn fwy cyffredinol.
Fe ddywedoch chi hefyd yn y ddogfen honno ym mis Medi:
'Nid addewidion yw'r rhain. Nid ymrwymiadau yw'r rhain. Nid oes unrhyw arian wedi'i neilltuo. Ond maent yn rhoi cyfeiriad i’n gwaith ac yn rhoi gwybod i eraill am ein huchelgeisiau. Ac yn bwysicaf oll, maent yn arwydd bod Cymru ar agor i ymwelwyr a busnesau.'
Byddai'n dda gennyf pe baech wedi gweithredu yn yr un modd gyda ffordd liniaru'r M4. Ond yn hytrach nag oedi gyda hynny, hoffwn nodi'n unig eich bod yn dweud wedyn mai cynllun 20 mlynedd yw hwn. Yn y gorffennol, rydych wedi'i ddisgrifio fel 'egwyddorion', ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn deall beth yw hyn. Wrth gwrs, ni allwch wneud addewidion pan nad yw'r cyllid gennych. Mae gennych Trafnidiaeth Cymru; rwy'n credu bod yna addewid posibl gyda'r dull rydych yn ei fabwysiadu. Rwy'n awyddus i fod mor gefnogol â phosibl, ond rwy'n credu bod gwir angen eglurder ynglŷn â beth sy'n amcan, beth sy'n gynllun, beth sy'n uchelgais a beth sy'n ddyhead. Ac yn amlwg, nid ydych eisiau addo pethau nad ydych yn eu cyflawni wedyn, ond yn yr un modd, rwy'n credu bod angen eglurder ynglŷn â beth sy'n ddogfen gynllunio a beth nad yw'n ddogfen o'r fath.
Rydych yn rhoi cryn bwyslais—. Yn y Papur Gwyn, rydych yn cyfeirio at ostyngiad cyffredinol yn nifer y teithwyr, sy'n gostwng yn raddol am flynyddoedd lawer ar y rhan fwyaf o lwybrau ac unwaith eto, hoffwn bwysleisio nad yw hynny wedi bod yn wir ers 2014-15, ac mae'n rhaid inni edrych ar beth sydd wedi achosi'r newid hwnnw a sut y gallwn adeiladu ar hynny. Rydych hefyd yn rhoi cryn bwyslais yn y Papur Gwyn ar Ddeddf Trafnidiaeth 1985 yn dadreoleiddio gwasanaethau bysiau lleol yn y DU y tu allan i Lundain. Wrth gwrs, roedd hwnnw'n ddigwyddiad pwysig, ond rydym wedi symud ymlaen 34 o flynyddoedd, a hoffwn rybuddio yn erbyn disgwyl i bopeth fod yn wahanol am fod gennym gymhwysedd datganoledig a'n bod yn mynd i ddeddfu mewn ffordd wahanol a rhoi opsiynau eraill i awdurdodau lleol a rywsut, fod hynny'n mynd i newid tirwedd y ddarpariaeth fysiau. Yn amlwg, roedd dadreoleiddio'n bwysig, ond ni fydd dileu'r gofyniad deddfwriaethol amdano'n mynd â ni'n ôl o reidrwydd i system wedi'i rheoleiddio neu system fasnachfreinio yn y ffordd a welsom o'r blaen. Mae Llundain hefyd yn wahanol iawn i weddill y DU, ac mae cymdeithas wedi newid yn sylweddol iawn dros y 34 mlynedd.
Rwy'n cefnogi'r hyn rydych yn ei wneud yn y Papur Gwyn a'r tri dewis sydd gennych. Rwy'n credu bod rhoi mwy o opsiynau i awdurdodau lleol yn syniad da a'u galluogi i ddatblygu'r opsiynau hynny a dangos arferion da, a gall eraill ddysgu oddi wrthynt. Er hynny, tybed faint o wahaniaeth a welwn gyda'r partneriaethau ansawdd estynedig hyn. Efallai y byddant yn symud y cydbwysedd rywfaint o'r cwmni bysiau i'r awdurdod lleol, ond a fydd hynny'n arwain at wella gwasanaethau? Cawn weld. Yn yr un modd gyda masnachfreinio bysiau, nid wyf yn glir a yw'r Gweinidog yn disgwyl i rai awdurdodau lleol fasnachfreinio dros yr ardal gyfan a chael masnachfraint i'r system i gymryd lle'r system bresennol, neu a yw'n fwy tebygol y bydd hyn yn digwydd mewn ardaloedd penodol lle byddai hynny o fudd penodol? Rwy'n gofyn hefyd, a oes gan awdurdodau lleol y gallu, y bobl, y systemau, ar gyfer cynnal cystadleuaeth fasnachfreinio mor fawr ac mor bwysig? Os symudwn i system fasnachfraint mewn awdurdod lleol llawn, oni fyddai perygl go iawn y bydd symud o un system i'r llall, yn creu problemau cychwynnol o leiaf i'r bobl a fyddai'n ymwneud â hi?
O ran eich trydydd opsiwn, sef gwasanaethau bysiau awdurdod lleol, nid oes gennyf broblem gydag ambell awdurdod lleol yn rhedeg ambell fws. A bu rhai cwynion am ardaloedd nad ydynt yn teimlo eu bod yn cael ceisiadau da gan ddarparwyr preifat i redeg gwasanaethau, a gallai'r posibilrwydd y gallai'r awdurdod lleol ei wneud gynnig rhywfaint o gystadleuaeth na fyddai yno fel arall. Fodd bynnag, unwaith eto, rwy'n dweud hyn: a oes gan yr awdurdodau lleol y lefel honno o allu, a ydynt wedi eu sefydlu i wneud hynny, a pha mor eang y cred y Gweinidog y bydd hynny'n digwydd?
Yn olaf, mae'n cyfeirio at gydbwyllgorau statudol o'r Bil llywodraeth leol. A gaf fi ofyn ai dyna'r hyn a alwem yn gyd-awdurdodau trafnidiaeth rhanbarthol o'r blaen? Ac a oes gan y Gweinidog unrhyw syniadau pellach ynglŷn ag a oes angen y cyd-awdurdod trafnidiaeth cenedlaethol, gan fod rhywfaint o bryder mai corff a fyddai'n dyblygu fyddai hwnnw, un yn fwy nag y byddem ei angen? Edrychaf ymlaen at ei ymateb.
Thank you. Can I now call the Minister for Economy and Transport to reply to the debate? Ken.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i ymateb i'r ddadl? Ken.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I begin by thanking Mark Reckless for bringing forward this debate today? It's a hugely important issue; bus services concern an enormous amount of not just my time as Minister for transport, but also the time of many, many Assembly Members in this Chamber. And there is no doubt that bus services are central to everything that we do in terms of trying to integrate and improve public transport. We know that they're an essential form of transport for a huge number of people in many communities, and in some communities, they are the only form of public transport that's available. And even in our car-reliant society, there is still almost a quarter of households in Wales that do not own a car and are therefore reliant on public transport, principally local bus services.
Now, reliable bus services are, in turn, vital in connecting people to jobs, in connecting people to family members, and in ensuring that people have access to goods and services. They drive economic growth—particularly important in rural areas. Buses have the potential to contribute, I think, very significantly to achieving our well-being goals for Wales. But there is no doubt that improving bus services and driving up patronage across the country requires action and collaboration across Governments, with operators right at the heart of considerations as well.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Mark Reckless am gyflwyno'r ddadl hon heddiw? Mae'n fater hynod bwysig; mae gwasanaethau bysiau'n mynd â llawer iawn o fy amser fel Gweinidog trafnidiaeth, ac amser nifer fawr o Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr hon hefyd. Ac nid oes amheuaeth fod gwasanaethau bysiau'n ganolog i bopeth a wnawn o ran ceisio integreiddio a gwella trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym yn gwybod eu bod yn fath hanfodol o drafnidiaeth i nifer enfawr o bobl mewn llawer o gymunedau, ac mewn rhai cymunedau, dyna'r unig fath o drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael. A hyd yn oed yn ein cymdeithas sy'n dibynnu ar geir, nid yw bron chwarter y cartrefi yng Nghymru yn berchen ar gar, ac felly, maent yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, a gwasanaethau bysiau lleol yn bennaf.
Nawr, mae gwasanaethau bws dibynadwy, yn eu tro, yn hanfodol i gysylltu pobl â swyddi, i gysylltu pobl ag aelodau'r teulu, ac i sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar nwyddau a gwasanaethau. Maent yn sbarduno twf economaidd—sy'n arbennig o bwysig mewn ardaloedd gwledig. Rwy'n credu bod gan fysiau botensial i gyfrannu'n sylweddol iawn at gyflawni ein nodau llesiant ar gyfer Cymru. Ond nid oes amheuaeth fod gwella gwasanaethau bysiau a chynyddu'r nifer sy'n eu defnyddio ar draws y wlad yn galw am weithredu a chydweithredu ar draws Llywodraethau, gyda gweithredwyr yn ganolog i'r ystyriaethau hefyd.
Now, I've already developed our vision for bus and community transport against a background of future trend predictions for Wales, which foresee a significant growth in the number of single-person households with private vehicles remaining the dominant mode of transport for those who can afford it. But we will need, at the same time, a significant change, whether through a modal shift to public transport or to electric private vehicles if we're to deliver on our obligations and commitments to ensure sustainability for future generations. So, action is therefore clearly required to harness the unique quality of buses and their ability to quickly respond to change with lower levels of investment required than other forms of public transport, particularly lower levels of investment required in infrastructure to support bus services. They also offer a relatively low cost per passenger and a low carbon footprint. But to achieve the vision that I've already outlined and that Mark Reckless has pointed to, we need a mix of, I believe, place-based interventions, including, for example, better bus stops, better passenger journey information and those hubs, those interchanges that I talked of, so that we get true integrated public transport system that offers reliability, comfort and punctuality for passengers.
Bus priority measures are hugely important and Mark Reckless has identified the need for bus services to operate in a timely and reliable fashion. We have found that the number one reason that determines whether somebody chooses to take a bus or their car is whether a bus is reliable and punctual and offers the ability to get to their destination in less time than their private motor vehicle. And, so, to this end, we are investing very heavily indeed in dedicated bus lanes and in bus corridors and we're piloting demand-responsive transport schemes. Mark Reckless has identified the scheme that will be rolled out in Blaenau Gwent—that's the south-east Wales pilot. I know that Transport for Wales is engaging with the local authority and with bus operators to finalise the scope of the pilot, but consideration will be given to extending this particular scheme into Torfaen.
Mark Reckless asked the question of whether such pilots—demand-responsive pilots—will likely lead to people who have previously relied on their car to actually leave the keys at home and use those new innovative services. Now, where we've seen similar schemes operating in the UK, we've been able to appreciate that there has been a significant modal shift. I recently attended the Economy, Infrastructure and Skills Committee and I pointed to one specific scheme in south Liverpool that has seen that around 52 to 53 per cent of users of that demand-responsive bus service actually were people who have never used the bus service in that area before; they are leaving their cars at home. So, it does offer great potential to increase patronage very significantly across the bus network.
The question was raised about why we now have a plateau in terms of patronage, and our understanding is that there are numerous factors that determine whether people choose to take the bus rather than to drive, and principally, it's about reliability. Well, we've been investing very heavily in bus corridors in key urban areas in the past few years. We also, in the aftermath of the collapse of a very prominent bus company back in 2016, introduced a stabilisation plan for the industry with a number of actions that were taken forward. And, so, as a consequence of the quite intense work that's been undertaken, not just by Welsh Government but by local authorities as well across Wales, we've been able to stabilise the number of people that are using bus services across Wales. But if we really want to fuel the renaissance of the bus industry and to lift bus patronage back to where it used to be and, even further, to levels elsewhere in the UK, we have to take action in the form of legislation. And I intend to introduce the buses Bill before the Assembly next year, in order to address directly what has been an utter disaster in the form of deregulation for bus services. That took place in 1986, and I don't think anybody would argue that it has been beneficial, in entirety, for passengers across the country.
It will offer a suite of tools, and it will enable local authorities to intervene, should they choose to do so, in the provision of bus services. And to the question regarding the franchise system, the corporate joint committees will be designed to ensure that transport planning is undertaken on a cross-border basis and on a regional basis, and they are also intended to build capabilities and capacity across local authorities in each of the regions where the CJCs will operate.
I believe that bus reform cannot be seen in isolation, and the next step is to weigh and measure how far we go with our agenda to facilitate a modal shift to public transport. And we will need political and financial buy-in across Government and beyond. We're going to need the public; we're going to need Government operators and politicians to work with us to make our vision of a modern, low-carbon public transport network a reality, and I'm glad that we've had this opportunity today to cover a vitally important issue for many, many people across all of our constituencies. The Member, Mark Reckless, has raised a number of significant issues in the Chamber. I'll gladly update him on each of the areas that I'm not able to respond to in the time that I've got. But, again, I'd like to thank Mark Reckless and Members for showing such a keen interest in this particular subject matter.
Nawr, rwyf eisoes wedi datblygu ein gweledigaeth ar gyfer bysiau a thrafnidiaeth gymunedol yn erbyn cefndir o ragfynegiadau tueddiadau ar gyfer Cymru yn y dyfodol, sy'n rhagweld twf sylweddol yn nifer yr aelwydydd un person â cherbydau preifat sy'n parhau i fod yn brif ddull trafnidiaeth i'r rhai sy'n gallu ei fforddio. Ond ar yr un pryd, byddwn angen newid sylweddol, boed hynny drwy newid moddol i drafnidiaeth gyhoeddus neu i gerbydau trydan preifat os ydym am gyflawni ein cyfrifoldebau a'n hymrwymiadau i sicrhau cynaliadwyedd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Felly, mae'n amlwg fod angen gweithredu er mwyn harneisio ansawdd unigryw bysiau a'u gallu i ymateb yn gyflym i newid gyda lefelau is o fuddsoddiad na mathau eraill o drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig y lefelau is o fuddsoddiad sydd ei angen mewn seilwaith i gefnogi gwasanaethau bysiau. Maent hefyd yn cynnig cost fesul teithiwr sy'n gymharol isel ac ôl-troed carbon isel. Ond i gyflawni'r weledigaeth a amlinellais eisoes ac y cyfeiriodd Mark Reckless ati, rydym angen cymysgedd o ymyriadau sy'n seiliedig ar le, rwy'n credu, gan gynnwys, er enghraifft, gwell arosfannau bysiau, gwell gwybodaeth am siwrneiau teithwyr a'r canolfannau, y cyfnewidfeydd y soniais amdanynt, fel y gallwn gael system trafnidiaeth gyhoeddus wirioneddol integredig sy'n cynnig dibynadwyedd, cysur a phrydlondeb i deithwyr.
Mae mesurau blaenoriaethu bysiau yn hynod o bwysig ac mae Mark Reckless wedi nodi'r angen i wasanaethau bysiau weithredu mewn modd amserol a dibynadwy. Rydym wedi canfod fod y prif reswm sy'n penderfynu a yw rhywun yn dewis mynd ar fws neu yn eu car yn ymwneud â pha mor ddibynadwy a phrydlon yw bws, ac a yw'n cynnig y gallu i gyrraedd pen y daith mewn llai o amser na'u cerbyd modur preifat. Ac felly, i'r perwyl hwn, rydym yn buddsoddi'n drwm iawn mewn lonydd bysiau pwrpasol ac mewn coridorau bysiau ac rydym yn treialu cynlluniau trafnidiaeth seiliedig ar alw. Mae Mark Reckless wedi nodi'r cynllun a gyflwynir ym Mlaenau Gwent—cynllun peilot de-ddwyrain Cymru yw hwnnw. Gwn fod Trafnidiaeth Cymru yn ymgysylltu â'r awdurdod lleol a gweithredwyr bysiau i benderfynu ar gwmpas terfynol y cynllun peilot, ond rhoddir ystyriaeth i ymestyn y rhaglen benodol hon i Dorfaen.
Gofynnodd Mark Reckless a fydd cynlluniau peilot o'r fath—cynlluniau peilot seiliedig ar alw—yn debygol o arwain at bobl sydd wedi dibynnu ar eu car yn y gorffennol yn gadael yr allweddi gartref a defnyddio'r gwasanaethau arloesol newydd hynny. Nawr, lle rydym wedi gweld cynlluniau tebyg yn gweithredu yn y DU, rydym wedi gallu nodi bod newid moddol sylweddol wedi digwydd. Mynychais Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn ddiweddar a nodais un cynllun penodol yn ne Lerpwl a welodd fod tua 52 i 53 y cant o ddefnyddwyr y gwasanaeth bws seiliedig ar alw hwnnw yn bobl nad oeddent erioed wedi defnyddio'r gwasanaeth bysiau yn yr ardal honno o'r blaen mewn gwirionedd; maent yn gadael eu ceir gartref. Felly, mae'n cynnig potensial mawr i gynyddu nifer y cwsmeriaid yn sylweddol iawn ar draws y rhwydwaith bysiau.
Gofynnwyd cwestiwn ynglŷn â pham ein bod mewn cyfnod disymud o ran y nifer sy'n defnyddio bysiau, a'n dealltwriaeth ni yw fod nifer o ffactorau'n penderfynu a yw pobl yn dewis mynd ar y bws yn hytrach na gyrru, ac yn bennaf, mae'n ymwneud â dibynadwyedd. Wel, rydym wedi bod yn buddsoddi'n drwm iawn mewn coridorau bysiau mewn ardaloedd trefol allweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Hefyd, yn sgil methiant cwmni bysiau amlwg iawn yn ôl yn 2016, rydym wedi cyflwyno cynllun sefydlogi ar gyfer y diwydiant a datblygwyd nifer o gamau gweithredu. Ac felly, o ganlyniad i'r gwaith eithaf dwys a wnaed, nid yn unig gan Lywodraeth Cymru ond gan awdurdodau lleol ar draws Cymru yn ogystal, rydym wedi gallu sefydlogi nifer y bobl sy'n defnyddio gwasanaethau bws ledled Cymru. Ond os ydym o ddifrif am roi hwb i aileni'r diwydiant bysiau ac i gynyddu'r nifer sy'n defnyddio bysiau yn ôl i lle'r arferai fod ac yn uwch na hynny hyd yn oed, i lefelau tebyg i'r rhai a geir mewn mannau eraill yn y DU, rhaid inni weithredu ar ffurf deddfwriaeth. A bwriadaf gyflwyno'r Bil bysiau i'r Cynulliad y flwyddyn nesaf, er mwyn mynd i'r afael yn uniongyrchol â dadreoleiddio gwasanaethau bysiau sydd wedi bod yn drychineb llwyr. Digwyddodd hynny yn 1986, ac nid wyf yn credu y byddai neb yn dadlau ei fod wedi bod yn fuddiol, yn ei grynswth, i deithwyr ar draws y wlad.
Bydd yn cynnig cyfres o ddulliau, a bydd yn galluogi awdurdodau lleol i ymyrryd, pe baent yn dewis gwneud hynny, yn y ddarpariaeth o wasanaethau bysiau. Ac i ateb y cwestiwn ynglŷn â system fasnachfreinio, bydd y cyd-bwyllgorau corfforaethol yn cael eu cynllunio i sicrhau y gwneir y gwaith o gynllunio trafnidiaeth ar sail drawsffiniol ac ar sail ranbarthol, a bwriedir iddynt feithrin galluoedd a chynyddu capasiti ar draws awdurdodau lleol ym mhob un o'r rhanbarthau lle bydd y cyd-bwyllgorau corfforaethol yn gweithredu.
Credaf na ellir ystyried diwygio bysiau ar ei ben ei hun, a'r cam nesaf yw pwyso a mesur pa mor bell yr awn gyda'n hagenda i hwyluso newid moddol i drafnidiaeth gyhoeddus. A bydd angen cefnogaeth wleidyddol ac ariannol arnom ar draws y Llywodraeth a thu hwnt. Bydd angen y cyhoedd arnom; byddwn angen i weithredwyr Llywodraeth a gwleidyddion weithio gyda ni i wireddu ein gweledigaeth o rwydwaith trafnidiaeth cyhoeddus modern, carbon isel, ac rwy'n falch ein bod wedi cael y cyfle hwn heddiw i ymdrin â mater sy'n hollbwysig i lawer iawn o bobl ar draws ein holl etholaethau. Mae'r Aelod, Mark Reckless, wedi codi nifer o faterion sylweddol yn y Siambr. Byddaf yn falch o roi'r wybodaeth diweddaraf iddo ar bob un o'r meysydd nad wyf yn gallu ymateb iddynt yn yr amser sydd gennyf. Ond unwaith eto, hoffwn ddiolch i Mark Reckless a'r Aelodau am ddangos diddordeb mor frwd yn y pwnc hwn.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:41.
The meeting ended at 18:41.