Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Galw'r Aelodau i drefn. 

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r enwebiadau ar gyfer cadeirydd pwyllgor. Ddoe, fe fyddwch chi'n cofio bod y Cynulliad, ar gynnig o dan Reol Sefydlog 17.2A i bennu Cadeirydd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, wedi pennu'r gadeiryddiaeth yna i'r grŵp Llafur. Dwi nawr yn gwahodd enwebiadau, o dan Reol Sefydlog 17.2F, i ethol y Cadeirydd, ac, i'ch atgoffa, dim ond aelod o'r grŵp Llafur all gael ei enwebu'n Gadeirydd, a dim ond aelod o'r un grŵp gwleidyddol â hynny sy'n cael cynnig ac eiiio'r enwebiad. Ac, felly, dwi'n gwahodd enwebiadau o'r grŵp Llafur ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad. 

Rwy'n enwebu Dawn Bowden, Lywydd.

Dwi'n galw am aelod arall o'r un grŵp plaid i eilio'r enwebiad. 

Hoffwn eilio hynny.

A oes rhagor o enwebiadau? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r enwebiad? Rwy'n datgan, felly, fod Dawn Bowden wedi ei hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, a phob dymuniad da a phob hwyl iddi hi yn ei gwaith fel y Cadeirydd. 

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Michelle Brown. 

Ers adroddiad 'Un iaith i bawb' yn 2013, cyhoeddodd Estyn adroddiad ar y Gymraeg yng nghyfnodau allweddol 2 a 3 yn 2018, a bydd dau adolygiad pellach yn cael eu cynnal yn ystod 2019-20, a fydd yn edrych ar gaffael iaith mewn ysgolion cynradd, ac addysgu a dysgu Cymraeg Safon Uwch.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ar ddiwrnod cyhoeddi'r canlyniadau TGAU dros yr haf, dywedodd arweinwyr ysgolion eu bod yn pryderu'n fawr am y cwymp yng nghanran y plant 16 oed a oedd yn pasio Cymraeg ail iaith gyda graddau A* i C, ac roedd eu cymdeithas yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda hwy i ddarganfod beth sydd wedi achosi'r gostyngiad o 10 y cant yn y graddau. Ond nid Cymraeg yn unig oedd yn peri pryder iddynt. Roedd y gostyngiad o 4.3 y cant yn y canlyniadau Saesneg hefyd yn eu hysgogi i alw am fwy o waith gan Lywodraeth Cymru. Mae'n ymddangos bod cyfarwyddwr Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru yn rhoi'r bai ar y newidiadau a wnaethoch, pan ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu,

Gallwn sicrhau'r cyhoedd na fu unrhyw lacio o gwbl yn ymrwymiad ysgolion i gynhyrchu'r canlyniadau gorau posibl i'w disgyblion, ac mae'n bwysig deall bod y canlyniadau hyn yn dod ar adeg o newid enfawr yn y system addysg yng Nghymru.

A dywedodd Cymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru hefyd fod angen gwneud mwy o waith. Y ddwy iaith bwysicaf yn y wlad yw'r Gymraeg a'r Saesneg, ac mae'n ymddangos eich bod yn gwneud cam â'n disgyblion yn y ddwy. A allwch chi ddweud wrthym sut y bwriadwch atal y system addysg rhag darparu canlyniadau gwaeth yn y pynciau hyn o flwyddyn i flwyddyn?

O ran canlyniadau TGAU Cymraeg ail iaith, rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi gweld y cwrs byr TGAU yn cael ei ddileu, ac mae hynny'n sicr wedi cael effaith ar gyrhaeddiad eleni. Ond mae'r canrannau a ddyfynnodd yn gamarweiniol, oherwydd cynnydd o draean yn nifer y dysgwyr a gofrestrwyd ar gyfer arholiad cwrs llawn. Byddai llawer o ddysgwyr wedi dilyn y cwrs byr yn y gorffennol, ac mae'r dadleuon ynghylch yr angen am newid yn y cyswllt hwnnw wedi'u trafod ar sawl achlysur yma yn y Siambr. Yr hyn sy'n galonogol iawn, Lywydd, wrth edrych ar y niferoedd crai sy'n pasio pob gradd, yw ein bod wedi gweld y graddau A*-A yn cynyddu 9.7 y cant a'r graddau A*-C yn cynyddu 12.5 y cant, sy'n awgrymu bod y cynnydd yn y nifer sy'n ymgeisio yn arwain at fwy o ddysgwyr yn cael gradd dda mewn TGAU Cymraeg ail iaith—cymhwyster gwell a mwy heriol.

O ran Saesneg, rwy'n falch o weld canlyniadau gwell mewn TGAU Saesneg iaith, yn enwedig A*-C, ond, yn amlwg, mae lle i wella bob amser, a byddwn yn gweithio gyda chonsortia rhanbarthol, ysgolion a Cymwysterau Cymru i drafod pa gamau eraill y gallwn eu cymryd i wella canlyniadau mewn TGAU Saesneg iaith.

Weinidog, wrth edrych ar Ystadegau Cymru, mae'n rhaid cyfaddef fy mod yn synnu braidd o weld, yn ogystal â'r rhai sy'n gymwys i ddysgu Cymraeg fel iaith gyntaf, fod 40 y cant o'n gweithlu addysgu yn gymwysedig i ddysgu Cymraeg fel ail iaith mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Wrth gwrs, mae'n anos gwybod a ydynt yn defnyddio'r sgiliau hynny ai peidio. Mae nifer y newydd-ddyfodiaid sy'n dewis hyfforddi yn y Gymraeg wedi bod yn gostwng, ac mae nifer y bobl sy'n credu na ddylai dysgu Cymraeg fod yn orfodol yn dal i fod yn siomedig o uchel. Felly, pa gamau ymarferol sy'n cael eu cymryd yn awr, gyda'r gweithlu presennol, i sicrhau addysgu effeithiol ar gontinwwm iaith Gymraeg newydd, i gynhyrchu pobl ifanc sy'n meddu ar sgiliau Cymraeg uwch, y byddant yn eu defnyddio'n hyderus ar ôl iddynt adael yr ysgol?

Wel, mae'n bwysig cydnabod ein bod wedi cynyddu buddsoddiad i gefnogi'r gwaith o ddatblygu'r gweithlu Cymraeg mewn addysg i'r swm uchaf erioed o £5 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon. Felly, yn 2017, gwariwyd £4.2 miliwn gennym, yna £4.8 miliwn, ac fel y dywedais, mae hwnnw wedi codi i £5 miliwn eleni. Mae hyn yn ein galluogi i ddatblygu sgiliau iaith ac addysgu Cymraeg addysgwyr yn barhaus. Er enghraifft, un ffordd ymarferol y gwnawn hynny yw drwy ein cynllun sabothol, sy'n darparu hyfforddiant Cymraeg dwys i addysgwyr ledled Cymru. Ac mae cyllid ar gael hefyd ac yn cael ei ddarparu i gonsortia rhanbarthol er mwyn cynnig ystod o gyfleoedd i ddatblygu'r Gymraeg a sgiliau addysgu Cymraeg yn ein gweithlu. I'r rhai sy'n dymuno ymuno â'r proffesiwn, i addysgu'r Gymraeg ei hun, neu i addysgu pynciau eraill drwy gyfrwng y Gymraeg, rydym yn cynnig y lefel uchaf o gymhelliant ariannol iddynt wneud hynny.

Diolch, Nick. Rwy'n rhoi gwerth mawr ar sicrhau bod cymwysterau galwedigaethol ar gael i bobl ifanc 14 i 16 oed. Mae Mesur Dysgu a Sgiliau (Cymru) 2009 yn ei gwneud yn ofynnol i'r cynnig cwricwla lleol gynnig lleiafswm o dri chwrs galwedigaethol i bob dysgwr yng nghyfnod allweddol 4.

Diolch i chi, Weinidog. Rydych wedi dweud yn gwbl glir mai'r bwriad wrth symud oddi wrth y mesur pum A* i C Saesneg a Mathemateg oedd annog ysgolion i ganolbwyntio ar wireddu potensial pob plentyn, nid y rheini ar y ffin C/D/C yn unig. Mae eich mesur newydd—capio 9—yn rhoi gwerth ar gyrsiau galwedigaethol, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, ac fel y dywed, mae cynifer o bobl ifanc yn gallu sicrhau gyrfa lwyddiannus a buddiol drwy'r llwybr galwedigaethol. Fodd bynnag, mae cryn dipyn o ffordd i fynd o hyd, fel y byddech yn cydnabod rwy'n siŵr, cyn y gellir sicrhau statws cydradd wedi'i gydnabod gan brifysgolion rhwng cymwysterau academaidd a galwedigaethol. Felly, beth a wnewch i sicrhau bod mwy o gyrsiau o'r fath ar gael mewn ysgolion a cholegau, ac i sicrhau bod pobl iau yn cael eu cyfeirio'n fwy effeithiol byth, ar oedran iau, fel ein bod yn gweld colli—roeddwn am ddweud 'rhagfarn'; mae'n debyg fod hwnnw'n air rhy gryf—colli'r gwahaniaeth dros amser rhwng cymwysterau galwedigaethol ac academaidd fel bod y ddau lwybr yn cael eu hystyried yr un mor dderbyniol?

Lywydd, rwy'n falch iawn fod yr Aelod wedi cydnabod, yn y mesurau atebolrwydd interim, fod cymwysterau galwedigaethol yn cyfrif tuag at sgôr capio 9. Felly, ni cheir unrhyw anghymhelliad i ysgolion allu cynnig y cyrsiau hyn i ddisgyblion, os mai dyna yw'r peth iawn i'r plant hynny. Rwy'n falch iawn o roi sicrwydd i'r Aelod fod pob un o'r pedair ysgol uwchradd yn sir Fynwy yn bodloni gofyniad y Mesur dysgu a sgiliau, a bod y dewis hwnnw ar gael i ddysgwyr yn ei ardal. Er enghraifft, yn Ysgol Gyfun y Brenin Harri VIII, yn y Fenni—y cefais y fraint o ymweld â hi ar ddiwrnod y canlyniadau TGAU, a dathlu'r set orau erioed o ganlyniadau TGAU yn yr ysgol honno gyda hwy—mae dysgwyr yn yr ysgol benodol honno'n cael cynnig wyth cwrs galwedigaethol yng nghyfnod allweddol 4. Ond mae'r Aelod yn iawn—mae angen i ni wneud mwy weithiau i oresgyn canfyddiadau o werth cyrsiau galwedigaethol. A dyna pam ein bod ar hyn o bryd yn treialu dull newydd o roi gwybodaeth a chyngor i blant a phobl ifanc, fel y gallwn sicrhau bod pob plentyn yn gwneud y dewisiadau cywir ar sail dealltwriaeth a gwybodaeth go iawn y gall cymwysterau galwedigaethol eu helpu i gyflawni eu dyheadau gyrfaol a chyflawni eu potensial.

Weinidog, yn eich ateb i gwestiwn Nick Ramsay, rwy'n awyddus iawn ac yn falch iawn o glywed eich bod yn cydnabod mewn gwirionedd fod addysg alwedigaethol yn gyfwerth â llwybrau academaidd. Ac mae'n drueni nad oes digon o bobl ifanc—neu eu rhieni yn enwedig, weithiau—yn deall yr un peth. Oherwydd er mwyn sicrhau bod gennym y statws cydradd hwnnw, er mwyn sicrhau bod y sgiliau rydym eu hangen yng Nghymru ar gael i bobl—ac i bobl ifanc yn benodol—mae angen i ni hefyd addysgu rhai o'r genhedlaeth hŷn, a'r rhieni, i sicrhau eu bod hwythau'n deall hynny hefyd. Oherwydd mae llawer o bobl, dros yr 20 mlynedd diwethaf, wedi llyncu'r neges, 'Addysg uwch, dyna'r ffordd ymlaen.' Ond mae yna gymysgedd ar gael mewn gwirionedd, ac mae'r ddau gymhwyster yr un mor haeddiannol â'i gilydd—galwedigaethol ac academaidd. Ac ni ddylid eu hystyried fel llwybrau ar wahân, ond fel llwybr sengl gyda chanlyniadau gwahanol ar y diwedd, efallai, ond canlyniadau cyfartal yn y pen draw. Felly, a wnewch chi hefyd ehangu'r trafodaethau rydych yn eu cael gyda phobl ifanc i gynnwys eu rhieni, i sicrhau bod rhieni'n deall pwysigrwydd y ddau lwybr, ansawdd y ddau llwybr, a'r canlyniadau y gall plant eu cyflawni yn eu gyrfaoedd hirdymor mewn gwirionedd?

Yn sicr. Mae David Rees yn gwneud pwynt pwysig iawn am y ffactorau sy'n dylanwadu ar blant wrth ddewis pa gyrsiau i'w hastudio yn yr ysgol neu mewn colegau. Yn aml, mae plant yn gwrando ar eu cyfoedion—mae ganddynt ddiddordeb mawr mewn deall beth y mae eu cyfoedion yn ei wneud—ond yn amlwg mae rhieni a theulu yn ddylanwad enfawr wrth helpu plant i wneud penderfyniadau. Fel rhan o gynllun peilot Gatsby, sy'n cael ei ddarparu yn ardal awdurdod lleol Rhondda Cynon Taf ar hyn o bryd, ac sy'n ceisio profi a gwella'r system wybodaeth a chyngor, mae'r ysgolion hynny yn gweithio nid yn unig gyda disgyblion ond gyda chyflogwyr lleol a chyda rhieni i allu sicrhau bod plant yn dod i gysylltiad â'r ystod eang o ddewisiadau sydd ar gael iddynt a chydnabod nad yw dilyn cwrs galwedigaethol yn 14 oed yn rhwystr i lefelau astudio uwch. Yn wir, mae dilyn cwrs galwedigaethol rhwng 16 a 18 oed yn ffordd gwbl arferol i chi fynd ymlaen wedyn i astudio cwrs gradd neu brentisiaeth lefel uwch, os mai dyna y dymunwch ei wneud.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf—Suzy Davies. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, yr wythnos diwethaf, gwnaeth y Gweinidog Cyllid ddatganiad yn nodi ei barn am oblygiadau cylch gwariant 2019 Llywodraeth y DU i Gymru, ac yn hwnnw cadarnhaodd farn y Llywodraeth y dylid seilio penderfyniadau gwariant y gyllideb ar wyth maes blaenoriaeth. Pam nad yw addysg oedran ysgol yn un o'r meysydd blaenoriaeth hynny?

Yr hyn y cyfeiriai'r Gweinidog ato yw'r meysydd blaenoriaeth trawsbynciol sydd gan y Llywodraeth. Mae un o'r rheini'n cynnwys y blynyddoedd cynnar. Mae'r blynyddoedd cynnar yn rhan o'n system addysg. Fy mlaenoriaeth yw sicrhau bod gan ysgolion y gyllideb orau sy'n bosibl. Mae'r Gweinidog Cyllid wedi cyhoeddi, a ninnau bellach wedi cael rhywfaint o fanylion am ein cyllideb refeniw, y byddwn yn cyflwyno'r gyllideb ar gyfer y Llywodraeth gyfan yn gynt, ym mis Tachwedd.

O gofio'r newidiadau enfawr a fydd yn digwydd mewn ysgolion, yn enwedig gyda'r newid yn y cwricwlwm a'r paratoadau ar gyfer hynny, ond hefyd y cwynion hirsefydlog a difrifol iawn a wneir gan ysgolion yn awr am eu cyllid uniongyrchol, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy siomi nad wyf wedi gweld hynny'n fwy penodol yn themâu trawsbynciol y Llywodraeth, oherwydd, wrth gwrs, os na chewch addysg yn iawn, mae'n effeithio ar bob maes gwariant arall wrth inni symud ymlaen.

Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r hwb o 2.3 y cant yn uwch na chwyddiant i floc Cymru. Disgwylir y bydd dros £2 biliwn yn dod i Lywodraeth Cymru o gyllideb ysgolion y DU hefyd—ysgolion yn benodol, nid addysg. Mae hynny dros dair blynedd, ac rwy'n derbyn bod y setliad blynyddol yn gyfyngiad ar gynllunio. Rydych wedi gweld adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar gyllid i ysgolion, a ddaeth i'r casgliad fod perygl real ac uniongyrchol iawn o gyllid annigonol i ysgolion. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog llywodraeth leol yn cyflwyno'r achos dros sicrhau mwy o arian i'w phortffolio, mwy o arian i gynghorau. A fyddwch yn gadael y gwaith o ddod o hyd i'r cyllid uniongyrchol ychwanegol sydd ei angen ar ysgolion iddi hi?

Rwy'n ddiolchgar fod yr Aelod wedi cydnabod yr anawsterau sy'n wynebu Llywodraeth Cymru yn sgil penderfyniad ei chymheiriaid yn San Steffan i roi cyllideb ddangosol ar gyfer un flwyddyn yn unig i addysg, tra'u bod wedi bod mor garedig â rhoi cyllideb ddangosol tair blynedd i'r system addysg yn Lloegr, ac mae hynny, yn wir, yn gwneud pethau'n anos i ni.

Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol fy mod wedi croesawu gwaith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar gyllid addysg. Rwyf wedi derbyn holl argymhellion adroddiad y pwyllgor hwnnw, gan gynnwys adolygiad o gyllid addysg yng Nghymru. Pan drafodir yr adroddiad hwnnw yn ddiweddarach y tymor hwn, edrychaf ymlaen at roi rhagor o fanylion i'r Aelodau ynglŷn â sut y byddwn yn ymateb yn llawn i hynny.

O ran y gyllideb eleni, mae'r Gweinidog llywodraeth leol a minnau'n cytuno bod yn rhaid sicrhau bod awdurdodau lleol, sef prif ffynhonnell cyllid ein hysgolion, yn ogystal â'r maes addysg yn ei gyfanrwydd, yn cael blaenoriaeth.

Rwy'n ddiolchgar am yr ymateb hwnnw, Weinidog, oherwydd er ein bod yn cydnabod mai'r awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am y rhan fwyaf o'r cyllid uniongyrchol, pryder y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fel y gwyddom, yw nad yw'r cyllid hwnnw wedi'i ddiogelu mewn unrhyw ffordd. Pan fyddwch yn cynhyrchu canlyniadau eich adolygiad, ac yn ymateb i'r ddadl mewn gwirionedd, bydd yn ddiddorol iawn gweld a fyddwch mewn sefyllfa i ddweud sut y gellir diogelu unrhyw gyllid uniongyrchol o fewn cyllideb well, gobeithio, i awdurdodau lleol.

Rwyf am ofyn rhywbeth gwahanol i chi yn awr, oherwydd y penwythnos hwn gwelsom sylw yn y cyfryngau i bryderon ynghylch cynnwys gwersi addysg rhyw i blant ifanc iawn mewn rhannau o Loegr. Gwn fod gwneud addysg grefyddol ac addysg rhyw yn rhan orfodol o'r cwricwlwm newydd yn benderfyniad dadleuol eisoes, ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i, hyd yn oed, yn teimlo ychydig yn anghyfforddus am y potensial o dynnu sylw plant chwech oed at fastyrbio, yn enwedig pan fyddwn ni hefyd yn gofyn iddynt ddeall a siarad yn agored am unrhyw gyffwrdd amhriodol gan oedolion. Nawr, nid oes syniad gennyf pa mor gywir yw'r adroddiadau hyn, ond rwy'n credu y byddai teuluoedd ac athrawon ledled y wlad yn gwerthfawrogi datganiad gennych chi i dawelu eu meddyliau am yr hyn y credwch chi y dylai addysg rhyw sy'n addas i'r oedran ei gynnwys yng Nghymru.

Mae'r Aelod yn llygad ei lle; os ydym am gyflawni nodau cwricwlwm a arweinir gan ddiben, ac os ydym am sicrhau bod pob plentyn sy'n gadael ein hysgolion yn hapus ac yn iach, yna credaf fod addysg rhyw a pherthnasoedd sy'n addas i oedran a datblygiad yn ffordd bwysig o gyflawni dibenion ein cwricwlwm. Yn amlwg, mae hwn yn bwnc sensitif, ac mae'r Aelod yn iawn i ddweud bod problem yn codi mewn perthynas ag amddiffyn plant hefyd. Ond rwyf am ei sicrhau hi a phob Aelod yma, a'r gymuned ehangach yn wir, y bydd cynnwys addysg rhyw a pherthnasoedd yn cael ei ddatblygu mewn modd sensitif a gofalus iawn, gyda'r cyngor gorau gan weithwyr proffesiynol a'r rhai sydd wedi cynghori'r Llywodraeth hyd yn hyn ar yr angen i sicrhau bod addysg rhyw a pherthnasoedd ar gael i blant yng Nghymru.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Diolch, Lywydd. Mae'r Blaid Lafur wedi dweud y byddan nhw'n cael gwared ar ysgolion preifat, gan ailddosbarthu eu heiddo i'r wladwriaeth. Fe basiwyd cynnig yn eu cynhadledd i integreiddio ysgolion preifat i sector y wladwriaeth. O gofio mai dim ond 2.2 y cant o blant Cymru sy'n cael eu dysgu mewn ysgolion preifat, ydych chi'n cytuno mai mater gweddol hawdd byddai symud yn syth i gael gwared ar ysgolion preifat yng Nghymru?

Nid oes gennyf unrhyw gynlluniau i gael gwared ar ysgolion preifat yng Nghymru.

Iawn. Wel, fydd hi'n ddiddorol iawn clywed y drafodaeth—neu, mi fyddai'n ddiddorol petawn ni'n cael clywed y drafodaeth yn y Cabinet efo'ch cyd-Aelodau Llafur ynghylch hynny, lle mae yna arweiniad clir yn dod gan eu cynhadledd nhw. Felly, diddorol clywed eich ymateb chi yn fanna.

Mi fyddai Llafur hefyd yn ymgyrchu i ddileu statws elusennol oddi ar ysgolion preifat, a dwi'n nodi bod ymgynghoriad yn mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru ar hyn a dwi'n edrych ymlaen at weld ysgolion preifat yn talu trethi. Mae hyn, wrth gwrs, yn codi cwestiynau am Ysgol Gymraeg Llundain, a dwi'n edrych ymlaen at weld sut rydych chi'n bwriadu cynnal y gallu i deuluoedd Cymraeg gael addysg cyfrwng-Cymraeg yn y brifddinas.

Troi at fater arall, mae Suzy Davies wedi cyfeirio'n rhannol at hyn, ond, yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yr wythnos diwethaf, fe sonioch chi fod yna lobi gryf, neu o leiaf ymateb cryf, yn erbyn cynnwys addysg grefyddol ac addysg cyd-berthynas a rhywioldeb fel rhan statudol o'r cwricwlwm newydd, a hynny heb hawl gan rieni i dynnu eu plant yn ôl o'r gwersi hynny. Dwi yn mawr obeithio nad ydych chi yn meddwl ildio i'r pwysau yma a'ch bod chi'n cytuno efo fi bod rhain yn ddau faes hollbwysig i'w cadw'n faterion statudol yn y cwricwlwm newydd wrth inni anelu at greu dinasyddion iach a hyderus, a chymdeithas sy'n parchu amrywiaeth.

Wel, yn ffodus i ni, Lywydd, mae addysg wedi'i datganoli ac nid oes angen cynhadledd plaid yn Brighton na Bournemouth yn wir i ddweud wrthym sut i weithredu ein system addysg. Nid wyf yn gweld unrhyw broblemau gydag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i barhau i gefnogi addysg cyfrwng Cymraeg yn Llundain. Gwyddom fod nifer o'r teuluoedd hynny'n dychwelyd i Gymru ac yn gosod eu plant mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yma, ac nid oes gennyf gynlluniau i newid y gefnogaeth i hynny. A gallaf sicrhau'r Aelod nad oes gennyf unrhyw gynlluniau i newid fy meddwl mewn perthynas â natur statudol addysg grefyddol neu addysg rhyw a pherthnasoedd yn ein diwygiadau i'r cwricwlwm.

Da iawn. Dwi'n falch iawn o glywed yr ateb olaf yna, beth bynnag. 

Troi at fater arall, sef polisïau teithio i'r ysgol, mewn ymateb i bwyntiau a godwyd gan Llyr Gruffydd yr wythnos diwethaf, fe ddywedodd Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol fod yna—a dwi'n dyfynnu—refresh yn mynd i fod i Fesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 a gallwn ddisgwyl hynny yn yr hydref. Mae yna esiamplau o'r angen i greu newid yn codi ar draws Cymru, yn enwedig o safbwynt y disgyblion mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Yn Fflint, er enghraifft, mae hi'n siomedig bod y cabinet yn fanno yn mynd i fod yn codi tâl ar fyfyrwyr chweched dosbarth ar gyfer eu trafnidiaeth i'r ysgol, sy'n benodol yn effeithio ar fyfyrwyr chweched dosbarth Ysgol Maes Garmon, ac mae yna bosibilrwydd y bydd rhieni yn wynebu cynnydd o 400 y cant yn y gost o anfon plant i chweched dosbarth cyfrwng Cymraeg yng Nghastell-nedd Port Talbot.

Mae'r materion yma mewn perig o danseilio unrhyw fuddsoddiad mewn addysg cyfrwng Cymraeg ac ymdrechion i gyrraedd at y filiwn o siaradwyr. Felly, a fedrwch chi ymhelaethu ar yr hyn a ddywedodd Gweinidog y Gymraeg am y bwriad yma i edrych ar bolisïau teithio i'r ysgol? Pryd a sut fydd unrhyw adolygiad yn digwydd? A oes yna ffordd i bobl fedru rhoi eu barn drwodd yn ystod yr adolygiad yma, ac ai'r nod, mewn gwirionedd, ydy cryfhau hygyrchedd ein disgyblion at addysg cyfrwng Cymraeg?

Bydd yr Aelod yn ymwybodol nad yw cludiant i'r ysgol, yn rhyfedd braidd, yn rhan o fy mhortffolio, mae'n rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod, Ken Skates. Ond mae Ken Skates, Eluned Morgan, Julie James a minnau'n gweithio ar y cyd ar ateb polisi i'r sefyllfa rydym ynddi. Mae newidiadau yn sir y Fflint a Chastell-nedd Port Talbot wedi bod yn peri pryder i mi. Deallaf fod y polisi yng Nghastell-nedd Port Talbot wedi'i ohirio ar hyn o bryd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr.

Yn achos trafnidiaeth ôl-16, ni ellir gwadu'r ffaith bod plant yn gorfod teithio pellteroedd sylweddol i gael mynediad at ddarpariaeth ôl-16 cyfrwng Cymraeg. Dylem sicrhau polisi trafnidiaeth sy'n caniatáu iddynt ddilyn eu continwwm addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, ac ni ddylem osod rhwystrau yn ffordd eu gallu i wneud hynny, a dyna pam fod y Llywodraeth wedi ymrwymo i edrych ar ateb polisi i'r broblem hon.

Diolch, Jayne. Er mwyn cefnogi ysgolion i wneud penderfyniadau effeithiol ynglŷn â'u polisïau gwisg ysgol, rwyf wedi datblygu canllawiau statudol newydd ar gyfer ysgolion a chyrff llywodraethu ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Nod y canllawiau hyn yw annog dull gweithredu mwy cyson ar draws pob ysgol yng Nghymru er mwyn sicrhau bod gwisgoedd ysgol yn fforddiadwy.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae fforddiadwyedd gwisgoedd ysgol yn fater o bwys mawr i lawer o rieni ledled Cymru, ac rwy'n gwybod bod grant datblygu disgyblion Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo teuluoedd ar incwm isel i brynu gwisgoedd ysgol newydd. Rwy'n siŵr eich bod wedi gweld rhai o'r enghreifftiau gwych o rieni mewn rhannau o Gymru yn creu systemau rhoddion llwyddiannus, gan alluogi rhieni i ailgylchu hen wisgoedd ysgol a'u gwerthu i rieni eraill am ran fach o'r pris. Nid yn unig y mae hyn yn helpu teuluoedd, ond mae'n helpu'r amgylchedd hefyd, drwy arbed y dillad rhag mynd i safleoedd tirlenwi. A wnaiff y Gweinidog gymeradwyo'r gwaith hwn? Sut y byddwch yn sicrhau y bydd yr arferion cyson a grybwylloch yn cael eu lledaenu i bob awdurdod lleol yng Nghymru?

Diolch am hynny, Jayne. Rydych yn iawn—mae hon yn broblem go iawn i lawer o rieni ledled Cymru. Dyna pam ein bod wedi cynyddu'r arian sydd ar gael i gefnogi rhieni drwy'r grant datblygu disgyblion, gan roi cymorth i 14,000 o ddysgwyr ychwanegol ar ddechrau'r flwyddyn academaidd hon. Ond mae hefyd yn gywir i ddweud—a bydd llawer ohonom sy'n rhieni yn gwybod yn iawn pa mor gyflym y mae plant yn tyfu, ac weithiau nid oes dim o'i le ar y dillad, ac mae'n drueni mawr na all pobl eraill fwynhau'r fantais o ddefnyddio'r dillad hynny.

Felly, yn ein canllawiau statudol, rydym yn tynnu sylw ysgolion a chyrff llywodraethu at y ffaith bod yna lawer o siopau dillad ysgol ail-law neu drefniadau cyfnewid dillad llwyddiannus iawn yn bodoli, mentrau sydd, fel y dywedwch, yn dda i sefyllfa ariannol rhieni unigol, ond mae hefyd yn wirioneddol bwysig i'n hamgylchedd. Fel rhan o'r canllawiau statudol, rydym yn tynnu sylw ysgolion at yr arferion da hynny ac yn annog llawer mwy ohonynt i wneud hynny yn eu hysgolion.

Rwy'n croesawu cyhoeddiad y canllawiau statudol a ddaeth i rym ar ddechrau'r mis, ac mae'n gwneud y wisg ysgol yn fwy fforddiadwy, yn fwy hygyrch ac yn niwtral o ran rhywedd. Er bod mwy o hyblygrwydd o fewn y system, gellir gorfodi'r rhai sy'n cael grantiau i fynd at un cyflenwr yn unig; mae hynny'n wir yn achos un ysgol yn fy etholaeth yn y Rhondda. Gwn hefyd nad yw rhai ysgolion yn rhoi caniatâd i'r logo gael ei frodio ar ddillad generig, sef yr opsiwn mwyaf economaidd yn aml, a rhywbeth sy'n arbennig o bwysig i deuluoedd ar incwm isel. Felly, a oes angen ailedrych ar eich canllawiau statudol er mwyn rhoi mwy o hyblygrwydd i rieni, p'un a ydynt yn cael grant ai peidio?

Mae'r canllawiau statudol a ddaeth i rym ar ddechrau'r flwyddyn academaidd hon yn berthnasol i wisgoedd ysgol yn gyffredinol, p'un a ydych yn cael grant ar gyfer eich gwisg ysgol ai peidio. Yn wir, mae'n tynnu sylw ysgolion at y ffaith y dylent fod yn gallu cynnig amrywiaeth o opsiynau sy'n caniatáu i rieni wneud dewisiadau unigol. Ac o ran eitemau wedi'u brodio neu eu brandio, mae'n gofyn i ysgolion gwestiynu a oes angen hynny go iawn—felly a oes angen i chi gael crys polo wedi'i frandio, neu a yw crys polo plaen yn lliwiau'r ysgol yn briodol? Unwaith eto, mae gofyn i gyrff llywodraethu gwestiynu a yw'r gallu i frodio neu i brynu clwt y gellir ei wnïo ar ddilledyn, yn hytrach na chyfeirio pobl at siop unigol—dylai'r rheini fod yn bethau y mae cyrff llywodraethu yn eu hystyried wrth greu eu polisi gwisg ysgol, yn ogystal â meddwl am yr effaith a gaiff ar deuluoedd unigol. Yn aml, mae ffyrdd rhatach i deuluoedd brynu gwisg ysgol os rhoddir yr hyblygrwydd hwnnw iddynt, a dyna beth y mae'r canllawiau statudol yn annog cyrff llywodraethu i'w wneud: darparu'r hyblygrwydd hwnnw yn hytrach na rhai o'r opsiynau cyfyngol hyn sy'n ychwanegu at y gost i deuluoedd.

Weinidog, i ategu gwestiwn Leanne Wood, rwy'n eich cefnogi'n llwyr yn eich nod clodwiw o gadw cost gwisgoedd ysgol i lawr. Fodd bynnag, sylwaf fod eich canllawiau'n caniatáu i ysgolion benderfynu a yw eu logos yn gwbl angenrheidiol. Credaf fod logos yn mynegi cenhadaeth ac ysbryd ysgol, ac yn destun balchder i ddisgyblion, rhieni a staff, ac yn creu ymdeimlad o gymuned ymhlith plant yr ysgolion hynny. O gofio hyn, a fyddech yn ymuno â mi i annog cynifer o ysgolion â phosibl i gadw eu logos fel symbol o'u hunaniaeth? Diolch.

Fel Gweinidog, nid fy rôl i yw dweud wrth ysgolion unigol beth y gallant ei gael a'r hyn na allant ei gael ar eu gwisg ysgol. Fy rôl i fel Gweinidog yw cyhoeddi'r canllawiau statudol, ac rydym wedi gwneud hynny, ac annog llywodraethwyr ysgolion i feddwl am fforddiadwyedd wrth gynllunio'u polisi gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Yn wir, rydym yn gofyn i ysgolion gwestiynu a yw'n briodol neu'n angenrheidiol i bob dilledyn gael logo arno. Rwy'n cofio pan oedd fy mhlant yn yr ysgol gynradd, pan oeddwn yn arfer eu hanfon i'r ysgol mewn crys polo gwyn generig ac roedd ganddynt logo ar eu crys chwys. Nid oeddwn yn credu bod angen cael logo ar y ddau ddilledyn. Yr hyn a ddywedwn wrth ysgolion yw, 'Meddyliwch—cyn i chi wneud y rheolau hyn, meddyliwch am fforddiadwyedd i'ch holl rieni'. Rwy'n cytuno bod gwisgoedd ysgol yn gallu rhoi ymdeimlad o hunaniaeth, a'u bod yn gallu cynnig llawer o fanteision i ysgolion, ond wrth lunio polisi gwisg ysgol, byddwch yn ymwybodol o'r beichiau ariannol ychwanegol y gallech fod yn eu gosod ar y rhieni hynny, a beth y gall hynny ei olygu i lesiant plant yn eu hysgolion a allai fod yn wirioneddol bryderus ynglŷn â gallu eu rhieni i fforddio'r cit cyfan a'r wisg y mae disgwyl iddynt eu prynu. Oherwydd, os yw llesiant plant yn cael ei niweidio, gwyddom fod hynny'n cael effaith niweidiol ar eu dysgu.

Mae ein cynllun addysg wledig yn nodi ein hymagwedd tuag at ysgolion gwledig, gan gyfuno gweithredoedd o genhadaeth ein cenedl. Mae hyn yn cynnwys ein grant ysgolion bach a gwledig, sydd o fudd i dros 400 o ysgolion, a'n prosiect peilot e-sgol, sy'n cael ei gyflwyno i awdurdodau lleol ac ysgolion eraill ledled Cymru.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Mae rhieni pryderus yn Llandrillo, Corwen wedi cysylltu â mi i ddweud bod ysgol y pentref, Ysgol Gynradd Llandrillo, wedi cael ei huno ag ysgol Cynwyd. Mae fy nghwestiwn heddiw'n ymwneud â'r sefyllfa sy'n codi pan nad yw'r ysgolion newydd a grëir o ganlyniad i uno a rhesymoli'n gallu parhau i ymdopi â'r galw cynyddol pan fyddant yn dioddef o ganlyniad i'w llwyddiant eu hunain. Mae hyn yn creu rhwyg mewn dau bentref gwledig. Yn Llandrillo, mae adeilad yr hen ysgol yn wag, ac rwy'n deall bod gormod o alw am leoedd yn yr ysgol newydd ac nad yw plant lleol yn cael yr addysg cyfrwng Cymraeg sydd ei hangen arnynt. Pa gamau y gallwch eu cymryd i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon?

Wel, nid mater i Lywodraeth Cymru yw cynllunio darpariaeth lleoedd mewn ysgolion; mater i'r awdurdod addysg lleol ydyw, a dylai'r Aelod rannu ei phryderon â'r awdurdod lleol hwnnw yn gyntaf. O ran addysg cyfrwng Cymraeg, mae meddwl bod rhieni sydd eisiau'r cyfle hwnnw i'w plant yn cael eu hamddifadu o'r cyfle yn peri pryder mawr i mi. Mae hwnnw'n destun pryder mawr i mi. Dylai rhieni allu arfer eu hawl i addysg cyfrwng Cymraeg i'w plant os ydynt yn dymuno gwneud hynny. Os nad yw'r Aelod yn cael unrhyw lwc wrth gyfathrebu â'r awdurdod lleol, byddaf yn hapus iawn i dderbyn gohebiaeth ganddi ar y mater.

Weinidog, gyda'r cod ad-drefnu ysgolion, fel y'i diwygiwyd, pan fo achosion busnes yn dod gerbron Llywodraeth Cymru i'w cymeradwyo, pa bwyslais y mae'r Gweinidog yn ei roi ar y gorchmynion polisi y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith ar y cam hwnnw yn y broses? Neu ai'r unig beth a wnewch yw edrych ar yr ystyriaethau ariannol mewn perthynas â chais o'r fath? Buaswn yn hoffi deall i ba raddau'n union y caiff menter bolisi ei phwyso a'i mesur pan gaiff yr achos busnes ei gymeradwyo, yn y pen draw, gan Lywodraeth Cymru ar gyfer datblygiadau ysgol newydd.

Wel, ceir meini prawf clir iawn wrth benderfynu rhoi cyllid ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain i unrhyw awdurdod lleol ar gyfer eu prosiect. Gwneir hynny gan fwrdd annibynnol sy'n gwneud argymhellion i'r Gweinidog. Prif ddiben cronfa ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain yw sicrhau bod cymaint o blant â phosibl yn cael eu haddysg mewn adeiladau sy'n addas i'r diben ac sy'n gallu cyflwyno ein cwricwlwm newydd yn effeithiol iawn, a mynd i'r afael â chyflwr gwael iawn yr adeiladau y mae'r plant a'r athrawon yn gweithio ynddynt ar hyn o bryd mewn rhai achosion, mewn rhai ysgolion. Ond nid yw'n gywir dweud bod yn rhaid i chi gau ysgol er mwyn cael mynediad at y gronfa honno. Mae llawer iawn o enghreifftiau ledled Cymru lle y cafodd darpariaethau tebyg am debyg eu rhoi ar waith. Ond os oes gan yr Aelod broblem benodol, rwy'n siŵr y bydd yn gallu ei chrybwyll yn un o'i gyfarfodydd cyngor sir Bro Morgannwg.

Diolch am eich cwestiwn, Mr Hamilton. Rwy'n cyfarfod â'r consortia addysg rhanbarthol bob blwyddyn fel rhan o sesiynau gwerthuso a gwella rheolaidd. Rwy'n disgwyl cyfarfod â hwy eto yr hydref hwn. Mae fy nghyfarwyddwr addysg yn cyfarfod yn rheolaidd â phob rhanbarth ac yn rhoi adborth iddynt. Rwyf hefyd yn cyfarfod â'r rhanbarthau'n unigol i drafod materion o bwys pan fyddant yn codi.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Fe fydd yn cofio nad oedd arweinydd cyngor Castell-nedd Port Talbot yn canmol y consortiwm gwella yn ei ardal i'r cymylau beth amser yn ôl. Dywedodd iddo gael ei sefydlu i wella ysgolion ond bod y gwrthwyneb wedi digwydd: nid yw'r ysgolion yr oedd angen eu gwella wedi gwella, ac mae'r ysgolion a oedd yn gwneud yn dda wedi gwaethygu. Dywedodd y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau fod y consortia'n dyblygu cyllid a swyddogaethau a ddarperir gan yr awdurdodau addysg lleol, ac maent wedi dweud bod hyn yn costio £450 miliwn. Pan ymddangosodd y Gweinidog gerbron y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg rai misoedd yn ôl, dywedodd fod sicrhau arian i reng flaen yr ysgol yn flaenoriaeth, ac os nad oes digon o arian yn cyrraedd yno, onid yw'n bryd i'r Cynulliad wneud rhywbeth yn ei gylch? Os nad yw'r arian yn cyrraedd yr ysgolion a'r disgyblion, onid yw'n bryd cael gwared ar y cwango hwn o reolwyr, ymgynghorwyr, aparatshiciaid a jargon a grëwyd gan y Cynulliad fel y gall yr arian fynd yn uniongyrchol i gynghorau lleol sydd wedi'u hethol yn gyfan gwbl ac sydd mewn sefyllfa well efallai i amcangyfrif anghenion y cymunedau ysgol yn eu hardaloedd?

Lywydd, mae'n siomedig nad yw Mr Hamilton fel pe bai'n deall trefniadau llywodraethu'r consortia rhanbarthol. Mae'r consortia'n gweithio ar ran awdurdodau lleol i arwain, trefnu a chydlynu'r gwelliannau mewn ysgolion ar draws y rhanbarth. Sefydlodd awdurdodau lleol y gwasanaeth gwella ysgolion rhanbarthol yn 2014 o dan y model cenedlaethol ar gyfer gweithio'n rhanbarthol. Dylwn bwysleisio nad yw consortia rhanbarthol yn haen ychwanegol o fiwrocratiaeth. Lle byddant yn dilyn y model cenedlaethol, maent yn atgyfnerthu gweithgareddau gwella ysgolion eu hawdurdodau lleol cyfansoddol ac yn eu darparu ar sail ranbarthol.

Gallaf ddweud wrthych, Weinidog, fod athrawon a phenaethiaid rwy'n cyfarfod â hwy yn Aberconwy yn parhau i gwestiynu effeithiolrwydd a gwerth gwirioneddol y consortia rhanbarthol yn rheolaidd. Yn wir, lleisiwyd pryderon yn y pwyllgor yn ystod yr ymchwiliad cyllid, ac edrychaf ymlaen at adolygiad o'r consortia rhanbarthol. Pleidleisiodd Cyngor Castell-nedd Port Talbot i adael y consortiwm addysgol ERW, ac nid yw GwE hyd yma wedi cyrraedd nifer o dargedau yn ei gynllun busnes 2017-20. Mae'r rhain yn cynnwys yr angen i ddarparu arweinyddiaeth a rheolaeth dda, sicrhau bod ysgolion wedi'u paratoi'n dda i gyflwyno'r cwricwlwm newydd a sicrhau bod pawb yn gweithredu fframwaith sy'n sicrhau gwerth am arian yn gyson. Mae'r rheini'n ofynion sylfaenol i unrhyw gorff a ariennir gan drethdalwyr. Mae'r olaf yn amhosibl i fy ysgolion yn Aberconwy, oherwydd mewn gwirionedd, fel y mae llywodraethwyr yng Nghonwy wedi'i ddatgan heddiw, cânt eu torri i'r byw. Mae angen i arian ychwanegol gyrraedd ein hysgolion a'n disgyblion ar frys. Felly, a wnewch chi ymrwymo i groesawu unrhyw adolygiad posibl o'r consortia addysg yng Nghymru, ac a wnewch chi fod yn agored a chroesawu ac edrych ar unrhyw argymhellion a gyflwynir gennym a gweithio gyda ni fel pwyllgor, a sicrhau na cheir barn gul, o bosibl, o ran yr hyn yw'r consortia rhanbarthol, a ydynt yn dda, yn ddrwg neu heb fod yn gwneud gwahaniaeth? Gadewch i ni edrych ar hyn unwaith ac am byth, a gadewch i ni adael iddynt brofi eu bod yn effeithiol ac yn ddefnydd da o arian trethdalwyr.

Lywydd, mae'n amlwg nad yw'r Aelod wedi gweld fy ymateb ysgrifenedig i adroddiad y pwyllgor, lle y derbyniais holl argymhellion yr adroddiad hwnnw. Yn hytrach na chroesawu adolygiad, byddaf yn ei sefydlu.

Tynnwyd cwestiwn 6 [OAQ54353] yn ôl. Cwestiwn 7—Rhianon Passmore.

Diolch yn fawr iawn. Fel y nodwyd yn fy natganiad ar 17 Medi, mae'r swyddogaethau statudol a grëwyd gan Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 yn dechrau ym mis Ionawr 2021, a bydd y system ADY newydd yn dechrau fesul cam o fis Medi 2021 ymlaen. Cyflwynir y cod a'r rheoliadau gerbron y Cynulliad Cenedlaethol yn 2020 i'w cymeradwyo.

Diolch, Weinidog. Diolch am y cadarnhad, felly, y bydd y system anghenion dysgu ychwanegol yn dechrau fesul cam o fis Medi 2021 ymlaen. Yn wir, bydd athrawon, rhieni, addysgwyr ac undebau llafur addysg yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwrando ac wedi gweithredu'n adeiladol ar eu hadborth a'r nifer fawr o sgyrsiau a gafwyd. Ac rwy'n gwybod, Weinidog, eich bod yn credu'n angerddol ei bod yn hanfodol fod amser yn cael ei roi i wrando ac ymateb i'r safbwyntiau a gasglwyd yn ystod yr ymgynghoriad fel bod y cod a'r rheoliadau yn gwbl addas i'r diben. Weinidog, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau, wrth i'r broses hon symud yn ei blaen, y bydd deialog agored ac adeiladol yn parhau gyda phawb sydd â diddordeb i sicrhau'r llwyddiant gorau posibl pan ddaw'r system anghenion dysgu ychwanegol i rym?

Wel, mae'r Aelod yn gywir i ddweud ein bod wedi gorfod rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r ymateb a gawsom i'r cod drafft a diwygio ein hamserlen yn unol â hwnnw. Gallaf roi sicrwydd iddi hi a'r Siambr y byddwn yn parhau i weithio gyda'r holl randdeiliaid i fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd ac i sicrhau bod y system newydd yn effeithiol ac yn darparu'r newid sydd ei angen ar rieni a phlant. Mae fy swyddogion yn bwriadu cynnal cyfarfodydd a digwyddiadau gyda rhanddeiliaid allweddol dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf i fireinio agweddau penodol ar y cod lle y mynegwyd pryderon yn ystod y cyfnod ymgynghori. Os caf roi rhai enghreifftiau penodol o'r hyn y byddai hynny'n ei gynnwys: mewn perthynas â'r defnydd gofynnol o seicolegwyr addysg, y ffin rhwng yr ysgol a chynlluniau datblygu unigol a gynhelir gan awdurdodau lleol a gweithrediad systemau o fewn yr unedau cyfeirio disgyblion ac addysg Gymraeg y tu allan i'r ysgol yn fwy cyffredinol. Felly, dyna roi blas i'r Aelodau o'r meysydd gwaith penodol lle bydd yn rhaid i ni ymgysylltu unwaith eto â rhanddeiliaid i baratoi ar gyfer drafftio'r cod.

Lywydd, rwy'n atgoffa'r Siambr fy mod ar gorff llywodraethu dwy ysgol arbennig. Rydym yn nhir neb ar hyn o bryd. Rwy'n croesawu'r symudiad oddi wrth ddatganiadau, yn enwedig o ran yr hyblygrwydd sydd ei angen arnom. Mae gan blant amrywiaeth o broblemau weithiau, ac efallai na fydd rhai ohonynt yn cyrraedd trothwy'r datganiad. I ble y gallant fynd? Mae angen ymyriadau go iawn arnynt o hyd. Ond nodais sylwadau cytbwys SNAP Cymru, a oedd yn dweud ein bod yn y cyfnod anodd hwn rhwng dwy system, ac rwy'n pryderu na fydd rhai plant yn cael y cymorth addysgol y maent ei angen, ac mae'n rhaid i hynny fod—. Yn y flwyddyn nesaf, mae'n rhaid i ni bwysleisio y bydd y system sydd ar waith ar hyn o bryd yn parhau hyd nes y caiff ei disodli.

David, rydych yn hollol gywir. Mae awdurdodau addysg lleol wedi'u rhwymo gan y gyfraith fel y mae ar hyn o bryd, ac nid yw'r ffaith ein bod yn trosglwyddo i fframwaith ddeddfwriaethol newydd yn caniatáu iddynt beidio â rhoi sylw i anghenion plant sydd yn y system yn awr. Rwy'n disgwyl eu bod yn cymhwyso'r gyfraith i blant sydd ag ystod o anghenion addysgol arbennig fel y'i nodir ar hyn o bryd, ac ni allant anwybyddu'r plant hynny hyd nes y daw'r drefn ddeddfwriaethol newydd i rym. Rwyf wedi bod yn glir iawn yn fy ngohebiaeth â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gyda deiliaid portffolio addysg a chyfarwyddwyr addysg, y cyfarfûm â hwy fore dydd Gwener diwethaf ynglŷn â fy nisgwyliadau yn hyn o beth. Mae'n rhaid iddynt ddilyn y gyfraith fel ag y mae ar hyn o bryd, wrth i ni aros i gyflwyno'r gyfraith newydd.

Diolch, Hefin. Gwneuthum ddatganiad ysgrifenedig yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â chyflwyno asesiadau personol ar-lein ar 3 Medi. Erbyn diwedd tymor yr haf, roedd dros 268,000 o ddysgwyr wedi cwblhau asesiadau gweithdrefnol rhifedd ar-lein yn llwyddiannus. Yn dilyn gwaith datblygu a threialu helaeth, bydd asesiadau darllen ar gael i ysgolion o fis Hydref ymlaen.

Yn ogystal â hynny, bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod wedi ysgrifennu ati ar 16 Gorffennaf ar ran clwstwr o ysgolion ym mwrdeistref sirol Caerffili, yn enwedig Glyn-Gaer yn fy etholaeth. Roedd ganddynt bryderon am y ffordd y cynhelid y profion yn yr ysgol, y ffaith na allech gyflawni rhai gweithgareddau o fewn y profion, a bod y canlyniadau'n anodd i athrawon eu dehongli'n hawdd ac yn gyflym. Soniodd yn ei datganiad fod newidiadau wedi'u gwneud a bod gwelliannau wedi cael sylw. Ond gyda hynny mewn golwg, a allwch gadarnhau eich bod wedi cyfarfod â'r ysgolion a ysgrifennodd atoch, neu fod eich swyddogion wedi cyfarfod â'r ysgolion sydd wedi ysgrifennu atoch, a pha gamau a gymerwyd yn uniongyrchol gyda'r ysgolion hynny o ganlyniad?

Wel, rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am wneud y sylwadau y mae wedi'u gwneud ar ran y clwstwr hwnnw o ysgolion. Rydym wedi gweithredu ar yr adborth nid yn unig gennych chi, ond gan ysgolion eraill, a thros yr haf, gwnaethom nifer o welliannau i'r system a ddylai fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd yn eich llythyr. Drwy gyflwyno asesiadau fesul cam, gallwn ddefnyddio profiad yr asesiadau mathemateg i sicrhau nad ydym yn gwneud rhai o'r camgymeriadau hynny wrth i ni gyflwyno'r asesiadau darllen yr hydref hwn. Fel yr addawyd yn fy ymateb, mae swyddogion eisoes yn trafod gyda'r consortiwm rhanbarthol perthnasol i weld sut y gallant ymgysylltu orau â'r grŵp penodol hwnnw o ysgolion, ac mewn ymateb i'r gwahoddiad yn fy llythyr, deallaf fod athro o un o'r ysgolion eisoes wedi cadarnhau y bydd yn bresennol yng nghyfarfod nesaf y panel athrawon ar gyfer yr adolygiad o'r asesiad rhesymu rhifyddol ar-lein, a gaiff ei gynnal ym mis Hydref. Felly, mae'r athrawon hynny'n ymwneud yn weithredol â'r broses, ac rwy'n ddiolchgar iawn eu bod yn rhoi amser i wneud hynny; mae'n ddefnyddiol iawn.

Weinidog, rwyf innau hefyd yn croesawu'r gwerth y gall yr asesiadau ar-lein hyn ei ychwanegu at y rhaglen asesu y mae'r athrawon yn ymgymryd â hi, ond un o'r pryderon a godwyd gyda mi, wrth gwrs, yw bod rhywfaint o raniad digidol yn ein gwlad rhwng y plant na fyddant efallai'n cael cyfle i fod mor fedrus ag eraill wrth ddefnyddio cyfrifiadur ac nad oes ganddynt gyfrifiadur at eu defnydd yn eu cartref hyd yn oed, neu fynediad at fand eang yn eu cartref, lle bydd gan rai eraill, wrth gwrs, ac mae'n bosibl y gallai hynny roi mantais iddynt. Beth sydd wedi'i gynnwys yn y systemau hyn i sicrhau bod materion o'r fath yn cael eu hystyried yn y ffordd y caiff yr asesiadau hyn eu cynnal?

Yn gyntaf, bydd yr Aelod yn ymwybodol mai rhan gyntaf ein cwricwlwm newydd yw cyflwyno'r fframwaith cymhwysedd digidol ac felly, mae disgwyl i ysgolion fynd i'r afael â'r sgiliau hyn gyda'u holl ddisgyblion. O ran cyfleusterau technoleg gwybodaeth mewn ysgolion a sicrhau bod darpariaeth gyfartal yn gyffredinol, fe fyddwch yn ymwybodol fod y Llywodraeth wedi buddsoddi'n helaeth—degau o filiynau o bunnau—i sicrhau cysylltedd ar gyfer ein hysgolion. Rwy'n falch iawn o ddweud, ac rwy'n siŵr y bydd pob Aelod o'r Siambr yn falch o'i glywed, fod ein hysgol olaf yn sir Benfro, sef yr ysgol olaf yn y rhaglen heb ei chysylltu, wedi'i chysylltu erbyn hyn, ac wrth wneud hynny rydym hefyd wedi datrys rhai o'r materion cysylltedd cymunedol hefyd.

Felly, mae ein sylw bellach wedi troi at gefnogi ysgolion sydd â'r seilwaith TG yn eu hysgolion, a bydd yr Aelod yn ymwybodol fy mod, cyn toriad yr haf, wedi cyhoeddi prosiect buddsoddi cyfalaf gwerth £50 miliwn mewn technoleg addysg. Mae pob awdurdod lleol ar hyn o bryd yn cynnal arolygon o ysgolion unigol er mwyn i ni ddeall lle mae'r ysgolion arni gyda'u seilwaith o fewn eu hysgolion unigol, ac felly bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol wedyn, gyda'r £50 miliwn hwnnw, er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth yn gyfartal o fewn yr ysgolion.

Y tu allan i ysgolion, bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol o'r fargen y mae Llywodraeth Cymru wedi'i tharo i gyflenwi meddalwedd Microsoft Office i bob ysgol yng Nghymru, bargen y talwyd amdani gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r feddalwedd hefyd ar gael i ddisgyblion allu ei defnyddio ar ddyfeisiau yn y cartref, felly ni fydd yn rhaid i rieni brynu trwydded ar gyfer meddalwedd Microsoft Office a gall eu plant fewngofnodi yn y cartref. Unwaith eto, mae hynny'n helpu i ddatrys rhywfaint o'r rhaniad digidol hwn, os yw rhiant yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i arian i dalu am y trwyddedau hynny.

Y cwestiwn olaf, cwestiwn 9, Paul Davies.

Mae cronfa Llywodraeth Cymru i gefnogi addysg plant y lluoedd arfog yn helpu ysgolion i ddarparu cymorth ychwanegol i liniaru'r heriau y gall plant cymunedau'r lluoedd arfog eu hwynebu oherwydd ffordd o fyw filwrol eu teulu. Rwyf wedi neilltuo £250,000 ar gyfer ceisiadau y flwyddyn academaidd hon.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o'r galwadau gan grŵp trawsbleidiol y Cynulliad ar y lluoedd arfog i sefydlu premiwm disgyblion y lluoedd arfog yma yng Nghymru, a chredaf y byddai premiwm disgyblion y lluoedd arfog yn gwneud llawer i gefnogi'r plant sydd dan anfantais o ganlyniad i'r ffaith bod eu rhieni'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog, naill ai oherwydd eu bod yn adleoli'n aml neu oherwydd effaith gwasanaeth gweithredol. Gwn y byddai cefnogaeth ychwanegol yn cael ei chroesawu gan fod y lluoedd arfog yn chwarae rôl allweddol yn eich etholaeth chi, Weinidog, yn ogystal ag yn fy un i. Felly, a allwch chi ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno premiwm disgyblion y lluoedd arfog yma yng Nghymru, ac os nad ydyw, a allwch chi ddweud wrthym pa gymorth penodol ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i blant y lluoedd arfog yn ysgolion Cymru?

Lywydd, rwy'n effro iawn i'r problemau a wynebir gan blant teuluoedd sy'n gwasanaethu, a dyna pam ein bod wedi sicrhau bod y gronfa hon ar gael. Eleni, mae'r gronfa'n cefnogi tri phrosiect yn sir Benfro, ac rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn falch o hynny. Os nad yw'n ymwybodol o'r prosiectau unigol, rwy'n hapus i ysgrifennu ato gyda manylion yr ysgolion sy'n derbyn y grant hwnnw.

Rydym yn parhau i edrych ar anghenion ein cohort cyfan o blant wrth benderfynu ar gyllidebau addysgol, ac fe fydd yn ymwybodol o'r sefyllfa ariannol heriol y mae Llywodraeth Cymru ynddi. Rwy'n ymrwymedig i wneud yr hyn a allaf i ddod o hyd i adnoddau i gefnogi'r prosiectau sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac yn hollbwysig rwyf wedi dechrau ar y broses systematig ar gyfer dechrau casglu data ar blant teuluoedd y lluoedd arfog yn ein system addysg. Nid yw hwnnw'n cael ei gasglu ar hyn o bryd. Mae'n anodd iawn cadw golwg ar hyn a darparu'r dystiolaeth y byddem ei hangen i gefnogi buddsoddiad ychwanegol yn ein hysgolion. Rydym wedi dechrau ar y broses honno yn awr, lle bydd data cyfrifiadau ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion yn cael ei ddiwygio fel y gall ysgolion gofnodi plant teuluoedd milwrol, ac ar yr un pryd byddwn yn newid data CYBLD fel y gellir cofnodi teuluoedd sydd wedi mabwysiadu plant hefyd. Mae'n broses hirfaith—yn hwy nag y buaswn yn dymuno—ond mae'r broses honno wedi dechrau erbyn hyn, ac mae hynny'n golygu y bydd gennym ddata gwell fel y gallwn wneud penderfyniadau polisi gwybodus yn y dyfodol.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths.

Diolch am y cwestiwn. Gwneuthum y penderfyniad i wella diagnosis canser, a Chymru yw'r wlad gyntaf i gyflwyno'r llwybr canser sengl. Mae hwn yn adrodd ar yr amser y mae claf yn aros o'r amheuaeth gychwynnol o ganser hyd at ddechrau'r driniaeth. Mae ein data diweddaraf yn dangos bod 75.1 y cant o gleifion wedi dechrau triniaeth o fewn 62 diwrnod i'r amheuaeth gychwynnol o ganser.

Weinidog, ar gyfer yr wyth math mwyaf cyffredin o ganser, mae cyfraddau goroesi deirgwaith yn fwy pan geir diagnosis cynnar a phan gaiff ei ganfod yn y camau cynharaf yn hytrach nag yn y camau diweddaraf. Wrth gwrs, mae cleifion a'u teuluoedd yn dioddef yr artaith llwyr o'r amheuaeth o ganser i ddiagnosis un ffordd neu'r llall. Rwy'n croesawu'r hyn a grybwyllwyd gennych yn eich ymateb cychwynnol yn fawr, oherwydd mae hwnnw'n gynnydd gwirioneddol sy'n arwyddocaol ac yn bwysig iawn, ond gwn fod cyfyngiadau ar gapasiti yn parhau, megis prinder yn y gweithlu, ac mae hynny'n cyfyngu ar allu'r GIG i wneud diagnosis. Un o ofynion rhai o'r sefydliadau sy'n cynrychioli pobl â chanser a'u teuluoedd yw bod Llywodraeth Cymru yn cynnal archwiliad o staff diagnostig y GIG yng Nghymru ac yna'n mynd i'r afael â'r bylchau sy'n bodoli. A yw hynny'n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru'n ymrwymo iddo?

Mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud am ddiagnosis cynharach yn hollol gywir—mae'n rhan allweddol o'n strategaeth ar gyfer canser yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, bydd y llwybr canser sengl yn rhoi gwell syniad i ni o'r pethau sydd angen inni eu gwella ar draws y gwasanaeth. Bydd yna her mewn perthynas â'r gweithlu bob amser ac ni fydd triniaethau newydd neu dechnoleg newydd yn gallu ei datrys. Felly, bydd strategaeth y gweithlu y mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio arni yn ystyried y camau rydym eisoes yn eu cymryd wrth gwrs, er enghraifft yr academi ddelweddu a'r gwaith a drafodasom yma yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf ar wella gwasanaethau endosgopi, a bydd hyn i gyd yn cael effaith, nid yn unig ar yr hyn y gallwn ei wneud, ond ar ein hangen i gynllunio ar gyfer niferoedd y staff, a'u caffael wedyn. Felly, rwy'n credu y gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ein bod yn edrych ar niferoedd ein staff ar hyn o bryd. Bydd yr wybodaeth a gawn drwy weithredu'r llwybr canser sengl yn rhoi rhagor o wybodaeth i ni ac wrth gwrs, fe fyddwch yn gweld hynny pan fyddwn yn cyhoeddi'r strategaeth ddrafft ar gyfer y gweithlu y mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn gweithio arni gyda Gofal Cymdeithasol Cymru.

Weinidog, un targed sydd gan Gymru bellach mewn perthynas ag amser aros ar gyfer diagnosis o ganser a thriniaeth canser, ac rwy'n croesawu hynny. Fodd bynnag, mae'n hysbys nad oes gennym y capasiti o ran gwasanaethau diagnosis, ac mae eich Llywodraeth wedi methu cyrraedd ei thargedau ei hun ar gyfer amseroedd aros canser drwy'r llwybr brys ers 2008. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau'r buddsoddiad sylweddol hwn mewn cyfleusterau canser ledled Cymru i adeiladu'r capasiti sydd ei angen i gyrraedd y targed sengl newydd hwn ar gyfer diagnosis canser?

Wel, rwy'n credu bod llawer o'r hyn a ofynnodd yr Aelod wedi'i gynnwys yn fy ymateb i John Griffiths. Mae'n ffaith, pan fyddwch yn edrych ar amseroedd aros canser, ein bod wedi gwneud yn gymharol well na Lloegr. Os edrychwch ar ffigur newydd ein llwybr canser sengl, nid yw ond ychydig o bwyntiau canran yn is na'r hen darged a gynigid yn Lloegr, a hynny ar gyfer rhan o'r llwybr yn unig. A'r rheswm pam y cyflwynasom y llwybr canser sengl newydd oedd ein bod yn cydnabod bod arosiadau cudd yn y system o fewn y ffigur o 31 diwrnod. Felly, mae gennym ddarlun llawer mwy gonest o'n sefyllfa, ac rydym wedi buddsoddi yn y gorffennol ac yn parhau i fuddsoddi yn awr. Mae'n ffaith ein bod wedi buddsoddi 6.5 y cant yn y gyllideb i hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n mynd yn ôl at y pwyntiau a wneuthum i John Griffiths ynglŷn â chael strategaeth briodol ar gyfer y gweithlu, deall yr hyn rydym eisoes yn ei wneud a'r buddsoddiadau rydym eisoes wedi'u gwneud.

Nid yw GIG Cymru wedi mabwysiadu'r dull o weithredu y mae'r Aelod yn cyfeirio ato. Mae Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru wedi datblygu canllawiau i nodi nifer o driniaethau sy'n cynnig gwerth gwael am arian, yn aneffeithiol neu'n beryglus. Mae meddygon yn defnyddio eu crebwyll clinigol a rhagnodwyr eraill i gynnig yr opsiynau triniaeth gorau posibl i'w cleifion.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ganed y Gymraes wyth oed, Sofia Bow, gydag anhwylder genetig ffeibrosis systig, sy'n effeithio ar un o bob 2,500 o fabanod a gaiff eu geni. Mae'r Llywodraeth hon wedi gwrthod ariannu'r cyffuriau Orkambi a Symkevi, er bod profion wedi dangos eu bod yn gallu gwella iechyd yr ysgyfaint a lleihau'r angen am dderbyn cleifion i'r ysbyty, gan ddweud eu bod yn rhy ddrud, tra bod Llywodraeth yr Alban wedi llwyddo i negodi disgownt gyda'r gwneuthurwyr fel y gellir rhoi'r cyffuriau ar bresgripsiwn i ddioddefwyr yn yr Alban. Mae teulu Sofia yn ystyried gadael eu cartref yng Nghymru a symud i'r Alban fel y gall eu merch gael y driniaeth drawsnewidiol hon sydd ei hangen arni. Felly, a wnewch chi ddilyn esiampl GIG yr Alban yn awr a rhoi Orkambi a Symkevi ar bresgripsiwn? Os mai'r arian yw'r unig rwystr, ar ôl i chi benderfynu ar bris rhesymol am fywyd plentyn, a wnewch chi drefnu disgownt os bydd angen, neu a oes angen i Weinidog iechyd yr Alban wneud hynny ar eich rhan?

Rwy'n ofni bod cwestiwn yr Aelod yn gwyro oddi wrth ei chwestiwn cyntaf drwy beidio â chyfeirio at driniaethau sydd â blaenoriaeth glinigol isel a rhestr o driniaethau rhagnodadwy, ac mewn gwirionedd, mae'n gamddealltwriaeth sylweddol o'r sefyllfa mewn perthynas ag Orkambi.

Rwyf wedi dweud mewn gohebiaeth â'r holl Aelodau ac mewn datganiadau cyhoeddus fy mod yn dal i fynegi rhwystredigaeth ynglŷn â'r dewis y mae Vertex wedi'i wneud—gweithgynhyrchwyr Orkambi a Symkevi—i beidio ag ymgysylltu â'r broses arfarnu yma yng Nghymru. Nid mater o arian yn unig ydyw. I'r Aelodau yma, ond hefyd i'r teuluoedd sy'n gwylio ac yr effeithir arnynt yn uniongyrchol, mae hyn ymwneud â mwy nag arian yn unig; mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r amharodrwydd i gymryd rhan mewn proses i ddarparu tystiolaeth glinigol o effeithiolrwydd y meddyginiaethau hyn neu fel arall. A bod yn onest, pe baent yn gwerthu'r meddyginiaethau am £1 y tro, yn hytrach na £100,000 am bob triniaeth, byddai'n dal i fod angen i ni wybod beth yw effaith y feddyginiaeth.

O ran y fargen y maent wedi'i tharo yn yr Alban, ar ôl i'w proses arfarnu eu hunain yno beidio â chaniatáu mynediad at Orkambi, maent wedi mynd yn ôl a tharo bargen wahanol sy'n ddarostyngedig i gyfrinachedd masnachol. Nid wyf wedi gweld hynny, felly nid wyf mewn sefyllfa i gopïo'r un fargen na hyd yn oed i wneud sylwadau yn briodol ar y gwerth cymharol a roddir iddo.

Buaswn yn annog Vertex eto i ymwneud â'r broses arfarnu yma yng Nghymru fel y maent wedi nodi yn y gorffennol y byddent yn ei wneud, i beidio â rhoi teuluoedd yn y sefyllfa annymunol hon, ac i'n galluogi i ddeall yn iawn pa mor effeithiol yw'r feddyginiaeth sydd ganddynt ar gael, ac i ni wedyn wneud dewis sy'n seiliedig ar dystiolaeth briodol. Nid wyf eisiau i unrhyw deulu yng Nghymru gael ei roi yn y sefyllfa y mae'r Aelod yn ei disgrifio oherwydd bod cwmni fferyllol yn gwrthod cymryd rhan yn ein proses arfarnu uchel ei pharch ac sydd wedi'i deall yn dda.

Weinidog, rwy'n croesawu'r dull y mae Llywodraeth Cymru wedi'i fabwysiadu mewn perthynas â'r agenda gofal iechyd darbodus. Un o egwyddorion yr agenda honno yw, 'Peidiwch â gwneud dim heblaw'r hyn y gallwch ei wneud a gadewch i eraill wneud y pethau na allwch eu gwneud.' Wrth gwrs, un o'r ffyrdd y gellid diwygio'r GIG fyddai galluogi fferyllwyr ledled Cymru i wneud mwy o'r hyn sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd mewn meddygfeydd meddygon teulu. Heddiw yw Diwrnod Fferyllwyr y Byd. Beth sydd gennych i'w ddweud wrth y fferyllwyr ledled Cymru sy'n chwilio am gontract newydd er mwyn iddynt allu mynd i'r afael yn benodol â hyn unwaith ac am byth?

Fel y nodais o'r blaen wrth drafod gofal sylfaenol yn fwy cyffredinol yma, mae'r broses o ddiwygio contractau ym maes gofal sylfaenol, gan gynnwys fferylliaeth, yn rhan bwysig o'n gallu i gyflawni ein hamcanion cyffredin. Mewn gwirionedd, mae contractwyr fferyllol sy'n fferyllwyr cymunedol yma yng Nghymru yn cymryd rhan mewn sgwrs reolaidd ac adeiladol gyda'r Llywodraeth. Rwy'n disgwyl y bydd cam nesaf y contract fferylliaeth yn y dyfodol yn caniatáu inni fuddsoddi mwy yn nyfodol fferylliaeth ac mewn ystod ehangach o wasanaethau, ac mae'n bosibl y bydd rhai ohonynt, pwy a ŵyr, yn ffurfio rhan o'r cwestiynau y bydd Aelodau eraill yn eu gofyn yn ddiweddarach ar y papur trefn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gweinidog, ydych chi'n hapus efo ansawdd y wybodaeth sydd gennych chi am weithlu y gwasanaeth iechyd?

Nid wyf yn credu bod y data cyfredol sydd gennym ar y gweithlu yn caniatáu i ni gael y ffordd fwyaf cadarn o gynllunio ar gyfer y dyfodol. Mae hynny'n rhan o'r hyn rydym yn ei ystyried. Yn wir, cefais drafodaeth ar yr union bwynt hwn yn gynharach yr wythnos hon.

Diolch am hynny. Fel rydych chi'n gwybod, yn adroddiad diweddar y pwyllgor iechyd ar nyrsio cymunedol a nyrsio ardal, bu inni dderbyn tystiolaeth a oedd yn darogan—a dwi'n dyfynnu: er yn cydnabod cyfraniad allweddol ein nyrsys cymunedol a'n nyrsys ardal i ddarparu gofal iechyd i'r dyfodol, ni wyddys ryw lawer am y gwasanaeth anweledig yma—'invisible service', fel y'i gelwid. Nid oes darlun manwl gywir ar lefel genedlaethol o'r nifer na chymysgedd sgiliau y timau nyrsio nac o nifer a lefel salwch y cleifion sy'n derbyn gofal yn eu cartrefi eu hunain. Yn naturiol, bydd hyn yn cael effaith ar effeithlonrwydd cynllunio’r gweithlu.

Nawr, dyna beth mae'r dystiolaeth yn ei ddweud. Yn ogystal, cawsom dystiolaeth uniongyrchol o nyrsys yn y gymuned yn gorweithio, o dan straen, mewn system yn gorymestyn eu hunain i ateb y galw, tra roedd penaethiaid byrddau iechyd yn darogan darlun llawer gwahanol o wasanaeth yn cyflawni disgwyliadau. Nid oes data cyflawn ychwaith ar nifer y ffisiotherapyddion na therapyddion galwedigaethol a gyflogir yn y gymuned hefyd. Felly, sut allwch chi gynllunio i symud mwy o ofal iechyd i'r gymuned yn y dyfodol pan nad ydych yn gwybod y nifer na chymhwysedd sgiliau y staff iechyd sydd yn gweithio yna ar hyn o bryd?

Wel, ni fuaswn yn dweud ei fod yn ddarn gwag o bapur ac nid ydym yn gwybod unrhyw beth am y gweithlu presennol nac yn wir am natur y galw ar hyn o bryd. Bydd yr Aelod yn gwybod, o ran ein hagenda ar gyfer symud mwy o ofal yn nes at y cartref, ei fod yn golygu parhau i fuddsoddi mewn gofal sylfaenol a chymunedol. Mae'n cynnwys y modelau gofal newydd sy'n cael eu treialu o fewn y gronfa trawsnewid ac oddi allan iddi hefyd. Nid tystiolaeth anecdotaidd yn unig am rannau penodol o'r wlad yw honno, mae'n rhan o'r gwaith o ddiwygio'r system gyfan. Rydym yn fwriadol wedi dewis llwybr lle mai dim ond y prosiectau sydd â'r gallu i ehangu fydd yn cael eu cefnogi drwy'r gronfa trawsnewid. Felly, wrth gwrs, bydd y dystiolaeth a gawn o'n cynlluniau clwstwr hefyd—lle bydd yn rhaid iddynt gynllunio ar lefel clwstwr—yn llywio ein proses gynllunio tymor canolig a'r byrddau iechyd, yn ogystal â strategaeth y gweithlu sy'n cael ei datblygu gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru. Felly, mae gennych ystod o wahanol ffynonellau o wybodaeth ar yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, a'r hyn y mae angen i ni wneud mwy ohono yn y dyfodol.

Ond o'i gyfnod yn y lle hwn, a'i yrfa cyn iddo gael ei ethol nad yw'n sôn amdani'n rheolaidd, gyrfa y mae'n parhau i'w dilyn ar adegau hefyd, bydd yr Aelod yn gwybod nad yw hwn byth yn bwynt statig mewn amser. Ac mae ein gallu i ddiwygio mor gyflym ag yr hoffem yn y lle hwn yn aml yn disgyn yn fyr o'r nod wrth ddod wyneb yn wyneb â realiti. Ond rwy'n credu bod yr agenda a nodwyd gennym yn 'Cymru Iachach' yn un y mae gennym ymrwymiad iddi ar draws y bwrdd, a byddwn yn parhau i wneud penderfyniadau buddsoddi i gefnogi hynny.

Mae'r un math o bwysau gwaith a bylchau mewn rotas, stres a blinder affwysol sydd yn deillio o orweithio achos prinder staff hefyd yn effeithio ar feddygon yn ein hysbytai—blinder affwysol, cyfrifoldeb dychrynllyd dros fywyd a marwolaeth, dim amseroedd gorffwys, dwyster gwaith heb seibiant, peryglon gyrru car wedi gorffen sifftiau ganol nos, a'r teimlad o ddiffyg cefnogaeth, a diffyg cydnabyddiaeth o'r ymrwymiad anferthol i'w cleifion, a'r teimlad hefyd fod gweinyddwyr ysbytai yn ddi-hid i hyn oll ac yn ansensitif weithiau. Felly, beth ydych chi, Weinidog, yn ei wneud i hyrwyddo llesiant ein meddygon yn ein hysbytai?

Rydym yn mabwysiadu dull eang o weithredu. Ar un llaw, pan edrychwch ar y nod pedwarplyg, mae staff yn un o'r pedair colofn yn y nod pedwarplyg hwnnw. Yn benodol, o ran ochr feddygol y gweithlu, rydym eisoes wedi ymgysylltu â Chymdeithas Feddygol Prydain ar y siarter blinder. Siaradais â’r gymdeithas yn yr wythnosau diwethaf—ac mae’r gwaith hwnnw’n parhau—i geisio sicrhau ein bod yn ymdrin â rhai o’r pwyntiau y mae’r Aelod yn eu codi ynghylch y pwysau anhygoel a’r ymrwymiad y mae ein gweithlu meddygol yn eu hwynebu. Ac oherwydd yr ymrwymiad hwnnw, nid yn unig gan ein gweithlu meddygol, ond gan y gweithlu ehangach, y mae'r gwasanaeth iechyd yn parhau i ddarparu gofal eang a thosturiol o ansawdd. Ond nid ydym yn ei gymryd yn ganiataol. Dyna pam y cawsom y trafodaethau gyda Chymdeithas Feddygol Prydain, a byddwn yn cael y trafodaethau hynny gyda chynrychiolwyr eraill y gweithlu hefyd, oherwydd nid wyf am esgus fod popeth yn berffaith iawn. Gyda'r galwadau ychwanegol a welwn yn wynebu ein system, lle y ceir yr holl broblemau eraill y tu allan i'r gwasanaethau iechyd sy’n ysgogi’r galw ac yn effeithio ar ein gweithlu, yr her i ni yw sut y parhawn i wneud popeth y gallwn ac y dylem ei wneud i sicrhau ein bod yn gyflogwr da, a'n bod yn ystyried lles y staff yn briodol ar bob lefel.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, mai Arolygiaeth Gofal Cymru sydd â'r rôl allweddol ar gyfer archwilio a gweithredu i wella ansawdd a diogelwch gwasanaethau er lles pobl Cymru. Nawr, yn ôl adroddiad blynyddol y prif arolygydd ar gyfer 2018-19, cynhaliwyd 2,499 o arolygiadau. Mae hynny 456 yn llai na'r flwyddyn flaenorol. Roedd llai o wasanaethau wedi'u rheoleiddio hefyd. Nawr, daw'r dirywiad hwn yn y gweithgaredd rheoleiddio ac arolygu er bod costau staff wedi cynyddu bron i £150,000, a chanran y gyllideb ar gyfer gweithgaredd arolygu a rheoleiddio wedi cynyddu. Felly, sut ydych chi, Ddirprwy Weinidog, yn cyfiawnhau'r cynnydd yn y costau staffio, er y bu cwymp sylweddol yn nifer yr arolygiadau mewn gwirionedd, a pha gamau y byddwch yn eu cymryd i wrthdroi'r dirywiad?

Wel, yn amlwg, mae'r gwaith y mae Arolygiaeth Gofal Cymru yn ei wneud yn gwbl hanfodol. Mae'n gofalu am y safonau sydd yn ein cartrefi gofal yn benodol, ac mae'n hollbwysig fod yr holl arolygiadau a gynhelir ganddynt yn cael eu gwneud yn ddigon manwl, ac yn cael eu gwneud mewn ffordd ystyriol iawn. Ac rwy'n credu eu bod yn cynnal arolygiadau ystyriol iawn, ac mae gennyf bob hyder ynddynt.

Wel, Ddirprwy Weinidog, diolch am yr ymateb hwnnw, ond rhaid i mi ddweud wrthych yma nawr nad wyf yn rhannu eich hyder ynddynt ar hyn o bryd. Yn ôl blaenoriaeth strategol 2, yng nghynllun strategol Arolygiaeth Gofal Cymru 2017-20, mae'r sefydliad yn ymdrechu i fod yn lle gwych i weithio ynddo. Fodd bynnag, ceir honiadau difrifol o fwlio ac aflonyddu o fewn y sefydliad, a phwysau dwys ar yr arolygwyr eu hunain. Mewn gwirionedd, gwn am arolygydd a fynegodd bryderon, gan sbarduno’r hyn a alwyd yn ymchwiliad. A dyma sut yr ymatebodd yr uwch-reolwr a oedd yng ngofal yr ymchwiliad:

Daethpwyd i'r casgliad, gan fod eich cwyn wedi canolbwyntio ar fethiant y berthynas rhwng eich rheolwr llinell a'ch uwch-reolwr, a chan i chi benderfynu ymddiswyddo o'ch swydd fel arolygydd oedolion yn Arolygiaeth Gofal Cymru, na fydd y cysylltiadau proffesiynol hyn yn bodoli mwyach, gan nad ydych bellach yn gyflogai i Arolygiaeth Gofal Cymru a Llywodraeth Cymru—

felly gallwch weld y sylw agos iawn yno, am Arolygiaeth Gofal Cymru a Llywodraeth Cymru—

gan hynny, daethpwyd i’r casgliad nad yw parhau â’r ymchwiliad hwn yn ateb unrhyw bwrpas defnyddiol.

Mae'n frawychus felly mai’r rheswm dros derfynu’r ymchwiliad oedd oherwydd bod yr unigolyn dan sylw wedi ymddiswyddo o Arolygiaeth Gofal Cymru. Ac yn dechnegol, gan eu bod hwy eu hunain—yr uwch-reolwr—wedi dweud 'Arolygiaeth Gofal Cymru a Llywodraeth Cymru', mae’r cyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru yn rhywle. Felly gofynnaf i chi, Ddirprwy Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i gynnal ymchwiliad annibynnol i driniaeth staff, y pwysau dwys sy'n faich arnynt, a hefyd sut y maent yn mynd ati i gynnal ymchwiliadau pan fydd rhywun wedi bod yn chwythwr chwiban mewn gwirionedd, ac wedi tynnu eu sylw at bryderon ynghylch diffyg gweithdrefn gywir ar gyfer cynnal arolygiadau mewn cartref gofal?

Gallaf sicrhau'r Aelod fy mod yn cael cyfarfodydd rheolaidd gyda phennaeth Arolygiaeth Gofal Cymru, pan fyddwn yn trafod pob agwedd ar waith yr arolygiaeth. Yn amlwg, mae'r swydd y mae staff yr arolygiaeth yn ei chyflawni yn swydd anodd iawn, oherwydd eu bod yn edrych ar sut y mae ein hoedolion mwyaf agored i niwed yn cael gofal. Ac maent yn gyfan gwbl o ddifrif ynghylch unrhyw dystiolaeth o ofal gwael a welant. A gallaf sicrhau'r Aelod, mewn sefyllfaoedd lle bu’n rhaid iddynt ymyrryd—rwy'n derbyn yn llwyr eu bod yn sefyllfaoedd llawn straen—maent yn gyfan gwbl o ddifrif ynglŷn â’r gwaith, rhoddir ystyriaeth ddifrifol iawn i achosion o chwythu'r chwiban, a gallaf eich sicrhau bod perthynas dda rhwng Llywodraeth Cymru ac Arolygiaeth Gofal Cymru, ond eu bod yn gweithredu'n annibynnol.

Diolch unwaith eto, Ddirprwy Weinidog, ond rydym hefyd yn gwybod bod rhai erthyglau wedi'u dogfennu ar raglen Y Byd ar Bedwar ynglŷn â’u pryderon—Arolygiaeth Gofal Cymru—ac am eu gallu i gynnal arolygiadau trwyadl sy'n amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed yn y sefyllfaoedd hynny.

Nawr, yn olaf, mae gennyf reswm i gredu, o ffynhonnell ddibynadwy, fod yr anawsterau mewnol hyn yn effeithio'n negyddol ar ddefnyddwyr gwasanaethau gofal cymdeithasol hefyd. Er enghraifft, er bod pryderon am ddarparwyr yn ymddangos ar y radar o fewn y sefydliad, ac er gwaethaf y ffaith bod arolygwyr, yn ôl y sôn, yn tynnu sylw rheolwyr at hyn, clywais honiad fod rhai sefyllfaoedd yn cael eu hanwybyddu am wythnosau. Mewn gwirionedd, mynegwyd un pryder ynghylch sefydliad penodol—cymerodd chwe mis i'r sefydliad roi unrhyw gamau ar waith o gwbl—chwe mis—lle teimlwyd y gallai pobl agored i niwed fod wedi wynebu risg.

Ddirprwy Weinidog, yn sgil y ffaith bod pryderon mor ddifrifol am gorff rheoleiddio, a luniwyd i amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed, wedi cael eu dwyn i fy sylw yn y ffordd hon, fel Aelod etholedig o'r sefydliad hwn, hoffwn ofyn i chi gymryd y rhain—[Torri ar draws.] Wel, Senedd ydyw, rydych chi'n iawn. Felly, fel Aelod etholedig o'r Senedd hon, rwy'n gofyn i chi, Ddirprwy Weinidog: os gwelwch yn dda, a wnewch chi ystyried adolygiad i waith sylfaenol Arolygiaeth Gofal Cymru? A wnewch chi edrych at y materion a godais ynglŷn â honiadau o fwlio staff, pwysau dwys? Ond yn bwysicach fyth, a wnewch chi edrych ar Arolygiaeth Gofal Cymru, gyda golwg ar edrych, yn annibynnol, i weld a yw'n gwneud yr hyn y bwriedir iddi ei wneud mewn gwirionedd—sef amddiffyn ein pobl fwyaf agored i niwed? Diolch.

Hoffwn ofyn i'r Aelod, os oes ganddi unrhyw bryderon difrifol iawn am y ffordd y mae unrhyw bobl agored i niwed yn cael eu trin, y dylai ysgrifennu ataf am y sefyllfaoedd unigol hynny. Ac nid yw'n bosibl ymateb i 'ffynhonnell ddibynadwy'—nid yw'n bosibl ymateb i'r mathau hynny o ddigwyddiadau. Ac os oes gennych bryderon difrifol, a wnewch chi'n ysgrifennu ataf os gwelwch yn dda?

Llefarydd Plaid Brexit, Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae adeiladau ein GIG mewn cyflwr gwael ac mae rhai ohonynt yn dadfeilio. Ceir ôl-groniad o waith gwerth £0.25 biliwn y bernir ei fod yn achosi risg uchel neu sylweddol. Nid yw 13 y cant o'r ystâd yn cydymffurfio â mesurau diogelwch. O adeiladau Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, dim ond ychydig dros draean ohonynt a ystyrir yn addas yn ymarferol. Weinidog, rydych wedi ymrwymo tua £370 miliwn tuag at  brosiectau cyfalaf iechyd eleni—faint ohono a gaiff ei wario ar sicrhau bod adeiladau'r GIG yn ddiogel i gleifion a staff?

Mae'r talp sylweddol o gyfalaf y GIG, fel y gŵyr yr Aelod, wedi'i wario ar greu a chwblhau Ysbyty Athrofaol Grange, sy'n cael ei wneud o fewn yr amser ac o fewn y gyllideb. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi ystod o ddatganiadau eraill sy'n nodi, er enghraifft, ein rhaglen gyfalaf ym maes gofal sylfaenol. Ac mae gan sefydliadau'r GIG gyfalaf yn ôl disgresiwn i geisio cyflawni'r ôl-groniad o waith cynnal a chadw. Felly, rwy'n cydnabod yr heriau sy'n bodoli, ond mae hyn yn rhan o'r hyn y mae angen i fyrddau iechyd eu hunain fynd i'r afael ag ef o fewn eu dyraniadau.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ceir gwerth £0.5 biliwn o leiaf o ôl-groniad o waith cynnal a chadw adeiladau. Rwy'n dweud 'o leiaf' oherwydd nad yw'r rhan fwyaf o fyrddau iechyd lleol hyd yn oed yn gallu fforddio gwneud yr asesiadau sy'n angenrheidiol i bennu graddau'r problemau cynnal a chadw—problemau cynnal a chadw sy'n effeithio ar ofal cleifion. Clywodd BBC Cymru gan staff Ysbyty Athrofaol Cymru a ddywedodd fod yna risgiau o ran heintiau oherwydd bod yn rhaid cludo gwastraff ysbytai mewn lifftiau i gleifion. Weinidog, beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i asesu'r risgiau i ddiogelwch cleifion oherwydd gwaith cynnal a chadw gwael, a beth fyddwch chi'n ei wneud yn y blynyddoedd i ddod i ddileu'r ôl-groniad o waith atgyweirio sydd wedi bod yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn?

Wel, crybwyllodd yr Aelod y ffigur o £370 miliwn sydd ar gael ac o hwnnw, mae £80 miliwn ar gael i fyrddau ac ymddiriedolaethau iechyd wneud yn union y math hwn o waith cynnal a chadw. Mae o fewn eu dyraniad cyfalaf yn ôl disgresiwn. Ac mae deall yr ystâd sydd ganddynt a deall y risgiau sydd ganddynt yn iawn yn rhan o waith byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd. Mae'n wir, fodd bynnag, lle bu problemau uniongyrchol, er enghraifft y to a gwympodd yn ddirybudd mewn cyfleuster yn Wrecsam o fewn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, fod Llywodraeth Cymru wedi darparu cymorth ychwanegol i wneud yn siŵr fod cyfleusterau eraill ar gael tra bod y bwrdd iechyd yn cynllunio i adeiladu cyfleuster newydd priodol, gan effeithio'n sylweddol ar gapasiti endosgopi ar y safle. Felly, mae'r Llywodraeth yn cynorthwyo byrddau iechyd pan allwn a phan ddylem wneud hynny, ond mae hyn yn rhan o'r gwaith y mae'n rhaid iddynt ei wneud o ran rheoli a rhedeg ystâd y gwasanaeth iechyd gwladol yn briodol.

Gwnaf. Mae recriwtio a chadw staff yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru a'r gwasanaeth iechyd gwladol. Mae byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd yn arwain mentrau i wella lefelau cadw staff, megis dychwelyd i weithio a gwella lles staff. Hefyd, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi amrywiaeth o fesurau ar waith i gynyddu'r cyflenwad o weithwyr gofal iechyd proffesiynol.

Diolch, Weinidog. Drwy gwestiynau ysgrifenedig y Cynulliad, deuthum ar draws ffaith frawychus am nifer y nyrsys yng Nghymru: mae 4,727 wedi gadael GIG Cymru ers 2016/17. A gwrandewch: yn 2018/19, roedd mwy o staff yn gadael nag a oedd yn ymuno â'r gwasanaeth. Mae arnom angen mwy o nyrsys cofrestredig i ddarparu gofal, ac fel y mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru wedi'i ddweud, mae hyn yn gofyn am ganolbwyntio ar recriwtio a mynd i'r afael â chadw staff. Ar hyn o bryd, fodd bynnag, nid yw recriwtio cynyddol yn gynaliadwy heb wella cyfraddau cadw staff. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i ymchwilio i weld pam y mae cynifer o staff yn gadael y gwasanaeth yng Nghymru, ac a wnewch chi ddatblygu strategaeth ar gyfer gweithlu'r GIG sy'n canolbwyntio ar ddarparu amodau gwaith diogel a gweithio mwy hyblyg i helpu ein nyrsys gweithgar ledled Cymru?

Efallai fod yr Aelod wedi nodi ac wedi anghofio, wrth ddarllen ei chwestiwn atodol, ein bod wedi siarad am strategaeth ar gyfer gweithlu'r GIG mewn ymateb i ddau gwestiwn yn gynharach heddiw. Rwy'n cydnabod, y llynedd, y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar ei chyfer, fod 65 yn fwy wedi gadael y gweithlu nyrsio nag a ymunodd â'r gweithlu hwnnw; mae hynny'n gwrthgyferbynnu â thuedd gyson o gynnydd yn nifer y nyrsys. Rhwng 2009-18, cododd nifer y nyrsys 3.8 y cant i gyd. Mae'r Aelod yn cyfeirio at ffigurau'r bobl sydd wedi gadael y gwasanaeth, ond wrth gwrs, rydym yn recriwtio bob blwyddyn hefyd. Bydd yr Aelod hefyd yn gwybod ein bod wedi trafod yn rheolaidd yn y Siambr hon y gwaith a wnawn ar geisio recriwtio rhagor o nyrsys. Mae'r ymgyrch 'Hyfforddi Gweithio Byw' wedi bod yn llwyddiannus. A dweud y gwir, mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol ei hun wedi canmol yr ymgyrch benodol honno. Mae hefyd yn ffaith ein bod, yn y pum mlynedd diwethaf, wedi cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi i nyrsys 68 y cant yng Nghymru. Felly, rydym yn gwneud popeth y gallwn ac y dylem ei wneud i gynyddu nifer y nyrsys sy'n dod i'r proffesiwn, fel yn wir, gyda'r gwaith a wnawn—cyfeiriodd yr Aelod at rywfaint ohono—ar sicrhau bod gennym batrymau mwy hyblyg sy'n adlewyrchu realiti gwaith rhywun i geisio gwneud yn siŵr ein bod yn cadw'r nyrsys sydd gennym ar hyn o bryd hefyd. Y ffactor mawr, wrth gwrs, a fydd yn effeithio ar beth o'n gallu i recriwtio nyrsys yn y dyfodol yw parhad ein perthynas ag Ewrop, lle rydym yn dal i recriwtio a chyflogi nifer o nyrsys o’r Undeb Ewropeaidd a’r ardal economaidd ehangach o fewn teulu'r GIG.

Weinidog, rwy'n falch iawn o glywed yr ateb rydych chi newydd ei roi, a'r ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i ddatblygu a hyfforddi mwy o nyrsys ledled yr ardal. Rwy’n siarad â nyrsys—nid nyrsys yn unig, ond gweithwyr proffesiynol eraill ar draws y gwasanaeth iechyd—ac rwyf am ganmol y gwaith a wnânt, oherwydd mae llawer ohonynt, os nad pob un ohonynt, yn mynd y tu hwnt i'w hamodau gwaith arferol ac yn ymdrechu’n galed mewn gwirionedd, ond mae'n dreth ar y nyrsys a staff eraill. Maent yn cyrraedd pwynt lle na allant gymryd mwy, ac felly mae'n rhaid iddynt geisio gadael yn gynnar.

Rydych chi wedi siarad am weithio'n hyblyg. Rwyf wedi codi hyn gyda fy mwrdd iechyd fy hun ar fwy nag un achlysur. A wnewch chi edrych ar gyfleoedd, oherwydd mae rhai o'r nyrsys sy'n gadael ac yn mynd i asiantaethau yn ei wneud oherwydd eu bod eisiau mwy o reolaeth dros yr oriau y maent yn eu gweithio? Maent eisiau’r gallu i gael gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith gyda'u teuluoedd. Felly, a wnewch chi edrych ar hyblygrwydd contractau gwaith fel y gall nyrsys gael hynny o fewn y GIG, heb orfod mynd at asiantaeth i gael y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith sy'n gwneud gwahaniaeth iddynt? Mae'n dangos eu bod yn cael gofal a pharch gan y system, nid gan y cleifion yn unig.

Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud. Mae hyn yn rhywbeth sydd ar wahanol bwyntiau yng nghylch hyfforddi aelodau o staff y gwasanaeth iechyd gwladol, ond hefyd pan fyddant ar wahanol bwyntiau yn eu bywyd gwaith. Dyna pam ei bod hi wedi bod yn bwysig i mi gadw bwrsariaeth y GIG. Gwelsom effaith cael gwared ar y fwrsariaeth yn Lloegr, lle y cafodd effaith drychinebus ar recriwtio nyrsys anableddau dysgu yn benodol, sy'n aml yn fwy tebygol o fod yn nyrsys aeddfed.

Mae yna bwynt hefyd am y patrwm gweithio hyblyg a fydd yn bwysig ar wahanol bwyntiau gwahanol ym mywyd rhywun, boed yn ymwneud â chyfrifoldebau gofalu am oedolion neu blant, neu fod pobl eisiau bod ar gam gwahanol o'u bywydau tuag at ddiwedd eu gyrfa hefyd, oherwydd rydym yn dibynnu ar ewyllys da'r staff i ddarparu'r gwasanaeth

Felly, ydy, mae hynny'n rhan o'r hyn yr ydym yn ei ystyried, nid ar gyfer y dyfodol pell yn unig, ond mae'n rhan o'r hyn y mae byrddau iechyd eisoes yn ceisio mynd i'r afael ag ef heddiw. Ond mae'n mynd yn ôl at un o'r pwyntiau a wneuthum i Dai Lloyd am ein gallu i ddiwygio'r system gyfan fel y credwn y gallem ac y dylem ei wneud, a pha mor gyflym y gallwn ei wneud, gan fod hon yn flaenoriaeth yn awr, ac nid mewn dwy neu dair blynedd yn unig.

Gwnaf. Mae cyfraddau marwolaethau oherwydd canser yn gwella ledled Cymru, gan gynnwys yn y gogledd. Mae'r gyfradd safonedig Ewropeaidd o farwolaethau yn ôl oed ar gyfer canser yng ngogledd Cymru wedi gostwng o 348.3 ym mhob 100,000 yn 2001 i 276 erbyn 2017. Mae hwnnw'n ostyngiad o 21 y cant dros 17 mlynedd.

Mae'r ystadegau hynny i'w croesawu'n fawr, ond yn anffodus, fel y gŵyr y Gweinidog, rydym yn dal ymhell y tu ôl i wledydd eraill o ran ein cyfraddau goroesi pum mlynedd. Mewn gwirionedd, ar gyfer canser y coluddyn, rydym yn bumed ar hugain allan o 29 o wledydd yn Ewrop o ran y gyfradd oroesi pum mlynedd. Fe fyddwch yn gwybod bod dal canser yn gynnar yn hollbwysig i obaith pobl o oroesi. Mae Cancer Research UK wedi nodi eich bod dair gwaith yn fwy tebygol o oroesi eich canser os ydych yn cael diagnosis yng ngham 1 neu 2, yn hytrach na cham 3 neu 4.

Felly, er mwyn hybu'r gwelliant yn y gyfradd farwolaethau, mae'n amlwg fod angen inni fynd i'r afael â rhai o'r problemau a wynebwn yn y gweithlu diagnostig. Gwyddom, er enghraifft, fod prinder radiograffwyr, meddygon ymgynghorol a nyrsys endosgopi arbenigol yng Nghymru. A allwch ddweud wrthym pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r prinder yn y gweithlu er mwyn inni allu hybu lefelau diagnosis cynnar i wella'r cyfraddau marwolaethau a'n symud o'r gwaelod i frig rhai o'r rhestrau Ewropeaidd hyn?

Rwy'n credu mai'r un cwestiwn yn fras a ofynnodd John Griffiths yn gynharach, oherwydd, wrth gwrs, rydym—. Cyfeiriais ato gynnau—yr ymateb i adroddiad y pwyllgor ar endosgopi. Mae'n nodi'r camau yr ydym yn eu cymryd ac y mae angen inni eu cymryd ar gyfer ehangu'r gweithlu. Rwyf wedi cyfarfod â nifer o staff sy'n cymryd rhan yng ngwaith y bwrdd endosgopi ynglŷn â'r gwaith y maent am ei wneud. Mae defnyddio'ch pwynt yma am ofal iechyd darbodus—gwneud yr hyn y gallwch ei wneud yn unig—yn golygu y dylai meddygon, sef yr unig weithlu, fwy neu lai, a oedd yn ymgymryd â'r maes yn y gorffennol, fod yn gwneud llai a llai o'r triniaethau hynny. Mae angen inni hyfforddi mwy a mwy o endosgopyddion nyrsio ac eraill.

Mewn gwirionedd, o fewn arweinyddiaeth y proffesiwn, ceir cydnabyddiaeth mai dyna y dylem ei gael—mae angen i ni gynllunio i wneud hynny. Mae'r un peth yn wir am ein gweithwyr proffesiynol ym maes delweddu hefyd. Dyna pam y mae'r academi ddelweddu mor bwysig i ni. Felly, mae camau penodol ar y gweill gennym. Rydym yn disgwyl gweld mwy ohonynt yn strategaeth y gweithlu pan ddaw honno. Gallwch hefyd ein gweld yn gwneud dewisiadau buddsoddi i gefnogi'r strategaeth honno, nid yn unig yn y gyllideb ar gyfer eleni, ond yn y dyfodol.

Hoffwn ddechrau drwy longyfarch Jayne Bryant, ac yn arbennig, Mr Bryant, ar ei ddewis rhagorol, a dymuno'r gorau i chi ar gyfer y dyfodol.

Roedd rhwng 42,000 a 58,500 o bobl yn defnyddio cyffuriau mewn ffordd broblemus yn 2015-16. Yn ôl arolwg cenedlaethol Cymru ar gyfer y flwyddyn wedyn, roedd yna 81,392 o yfwyr niweidiol. Dylwn egluro mai'r diffiniad o yfwyr niweidiol yw dynion sy'n yfed dros 50 uned yr wythnos a menywod sy'n yfed dros 35 uned yr wythnos, ond nid yw pob yfwr niweidiol yn ddibynnol ar alcohol.

Diolch am yr ateb hwnnw i gyd, Weinidog. [Chwerthin.]

Gyda fy nghyd-Aelod John Griffiths, ymwelais â phrosiect Kaleidoscope a gwasanaeth cyffuriau ac alcohol Gwent yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf. Un gwasanaeth integredig sy'n darparu gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yng Ngwent yw GDAS. Yn anffodus, maent wedi gweld cynnydd mawr mewn atgyfeiriadau a chynnydd yn nifer y bobl hŷn sy'n ddibynnol ar alcohol. Er bod pob marwolaeth y gellir ei hosgoi yn un yn ormod, yn ôl ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio cyffuriau yn ardaloedd awdurdodau lleol Gwent ymhlith yr isaf yng Nghymru. Sefydlwyd rhaglenni triniaeth GDAS ar gyfer adferiad. Maent yn sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at bresgripsiynau cyfnewid o fewn ffrâm amser sy'n briodol i'w hangen. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i ganmol y gwaith y mae GDAS yn ei wneud ac edrych ar sut y gallwn rannu'r gwaith hwn ar draws rhannau eraill o Gymru?

Yn sicr. Rwyf wedi ymweld â Kaleidoscope fy hun yn ystod fy amser yn y swydd fel Gweinidog i weld drosof fy hun rywfaint o'r gwaith y maent yn ei wneud ar amrywiaeth o feysydd, gan gynnwys cyffuriau sy'n gwella delwedd ac amrywiaeth o wahanol fathau o ddibyniaeth a heriau y mae pobl yn eu hwynebu. Mae'n rhan o'n dull o ddod â'r trydydd sector a chyrff statudol at ei gilydd mewn byrddau cynllunio ardal i ddeall pa wybodaeth leol sydd ei hangen, ac yna i wneud dewisiadau buddsoddi yn unol â hynny. Felly, ni chânt eu gwneud yn ganolog gan Lywodraeth Cymru, ond mewn gwirionedd rydym wedi cynyddu'r gyllideb sydd ar gael i fyrddau cynllunio ardal er mwyn darparu gwasanaethau rheng flaen. Felly, ydy, mae'n enghraifft dda o fodel sy'n gweithio. Mae'n enghraifft dda hefyd o'r angen parhaus yn y gwasanaethau hynny, ac mae angen i ni adolygu'n barhaus ein gallu i gefnogi gwaith rheng flaen ymhellach, yn ogystal, wrth gwrs, â'r galw a'r rhesymau dros y galw hwnnw sy'n wynebu ein gwasanaethau.

Weinidog, yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau yng Nghymru ar eu lefelau uchaf. Maent yn dweud bod nifer y bobl sy'n marw o wenwyn cyffuriau wedi cynyddu 78 y cant yn y 10 mlynedd diwethaf yn unig. Dywedant hefyd y bu cynnydd yn nifer y bobl ifanc sy'n marw o sylweddau fel cocên. O gofio y gall gofyn am gymorth yn gynnar atal y broblem a'r ddibyniaeth rhag gwaethygu, Weinidog, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i fynd i'r afael â phroblem dibyniaeth ar gyffuriau yng Nghymru yng ngoleuni'r canfyddiadau brawychus hyn?

Unwaith eto, dyna pam ein bod yn buddsoddi mwy yn ein gwasanaethau rheng flaen, nid yn y pen triniaeth yn unig, ond mewn rhaglenni ar y cyd â phartneriaid eraill—mae'r heddlu'n bartneriaid amlwg yn y maes hwn—o ran ceisio ymyrryd yn gynnar. Ni cheir ateb hawdd, fodd bynnag, oherwydd, wrth gwrs, mae llawer o'r rhesymau pam fod pobl yn ddibynnol ar gyffuriau ac alcohol y tu allan i gyrhaeddiad y gwasanaeth iechyd. Felly, nid yw'r her yn un i'r gwasanaeth iechyd yn unig o ran yr ymyrraeth a'r gwaith atal cynharach hwnnw, ac yn sicr, nid her addysg yn unig ydyw; mae'n ymwneud â'r pwysau a'r straen ehangach sydd ar bobl, a sut yr awn i'r afael â rhai o'r rheini. Mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, y sylweddau newydd sy'n ymddangos yn rheolaidd ar y strydoedd.

Felly, mae yna raglen waith eang. Mae'n ymwneud â gweithio gyda phartneriaid ar y neges atal, yn ogystal â chael ymateb mwy effeithiol pan fydd pobl angen triniaeth. Yn hynny o beth, mae ein rhaglenni camddefnyddio sylweddau yn dangos eich bod yn fwy tebygol o gael triniaeth a chymorth arbenigol yng Nghymru nag yn Lloegr. Mewn gwirionedd, amcangyfrifodd Coleg y Brenin, Llundain ym mis Gorffennaf eleni eich bod 2.5 yn fwy tebygol o gael y cymorth iechyd arbenigol hwnnw a'i gael yn gyflymach hefyd.

Gwnaf. Ers i'r peilot profi a thrin dolur gwddf ddechrau gyda 58 o fferyllfeydd ym mis Tachwedd y llynedd, cofnodwyd 3,655 o ymgynghoriadau. Dim ond mewn 752 o achosion y cafodd gwrthfiotigau eu presgripsiynu, neu 21 y cant. Rwyf wrth fy modd fod y peilot profi a thrin dolur gwddf wedi ennill y categori arloesedd a thechnoleg yng Ngwobrau Gwarcheidwaid Gwrthfiotig 2019 eleni. Mae hyn yn dangos bod Cymru ar flaen y gad o ran arloesi a buddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol.

Diolch i chi am eich ymateb, Weinidog, ac fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Vikki Howells, yn ystod y cwestiynau ddoe, rwyf innau hefyd wedi ymweld â fferyllfeydd cymunedol rhagorol yn fy etholaeth i, sef Alun a Glannau Dyfrdwy, ac mae gwaith gwych wedi'i wneud yno ar ddatblygu a chyflwyno'r gwasanaeth profi a thrin dolur gwddw arloesol.

Nawr, pan gyfarfûm â staff yn ddiweddar, nodwyd dau fater penodol yr hoffwn i chi roi sylw iddynt, yn briodol heddiw, rwy'n credu, Weinidog, o gofio ei bod yn Ddiwrnod Fferyllwyr y Byd. Yn gyntaf, ar fater hyfforddiant, er y bydd cyflwyno'r rhaglen yn rhan hanfodol o'r gwaith o ymdopi â phwysau'r gaeaf, mae yna bryder na fydd fferyllwyr cymunedol yn cael eu hyfforddi mewn gwirionedd tan y flwyddyn newydd. Weinidog, beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau eu bod yn cael eu hyfforddi'n gyflymach fel y gall pobl brofi manteision llawn y prawf?

Yn olaf, Weinidog, o ran cyflwyno'r rhaglen yn gyffredinol, rwy'n falch iawn mai Betsi Cadwaladr sydd wedi cyflwyno'r lefel uchaf o'r gwasanaeth hwn, sy'n stori wych i'r bwrdd iechyd ond hefyd i bobl yng ngogledd Cymru. Mae'r profion wedi arwain, fel y sonioch chi, at ostyngiad o 80 y cant yn y defnydd o wrthfiotigau, ac wedi cael ymateb cadarnhaol o 95 y cant yn fras gan gleifion, gan gynnwys un o fy etholwyr, Molly, a ddaeth ataf ar y stryd ac a grybwyllodd y prawf gan ei argymell i mi. Felly, mae'n ffordd wych ymlaen i Gymru, ond yr hyn sy'n bwysig yw ei fod o fudd i bawb yng Nghymru. Felly, Weinidog, beth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gael mwy o gysondeb a llai o amrywioldeb o ran y modd y caiff y rhaglen ei chyflwyno gan fyrddau iechyd ledled Cymru?

Diolch i chi am y cwestiwn a'r pwyntiau a wnaethoch. Roeddwn yn ymwybodol fod eich cymydog yn y Siambr wedi codi mater tebyg mewn cwestiynau busnes ddoe. Byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig, gan nodi rhagor o'r manylion am yr hyn a wnawn ar gyflwyno'r gwasanaeth hwn, ond mae'n werth rhoi sylw i'ch pwynt am hyfforddiant hefyd. Rwyf wedi buddsoddi £4.5 miliwn yn y gwaith o hyfforddi fferyllwyr yn y dyfodol i sicrhau bod gennym weithlu cynaliadwy, a bydd hynny'n parhau dros yr ychydig flynyddoedd nesaf gan arwain at bron i ddwywaith nifer y lleoedd hyfforddiant fferyllol yng Nghymru.

Yn ystod blynyddoedd diwethaf y contract fferylliaeth, rydym eisoes wedi buddsoddi symiau o arian yn y gweithlu sydd gennym ar hyn o bryd. Y cynllun ar gyfer cyflwyno'r prawf gweld a thrin dolur gwddw yw ein bod yn disgwyl i 50 y cant o fferyllfeydd cymunedol ledled Cymru allu darparu hynny drwy'r gaeaf. Ac nid menter pwysau'r gaeaf yn unig ydyw; mewn gwirionedd, mae'n rhan o'r ystod safonol o wasanaethau y disgwyliwn eu gweld yn cael eu darparu mewn fferyllfeydd cymunedol. Mae'r rhain yn lleoliadau cyfleus, wedi'u sefydlu'n dda o fewn cymunedau, gyda gweithwyr proffesiynol dibynadwy sydd â pherthynas â phobl, felly byddwch yn gweld mwy o fuddsoddi yn nyfodol fferyllfeydd cymunedol. Un enghraifft yn unig yw hyn. Rwy'n falch o ddarparu'r datganiad ysgrifenedig y gofynnodd y Trefnydd i mi ei lunio, a byddaf yn gallu rhoi'r manylion y credaf eich bod chi a'ch cyd-Aelodau yn chwilio amdanynt.

Rwy'n hapus iawn ar yr achlysuron pan fydd hyd yn oed Aelodau'r gwrthbleidiau'n cymeradwyo gweithred gan Lywodraeth Cymru, ac rwy'n credu bod hwn yn gynllun da. Sylwaf yn rhifyn mis Awst o 'Clinical Pharmacist' fod y cynllun yn cael ei werthuso a'i ganmol ac mae'n enghraifft o arloesedd a gwellhad go iawn. Ers blynyddoedd lawer, rydym wedi bod yn ceisio cael pobl â mân anhwylderau i geisio cyngor fferyllydd—poen gwaelod y cefn, insomnia. Ceir amrywiaeth eang o bethau lle mae eich fferyllydd yn aml yn bwynt cyswllt cyntaf. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn yn gweld hynny'n parhau. Ond mae'n gynllun addawol iawn, felly rwy'n ei gymeradwyo.

Wel, diolch yn fawr, a dylwn ailadrodd—gwn fy mod wedi dweud yn y Siambr hon droeon, pan oeddwn yn Ddirprwy Weinidog ac yn wir, yn fy rôl bresennol—fod hyn wedi'i adeiladu ar gefn y buddsoddiad yn y platfform Dewis Fferyllfa. Mae hwnnw bellach ar gael mewn 98 y cant o fferyllfeydd. Mae'n caniatáu inni fuddsoddi mewn gwasanaethau gwahanol ac ychwanegol o fewn y sector fferylliaeth gymunedol. Felly, rwy'n obeithiol ynglŷn â'n gallu nid yn unig i symud ymlaen â'r enghraifft benodol hon, ond y byddwn, yn y dyfodol, yn gweld mwy o'r gwasanaethau hynny'n cael eu darparu gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol o fewn y gymuned.

Diolch am y cwestiwn. Mae unrhyw farwolaeth sy'n gysylltiedig â chyffuriau yn drasiedi, ac rydym wedi cynyddu ein buddsoddiad i fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau. Y cyfraddau marwolaeth ar gyfer camddefnyddio cyffuriau yn Ynys Môn yw 6.4 y 100,000, ychydig yn is na chyfartaledd Cymru, sef 7.2. Er bod amrywiad yn y pwyntiau canran hynny, mae hyn mewn gwirionedd yn dangos bod dwy farwolaeth ychwanegol yn gysylltiedig â chyffuriau, neu farwolaethau camddefnyddio cyffuriau, ar Ynys Môn yn y ffigurau diweddaraf.

Dwi wedi dod yn ymwybodol o beth sy'n ymddangos yn batrwm pryderus iawn o farwolaethau ym Môn yn y cyfnod diweddar. Dwi'n dweud fy mod i wedi dod yn ymwybodol o hyn, achos, cyn belled ag ydw i'n gwybod, does yna ddim cyhoeddusrwydd wedi bod am hyn. Beth dwi wedi'i gael ydy pobl yn ein cymunedau ni'n siarad efo fi i rannu eu pryderon nhw, ac maen nhw'n gweld y patrwm. Dwi'n meddwl fy mod i'n iawn i ddweud bod yna bump o farwolaethau wedi bod yn ardal Llangefni mewn cyfnod byr yn ddiweddar. A'r ofn, yn benodol, ydy bod camddefnyddwyr cyffuriau wedi bod yn cyfuno'r cyffur benzodiazepine efo sylweddau eraill efo canlyniadau trasig.

Rŵan, o wneud ymholiadau efo'r heddlu a'r crwner, mae'n ymddangos nad oes data'n cael eu cadw ar y cyffur penodol yna fel achos marwolaeth am ei fod o'n cael ei gyfrif fel contributory factor yn unig. Allaf i ofyn i'r Llywodraeth i edrych i mewn i'r marwolaethau yma i ymchwilio i'r posibilrwydd bod yna batrwm yma? Gaf i ofyn pa waith sydd yn cael ei wneud i adnabod faint o broblem ydy cymryd cyfuniad o gyffuriau? Ac a allaf i apelio am gymorth ychwanegol sydd wirioneddol ei angen ar frys, yn amlwg, er mwyn gallu cynnig help i'r rheini sydd yn gaeth i gyffuriau, rhai ohonyn nhw ers blynyddoedd lawer, fel ein bod ni'n gallu atal marwolaethau o'r fath?

Fel nad wyf yn camddeall yr union bwyntiau y mae'r Aelod yn eu codi o safbwynt gwybodaeth a phryderon lleol, buaswn yn ddiolchgar pe bai'n ysgrifennu ataf fel y gallaf sicrhau, ai'r Llywodraeth—neu yn wir, ofyn i'r bwrdd cynllunio ardal edrych ar hyn gyda'u gwybodaeth leol eu hunain hefyd. Mae'r ffigurau a ddyfynnais yn gynharach yn cyfeirio at y ffigurau a gyhoeddwyd yn 2018, felly mae'n bosibl fod yr Aelod yn cyfeirio at farwolaethau sy’n gysylltiedig â chamddefnyddio cyffuriau sydd wedi digwydd ar ôl hynny. Felly, buaswn yn ddiolchgar iawn pe bai'n ysgrifennu ataf. Fe edrychaf ar hynny ac fe ysgrifennaf ato i egluro sut y byddwn naill ai'n edrych ar hynny o fewn y Llywodraeth, neu yn wir, sut y mae'r wybodaeth yn cael ei rhannu a sut y caiff ymateb ei geisio gan y bwrdd cynllunio ardal.

Ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei strategaeth 10 mlynedd ar gyfer camddefnyddio sylweddau yn 2008 i leihau a mynd i’r afael â'r niwed sy’n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau yng Nghymru, mae marwolaethau sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio cyffuriau ledled Cymru wedi codi o 569 i 858: ar Ynys Môn, mewn gwirionedd—hyd at y ffigurau a gyhoeddwyd ym mis Awst gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol—ychydig yn well, i lawr o 10 i wyth, ond ledled gogledd Cymru, i fyny o 81 i 98. A datgelodd ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ym mis Awst mai Cymru oedd â'r ffigurau uchaf ond un ymhlith y 10 ardal—naw yn Lloegr, a Chymru—y cynnydd mwyaf ond un o ran y gyfradd dros y 10 mlynedd diwethaf, sef 84 y cant, a'r gyfradd farwolaethau safonedig yn ôl oedran uchaf ond un o ran marwolaethau sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio cyffuriau yn ôl gwlad a rhanbarth. Nid yw'n ddarlun da.

Pam fod Llywodraeth Cymru yn dal i fethu mynd i’r afael â’r argymhellion a wnaed mewn cyfres o adroddiadau a gomisiynwyd yn ystod yr ail a’r trydydd Cynulliad ar drin camddefnyddio sylweddau yng Nghymru, yn enwedig dadwenwyno a chymorth adsefydlu, i fynd i’r afael â’r problemau a nodwyd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a’u hadolygiad ym mis Gorffennaf 2018—10 mlynedd ar ôl y strategaeth—fod pobl yn ei chael hi'n anodd cael y driniaeth yr oeddent ei hangen drwy wasanaethau presgripsiynu meddyginiaeth gyfnewid a dadwenwyno, gwasanaethau adsefydlu a gwasanaethau cwnsela oherwydd amseroedd aros hir a diffyg capasiti yn y gwasanaethau? Cafodd yr atebion eu nodi—pam ein bod yn dal i aros?

Mewn gwirionedd, mae'r data ar amseroedd aros yn dangos ein bod, yn ystod 10 mlynedd olaf y strategaeth camddefnyddio sylweddau, wedi gweld gwelliant sylweddol o ran amseroedd aros—mae 91.5 y cant o bobl yn dechrau triniaeth ac yn cael eu gweld o fewn 20 diwrnod gwaith i gael eu cyfeirio, o gymharu â 73 y cant 10 mlynedd yn ôl. A'n her ni yw'r hyn y gall ein gwasanaeth ei wneud, o gymharu â'r galw a'r angen sy'n ei wynebu a'r heriau ehangach y tu hwnt i'r gwasanaeth iechyd sydd angen ymateb gan y gwasanaeth iechyd yn y pen draw. Felly, ni chredaf fod y darlun mor syml â'r un y mae Mark Isherwood yn ei baentio, ac nad yw'n fater o'r gwasanaeth iechyd yn methu gwneud ei waith. Mae'n ymwneud â sut y gallwn sicrhau y caiff pobl eu gweld a'u trin mewn modd amserol. Mae'n ymwneud hefyd â'r ymdrech y gallwn ei gwneud fel cymdeithas gyfan mewn perthynas â heriau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, ac rwy'n cydnabod bod gormod o farwolaethau sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio cyffuriau ac alcohol yn digwydd. Mae'n rhan o'r rheswm pam ein bod wedi ailymrwymo i strategaeth camddefnyddio sylweddau yn y dyfodol a dyma pam hefyd, o ran alcohol, er enghraifft, ein bod wedi ymrwymo i roi camau ar waith ar bris alcohol fel mesur pwysig i leihau marwolaethau.

Gwnaf, a hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei waith o fewn y Llywodraeth ar fwrw ymlaen â'r gwaith ar draws y Llywodraeth ar ardoll gofal cymdeithasol bosibl. Rwyf bellach yn cadeirio'r bwrdd gweinidogol, a thros y chwe mis diwethaf, rydym wedi ystyried dulliau posibl o godi a dosbarthu cyllid ychwanegol posibl. Rydym yn canolbwyntio ar hyn o bryd ar egwyddorion meysydd blaenoriaeth ar gyfer unrhyw gyllid, ac edrychaf ymlaen at fod mewn sefyllfa i ysgrifennu at y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol gyda chynigion amlinellol, y byddwn yn ymgynghori arnynt yn eang.

Mae hynny'n newyddion i'w groesawu'n fawr, Weinidog, ac rwy'n falch fod y gwaith yn mynd rhagddo mewn ffordd ystyriol a phwyllog, gan na allwn ruthro hyn. Ond fe fydd yn deall, gyda'r Papur Gwyrdd gofal cymdeithasol yn Llywodraeth San Steffan yn dal i ddiflannu dros y gorwel fel rhyw fath o rith, ei bod yn hanfodol bwysig ein bod yn gwneud y gwaith yma yng Nghymru, gan fy mod amau y bydd angen i ni greu ein hatebion ein hunain ar ryw bwynt. Bu sôn hefyd, wrth gwrs, yn Llywodraeth Cymru am wasanaeth gofal cenedlaethol a fyddai’n darparu llwybr gyrfa gwerthfawr i bobl sy’n gweithio ym maes gofal, yn debyg i’r hyn sydd ar gael yn y gwasanaeth iechyd, yn hytrach nag fel dewis amgen, fel y nodir mor aml, yn lle stacio silffoedd neu beth bynnag—credaf fod hynny'n difrïo'r gweithlu, mewn gwirionedd, ond gwyddom beth y mae'r ymadrodd hwnnw'n ei olygu. Felly, a all ddweud wrthym sut y bydd yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn wrth iddo fynd rhagddo, wrth iddo weld rhai o ganlyniadau'r ffrydiau gwaith, mewn ffordd drawsbleidiol? Oherwydd yr hyn a wyddom yw bod hyn wedi mynd benben, yn enwedig ar lefel y DU, â gwleidyddiaeth tymor byr a chylchoedd etholiadol yn llawer rhy aml yn y gorffennol. Er mwyn bwrw ymlaen â hyn yng Nghymru, os daw hi i hynny, bydd yn rhaid i ni gael cydsyniad trawsbleidiol yma yn y Senedd hon er mwyn gwneud hynny.

Ie, rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth yr Aelod, ac mewn gwirionedd, cyn ymgynghori ar awgrymiadau amlinellol ynglŷn â sut y gallem godi a gwneud defnydd o gyllid—ac wrth gwrs, mae cyfraddau cyflogau staff yn rhan o hynny—byddaf eisiau gallu cael sgwrs gyda Chadeiryddion ein pwyllgorau pwnc yma. Bydd fy swyddfa'n cysylltu i geisio trefnu sgwrs, a byddwn hefyd yn cynnig sesiwn friffio dechnegol i'r pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol er mwyn edrych ar rai o'r modelau hynny fel ein bod yn agored am yr hyn yr ydym yn sôn amdano, ac yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n rhoi cyfle go iawn i ni fwrw ymlaen â hyn mewn ffordd nad yw'n arwain at ornest bleidiol. Oherwydd, ni waeth beth yw ein barn am Lywodraeth bresennol y DU—ac mae nifer o safbwyntiau i'w cael—nid yw'n debygol y bydd gennym Bapur Gwyrdd ar ofal cymdeithasol ar unrhyw adeg yn y dyfodol agos, felly mae angen i ni wybod beth y gallwn ei wneud yng Nghymru gyda'r pwerau sydd gennym.

Ar y pwynt hwn, ar sail drawsbleidiol, mae Aelodau ar y meinciau cefn yn San Steffan wedi dod at ei gilydd a chytuno y dylent godi arian ychwanegol i'w roi yn y system gofal cymdeithasol. Roedd honno'n farn unfrydol gan ddau bwyllgor dethol a ddaeth ynghyd, gan gynnwys aelodau o’r Blaid Geidwadol, Llafur ac eraill hefyd, a gytunodd fod angen i chi godi arian. Felly, ceir parodrwydd i edrych am hynny ar lefel y DU, ond credaf, yng Nghymru, y bydd angen i ni edrych ar hynny cyn i ni gyrraedd y pwynt hwnnw. Yna, os gwneir cynnydd ar unrhyw adeg yn y dyfodol, gallwn ystyried ffrydiau ariannu'r DU a'r hyn y gallai hynny ei olygu. Ond ydw, rwy'n fwy na pharod i nodi nawr, a byddaf yn dilyn hynny gyda sgyrsiau rhwng fy swyddfa a'r pwyllgor, ac yn wir, rwy'n gobeithio y byddai llefarwyr y pleidiau'n agored i sgwrs am hynny pan fydd gennym y cynigion amlinellol hynny, gan nad oes unrhyw beth wedi'i bennu na'i benderfynu ar hyn o bryd.

Yn olaf, Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae gennym eisoes bobl sy'n gadael Cymru i fyw mewn rhannau eraill o'r gwledydd cartref er mwyn gallu cael gafael ar gyffuriau na allant gael gafael arnynt yma. Felly, o ystyried araith Jeremy Corbyn yn y gynhadledd, pan soniodd am gael gofal cymdeithasol am ddim yn y man darparu, a allech gadarnhau p'un a yw hynny'n un o'r ffrydiau gwaith y mae'r grŵp trawsbleidiol hwn yn gweithio arnynt ar hyn o bryd ai peidio? Os felly, a ydynt yn edrych ar y costiadau hefyd, er mwyn atal y torfeydd rhag gadael Cymru?

Ni chredaf y dylai unrhyw beth a drafodwyd ddoe arwain at dorfeydd yn gadael Cymru, ac nid wyf yn cydnabod yr hyn a ddywedodd yr Aelod am dorfeydd yn gadael Cymru ar sail argaeledd meddyginiaeth. Mae gennym hanes da iawn o ran argaeledd meddyginiaeth newydd ac effeithiol, fel y mae ein cronfa triniaethau newydd lwyddiannus yn ei ddangos. Ond o ran eich pwynt ynglŷn â gofal cymdeithasol, pan fyddwn yn rhannu cynigion ymgynghori amlinellol, byddant yn cynnwys syniad ynglŷn â'r math o gronfeydd y byddai angen i hynny ei ddarparu. Felly, byddwn yn agored gyda'n gilydd ynglŷn â'r hyn y gallai gwahanol opsiynau ei olygu o ran sut y defnyddiwn gyllid, yn ogystal â sut y gallech godi'r cyllid hwnnw. Felly, iawn, os ydych am fabwysiadu ymagwedd fwyafsymiol o ran cael gymaint o ofal cymdeithasol â phosibl, bydd modd inni nodi'r hyn a fyddai'n angenrheidiol er mwyn gwneud hynny, a byddwn yn mynd ati i ymgynghori ar sail eang. Yn sicr, byddaf yn awyddus i ddefnyddio'r paneli dinasyddion sydd i'w cael o amgylch pob bwrdd partneriaeth rhanbarthol, ynghyd â'r gymysgedd o bleidiau sy'n arwain awdurdodau lleol. Bydd gan bob un ohonynt eu cyfran yn hyn, ac mewn gwirionedd, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn rhan o'r gwaith a wnawn ar fwrdd y rhaglen. Felly, mae'r gwaith yn mynd rhagddo ar sail wirioneddol draws-sector—a thrawsbleidiol hefyd yn wir, fel y bydd yr Aelod yn falch iawn o glywed, rwy'n siŵr.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf yw cwestiynau amserol. Dwi wedi dewis un cwestiwn i'w ofyn i'r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn gan Bethan Sayed.

Lywydd, a gaf fi ddweud ei bod yn hynod siomedig fod Thomas Cook wedi mynd i'r wal? Rwy'n cydymdeimlo, wrth gwrs, gyda phawb yr effeithir arnynt gan y cyhoeddiad. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ddoe a oedd yn amlinellu’r ystod o gamau rwyf wedi'u cymryd, ac mae fy swyddogion, wrth gwrs, yn cadw mewn cysylltiad agos iawn â Maes Awyr Caerdydd, Llywodraeth y DU ac amryw asiantaethau eraill.

Diolch yn fawr iawn am y datganiad ysgrifenedig hwnnw. Gan ddechrau ar bwynt cadarnhaol, hoffwn ofyn i chi ymuno â mi i ganmol Elaine Kerslake o'r Gilfach Goch, a aeth ati i godi arian ar daith awyr yn ôl adref gyda Thomas Cook pan sylweddolodd nad oedd y staff yn cael eu talu. Felly, a fyddech yn awyddus i'w chanmol am wneud hynny? Ond hefyd, a wnewch chi ymuno â mi, felly, i ofyn i reolwyr a phrif weithredwyr Thomas Cook, a enillodd £35 miliwn mewn 12 mlynedd mewn taliadau bonws, yn ôl adroddiadau, er gwaethaf y problemau ariannol roeddent yn eu hwynebu—a wnewch chi ofyn iddynt ad-dalu—ymuno â mi i ofyn iddynt ad-dalu'r taliadau bonws hynny yn wyneb y sefyllfa arbennig o sensitif hon, lle rydym yn darganfod nad yw staff Thomas Cook yn cael eu talu pan fo'r prif weithredwyr hynny wedi elwa o gwymp y cwmni hwnnw?

Fy nghwestiwn arall i chi fyddai—yn fy ardal i o leiaf, mae llawer o siopau Thomas Cook a bydd yr effaith ar y staff yn wael. Gwn eich bod yn sôn yn eich datganiad ysgrifenedig ynglŷn â sut y byddwch yn cefnogi staff, ac rwy'n ddiolchgar am hynny, ond a allech ymhelaethu ar hynny, a hefyd sut y byddech o bosibl yn cefnogi'r seilwaith o amgylch y siopau hynny ar ein stryd fawr y bydd angen eu helpu yn y dyfodol—a all asiantau teithio eraill neu gwmnïau eraill o'r fath eu cymryd drosodd, gan y gallai hynny gynorthwyo'r stryd fawr—a dweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut y bydd staff yn gyffredinol yng Nghymru yn cael eu cefnogi?

Nawr, gŵyr pob un ohonom am yr effaith ar deithwyr, ac mae llawer ohonynt wedi dod ataf, ond gwnaeth un achos penodol i mi bryderu—ni allai un o fy etholwyr ddod adref ar yr awyren a ddynodwyd ar eu cyfer i Gaerdydd oherwydd anableddau, ac felly bu'n rhaid iddynt dalu am eu taith awyr eu hunain. A allwch roi sicrwydd inni eich bod yn ymchwilio i'r mathau hyn o sefyllfaoedd fel y gall teithwyr deithio yn ôl yn y cyfforddusrwydd sydd ei angen arnynt a chyda'r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt os oes ganddynt yr anableddau hynny? Ni allwn anghofio'r bobl sy'n ddiamddiffyn pan fyddant yn ceisio teithio adref. Ond hoffwn rannu—gyda phawb arall, rwy'n siŵr, yn y Siambr hon—pa mor drist yr ydym fod hyn wedi digwydd a sut y gallwn fel gwlad, o bosibl, gefnogi'r staff hynny a'r rhai yr effeithir arnynt.

A gaf fi ddiolch i Bethan Jenkins am ei chwestiynau a'r pryderon a fynegwyd ganddi, nid yn unig o ran y rhai yr effeithiwyd arnynt sydd wedi bod yn teithio gyda Thomas Cook, ond hefyd o ran gweithwyr y cwmni? Hoffwn gofnodi fy niolch i'r ddynes garedig o'r Gilfach Goch a helpodd i godi arian i bobl sy'n wynebu diweithdra. Roedd honno'n weithred anhunanol, yn fy marn i, a chredaf fod ymateb y teithwyr eraill ar yr awyren yn anhygoel.

A gaf fi hefyd gofnodi fy niolch i'r Awdurdod Hedfan Sifil a'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad? Pan ddechreuodd Ymgyrch Matterhorn, cafwyd ymdrech aruthrol i ddod â 150,000 o bobl yn ôl i'r Deyrnas Unedig, a dywedodd Gweinidogion Llywodraeth y DU a minnau'n glir na fyddai hon yn dasg hawdd, ond mae'r ffordd y mae'r Awdurdod Hedfan Sifil, yn benodol, wedi mynd i'r afael â'r sefyllfa hon a'i rheoli yn anhygoel, ac rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl a gludwyd adref o ganlyniad i'w hymdrechion yn ymuno â mi i ddiolch iddynt—yn ogystal â'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad, sy'n gwneud gwaith anhygoel ar lawr gwlad mewn cymaint o wledydd yn rhoi cefnogaeth i ddinasyddion Prydeinig.

Rwyf am drafod achos unigryw a grybwyllwyd gan Bethan Jenkins, ond mae'n un sy'n peri pryder i mi, sef y penderfyniad gan deithiwr ag anabledd i dalu am eu taith awyr eu hunain adref. Un peth yr oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth a minnau yn awyddus i'w archwilio cyn i Ymgyrch Matterhorn ddechrau oedd y byddai darpariaeth ar gael i bobl anabl, ac y byddai'n cael ei blaenoriaethu: nid darpariaeth i gyrraedd awyren yn unig—gwasanaeth gwahanol a mynd ar yr awyren honno—ond hefyd cludiant pellach ar ôl dychwelyd adref. Cawsom sicrwydd y byddai cludiant i bobl anabl yn cael ei ddarparu fel blaenoriaeth. Os gall yr Aelod roi gwybodaeth i mi am yr etholwr dan sylw, byddaf yn trafod y mater gyda Llywodraeth y DU a chyda'r Awdurdod Hedfan Sifil wrth gwrs.

Mae arnaf ofn y bydd tranc Thomas Cook yn effeithio ar nifer sylweddol o bobl. Rydym yn amcangyfrif y bydd 179.5 o staff cyfwerth ag amser llawn yn cael eu heffeithio yng Nghymru yn unig drwy gau'r siopau, a 45 aelod ychwanegol o staff ym Maes Awyr Caerdydd. Bydd rhaglen Cymru'n Gweithio ar gael iddynt fel rhan o hynny. Bydd ReAct, rhaglen ymyrraeth sydd wedi hen ennill ei phlwyf, ar gael iddynt. Mae gennym dimau ymateb rhanbarthol ledled Cymru yn barod i gynorthwyo unrhyw un yr effeithir arnynt gan fethiant Thomas Cook, a buaswn yn annog unrhyw Aelodau sy'n clywed gan fusnesau yr effeithir arnynt yn sgil tranc y cwmni i'w cyfeirio at linell gymorth Busnes Cymru.

Credaf fod Bethan Jenkins yn codi pwynt pwysig iawn y bydd llawer o'n cymunedau—ac fe edrychais drwy'r rhestr i weld ble y lleolir rhai o ganghennau Thomas Cook—yn cael eu heffeithio'n ddifrifol wrth i lawer o'r siopau hynny gau. Ar lawer o’r strydoedd mawr rwy'n gyfarwydd â hwy, prin iawn yw gwasanaethau o’r fath, a bydd cael siop arall yn cau yn rhai o’r lleoedd hynny, wrth gwrs, yn eithaf dinistriol, a dyna pam fod y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol a minnau yn awyddus i fwrw ymlaen â menter 'canol y dref yn gyntaf' a fyddai'n golygu bod y sector cyhoeddus, a'r sector preifat yn wir, yn blaenoriaethu buddsoddiad yng nghanol y dref i ysgogi mwy o gadernid economaidd ynddynt. Ni fydd hon yn dasg hawdd, ond mae'n un y mae'n rhaid i ni gychwyn arni.

Ac un pwynt olaf hefyd, ac mae'n ymwneud â gweithredoedd y prif weithredwyr. Rwy'n falch o nodi bod yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi agor ymchwiliad i gamau gweithredu corfforaethol, a chredaf ei bod yn briodol inni aros am ganlyniad yr ymchwiliad hwnnw cyn gwneud sylwadau arno.

A gaf finnau ategu'r Aelodau eraill sydd wedi cydymdeimlo â'r staff yr effeithir arnynt, ac wrth gwrs, y nifer fawr o bobl eraill yr effeithiwyd arnynt ac sy'n dal i gael eu heffeithio hefyd? Rwy’n falch, Weinidog, fod y llinell gymorth y cyfeirioch chi ati mewn perthynas â Cymru'n Gweithio wedi'i sefydlu—credaf mai dyna’r ffordd gywir o fynd ati. Tybed pa gefnogaeth yr ystyriwch y gallai fod angen i Lywodraeth Cymru ei darparu i Faes Awyr Caerdydd. Ceir her yma yn y ffaith bod y maes awyr wedi colli cwmni hedfan pwysig sy'n cludo 100,000 o deithwyr bob blwyddyn. Felly, cefais fy synnu i raddau, ond efallai y gallwch ymhelaethu ar hyn, wrth ddarllen yn eich datganiad ddoe eich bod yn credu mai effaith gyfyngedig y bydd hyn yn ei chael ar y maes awyr. Efallai y bydd yn anodd iawn i'r maes awyr ddod o hyd i gwmni hedfan partner newydd yn lle Thomas Cook cyn tymor prysur yr haf y flwyddyn nesaf, ac wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol fod y maes awyr wedi colli £23 miliwn ers 2014. Felly, a ydych yn teimlo bod angen rhywfaint o gefnogaeth ar Faes Awyr Caerdydd, ac a allech amlinellu pa gefnogaeth y credwch y gallai fod ei hangen arno? A hefyd, pa ddadansoddiad cychwynnol a wnaethoch o effaith methiant Thomas Cook ar sefydlogrwydd ariannol Maes Awyr Caerdydd?

A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau ac am ymuno ag Aelodau eraill yn y Siambr hon i ddiolch i sefydliadau a chyrff fel yr Awdurdod Hedfan Sifil am eu gwaith a'u hymdrechion dros y dyddiau diwethaf? Rwyf am ganolbwyntio'n benodol ar fater maes awyr rhyngwladol Caerdydd, sef prif ffocws cwestiynau Russell George.

O ran cynaliadwyedd ariannol y maes awyr ar ôl cwymp Thomas Cook, mae'n wir na fydd hynny'n cael effaith fawr ar y maes awyr, ac mae hynny oherwydd, fel rhan o waith diwydrwydd dyladwy'r broses ymgeisio am y benthyciad a ddarparwyd gennym i faes awyr rhyngwladol Caerdydd, modelwyd nifer o senarios gennym. Roedd un o'r senarios hynny'n cynnwys yr effaith y byddai methiant cwmni hedfan yn ei chael ar y maes awyr. Y model a ddewiswyd gennym oedd cwmni hedfan mwy o faint, ac felly, nid yw hyfywedd y maes awyr wedi'i amharu i raddau helaeth, er gwaethaf methiant Thomas Cook.

Fodd bynnag, credaf fod yr Aelod yn nodi pwynt pwysig ynghylch perchnogaeth a chynaliadwyedd hirdymor y maes awyr, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn ei drafod yn y Siambr hon yn yr hydref. Mae'n eithaf anhygoel; rydym yn tueddu i feddwl, yn y DU, y dylai meysydd awyr fod yn eiddo preifat yn ddiofyn, ond nid yw hyn yn wir yn fyd-eang. Credaf fod oddeutu 4,300 o feysydd awyr yn darparu gwasanaeth teithiau awyr rheolaidd, ond 14 y cant yn unig ohonynt sydd heb fod mewn perchnogaeth gyhoeddus. Mae hyd yn oed meysydd awyr fel JFK yn eiddo i'r cyhoedd. Felly, y model byd-eang, mewn gwirionedd, yw bod meysydd awyr yn eiddo i'r cyhoedd, a dylai hynny fod yr un peth ar gyfer Maes Awyr Caerdydd yn fy marn i. Mae'r maes awyr yn siarad yn rheolaidd iawn gyda chwmnïau hedfan gwahanol, cwmnïau hedfan eraill y mae'n ceisio eu denu i'r cyfleuster, ac rwy'n hyderus iawn, ar sail ar y trafodaethau diweddar iawn sydd wedi mynd rhagddynt, y bydd cwmnïau hedfan newydd yn cael eu denu ac y byddant yn darparu llwybrau newydd o ac i Faes Awyr Caerdydd.

Ond os caf ddweud, mae cwmnïau hedfan yn wynebu dwy her fawr ar hyn o bryd, cwmnïau sy'n gweithredu o'r DU. Mae un yn ymwneud â grym gwario dinasyddion y DU, sydd wedi lleihau dramor oherwydd y cwymp yng ngwerth y bunt, ac felly anhawster wrth ddenu dinasyddion y DU i fynd dramor. Ac yna'r ail her sy'n ein hwynebu o ganlyniad i ansicrwydd ynghylch Brexit yw'r cwymp yn y bunt a'r ffaith bod tanwydd yn cael ei brisio mewn doleri, ac felly mae cost gweithredu cwmnïau hedfan sydd wedi'u lleoli yn y DU wedi codi. Felly, mae'n amlwg fod y sector ei hun mewn sefyllfa fregus a simsan iawn.

A gaf finnau gydymdeimlo â'r staff, fel yr amlinellwyd gan Bethan a Russell—y staff sy'n gweithio yn y siopau yng Nghymru, ond hefyd y staff ym mhob rhan o waith y cwmni hedfan? Oni fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi, hyd yn oed pe bai'n ddymunol rhoi arian cynorthwyol i Thomas Cook—ac o ystyried y strwythur rheoli, sy'n echrydus yn ôl pob golwg, mae'n debyg na fyddai—y gallai Llywodraeth y DU fod yn mynd yn groes i reolau cymorth gwladwriaethol Ewrop pe baent yn ceisio rhoi arian cynorthwyol i'r cwmni? Ac mae un pwynt yn ymwneud â dod â theithwyr yn ôl o dramor. Yn ôl pob tebyg, pan fydd cwmni neu gwmni hedfan yn cael eu diddymu, mae'r holl awyrennau sy'n eiddo i'r cwmni hwnnw'n cael eu hatal rhag hedfan. Mae'n amlwg, pan aeth Monarch i'r wal, fod Llywodraeth y DU wedi dweud y byddent yn newid y rheolau. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried gwneud sylwadau i Lywodraeth y DU i newid y rheolau mewn perthynas â hyn, fel y gellid rhyddhau'r awyrennau hynny i ddod â theithwyr adref ar adegau fel hyn?

Yn sicr. Byddaf yn ystyried gwneud hynny heb unrhyw amheuaeth. Mae'n rhaid i mi ddweud bod gallu'r Awdurdod Hedfan Sifil, serch hynny, i nodi 45 o awyrennau i ddod â theithwyr yn ôl yn rhyfeddol. Mae'r ffaith eu bod wedi gallu gwneud hynny mewn cyfnod mor fyr yn glod mawr iddynt. Credaf mai mater i Lywodraeth y DU yw ystyried a ddylent fod wedi rhoi arian cynorthwyol i Thomas Cook ai peidio. Nid wyf yn gwybod, ac rwy'n amau na chaf byth wybod, pa gamau diwydrwydd dyladwy a gyflawnwyd ganddynt. Felly, rwy’n derbyn gair Gweinidogion Llywodraeth y DU pan ddywedant na fyddai wedi bod yn opsiwn cynaliadwy a fforddiadwy. Gwn fod pobl wedi codi'r cwestiwn ynglŷn ag a ddylid ei roi mewn perchnogaeth gyhoeddus. Mae'n debyg fod hwnnw'n fater i Aelodau yn Nhŷ'r Cyffredin ei godi. Ond fel y dywedaf, nid wyf wedi derbyn unrhyw wybodaeth a ddarparwyd drwy'r broses ddiwydrwydd dyladwy.

Diolch, Weinidog.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad 90 eiliad. Angela Burns.

Mae heddiw'n Ddiwrnod Fferyllwyr y Byd, amser i gydnabod y cyfraniad y mae fferyllwyr a'u timau'n ei wneud i iechyd y byd. Wedi'i gydgysylltu gan y ffederasiwn fferyllol rhyngwladol, mae Diwrnod Fferyllwyr y Byd yn tynnu sylw at y gwaith amrywiol y mae fferyllwyr yn ei wneud mewn amryw o wledydd. Er enghraifft, yn Affrica, mae fferyllwyr yn darparu seminarau addysg iechyd ac yn rheoli clinigau ar gyfer clefydau cronig fel anhwylderau iechyd meddwl, HIV, diabetes a phwysedd gwaed uchel.

Yn benodol i ni yng Nghymru, mae fferyllwyr yn chwarae rôl allweddol yn darparu gwasanaethau'r GIG, o bigiadau ffliw ac archwiliadau iechyd i gyngor ar bob math o afiechydon a mân anafiadau, fel y gwasanaeth profi a thrin dolur gwddf. A gwn, fel mam, fy mod yn y fferyllfa yn gofyn am help yn gyson pan oedd fy mhlant yn ifanc. Pobl ryfeddol.

Felly, gyda'r pwyslais ar annog pobl i ddewis yn dda ac i geisio cymorth gan y lefel briodol o wasanaeth yn dibynnu ar eu hangen, mae thema Diwrnod Fferyllwyr y Byd eleni, sef meddyginiaethau diogel ac effeithiol i bawb, yn hyrwyddo'r rôl hanfodol y mae fferyllwyr yn ei chwarae yn sicrhau diogelwch cleifion drwy wella'r defnydd o feddyginiaethau a lleihau camgymeriadau meddyginiaethol.

Mae'r gwasanaeth adolygu meddyginiaethau wrth ryddhau yng Nghymru yn enghraifft wych o ble y caiff camgymeriadau meddyginiaethol eu lleihau drwy ddefnyddio data, ond mae mwy i'w wneud ac arferion gorau i'w rhannu. Felly, Aelodau, hoffwn ofyn i bob un ohonoch gydnabod y rôl y mae fferyllwyr yn ei chwarae yn darparu gofal iechyd diogel ac effeithiol, ac i fferyllwyr ledled Cymru, ar ran pob un ohonom mae'n debyg, rwy'n dweud 'diolch o galon'.

Yr eitem nesaf, eitem 5, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar hawliau pleidleisio i garcharorion. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths. 

Diolch yn fawr. Rwy’n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar hawliau pleidleisio i garcharorion.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, naill ai drwy roi tystiolaeth ysgrifenedig neu ar lafar; aelodau'r cyhoedd a gyfrannodd at ein fforwm trafod ar-lein, a'r ffordd barchus y trafodwyd ac y cynhaliwyd dadleuon ar wahaniaethau barn, yn enwedig gan fod y materion hyn yn ddadleuol iawn; a staff y carchar a'r carcharorion y buom yn siarad â hwy yn ystod ein hymweliadau â Charchar Ei Mawrhydi y Parc a Charchar Ei Mawrhydi Eastwood Park. Mae’r ddau wedi rhoi cipolwg go iawn inni ar ymarferoldeb cyflwyno unrhyw newid, ond maent hefyd wedi ein galluogi i archwilio’r egwyddorion ehangach gyda'r rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan unrhyw newid, y carcharorion eu hunain. Roeddent yn drafodaethau diddorol ac addysgiadol.

Ar ôl derbyn tystiolaeth, ac ar ôl ystyried a phwyso a mesur y dadleuon moesegol, ymarferol a chyfreithiol yn ofalus iawn, argymhellodd y rhan fwyaf o’r pwyllgor y dylid rhoi'r bleidlais i fwy o garcharorion. Fel y dywedais yn gynharach, mae hwn, wrth gwrs, yn fater dadleuol, ac roeddem yn ymwybodol iawn o'r effaith y gallai unrhyw newid ei chael ar ddioddefwyr troseddau, ac archwiliwyd hyn gyda'n holl dystion.

Rhan o gefndir y materion hyn yw'r dyfarniad fod Llywodraeth y DU wedi mynd yn groes i’r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol drwy gael gwaharddiad cyffredinol ar y bleidlais i garcharorion. Yna, cyflwynwyd newidiadau cyfyngedig, gan ganiatáu i garcharorion ar remánd ac ar drwydded dros dro, er enghraifft, bleidleisio. Mae Llys Hawliau Dynol Ewrop wedi dweud yn glir nad braint yw'r hawl i bleidleisio. Maent wedi dweud y dylid cael rhagdybiaeth lle y cynhwysir cymaint o bobl â phosibl mewn democratiaeth. Mae carcharorion yn cadw hawliau eraill pan fyddant yn mynd i'r carchar. Efallai eu bod yn colli eu rhyddid, ond nid ydynt yn colli eu hawliau sylfaenol. Credaf fod pleidleisio yn hawl o’r fath.

Un o'r dadleuon mwyaf cymhellol a glywsom oedd fod carcharorion yn parhau i fod yn ddinasyddion cymdeithas. Roedd hyn yn rhywbeth a gafodd ei gyfleu’n gryf iawn yn ystod ein trafodaethau yn y carchardai. Clywsom fod llawer yn ymdrechu i barhau i fod yn rhan weithredol o fywydau eu teuluoedd, er gwaethaf y rhwystrau corfforol. Lywydd, buaswn yn dweud bod polisi cyfiawnder troseddol yn y DU yn arwain at garchardai gorlawn, diffyg adsefydlu a chyfraddau aildroseddu uchel, a bod ailintegreiddio mwy effeithiol i'r gymdeithas yn golygu llai o droseddu a llai o ddioddefwyr troseddau. Mae o fudd i'n cymunedau yn gyffredinol, yn ogystal â chyn-droseddwyr a'u teuluoedd. Gall pleidleisio fod yn arwydd bach ond arwyddocaol o ymagwedd fwy goleuedig a chynhyrchiol.

Mae cael gwared ar yr hawl i bleidleisio hefyd yn rhan o broses sy'n trin carcharorion fel dieithriaid: nid ydynt fel y gweddill ohonom a dylent gael eu trin yn wahanol. Nid yw hyn yn dda iddynt hwy ac nid yw'n dda i'r gymdeithas ehangach. Mae'n rhwystro'r broses adsefydlu ac nid yw'n helpu i leihau cyfraddau aildroseddu na chydlyniant cymdeithasol. Dywedodd llawer o randdeiliaid wrthym eu bod yn credu y byddai rhyddfreinio yn helpu. Dywedodd y Foneddiges Hale, sydd bellach yn Llywydd Goruchaf Lys y DU, y clywsom gryn dipyn amdano yn ddiweddar, y byddai cadw'r bleidlais yn annog cyfrifoldeb dinesig ac ailintegreiddio. Mae hefyd yn symbol pwysig. Er nad oes llawer o dystiolaeth empirig i gefnogi'r farn hon, cawsom ein perswadio gan y rhanddeiliaid a ddywedodd y byddai mwy o gynhwysiant pan fydd pobl yn y carchar yn helpu’r broses o adsefydlu ar ôl iddynt gael eu ryddhau. Llywiodd nifer o ddadleuon eraill ein barn derfynol, megis cynsail ryngwladol, a'r effaith anghymesur y mae'r gwaharddiad yn ei chael ar rai grwpiau o bobl.

Lywydd, roedd angen i ni ystyried wedyn sut beth fyddai'r etholfraint. Diystyrwyd ei seilio ar y math o drosedd neu ddyddiad rhyddhau, a chytunwyd i'w seilio ar hyd y ddedfryd. Ynghyd â rhai o aelodau’r pwyllgor, roeddwn yn cefnogi rhyddfreinio llawn. Fodd bynnag, ar ôl trafod yn ofalus, fe benderfynwyd argymell cynnwys carcharorion sy'n bwrw dedfrydau o lai na phedair blynedd. Roeddem yn teimlo bod hwn yn gyfaddawd addas a oedd yn cydbwyso'r angen am etholfraint etholiadol syml; un sy'n hawdd ei deall, a oedd yn thema gref iawn drwy gydol ein tystiolaeth; yn ystyriol o farn y cyhoedd, sydd yn erbyn rhoi’r hawl i bob carcharor bleidleisio; ac yn sicrhau cydymffurfiaeth â dyfarniad llys Ewrop. Mae hefyd yn cydnabod pa mor arwyddocaol yw dedfrydau pedair blynedd yn y system cyfiawnder troseddol, gan fod y carcharorion hyn yn wynebu telerau llai ffafriol ar gyfer cael eu rhyddhau'n gynnar.

Lywydd, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhelliad allweddol ac y bydd yn ceisio deddfu i wneud newidiadau ar gyfer etholiadau'r Cynulliad a llywodraeth leol. Credaf fod hyn yn dangos arweinyddiaeth wleidyddol go iawn, ac yn nodi bod Cymru’n parhau i fod ar flaen y gad o ran parchu hawliau dynol. Fodd bynnag, hoffwn rywfaint o eglurder pellach. Cadarnhaodd y Llywydd a'r Gweinidog mewn gohebiaeth y bydd Llywodraeth Cymru’n bwrw ymlaen â newidiadau i etholfraint y Cynulliad. Yn ei llythyr, dywedodd y Gweinidog y byddai'n ceisio cyfrwng deddfwriaethol priodol. Ond er iddi ymrwymo i newid yr etholfraint ar gyfer llywodraeth leol yn nhymor y Cynulliad hwn, ni chafwyd yr un ymrwymiad ar gyfer y Cynulliad. Felly, Weinidog, buaswn yn ddiolchgar pe gallech ddarparu rhywfaint o eglurder ynghylch eich syniadau ar hyn, ac a fydd y newid ar waith ar gyfer etholiadau nesaf y Cynulliad yn 2021. Mae'r darpariaethau cyfredol yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 yn cysylltu etholfreintiau etholiadol y Cynulliad a llywodraeth leol yn glir. Os nad ydych yn gwneud y newidiadau i'r ddau ar yr un pryd, Weinidog, a allwch amlinellu a ydych yn ceisio’u datgysylltu dros dro? Mae'n werth nodi'r dystiolaeth a gawsom gan y Comisiwn Etholiadol y dylent fod yn gyson.

Er fy mod wedi canolbwyntio, felly, ar y materion ehangach ynglŷn ag a ddylai carcharorion gael pleidleisio, edrychodd ein hadroddiad hefyd ar ymarferoldeb y dull o bleidleisio, gwybodaeth ac ymgyrchu. Buaswn yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar y materion a godwyd gan y pwyllgor yn argymhellion 5, 6 a 10 yn mynd rhagddynt. Mae'r rhain yn ymwneud yn benodol â dynodi cydgysylltydd etholiadau o blith staff y carchar, sicrhau bod pob carcharor cymwys wedi'u cofrestru i bleidleisio a'u bod yn cael eu cefnogi i gymryd rhan mewn etholiadau perthnasol, a darparu mynediad at gyfryngau Cymru yn y carchardai sydd â phoblogaeth gymharol fawr o Gymry.

Lywydd, edrychaf ymlaen yn awr at glywed barn yr Aelodau eraill ar y materion pwysig hyn. Rwy'n siŵr y bydd yn ddadl ddiddorol, gan fod hwn wedi bod yn waith diddorol iawn i'r pwyllgor, ac i Aelodau'r Cynulliad yn gyffredinol, rwy'n siŵr.

Carchar yw pen eithaf ein system gyfiawnder, ac mae'n rhan bwysig ac annatod o'r system cyfiawnder troseddol ym mhob gwlad. Amddifadu rhywun o'i ryddid am gyfnod yw un o'r pwerau mwyaf arwyddocaol sydd ar gael i'r wladwriaeth. Mae carchar yn chwarae rhan hollbwysig yn y gwaith o gynnal rheolaeth y gyfraith, drwy helpu i sicrhau bod troseddwyr honedig yn cael eu dwyn o flaen eu gwell, a thrwy ddarparu cosb am gamymddwyn difrifol. Mae iddo dri diben craidd: amddiffyn y cyhoedd; cosbi, gan amddifadu troseddwyr o ryddid a fwynheir gan weddill cymdeithas a gweithredu fel ataliad; ac adsefydlu, gan roi cyfle i droseddwyr ystyried eu troseddau a chymryd cyfrifoldeb amdanynt, a'u paratoi ar gyfer bywyd sy'n parchu'r gyfraith ar ôl eu rhyddhau.

Fel y clywsom yng ngharchar y Parc, ychydig o garcharorion a fyddai naill ai'n defnyddio'r hawl i bleidleisio neu'n ei gweld fel ysgogiad i adsefydlu. Mae'r pwyllgor yn cyfaddef yn yr adroddiad fod y dystiolaeth empirig sy'n cefnogi'r ddamcaniaeth fod pleidleisio'n help i adsefydlu yn 'gyfyngedig'. Mae'r adroddiad hefyd yn nodi, pan roddodd carchar Caerdydd gamau ar waith i annog carcharorion ar remánd i gofrestru i bleidleisio yn yr etholiad diwethaf, ni fanteisiodd yr un ohonynt ar y cyfle. Yn hytrach, dylem ganolbwyntio ar roi cyfleoedd i droseddwyr adeiladu bywydau cadarnhaol. Daw hawliau law yn llaw â chyfrifoldebau, a dim ond un o ffeithiau bywyd sy'n deillio o fod yn y carchar yw peidio â phleidleisio, gan adlewyrchu penderfyniad gan y gymuned nad yw'r unigolyn dan sylw yn addas i gymryd rhan ym mhroses cymuned o wneud penderfyniadau.

Yn dilyn y dyfarniad y cyfeiriwyd ato yn Llys Ewrop, mae tua 17 y cant o garcharorion eisoes yn gymwys i bleidleisio. Gall carcharorion yn y gymuned, ar drwydded dros dro, bleidleisio erbyn hyn, ac mae hawl eisoes gan garcharorion heb eu collfarnu sy'n cael eu cadw ar remánd a charcharorion sifil a garcharwyd am droseddau megis dirmyg llys i bleidleisio, er mai ychydig iawn ohonynt sy'n gwneud. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi dweud y dylid ei gwneud yn fwy eglur i bobl sy'n cael dedfryd o garchar na fydd ganddynt hawl i bleidleisio tra byddant yn y carchar.

Mae'r adroddiad hwn yn dyfynnu un o ymgynghoriadau Llywodraeth Cymru, lle y cytunodd 50 y cant y dylid caniatáu i garcharorion gofrestru i bleidleisio, ac ymgynghoriad gan Gomisiwn y Cynulliad, lle'r oedd 49 y cant yn cytuno y dylai carcharorion allu pleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad os oedd disgwyl iddynt gael eu rhyddhau yn ystod y cyfnod pan oedd Aelodau'n cael eu hethol i wasanaethu. Fodd bynnag, roedd y ddau ymateb i'r ymgynghoriad yn rhai hunanddetholus, yn hytrach na samplau cynrychiadol wedi'u pwysoli. Mewn cyferbyniad, mewn arolwg YouGov yn 2017, dim ond 9 y cant o bobl yng Nghymru a ddywedodd y dylid caniatáu i bob carcharor bleidleisio.

Nid cael terfynau sy'n cyfrannu at droseddu, ond diffyg terfynau. Mae'n peri pryder fod rhai aelodau o'r pwyllgor yn credu yn yr egwyddor o bleidleisiau i bob carcharor. Ond er gwaethaf hynny, fel y clywsom, dim ond argymell bod Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol yn deddfu i roi hawl i garcharorion o Gymry sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd i bleidleisio mewn etholiadau datganoledig a wnaeth y pwyllgor. Am y rhesymau a amlinellwyd eisoes, ni allai Mohammad Asghar a minnau gytuno â'r argymhelliad hwnnw.

Wrth ymateb i'r adroddiad, nododd Llywodraeth Cymru y bydd yn gweithio i gyflwyno deddfwriaeth yn y Cynulliad hwn i alluogi carcharorion o Gymru sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd i bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol datganoledig. Wrth ymateb ar ran Comisiwn y Cynulliad, dywedodd y Llywydd nad yw'n credu y dylid cyflwyno gwelliannau i'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) er mwyn mynd i'r afael â'r mater hwn. Mewn llythyr at Gadeirydd y pwyllgor yr wythnos diwethaf, ychwanegodd Llywodraeth Cymru ei bod wedi ymrwymo i'r egwyddor o hawl pleidleisio i garcharorion ym mhob etholiad lleol, a bydd yn chwilio am gyfrwng deddfwriaethol priodol ar y cyfle cyntaf i alluogi carcharorion o Gymru i bleidleisio yn etholiadau'r Cynulliad ar yr un telerau â'r rhai a fydd yn berthnasol ar gyfer etholiadau llywodraeth leol.

Er mwyn bod yn glir, yn ôl y Law Pages, bydd rhoi'r bleidlais i garcharorion sy'n bwrw dedfryd o garchar o lai na phedair blynedd yn cynnwys y rhai a gafwyd yn euog o fod â llafn neu arf miniog mewn man cyhoeddus, ymosodiad cyffredin gwaethygedig ar sail hil, difrod troseddol gwaethygedig ar sail hil, caffael dynes drwy fygythiadau, ymgais i gyflawni llosgach gan ddyn gyda merch dros 13 oed, cipio merch ddi-briod, achosi puteinio gan fenywod, llithio gan ddynion, trin cleifion yn wael, ymosod gyda'r bwriad o wrthsefyll arestiad, a chaffael eraill i gyflawni gweithredoedd cyfunrhywiol, a llawer iawn mwy. Dyma'r hyn y mae'r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ei gefnogi, gan roi tystiolaeth bellach, os caf ddweud, o'r bwlch cynyddol rhwng ewyllys pobl Cymru a'u cynrychiolwyr honedig a etholwyd i'r lle hwn.

Rwy'n falch ein bod ni'n cael y ddadl hon, ac rwy'n siomedig iawn ynglŷn â chyfraniad y Ceidwadwyr, nid yn unig heddiw, ond yn yr ymchwiliad hefyd. Rhaid i mi gyfaddef fy mod yn amheus pan ddechreuodd ein pwyllgor yr ymchwiliad hwn. Fel cyn-swyddog prawf, sydd â diddordeb brwd yn y system gyfiawnder er nad yw wedi'i datganoli, roeddwn yn credu y byddai'n rhyfedd i ni, fel pwyllgor, ymweld â gwahanol garchardai i siarad â charcharorion am rywbeth a oedd er ein lles ni. Rydym yn ymwybodol iawn o ystod y problemau y mae carcharorion yn eu hwynebu, o ddigartrefedd i broblemau cyffuriau ac alcohol, iechyd meddwl, chwalfa deuluol, cam-drin, trais yn y cartref, ac eto nid oeddem yn mynd i'r carchardai i siarad â phobl am y materion hynny, ond yn hytrach, roeddem yn gofyn i garcharorion a staff am eu barn ar bleidleisio, drosom ni mae'n debyg. Mae'n rhaid i mi ddweud i mi deimlo braidd yn anghyfforddus am y cyfan. Ond roeddwn i'n anghywir.

Daeth yn amlwg yn fuan yn ystod ein hymweliadau â charchar Parc a charchar Eastwood Park y gallai rhai o'r carcharorion hyn weld ffordd drwy ein hymchwiliad o roi eu pryderon ar yr agenda drwy gael y bleidlais. Ar hyn o bryd, pwy sy'n gwrando arnynt? A oes ganddynt lais o gwbl? Nac oes. Mae carcharorion wedi cael eu hanghofio a'u bwrw i'r cyrion gan lunwyr polisi, gwleidyddion a'r gymdeithas ehangach, ac yma mae gennym gyfle i wneud rhywbeth i newid hynny.

Mae pobl yn anghytuno ynghylch diben carchar. Ai ymwneud yn unig â chosbi y mae carchar? A ddylem wneud bywyd yn y carchar mor ofnadwy i bobl fel y byddent yn ei weld fel ataliad ac yn gwbl benderfynol o beidio â mynd yn ôl? Os mai dyna sut y'i gwelwn, nid yw amodau a hawliau yn bwysig. Ac eto, mae pobl yn meddwl pam y mae pobl sy'n mynd drwy system y carchardai'n dod allan wedi'u niweidio fwy ac yn tueddu i fod yn fwy troseddol. Nid yw carchar heb elfen adsefydlu yn fawr mwy na ffatri droseddau.

Yn fy marn i, dylai carchar fod yn gosb, ond dylai hefyd fod yn offeryn i ddiogelu'r cyhoedd a cheisio adsefydlu'r unigolyn fel nad yw'n cyflawni rhagor o droseddau ar ôl ei ryddhau. Mae dull adsefydlu yn arwain at lai o droseddu a chymdeithas fwy diogel, fel y byddai unrhyw gymhariaeth onest rhwng gwledydd Sgandinafia a'r DU yn ei ddangos. Dylem anelu at leihau poblogaeth y carchardai drwy adsefydlu mwy o bobl a thrin pobl fel y dinasyddion ag yr ydynt a'r dinasyddion yr ydym eisiau iddynt fod. Am y rhesymau hyn rwy'n cefnogi ymestyn yr etholfraint i gynnwys carcharorion ac rwy'n cymeradwyo argymhellion yr adroddiad pwyllgor hwn.

Mae cael y cyfle i bleidleisio yn atgoffa carcharorion eu bod yn dal yn ddinasyddion er iddynt gael eu cosbi am droseddu. Mae'n eu hatgoffa eu bod yn mynd i gael eu rhyddhau un diwrnod a bod disgwyliadau arnynt fel dinasyddion. Gall cael y cyfle i roi croes yn y blwch helpu i ailintegreiddio a chynnwys carcharorion yn y gymdeithas ehangach.

I mi, er fy mod yn amheus i ddechrau ynghylch defnyddioldeb yr ymchwiliad hwn i boblogaeth y carchardai, deuthum yn fwyfwy argyhoeddedig mai dyma oedd y peth cywir i'w wneud. Os ydych yn fenyw a ddedfrydwyd i'r carchar, mae'n warthus fod yn rhaid i chi gael eich carcharu mewn gwlad arall heb fynediad at eich teulu, at y newyddion o Gymru, at eich rhwydwaith adsefydlu, a dylai hynny ynddo'i hun fod yn rheswm digon da dros ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol, er mwyn inni allu gwneud rhywbeth am hynny.

Nid braint yw pleidleisio ac ni ddylai gael ei ystyried felly. Mae pleidleisio'n rhywbeth y dylem fod eisiau i bob un o'n dinasyddion ei wneud. I mi, mae hwn yn gwestiwn lle y gallai Cymru ddangos y gallem wneud pethau'n wahanol, yn fwy trugarog, gyda mwy o dosturi. Mae'r adroddiad hwn yn rhoi cyfle i'r Llywodraeth ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn manteisio arno.

Mae'n bleser gennyf siarad o blaid yr argymhellion a ddeilliodd o'r pwyllgor hwn, a chroesawu hefyd y modd y bu i John stiwardio'r pwyllgor hwn. Clywsom lawer iawn o dystiolaeth—y bobl a ddaeth ger ein bron, yr ymweliadau a wnaethom hefyd, lle buom yn siarad â llywodraethwyr carchardai, staff carchardai, staff rheng flaen a hefyd â phobl sydd wedi'u carcharu eu hunain. Rwyf am ddiolch i'r holl bobl a roddodd dystiolaeth, ond yn enwedig am y modd yr ymdriniodd yr Aelodau â chlywed y dystiolaeth honno hefyd. Roedd gwahaniaeth barn ar y pwyllgor hwn—gwelwyd hynny yn yr adroddiad, o ran ein prif argymhelliad—ond fe'i gwnaethom mewn ffordd gymesur, rwy'n credu. Rydym wedi cydnabod y gwahaniaethau hynny. Hoffwn ddweud wrth Mark: nid cynrychiolydd honedig ydw i. Rwy'n gynrychiolydd yn y sefydliad hwn, fel y mae pawb arall. Peidiwch â difrïo fy rôl i ac eraill drwy fy ngalw'n gynrychiolydd honedig.

Fodd bynnag, os caf droi at y sylwedd, mae'r adroddiad yn gytbwys, oherwydd mae'n edrych ar y dadleuon o blaid ac yn erbyn hefyd. Mae'n egluro, fel y mae'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol wedi'i ddweud, nad yw hawliau pleidleisio yn hawliau absoliwt—hawliau cyffredinol. Dyna'n union pam yr edrychai'r pwyllgor hwn arno. I ba raddau yr adlewyrchwn farn y cyhoedd? I ba raddau y dymunwn ddangos arweinyddiaeth hefyd? Ond ceir teimlad amlwg hefyd, drwy dystiolaeth ryngwladol, ond hefyd y pwysau sydd wedi'i roi ar Lywodraeth y DU dros lawer o flynyddoedd, y dylem edrych ar hyn a gweld faint ymhellach y gallem fynd, yn enwedig oherwydd y dadleuon y nododd Leanne a'r adroddiad, sef, er efallai nad yw'n hawl gyffredinol i bawb, yn hawl absoliwt, dylem fod yn edrych ar unigolion sydd yn y carchar nid fel—. Bydd rhai'n garcharorion gydol oes, a rhai, gan gynnwys menywod y cyfarfuom â hwy, a ddywedodd, 'Wel, mae gennyf blant y tu allan i'r carchar. Rwyf yma am gyfnod byr iawn. Mae fy mhlant yn yr ysgol. Bydd fy mhlant yn derbyn gofal tra byddaf i ffwrdd oddi yma. Nid oes gennyf unrhyw lais o gwbl yn—'. Ac eto, bydd y bobl sydd yn y carchar—bob un ohonynt—yn talu treth ar enillion, treth ar gynilion ac ati tra byddant yno. Felly, mae'n anomaledd rhyfedd.

Mae'r adroddiad yn gytbwys. Mae'n cydnabod—Mark, rydych chi'n llygad eich lle—nad yw'r cyhoedd yn cefnogi hawliau pleidleisio i garcharorion. Mae hefyd yn adlewyrchu'r ffaith bod teimladau'r cyhoedd yn newid, a'u bod wedi newid ar hyn hefyd. Weithiau, mae angen i ni, fel cynrychiolwyr etholedig, ddynodi cyfeiriad teithio. Nid wyf am greu embaras i'r Gweinidog, ond pan ddaeth hi ger ein bron yn y pwyllgor, dywedais, 'Weinidog, beth yw eich agwedd tuag at hyn i gyd?', oherwydd roeddwn i ychydig yn amheus. Roeddwn yn meddwl y gallai'r Llywodraeth adael hyn am y tro a'i roi o'r neilltu: 'Dyma adroddiad pwyllgor diddorol. Down yn ôl at hyn ymhen pum mlynedd neu 10 mlynedd.' A dywedais wrthi, 'A ydych chi'n gweld eich hun, o bosibl, yn bod yn Roy Jenkins Gweinidogion Llywodraeth Cymru ar y mater hwn?'—nid eich bod yn mynd uwchben a thu hwnt, ac nid y dylech geisio bod yn ddi-hid yn y ffordd—. Ond edrychwch ar y dystiolaeth a phenderfynwch beth yw'r polisi cywir a blaengar sy'n cydbwyso buddiannau pobl fel y comisiynydd dioddefwyr, a ddaeth ger ein bron a siarad yn angerddol am ei phryderon ynghylch ochr y dioddefwyr, ond hefyd ar fater adsefydlu—y ffaith bod y bobl hyn yn dal i fod yn ddinasyddion, am eu bod yn talu treth, mae ganddynt blant y tu allan mewn ysgolion ac ati. Felly, rwy'n credu ei fod yn eithaf cytbwys.

Nawr, cyfaddawd oedd yr hyn a gafwyd gennym. Roedd gwahanol safbwyntiau yn y pwyllgor. Roedd rhai ohonom yn cefnogi, er symlrwydd ond hefyd o ran egwyddorion sylfaenol, ymestyn y bleidlais yn gyffredinol. Roedd llawer o'r tystion a ymddangosodd ger ein bron yn cefnogi hynny hefyd, am yr un rhesymau'n union. Ond roeddem yn cydnabod, ar y pwyllgor, am fod cymaint o wahaniaeth barn, y dylem edrych ar rywbeth a oedd yn ymarferol, a oedd yn syml, y gellid ei gyflawni ac nad oedd yn rhy gymhleth. Edrychasom ar lawer o wahanol bosibiliadau o fewn hynny, ac mae'r un a ddewiswyd gennym, sef dedfrydau pedair blynedd neu lai, yn rhoi'r symlrwydd a'r eglurder hwnnw rwy'n credu, ac mae'n rhoi'r neges glir y gallai Cymru, hyd yn oed os na fydd Llywodraeth y DU yn symud, fynd ati mewn gwirionedd i symud ymlaen a dangos arwydd clir ein bod yn credu yn egwyddorion adsefydlu—yn yr egwyddorion y bydd y bobl hyn, y bydd llawer ohonynt yn mynd drwy'r carchar, yn ôl yn byw gyda ni, ochr yn ochr â ni ac wedi'u hailintegreiddio yn y gymdeithas, ac yn magu eu plant a gweithio mewn gyrfaoedd ac yn y blaen ac yn y blaen. Rwy'n credu bod honno'n egwyddor bwysig.

Felly, rwy'n croesawu hyn ac rwy'n croesawu ymateb y Llywodraeth hefyd. Fy unig ymholiad fyddai adleisio'r hyn a ddywedodd y Cadeirydd: am beth y siaradwn yma, o ran amserlenni ar gyfer bwrw ymlaen â hyn? Rwy'n credu bod cyfle yma i Lywodraeth Cymru ddangos rhywfaint o arweiniad yn hyn o beth ac efallai, pwy a ŵyr, y bydd Llywodraeth y DU yn dilyn ei hesiampl maes o law.

Diolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am eu hadroddiad ar hawliau pleidleisio i garcharorion. Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor yn ystod eu hymchwiliad, ond pe bawn i wedi bod, buaswn wedi ymuno â Mark Isherwood a Mohammad Asghar i wrthwynebu'r argymhellion. Rhaid nodi bod hawl gan garcharorion ar remánd i bleidleisio, ac nid wyf yn cytuno â'r dybiaeth y dylid caniatáu i garcharorion bleidleisio.

Mae'r hawl i bleidleisio, hawl y mae pobl wedi marw i'w sicrhau a hawl y mae pobl wedi marw i'w hamddiffyn, yn gysylltiedig â'n dinasyddiaeth. Mae dinasyddion da, y rhai sy'n cydymffurfio â rheolau a chyfreithiau ein cymdeithas, yn cael hawl i benderfynu pwy sy'n llunio'r deddfau.

Caroline, tybed a wnewch chi ildio ar y pwynt hwnnw.

Ewch ymlaen, Huw.

Dim ond i wneud y pwynt: a fyddech yn cydnabod bod yna gyfran sylweddol o boblogaeth y carchardai sydd mewn gwirionedd yn gyn-filwyr? Maent yn gyn-filwyr a fu'n gwasanaethu ein gwlad ar y rheng flaen, ac maent wedi mynd i sefyllfa lle maent yn y carchar am gyfnod. Mae'n neges anarferol i ni eu hanwybyddu a ninnau am iddynt fod yn ôl ac wedi'u hailintegreiddio yn y gymdeithas.

Nid oes neb yn anwybyddu neb, Huw, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw pan fydd pobl yn cael eu hadsefydlu, mae ganddynt hawl i ddod yn ôl i mewn a chael y bleidlais honno.

Mae wedi bod yn arfer hirsefydlog yn ein gwlad fod y rhai sy'n torri cyfreithiau ein gwlad yn colli'r hawl i gael unrhyw lais yn y broses o lunio'r cyfreithiau hynny, ac ni ddylem roi'r gorau i'r arfer hwnnw. Drwy dorri ein cyfreithiau, mae carcharorion wedi dangos eu bod yn diystyru ein cymdeithas a'i dinasyddion, ynghyd â dioddefwyr eu troseddau, ac ym mhob trosedd ceir dioddefwr. Ni ddylent gael rhoi eu barn am y ffordd y caiff ein gwlad ei rhedeg. Gwrthodaf yn llwyr unrhyw gamau i roi'r bleidlais i garcharorion.

Rwyf hefyd yn cwestiynu'r penderfyniad i osod y terfyn ar ddedfrydau o bedair blynedd neu lai. Yn ymarferol, golyga hyn y bydd gan bob carcharor sy'n bwrw dedfryd yng ngharchardai Cymru hawl i bleidleisio, gan nad oes gan Gymru unrhyw garchardai categori A. Nid yw'r Alban hyd yn oed wedi mynd mor bell â hyn—maent wedi gosod y terfyn ar 12 mis. Felly, nid wyf yn cefnogi argymhellion y pwyllgor, ac am y tro cyntaf i mi, mae'n rhaid, rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y goblygiadau a gwrthod yr argymhellion, oherwydd nid yn unig y mae hyn yn mynd yn groes i ddymuniadau'r cyhoedd yn ehangach, mae'r rhai sy'n pwyso am y newid hwn yn derbyn ei fod yn annerbyniol at ei gilydd i bleidleiswyr cyffredin. Felly, unwaith eto, mae gwleidyddion yn datgan eu bod yn gwybod beth sydd orau, ac yn diystyru barn y cyhoedd. Rydym wedi cael ein rhoi yma i wasanaethu ein hetholwyr, ac ni allwn anwybyddu eu dymuniadau, beth bynnag yw ein barn bersonol. Felly, os bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r polisi hwn, byddant—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Nid un arall, mae'n ddrwg gennyf.

Byddant yn dangos faint o ddiffyg cysylltiad sydd rhyngddynt mewn gwirionedd a barn y cyhoedd. Drwy roi'r bleidlais i'r rhai sy'n gwrthod rheolau ein cymdeithas, rydych mewn perygl o ddadrithio pleidleiswyr cyffredin—pleidleiswyr na fyddant yn pleidleisio mewn etholiadau yn y dyfodol am eu bod yn gwrthod pleidleisio dros elît gwleidyddol pell. Ac i beth? Er mwyn cael llond dwrn o bleidleisiau gan bobl a gafwyd yn euog o drosedd. A minnau wedi gweithio yn y gwasanaeth carchardai, gallaf ddweud wrthych na fydd y nifer a fydd yn pleidleisio yn rhywle fel carchar Parc yn agos at y 33 y cant a bleidleisiodd yn etholiad diwethaf y Cynulliad.

Ac am y rhesymau a nodais, rwy'n annog yr Aelodau i wrthod y cynigion hyn.

Mae'r adroddiad hwn gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, yr oeddwn yn arfer bod yn aelod ohono, yn gwneud 11 o argymhellion. Y prif argymhelliad yw y dylai carcharorion o Gymru sy'n cael dedfrydau o lai na phedair blynedd o garchar gael hawl i bleidleisio yn etholiadau datganoledig Cymru. Roedd fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, a minnau'n anghytuno â'r argymhelliad hwn. Rwy'n parhau i anghytuno heddiw.

Rwy'n gwrthwynebu'r cynnig hwn o ran egwyddor, ac am resymau ymarferol hefyd. Rydym fel cymdeithas yn cynhyrchu fframwaith o ddeddfau sy'n nodi safonau cyfrifoldeb ac ymrwymiad y disgwyliwn i'n dinasyddion eu cynnal. Nid yw pobl sydd wedi cyflawni troseddau yn erbyn eu cyd-ddinasyddion yn cyrraedd y safonau hynny. Felly, os nad yw'r bobl hyn yn fodlon cydymffurfio â'r gyfraith, pam y dylent gael rôl yn gwneud y gyfraith i bawb arall?

Dywedodd y Prif Weinidog ei hun yn y Siambr hon ddoe, Lywydd, a'r dyfyniad yw:

'[mae] pobl sy'n penderfynu bod yn wneuthurwyr deddfau yn ildio'r hawl i fod yn dorwyr cyfraith.'

Credaf fod y gwrthwyneb yn wir hefyd. Bu llawer o sôn am hawliau sifil carcharorion, ond mae carcharu, drwy ddiffiniad, yn golygu atal yr hawl i ryddid. Mae hawliau sifil mewn democratiaeth yn cyfuno'r hawl i bleidleisio â'r hawl i sefyll etholiad, rhyddid i gymdeithasu, ymgynnull a symud. Mae troseddwyr sy'n bwrw dedfrydau o garchar yn cael eu hamddifadu o'r hawliau sifil hyn o ganlyniad i'w gweithredoedd. Rwy'n credu'n gryf mewn adsefydlu troseddwyr. Mae adfer yr hawl i bleidleisio yn dangos bod unigolyn wedi talu ei ddyled i'r gymdeithas. Dylid ei weld fel cymhelliad i integreiddio troseddwyr yn ôl i'r gymdeithas ddinesig. Felly, o ran egwyddor, rwy'n gwrthwynebu'r cynnig hwn.

Ond ceir dadleuon ymarferol yn erbyn hyn hefyd. Y gwir amdani yw bod y cynigion hyn yn creu hunllef fiwrocrataidd i staff a gyflogir yn y gwasanaethau carchardai sydd eisoes dan bwysau. Mae'r adroddiad hwn yn cynnig y dylai pob carchar, lle bynnag y bônt, ddynodi cydgysylltydd etholiadau ar gyfer carcharorion o Gymru o blith staff y carchar. Mae hyn yn faich ychwanegol ar staff carchardai. Nid oes gan Gymru garchardai i fenywod, felly mae menywod Cymru—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Iawn, ewch ymlaen.

O gofio bod Boris Johnson, y Prif Weinidog, wedi'i gael yn euog o dorri'r gyfraith yr wythnos hon, a ydych yn credu na ddylai gael yr hawl i bleidleisio yn awr?

Gwrandewch—[Torri ar draws.] Edrychwch, y peth yw—

A ddylem ei roi dan glo? Ei roi dan glo, efallai?

Edrychwch, ni wnaeth niwed i'r wlad. Chi yw'r un sy'n niweidio'r wlad.