Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

21/05/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mike Hedges. 

Contractau'r Sector Cyhoeddus
Public Sector Contracts

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio contractau'r sector cyhoeddus yng Nghymru? OAQ53883

1. Will the First Minister make a statement on the use of public sector contracts in Wales? OAQ53883

I thank the Member for the question. Innovation in public sector contracts is having a positive effect in Wales. The number of contracts awarded through Sell2Wales to Welsh suppliers in 2018-19 has more than tripled since 2014-15 and now stands at 84 per cent, compared to a baseline of 25 per cent.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae arloesi mewn contractau sector cyhoeddus yn cael effaith gadarnhaol yng Nghymru. Mae nifer y contractau a ddyfarnwyd drwy GwerthwchiGymru i gyflenwyr yng Nghymru yn 2018-19 wedi mwy na threblu ers 2014-15 ac mae'n 84 y cant erbyn hyn, o'i gymharu â gwaelodlin o 25 y cant.

I won't ask the question of whether that is in cash terms or by volume, but the question I want to ask is that I believe that if you want to give contracts to smaller local companies, then the size of the contract needs to be small enough for a local firm to tender. If the First Minister agrees with that statement, can he outline what the Welsh Government is doing to ensure contracts are written in such a way that these smaller companies can tender? If he disagrees, can he outline how the Welsh Government are going to ensure that smaller, local companies are able to tender for contracts?

Wnaf i ddim gofyn y cwestiwn o ba un a yw hynny mewn termau arian parod neu o ran cyfaint, ond y cwestiwn yr hoffwn i ei ofyn yw fy mod i'n credu os ydych chi eisiau rhoi contractau i gwmnïau lleol llai o faint, yna mae angen i faint y contract fod yn ddigon bach i gwmni lleol dendro. Os yw'r Prif Weinidog yn cytuno â'r datganiad hwnnw, a all ef amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod contractau'n cael eu hysgrifennu yn y fath fodd fel y gall y cwmnïau bach hyn dendro? Os yw'n anghytuno, a all ef amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod cwmnïau lleol, llai yn gallu tendro am gontractau?

I thank Mike Hedges for that supplementary question. I agree with his first proposition, but, of course, we look to contracts being broken up. That's what the joint bidding guide that the Welsh Government has produced advises large contracts to do, to break up those contracts, and, at the moment, 31 per cent of all contracts advertised on Sell2Wales last year were suitable for joint bids in that way. So, while there are large contracts, I agree with what Mike Hedges said about breaking them up so that they can be small enough for local firms to tender. 

Of course, many public sector contracts, Llywydd, are below the Official Journal of the European Community level in any case, and it's the OJEC level where joint bids are encouraged. We require all contracts worth over £25,000 to be advertised on Sell2Wales. Eighty per cent of all those contracts are below the OJEC level, and those contracts are more attractive to smaller and local firms. Of course, we are keen to support large Welsh firms as well. In the construction sector, 76 per cent of contracts or frameworks of over £0.25 million or more were awarded to Welsh contractors last year. 

Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn atodol yna. Rwy'n cytuno â'i osodiad cyntaf, ond, wrth gwrs, rydym ni'n disgwyl i gontractau gael eu rhannu. Dyna'r hyn y mae'r canllaw ceisiadau ar y cyd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei lunio yn cynghori i gontractau mawr ei wneud, rhannu'r contractau hynny, ac, ar hyn o bryd, roedd 31 y cant o'r holl gontractau a hysbysebwyd ar GwerthwchiGymru y llynedd yn addas ar gyfer ceisiadau ar y cyd yn y modd hwnnw. Felly, er bod contractau mawr, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Mike Hedges am eu rhannu fel y gallant fod yn ddigon bach i gwmnïau lleol dendro.

Wrth gwrs, mae llawer o gontractau sector cyhoeddus, Llywydd, islaw lefel Cyfnodolyn Swyddogol y Gymuned Ewropeaidd beth bynnag, a lefel yr OJEC yw lle yr anogir cynigion ar y cyd. Rydym ni'n ei gwneud yn ofynnol i bob contract gwerth dros £25,000 gael ei hysbysebu ar GwerthwchiGymru. Mae wyth deg y cant o'r holl gontractau hynny o dan y lefel OJEC, ac mae'r contractau hynny yn fwy deniadol i gwmnïau sy'n llai ac yn lleol. Wrth gwrs, rydym ni'n awyddus i gefnogi cwmnïau mawr Cymru hefyd. Yn y sector adeiladu, dyfarnwyd 76 y cant o gontractau neu fframweithiau o fwy na £0.25 miliwn neu fwy i gontractwyr o Gymru y llynedd.

Mike Hedges has pretty much asked my supplementary question word for word, so I'm thinking on my feet. But if I can use some personal experience—that's always a good way out of these problems—a few years back, a chief executive officer of a small engineering firm in Chepstow, contacted me and said that he found the Welsh Government procurement form system much easier to fill out than across the border, which was to the Welsh Government's credit, but at the same time he said it was more difficult for smaller firms, at that point in time at least, to procure the work, and they often went to larger firms that were able to put in more competitive bids upfront at the start, which might not necessarily have played out further down. So, he was working in Hereford and procuring there.

I haven't mentioned him by name, but I can get you the correspondence I had with that gentleman at another time. But since I received that correspondence, can you tell us what the Welsh Government has done to make it much easier, in line with Mike Hedges's question, for small firms to access procurement within Wales?

Mae Mike Hedges fwy neu lai wedi gofyn fy nghwestiwn atodol i air am air, felly rwy'n meddwl ar fy nhraed. Ond os caf i ddefnyddio rhywfaint o brofiad personol—mae honno bob amser yn ffordd dda allan o'r problemau hyn—ychydig flynyddoedd yn ôl, cysylltodd prif swyddog gweithredol cwmni peirianneg bach yng Nghas-gwent â mi gan ddweud ei fod o'r farn bod system ffurflen gaffael Llywodraeth Cymru yn llawer haws ei llenwi na thros y ffin, a oedd yn glod i Lywodraeth Cymru, ond ar yr un pryd dywedodd ei bod yn fwy anodd i fusnesau llai, ar yr adeg honno o leiaf, gaffael y gwaith, ac roedden nhw'n aml yn mynd i gwmnïau mwy a oedd yn gallu gwneud cynigion mwy cystadleuol ymlaen llaw ar y cychwyn, na fyddent o reidrwydd wedi digwydd ymhellach i lawr. Felly, roedd ef yn gweithio yn Henffordd ac yn caffael yno.

Nid wyf i wedi cyfeirio ato gan ddefnyddio ei enw, ond gallaf gael yr ohebiaeth a gefais gyda'r gŵr bonheddig hwnnw i chi rywbryd eto. Ond ers i mi gael yr ohebiaeth honno, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i'w gwneud yn haws o lawer, yn unol â chwestiwn Mike Hedges, i gwmnïau bach gael mynediad at gyfleoedd caffael yng Nghymru?

I thank Nick Ramsay for that question. Efforts have been made not simply to make the system easier to use, but to make sure that it is a more effective system so that small Welsh firms, particularly when they work with other firms in a broken down contract, to be able to win work here in Wales. I'd be interested, of course, to see the correspondence to which he referred. But to give the Member a different example of the way that things have changed, we are in the final process of letting a new framework contract for supply teaching here in Wales. We have moved from having one single supplier on that contract to now having more than 20 much smaller contractors, all of them able to compete and offer a service in schools, and the majority of those contracts are let with small Welsh suppliers.

Diolchaf i Nick Ramsay am y cwestiwn yna. Gwnaed ymdrechion nid yn unig i wneud y system yn haws i'w defnyddio, ond i wneud yn siŵr ei bod yn system fwy effeithiol fel bod cwmnïau bach yng Nghymru, yn enwedig pan eu bod yn gweithio gyda chwmnïau eraill mewn contract a rennir, yn gallu ennill gwaith yma yng Nghymru. Byddai gen i ddiddordeb, wrth gwrs, mewn gweld yr ohebiaeth y cyfeiriodd ef ati. Ond er mwyn rhoi gwahanol enghraifft i'r aelod o'r ffordd y mae pethau wedi newid, rydym ni yn y broses derfynol o osod contract fframwaith newydd ar gyfer athrawon cyflenwi yma yng Nghymru. Rydym ni wedi symud o gael un cyflenwr yn unig ar y contract hwnnw i gael mwy nag 20 o gontractwyr llawer llai erbyn hyn, pob un ohonyn nhw yn gallu cystadlu a chynnig gwasanaeth mewn ysgolion, a chaiff mwyafrif y contractau hynny eu gosod gyda chyflenwyr bach yng Nghymru.

Trafnidiaeth Gyhoeddus yng Nghymoedd De Cymru
Public Transport in the South Wales Valleys

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella cyfleoedd trafnidiaeth gyhoeddus yng nghymoedd de Cymru? OAQ53886

2. What actions is the Welsh Government taking to improve public transport opportunities in the south Wales valleys? OAQ53886

I thank Vikki Howells for that. Amongst the actions being taken to improve public transport are the White Paper proposals, 'Improving public transport', which will provide the legislative framework to facilitate a better integrated transport system here in Wales. We have our long-term investment in public transport that begins with the south Wales metro, and specifically in the south Wales Valleys, of course, we have the work of the Valleys taskforce.

Diolchaf i Vikki Howells am hynna. Ymhlith y camau sy'n cael eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus y mae cynigion y Papur Gwyn, 'Gwella trafnidiaeth gyhoeddus', a fydd yn darparu'r fframwaith deddfwriaethol i hwyluso system drafnidiaeth integredig well yma yng Nghymru. Mae gennym ni ein buddsoddiad hirdymor mewn trafnidiaeth gyhoeddus sy'n dechrau gyda metro de Cymru, ac yng nghymoedd y de yn benodol, wrth gwrs, mae gennym ni waith tasglu'r Cymoedd.

13:35

Thank you, First Minister. I was very interested to see the announcement on the out-of-hours bus service pilot from the Rhondda valley as part of the Valleys taskforce initiative, and I know lots of my fellow AMs from the Valleys were equally enthused to read about that. We know that current timetables don't meet shift workers' needs, which can be so important for tackling poverty, and in communities furthest from the railways, bus provision really is the key public transport lever. This initiative could make such a difference to communities like mine. Are there any plans to broaden out this pilot? 

Diolch, Prif Weinidog. Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gweld y cyhoeddiad am y cynllun arbrofol gwasanaeth bysiau y tu allan i oriau arferol o gwm Rhondda yn rhan o fenter tasglu'r Cymoedd, a gwn fod llawer o'm cyd-aelodau o'r Cymoedd yr un mor frwdfrydig i ddarllen am hynny. Rydym ni'n gwybod nad yw'r amserlenni presennol yn diwallu anghenion gweithwyr shifft, a all fod mor bwysig i fynd i'r afael â thlodi, ac mewn cymunedau sydd bellaf oddi wrth y rheilffyrdd, darpariaeth bysiau mewn gwirionedd yw'r arf allweddol o ran trafnidiaeth gyhoeddus. Gallai'r fenter hon wneud cymaint o wahaniaeth i gymunedau fel fy un i. A oes unrhyw gynlluniau i ehangu'r arbrawf hwn?

Llywydd, thanks to Vikki Howells for that further question. I absolutely agree with her that what we are trying to do here is to provide more flexible and demand-led transport, particularly in those places where the bus network is the key provider of public transport and where there are shift work needs that the main timetable often doesn't supply. Vikki Howells is right to say that the first year of the pilot will operate in the Rhondda valley—towns such as Maerdy, Ferndale and Blaenllechau. And there, there will be links through this new service either east to Treforest and Nantgarw or west towards Pontyclun and Llantrisant. That pilot will run for one year, but there is an option for a second year, and I know that my colleague Ken Skates will be very pleased to discuss with you what possibilities there might be for including a wider geographical area as that first year experience becomes known to us. 

Llywydd, diolch i Vikki Howells am y cwestiwn ychwanegol yna. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn y fan yma yw darparu trafnidiaeth fwy hyblyg sy'n cael ei harwain gan alw, yn enwedig yn y lleoedd hynny lle mai'r rhwydwaith bysiau yw'r prif ddarparwr o ran trafnidiaeth gyhoeddus a lle ceir anghenion gwaith shifft nad yw'r brif amserlen yn eu diwallu yn aml. Mae Vikki Howells yn iawn i ddweud y bydd blwyddyn gyntaf yr arbrawf yn gweithredu yng nghwm Rhondda—trefi fel Maerdy, Glynrhedynog a Blaenllechau. Ac yno, bydd cysylltiadau drwy'r gwasanaeth newydd hwn naill ai i'r dwyrain i Drefforest a Nantgarw neu i'r gorllewin tuag at Bont-y-clun a Llantrisant. Bydd yr arbrawf hwnnw yn para am flwyddyn, ond mae dewis ar gyfer cael ail flwyddyn, a gwn y bydd fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn falch iawn o drafod gyda chi pa bosibiliadau a allai fodoli i gynnwys ardal ddaearyddol ehangach wrth i ni ddod yn ymwybodol o'r profiad hwnnw yn y flwyddyn gyntaf.

As a regular user of the Valleys lines from the Rhondda, I'm one of the many thousands of passengers left dismayed, frustrated, squashed and feeling short-changed on a regular basis. Overcrowding has become a major safety issue not just for commuters, but also for staff who bear the brunt of passengers' anger, especially when people are forced to endure cramped conditions. On behalf of staff, who I've received representations from, and on behalf of the many people who use the trains every day, I want to know when we can expect to see more rolling stock—new rolling stock—on the Treherbert line? And I also want to know if there's any truth in what was told to me by a member of Transport for Wales staff that new carriages will not feature toilets?

Fel defnyddiwr rheolaidd o reilffyrdd y Cymoedd o'r Rhondda, rwy'n un o'r miloedd o deithwyr sy'n cael eu digalonni, eu llesteirio, eu gwasgu ac yn teimlo nad ydyn nhw'n cael gwerth am arian yn rheolaidd. Mae gorlenwi wedi dod yn fater diogelwch pwysig nid yn unig i gymudwyr, ond hefyd i staff sy'n dioddef dicter y teithwyr, yn enwedig pan fydd pobl yn cael eu gorfodi i ddioddef amodau cyfyng. Ar ran y staff, ac rwyf i wedi cael sylwadau ganddyn nhw, ac ar ran y nifer fawr o bobl sy'n defnyddio'r trenau bob dydd, hoffwn wybod pryd y gallwn ni ddisgwyl gweld mwy o gerbydau—cerbydau newydd—ar reilffordd Treherbert? A hoffwn wybod hefyd pa un a oes unrhyw wirionedd yn yr hyn a ddywedodd aelod o staff Trafnidiaeth Cymru wrthyf i na fydd toiledau yn y cerbydau newydd?

Well, Llywydd, it is because we recognise the points that the Member has made that the new franchise will provide an extra 285 services across Wales every weekday and on Sundays by December 2023, and an extra 294 services across Wales by December 2019. As far as I am aware, the new rolling stock that we are acquiring will, of course, have modern and up-to-date facilities including toilet facilities, but also Wi-Fi and other things that people travelling in a modern railway system have a right to expect.FootnoteLink

Wel, Llywydd, gan ein bod ni'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud y bydd y fasnachfraint newydd yn darparu 285 o wasanaethau ychwanegol ledled Cymru bob dydd yn ystod yr wythnos ac ar ddydd Sul erbyn Rhagfyr 2023, a 294 o wasanaethau ychwanegol ledled Cymru erbyn Rhagfyr 2019. Hyd y gwn i, bydd cyfleusterau modern a chyfredol gan gynnwys cyfleusterau toiled yn y cerbydau newydd yr ydym ni'n eu caffael, wrth gwrs, ond hefyd Wi-Fi a phethau eraill y mae gan bobl sy'n teithio mewn system reilffyrdd fodern yr hawl i'w disgwyl.FootnoteLink

You will agree with me, no doubt, that the south Wales metro scheme is absolutely vital to connect our communities in the south Wales Valleys with the jobs and growth opportunities of the wider Cardiff capital region. Can you, First Minister, therefore tell us how the delivery of these two important projects are being co-ordinated, especially in relation to the development of the metro project going forward? 

Byddwch yn cytuno â mi, rwy'n siŵr, bod cynllun metro de Cymru yn gwbl hanfodol i gysylltu ein cymunedau yng nghymoedd y de gyda chyfleoedd swyddi a thwf prifddinas-ranbarth ehangach Caerdydd. A allwch chi ddweud wrthym ni felly, Prif Weinidog, sut y mae'r gwaith o ddarparu'r ddau brosiect pwysig hyn yn cael ei gydgysylltu, yn enwedig o ran datblygiad prosiect y metro yn y dyfodol?

Well, Llywydd, I certainly do agree with what Russell George has said. The whole purpose of the metro and the improvements that we look to make in public services is that it will allow people to move freely across the economy of south Wales, allowing businesses to move where there are skilled populations that can allow them to thrive and allowing people to move easily to where employment can be found. The purpose of our White Paper is to set out a form of being able to regulate bus services in the future that means they can be run in the public interest, and in that way we will be able to bring those two threads together: the public investment that we are making in the metro—a major investment—but also a way of planning and delivering bus services that means we have a genuinely integrated transport system across south Wales. 

Wel, Llywydd, rwy'n yn sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Russell George. Holl bwrpas y metro a'r gwelliannau yr ydym ni'n ceisio eu gwneud mewn gwasanaethau cyhoeddus yw y byddan nhw'n caniatáu i bobl symud yn rhydd ar draws economi de Cymru, gan ganiatáu i fusnesau symud i fannau lle ceir poblogaethau crefftus a all eu galluogi i ffynnu a chaniatáu i bobl symud yn hawdd i'r mannau lle gellir dod o hyd i gyflogaeth. Diben ein Papur Gwyn yw nodi ffurf o allu rheoleiddio gwasanaethau bysiau yn y dyfodol sy'n golygu y gellir eu rhedeg er budd y cyhoedd, ac yn y modd hwnnw byddwn yn gallu dod â'r ddau edefyn hynny at ei gilydd: y buddsoddiad cyhoeddus yr ydym ni'n ei wneud yn y metro—buddsoddiad mawr—ond hefyd ffordd o gynllunio a darparu gwasanaethau bysiau sy'n golygu bod gennym ni system drafnidiaeth wirioneddol integredig ar draws de Cymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. Can you tell us, First Minister, if carbon dioxide levels in Wales are falling fast enough?  

Diolch, Llywydd. A allwch chi ddweud wrthym ni, Prif Weinidog, a yw lefelau carbon deuocsid yng Nghymru yn gostwng yn ddigon cyflym?

13:40

Carbon dioxide levels in Wales are falling. We have plans set out and timetables set out that we will continue to review and keep up to date. We are considering the advice of the climate change committee in the light of the Paris agreement, and, as you've seen, it suggests that we need a 95 per cent fall in emissions within 30 years. The advice, Llywydd, was detailed. It was over 300 pages-worth of advice. It's right that we take time to consider it, but our first reaction to the advice is that falls of that sort over that time period are necessary and achievable in Wales.

Mae lefelau carbon deuocsid yng Nghymru yn gostwng. Mae gennym ni gynlluniau a gyflwynwyd ac amserlenni a gyflwynwyd y byddwn ni'n parhau i'w hadolygu a'u cadw'n gyfredol. Rydym ni'n ystyried cyngor y pwyllgor ar y newid yn yr hinsawdd yng ngoleuni cytundeb Paris, ac, fel yr ydych chi wedi ei weld, mae'n awgrymu ein bod ni angen gostyngiad o 95 y cant i allyriadau o fewn 30 mlynedd. Roedd y cyngor, Llywydd, yn fanwl. Roedd dros 300 o dudalennau o gyngor. Mae'n iawn ein bod ni'n cymryd amser i'w ystyried, ond ein hymateb cyntaf i'r cyngor yw bod gostyngiadau o'r math hwnnw dros y cyfnod amser hwnnw yn angenrheidiol ac yn gyraeddadwy yng Nghymru.

Well, clearly, First Minister, emissions are not falling fast enough, and it is doubtful if your Government will actually meet the target of a 27 per cent reduction by 2020, given that, so far, only a 14 per cent reduction has been achieved. Now, since 2014, the estimated number of deaths in Wales, according to Public Health Wales, relating to air pollution has actually increased from 1,320 in 2014 to more than 2,000 in 2017. In a recent debate, the former Minister for environment stated that in order to fill the gaps in legislation, the possibility of a clean air Act was actually on the table. Now, Professor Lewis from Swansea University indicated that the collection of air pollution information is inconsistent and more needs to be done to ensure that the data collected is accurate and representative of the whole of Wales, because missing out on vital data can lead to areas being overlooked and forgotten. Given the seriousness of the situation, do you agree, First Minister, that it is time now to bring forward a clean air Act, standardise data collection and bring an end to this public health crisis?

Wel, yn amlwg, Prif Weinidog, nid yw allyriadau yn gostwng yn ddigon cyflym, ac mae'n amheus a fydd eich Llywodraeth yn cyrraedd y targed o ostyngiad o 27 y cant erbyn 2020, o gofio mai dim ond gostyngiad o 14 y cant a gyflawnwyd hyd yn hyn. Nawr, ers 2014, mae nifer amcangyfrifedig y marwolaethau yng Nghymru, yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, yn gysylltiedig â llygredd aer, mewn gwirionedd wedi cynyddu o 1,320 yn 2014 i fwy na 2,000 yn 2017. Mewn dadl ddiweddar, dywedodd cyn-Weinidog yr amgylchedd bod y posibilrwydd o Ddeddf aer glân ar y bwrdd mewn gwirionedd er mwyn llenwi'r bylchau mewn deddfwriaeth. Nawr, nododd yr Athro Lewis o Brifysgol Abertawe bod y broses o gasglu gwybodaeth am lygredd aer yn anghyson a bod angen gwneud mwy i sicrhau bod y data a gesglir yn gywir ac yn gynrychioliadol o Gymru gyfan, oherwydd gall methu data hanfodol arwain at anwybyddu ac anghofio ardaloedd. O ystyried difrifoldeb y sefyllfa, a ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, ei bod hi'n amser nawr i ni gyflwyno Deddf aer glân, safoni'r broses o gasglu data a rhoi terfyn ar yr argyfwng iechyd y cyhoedd hwn?

Well, Llywydd, let me begin by agreeing with what Paul Davies has said about the importance of clean air. A decade on from when this debate started, I think we are all more aware today of the impact that air pollution can have on public health and its impact on other health conditions. So, I want to agree with him about the seriousness of the issue. I can tell him that I have already had discussions with Lesley Griffiths, my colleague, about a clean air Act, and the preparation inside the Welsh Government has begun to think about how such an Act might be developed. Of course, we will want to talk with all those experts and those interest groups that would want to contribute to such an Act, and having better data, having data that is properly comparable, having data that allows you to track changes over time would be a necessary part of any piece of legislation that we might bring forward.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â'r hyn y mae Paul Davies wedi ei ddweud am bwysigrwydd aer glân. Ddegawd ymlaen o bryd y dechreuodd y ddadl hon, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn fwy ymwybodol heddiw o'r effaith y gall llygredd aer ei chael ar iechyd y cyhoedd a'i effaith ar gyflyrau iechyd eraill. Felly, hoffwn gytuno ag ef am ddifrifoldeb y mater. Gallaf ddweud wrtho fy mod i eisoes wedi cael trafodaethau gyda Lesley Griffiths, fy nghyd-Weinidog, am Ddeddf aer glân, ac mae'r gwaith paratoi y tu mewn i Lywodraeth Cymru wedi dechrau meddwl am sut y gellid datblygu Deddf o'r fath. Wrth gwrs, byddwn ni eisiau siarad â'r holl arbenigwyr hynny a'r grwpiau buddiant hynny a fyddai'n dymuno cyfrannu at Ddeddf o'r fath, a byddai cael gwell data, cael data y gellir eu cymharu'n gywir, cael data sy'n caniatáu i chi olrhain newidiadau dros amser yn rhan angenrheidiol o unrhyw ddarn o ddeddfwriaeth y gallem ni ei gyflwyno.

Well, First Minister, I'm glad that you're actually looking at a clean air Act, but I would suggest that I think it is now important that you do actually bring forward that legislation in order to tackle this very important issue. Now, your Government has set targets to halve the 2005 carbon emissions by 2030, but, clearly, not enough progress has been made towards meeting this particular target, because figures from the UK Committee on Climate Change show that, between 2015 and 2016, greenhouse gas emissions increased by 5 per cent in Wales, compared to an 11 per cent decrease in Scotland. Air pollution is not just contained to the target areas. In England and Scotland, progress, clearly, is being made following Berlin's example, with cities including Leeds and Birmingham bringing forward plans for clean air zones. Now, as you know, we on this side of the Chamber have called for these zones to be put in place in Wrexham, Swansea, Newport and Cardiff, and it is disappointing that Cardiff has dropped its plans for a zone. This is despite the Welsh Government being taken to the High Court last year over its failure to bring forward a firm plan to improve air quality. So, First Minister, since the Welsh Government announced the air quality fund last year, what progress has been made on improving the nitrogen dioxide levels in the five target road areas and what specific action is the Welsh Government taking to ensure that local authorities also play their role and are actually tackling air pollution in their respective areas?

Wel, Prif Weinidog, rwy'n falch eich bod chi'n ystyried Deddf aer glân o ddifrif, ond byddwn yn awgrymu fy mod i'n meddwl ei bod hi'n bwysig nawr eich bod chi'n cyflwyno'r ddeddfwriaeth honno er mwyn mynd i'r afael â'r mater pwysig iawn hwn. Nawr, mae eich Llywodraeth wedi gosod targedau i haneru allyriadau carbon 2005 erbyn 2030, ond, yn amlwg, nid oes digon o gynnydd wedi ei wneud tuag at gyrraedd y targed penodol hwn, gan fod ffigurau gan Bwyllgor y DU ar y newid yn yr hinsawdd yn dangos bod allyriadau nwyon tŷ gwydr wedi cynyddu gan 5 y cant yng Nghymru rhwng 2015 a 2016, o'i gymharu â gostyngiad o 11 y cant yn yr Alban. Nid yw llygredd aer wedi'i gyfyngu i'r ardaloedd targed yn unig. Yn Lloegr a'r Alban, mae cynnydd, yn amlwg, yn cael ei wneud gan ddilyn esiampl Berlin, wrth i ddinasoedd sy'n cynnwys Leeds a Birmingham gyflwyno cynlluniau ar gyfer parthau aer glân. Nawr, fel y gwyddoch, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wedi galw am i'r parthau hyn gael eu cyflwyno yn Wrecsam, Abertawe, Casnewydd a Chaerdydd, ac mae'n siomedig bod Caerdydd wedi troi ei chefn ar ei chynlluniau ar gyfer parth. Mae hyn er gwaethaf y ffaith yr aethpwyd â Llywodraeth Cymru i'r Uchel Lys y llynedd ynghylch ei methiant i gyflwyno cynllun cadarn i wella ansawdd aer. Felly, Prif Weinidog, ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi'r gronfa ansawdd aer y llynedd, pa gynnydd sydd wedi ei wneud ar wella lefelau nitrogen deuocsid yn y pum ardal ffyrdd targed, a pha gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn chwarae eu rhan hefyd ac yn mynd i'r afael â llygredd aer yn eu hardaloedd eu hunain?

Llywydd, the Member neglected to tell the Chamber that, of course, it was the UK Government that was taken to the Supreme Court over this matter because of infractions in relation to the European law, and the Welsh Government was there because we are part of that UK system. But he didn't mention that the UK Government was primarily in the dock on that day. Now, as it happens, I agree with lots of what he has said, and I share the ambitions that he set out to make sure that we do more to make sure that we leave a legacy for future generations of non-polluted air that doesn't cause the difficulties that we are now more alert to it creating. In relation to the five areas that he identified, we have new monitoring arrangements in place there. They are more sensitive to levels of nitrogen dioxide. It will be September before we have a data set of the sort that he advocated in his earlier question—reliable and over a time sequence—and we will know, in September, the result of that additional monitoring. As far as the work we are doing with local authorities is concerned, of course we work closely with local authorities, including Cardiff, to make sure that the actions that they can take and the actions that we can take together support the ambition that Paul Davies has set out this afternoon.

Llywydd, anghofiodd yr Aelod ddweud wrth y Siambr mai Llywodraeth y DU, wrth gwrs, a gafodd ei chymryd i'r Goruchaf Lys ynghylch y mater hwn oherwydd tor-cyfraith yn ymwneud â chyfraith Ewrop, ac roedd Llywodraeth Cymru yno oherwydd ein bod ni'n rhan o'r system honno yn y DU. Ond ni soniodd mai Llywodraeth y DU oedd yn y doc yn bennaf ar y diwrnod hwnnw. Nawr, fel mae'n digwydd, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y mae wedi ei ddweud, ac rwy'n rhannu'r uchelgeisiau a gyflwynwyd ganddo i sicrhau ein bod ni'n gwneud mwy i sicrhau ein bod ni'n gadael etifeddiaeth i genedlaethau'r dyfodol o aer nad yw'n llygredig nad yw'n achosi'r anawsterau yr ydym ni'n fwy effro i'w creu erbyn hyn. O ran y pum ardal a nodwyd ganddo, mae gennym ni drefniadau monitro newydd ar waith yno. Maen nhw'n fwy sensitif i lefelau nitrogen deuocsid. Bydd yn fis Medi cyn i ni gael set ddata o'r math a argymhellwyd ganddo yn ei gwestiwn cynharach—dibynadwy a thros gyfnod o amser—a byddwn yn gwybod, ym mis Medi, canlyniad y monitro ychwanegol hwnnw. O ran y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gydag awdurdodau lleol, rydym ni'n cydweithio'n agos ag awdurdodau lleol wrth gwrs, gan gynnwys Caerdydd, i sicrhau bod y camau y gallan nhw eu cymryd a'r camau y gallwn ni eu cymryd gyda'n gilydd yn cefnogi'r uchelgais a gyflwynwyd gan Paul Davies y prynhawn yma.

13:45

Diolch, Llywydd. First Minister, life expectancy in Wales is falling faster than in any other nation in Europe. We're the only country in these islands where child poverty is rising, and in the first three months of this year, we were the only part of the UK where unemployment increased. A month ago, at the Labour Party conference, the general secretary of the Welsh Labour Party said that

'Wales is better placed than any other part of the UK to deal with Brexit'.

How can that be true when Wales, under your leadership, is doing so badly even before Brexit has begun?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae disgwyliad oes yng Nghymru yn gostwng yn gynt nag mewn unrhyw wlad arall yn Ewrop. Ni yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn lle mae tlodi plant yn cynyddu, ac yn nhri mis cyntaf eleni, ni oedd yr unig ran o'r DU lle y cynyddodd diweithdra. Fis yn ôl, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, dywedodd ysgrifennydd cyffredinol Plaid Lafur Cymru bod

Cymru mewn sefyllfa well nag unrhyw ran arall o'r DU i ymdrin â Brexit.

Sut gall hynny fod yn wir pan fo Cymru, o dan eich arweinyddiaeth chi, yn gwneud mor wael hyd yn oed cyn i Brexit ddechrau?

Well, Llywydd, the Member never has a good word to say for Wales. He never loses an opportunity to choose the most dismal statistics he can find and then to run Wales down. He does it not just in this Chamber; he takes the opportunities he has to do that when he is on national broadcast media as well, while, on this side of the Chamber, we do our best to build Wales up. We do our best to attract businesses to come to Wales. He never misses an opportunity to paint Wales as the most dismal place he has ever come across. He does it even when the figures bear no relation to what he says. And when the Labour Party, with which he has an obsessive interest, Llywydd—I've offered before to send him membership applications given how often on the floor of the Chamber he wants to ask me questions about what the Labour Party does. At our conference, we set out a prospectus for Wales that offers hope for the future, but shows the way in which, even in the circumstances of Brexit, we can create an economy that thrives and we can create a society in which people have chances to thrive. And it would be nice if, just once, in asking questions here, the Member could put his shoulder to that wheel rather than forever trying to find ways to talk Wales down.

Wel, Llywydd, nid oes gan yr Aelod fyth air da i'w ddweud dros Gymru. Nid yw byth yn colli cyfle i ddewis yr ystadegau mwyaf digalon y gall ddod o hyd iddyn nhw ac yna bychanu Cymru. Nid yn y Siambr hon yn unig y mae'n gwneud hyn; mae'n manteisio ar y cyfleoedd sydd ganddo i wneud hynny pan fydd ar gyfryngau darlledu cenedlaethol hefyd, ond ar yr ochr hon o'r Siambr rydym ni'n gwneud ein gorau i ganu clodydd Cymru. Rydym ni'n gwneud ein gorau i ddenu busnesau i ddod i Gymru. Nid yw ef byth yn colli cyfle i bortreadu Cymru fel y lle mwyaf digalon y mae wedi ei weld erioed. Mae'n gwneud hynny hyd yn oed pan nad yw'r ffigurau'n berthnasol o gwbl i'r hyn y mae'n ei ddweud. A phan fydd y Blaid Lafur, y mae ganddo ddiddordeb obsesiynol ynddi, Llywydd—rwyf i wedi cynnig anfon ceisiadau aelodaeth ato yn y gorffennol o ystyried pa mor aml ar lawr y Siambr y mae eisiau gofyn cwestiynau i mi am yr hyn y mae'r Blaid Lafur yn ei wneud. Yn ein cynhadledd, cyflwynwyd prosbectws ar gyfer Cymru gennym sy'n cynnig gobaith ar gyfer y dyfodol, ond sy'n dangos y ffordd y gallwn ni greu, hyd yn oed o dan amgylchiadau Brexit, economi sy'n ffynnu ac y gallwn ni greu cymdeithas lle mae pobl yn cael cyfleoedd i ffynnu. A byddai'n braf pe byddai'r Aelod, am unwaith, wrth ofyn cwestiynau yn y fan yma, yn rhoi ei ysgwydd wrth yr olwyn honno yn hytrach na cheisio'n barhaus i ddod o hyd i ffyrdd o fychanu Cymru.

First Minister, you're often fond of saying how disappointed you are in me, and I have to say, based on that performance, it's not half as disappointed as I am in you. Hywel Ceri Jones, who has been an adviser to your Government, this week cited the fact that the leader of your party has been deliberately ambiguous in the question of a second public vote on EU membership as his reason for leaving Labour and joining Plaid Cymru. Seeing as Hywel was the founder of the Erasmus programme, perhaps it's fitting to remind ourselves of the words of the great man himself when he said, 'Humility is truth.' So, in that spirit, before tens—[Interruption.] Before tens of thousands—[Interruption.] You may be laughing now; I don't think you'll be laughing on Sunday. So, in that spirit, before tens of thousands of Labour supporters follow Hywel in abandoning you at the ballot box, why not humbly admit, First Minister, that on the question of the second referendum, in slavishly following the British Labour line—or rather, the absence of one—you simply got it wrong?

Prif Weinidog, rydych chi'n aml yn hoff o ddweud pa mor siomedig ydych chi ynof i, ac mae'n rhaid i mi ddweud, ar sail y perfformiad yna, nid yw hanner mor siomedig ag yr wyf i ynoch chi. Yr wythnos hon, cyfeiriodd Hywel Ceri Jones, sydd wedi bod yn gynghorydd i'ch Llywodraeth, at y ffaith bod arweinydd eich plaid wedi bod yn fwriadol amwys o ran y cwestiwn o ail bleidlais gyhoeddus ar aelodaeth o'r UE fel ei reswm dros adael Llafur ac ymuno â Phlaid Cymru. O gofio mai Hywel oedd sylfaenydd rhaglen Erasmus, efallai ei bod yn addas i atgoffa ein hunain o eiriau'r dyn mawr ei hun pan ddywedodd, 'Gwirionedd yw gostyngeiddrwydd.' Felly, yn yr ysbryd hwnnw, cyn i ddegau—[Torri ar draws.] Cyn i ddegau o filoedd—[Torri ar draws.] Efallai eich bod chi'n chwerthin nawr; nid wyf i'n credu y byddwch chi'n chwerthin ddydd Sul. Felly, yn yr ysbryd hwnnw, cyn i ddegau o filoedd o gefnogwyr Llafur ddilyn Hywel gan droi eu cefnau arnoch chi yn y blwch pleidleisio, pam na wnewch chi gyfaddef yn ostyngedig, Prif Weinidog, o ran y cwestiwn o ail refferendwm, eich bod chi, trwy ddilyn yn slafaidd safbwynt Llafur Prydain—neu yn hytrach, yn absenoldeb un—wedi gwneud y penderfyniad anghywir?

Well, humility may be truth, Llywydd, but irony is certainly not lost. If ever there was a figure who should have avoided that as a strapline, I think we've heard from him twice now this afternoon. The position of my party in relation to a second referendum is one that reflects the complexity of the position that faces the British people. The day is coming, Llywydd, when the House of Commons, which after all is where this decision will be made, will have to grasp that issue and make its mind up finally as to whether or not it is prepared to ask the people of the United Kingdom to vote on this matter again. I believe that that day is coming very quickly.

Wel, efallai mai gwirionedd yw gostyngeiddrwydd, Llywydd, ond nid yw eironi wedi diflannu yn sicr. Os bu unigolyn erioed a ddylai fod wedi osgoi hwnna fel slogan, rwy'n credu ein bod ni wedi clywed ganddo ddwywaith y prynhawn yma erbyn hyn. Mae safbwynt fy mhlaid o ran ail refferendwm yn un sy'n adlewyrchu cymhlethdod y sefyllfa sy'n wynebu pobl Prydain. Mae'r diwrnod ar ddod, Llywydd, pan fydd yn rhaid i Dŷ'r Cyffredin, sef lle y bydd y penderfyniad hwn yn cael ei wneud wedi'r cyfan, gydio yn y mater hwnnw a phenderfynu'n derfynol pa un a yw'n barod i ofyn i bobl y Deyrnas Unedig bleidleisio ar y mater hwn eto. Credaf fod y diwrnod hwnnw'n dod yn gyflym iawn.

13:50

Two opinion polls in the last three days have placed your party in third place for the European elections. One has placed you third for elections to this Senedd on the regional list. If you do come third on Thursday, this will be the first time this has happened to the Labour Party in an all-Wales election since the year of the Labour Party's formation in 1900, when Keir Hardie was elected as the MP for Merthyr Tydfil. Do you feel some sense of personal responsibility for the depths to which your party has plunged? Some will no doubt view your personal loyalty to Jeremy Corbyn as an admirable quality, but many more will judge it to be at the expense of a greater loyalty, which is to the people of Wales. So, to quote another phrase that you should be familiar with, because you penned it, was this perhaps not a time for a drop or two of clear red water?

Mae dau arolwg barn yn y tri diwrnod diwethaf wedi rhoi eich plaid chi yn y trydydd safle yn yr etholiadau Ewropeaidd. Mae un wedi eich rhoi chi'n drydydd mewn etholiadau i'r Senedd hon ar y rhestr ranbarthol. Os byddwch chi'n dod yn drydydd ddydd Iau, dyma fydd y tro cyntaf i hyn ddigwydd i'r Blaid Lafur mewn etholiad Cymru gyfan ers blwyddyn sefydlu'r Blaid Lafur yn 1900, pan etholwyd Keir Hardie yn AS dros Ferthyr Tudful. A ydych chi'n teimlo rhyw synnwyr o gyfrifoldeb personol am y dyfnderoedd y mae eich plaid wedi plymio iddynt? Mae'n siŵr y bydd rhai yn gweld eich teyrngarwch personol i Jeremy Corbyn fel priodwedd clodwiw, ond bydd llawer mwy o'r farn ei fod ar draul teyrngarwch mwy, sef i bobl Cymru. Felly, i ddyfynnu ymadrodd arall y dylech chi fod yn gyfarwydd ag ef, gan mai chi wnaeth ei lunio, onid oedd hon efallai'n adeg am ddiferyn neu ddau o ddŵr coch clir?

Llywydd, my interests are always on what matters to people in Wales. I spend every day that I have that opportunity trying to do everything I can to make sure that the future of people in Wales is safeguarded, and that the best prospects are available to them. I do that, I'll continue to do that, and when the time comes, I'll be judged like anybody else in this Chamber will be, against the efforts and the success of those efforts, when people come to make the choice that they will make about who is to be in charge in this Chamber.

Llywydd, mae fy niddordebau i bob amser yn ymwneud â'r hyn sy'n bwysig i bobl yng Nghymru. Rwy'n treulio pob dydd sydd gennyf i geisio gwneud popeth y gallaf i sicrhau bod dyfodol pobl yng Nghymru yn cael ei ddiogelu, a bod y rhagolygon gorau ar gael iddyn nhw. Rwy'n gwneud hynny, byddaf yn parhau i wneud hynny, a phan ddaw'r amser, byddaf yn cael fy meirniadu fel unrhyw un arall yn y Siambr hon, yn erbyn yr ymdrechion a llwyddiant yr ymdrechion hynny, pan ddaw pobl i wneud y dewis y byddan nhw'n ei wneud ynghylch pwy ddylai fod wrth y llyw yn y Siambr hon.

Arweinydd grŵp y Brexit Party, Mark Reckless.

The leader of the Brexit Party group, Mark Reckless.

Diolch, Llywydd. First Minister, do you respect the result of the referendum? [Interruption.] You promised that you would. [Interruption.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n parchu canlyniad y refferendwm? [Torri ar draws.] Addawsoch y byddech chi'n gwneud hynny. [Torri ar draws.]

The First Minister can't hear the question being asked. Can we have some quiet to hear the question, please?

Ni all y Prif Weinidog glywed y cwestiwn sy'n cael ei ofyn. A allwn ni gael ychydig o dawelwch i glywed y cwestiwn, os gwelwch yn dda?

First Minister, do you respect the result of the referendum? You promised that you would, but it's not clear that you do. Will your party let us leave, or do you want to make us remain? Do you agree with your Brexit Minister when he said that your Government had to balance the decision the people of Wales made in the referendum with his superior understanding of what he says is in their interests? First Minister, you face your first electoral test on Thursday, but no-one knows where you stand on Brexit or whether people should be made to vote again. Who do you expect to receive a mandate from the people of Wales?

Prif Weinidog, a ydych chi'n parchu canlyniad y refferendwm? Addawsoch y byddech chi'n gwneud hynny, ond nid yw'n eglur eich bod chi. A wnaiff eich plaid ganiatáu i ni adael, neu a ydych chi eisiau ein gwneud ni aros? A ydych chi'n cytuno â'ch Gweinidog Brexit pan ddywedodd fod yn rhaid i'ch Llywodraeth gydbwyso'r penderfyniad a wnaeth pobl Cymru yn y refferendwm gyda'i ddealltwriaeth well ef o'r hyn y mae'n ei ddweud sydd er eu lles? Prif Weinidog, rydych chi'n wynebu eich prawf etholiadol cyntaf ddydd Iau, ond nid oes neb yn gwybod lle'r ydych chi'n sefyll ar Brexit neu pa un a ddylid gwneud i bobl bleidleisio eto. Pwy ydych chi'n disgwyl y bydd yn cael mandad gan bobl Cymru?

Llywydd, it's an afternoon for irony on the floor of the National Assembly, clearly. The Member asks me about respect and mandate. Here is somebody who I shared a platform with during the run-up to the last Assembly election when he urged the audience in front of us to support the United Kingdom Independence Party. No sooner had he arrived here under that ticket than he flew across to the other side of the Chamber to be a cuckoo in the nest of the Conservative Party. Now the bird has flown again. This sort of peripatetic approach to politics is not one that I think leaves him in any position to ask others in this Chamber questions about respecting democratic mandates. The Welsh Government has always respected the result of the referendum. We have always recognised the way in which people in Wales have voted, and we've been focused, as we've said so many times, on the form rather than the fact of Brexit. Of course the Brexit Minister was right to say we have to balance what people said in that referendum against the harm we know would come to Wales from the sort of Brexit that he and his party now advocate.

Llywydd, mae'n amlwg ei bod hi'n brynhawn am eironi ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. Mae'r Aelod yn gofyn i mi am barch a mandad. Dyma rywun y rhannais lwyfan ag ef yn ystod y cyfnod cyn etholiad diwethaf y Cynulliad pan anogodd y gynulleidfa o'n blaenau i gefnogi Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig. Cyn gynted ag iddo gyrraedd yma ar sail y tocyn hwnnw, fe hedfanodd ar draws i ochr arall y Siambr i fod yn gyw cog yn nyth y Blaid Geidwadol. Nawr mae'r aderyn wedi hedfan eto. Nid yw'r math hwn o ymagwedd beripatetig at wleidyddiaeth yn un sy'n golygu, yn fy marn i, ei fod mewn unrhyw sefyllfa i ofyn cwestiynau i bobl eraill yn y Siambr hon am barchu mandadau democrataidd. Mae Llywodraeth Cymru wedi parchu canlyniad y refferendwm erioed. Rydym ni wedi cydnabod o'r cychwyn y ffordd y mae pobl yng Nghymru wedi pleidleisio, ac rydym ni wedi canolbwyntio, fel yr ydym ni wedi ei ddweud gynifer o weithiau, ar ffurf yn hytrach na ffaith Brexit. Wrth gwrs roedd y Gweinidog Brexit yn iawn i ddweud bod yn rhaid i ni gydbwyso'r hyn a ddywedodd pobl yn y refferendwm hwnnw yn erbyn y niwed yr ydym ni'n gwybod fyddai'n dod i Gymru o'r math o Brexit y mae ef a'i blaid yn ei hyrwyddo erbyn hyn.

The First Minister thinks that he knows better than the people of Wales. First Minister, I have consistently backed Brexit. Unfortunately, every party said that they were going to respect the result of the referendum. Unfortunately, you are doing anything but. You claim that you have always respected the result, but you haven't. You came out with a White Paper that you agreed with Plaid Cymru—who have an awful lot to say about who'll come third on Thursday, but very little to say about who might come first—and what they said with you was a Brexit in name only, but you still said you wanted to respect the result and deliver that Brexit, despite it being in name only.

Since then, as soon as you thought you could get away with it, you started shifting your policy to say that the people of Wales should be forced to vote again, because they got it wrong. Now, you may not have said that quite as clearly as Adam Price has, or quite as clearly as Kirsty Williams has, and it may be that many of the Labour voters who voted remain may vote Liberal Democrat or Plaid Cymru on Thursday in consequence, but the people I speak to hear that you are saying, 'They got it wrong—they need to vote again', because you know best. You promised to implement the result, your promised to respect it. You are doing anything but. Do you understand why it is now time to change politics for good?

Mae'r Prif Weinidog yn credu ei fod yn gwybod yn well na phobl Cymru. Prif Weinidog, rwyf i wedi cefnogi Brexit yn gyson. Yn anffodus, dywedodd pob plaid eu bod yn mynd i barchu canlyniad y refferendwm. Yn anffodus, rydych chi'n gwneud popeth ond hynny. Rydych chi'n honni eich bod chi wedi parchu'r canlyniad o'r cychwyn, ond nid yw hynny'n wir. Cyhoeddwyd Papur Gwyn gennych yr oeddech wedi ei gytuno gyda Phlaid Cymru—sydd â llawer iawn i'w ddweud am bwy fydd yn dod yn drydydd ddydd Iau, ond ychydig iawn i'w ddweud am bwy allai ddod yn gyntaf—ac roedd yr hyn a ddywedasant gyda chi yn Brexit mewn enw yn unig, ond roeddech chi'n dal i ddweud eich bod chi eisiau parchu'r canlyniad a sicrhau'r Brexit hwnnw, er ei fod mewn enw yn unig.

Ers hynny, cyn gynted ag yr oeddech chi'n meddwl y gallech chi wneud hynny, dechreuasoch symud eich polisi i ddweud y dylid gorfodi pobl Cymru i bleidleisio eto, gan eu bod wedi gwneud camgymeriad. Nawr, efallai na ddywedasoch chi hynny mor eglur ag y gwnaeth Adam Price, neu mor eglur ag y gwnaeth Kirsty Williams, ac mae'n bosibl y gallai llawer o'r pleidleiswyr Llafur a bleidleisiodd i aros bleidleisio dros y Democratiaid Rhyddfrydol neu Blaid Cymru ddydd Iau o ganlyniad, ond mae'r bobl yr wyf i'n siarad â nhw yn clywed eich bod chi'n dweud, 'Roedden nhw'n anghywir—mae angen iddyn nhw bleidleisio eto', gan mai chi sy'n gwybod orau. Addawsoch weithredu'r canlyniad, addawsoch ei barchu. Rydych chi'n gwneud popeth ond hynny. A ydych chi'n deall pam mae hi'n amser bellach i newid gwleidyddiaeth am byth?

13:55

I think I heard the Member use the word 'consistency' in the first part of his question. It's a pantomime turn that we're offered, but the trouble is, Llywydd, the Member is a lot more than a pantomime villain, and the prospectus that he offers people in Wales would, without a shadow of a doubt, lead people in Wales to be worse off in future. Their security would be undermined, their influence in the world would be diminished. I'm proud of the White Paper that we published with Plaid Cymru because it has stood the test of time. And unlike the meanderings of the Member around this Chamber, the things that we said then about membership of a customs union, full and unfettered participation in a single market, a sensible approach to migration that doesn't damage Welsh businesses and public services—those are the things that have stood the test of time. Those are the things that have been consistent throughout this debate. And it may be more complex than the Member would like to admit, but those are things that we will go on contributing to this debate. That's our consistency, and I think it's a consistency that people in Wales will come to recognise.

Rwy'n credu fy mod i wedi clywed yr Aelod yn defnyddio'r gair 'cysondeb' yn rhan gyntaf ei gwestiwn. Perfformiad pantomeim sy'n cael ei gynnig i ni, ond y broblem, Llywydd, yw bod yr Aelod yn llawer mwy na dihiryn pantomeim, a byddai'r prosbectws y mae'n ei gynnig i bobl yng Nghymru, heb os nac oni bai, yn peri i bobl Cymru fod yn waeth eu byd yn y dyfodol. Byddai eu diogelwch yn cael ei danseilio, byddai eu dylanwad yn y byd yn lleihau. Rwy'n falch o'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ni gyda Phlaid Cymru gan ei fod wedi sefyll prawf amser. Ac yn wahanol i grwydradau’r aelod o amgylch y Siambr hon, mae'r pethau a ddywedasom bryd hynny am aelodaeth o undeb tollau, cyfranogiad llawn a dilyffethair mewn marchnad sengl, ymagwedd synhwyrol at fudo nad yw'n niweidio busnesau Cymru a gwasanaethau cyhoeddus—dyna'r pethau sydd wedi sefyll prawf amser. Dyna'r pethau sydd wedi bod yn gyson drwy gydol y ddadl hon. Ac efallai ei fod yn fwy cymhleth nag yr hoffai'r aelod ei gyfaddef, ond dyna'r pethau y byddwn ni'n parhau i'w cyfrannu at y ddadl hon. Dyna ein cysondeb, ac rwy'n credu ei fod yn gysondeb y bydd pobl yng Nghymru yn dod i'w gydnabod.

Creu Llywodraeth Ffeministaidd
Creating a Feminist Government

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd tuag at greu llywodraeth ffeministaidd yng Nghymru? OAQ53882

3. Will the First Minister make a statement on progress towards creating a feminist government in Wales? OAQ53882

I want to thank the Member for that question. On International Women’s Day, Jane Hutt set out our ambition for gender equality in Wales, focused on equality of outcome for all. The statement was developed as part of a gender equality review, of course, initiated by Carwyn Jones in March 2018.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, cyflwynodd Jane Hutt ein huchelgais ar gyfer cydraddoldeb rhywiol yng Nghymru, gan ganolbwyntio ar gydraddoldeb canlyniadau i bawb. Datblygwyd y datganiad yn rhan o adolygiad cydraddoldeb rhywiol, wrth gwrs, a sefydlwyd gan Carwyn Jones ym mis Mawrth 2018.

I welcome that gentleman's initiative. Thank you for that, First Minister. Could I ask you to outline what further changes you think will be needed in the future to realise our shared ambition of true equality in Wales? 

Croesawaf fenter y gŵr bonheddig hwnnw. Diolch am hynna, Prif Weinidog. A gaf i ofyn i chi amlinellu pa newidiadau eraill ydych chi'n ei gredu fydd eu hangen yn y dyfodol i wireddu ein huchelgais ar y cyd o gydraddoldeb gwirioneddol yng Nghymru?

I thank Carwyn for that supplementary. He's absolutely right; it is the core ambition of this Government to create a more equal Wales. Llywydd, I'll mention just three brief ways in which those future changes will be shaped.

First of all, I know that the Member will have seen the report of the fair work commission—another initiative that was set in motion by him. He'll have seen its excellent report. He'll know that Julie James has already accepted the six key proposals of that report, and we've had discussions during last week and this as to how we will establish a fair work office inside the Government here in Wales to take forward that agenda.

Secondly, as the Member knows, phase 2 of the gender equality review is expected in July of this year. It will provide both a report and a road map. And that road map is really important in the way that the former First Minister said, in giving us a sense of those changes that will be needed to secure that more equal Wales.

And thirdly, Llywydd, as Members will know, we have made a commitment to enact Part 1 of the Equality Act 2010—the socio-economic duty—because, in the end, it is people's relationship to the economy that gives them the most fundamental chances in life, and this is a Government determined that people in Wales will have those chances fairly and equally across the whole of our nation.

Diolchaf i Carwyn am y cwestiwn atodol yna. Mae yn llygad ei le; uchelgais graidd y Llywodraeth hon yw creu Cymru sy'n fwy cyfartal. Llywydd, soniaf am dair ffordd gryno yn unig y bydd y newidiadau hynny yn y dyfodol yn cael eu llunio.

Yn gyntaf oll, gwn y bydd yr Aelod wedi gweld adroddiad y comisiwn gwaith teg—menter arall a sefydlwyd ganddo. Bydd wedi gweld ei adroddiad ardderchog. Bydd yn gwybod bod Julie James eisoes wedi derbyn chwe chynnig allweddol yr adroddiad hwnnw, a chawsom drafodaethau yn ystod wythnos diwethaf a'r wythnos hon ynghylch sut y byddwn ni'n sefydlu swyddfa gwaith teg o fewn y Llywodraeth yma yng Nghymru i fwrw ymlaen â'r agenda honno.

Yn ail, fel y mae'r Aelod yn gwybod, disgwylir cam 2 yr adolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau ym mis Gorffennaf eleni. Bydd yn darparu adroddiad a map ffordd. Ac mae'r map ffordd hwnnw'n wirioneddol bwysig yn y modd y dywedodd y cyn Brif Weinidog, i roi syniad i ni o'r newidiadau hynny y bydd eu hangen i sicrhau'r Gymru fwy cyfartal honno.

Ac yn drydydd, Llywydd, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, rydym ni wedi gwneud ymrwymiad i ddeddfu Rhan 1 Deddf Cydraddoldeb 2010—y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol—oherwydd, yn y pen draw, perthynas pobl â'r economi sy'n rhoi'r cyfle mwyaf sylfaenol iddyn nhw mewn bywyd, ac mae hon yn Llywodraeth sy'n benderfynol y bydd pobl yng Nghymru yn cael y cyfleoedd hynny yn deg ac yn gyfartal ar draws ein cenedl gyfan.

I have to say, I think it's pretty brave of the former First Minister to raise this question. At the point of his departure, the gender pay gap within Government had gone up yet again and, of course, Chwarae Teg's—what can I call it—assessment of the work that he had done in the eight years of being in charge was this: current legislation and frameworks, such as the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, the gender equality duties, and the duty to have due regard to equality, which was in the Government of Wales Act 2006—

'should ensure that consideration of gender, and equality more broadly, is embedded at the heart of policy and decision-making. However, this framework is having limited impact so far, due to integration and implementation challenges.' 

I heard what you said about what's happening within Government, but implementation matters when it comes to policy, and I want to know what your vision is for this. Actually, I want to know what steps you're taking to make sure that all good intentions that find themselves coming forward to legislation and policy actually happen and have the outcomes that you're intending them to have.

Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n credu ei bod yn eithaf dewr i'r cyn Brif Weinidog godi'r cwestiwn hwn. Ar adeg ei ymadawiad, roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn y Llywodraeth wedi cynyddu unwaith eto ac, wrth gwrs, dyma—beth gallaf i ei alw—asesiad Chwarae Teg o'r gwaith yr oedd wedi ei wneud yn yr wyth mlynedd o fod mewn grym: dylai deddfwriaeth a fframweithiau cyfredol, fel Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, y dyletswyddau cydraddoldeb rhywiol, a'r ddyletswydd i roi sylw dyledus i gydraddoldeb, a oedd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006—

'sicrhau y caiff y broses o ystyried rhywedd a chydraddoldeb, yn fwy cyffredinol, ei hymgorffori yng nghanol prosesau llunio polisïau a gwneud penderfyniadau. Fodd bynnag, cyfyngedig yw effaith y fframwaith hwn hyd yma, oherwydd heriau o ran integreiddio a gweithredu.'

Clywais yr hyn a ddywedasoch am yr hyn sy'n digwydd o fewn y Llywodraeth, ond mae gweithredu yn bwysig pan ddaw i bolisi, a hoffwn wybod beth yw eich gweledigaeth ar gyfer hyn. A dweud y gwir, rwyf i eisiau gwybod pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pob bwriad da sy'n cael ei gyflwyno i ddeddfwriaeth a pholisi yn digwydd mewn gwirionedd ac yn cael y canlyniadau yr ydych chi'n bwriadu iddyn nhw eu cael.

14:00

Llywydd, the Member will welcome, I'm sure, the fact that the latest figures on the gender pay gap show that it is falling, not rising, in Wales. It fell from 16 per cent in 2016 to 15 per cent in 2017 to 14 per cent in 2018. Much too big, of course, but, unlike the way in which her question began, those figures are heading in the right direction and I know that she'll be keen to support them falling further and faster still. 

She asked for some specifics, things that we want to make sure that we see happen here in Wales. Again, I'm sure she will welcome the fact that the Welsh Government provides paid leave for victims of domestic abuse, as initiated by the Future Generations Commissioner for Wales, and that we are taking steps to make sure that that entitlement is better known and better advertised amongst staff, and that we are discussing it with our trade union colleagues because we want to make sure that, beyond the Assembly, that paid leave is available more widely in our public services.

And we want to go beyond that as well, so we will be discussing with our social partners ways in which other forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence are recognised in the workplace, that managers are properly trained to be able to recognise the signs, that they know how they are able to signpost people to get the help that they need, and that the costs involved in all of that are recognised by employers here in Wales as part of our effort to create that more equal Wales that the former First Minister mentioned in his first question.

Llywydd, bydd yr Aelod yn croesawu, rwy'n siŵr, y ffaith bod y ffigurau diweddaraf ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn dangos ei fod yn disgyn, nid codi, yng Nghymru. Gostyngodd o 16 y cant yn 2016 i 15 y cant yn 2017 i 14 y cant yn 2018. Llawer rhy fawr, wrth gwrs, ond, yn wahanol i'r ffordd y dechreuodd ei chwestiwn, mae'r ffigurau hynny'n mynd i'r cyfeiriad iawn a gwn y bydd hi'n awyddus i'w cefnogi nhw i ostwng ymhellach ac yn gyflymach fyth.

Gofynnodd am rai manylion penodol, pethau yr ydym ni eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni'n eu gweld yn digwydd yma yng Nghymru. Unwaith eto, rwy'n siŵr y bydd hi'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn darparu absenoldeb â thâl i ddioddefwyr cam-drin domestig, fel y'i sefydlwyd gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, a'n bod ni'n cymryd camau i sicrhau bod mwy o ymwybyddiaeth o'r hawl hwnnw a'i fod yn cael ei hysbysebu'n well ymhlith staff, a'n bod ni'n ei drafod gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur gan ein bod ni eisiau sicrhau, y tu hwnt i'r Cynulliad, bod absenoldeb â thâl ar gael yn ehangach yn ein gwasanaethau cyhoeddus.

Ac rydym ni eisiau mynd y tu hwnt i hynny hefyd, felly byddwn yn trafod gyda'n partneriaid cymdeithasol ffyrdd y mae mathau eraill o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn y gweithle yn cael eu cydnabod, bod rheolwyr yn cael eu hyfforddi'n briodol i allu adnabod yr arwyddion, eu bod yn gwybod sut y gallan nhw gyfeirio pobl i gael y cymorth sydd ei angen arnynt, a bod y costau sy'n gysylltiedig â hynny i gyd yn cael eu cydnabod gan gyflogwyr yma yng Nghymru yn rhan o'n hymdrech i greu'r Gymru fwy cyfartal honno y soniodd y cyn Brif Weinidog amdani yn ei gwestiwn cyntaf.

Gwerslyfrau Adolygu
Revision Textbooks

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am argaeledd gwerslyfrau adolygu yn ein hysgolion? OAQ53909

4. Will the First Minister make a statement on the availability of revision textbooks in our schools? OAQ53909

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae gwerslyfrau adolygu yn cael eu cynhyrchu gan gyhoeddwyr masnachol. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth â CBAC i gyfieithu’r llyfrau hyn i’r Gymraeg. Mae rhestr o’r deunydd sydd ar gael yn cael ei dosbarthu i’r ysgolion.

May I thank the Member for the question? Revision textbooks are produced by commercial publishers, and the Welsh Government works in partnership with the WJEC to secure Welsh language translations of these books. A list of available materials is circulated to schools.

Mi fydd rowlio allan y cwricwlwm newydd yn gyfle gwych ar gyfer cyhoeddi'r holl ddeunyddiau perthnasol yn y ddwy iaith o'r cychwyn cyntaf, yn wahanol i fel y mae'r sefyllfa ar hyn o bryd, ond mae'r cloc yn tician efo hynny. Mae yna rai yn pryderu na fydd yna ddim digon o amser ar gyfer diffinio'r anghenion, gweinyddu tendrau, comisiynu, awduro, treialu, dylunio, cyfieithu a chyhoeddi yn y ddwy iaith ar yr un un pryd. A wnewch chi heddiw felly roi sicrwydd y bydd eich Llywodraeth chi yn cynllunio'n ofalus er mwyn gwneud yn siŵr y bydd gwerslyfrau ac adnoddau ar gael ar yr un pryd yn y ddwy iaith fel na fydd disgyblion sydd yn dymuno gwneud eu cyrsiau drwy gyfrwng y Gymraeg dan anfantais i'r dyfodol?

The roll-out of the new curriculum will be an excellent opportunity for publishing all relevant materials in both languages from the very outset, unlike the situation as it currently stands. But the clock is ticking with that. There are some who are concerned that there won't be sufficient time for defining needs, administering tenders, commissioning, writing, trialling, designing, translating and publishing in both languages simultaneously. Will you today, therefore, give an assurance that your Government will plan carefully in order to ensure that textbooks, resources and materials will be available simultaneously in both languages, so that pupils who choose to conduct their courses through the medium of Welsh won't be disadvantaged in the future?

Diolch i Siân Gwenllian am hynny. Wrth gwrs, dwi'n cytuno â'r sylwadau y mae hi wedi'u rhoi i ni. Nid yw'n dderbyniol i fi os nad oes gwerslyfrau adolygu ar gael mewn pryd i'r rhai sy'n cymryd arholiadau drwy'r iaith Gymraeg, fel rŷn ni wedi clywed dros yr wythnos diwethaf. Mae'r cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle newydd i ni gynllunio am y dyfodol. I fod yn glir, pan fydd y cwricwlwm yn cael ei rowlio allan ledled Cymru, byddwn ni'n ei wneud e mewn ffordd fel y bydd y pethau sy'n bwysig i blant yn yr ysgolion ar gael ar yr un pryd. Dyna pam rŷn ni'n gwneud y gwaith yn y ffordd rŷn ni'n ei wneud e. So, ni'n dechrau gyda'r plant ifanc, a bydd y cwricwlwm newydd yn tyfu, blwyddyn ar ôl blwyddyn. Dyna pam rŷn ni'n hyderus rŷn ni'n gallu gwneud pethau yn y ffordd y mae Siân Gwenllian wedi ei hawgrymu y prynhawn yma, a dwi'n gwybod bod grŵp newydd gan y Gweinidog sy'n ein helpu ni i gynllunio, i baratoi ac i wneud y pethau pwysig y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atynt y prynhawn yma.

Well, may I thank Siân Gwenllian for that? Of course, I agree with the comments that she has made. It is not acceptable to me if revision textbooks aren't available in a timely fashion for those taking exams through the medium of Welsh, as we've heard over the past weeks. The new curriculum gives a new opportunity to plan for the future. To be clear, when the curriculum is rolled out throughout the whole of Wales, we will do it in a manner where the important materials for pupils in the schools will be available simultaneously in both languages. That is why we are doing the work in the way in which we are doing it. We will begin with the youngest children and the new curriculum will be developed year on year. That is why we are confident that we will be able to do things in the manner in which Siân Gwenllian has proposed this afternoon, and I know that the Minister has a new group that is supporting us to plan, prepare and do the important things that Siân Gwenllian has alluded to this afternoon. 

14:05

Cwestiwn 5. Na, mae'n ddrwg gen i: Darren Millar. 

Question 5. No, I'm sorry: Darren Millar.

How could I forget you, Darren? [Laughter.]

Sut gallwn i anghofio amdanoch chi, Darren? [Chwerthin.]

Diolch, Llywydd. First Minister, I'm sure you'll want to join me in wishing everybody every success in the GCSE exams, which are currently under way—in particular, my own son, who is taking his GCSEs this year.

You'll be aware that the Children, Young People and Education Committee published a report last year on the availability of textbooks—or should I say the lack of availability of textbooks—at that time. And we were assured as an Assembly that lessons had been learned from the mistakes that had been made about the availability of text and revision books, and yet just last week, of course, we heard, as we've already said in the Chamber this afternoon, that there were two courses in particular for which Welsh revision guides were not available. What discussions is your Government having with Qualifications Wales to make sure that those young people who didn't get the revision guides that they should have had in good time to prepare for the exams this year will not actually have their opportunities to get the best grades undermined? And how will the Welsh Government make sure that this is avoided once and for all in the future, so that we don't end up in this sort of pickle that has been two years on the run now, and is completely unacceptable?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau ymuno â mi i ddymuno pob llwyddiant i bawb yn yr arholiadau TGAU, sydd yn digwydd ar hyn o bryd—yn enwedig, fy mab fy hun, sy'n sefyll ei arholiadau TGAU eleni.

Byddwch yn ymwybodol bod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg wedi cyhoeddi adroddiad y llynedd ar y gwerslyfrau a oedd ar gael—neu a ddylwn i ddweud y gwerslyfrau nad oeddent ar gael—bryd hynny. A chawsom ein sicrhau fel Cynulliad bod gwersi wedi cael eu dysgu o'r camgymeriadau a wnaed ynghylch gwerslyfrau a llyfrau adolygu sydd ar gael, ac eto dim ond yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, clywsom, fel yr ydym ni eisoes wedi ei ddweud yn y Siambr y prynhawn yma, bod dau gwrs yn arbennig nad oedd canllawiau adolygu Cymraeg ar gael ar eu cyfer. Pa drafodaethau mae eich Llywodraeth yn eu cael gyda Cymwysterau Cymru i wneud yn siŵr na fydd y bobl ifanc hynny na chawsant y canllawiau adolygu y dylen nhw fod wedi eu cael mewn da bryd i baratoi ar gyfer yr arholiadau eleni yn cael tanseilio eu cyfleoedd i gael y graddau gorau? A sut gwnaiff Llywodraeth Cymru wneud yn siŵr bod hyn yn cael ei osgoi unwaith ac am byth yn y dyfodol, fel nad ydym yn cael ein hunain i'r math hwn o bicil a welwyd ddwy flynedd yn olynol erbyn hyn, ac sy'n gwbl annerbyniol?

Llywydd, can I begin by, indeed, wishing all those young people who are sitting examinations the very best of wishes in that? I had the pleasure of meeting Darren's son when he attended with the two of us an organ donation event during the passage of the Bill in front of the Assembly, so I wish him well particularly.

The Welsh Government has made real efforts, Llywydd, to correct for market failure in this area, because that's what we are doing. We spend no money in supporting English language textbooks; we provide over £3 million a year to support the provision of resources to Welsh-medium learners in this way, and we've increased this grant funding this year. I know that the Minister has written to Siân Gwenllian today to confirm that we will provide £1.25 million in this financial year, and that that will allow another 50 new titles to be provided to support qualifications, over the 40 new titles that were published in the past financial year. We work very hard with the players in the field to try to accelerate the translation of these works and to make sure that they arrive in a timely fashion.

It's not for Government, I think, Llywydd, to interfere in the way in which examinations are either conducted or assessed, but the general point that the Member makes about the need to make sure that young people who are sitting examinations through the medium of Welsh have the same opportunities to study for them, to have revision guides, and so on, is one with which we absolutely agree. The new curriculum will give us a new opportunity, as Siân suggested, to make sure that those resources rise year by year alongside the roll-out of the curriculum, and we're committed to making sure that that happens.

Llywydd, a gaf i ddechrau drwy ddymuno'r gorau, yn wir, i'r holl bobl ifanc hynny sy'n sefyll arholiadau? Cefais y pleser o gwrdd â mab Darren pan oedd yn bresennol gyda'r ddau ohonom ni mewn digwyddiad rhoi organau yn ystod hynt y Bil gerbron y Cynulliad, felly dymunaf yn dda iddo ef yn arbennig.

Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymdrechion gwirioneddol, Llywydd, i gywiro methiant y farchnad yn y maes hwn, oherwydd dyna yr ydym ni'n ei wneud. Nid ydym yn gwario unrhyw arian i gefnogi gwerslyfrau Saesneg; rydym ni'n darparu dros £3 miliwn y flwyddyn i gefnogi'r ddarpariaeth o adnoddau i ddysgwyr cyfrwng Cymraeg yn y modd hwn, ac rydym ni wedi cynyddu'r cyllid grant hwn eleni. Gwn fod y Gweinidog wedi ysgrifennu at Siân Gwenllian heddiw i gadarnhau y byddwn ni'n darparu £1.25 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, ac y bydd hynny'n caniatáu i 50 o deitlau newydd eraill gael eu darparu i gefnogi cymwysterau, yn ogystal â'r 40 o deitlau newydd a gyhoeddwyd yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'r chwaraewyr yn y maes i geisio cyflymu'r gwaith o gyfieithu'r gweithiau hyn ac i wneud yn siŵr eu bod yn cyrraedd yn brydlon.

Nid mater i'r Llywodraeth, rwy'n credu, Llywydd, yw ymyrryd yn y ffordd y caiff arholiadau eu cynnal na'u hasesu, ond mae'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud am yr angen i sicrhau bod pobl ifanc sy'n sefyll arholiadau drwy gyfrwng y Gymraeg yn cael yr un cyfleoedd i astudio ar eu cyfer, i gael canllawiau adolygu, ac yn y blaen, yn un yr ydym ni'n cytuno'n llwyr ag ef. Bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle newydd i ni, fel yr awgrymodd Siân, i sicrhau bod yr adnoddau hynny'n codi o flwyddyn i flwyddyn ochr yn ochr â chyflwyno'r cwricwlwm, ac rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod hynny'n digwydd.

Cynnig Gofal Plant
The Childcare Offer

5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyflwyno'r cynnig gofal plant a gaiff ei gyllido gan Lywodraeth Cymru? OAQ53887

5. Will the First Minister provide an update on the roll-out of the Welsh Government-funded childcare offer? OAQ53887

Llywydd, I'm pleased to be able to inform the Chamber that the Government-funded childcare offer is now available to parents across the whole of Wales, and that is a year earlier than originally scheduled.

Llywydd, rwy'n falch o allu dweud wrth y Siambr bod y cynnig gofal plant a ariennir gan y Llywodraeth ar gael yn awr i rieni ledled Cymru gyfan erbyn hyn, ac mae hynny flwyddyn yn gynharach na'r hyn a drefnwyd yn wreiddiol.

I welcome that news and the fact that we've got the delivery not just on time but ahead of time, and within budget as well, of this very ambitious and groundbreaking childcare offer, being taken forward very ably by my colleague Julie Morgan.

But, could I ask the First Minister whether his Ministers and Welsh Government officials will meet with the officers and cabinet members of Bridgend County Borough Council, who traditionally, historically, have over-provided the foundation phase to the tune of 25 or 30 hours a week, at great cost, but deliberately in order to benefit the lives of young people, to see the way that we can make this work within the Bridgend area as well? And could I also ask what is being done to develop that longer term—medium to longer term—thinking on a more joined-up, more comprehensive system of early years childcare and education, age-appropriate for all ages? We cannot do it overnight, but I championed this while I was in Government and I'll continue to champion it because I think it's what Wales should be doing in the long term.

Rwy'n croesawu'r newyddion hynny a'r ffaith ein bod ni wedi cael darpariaeth y cynnig gofal plant uchelgeisiol ac arloesol iawn hwn y mae fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, yn bwrw ymlaen ag ef yn fedrus iawn, nid yn unig yn brydlon, ond yn unol â'r gyllideb hefyd.

Ond, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fydd ei Weinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â swyddogion ac aelodau cabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, sydd yn draddodiadol, yn hanesyddol, wedi gor-ddarparu'r cyfnod sylfaen gan 25 neu 30 awr yr wythnos, am gost fawr, ond yn fwriadol er mwyn bod o fudd i fywydau pobl ifanc, i weld sut y gallwn ni wneud i hyn weithio yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr hefyd? Ac a gaf i ofyn hefyd beth sy'n cael ei wneud i ddatblygu'r ystyriaethau tymor hwy—tymor canolig i dymor hwy—o system fwy cydgysylltiedig a mwy cynhwysfawr o ofal plant ac addysg y blynyddoedd cynnar, sy'n briodol i bob oedran unigol? Ni allwn wneud hynny dros nos, ond hyrwyddais hyn pan oeddwn i mewn Llywodraeth, a byddaf yn parhau i'w hyrwyddo gan fy mod i'n credu mai dyma'r hyn y dylai Cymru fod yn ei wneud yn yr hirdymor.

Well, I thank the Member for those additional questions. Llywydd, on the issue of Bridgend, Huw Irranca-Davies will be pleased to know that there is already a meeting in the diary for Julie Morgan to meet with the leader of Bridgend council, Huw David, because it is a complex issue, and I know the Minister felt that it would be better to explore those complexities face to face. The foundation phase is a universal offer and the childcare offer is a targeted offer—how we bring them together is a matter that is best discussed in that complex detail in a face-to-face meeting.

Of course, I agree with what Huw Irranca-Davies said about the long-term ambition to make sure that we have high-quality and stimulating experiences in both care and learning settings. It's why we've provided £60 million in additional capital investment that will go into 115 childcare settings. Co-location of the foundation phase and the additional childcare offer provision is absolutely at the heart of what that £60 million is meant to bring about, so that we have affordable, available and accessible childcare and early years learning in a way that brings those two things powerfully together.

Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiynau ychwanegol yna. Llywydd, ar fater Pen-y-bont ar Ogwr, bydd Huw Irranca-Davies yn falch o wybod bod cyfarfod yn y dyddiadur eisoes i Julie Morgan gyfarfod ag arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, Huw David, gan ei fod yn fater cymhleth, a gwn fod y Gweinidog yn teimlo y byddai'n well archwilio'r cymhlethdodau hynny wyneb yn wyneb. Mae'r cyfnod sylfaen yn gynnig cyffredinol ac mae'r cynnig gofal plant yn gynnig wedi'i dargedu—mae'r ffordd yr ydym ni'n eu dwyn ynghyd yn fater y gellir ei drafod orau o ran y manylion cymhleth hynny mewn cyfarfod wyneb yn wyneb.

Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies am yr uchelgais hirdymor i sicrhau bod gennym ni brofiadau o ansawdd uchel ac ysgogol mewn lleoliadau gofal a lleoliadau dysgu. Dyma pam yr ydym ni wedi darparu £60 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf ychwanegol a fydd yn mynd i 115 o leoliadau gofal plant. Mae cydleoli'r cyfnod sylfaen a darpariaeth y cynnig gofal plant ychwanegol yn gwbl ganolog i'r hyn y mae'r £60 miliwn i fod i'w gyflawni, fel bod gennym ni ofal plant a dysgu blynyddoedd cynnar fforddiadwy, sydd ar gael ac yn hygyrch mewn modd sy'n dod â'r ddau beth hynny at ei gilydd mewn modd grymus.

14:10

We welcome the fact that the Welsh Government has, in fact, pursued the Assembly Conservative group manifesto pledge of providing 30 hours a week of Government-funded childcare for working parents of three and four-year-olds. Indeed, this should be helping parents across Wales to afford support and for them to be confident that they can remain in work. 

As Huw Irranca-Davies AM will know from the Children, Young People and Education Committee, however, whilst taking evidence, there has been some disappointment at the take-up of the childcare offer and concern about raising public awareness. Therefore, First Minister, will you explain what actions you and your Government are taking now to address this and ensure that parents across Wales are made aware of the free childcare that they are actually entitled to receive?

Rydym ni'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, wedi dilyn addewid maniffesto grŵp Ceidwadwyr y Cynulliad i ddarparu 30 awr yr wythnos o ofal plant a ariennir gan y Llywodraeth i rieni plant tair a phedair oed sy'n gweithio. Yn wir, dylai hyn fod yn helpu rhieni ledled Cymru i fforddio cymorth ac iddyn nhw fod yn hyderus y gallan nhw aros mewn gwaith.

Fel y bydd Huw Irranca-Davies AC yn gwybod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fodd bynnag, wrth gymryd tystiolaeth, bu rhywfaint o siom ynghylch y nifer sy'n manteisio ar y cynnig gofal plant a phryder ynghylch codi ymwybyddiaeth y cyhoedd. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi egluro pa gamau yr ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cymryd nawr i fynd i'r afael â hyn a sicrhau bod rhieni ledled Cymru yn ymwybodol o'r gofal plant rhad ac am ddim y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael?

Well, Llywydd, by March of this year more than 11,000 children were already benefiting from the offer, more than 1,700 childcare providers were taking part in it right across Wales and 30 per cent of children taking part in it were receiving their childcare through the medium of the Welsh language. All of those seem to me to be very solid foundations from which we can now, with early roll-out available right across Wales, go on making sure that we publicise the offer; that we have the facilities there through the £60 million and other initiatives to ensure that there is an offer that is available that parents want to take up; and that we go on learning from the lived experiences of parents who are taking the offer up already. I look forward, during the rest of this Assembly term, to seeing more children, more providers and more integrated care to build on what is already a very considerable success.

Wel, Llywydd, erbyn mis Mawrth eleni, roedd dros 11,000 o blant eisoes yn elwa ar y cynnig, roedd dros 1,700 o ddarparwyr gofal plant yn cymryd rhan ynddo ledled Cymru ac roedd 30 y cant o'r plant a oedd yn cymryd rhan ynddo yn cael eu gofal plant trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae pob un o'r rheini yn ymddangos i mi fel sylfeini cadarn iawn y gallwn ni barhau i wneud yn siŵr ar eu sail, gyda chyflwyniad cynnar ar gael ledled Cymru, ein bod ni'n hysbysebu'r cynnig; bod y cyfleusterau yno gennym ni drwy'r £60 miliwn a mentrau eraill i sicrhau bod cynnig ar gael y mae rhieni eisiau manteisio arno; a'n bod ni'n parhau i ddysgu o brofiadau byw rhieni sy'n manteisio ar y cynnig eisoes. Edrychaf ymlaen, yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn, at weld mwy o blant, mwy o ddarparwyr a gofal mwy integredig i adeiladu ar yr hyn sydd eisoes yn llwyddiant sylweddol iawn.

Gwella Tir Amaethyddol
Improving Agricultural Land

6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella tir amaethyddol yng Nghymru? OAQ53928

6. What plans does the Welsh Government have to improve agricultural land in Wales? OAQ53928

Llywydd, 'Brexit and our land' sets out the Welsh Government's proposals to support Welsh farmers in securing benefits from our land in a wide variety of ways. That includes sustainable food production and improving habitats and biodiversity.

Llywydd, mae 'Brexit a'n tir' yn cyflwyno cynigion Llywodraeth Cymru i gynorthwyo ffermwyr Cymru i sicrhau buddiannau o'n tir mewn amrywiaeth eang o ffyrdd. Mae hynny'n cynnwys cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a gwella cynefinoedd a bioamrywiaeth.

First Minister, Labour's local development plan is concreting and trashing acre upon acre of prime agricultural land in Cardiff West. When we first said that this was going to happen, you said that our scaremongering was 'disgraceful'—WalesOnline, there.

We now have a situation where the wealthy Earl of Plymouth Estates Limited is trying to throw people off the land that they have farmed for generations. The Rees family on Maes y Llech farm won't just lose their livelihoods, they'll also lose their home. A question would be whether or not you've helped the Rees family. Since you choose not to answer questions, I'll give you the answer myself: you have done nothing. So, the question is: will you, firstly, apologise to the Rees family for misleading them by saying that the fields were not going to be built on? Will you apologise, secondly, to the Rees family for not helping them? Thirdly, will you undertake to assist the Rees family in staying on the land that the family has farmed for generations?

Prif Weinidog, mae cynllun datblygu lleol Llafur yn concritio a difetha erwau o'r tir amaeth gorau yng Ngorllewin Caerdydd. Pan ddywedasom gyntaf bod hyn yn mynd i ddigwydd, dywedasoch bod ein codi bwganod yn 'gywilyddus'—o WalesOnline.

Mae gennym ni sefyllfa erbyn hyn lle mae cwmni cyfoethog Earl of Plymouth Estates Limited yn ceisio taflu pobl oddi ar y tir y maen nhw wedi ei ffermio am genedlaethau. Nid yn unig y bydd teulu Rees ar fferm Maes y Llech yn colli eu bywoliaeth, byddan nhw hefyd yn colli eu cartref. Un cwestiwn fyddai a ydych chi wedi helpu'r teulu Rees ai peidio. Gan eich bod chi'n dewis peidio ag ateb cwestiynau, rhoddaf yr ateb i chi fy hun: nid ydych chi wedi gwneud unrhyw beth. Felly, y cwestiwn yw: a wnewch chi, yn gyntaf, ymddiheuro i'r teulu Rees am eu camarwain drwy ddweud na fyddai adeiladu ar y caeau? A wnewch chi ymddiheuro, yn ail, i'r teulu Rees am beidio â'u helpu? Yn drydydd, a wnewch chi ymrwymo i gynorthwyo'r teulu Rees i aros ar y tir y mae'r teulu wedi ei ffermio am genedlaethau?

Llywydd, I agree that scaremongering is disgraceful, and it's disgraceful when it's repeated in the Chamber. The Member has no insight into the work that is done with individuals, nor should he. How is it that he thinks he is in a position to use individual people's data to make remarks on the floor of this Assembly? [Interruption.] 

Llywydd, rwy'n cytuno bod codi bwganod yn gywilyddus, ac mae'n gywilyddus pan gaiff ei ailadrodd yn y Siambr. Nid oes gan yr Aelod unrhyw wybodaeth am y gwaith a wneir gydag unigolion, ac ni ddylai ychwaith. Pam y mae e'n credu ei fod mewn sefyllfa i ddefnyddio data pobl unigol i wneud sylwadau ar lawr y Cynulliad hwn? [Torri ar draws.]

14:15

Allow the First Minister to answer the question. [Interruption.] Allow the First Minister to answer the question. 

Gadewch i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn. [Torri ar draws.] Gadewch i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn.

Llywydd, I say again: how is it that the Member thinks that he has access to data that is held by other people? The Welsh Government has a consultation on agricultural tenancy reform, which the Member may have known about. It's open for 12 weeks. It will close on 2 July. It will explore changes to regulations in the field of agricultural tenancies. It will look to update the Agricultural Holdings Act 1986 and the Agricultural Tenancies Act 1995 to make sure that where people have rights that need to be upheld in law, the law in Wales is in a fit state for that to take place.   

Llywydd, dywedaf eto: pam y mae'r Aelod yn credu bod ganddo fynediad at ddata a ddelir gan bobl eraill? Mae gan Lywodraeth Cymru ymgynghoriad ar ddiwygio tenantiaethau amaethyddol, efallai fod yr Aelod yn gwybod amdano. Mae ar agor am 12 wythnos. Bydd yn cau ar 2 Gorffennaf. Bydd yn ystyried newidiadau i reoliadau ym maes tenantiaethau amaethyddol. Bydd yn ceisio diweddaru Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 a Deddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995 er mwyn sicrhau, pan fo gan bobl hawliau y mae angen eu cynnal o dan y gyfraith, bod y gyfraith yng Nghymru mewn cyflwr addas i hynny ddigwydd.

First Minister, obviously the Government are considering the consultation responses from 'Brexit and our land'. It is imperative that, if we are to protect agricultural land, conservation and the productivity of that land to produce our food are held in equal weight. Can you confirm that Welsh Government look at both aspects as being important in the future of maintaining the quality of Welsh agricultural land and the viability of the Welsh rural economy? 

Prif Weinidog, mae'n amlwg bod y Llywodraeth yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad ar 'Brexit a'n tir'. Mae'n hollbwysig, os ydym ni'n mynd i ddiogelu tir amaethyddol, bod yr un pwys yn cael ei neilltuo i gadwraeth ag i gynhyrchiant y tir hwnnw i gynhyrchu ein bwyd. A allwch chi gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn ystyried y ddwy agwedd fel rhai pwysig yn y dyfodol er mwyn cynnal ansawdd tir amaethyddol Cymru a hyfywedd economi wledig Cymru?

I'm very happy to confirm exactly that. Llywydd, 'Brexit and our land' sets out a future for Welsh farming in which food production remains a central part of what farmers are about, but also rewards farmers for the production of public goods as well. The work that farmers do to protect our environment, to improve agricultural land, to improve water quality, to reduce carbon and greenhouse gas emissions—all of those are things that the future of farming will depend upon, and holding those two things together is part of what 'Brexit and our land' set out to do. Andrew Davies will know that the Minister is committed to a further publication before the Royal Welsh Show this year, and we look forward to going on having the very close and detailed engagement that we have had with the farming unions, and with other farming interests, as we take these proposals further forward. 

Rwy'n hapus iawn i gadarnhau yn union hynny. Llywydd, mae 'Brexit a'n tir' yn cyflwyno dyfodol ar gyfer ffermio yng Nghymru lle mae cynhyrchu bwyd yn parhau'n rhan ganolog o'r hyn y mae ffermwyr yn ei wneud, ond sydd hefyd yn gwobrwyo ffermwyr am gynhyrchu nwyddau cyhoeddus. Mae'r gwaith y mae ffermwyr yn ei wneud i warchod ein hamgylchedd, i wella tir amaethyddol, i wella ansawdd dŵr, i leihau allyriadau carbon a nwyon tŷ gwydr—mae'r rheini i gyd yn bethau y bydd dyfodol ffermio yn dibynnu arnyn nhw, ac mae dal y ddau beth hynny gyda'i gilydd yn rhan o'r hyn yr aeth 'Brexit a'n tir' ati i'w wneud. Bydd Andrew Davies yn gwybod bod y Gweinidog wedi ymrwymo i gyhoeddiad pellach cyn y Sioe Frenhinol eleni, ac edrychwn ymlaen at gael yr ymgysylltiad agos iawn a manwl a gawsom gydag undebau'r ffermwyr, a chyda buddiannau ffermio eraill, wrth i ni fwrw ymlaen â'r cynigion hyn.

Gwella'r Amgylchedd
Improving the Environment

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r amgylchedd yng Nghymru? OAQ53929

7. What steps is the Welsh Government taking to improve the environment in Wales? OAQ53929

Llywydd, the Welsh Government is currently consulting on environmental principles and governance should we leave the European Union. At the same time, we are refreshing our nature recovery action plan to tackle biodiversity loss and reviewing the urgency of actions in our low-carbon plan in light of the declaration of a climate emergency.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n ymgynghori ar egwyddorion a llywodraethu amgylcheddol os byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ar yr un pryd, rydym ni'n adnewyddu ein cynllun gweithredu ar adfer natur i fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth ac yn adolygu brys y camau gweithredu yn ein cynllun carbon isel yng ngoleuni'r datganiad o argyfwng hinsawdd.

Thank you, First Minister. I'm sure you'll join me in welcoming the news that Monmouthshire County Council joined the Welsh Government last week in declaring its own climate change emergency, but, as I said to the environment Minister last week, declaring an emergency is one thing, but you need to actually see—I won't use the word 'concrete' in the answer; that would be inappropriate—positive steps on the ground. Electric charging infrastructure for cars is one positive way that this can be done. There are very few charging points in Wales at the moment. In my area, Magor services has got the main one in the Monmouthshire area, in John Griffiths's area. What is the Welsh Government doing to support local authorities such as Monmouthshire and others to build up that electric charging infrastructure?  

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r newyddion bod Cyngor Sir Fynwy wedi ymuno â Llywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf i ddatgan ei argyfwng newid yn yr hinsawdd ei hun, ond, fel y dywedais wrth Weinidog yr amgylchedd yr wythnos diwethaf, mae datgan argyfwng yn un peth, ond mae angen i chi weld mewn gwirionedd—ni wnaf i ddefnyddio'r gair 'concrit' yn yr ateb; byddai hynny'n amhriodol—camau cadarnhaol ar lawr gwlad. Mae seilwaith gwefru trydan ar gyfer ceir yn un ffordd gadarnhaol o wneud hyn. Ychydig iawn o bwyntiau gwefru sydd yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn fy ardal i, mae'r prif un yng ngwasanaethau Magwyr yn ardal sir Fynwy, yn ardal John Griffiths. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo awdurdodau lleol fel sir Fynwy ac eraill i ddatblygu'r seilwaith gwefru trydan hwnnw?

Llywydd, we've put £2 million into this as part of our budget agreement with Plaid Cymru. That money has been used in ways that allow local authorities to draw down money from a UK Government fund, so we're getting far more than £2 million-worth of benefit from it. Local authorities in Wales are increasing the number of charging points that they have available. I look forward to working with Monmouthshire County Council.

The Member asked about the specifics that we can do in relation to a climate emergency. I know that he was at the Bee Friendly Monmouthshire event at the weekend, where a Welsh Government project, Nature Isn't Neat, was launched—over £45,000 focused on the town of Monmouth to take particular action in relation to pollinators, and that's all part of a wider pattern of action we need to take in the climate field.     

Llywydd, rydym ni wedi rhoi £2 filiwn i mewn i hyn yn rhan o'n cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru. Defnyddiwyd yr arian hwnnw mewn ffyrdd sy'n caniatáu i awdurdodau lleol dynnu arian i lawr o gronfa Llywodraeth y DU, felly rydym ni'n cael gwerth llawer mwy na £2 filiwn o fudd ohono. Mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn cynyddu nifer y pwyntiau gwefru sydd ganddyn nhw ar gael. Edrychaf ymlaen at weithio gyda Chyngor Sir Fynwy.

Gofynnodd yr Aelod am bethau penodol y gallwn ni eu gwneud o ran argyfwng hinsawdd. Gwn ei fod yn nigwyddiad Sir Fynwy Cyfeillgar i Wenyn dros y penwythnos, pan lansiwyd prosiect Llywodraeth Cymru, Natur Wyllt—dros £45,000 yn canolbwyntio ar dref Trefynwy i gymryd camau penodol yn ymwneud â phryfed peillio, ac mae hynny i gyd yn rhan o batrwm gweithredu ehangach y mae angen i ni ei gymryd ym maes hinsawdd.

Brexit
Brexit

8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch Brexit? OAQ53930

8. Will the First Minister provide an update on discussions with the UK Government regarding Brexit? OAQ53930

Llywydd, we continue to have regular discussions with the UK Government on Brexit-related issues. Following the JMC(EN) meeting held on 9 May, Jeremy Miles met with Stephen Barclay, the Secretary of State for Exiting the EU, and Eluned Morgan met with Liam Fox, Secretary of State for the Department for International Trade. Both those meetings took place last week and both of those meetings took place in Cardiff. 

Llywydd, rydym ni'n parhau i gael trafodaethau rheolaidd gyda Llywodraeth y DU ar faterion yn ymwneud â Brexit. Yn dilyn cyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau’r UE) a gynhaliwyd ar 9 Mai, cyfarfu Jeremy Miles â Stephen Barclay, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ymadael â'r UE, a chyfarfu Eluned Morgan â Liam Fox, yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Adran Masnach Ryngwladol. Cynhaliwyd y ddau gyfarfod hynny yr wythnos diwethaf a chynhaliwyd y ddau gyfarfod hynny yng Nghaerdydd.

14:20

When our European partners agreed to extend the Brexit deadline two months ago, the message from Jean-Claude Juncker was very clear: don't waste this time. Since then, we've had six weeks of fruitless talks between the Conservatives and Labour, and now, in an unparalleled act of self-absorbed navel-gazing, the Conservatives in Westminster are about to embark on a leadership contest, proving what many of us have known all along, that Brexit, for them, is about what's best for their party not what's best for the country.

In the meantime, manufacturing companies in my constituency are continuing to live with Brexit uncertainty every single day. Would the First Minister agree with me that we are now rapidly running out of road on this issue and that it is becoming increasingly clear that the only realistic way to resolve this impasse is to put this back to the people in another vote? And would you agree with me that this is not, as Mark Reckless has tried to claim, about disrespecting the views of the people. This is about giving everyone the opportunity to have a final say on a deal that would impact on us for years to come once we know what that deal looks like. This is about listening to the people. 

Pan gytunodd ein partneriaid Ewropeaidd i ymestyn y dyddiad terfyn Brexit ddeufis yn ôl, roedd y neges gan Jean-Claude Juncker yn glir iawn: peidiwch â'i wastraffu'r tro hwn. Ers hynny, rydym wedi cael chwe wythnos o drafodaethau ofer rhwng y Ceidwadwyr a Llafur, ac yn awr, mewn gweithred ddigyfaddawd o ail-syllu ar eu hunain, mae'r Ceidwadwyr yn San Steffan ar fin cychwyn cystadleuaeth arweinyddiaeth, gan brofi'r hyn y mae llawer ohonom wedi ei wybod ar hyd yr amser, fod Brexit iddynt hwy'n golygu'r hyn sydd orau i'w plaid hwy ac nid yr hyn sydd orau i'r wlad.

Yn y cyfamser, mae cwmnïau gweithgynhyrchu yn fy etholaeth i yn dal i fyw gydag ansicrwydd Brexit bob dydd. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ein bod bellach bron a chyrraedd pen ein tennyn ar y mater hwn a'i bod yn dod yn fwyfwy amlwg mai'r unig ffordd realistig o ddatrys y cyfyngder hwn yw drwy fynd yn ôl at y bobl a chael pleidlais arall? Ac a fyddech yn cytuno â mi nad oes gan hyn ddim i'w wneud ag amharchu barn y bobl, fel y mae Mark Reckless wedi ceisio ei honni. Mae a wnelo hyn â rhoi cyfle i bawb gael rhoi'r gair olaf ar fargen a fyddai'n effeithio arnom am flynyddoedd i ddod unwaith y byddwn yn gwybod sut fargen fydd honno. Mae hyn yn ymwneud â gwrando ar y bobl.

I thank Lynne Neagle for that. I agree with her that the outlook for Brexit is bleak, in the sense that having secured an extension from the European Union, we now look as though the Prime Minister is determined to put her failed deal back in front of the House of Commons again, with, as far as I can see, no prospect whatsoever of it succeeding. There will then be three months' worth of a Conservative Party leadership contest in which it will be impossible for any sensible Government business to be done.

It really is for the House of Commons to grasp this issue and to put a proper proposition in front of the House of Commons in relation to a second vote, so that, if that is to happen, we can have that decided upon early, so that preparations can be made during the period that we have left. Now, it's for the House of Commons to make that decision, but the day is coming when that decision really has to be made. If it is made, if that is what the House of Commons decides because there is no other way through this impasse, then, of course, it is not a democratic dereliction to return to people and ask them for a second view. Nothing could be more absurd in a place like this, where we all have to face a democratic decision regularly as part of our political lives, to suggest that going back to people and asking them for their view is anything other than to respect that basic democratic proposition. We will see—it is for the House of Commons to make that decision. If they decide—as we've said here many times, if that proposition is put back in front of people here in Wales, the advice of the Welsh Government will be, as it always has been, that Wales's future is better secured through continued membership of the European Union. 

Diolch i Lynne Neagle am hynny. Cytunaf â hi fod y rhagolygon ar gyfer Brexit yn llwm, yn yr ystyr ei bod yn ymddangos bellach, ar ôl sicrhau estyniad gan yr Undeb Ewropeaidd, fod Prif Weinidog y DU yn benderfynol o roi ei bargen aflwyddiannus yn ôl gerbron Tŷ'r Cyffredin eto, heb ddim gobaith o gwbl iddo lwyddo, hyd y gwelaf i. Wedyn bydd oddeutu tri mis o ornest arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol lle bydd yn amhosibl gwneud unrhyw fusnes synhwyrol yn y Llywodraeth.

Mater i Dŷ'r Cyffredin, mewn gwirionedd, yw cymryd rheolaeth o'r pwnc hwn a rhoi cynnig priodol gerbron Tŷ'r Cyffredin ynghylch ail bleidlais, fel y gallwn gael penderfyniad ar hynny'n fuan, os yw hynny i ddigwydd, fel y gellir gwneud paratoadau yn ystod y cyfnod hwnnw sydd gennym ar ôl. Nawr, mater i Dŷ'r Cyffredin yw gwneud y penderfyniad hwnnw, ond mae'r diwrnod yn dod pan fydd yn rhaid gwneud y penderfyniad hwnnw mewn gwirionedd. Os caiff ei wneud, os mai dyna y mae'r Tŷ'r Cyffredin yn ei benderfynu gan nad oes unrhyw ffordd arall drwy'r cyfyngder hwn, yna, wrth gwrs, nid yw'n esgeulustod democrataidd i ddychwelyd at bobl a gofyn iddynt am ail farn. Ni allai dim fod yn fwy hurt mewn lle fel hyn, lle y mae'n rhaid i bob un ohonom wynebu penderfyniad democrataidd rheolaidd fel rhan o'n bywydau gwleidyddol, i awgrymu bod mynd yn ôl at bobl a gofyn iddynt am eu barn yn rhywbeth heblaw parchu'r cynnig democrataidd sylfaenol hwnnw. Cawn weld—mater i Dŷ'r Cyffredin yw gwneud y penderfyniad hwnnw. Os penderfynant—fel yr ydym wedi'i ddweud yma lawer gwaith, os yw'r cynnig hwnnw'n cael ei roi'n ôl o flaen y bobl yma yng Nghymru, cyngor Llywodraeth Cymru fydd, fel y bu erioed, y bydd yn well sicrhau dyfodol Cymru drwy barhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel 'swyddog cyfreithiol')
2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his 'law officer' responsibilities)

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Bethan Sayed. 

The next item, therefore, is questions to the Counsel General in respect of his law officer responsibilities. And the first question is from Bethan Sayed. 

Y Cwest i Farwolaeth Carl Sargeant
The Inquest into the Death of Carl Sargeant

1. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu'r gwariant hyd yma gan adran gwasanaethau cyfreithiol Llywodraeth Cymru i'r adolygiad barnwrol o benderfyniadau'r crwner mewn perthynas â'r cwest i farwolaeth Carl Sargeant? OAQ53900

1. Will the Counsel General outline expenditure incurred to date by the Welsh Government’s legal services department into the judicial review of the coroner’s decisions in respect of the inquest into the death of Carl Sargeant? OAQ53900

The expenditure that has been incurred by the Welsh Government in relation to the judicial review of the coroner’s decision, including the costs of leading counsel, amounted to £18,732.18.

Cyfanswm y gwariant yr oedd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ei dalu yn gysylltiedig â'r adolygiad barnwrol o benderfyniad y crwner, gan gynnwys costau'r Prif Gwnsler, oedd £18,732.18.

Thank you very much for that reply, and I'm glad I could get a reply on the floor of the Chamber because I did send a freedom of information request, and at that time I was told, on 1 May, that no information was held and that no budgets were set aside for these specific purposes. So, can I ask if there will be any additional expenditure in this regard and what that would be, and if an Assembly Member writes with that particular request in future that we will be able to get a reply that will be open and transparent as opposed to one that was not?

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, ac rwy'n falch fy mod wedi gallu cael ateb ar lawr y Siambr gan fy mod wedi anfon cais rhyddid gwybodaeth, a bryd hynny dywedwyd wrthyf, ar 1 Mai, nad oedd yna unrhyw wybodaeth ar gael ac na neilltuwyd cyllidebau ar gyfer y dibenion penodol hyn. Felly, a gaf i ofyn a fydd unrhyw wariant ychwanegol yn y cyswllt hwn a beth fyddai hynny, ac os bydd aelod o'r Cynulliad yn ysgrifennu gyda'r cais arbennig hwnnw yn y dyfodol y byddwn yn gallu cael ateb a fydd yn agored ac yn dryloyw yn hytrach nag un nad oedd yn agored a thryloyw?

Well, I hope the Member feels that my response today has been open and transparent in giving the precise figure. I'm not in a position to comment on the particular freedom of information request that the Member refers to. I don't anticipate further substantive costs being incurred. The costs that were incurred were done with a view to minimising those costs, and so, although leading counsel was retained, she was instructed by the Welsh Government's legal services department, which will have had the effect of keeping those costs to a minimum.

Wel, rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn teimlo bod fy ymateb heddiw wedi bod yn agored ac yn dryloyw o ran rhoi'r union ffigwr. Nid wyf mewn sefyllfa i roi sylwadau ar y cais rhyddid gwybodaeth penodol y mae'r Aelod yn cyfeirio ato. Dydw i ddim yn rhagweld y bydd costau sylweddol eraill yn codi. Gwnaed y costau hyn gyda'r bwriad o leihau'r costau hynny, ac felly, er i gwnsler arweiniol gael ei chadw, cyfarwyddwyd hi gan adran gwasanaethau cyfreithiol Llywodraeth Cymru, ac fe fydd hyn wedi cael yr effaith o gadw'r costau hynny mor isel â phosibl.

14:25

Counsel General, I've had some correspondence with the Permanent Secretary in relation to the use of the transcript from the inquest and, in particular, special advisers instructing civil servants to look at diaries. Now, it was my understanding, and I've had that confirmed from the coroner, that the transcript should not have been used, other than for the specific purpose that it was requested for. The correspondence to me obviously wasn't the purpose that it was requested for. Do you therefore believe that, if that transcript was used incorrectly, the Permanent Secretary's in danger of being in contempt of court?

Cwnsler Cyffredinol, rwyf wedi cael rhywfaint o ohebiaeth gyda'r Ysgrifennydd Parhaol ynghylch y defnydd o drawsgrifiad o'r cwest ac, yn arbennig, cynghorwyr arbennig yn cyfarwyddo gweision sifil i edrych ar ddyddiaduron. Nawr, fy nealltwriaeth i, ac rwyf wedi cael cadarnhad o hynny gan y crwner, oedd na ddylid bod wedi defnyddio'r trawsgrifiad, heblaw at y diben penodol y gofynnwyd amdano. Yn amlwg, nid yr ohebiaeth ataf i oedd y diben y gofynnwyd amdano. A ydych yn credu, felly, pe bai'r trawsgrifiad hwnnw'n cael ei ddefnyddio'n anghywir, fod yr Ysgrifennydd Parhaol mewn perygl o fod mewn dirmyg llys?

Well, I'm not familiar with the correspondence to which the Member refers in his question, but I'm happy to look into that matter.

Wel, dydw i ddim yn gyfarwydd â'r ohebiaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio ati yn ei gwestiwn, ond rwy'n hapus i ystyried y mater.

Creu Awdurdodaeth Gyfreithiol i Gymru
The Creation of a Welsh Legal Jurisdiction

2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am effaith bosibl creu awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru ar gyfreithwyr Cymru? OAQ53897

2. Will the Counsel General make a statement on the potential impact of the creation of a Welsh legal jurisdiction on Welsh lawyers? OAQ53897

We await the outcome of the justice commission, but the Welsh Government is advocating the creation of a Welsh legal jurisdiction for many reasons, constitutional and practical. We are also of the view that a Welsh legal jurisdiction would benefit Welsh lawyers or, at the very least, would have a neutral effect.

Rydym ni'n aros am ganlyniad y comisiwn cyfiawnder, ond mae Llywodraeth Cymru o blaid creu awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru am lawer o resymau, yn gyfansoddiadol ac yn ymarferol. Rydym o'r farn hefyd y byddai awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru o fudd i gyfreithwyr Cymru neu, o leiaf, y byddai'n cael effaith niwtral.

Thank you. None of us can deny the development of Welsh law and the ever increasing role played by the Welsh Government in the delivery of justice in Wales. Therefore, I welcome the fact that the Commission on Justice in Wales is reviewing the system and looking at creating a long-term vision. The Law Society, however, has recently made its submission to the commission. In this, they have noted that complete separation of Wales from the current single jurisdiction could dilute the jurisdiction of England and Wales and curtail the ability of solicitors to maintain the current level of legal services activity in Wales. Indeed, it is explained that

'Wales could be perceived as a difficult place to do business.'

Their words, not mine. With the interests of the future of around 450 law firms and 4,000 law students here—[Interruption.] Will you give assurances that a jurisdictional solution is being explored in addition to simply pursuing complete jurisdictional separation?

Diolch. Ni all neb ohonom wadu datblygiad cyfraith Cymru a rhan gynyddol Llywodraeth Cymru yn y gwaith o ddarparu cyfiawnder yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith bod y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn adolygu'r system ac yn ystyried creu gweledigaeth hirdymor. Mae Cymdeithas y Cyfreithwyr, fodd bynnag, wedi cyflwyno ei argymhelliad i'r Comisiwn yn ddiweddar. Yn hyn o beth, maen nhw wedi nodi y gallai gwahanu Cymru'n llwyr oddi wrth yr awdurdodaeth sengl bresennol wanhau awdurdodaeth Cymru a Lloegr a chyfyngu ar allu cyfreithwyr i gynnal y lefel bresennol o weithgarwch gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru. Yn wir, eglurir

'y gallai Cymru gael ei gweld fel lle anodd i weithredu busnes.'

Eu geiriau nhw, nid fy rhai i yw'r rhain. Gyda buddiannau dyfodol tua 450 o gwmnïau cyfreithiol a 4,000 o fyfyrwyr y gyfraith yma—[Torri ar draws.] A wnewch chi roi sicrwydd inni fod ateb awdurdodaethol yn cael ei archwilio yn ogystal â mynd ar drywydd gwahanu awdurdodaethol llwyr yn unig?

I'm not entirely clear about the point the Member was making in her last question, but the Law Society's submission, I'm sure she will know, represents, I think, perhaps an evolution of their position and, although it does identify some of the concerns that are very well understood in relation to the jurisdictional issue and the existence of a separate jurisdiction in particular, my reading of it is that it probably moves further towards an understanding of some of the benefits and an acknowledgement of some of the benefits that that set of arrangements could bring. I would agree with the recommendation they make in their submission to the commission, which is that the Welsh Government should be proactive in developing a jurisdictional solution to the accommodation of Welsh law and the distinct needs of Wales. It goes on to talk about doing so without creating barriers and, clearly, we would wish to endorse that as well.

The Bar councillors, as I'm sure she will be aware, in Wales—the Wales and Chester circuit, indeed—made a submission that was also very supportive of the position that we have advocated in advance of the commission for justice. The point in relation to the barriers, which underlies the point in her question—there is no need in any of these jurisdiction discussions to assume that dual qualification would be a problem. Indeed, that is actually, I would argue, an advantage to lawyers practising in Wales, the ability to say that they are qualified in both English law and in Welsh law. Dual qualification is often regarded by lawyers as an advantage. But she makes points that absolutely need to be addressed. I have actually commissioned a review of how the Government works with the legal sector to ensure that it remains a robust sector and becomes more resilient for the future, and I'll be happy to put that in the public domain in due course when it reports.

Nid wyf yn gwbl glir ynghylch y pwynt yr oedd yr Aelod yn ei wneud yn ei chwestiwn olaf, ond mae cyflwyniad Cymdeithas y Cyfreithwyr, fel yr wyf yn siŵr y bydd yn gwybod, yn cynrychioli, fe gredaf, esblygiad o'u safle. Er ei fod, efallai'n nodi rhai o'r pryderon sy'n hawdd iawn i'w deall yn gysylltiedig â'r mater awdurdodaethol a bodolaeth awdurdodaeth ar wahân yn benodol, fy nealltwriaeth i ohono yw ei fod fwy na thebyg yn symud ymhellach tuag at ddealltwriaeth o rai o'r manteision a chydnabyddiaeth o rai o'r manteision y gallai'r gyfres yna o drefniadau ddod yn ei sgil. Byddwn yn cytuno â'r argymhelliad y maen nhw'n ei wneud yn eu cyflwyniad i'r Comisiwn, sef y dylai Llywodraeth Cymru fod yn rhagweithiol wrth ddatblygu ateb awdurdodaethol i gynnwys cyfraith Cymru ac anghenion penodol Cymru. Mae'n mynd yn ei flaen i sôn am wneud hynny heb greu rhwystrau ac, yn amlwg, byddem yn dymuno ategu hynny hefyd.

Cyflwynwyd argymhelliad gan gynghorwyr y Bar, fel yr wyf yn siŵr y bydd yn ymwybodol, yng Nghymru—cylchdaith Cymru a Chaer, yn wir—oedd hefyd yn gefnogol iawn i'r safbwynt yr ydym wedi'i argymell cyn y comisiwn cyfiawnder. Y pwynt ynglŷn â'r rhwystrau, sy'n sail i'r pwynt yn ei chwestiwn—nid oes angen i'r un o'r trafodaethau awdurdodaeth hyn gymryd yn ganiataol y byddai cymhwyster deuol yn broblem. Yn wir, byddai hynny, yn fy marn i, yn fantais i gyfreithwyr sy'n ymarfer yng Nghymru, y gallu i ddweud eu bod yn gymwys yng nghyfraith Lloegr ac yng nghyfraith Cymru. Mae cyfreithwyr yn aml yn ystyried bod cymhwyster deuol yn fantais. Ond mae hi'n gwneud pwyntiau y mae gwir angen mynd i'r afael â nhw. Rwyf wedi comisiynu adolygiad o sut y mae'r Llywodraeth yn gweithio gyda'r sector cyfreithiol i sicrhau ei fod yn parhau'n sector cadarn ac yn datblygu i fod yn fwy gwydn ar gyfer y dyfodol, a byddaf yn falch o gyhoeddi hynny maes o law pan fydd yn adrodd.

I'm grateful to you, Counsel General, for your answer to the original question. It is important, of course, that we do see the creation of a Welsh jurisdiction to be able to establish a coherent and stable settlement in this country. You will have seen the report of the House of Commons select committee on Welsh affairs, published last week, and also recent announcements from the United Kingdom Government on the future of the probation service. All of these matters, of course, are areas where extreme difficulty is caused by having the current England-and-Wales jurisdiction, and where there are people suffering in this country as a consequence of that situation.

My question to you this afternoon is that the Welsh Government has already submitted its view to the Thomas commission: does the Welsh Government have any plans to submit any additional evidence to the commission, or does the Welsh Government stand by the evidence that was given by myself, and, at that time, himself, and the former First Minister?

Rwy'n ddiolchgar i chi, Cwnsler Cyffredinol, am eich ateb i'r cwestiwn gwreiddiol. Mae'n bwysig, wrth gwrs, ein bod yn gweld creu awdurdodaeth i Gymru er mwyn gallu sefydlu setliad cydlynol a sefydlog yn y wlad hon. Byddwch wedi gweld adroddiad pwyllgor dethol Tŷ'r Cyffredin ar faterion Cymreig, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, a hefyd gyhoeddiadau'n ddiweddar gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar ddyfodol y gwasanaeth prawf. Mae'r materion hyn i gyd, wrth gwrs, yn feysydd lle mae anhawster aruthrol yn cael ei achosi drwy gael yr awdurdodaeth bresennol rhwng Cymru a Lloegr, a lle mae pobl yn dioddef yn y wlad hon o ganlyniad i'r sefyllfa honno.

Fy nghwestiwn i chi y prynhawn yma yw bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflwyno ei barn i gomisiwn Thomas: a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i gyflwyno unrhyw dystiolaeth ychwanegol i'r comisiwn, neu a yw Llywodraeth Cymru yn glynu wrth y dystiolaeth a roddwyd gennyf i, ac, ar y pryd, ef ei hun, a chyn Brif Weinidog Cymru?

14:30

Well, both those propositions are true. There are plans to provide further evidence. I myself, for example, have been to Northern Ireland and to Scotland to look at how matters work there. Some of the features that we would perhaps have to deal with in a future settlement here are ones that are already part of the daily life of legal practitioners in Northern Ireland. So, there will be the prospect of further evidence, but, the Welsh Government's evidence to date, we stand by that. 

Wel, mae'r ddau gynnig hynny'n wir. Mae cynlluniau ar y gweill i ddarparu rhagor o dystiolaeth. Rwyf i fy hun, er enghraifft, wedi bod i Ogledd Iwerddon ac i'r Alban i edrych ar sut mae pethau'n gweithio yno. Mae rhai o'r nodweddion y byddai'n rhaid inni ddelio â nhw efallai mewn setliad yn y dyfodol yma yn rhai sydd eisoes yn rhan o fywyd bob dydd ymarferwyr cyfreithiol yng Ngogledd Iwerddon. Felly, bydd posibilrwydd o ragor o dystiolaeth, ond ar hyn o bryd, rydym yn cadw at dystiolaeth Llywodraeth Cymru.

Okay. Question 3, Janet Finch-Saunders. 

Iawn. Cwestiwn 3, Janet Finch-Saunders.

Gorfodi Deddfwriaeth
The Enforcement of Legislation

3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o orfodi deddfwriaeth ledled Cymru? OAQ53896

3. What assessment has the Counsel General made of the enforcement of legislation across Wales? OAQ53896

The responsibility for taking action to enforce Welsh-made legislation through the justice system largely lies with the Welsh Government and a range of agencies. The Welsh Government’s approach is to promote behavioural change and collaboration rather than criminalisation, and we would like to pursue this approach through a devolved justice system.

Mae'r cyfrifoldeb am weithredu i orfodi deddfwriaeth a wnaed yng Nghymru drwy'r system gyfiawnder yn gorwedd yn bennaf gyda Llywodraeth Cymru ac amrywiaeth o asiantaethau. Dull Llywodraeth Cymru yw hyrwyddo newid mewn ymddygiad a chydweithio yn hytrach na throseddoli, a hoffem ddilyn y dull hwn drwy system cyfiawnder ddatganoledig.

Okay, thank you. Well, one way through which compliance with marine and fisheries related legislation is pursued by the Welsh Government is through the use of fisheries patrol vessels. Now, I've been undertaking an investigation on behalf of some constituents who raised this with me into the activities of those berthed in Aberconwy between January 2017 and February 2019. What I have found is that the FPG—FPV, in fact—FPV Aegis, FPV Cranogwen and FPV Lady Megan encountered a total of 108 vessels, equating to about one a week. More so, only a total of five breaches were discovered, and as a result no fines were levied during this 26-month period. Now, when considering those appalling enforcement and prosecution statistics, and bearing in mind that the Welsh Government has invested £2.6 million in a new FPV, taxpayers and local fishermen deserve answers as to what exactly is going on. Will you undertake a review of the activities of the FPVs as a means of enforcing legislation, and, generally, in more terms, would you look at where we do have legislation in place, where enforcement is needed, and where legislation is being breached, and actually ensure that, where there need to be prosecutions, they are in fact carried out? 

Iawn, diolch. Wel, un ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gydymffurfio â deddfwriaeth forol â physgodfeydd yw drwy ddefnyddio llongau patrolio pysgodfeydd. Nawr, rwyf wedi bod yn cynnal ymchwiliad ar ran rhai etholwyr a gododd hyn gyda mi i weithgareddau'r rhai a angorwyd yn Aberconwy rhwng Ionawr 2017 a Chwefror 2019. Yr hyn yr wyf wedi'i ganfod yw bod y llongau patrolio pysgodfeydd yr Aegis, y Cranogwen a'r Lady Megan wedi dod ar draws cyfanswm o 108 o longau, sy'n cyfateb i tua un yr wythnos. Yn fwy na hynny, dim ond cyfanswm o bum torcyfraith a ganfuwyd, ac o ganlyniad ni chafodd unrhyw ddirwyon eu codi yn ystod y cyfnod 26 mis hwn. Nawr, wrth ystyried yr ystadegau ofnadwy hynny ar orfodi ac erlyn, ac o gofio bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £2.6 miliwn mewn llong patrolio pysgodfeydd newydd, mae trethdalwyr a physgotwyr lleol yn haeddu atebion ynglŷn â beth yn union sy'n digwydd. A wnewch gynnal adolygiad o weithgareddau'r llongau patrolio pysgodfeydd fel modd o orfodi deddfwriaeth, ac, yn gyffredinol, ac ymhellach, a fyddech chi'n ystyried lle y mae deddfwriaeth ar waith, lle y mae angen gorfodi, a lle y torrir y ddeddfwriaeth, ac mewn gwirionedd sicrhau, lle mae angen erlyniadau, eu bod yn cael eu cyflawni?

I'm surprised to hear—[Interruption.]

Rwy'n synnu o glywed—[Torri ar draws.]

Calm down. Less accusations and less responses. 

Ymdawelwch. Llai o gyhuddiadau a llai o ymatebion.

I'm surprised to hear the Member criticise our approach towards seeking to enforce the regulations that we are responsible for enforcing. I would have hoped that she would have supported the Government in practical and proactive enforcement of the regulations that we are responsible for enforcing here in Wales. And I think investment in fisheries patrol vehicles is a very, very sensible investment on the part of the Welsh Government, and they will be busier as a consequence of Brexit, if I may just point that out to the Member. 

Since I became Counsel General, I've been clear that the work around fisheries enforcement in particular is a priority, and I meet regularly with lawyers to ascertain the state of all the prosecutions that we have in relation to infractions across Wales. And the whole point of that is to maintain momentum and to ensure that people in Wales cannot simply disregard the regulations that are applicable and that are there to protect stocks of often very sensitive shellfish beds and so on, and other marine habitats, and we take that responsibility very seriously indeed. 

Rwy'n synnu o glywed yr Aelod yn beirniadu ein hymagwedd tuag at geisio gorfodi'r rheoliadau yr ydym yn gyfrifol am eu gorfodi. Byddwn wedi gobeithio y byddai wedi cefnogi'r Llywodraeth i orfodi'n ymarferol ac yn rhagweithiol y rheoliadau yr ydym yn gyfrifol am eu gorfodi yma yng Nghymru. Ac rwy'n meddwl bod buddsoddi mewn llongau patrolio pysgodfeydd yn fuddsoddiad synhwyrol iawn ar ran Llywodraeth Cymru, a byddant yn brysurach o ganlyniad i Brexit, os caf i gyfeirio hynny at yr Aelod.

Ers imi ddod yn Gwnsler Cyffredinol, rwyf wedi bod yn glir bod y gwaith sy'n ymwneud â gorfodi pysgodfeydd yn arbennig yn flaenoriaeth, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyfreithwyr i ganfod beth yw cyflwr yr holl erlyniadau sydd gennym yn gysylltiedig â thorri gweithrediadau ledled Cymru. Holl bwynt hynny yw cynnal momentwm a sicrhau nad yw pobl yng Nghymru yn gallu diystyru'r rheoliadau sy'n berthnasol ac sydd yno i ddiogelu stociau o welyau pysgod cregyn ac ati sy'n aml yn sensitif iawn, a chynefinoedd morol eraill, ac rydym yn cymryd y cyfrifoldeb hwnnw'n ddifrifol iawn.

Counsel General, do you know of any other law officer who has backed changing rules enforced under legislation retrospectively to ban a political group he dislikes? 

Cwnsler Cyffredinol, a wyddoch chi am unrhyw swyddog cyfreithiol arall sydd wedi cefnogi newid rheolau a orfodwyd o dan ddeddfwriaeth i ôl-weithredu i wahardd grŵp gwleidyddol nad yw'n eu hoffi?

14:35

I'm not aware of the point of the Member's question. 

Dydw i ddim yn ymwybodol o ddiben cwestiwn yr Aelod.

Gwneud Oedrannau Pensiwn Menywod yn Gyfartal
Equalisation of Women's Pension Ages

4. Sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo yn yr adolygiad barnwrol o faterion sy'n codi o bolisi Llywodraeth y DU o ran gwneud oedrannau pensiwn menywod yn gyfartal ac effaith y newidiadau hynny ar fenywod a anwyd yn y 1950au? OAQ53905

4. How can the Welsh Government assist in the judicial review of matters arising from the UK Government's policy of equalisation of women's pension ages and the impact of those changes on women born in the 1950s? OAQ53905

The Welsh Government has consistently expressed to the UK Government its concerns about women who have had their state pension age raised without effective or sufficient notification. However, state pensions are a non-devolved matter and therefore the Welsh Ministers' powers are constrained in that respect. 

Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi ei phryderon yn gyson wrth Lywodraeth y DU ynghylch menywod lle mae oedran derbyn eu pensiwn y wladwriaeth wedi cael ei godi heb eu hysbysu'n effeithiol nac yn ddigonol. Fodd bynnag, nid yw pensiynau'r wladwriaeth yn fater sydd wedi'i ddatganoli ac felly cyfyngir ar bwerau Gweinidogion Cymru yn hynny o beth.

I appreciate the constraint that the Counsel General identifies, but in Plenary on 20 March it was agreed the Welsh Government would make representations to the UK Government in support of the Women Against State Pension Inequality state pension campaigners, many of whom are my constituents and have been in touch directly with me. The Deputy Minister and the Chief Whip also confirmed the Counsel General would consider what action Welsh Government could take in relation to the litigation against the Department for Work and Pensions for the alleged mishandling of raising the state pension age for women born in the 1950s. And the High Court hearing date for the judicial review is now fast approaching, because it's Wednesday 5 June and Thursday 6 June. I appreciate what he says about pensions being a reserved matter, but we have made a commitment. The Welsh Government has made a commitment to those campaigners. Therefore, can he satisfy this Chamber that the Welsh Government has taken the action that we discussed on 20 March and has put pressure on since? 

Rwy'n deall y cyfyngiadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu nodi, ond yn y cyfarfod llawn ar 20 Mawrth cytunwyd y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i gefnogi ymgyrchwyr pensiwn y wladwriaeth, sy'n ymwneud ag anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth, llawer ohonyn nhw'n etholwyr i mi ac wedi cysylltu'n uniongyrchol â mi. Cadarnhaodd y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip hefyd y byddai'r Cwnsler Cyffredinol yn ystyried pa gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd yn gysylltiedig â'r ymgyfreitha yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau am y cam-drafod honedig o godi oedran pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod a anwyd yn y 1950au. Ac mae dyddiad gwrandawiad yr Uchel Lys ar gyfer yr adolygiad barnwrol yn prysur agosáu erbyn hyn, gan ei fod yn cael ei gynnal ddydd Mercher 5 Mehefin a dydd Iau 6 Mehefin. Gwerthfawrogaf yr hyn a ddywed fod pensiynau'n fater a gadwyd yn ôl, ond rydym wedi gwneud ymrwymiad. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymrwymiad i'r ymgyrchwyr hynny. Felly, a all ef fodloni'r Siambr hon fod Llywodraeth Cymru wedi cymryd y camau a drafodwyd gennym ar 20 Mawrth ac wedi rhoi pwysau arnynt ers hynny?

Well, I thank the Member for that supplementary question, and I know that this is a matter that he's been campaigning on in his constituency and is in close touch with his local 1950s women's group. He is right to say that in the debate on 20 March the Deputy Minister indicated an approach on behalf of the Welsh Government. As he says, the High Court has granted permission for that judicial review and the hearing will be heard on the fifth and sixth. 

The powers that the Counsel General has under the Government of Wales Act 2006 don't permit intervention in this particular set of circumstances, unfortunately. That's an assessment I've made subsequently, given the representations that the Minister made in the Chamber. However, the Welsh Government has subsequently written to the UK Government to press its concerns in relation to the UK Government's approach, and it concludes by urging the UK Government to take action to mitigate the negative impacts, which the women are enduring through no fault of their own, and to address the concerns in particular raised by Professor Alston and the UN Committee on the Elimination of Discrimination against Women, and that letter has been sent to follow up the commitments made by the Deputy Minister in the Chamber. 

Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw, a gwn fod hwn yn fater y bu'n ymgyrchu yn ei erbyn yn ei etholaeth a'i fod mewn cysylltiad agos â'i grŵp menywod 1950au lleol. Mae'n iawn wrth ddweud bod y Dirprwy Weinidog, yn y ddadl ar 20 Mawrth, wedi awgrymu dull gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru. Fel y dywed, mae'r Uchel Lys wedi rhoi caniatâd ar gyfer yr adolygiad barnwrol hwnnw a bydd y gwrandawiad yn cael ei glywed ar y pumed a'r chweched.

Nid yw'r pwerau sydd gan y Cwnsler Cyffredinol o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn caniatáu ymyrryd yn y set benodol hon o amgylchiadau, yn anffodus. Dyna asesiad yr wyf wedi'i wneud wedi hynny, o ystyried y sylwadau a wnaeth y Gweinidog yn y Siambr. Fodd bynnag, yn dilyn hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i bwysleisio ei phryderon ynghylch ymagwedd Llywodraeth y DU, ac mae'n cloi drwy bwyso ar Lywodraeth y DU i gymryd camau i liniaru'r effeithiau negyddol y mae'r menywod yn eu hwynebu heb fod bai arnyn nhw. Hefyd, bod angen mynd i'r afael â'r pryderon a godwyd yn benodol gan yr Athro Alston a Phwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Gwahaniaethu yn Erbyn Menywod, ac mae'r llythyr hwnnw wedi'i anfon i ddilyn yr ymrwymiadau a wnaed gan y Dirprwy Weinidog yn y Siambr.

Can I thank the Counsel General for his response to Hefin David? I am sure he will understand that there will be a great many women in this category who will be disappointed to hear that he does not have—. And we must take his word, Llywydd, that he has given consideration to whether it was possible to take any action. Of course, the women bringing the case are optimistic about a possible positive result. If they are successful, there will, of course, then be an appeal. 

Can I urge the Counsel General and the Welsh Government to look again at whether there may be some way, if there is an appeal—? It's too late now I think to make any representations in the context of the judicial review hearing itself, but, if there is an appeal, I would submit to the Counsel General and to the Welsh Government, for example, that the Welsh Government has got a material interest in this case, because the Welsh economy has lost millions of pounds, because those women did not have that money to spend in their local communities. So, can I urge the Counsel General, today, while expressing a regret of my constituents and Hefin's and many others who I know will have been in contact with us—? I had a letter just today from a lady who had to lose her home—had to sell her home—because she couldn't afford to keep up payments and couldn't afford to pay the bills. Can I ask the Counsel General if he will, if there is an appeal, look again and seek some further advice as to whether, given the loss to the Welsh economy, that what I firmly believe has been maladministration on the part of the Department for Work and Pensions—? Given that potential loss, I would submit that there may be a material case for the Welsh Government to oppose an appeal if the women are found in favour of the week after next. I realise it's a very sensitive situation, because the matter is not devolved, but, on the other hand, if there has been maladministration, this maladministration has had catastrophic effects not only on those individual women, but also on the communities where those women did not have income to spend. 

A gaf i ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb i Hefin David? Rwy'n siŵr y bydd yn deall y bydd llawer iawn o fenywod yn y categori hwn a fydd yn siomedig o glywed nad oes ganddo—. A rhaid inni gymryd ei air, Llywydd, ei fod wedi ystyried a oedd modd cymryd unrhyw gamau. Wrth gwrs, mae'r menywod sy'n cyflwyno'r achos yn optimistaidd ynglŷn â chanlyniad cadarnhaol posibl. Os byddant yn llwyddiannus, yna, wrth gwrs, bydd apêl.

A gaf i bwyso ar y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru i edrych eto i weld a oes rhyw ffordd, os bydd apêl—? Mae'n rhy hwyr yn awr rwy'n meddwl i wneud unrhyw sylwadau yng nghyd-destun gwrandawiad yr adolygiad barnwrol ei hun, ond, os bydd apêl, byddwn yn cyflwyno i'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru, er enghraifft, fod gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb sylweddol yn y maes hwn, gan fod economi Cymru wedi colli miliynau o bunnoedd, gan nad oedd yr arian hwnnw gan y menywod hynny i'w wario yn eu cymunedau lleol. Felly, a gaf i annog y Cwnsler Cyffredinol heddiw, gan fynegi gofid i'm hetholwyr i a rhai Hefin a llawer o bobl eraill y gwn y byddant wedi bod mewn cysylltiad â ni—? Cefais lythyr heddiw gan wraig a oedd yn gorfod colli ei chartref—yn gorfod gwerthu ei chartref—am na allai fforddio parhau â'i thaliadau ac na allai fforddio talu'r biliau. A gaf fi ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a fydd, os bydd apêl, yn edrych eto ac yn gofyn am gyngor pellach ynghylch a yw'r hyn a gredaf i sy'n wir, sef camweinyddu gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, gan ystyried y golled i economi Cymru—? O ystyried y golled bosibl honno, byddwn yn awgrymu y gallai bod achos perthnasol i Lywodraeth Cymru wrthwynebu apêl os pleidleisir o blaid y menywod yr wythnos ar ôl nesaf. Rwy'n sylweddoli bod hon yn sefyllfa sensitif iawn, gan nad yw'r mater wedi'i ddatganoli, ond, ar y llaw arall, os bu camweinyddu, mae'r camweinyddu hwn wedi cael effeithiau trychinebus, nid yn unig ar y menywod unigol hynny, ond hefyd ar y cymunedau lle nad oedd gan y menywod hynny incwm i'w wario.  

14:40

Well, I thank Helen Mary Jones for her supplementary. She does identify in her question some of the tragic consequences of the actions of the UK Government in the lives of these women, and we all identify with the remarks that she's making in her question. With regard to the point about my powers to intervene and the powers of Welsh Ministers to intervene, that is the kind of thing that, of course, I keep under ongoing consideration and that will apply in this case as in any other.

Wel, diolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn atodol. Mae'n nodi yn ei chwestiwn rai o ganlyniadau trasig gweithredoedd Llywodraeth y DU ym mywydau'r menywod hyn, ac rydym i gyd yn uniaethu â'r sylwadau y mae'n eu gwneud yn ei chwestiwn. O ran y pwynt ynglŷn â'm pwerau i i ymyrryd a phwerau Gweinidogion Cymru i ymyrryd, dyna'r math o beth yr wyf i, wrth gwrs, yn dal i'w ystyried yn barhaus, a bydd hynny'n berthnasol yn yr achos hwn fel yn unrhyw un arall.

Llysoedd Teulu
Family Courts

5. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch llysoedd teulu i sicrhau eu bod yn defnyddio dull sy'n seiliedig ar hawliau wrth weithio gyda phlant yng Nghymru? OAQ53906

5. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government regarding family courts to ensure that they take a rights-based approach to working with children in Wales? OAQ53906

Through the Children and Family Court Advisory and Support Service Cymru’s delivery of the family court advisory service in Wales, and through its engagement on the family justice board, Welsh Ministers advance the best interests and the rights of children who are engaged in or who are affected by family proceedings on a day-to-day basis.

Drwy'r Gwasanaeth Cynghori a Chynorthwyo Llys i Blant a Theuluoedd Cymru sy'n darparu'r gwasanaeth cynghori llysoedd teulu yng Nghymru, a thrwy ei ymgysylltiad â'r bwrdd cyfiawnder teuluol, bydd Gweinidogion Cymru'n hyrwyddo'r buddiannau gorau ynghyd â hawliau plant sy'n cymryd rhan mewn achosion teuluol o ddydd i ddydd neu sy'n cael eu heffeithio ganddynt.

I thank the Counsel General for that reply. I have received a number of really concerning individual cases brought to me through casework, including a CAFCASS officer saying to a young child, 'You do realise that, if mummy doesn't want you to see daddy, mummy could end up in prison?' Those were the very words, and I do have the permission of the person affected to make that comment. I think other Members—I'm aware from other conversations—have had very concerning cases where, for example, perpetrators of domestic violence have been allowed to continue to see their children. Now, the Counsel General will be aware that the UK Government has ordered a review, today, I think, of the family courts, with a view to ensuring, amongst other things, that children's voices are properly heard in the proceedings. There is, of course, a big difference between what's in the child's best interests and what the child may say it wants, and nobody is arguing that CAFCASS officers don't have to make some very difficult judgments in that regard, but can I ask the Counsel General today to look to see whether there are representations that he can make on behalf of the Welsh Government in the context of this review? Because we have, of course, a particular duty here to ensure that, when children in Wales are dealing with officialdom, even if it's not officialdom that's directly under the Welsh Government's control, those children's rights are respected, and particularly the right to be kept safe and the right to be heard in matters that affect them.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Rwyf wedi derbyn nifer o achosion unigol a oedd yn peri pryder imi drwy waith achos, gan gynnwys swyddog o CAFCASS yn dweud wrth blentyn ifanc, 'Rwyt ti yn sylweddoli, os nad yw mami eisiau i chi gael gweld dadi, y gallai mami fynd i'r carchar?' Dyna'r union eiriau, ac mae gennyf ganiatâd y sawl yr effeithiwyd arno i wneud y sylw hwnnw. Rwy'n credu bod Aelodau eraill—rwy'n ymwybodol o sgyrsiau eraill—wedi cael achosion pryderus iawn lle, er enghraifft, y caniatawyd i gyflawnwyr trais domestig barhau i weld eu plant. Nawr, bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi gorchymyn adolygiad, heddiw, rwy'n credu, o'r llysoedd teulu, gyda'r bwriad o sicrhau, ymhlith pethau eraill, fod lleisiau plant yn cael eu clywed yn briodol yn y trafodaethau. Wrth gwrs, mae gwahaniaeth mawr rhwng yr hyn sydd er lles pennaf y plentyn a'r hyn y gall y plentyn ei ddweud ei fod yn ei ddymuno, ac nid oes neb yn gwadu nad oes yn rhaid i swyddogion CAFCASS wneud rhai penderfyniadau anodd iawn yn hynny o beth, ond a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol heddiw i weld a oes sylwadau y gall eu gwneud ar ran Llywodraeth Cymru yng nghyd-destun yr adolygiad hwn? Oherwydd, wrth gwrs, mae gennym ddyletswydd arbennig yma i sicrhau, pan fydd plant yng Nghymru yn delio â'r byd swyddogol, hyd yn oed os nad yw'n swyddogol o dan reolaeth Llywodraeth Cymru, bod hawliau'r plant hynny'n cael eu parchu, ac yn enwedig yr hawl i gael eu cadw'n ddiogel a'r hawl i gael eu clywed mewn materion sy'n effeithio arnynt.

Well, can I thank the Member for that important supplementary question? This is a really vital matter and I'm pleased the UK Government has committed to launching a review of how children are dealt with in the family courts. I think that's intended to be a review that lasts for three or four months and the call for evidence is, I think, imminent in relation to that. I have had a preliminary conversation with the Deputy Minister about how best we can engage with that review and will follow that up with a more substantive discussion in the coming days.

She will know, of course, that section 1 of Children Act 1989 includes a requirement that the child's welfare is the court's paramount concern and that decisions made by the court should have regard to human rights legislation. One of the critical aspects I believe the review may wish to address is the question of family procedure rules in court and how they work and how they can be strengthened to better protect children from the sorts of decisions that her constituent appears to have had first-hand experience of, unfortunately.

A representative appointed by the director of CAFCASS Cymru sits on the Family Procedure Rule Committee, which is responsible for developing and devising those rules of practice and procedure, but, as I say, I will be taking forward those discussions with the Deputy Minister to make sure that we can best feed into that review and reflect the concerns that we have in this Chamber, which are well-established, given our focus here in Government and in the Assembly on upholding the rights of children in all respects.

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw? Mae hwn yn fater pwysig iawn ac rwy'n falch bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i lansio adolygiad o'r ffordd yr ymdrinnir â phlant yn y llysoedd teulu. Credaf fod bwriad i'r adolygiad barhau am dri neu bedwar mis ac mae'r alwad am dystiolaeth, rwy'n credu, yn yr arfaeth yn gysylltiedig â hynny. Rwyf wedi cael sgwrs ragarweiniol gyda'r Dirprwy Weinidog ynglŷn â'r ffordd orau y gallwn ymgysylltu â'r adolygiad hwnnw, a byddwn yn dilyn hynny gyda thrafodaeth fwy sylweddol yn y dyddiau nesaf.

Bydd hi'n gwybod, wrth gwrs, fod Adran 1 Deddf Plant 1989 yn cynnwys gofyniad mai lles y plentyn yw prif gonsyrn y llys ac y dylai penderfyniadau a wneir gan y llys ystyried deddfwriaeth hawliau dynol. Un o'r agweddau hollbwysig y credaf y gallai'r adolygiad fynd i'r afael â hi yw mater rheolau trefniadaeth teulu yn y llys a sut y maen nhw'n yn gweithio a sut y gellir eu hatgyfnerthu er mwyn amddiffyn plant yn well rhag y mathau o benderfyniadau yr ymddengys i'w hetholwr gael profiad uniongyrchol ohono, yn anffodus.

Mae cynrychiolydd a benodwyd gan gyfarwyddwr CAFCASS Cymru yn eistedd ar y Pwyllgor Rheolau Trefniadaeth Teulu sy'n gyfrifol am ddatblygu a dyfeisio'r rheolau arferion a gweithdrefnau hynny, ond, fel y dywedais, byddaf yn bwrw ymlaen â'r trafodaethau hynny gyda'r Dirprwy Weinidog i sicrhau'r ffordd orau y gallwn gyfrannu at yr adolygiad hwnnw ac adlewyrchu'r pryderon sydd gennym yn y Siambr hon. Maen nhw'n bryderon sydd wedi'u hen sefydlu, o gofio ein pwyslais yma yn y Llywodraeth ac yn y Cynulliad ar gynnal hawliau plant ym mhob ffordd.

Confensiynau Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig
UN Human Rights Conventions

6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau diweddar ynghylch ymgorffori confensiynau hawliau dynol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru? OAQ53907

6. Will the Counsel General provide an update on recent talks concerning the incorporation of UN human rights conventions into Welsh law? OAQ53907

A stakeholder group has been established to consider how best to weave new legislation into the distinctly Welsh legal tapestry of human rights protection. As, for example, the Renting Homes (Wales) Act 2016 and our commitment to commence the socioeconomic duty in the Equalities Act 2010 show, this Government continues to bring rights home.

Mae grŵp rhanddeiliaid wedi'i sefydlu i ystyried y ffordd orau o blethu deddfwriaeth newydd i dapestri cyfreithiol unigryw Cymru ar gyfer diogelu hawliau dynol. Er enghraifft, fel y dengys Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 a'n hymrwymiad i gychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn Neddf Cydraddoldebau 2010, mae'r Llywodraeth hon yn parhau i ddod â hawliau adref.

I appreciate, Llywydd, that I have been rather a lot on my feet in the last few minutes, and I entirely understand that one might have lost track.

Rwy'n sylweddoli, Llywydd, fy mod i wedi bod ar fy nhraed gryn dipyn yn ystod y munudau diwethaf, a gallaf ddeall yn llwyr y gallai rhywun fod wedi colli trac.

14:45

You or me, Helen Mary? Who's lost track?

Chi neu fi, Helen Mary? Pwy sydd wedi colli golwg ar bethau?

Llywydd, I'm grateful to the Counsel General for his response and it is positive to hear that work is ongoing. Of course, the decision to delay Brexit does give us some little time to further consider the challenges that might be placed before us in terms of losing the protection that the European Union provides us in terms of enforcing certain aspects of human rights legislation. But as Lynne Neagle referred to in an earlier question to the First Minister, these extra months will roll by very quickly. So, can I seek assurance from the Counsel General today that in the midst of the many issues—shorter term issues—that he and the Government are having to face with regard particularly to Brexit legislation, the longer term commitment to taking a serious look at incorporating the conventions into Welsh law and how that might best be done does not get lost?

Llywydd, rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb ac mae'n gadarnhaol clywed bod y gwaith yn mynd rhagddo. Wrth gwrs, mae'r penderfyniad i ohirio Brexit yn rhoi ychydig bach o amser inni ystyried ymhellach yr heriau a fydd, o bosibl yn cael eu gosod ger ein bron o ran colli'r diogelwch y mae'r Undeb Ewropeaidd yn ei roi i ni ynghylch gorfodi rhai agweddau ar ddeddfwriaeth hawliau dynol. Ond fel y cyfeiriodd Lynne Neagle ato mewn cwestiwn cynharach i'r Prif Weinidog, bydd y misoedd ychwanegol hyn yn mynd heibio'n gyflym iawn. Felly gofynnaf am sicrwydd gan y Cwnsler Cyffredinol heddiw ei fod ef a'r Llywodraeth, yng nghanol y llu o faterion—materion tymor byrrach—y maent yn gorfod eu hwynebu o ran deddfwriaeth Brexit, yn ymrwymo yn y tymor hwy i fwrw golwg ddifrifol ar ymgorffori'r confensiynau yng nghyfraith Cymru a'r ffordd orau o wneud hynny heb iddynt fynd ar goll?

Well, I'm happy to give the Member that reassurance. This is very much a live discussion within Government. As I mentioned, the socioeconomic duty in section 1 of the equality Act, together with the work of the gender equality review, under the leadership of Dr Alison Parken, and the existence, obviously, of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, provide the landscape within which to consider the sorts of issues that I think she knows from our previous discussions I also set to great store on, as does the Government generally.

One of the critical aspects of our departure from the European Union is the loss of access to the Charter of Fundamental Rights of the European Union, which has delivered great benefits to the UK, and we will seek to make sure that we can, as best we can, ensure that people in Wales don't lose rights that they certainly didn't vote to lose during the referendum in 2016.

Wel, rwy'n hapus i dawelu meddwl yr Aelod. Mae hon yn drafodaeth fyw yn y Llywodraeth. Fel y soniais, mae'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn adran 1 y Ddeddf Cydraddoldeb, ynghyd â gwaith yr adolygiad o gydraddoldeb rhywiol, dan arweiniad Dr Alison Parken, a bodolaeth, yn amlwg, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn darparu'r cyd-destun ar gyfer ystyried y mathau o faterion y credaf ei bod yn ymwybodol, yn sgil ein trafodaethau blaenorol, fy mod innau hefyd yn rhoi pwys mawr arnynt, fel y mae'r Llywodraeth yn gyffredinol.

Un o'r agweddau hollbwysig o adael yr Undeb Ewropeaidd yw colli mynediad i Siarter Hawliau Sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd, sydd wedi dod â manteision mawr i'r DU. Byddwn yn ceisio sicrhau y gallwn wneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr nad yw pobl yng Nghymru yn colli hawliau nad oeddent yn sicr wedi pleidleisio i'w colli yn ystod y refferendwm yn 2016.

3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad. Rebecca Evans.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.

Thank you, Llywydd. There is one change to this week's business. The Business Committee has agreed to the withdrawal of tomorrow's statement by the Chair of the Public Accounts Committee. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i ddiddymu'r datganiad yfory gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Can I call for two statements, please, firstly on prostate cancer diagnosis and management in Wales? Twelve days ago, the National Institute for Health and Care Excellence, or NICE, updated their guidelines for prostate cancer diagnosis and management in England and Wales, recommending, amongst other things, that active surveillance should be offered as a primary option for men with low-risk localised prostate cancer. And the changes in the updated guidelines included the statement that men should be offered multiparametric magnetic resonance imaging, or mpMRI scans, before biopsy if they're suspected to have localised prostate cancer.

Prostate Cancer UK stated this breakthrough diagnostic technique should now be made available in all parts of Wales in the future, ending the current variation in access that has resulted in some men paying privately for scans. In March last year, NHS England announced it was launching a one-stop service using MRI techniques for timely diagnosis in England. Last December, NICE issued new draft guidance recommending pre-biopsy mpMRI for suspected prostate cancer. In January, the Welsh Government Minister for Health and Social Services, sitting to your right—Mr Gething—wrote to Assembly Members stating he'd asked all health boards to work with the Welsh Urology Board to ensure they have full implementation plans. In the same letter, he said that health boards confirmed that, at present, they deliver care in line with current guidance. However, when I had a meeting with Betsi Cadwaladr last December with a patient, they formally apologised for not having delivered care in accordance with NICE guidance for post-biopsy mpMRI and confirmed that they would be recompensing the men who had paid accordingly.

As Prostate Cancer states, mpMRI revolutionises prostate cancer diagnosis. The Welsh Government should therefore respond to their calls and those of others, including Tenovus Cancer Care, for the Welsh Government to ensure that mpMRI is now available across Wales. Although Mr Gething told the Assembly in March that when NICE recommends pre-biopsy mpMRI, he will expect all health boards in Wales to amend their pathways accordingly, he must therefore now go further and ensure that they do. I call for a statement accordingly on a matter that has occupied much time in this Chamber and generated a number of issues.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn gyntaf ar ddiagnosis a rheoli canser y prostad yng Nghymru? Ddeuddeg diwrnod yn ôl, diweddarodd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, neu NICE, eu canllawiau ar gyfer diagnosis a rheoli canser y prostad yng Nghymru a Lloegr, gan argymell, ymysg pethau eraill, y dylid cynnig gwyliadwriaeth weithredol fel dewis sylfaenol ar gyfer dynion â chanser y prostad cyfyngedig risg isel. Ac mae'r canllawiau a ddiweddarwyd yn ddiweddar yn cynnwys y datganiad y dylid cynnig delweddu atseiniol magnetig amlbarametrig i ddynion, neu sganiau mpMRI, cyn biopsi os oes amheuaeth fod ganddynt ganser y prostad cyfyngedig.

Dywedodd Prostate Cancer UK y dylai'r dechneg ddiagnostig arloesol hon fod ar gael ym mhob rhan o Gymru yn y dyfodol, gan roi terfyn ar yr amrywiaeth bresennol o ran cael gafael ar wasanaethau, sydd wedi golygu bod rhai dynion wedi talu'n breifat am sganiau. Ym mis Mawrth y llynedd, cyhoeddodd y GIG yn Lloegr ei fod yn lansio gwasanaeth un stop gan ddefnyddio technegau MRI i gael diagnosis amserol yn Lloegr. Fis Rhagfyr diwethaf, cyhoeddodd NICE ganllawiau drafft newydd yn argymell rhagfiopsi mpMRI pan yr amheuir canser y prostad. Ym mis Ionawr, ysgrifennodd Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru, sy'n eistedd ar y dde i chi—Mr Gething—at Aelodau'r Cynulliad i ddweud ei fod wedi gofyn i bob bwrdd iechyd gydweithio â Bwrdd Wroleg Cymru i sicrhau bod ganddynt gynlluniau gweithredu llawn. Yn yr un llythyr, dywedodd fod byrddau iechyd wedi cadarnhau eu bod, ar hyn o bryd, yn darparu gofal yn unol â'r canllawiau cyfredol. Fodd bynnag, pan gefais i gyfarfod, ynghyd â chlaf, â Betsi Cadwaladr fis Rhagfyr diwethaf cafwyd ymddiheuriad ffurfiol ganddynt am beidio â darparu gofal a oedd yn unol â chanllawiau NICE ar gyfer y mpMRI ôl-fiopsi a chadarnhau y byddent yn ad-dalu'r dynion a oedd wedi talu yn unol â hynny.

Fel y dywed Prostate Cancer, mae mpMRI yn chwyldroi diagnosis o ganser y prostad. Dylai Llywodraeth Cymru felly ymateb i'w galwadau nhw ac eraill, gan gynnwys Gofal Canser Tenovus, i Lywodraeth Cymru sicrhau bod mpMRI bellach ar gael ledled Cymru. Er i Mr Gething ddweud wrth y Cynulliad ym mis Mawrth y bydd yn disgwyl, pan fydd NICE yn argymell mpMRI rhagfiopsi, fod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn diwygio'u llwybrau yn unol â hynny, rhaid iddo felly fynd gam ymhellach a sicrhau eu bod yn gwneud hynny. Felly galwaf am ddatganiad ar fater sydd wedi mynd â llawer o amser y Siambr hon ac sydd wedi ysgogi nifer o faterion.

Yes, just as your request for it has occupied much time in this Chamber. Please can you come to the second one and do it as quickly as you can, because I have many, many speakers who also want to participate, including some from your own group?

Byddwn, yn union fel y mae eich cais amdano wedi mynd â llawer o amser yn y Siambr hon. A allwch ddod at yr ail un a'i wneud mor gyflym ag y gallwch chi, gan fod gennyf lawer iawn o siaradwyr, sydd hefyd yn dymuno cymryd rhan, gan gynnwys rhai o'ch grŵp chi eich hun?

14:50

Thank you for your perseverance. Secondly and finally, could I call for a statement on the Welsh Government's approach to justice for armed forces veterans who face prosecution and their engagement, if any, with the UK Government over this? This weekend, hundreds of protesters marched through Cardiff in support of veterans being prosecuted for historic offences in Northern Ireland, coinciding with protests by veterans across the UK. In 2014, it was discovered that Mr Blair's Government had done a secret deal as part of the Good Friday negotiations, in which letters were sent to known IRA members involved in terrorism, assuring them they would not face prosecution in the future. Last week, the defence Secretary, Penny Mordaunt, announced plans for legislation to provide stronger protection from repeated investigations into historical allegations for veterans in Iran and Afghanistan, but she also said, although this wouldn't apply in Northern Ireland, she intended to find a way they could be afforded similar protection—and I conclude here—saying that dealing with the treatment of Northern Ireland veterans was a personal priority for her. Has the Welsh Government taken a position on this, will it do so, given the protests in Cardiff and the impact on many people living in Wales, and what dialogue has it had, if any, with the UK Government? 

Diolch am eich dyfalbarhad. Yn ail ac yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad ar ddull Llywodraeth Cymru o weithredu cyfiawnder ar gyfer cyn-filwyr y lluoedd arfog sy'n wynebu erlyniad a'u hymgysylltiad, os o gwbl, â Llywodraeth y DU, ynglŷn â hyn? Y penwythnos hwn, gorymdeithiodd cannoedd o brotestwyr drwy Gaerdydd i gefnogi cyn-filwyr sy'n cael eu herlyn am droseddau hanesyddol yng Ngogledd Iwerddon, gan gyd-fynd â phrotestiadau gan gyn-filwyr ledled y DU. Yn 2014, darganfuwyd bod Llywodraeth Mr Blair wedi gwneud bargen gudd fel rhan o drafodaethau dydd Gwener y Groglith, pan anfonwyd llythyrau at aelodau hysbys o'r IRA a oedd yn ymwneud â therfysgaeth, gan roi sicrwydd iddynt na fyddent yn cael eu herlyn yn y dyfodol. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Amddiffyn, Penny Mordaunt, gynlluniau ar gyfer deddfwriaeth i roi amddiffyniad cryfach i gyn-filwyr yn Iran ac Affganistan rhag ymchwiliadau mynych i gyhuddiadau hanesyddol. Dywedodd hefyd, er na fyddai hyn yn berthnasol yng Ngogledd Iwerddon, ei bod yn bwriadu dod o hyd i ffordd y gellid eu hamddiffyn mewn modd tebyg—a dof i ben yma—gan ddweud bod ymwneud â thriniaeth cyn-filwyr Gogledd Iwerddon yn flaenoriaeth bersonol iddi. A yw Llywodraeth Cymru wedi cymryd safbwynt ar hyn, ac a fydd yn gwneud hynny, o gofio'r protestiadau yng Nghaerdydd a'r effaith ar lawer o bobl sy'n byw yng Nghymru, a pha ddeialog  y mae wedi'i chael, os o gwbl, â Llywodraeth y DU?

I'm happy to provide an update today with regard to your first question, relating to prostate cancer. Of course, patients should have access to investigations for cancer in line with national guidance, and this should be delivered consistently across Wales. Mark Isherwood outlined that the National Institute for Health and Care Excellence published updated guidance on the diagnosis and treatment of prostate cancer on 9 May. Health boards that do not currently provide care in line with this guidance are due to submit their implementation plans to the Welsh Government by 3 June, and then the Welsh Government will be meeting with health boards on 19 June to review these plans, and implementation timescales will depend on the content of those plans.

The issue relating to armed forces veterans is not an issue that is devolved to the Welsh Government, so I suggest that the Member takes it up with the relevant UK Government Minister.

Rwyf yn fodlon rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw ynglŷn â'ch cwestiwn cyntaf, sy'n ymwneud â chanser y prostad. Wrth gwrs, dylai cleifion allu cael ymchwiliadau ar gyfer canser yn unol â chanllawiau cenedlaethol, a dylid cyflawni hyn yn gyson ledled Cymru. Soniodd Mark Isherwood fod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi cyhoeddi canllawiau wedi'u diweddaru ar ddiagnosis a thriniaeth canser y prostad ar 9 Mai. Mae disgwyl i fyrddau iechyd nad ydynt eto yn darparu gofal yn unol â'r canllawiau hyn  gyflwyno eu cynlluniau gweithredu i Lywodraeth Cymru erbyn 3 Mehefin. Yna bydd Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â byrddau iechyd ar 19 Mehefin i adolygu'r cynlluniau hyn, a bydd amserlenni gweithredu yn dibynnu ar gynnwys y cynlluniau hynny.

Nid yw'r mater sy'n ymwneud â chyn-filwyr y lluoedd arfog yn fater sydd wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, felly awgrymaf y dylai'r Aelod godi'r mater â'r Gweinidog perthnasol yn Llywodraeth y DU.

Trefnydd, nos Wener ddiwethaf, fe wnes i fynychu cyfarfod cyhoeddus yng Nghwmllynfell, yng Nghastell-nedd Port Talbot, gydag Aelodau eraill yma, a oedd yn trafod cau syrjeri feddygol y pentref, penderfyniad a fydd yn cael ei wneud yn y pen draw gan fwrdd iechyd bae Abertawe. Nawr, er bod y feddygfa wedi ei lleoli yng Nghwmllynfell, mae'n rhan o bartneriaeth Aman Tawe, sy'n gwasanaethu poblogaeth o siroedd Caerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Phowys, ac yn cwmpasu tri bwrdd iechyd, sef Hywel Dda, bae Abertawe a Phowys. Mae'n amlwg nad yw pobl yng Nghwmllynfell eisiau colli eu syrjeri leol, gyda llawer yn poeni am y diffyg trafnidiaeth sydd ar gael i gyrraedd lleoliadau eraill fel Ystalyfera a Phontardawe. Nawr, mae yna boblogaeth ddwys yn yr ardal gymharol wledig yma, sef tua 11,000 o bobl o Gwmtwrch, Ystradowen, Cwmllynfell i Wauncaegurwen a Brynaman, sydd filltiroedd i ffwrdd o unrhyw ganolfannau poblogaeth trefol. Er bydd bwrdd iechyd bae Abertawe'n gwneud y penderfyniad terfynol, yr hyn sydd wedi dod i'r amlwg yw bod angen i'r penderfyniad yma gael mewnbwn pob un o'r tri bwrdd iechyd. A fyddai Llywodraeth Cymru felly yn fodlon gwneud datganiad ar y mater yma ac adolygu'r broses o benderfynu ar ddyfodol gwasanaethau iechyd cynradd pan fo'r gwasanaethau hynny yn cael eu darparu ar draws mwy nag un bwrdd iechyd, yn enwedig lle mae'r lleoliad dan sylw, fel yn fan hyn, gyda nifer uchel iawn o drigolion ond yn bell o bob man arall, yn y tri bwrdd iechyd? Diolch.

Trefnydd, last Friday, I attended a public meeting in Cwmllynfell in Neath Port Talbot, along with other Members of this place, to discuss the closure of the medical surgery in the village—a decision that will ultimately be made by the Swansea Bay University Health Board. Although the surgery is located in Cwmllynfell, it’s part of the Amman Tawe partnership, which serves populations in Carmarthenshire, Neath Port Talbot and Powys and encompasses three health boards, namely Hywel Dda, Swansea bay and Powys. Now, it’s clear that people in Cwmllynfell don’t want to lose their local surgery, with many concerned about the problems in accessing other locations using public transport, such as Ystalyfera and Pontardawe. Now, there’s a large population, of around 11,000 people, in this relatively rural area, from Cwmtwrch, Ystradowen, Cwmllynfell, Gwauncaegurwen and Brynaman, which are miles away from any urban centres. Although the Swansea bay health board will make the final decision, what has emerged is that the decision needs to have input from each of the three health boards involved. Would the Welsh Government therefore be willing to make a statement on this issue and review the process of deciding on the future of primary healthcare services when those services are provided across more than one health board, particularly where the location, as in this case, with a very high number of residents and a long way from everywhere else, crosses three health boards. Thank you.

Thank you very much for raising this issue, and I will ask the health Minister to write to you with regard to the Welsh Government's approach and the advice and guidance that we provide in terms of health provision that does cross boundaries, although you'll appreciate that, at this point, we wouldn't be able to comment on the specific example that you gave.FootnoteLink

Diolch yn fawr am godi'r mater hwn, a gofynnaf i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch ynghylch dull gweithredu Llywodraeth Cymru a'r cyngor a'r arweiniad yr ydym ni'n eu rhoi o ran darpariaeth iechyd sy'n croesi ffiniau, er y byddwch yn gwerthfawrogi na fyddem ni, ar hyn o bryd, yn gallu rhoi sylwadau ar yr enghraifft benodol a roddwyd gennych.FootnoteLink

I would like to ask for two statements. Firstly, as the business manager knows, it was May 2018 when the closure of the Virgin Media centre in Swansea was announced. Last August, Virgin Media said that the Llansamlet site would close by July 2019. Virgin Media said at the time,

'We will be meeting with the Welsh Assembly Government taskforce in the near future, as well as other employers in the area, to identify other opportunities for people impacted by this decision.'

Can I ask for a Welsh Government update on the work of the taskforce and on the number of employees who have found alternative employment?

Secondly, can I ask regarding Dawnus? I'm asking for a Government statement outlining what support has been given to staff who lost their jobs following the closure of Dawnus, which affects your constituents as much as it affects mine. What further help will be provided and, also, how many of the former Dawnus employees have found alternative employment?

Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, fel y gŵyr y rheolwr busnes, ym Mai 2018 cyhoeddwyd bod Canolfan Virgin Media yn Abertawe yn cau. Fis Awst diwethaf, dywedodd Virgin Media y byddai safle Llansamlet yn cau erbyn Gorffennaf 2019. Dywedodd Virgin Media ar y pryd,

'Byddwn yn cyfarfod â thasglu Llywodraeth Cynulliad Cymru yn y dyfodol agos, yn ogystal â chyflogwyr eraill yn yr ardal, er mwyn nodi cyfleoedd eraill ar gyfer pobl yr effeithir arnynt gan y penderfyniad hwn.'

A gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am waith y tasglu ac am nifer y gweithwyr sydd wedi dod o hyd i waith arall?

Yn ail, a gaf i ofyn ynghylch Dawnus? Rwyf yn gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gefnogaeth sydd wedi cael ei rhoi i staff a gollodd eu swyddi ar ôl i Dawnus gau, sy'n effeithio ar eich etholwyr chi gymaint ag y mae'n effeithio ar fy etholwyr i. Pa gymorth pellach fydd yn cael ei ddarparu a, hefyd, faint o gyn-weithwyr Dawnus sydd wedi dod o hyd i waith arall?

14:55

I thank Mike Hedges for raising this issue and the concern that he's shown for some time about the workers at both Virgin and Dawnus. With regard to Virgin, I can say that, since the announcement of the closure, the employees at Virgin Media have been supported by Careers Wales, the Department for Work and Pensions, the Welsh Contact Centre Forum and the ReAct programme. The support has included careers advice, retraining support and the job fairs to which Mike Hedges referred. To date, of 192 leavers, 92 per cent have successfully been redeployed as part of the outplacement programme, the majority of which have been through those job fairs, and seven individuals have transferred to other jobs within Virgin Media. In terms of ReAct, 44 vocational training grants have been awarded, and two companies have been awarded wage subsidies in respect of Virgin Media workers, and there will be another series of job fairs in the second week of June, just coming up.

With regard to Dawnus, working with the official receiver, the taskforce have identified 430 direct former employees of the business and those who have addresses in Wales. The Welsh staff affected have been provided with the relevant redundancy information, and they've also been provided with advice on how to access support from the Welsh Government's ReAct programme, Careers Wales and the DWP's Jobcentre Plus. So, the kind of support that's been made available ranges from practical advice and guidance around CV writing to vocational training subsidies and also wage subsidy support for employers recruiting displaced staff. And also the taskforce is working with the Construction Industry Training Board to ensure that apprentices affected are found new placements with employers, where appropriate, to complete their training and also to find long-term employment.

Diolch i Mike Hedges am godi'r mater hwn a'r pryder y mae wedi'i ddangos ers tro am y gweithwyr yn Virgin a Dawnus. O ran Virgin, gallaf ddweud, ers cyhoeddi y byddai'n cau, fod gweithwyr Virgin Media wedi cael cefnogaeth gan Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau, Fforwm Canolfan Gyswllt Cymru a'r rhaglen ReAct. Mae'r cymorth wedi cynnwys cyngor gyrfaoedd, cymorth ailhyfforddi a'r ffeiriau swyddi y cyfeiriodd Mike Hedges atynt. Hyd yma, o'r 192 o bobl a adawodd, mae 92 y cant wedi cael eu hadleoli'n llwyddiannus fel rhan o'r rhaglen all-leoli, y rhan fwyaf ohonynt wedi bod drwy'r ffeiriau swyddi hynny, ac mae saith unigolyn wedi trosglwyddo i swyddi eraill yn Virgin Media. O ran ReAct, mae 44 o grantiau hyfforddiant galwedigaethol wedi'u dyfarnu, ac mae dau gwmni wedi cael cymorthdaliadau cyflogau mewn cysylltiad â gweithwyr Virgin Media, a bydd cyfres arall o ffeiriau swyddi yn ystod ail wythnos mis Mehefin, cyn bo hir.

O ran Dawnus, gan weithio gyda'r derbynnydd swyddogol, mae'r tasglu wedi nodi 430 o gyn-gyflogeion uniongyrchol y busnes a'r rhai sydd â chyfeiriadau yng Nghymru. Mae'r staff yng Nghymru yr effeithiwyd arnyn nhw wedi cael yr wybodaeth berthnasol am ddiswyddo, ac maen nhw hefyd wedi cael cyngor ar sut i gael gafael ar gymorth gan raglen ReAct Llywodraeth Cymru, Gyrfa Cymru a Chanolfan Byd Gwaith DWP. Felly, mae'r math o gymorth a oedd ar gael yn amrywio o gyngor ymarferol ac arweiniad ar ysgrifennu CV i gymorthdaliadau hyfforddiant galwedigaethol a hefyd gymhorthdal cyflog i gyflogwyr sy'n recriwtio staff a ddadleolwyd. Mae'r tasglu hefyd yn gweithio gyda Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu i sicrhau bod prentisiaid yr effeithiwyd arnyn nhw yn cael lleoliadau newydd gyda chyflogwyr, lle bo'n briodol, i gwblhau eu hyfforddiant a hefyd i ddod o hyd i gyflogaeth hirdymor.

Organiser, could we have a statement from the transport Minister, please, in relation to the train network and the new roll-out of the service that Transport for Wales are undertaking across Wales? I appreciate that it was only in October that the franchise was taken over, but, in evidence to the transport and the economy committee, James Price, the chief executive of Transport for Wales, said that there were going to be many changes this May that passengers would start to enjoy. We know, this year, for example, that there are going to be 160 new carriages coming on the network, yet 89 are going to be taken off, and anyone who looks at social media this morning can see the crammed carriages that are still in existence on the network. I appreciate Transport for Wales are doing their best within difficult circumstances, but an understanding of a timeline of when these new introductions will come, especially in the next 12 months, would be most appreciated, certainly by this Member and I'm sure by other Members, so that we can correspond with our constituents. Just blindly saying that 2022 is the eureka moment, because that seems to be when a lot of new rolling stock will be arriving, really isn't going to buy a lot of credit with the travelling public at the moment. So, if we could have an update on the proposals that were brought before the transport and economy committee and where we are at with those proposals, I think that would be most welcome.

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros drafnidiaeth, os gwelwch yn dda, o ran y rhwydwaith trenau a'r broses o gyflwyno'r gwasanaeth y mae Trafnidiaeth Cymru yn ymgymryd ag ef ledled Cymru? Sylweddolaf mai dim ond ym mis Hydref y cymerwyd y fasnachfraint, ond, yn ei dystiolaeth i Bwyllgor yr Economi a Thrafnidiaeth, dywedodd James Price, Prif Weithredwr Trafnidiaeth Cymru, y byddai llawer o newidiadau ym mis Mai eleni y byddai'r teithwyr yn dechrau eu mwynhau. Gwyddom, eleni, er enghraifft, y bydd 160 o gerbydau newydd yn dod ar y rhwydwaith, ac eto bydd 89 yn cael eu tynnu oddi arnynt, a gall unrhyw un sy'n edrych ar y cyfryngau cymdeithasol y bore yma weld y cerbydau gorlawn sydd yn dal i fodoli ar y rhwydwaith. Rwy'n gwerthfawrogi bod Trafnidiaeth Cymru yn gwneud eu gorau o fewn amgylchiadau anodd. Ond byddai deall llinell amser y cyflwyniadau hyn, yn enwedig yn ystod y 12 mis nesaf, i'w groesawu'n fawr, yn sicr gan yr Aelod hwn ac rwy'n siŵr Aelodau eraill, fel y gallwn ohebu â'n hetholwyr. A dweud yn gibddall mai 2022 yw'r eiliad ewreka, oherwydd ymddengys mai dyna pryd y bydd llawer o gerbydau newydd yn cyrraedd, yn wir nid ydynt yn mynd i ddenu rhyw lawer o glod gan aelodau'r cyhoedd sy'n teithio ar hyn o bryd. Felly, pe bai modd inni gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynigion a gyflwynwyd gerbron Pwyllgor yr Economi a Thrafnidiaeth a lle'r ydym ni arni â'r cynigion hynny, credaf y byddai hynny i'w groesawu'n fawr.

Thank you very much. I do recognise that there's huge interest in terms of Transport for Wales, and I will ask the Minister with responsibility for the economy and transport to consider when would be the best time to update Members. I would point to a statement that Ken Skates is making this afternoon, on the Global Centre of Rail Excellence in Wales, which will certainly give an opportunity for Members who do have an interest in this area to ask some questions specifically related at least to that part of the agenda.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf yn cydnabod bod diddordeb enfawr o ran Trafnidiaeth Cymru, a gofynnaf i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi a thrafnidiaeth ystyried pryd fyddai'r amser gorau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Cyfeiriaf at ddatganiad y mae Ken Skates yn ei wneud y prynhawn yma, ar y Ganolfan Fyd-eang Rhagoriaeth Rheilffyrdd yng Nghymru, a fydd yn sicr yn gyfle i'r Aelodau sydd â diddordeb yn y maes hwn ofyn rhai cwestiynau sy'n ymwneud yn benodol â'r rhan honno o'r agenda.

In these fractious political times, achieving the goal of 1 million Welsh speakers is something that can unite almost every Assembly Member. Reaching this target will take a lot of effort and determination over a number of different areas, and Welsh courses for adults are a crucial component. Unfortunately, Welsh learning is not treated the same as English learning courses, because English courses are exempt from VAT, whereas Welsh courses are not. This is clearly something that's very unfair.

Now, I was pleased to see that this injustice garnered attention and support on social media from Tory and Labour Members of this Senedd, including the Minister. So, can we present a united front to lobby the UK Treasury, through the Minister, to correct this anomaly so that Welsh language courses can have the VAT exemption enjoyed by their English language counterparts?

I want to bring up the issue of bowel cancer. Recent research has been conducted over a decade and found a sharp rise in this type of cancer among younger people. We all know too well on the Plaid Cymru benches the devastating impact of this concerning trend. Experts are now calling for the screening age to be lowered to 45. Wales does not screen for bowel cancer until the age of 60. I know that there are plans to bring Wales in line with Scotland, where people are screened from the age of 50, but this is not going to happen until 2023. So, can this Government please bring that target forward and consider lowering the screening age to comply with the latest medical advice?

Yn yr amseroedd gwleidyddol cecrus hyn, mae cyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg yn rhywbeth sy'n gallu uno bron pob un Aelod Cynulliad. Bydd cyrraedd y targed hwn yn cymryd llawer o ymdrech a phenderfyniad dros nifer o wahanol feysydd, ac mae cyrsiau Cymraeg i oedolion yn elfen hollbwysig. Yn anffodus, nid yw dysgu Cymraeg yn cael ei drin yr un fath â chyrsiau dysgu Saesneg, gan fod cyrsiau Saesneg wedi'u heithrio o TAW, ond nid felly y cyrsiau Cymraeg. Mae hyn yn amlwg yn annheg iawn.

Roeddwn i'n falch o weld bod yr anghyfiawnder hwn yn ennyn sylw a chefnogaeth ar y cyfryngau cymdeithasol gan Aelodau Torïaidd a Llafur y Senedd hon, gan gynnwys y Gweinidog. Felly, a allwn ni sefyll ynghyd i lobïo Trysorlys y DU, drwy'r Gweinidog, i gywiro'r anghysondeb hwn fel y gall cyrsiau dysgu Cymraeg gael eu heithrio rhag TAW yn yr un modd a'u cymheiriaid Saesneg?

Rwyf am godi mater canser y coluddyn. Mae ymchwil ddiweddar a gynhaliwyd dros gyfnod o ddegawd wedi darganfod cynnydd sydyn yn y math hwn o ganser ymhlith pobl iau. Rydym i gyd ar feinciau Plaid Cymru yn gwybod yn iawn am effaith ddinistriol y duedd bryderus hon. Mae'r arbenigwyr bellach yn galw am ostwng yr oedran sgrinio i 45. Nid yw Cymru yn sgrinio ar gyfer canser y coluddyn nes bydd pobl yn cyrraedd 60 oed. Gwn fod cynlluniau ar y gweill i sicrhau bod Cymru'n cyd-fynd â'r Alban, lle mae pobl yn cael eu sgrinio pan fyddant yn cyrraedd 50 oed, ond ni fydd hyn yn digwydd tan 2023. Felly, a all y Llywodraeth hon symud y targed hwnnw ymlaen, ac ystyried gostwng yr oedran sgrinio i gydymffurfio â'r cyngor meddygol diweddaraf?

15:00

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Thank you for raising both of these issues. Certainly, setting rates of VAT is not a matter for the Welsh Government, but we were as concerned as you were when it was brought to our attention that whilst there was a VAT exemption in place for English as a foreign language courses that are provided on a commercial basis, the same exemption is not available for Welsh language courses, and that's why I wrote to the Financial Secretary to the Treasury setting out that, as an official language of the UK, there should be a level playing field for the Welsh language, and the same VAT exemption should apply in relation to the Welsh language. Clearly, there is cross-party support for this; I think that is very welcome indeed.

On the matter of the screening ages for bowel cancer, I'll ask the Minister for health to write to you with the latest progress, certainly, in terms of the first instance, moving towards lowering that age to 50, but then with information about wider plans for the longer term in terms of what we're able to do to support the bowel cancer screening agenda, particularly with regard to increasing our capacity in order to undertake those tests.FootnoteLink

Diolch am godi'r ddau fater hyn. Yn sicr, nid mater i Lywodraeth Cymru yw pennu cyfraddau TAW, ond roeddem ni yr un mor bryderus â chi pan dynnwyd ein sylw at y ffaith bod eithriad TAW ar gael ar gyfer cyrsiau Saesneg fel iaith dramor sy'n cael eu darparu ar sail fasnachol. Nid yw'r un eithriad yn bodoli ar gyfer cyrsiau iaith Gymraeg, a dyna pam yr ysgrifennais at Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys yn nodi y dylid cael chwarae teg i'r iaith Gymraeg, fel iaith swyddogol y DU, a dylai'r un eithriad TAW fod ar waith o ran y Gymraeg. Mae'n amlwg bod cefnogaeth drawsbleidiol i hyn; credaf fod croeso mawr i hynny.

O ran yr oedrannau sgrinio ar gyfer canser y coluddyn, gofynnaf i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch gyda'r cynnydd diweddaraf, yn sicr, o ran y pwynt cyntaf, symud tuag at ostwng yr oedran hwnnw i 50, ond yna gyda'r wybodaeth am gynlluniau ehangach ar gyfer y cyfnod tymor hwy o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi'r agenda sgrinio am ganser y coluddyn, yn enwedig o ran cynyddu ein capasiti er mwyn cynnal y profion hynny.FootnoteLink

The Open University is an example of what a Prime Minister can achieve if they pursue something with single-minded determination. It was Harold Wilson's Government that conceived the 'university of the air', and it was introduced in 1969, now approaching, this year, its fiftieth anniversary as the Open University. The Open University delivers distance learning to around 9,000 people in Wales, over 200,000 students in Wales have studied with the OU since 1969, and three quarters of students are working full or part time when they study. Almost 40 per cent of OU students begin studying without standard university entry criteria, and over 40 per cent come from widening access areas. The Diamond reforms that the Government has introduced to increase flexibility of provision have seen a surge of part-time students in Wales that hasn't occurred elsewhere in the United Kingdom, and I think it is therefore timely that we talk about where we go next. Therefore, would the Government, in Government time, have a debate on how part-time higher education can deliver more degree apprenticeships and address the skills shortages we will face in the future, with particular reference to that kind of part-time study that's supported by the university of the air, the Open University?

Mae'r Brifysgol Agored yn enghraifft o'r hyn y gall Prif Weinidog ei gyflawni os bydd yn mynd ar drywydd rhywbeth yn gwbl benderfynol. Llywodraeth Harold Wilson a luniodd 'Prifysgol yr awyr'. Fe'i cyflwynwyd ym 1969, ac mae'n agosáu, eleni, at ei hanner canmlwyddiant fel y Brifysgol Agored. Mae'r Brifysgol Agored yn cynnig dysgu o bell i tua 9,000 o bobl yng Nghymru, ac mae dros 200,000 o fyfyrwyr yng Nghymru wedi astudio gyda'r Brifysgol Agored ers 1969, ac mae tri chwarter o'r myfyrwyr yn gweithio'n llawn amser neu'n rhan amser wrth iddyn nhw astudio. Mae bron 40 y cant o fyfyrwyr yr Brifysgol Agored yn dechrau astudio heb feini prawf mynediad safonol y brifysgol, ac mae dros 40 y cant yn dod o ardaloedd ehangu mynediad. Mae'r diwygiadau Diamond a gyflwynwyd gan y Llywodraeth i gynyddu hyblygrwydd darpariaeth wedi creu ton o fyfyrwyr rhan-amser yng Nghymru. Nid yw hyn wedi digwydd mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, a chredaf ei bod yn amserol, felly, inni siarad am y cam nesaf. Felly, a fyddai'r Llywodraeth, yn amser y Llywodraeth, yn gallu cael dadl ar sut y gall addysg uwch ran-amser ddarparu mwy o brentisiaethau gradd a mynd i'r afael â'r prinder sgiliau y byddwn yn ei wynebu yn y dyfodol, gan gyfeirio'n benodol at y math rhan-amser hwnnw o astudiaeth sy'n cael ei gefnogi gan Brifysgol yr awyr, y Brifysgol Agored?

Thank you very much for giving us the opportunity to compliment and thank the Open University for the work that it's undertaken over the last 50 years, and the important work that it's done in terms of opening up learning and qualification opportunities to people. The Minister for Education is here, so she will have heard your request in terms of an opportunity to debate the importance of part-time HE, particularly in terms of degrees for higher-level apprenticeships.

Diolch yn fawr iawn am roi'r cyfle i ni ganmol a diolch i'r Brifysgol Agored am y gwaith y mae wedi'i wneud yn ystod y 50 mlynedd diwethaf, a'r gwaith pwysig y mae wedi'i wneud o ran ymestyn cyfleoedd i bobl ddysgu ac ennill cymwysterau. Mae'r Gweinidog Addysg yma, felly bydd hi wedi clywed eich cais am gyfle i drafod pwysigrwydd addysg uwch ran-amser, yn enwedig o ran graddau ar gyfer prentisiaethau lefel uwch.

I'd like to call for two statements. Firstly, late last week we learned that the latest scientific thinking is that air pollution penetrates every single organ in our body, and the World Health Organization is calling this an air pollution emergency. I was very grateful to hear that the Conservative Party is supporting the call for a clean air zone in Cardiff, as well as in Wrexham, Newport and Swansea, and I will make sure that the leader of Cardiff council is aware of that. Pending the action that Cardiff council must take to protect its citizens, based on extensive UK Government research that shows that deterring polluting vehicles from city centres and towns is by far the most cost-effective way to cut nitrogen dioxide pollution, could we in the light of the latest scientific thinking on this matter have a statement from the Minister for health about what Public Health Wales is doing to promote the actions that public authorities must take to protect us all? For example, encouraging more walking and cycling for short journeys is one of the asks that the scientists are calling for.

Secondly, and in relation to this, Julie Morgan and I, amongst other elected representatives from Cardiff and Newport, went on a mystery bus tour on Friday on an electric bus, which was absolutely fantastic, with all the latest Wi-Fi, really comfortable—absolutely the opposite to the image that bus travel has. Cardiff is now exploring procuring large numbers of this particular bus, which is produced in Scarborough in partnership with BYD, which is based in China. It's very exciting, because they won this Welsh Government award to clean up their public transport—with £5.7 million from the Welsh Government. I wondered if we could have a statement from the Minister for Economy and Transport on how we're going to roll out electric buses across our cities in Wales, not just in Cardiff. Thank you very much.

Hoffwn alw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, ddiwedd yr wythnos diwethaf, cawsom wybod mai'r syniadaeth wyddonol ddiweddaraf yw bod llygredd aer yn treiddio i bob organ yn ein cyrff, ac mae Sefydliad Iechyd y Byd yn ei alw'n argyfwng llygredd aer. Roeddwn i'n falch iawn o glywed bod y Blaid Geidwadol yn cefnogi'r alwad am barth awyr glân yng Nghaerdydd, yn ogystal ag yn Wrecsam, Casnewydd ac Abertawe, a byddaf yn sicrhau bod arweinydd cyngor Caerdydd yn ymwybodol o hynny. Yn dilyn y camau y mae'n rhaid i Gyngor Caerdydd eu cymryd i amddiffyn ei ddinasyddion, yn seiliedig ar ymchwil helaeth gan Lywodraeth y DU sy'n dangos mai atal cerbydau sy'n llygru rhag mynd i ganol dinasoedd a threfi yw'r ffordd fwyaf cost effeithiol o leihau llygredd nitrogen deuocsid, a gawn ni, yng ngoleuni'r syniadaeth wyddonol ddiweddaraf ar y mater hwn, gael datganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r camau y mae'n rhaid i awdurdodau cyhoeddus eu cymryd i'n diogelu ni i gyd? Er enghraifft, mae annog mwy o gerdded a beicio ar gyfer teithiau byr yn un o'r gofynion y mae'r gwyddonwyr yn galw amdanynt.

Yn ail, ac o ran hyn, aeth Julie Morgan a minnau, ymysg cynrychiolwyr etholedig eraill o Gaerdydd a Chasnewydd, ar daith bws dirgel ddydd Gwener ar fws trydan, a oedd yn gwbl wych, gyda'r holl wi-fi diweddaraf, ac yn gyfforddus iawn—yn hollol groes i'r ddelwedd sydd gan deithio ar fysiau. Mae Caerdydd bellach yn ystyried caffael niferoedd mawr o'r bysiau penodol hyn, sy'n cael eu cynhyrchu yn Scarborough mewn partneriaeth â BYD, sydd wedi'i leoli yn Tsieina. Mae'n gyffrous iawn, gan eu bod wedi ennill gwobr gan Lywodraeth Cymru i lanhau eu trafnidiaeth gyhoeddus—gyda £5.7 miliwn yn dod gan Lywodraeth Cymru. Tybed a gawn ni ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â sut yr ydym ni'n mynd i gyflwyno bysiau trydan ledled ein dinasoedd yng Nghymru, nid yng Nghaerdydd yn unig. Diolch yn fawr iawn.

15:05

Thank you very much. I am pleased to confirm that there will be a statement on clean air before the summer recess. I know the Minister for the environment will be making that statement. I hear that your particular concern is in relation to what contribution Public Health Wales and the health agenda can make to that, so I'll be sure that the statement does, obviously, have full input from colleagues right across Government.

With regard to the issue of electric buses, I will certainly ask the Minister with responsibility for transport to provide you with an update there. But I can say that we have had some recent success with bids for UK ultra-low emission bus services. So, Cardiff city council had a grant of £5.6 million, Stagecoach South Wales had £2.8 million, and Newport Transport had £1 million to develop their services using electric buses.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o gadarnhau y bydd datganiad am aer glân yn cael ei wneud cyn toriad yr haf. Gwn y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn gwneud y datganiad hwnnw. Rwy'n clywed eich bod yn pryderu'n benodol ynghylch pa gyfraniad y gall Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r agenda iechyd ei wneud i hynny, felly byddaf yn gwneud yn siŵr bod y datganiad, yn amlwg, yn cael mewnbwn llawn cyd-Weinidogion ar draws y Llywodraeth.

O ran mater y bysiau trydan, yn sicr, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am hynny. Ond gallaf ddweud ein bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn ddiweddar gyda chynigion ar gyfer gwasanaethau bysiau allyriadau isel y DU. Felly, cafodd Cyngor Dinas Caerdydd grant o £5.6 miliwn, cafodd Stagecoach De Cymru £2.8 miliwn a chafodd Trafnidiaeth Casnewydd £1 miliwn i ddatblygu eu gwasanaethau gan ddefnyddio bysiau trydan.

Can I call for a statement from the Minister responsible for heritage on Welsh religious buildings? I read with dismay in the media over the weekend about the potential alternative use of the Norwegian church here in Cardiff Bay, which, of course, is a historic church, not just for the Norwegian community, but also internationally because it's the oldest Norwegian church actually outside of Norway, and it's a very prominent part of life in the Bay, as all Assembly Members will know. I understand that Cardiff council are seeking to make the venue more commercially viable, but I am concerned that that's got be done in a very sensitive way, in order to protect what is an incredibly important part of Christian heritage for Wales. I wonder if we could have a statement on what work the Welsh Government is doing with Cadw and others to make sure that buildings like this are listed—because I understand that the Norwegian church isn't yet a listed building, which I find astonishing—in order to make sure that we can protect these sorts of places for future generations to enjoy.

A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am dreftadaeth ar adeiladau crefyddol Cymru? Darllenais gyda siom yn y cyfryngau dros y penwythnos am y defnydd amgen posibl o'r eglwys Norwyaidd yma ym Mae Caerdydd, sydd, wrth gwrs, yn eglwys hanesyddol, nid yn unig i'r gymuned Norwyaidd, ond hefyd yn rhyngwladol. Dyma'r eglwys Norwyaidd hynaf, mewn gwirionedd, y tu allan i Norwy, ac mae'n rhan amlwg iawn o fywyd yn y Bae, fel y gŵyr holl Aelodau'r Cynulliad. Deallaf fod cyngor Caerdydd yn ceisio gwneud y lleoliad yn fwy hyfyw yn fasnachol, ond rwy'n pryderu bod yn rhaid gwneud hynny mewn ffordd sensitif iawn, er mwyn diogelu'r hyn sy'n rhan anhygoel o bwysig o dreftadaeth Gristnogol Cymru. Tybed a gawn ni ddatganiad ynglŷn â pha waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda Cadw ac eraill i sicrhau bod adeiladau fel hyn yn cael eu rhestru—oherwydd rwy'n deall nad yw'r Eglwys Norwyaidd yn adeilad rhestredig eto, ac rwy'n rhyfeddu at hynny—er mwyn gwneud siŵr y gallwn ni ddiogelu'r mathau hyn o leoedd i genedlaethau'r dyfodol eu mwynhau.

The Minister with responsibility for culture and heritage is here in the Chamber to hear your contribution, and you're absolutely right that the Norwegian church is a very central and important part of life here in Cardiff Bay. I'll ask the Minister to provide you with an update on Welsh Government and Cadw's approach to protecting buildings of particular Welsh religious heritage and interest.

Mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ddiwylliant a threftadaeth yma yn y Siambr i glywed eich cyfraniad, ac rydych chi yn llygad eich lle bod yr eglwys Norwyaidd yn rhan ganolog a phwysig iawn o fywyd yma ym Mae Caerdydd. Fe wnaf ofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ddull Llywodraeth Cymru a Cadw o ddiogelu adeiladau sydd o ddiddordeb a threftadaeth grefyddol benodol yng Nghymru.

Trefnydd, on many occasions, I've raised in this Chamber concerns of my constituents regarding the remedies and support they seek as a consequence of failing cavity insulation. That cavity insulation has been installed under Welsh Government grants very often, and has been underwritten by the Cavity Insulation Guarantee Agency. Very often, those constituents have contacted CIGA and have received responses that are challenging the actual assertion that the cavity insulation has failed, and putting the blame back on the owner of the property. Now, many of those individuals cannot afford the remedies that are required. As a consequence, this is clearly a question of what are CIGA going to be doing about this.

The last time I raised it, the chief executive wrote to me indicating he'll be happy to listen to concerns of constituents, and he'll be getting a few letters from me in that response. But they were Welsh Government projects, and they have been underwritten by CIGA, which I'm sure Welsh Government supported. So, I want a statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to ask the question as to what Welsh Government will do for these individuals, because very often, these individuals shouldn't be in the position of coming to see me. The remedy should have been done by the underwriting guarantor. And if not them, perhaps the Welsh Government, who actually funded the initial work in the first place.

So, can we have a statement as to what the Welsh Government will be doing to help individuals who find themselves in this position? They end up in a battle with CIGA to say what's actually gone wrong. CIGA often say the wall has broken down and it's the fault of the cladding, and not the fault of the cavity insulation in the first place, when there's been a survey showing actually they're wrong, and that it is a fault with the cavity insulation. But, Welsh Government actually funded the project in the first place. Can we have a statement as to what Welsh Government will be doing to support those individuals to ensure that they get the remedies, they get the cavity wall insulation fixed and repaired, and that they don't have to find thousands of pounds, which they haven't got?

Trefnydd, ar sawl achlysur, rwyf wedi codi pryderon fy etholwyr yn y Siambr hon ynglŷn â'r camau unioni a'r cymorth y maen nhw'n chwilio amdanynt o ganlyniad i ddeunydd inswleiddio waliau dwbl sy'n ddiffygiol. Mae'r deunydd inswleiddio waliau dwbl hwnnw wedi'i osod o dan grantiau Llywodraeth Cymru yn aml iawn, ac mae wedi'i warantu gan yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl. Yn aml iawn, mae'r etholwyr hynny wedi cysylltu â'r Asiantaeth ac wedi cael ymatebion sy'n herio'r haeriad bod yr inswleiddio waliau dwbl yn ddiffygiol, a throsglwyddo'r bai i berchennog yr eiddo. Nawr, ni all llawer o'r unigolion hynny fforddio'r camau unioni sydd eu hangen. O ganlyniad, mae hyn yn amlwg yn gwestiwn o beth y mae'r Asiantaeth yn mynd i'w wneud ynglŷn â hyn.

Y tro diwethaf imi godi'r mater, ysgrifennodd y prif weithredwr ataf yn dweud y byddai'n hapus i wrando ar bryderon yr etholwyr, a bydd yn cael ambell lythyr oddi wrthyf i mewn ymateb i hynny. Ond prosiectau Llywodraeth Cymru oedden nhw, ac maen nhw wedi'u gwarantu gan yr Asiantaeth, ac rwy'n siŵr bod Llywodraeth Cymru wedi'u cefnogi. Felly, hoffwn gael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ofyn y cwestiwn beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud dros yr unigolion hyn, oherwydd yn aml iawn ni ddylai'r unigolion hyn fod yn y sefyllfa o orfod dod i'm gweld i. Dylai'r camau unioni fod wedi'i gwneud gan y gwarantwr tanysgrifennu. Ac os nad y nhw, Llywodraeth Cymru o bosibl, a ariannodd y gwaith gwreiddiol yn y lle cyntaf.

Felly, a gawn ni ddatganiad ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu unigolion sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon? Yn y pen draw, maen nhw'n brwydro gyda'r asiantaeth i ddweud beth sydd, mewn gwirionedd, wedi mynd o'i le. Mae'r asiantaeth yn aml yn dweud bod y wal wedi torri ac mai'r cladin sydd ar fai, ac nad y deunydd inswleiddio waliau dwbl sydd ar fai, i ddechrau, pan fo arolwg yn dangos bod hynny'n anghywir, ac mai'r deunydd insiwleiddio waliau dwbl sydd ar fai. Ond, mewn gwirionedd, Llywodraeth Cymru a ariannodd y prosiect yn y lle cyntaf. A gawn ni ddatganiad ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r unigolion hynny i sicrhau eu bod yn cael y camau unioni, eu bod yn cael eu deunydd insiwleiddio waliau dwbl wedi'i drwsio a'i atgyweirio, ac nad oes raid iddyn nhw ddod o hyd i filoedd o bunnau nad oes ganddyn nhw?

15:10

Again, the Minister for environment has been here to hear your contribution and the description of the challenges and the problems that your constituents and others have faced regarding cavity insulation work. Can I ask you to write directly to the Minister with information about particular cases you're concerned about? I'm sure that she will respond.

Unwaith eto, mae Gweinidog yr amgylchedd wedi bod yma i glywed eich cyfraniad a'r disgrifiad o'r heriau a'r problemau y mae eich etholwyr chi ac eraill wedi'u hwynebu o ran gwaith inswleiddio waliau dwbl. A gaf i ofyn i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog gyda gwybodaeth am achosion penodol yr ydych yn pryderu yn eu cylch? Rwy'n siŵr y bydd yn ymateb.

I received the Armed Forces Covenant annual report for Wales last week, and I do welcome that update. I've recently been working with Care After Combat. I had a meeting with them in my office. They have operations in Swansea, Neath Port Talbot and Bridgend, and they go into prisons and they actually do save millions of pounds to the Welsh Government and the UK Government for the work that they do with former veterans who are currently prisoners. So, I was a bit disappointed that there was no recognition in this particular annual report of any of the work that they do. I would like to request a statement from the Welsh Government on the work that they do with Care After Combat and whether the Welsh Government would be happy to meet with the charity, with the Minister responsible, to see how they can go about aiding them in their future work here in Wales.

My second question was with regard to whether we could have a statement on any specific actions the Welsh Government are taking in relation to street harassment experienced by girls. I know that the campaigners have asked for specific references as to how the Welsh Government are operating, but the Welsh Government has come back and said that the violence against women Act covers all elements of harassment. But that doesn't explain to us exactly what is happening in relation to street harassment. So, could we have a statement from Welsh Government, as this is a rising trend, sadly, on our streets here in Wales?

Cefais adroddiad blynyddol Cyfamod y Lluoedd Arfog ar gyfer Cymru yr wythnos diwethaf, ac rwy'n croesawu'r diweddariad hwnnw. Yn ddiweddar, rwyf wedi bod yn gweithio gyda Care After Combat. Cefais gyfarfod â nhw yn fy swyddfa. Mae ganddyn nhw weithrediadau yn Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr, ac maen nhw'n mynd i garchardai ac maen nhw, mewn gwirionedd, yn arbed miliynau o bunnoedd i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda chyn-filwyr sy'n garcharorion ar hyn o bryd. Felly, roeddwn braidd yn siomedig na chafwyd dim cydnabyddiaeth yn yr adroddiad blynyddol penodol hwn o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda Care After Combat ac a fyddai Llywodraeth Cymru yn fodlon cwrdd â'r elusen, gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol, i weld sut y gallan nhw eu cynorthwyo yn eu gwaith yn y dyfodol yma yng Nghymru.

Roedd fy ail gwestiwn yn ymwneud ag a gawn ni ddatganiad am unrhyw gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd o ran aflonyddu ar y strydoedd a brofir gan ferched. Rwy'n gwybod bod yr ymgyrchwyr wedi gofyn am gyfeiriadau penodol o ran sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu, ond mae Llywodraeth Cymru wedi dod yn ôl a dweud bod y Ddeddf trais yn erbyn menywod yn cwmpasu pob elfen o aflonyddu. Ond nid yw hynny'n egluro i ni beth yn union sy'n digwydd o ran aflonyddu ar y stryd. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, gan fod hon yn duedd sy'n cynyddu, yn anffodus, ar ein strydoedd yma yng Nghymru?

In relation to your first question, which sought Welsh Government recognition of the work that Care after Combat does with individuals who have served in the armed forces, I know Welsh Government has had a long-standing relationship with the organisation. I met with them in my previous role when I was responsible for housing, to talk about how we can best prevent people who have previously served our country from becoming homeless. I know that the Welsh Government has more recently also met with representatives of Care After Combat and there is an ongoing dialogue with that organisation. 

Moving on to the issue of street harassment, clearly it's something of concern to all of us. From the Welsh Government's perspective, part of the way in which we'll prevent this from happening, really, is about challenging those kinds of mindsets where people do think it's appropriate to harass—usually women—in the street. We're doing that through campaigns such as Don't Be a Bystander, and that demonstrates the positive impact of offering support to victims. Also there's the work we're doing through This is Me, which challenges gender stereotypes. And again, there's the work that we're doing in schools with children and young people to help them develop a strong sense of healthy relationships and a strong understanding of what is expected of them and what they should be able to expect from other people. 

O ran eich cwestiwn cyntaf, a oedd yn gofyn i Lywodraeth Cymru gydnabod y gwaith y mae Care after Combat yn ei wneud gydag unigolion sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, gwn fod gan Lywodraeth Cymru berthynas â'r sefydliad ers amser maith. Fe wnes i gwrdd â nhw yn fy swyddogaeth flaenorol pan oeddwn yn gyfrifol am dai, i drafod y ffordd orau y gallem atal pobl sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn flaenorol rhag bod yn ddigartref. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi cyfarfod yn fwy diweddar â chynrychiolwyr Care after Combat a bod deialog yn parhau â'r sefydliad hwnnw.

Gan symud ymlaen at fater aflonyddu ar y stryd, mae'n amlwg ei fod yn rhywbeth sy'n peri pryder i bob un ohonom ni. O safbwynt Llywodraeth Cymru, mae rhan o'r ffordd y byddwn yn atal hyn rhag digwydd, mewn gwirionedd, yn ymwneud â herio'r mathau hynny o feddylfryd lle mae pobl yn credu ei bod yn briodol i aflonyddu—menywod fel arfer—yn y stryd. Rydym yn gwneud hynny drwy ymgyrchoedd fel Paid Cadw'n Dawel, ac mae hynny'n dangos effaith bositif cynnig cefnogaeth i ddioddefwyr. Hefyd mae'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud drwy Dyma fi, sy'n herio stereoteipiau rhyw. Ac eto, mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud mewn ysgolion gyda phlant a phobl ifanc i'w helpu i ddatblygu ymdeimlad cryf o gydberthnasau iach a dealltwriaeth gref o'r hyn a ddisgwylir ganddynt a'r hyn y dylen nhw allu ei ddisgwyl gan bobl eraill.

Could I ask for one debate? I know we've recently had a debate on rugby, which mainly focused at the regional level, but I'd like to seek a debate at some point on community and grass-roots rugby, because it would allow us then to talk about the challenges, but also the successes, not least last weekend, when Maesteg 7777s, the Old Parish, of which I'm proud to be president, gained promotion into the next league above, and when Nantyffyllon on the same day gained promotion—my son was playing for them as well, I have to say—they gained promotion and won the Silver Ball competition of all the Welsh teams. These are two local Valleys teams with tremendous pedigree, real grass-roots champions. And the Valley Ravens, who do so much with mini and junior rugby in the Ogmore and Garw Valleys, where it was looking as if it was on its knees at one point, but they've really built it back up. And also to pay tribute to some of the longest serving champions of grass-roots community rugby as well—people like Mr Leighton Williams, the long-serving secretary of Ogmore Vale Rugby Club, who unfortunately passed away only very recently after years and years of service. 

Could I also ask for a statement on Government progress on the work streams that have flowed from the Valleys taskforce work? Because I think some of us would particularly like to speak up for the proposals there around a regional park. In fact, we'd probably like it to go further and to have some sort of national designation and look at what we can do in terms of—as we've just declared a climate emergency—biodiversity challenges and what that could contribute if we had real scale and ambition behind it. And also talk about, in the Valleys taskforce streams, how the wonderful pilot of the bus transport that is now looking at delivering people down out of their normal work hours by bus to Treforest and Llantrisant could be extended rapidly to other areas like Gilfach and the Garw and the Ogmore valleys as well. So, a statement on that and a debate on community grass-roots rugby would be very welcome indeed. 

A gaf i ofyn am un ddadl? Rwy'n gwybod ein bod wedi cael dadl ar rygbi'n ddiweddar, a oedd yn canolbwyntio'n bennaf ar y lefel ranbarthol. Ond hoffwn ofyn am ddadl ar ryw bwynt ar rygbi cymuned a rygbi ar lawr gwlad. Byddai hyn wedyn yn ein galluogi ni i sôn am yr heriau, ond hefyd am y llwyddiannau, nid lleiaf y penwythnos diwethaf, pan gafodd y Maesteg 7777s, yr Hen Blwyf, yr wyf yn falch o fod yn llywydd arnyn nhw, ddyrchafiad i'r gynghrair nesaf uwchben, a phan gafodd Nantyffyllon ar yr un diwrnod ddyrchafiad—roedd fy mab yn chwarae iddyn nhw hefyd, mae'n rhaid imi ddweud—cawson nhw ddyrchafiad ac ennill cystadleuaeth y Bêl Arian o holl dimau Cymru. Dyma ddau dîm lleol yn y Cymoedd sydd â phedigri rhagorol, hyrwyddwyr gwirioneddol ar lawr gwlad. A'r Valley Ravens, sy'n gwneud cymaint â rygbi bach ac iau yng nghymoedd Ogwr a Garw, lle'r oedd yn edrych fel pe bai ar ei liniau ar un adeg, ond maen nhw wedi'i adeiladu'n ôl i fyny. Hefyd hoffwn dalu teyrnged i rai o hyrwyddwyr rygbi cymunedol ar lawr gwlad sydd wedi gwasanaethu hiraf—pobl fel Mr Leighton Williams, ysgrifennydd hir ei wasanaeth i Glwb Rygbi Bro Ogwr, a fu farw, yn anffodus, yn ddiweddar iawn ar ôl blynyddoedd a blynyddoedd o wasanaeth.

A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad ar gynnydd y Llywodraeth ar y ffrydiau gwaith sydd wedi llifo o waith tasglu'r Cymoedd? Rwy'n credu y byddai rhai ohonom ni yn arbennig yn hoffi siarad o blaid y cynigion yn y fan honno ynghylch parc rhanbarthol. Yn wir, mae'n debyg y byddem yn hoffi iddo fynd ymhellach a chael rhyw fath o ddynodiad cenedlaethol ac ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud o safbwynt heriau bioamrywiaeth—gan ein bod ni newydd ddatgan argyfwng hinsawdd—a'r hyn y gallai hynny ei gyfrannu pe byddai gwir uchelgais a graddfa y tu ôl iddo. A hoffwn hefyd sôn, yn ffrydiau tasglu'r Cymoedd, am y modd y gallai'r cynllun peilot gwych ar drafnidiaeth bws, sydd bellach yn ystyried danfon pobl i lawr ar fws i Drefforest a Llantrisant, y tu allan i'w horiau gwaith arferol, ac ymestyn hynny'n gyflym i ardaloedd eraill fel Gilfach a chymoedd Garw ac Ogwr hefyd. Felly, byddai datganiad ar hynny a dadl am rygbi cymunedol ar lawr gwlad yn dderbyniol iawn.  

15:15

Thank you very much for raising the issue of grass-roots rugby and, of course, the Minister with responsibility for community sport will have heard your request for that debate. I know that our colleague Jayne Bryant has a question specifically on the importance of community sport and active recreation in the Chamber tomorrow, and I know it's something that both of you champion very regularly. 

In relation to the Valleys taskforce, I can confirm that it is the intention of the Deputy Minister for Economy and Transport to bring forward a statement to the Assembly on the Valleys taskforce, but, in the meantime, I can just provide a brief update on the Valleys regional park. The sites identified as discovery gateways for the Valleys regional park submitted bids for capital funding from the £7 million fund announced for 2019-20—so, £3.5 million and, in 2021, a further £3.5 million—on 10 May and officials are currently working through those grants and assessing the bids, and decisions for the investment will be hopefully made in June.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater am rygbi ar lawr gwlad ac, wrth gwrs, bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon cymunedol wedi clywed eich cais am y ddadl honno. Rwy'n gwybod bod gan ein cyd-Aelod Jayne Bryant gwestiwn yn benodol am bwysigrwydd chwaraeon cymunedol a gweithgareddau hamdden egnïol yn y Siambr yfory, ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae'r ddau ohonoch chi yn ei hyrwyddo'n rheolaidd iawn.

O ran tasglu'r Cymoedd, gallaf gadarnhau bod bwriad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gyflwyno datganiad i'r Cynulliad ar dasglu'r Cymoedd, ond, yn y cyfamser, gallaf roi diweddariad byr ar Barc Rhanbarthol y Cymoedd. Ar 10 Mai cyflwynodd y safleoedd a nodwyd fel pyrth darganfod ar gyfer Parc Rhanbarthol geisiadau am arian cyfalaf o'r gronfa gwerth £7 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer 2019-20—felly, £3.5 miliwn ac, yn 2021, £3.5 miliwn arall—ac mae swyddogion wrthi'n gweithio drwy'r grantiau hynny ar hyn o bryd ac yn asesu'r ceisiadau, a chaiff y penderfyniadau ar y buddsoddiad eu gwneud ym mis Mehefin, gobeithio.

Trefnydd, I'd like to request three statements from the Welsh Government today. Firstly, I'd like to ask for a statement from you as Finance Minister on preparations to create a vacant land tax. This is something that I've welcomed, as it could be a key driver to tackle land banking, to promote regeneration and community well-being, so I wonder how plans for this are proceeding.

Secondly, I'd welcome a statement from the Minister for Housing and Local Government on the Welsh Government's response to the child poverty statistics that were released last week. It was no joy for me to see a ward in my constituency topping the list of areas with the highest child poverty. I'm meeting with the End Child Poverty coalition soon, and I note that, although there are lots of Welsh Government interventions taking place, the key levers that they have identified are not devolved. A statement or a debate in Government time could give the opportunity to take stock of this very important situation. 

Finally, I'd welcome a statement or a debate in Government time on the shared prosperity fund. We all know the promises that were made three years ago, that Wales would be not a penny worse off after Brexit, but there are many people who are very concerned about the future of the shared prosperity fund and how it will operate, especially considering that Wales has been a net beneficiary from the EU for all these years. The cross-party group on industrial communities has heard some particularly worrying evidence that we are no closer to seeing how any shared prosperity fund will operate. So, could we have a debate in Government time to discuss a response to this?

Trefnydd, hoffwn ofyn am dri datganiad gan Lywodraeth Cymru heddiw. Yn gyntaf, hoffwn ofyn am ddatganiad gennych chi fel y Gweinidog Cyllid ar y paratoadau i greu treth ar dir gwag. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf wedi'i groesawu, gan y gallai fod yn sbardun allweddol i fynd i'r afael â bancio tir, hybu adfywio a lles cymunedol, felly tybed sut mae cynlluniau ar gyfer hyn yn mynd rhagddynt.

Yn ail, byddwn yn croesawu datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r ystadegau tlodi plant a ryddhawyd yr wythnos diwethaf. Nid oeddwn yn hapus iawn i weld ward yn fy etholaeth i ar frig y rhestr o ardaloedd â'r tlodi plant uchaf. Rwy'n cyfarfod â'r glymblaid Dileu Tlodi Plant cyn bo hir, ac rwy'n nodi, er bod llawer o ymyriadau ar waith gan Lywodraeth Cymru, nad yw'r prif ysgogiadau y maen nhw wedi'u nodi wedi'u datganoli. Gallai datganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth fod yn gyfle i ystyried y sefyllfa bwysig iawn hon.

Yn olaf, byddwn yn croesawu datganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar y gronfa ffyniant gyffredin. Rydym i gyd yn gwybod am yr addewidion a wnaed dair blynedd yn ôl, na fyddai Cymru ar ei cholled ar ôl Brexit. Ond mae llawer o bobl yn pryderu'n fawr am ddyfodol y gronfa ffyniant gyffredin a sut y bydd yn gweithredu, yn enwedig o ystyried bod Cymru wedi bod yn fuddiolwr net o'r UE dros yr holl flynyddoedd hyn. Mae'r grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol wedi clywed rhywfaint o dystiolaeth sy'n peri gofid mawr nad ydym yn nes at weld sut y bydd unrhyw gronfa ffyniant gyffredin yn gweithredu. Felly, a gawn ni ddadl yn amser y Llywodraeth i drafod ymateb i hyn?

Thank you very much. Relating to your first query, which was on the status of the vacant land tax work, we are currently negotiating the devolution of competence with HM Treasury, and the timescales of this process are not entirely within the gift of the Welsh Government or the National Assembly. However, we do hope that powers will be devolved this year and a timetable agreed as part of the official discussions that are currently taking place. 

On the matter of child poverty, we are familiar with the End Child Poverty coalition's report and not surprised by what it includes, including the reported increase in levels of child poverty in Wales. Analysis by a range of respected organisations, including the Equality and Human Rights Commission, the Institute for Fiscal Studies and the Joseph Rowntree Foundation, have all predicted a significant rise in levels of poverty, including child poverty, in the coming years as a direct result of the UK Government's tax and welfare reforms. The impact of these is falling disproportionately on those vulnerable groups who are less able to manage the changes—this includes families with children and single-parent households. Of course, the two-child limit and the freeze in working-age benefits are particularly detrimental. So, as I say, we are aware of the report and it will certainly inform and challenge us, and will help us with our thinking in terms of how we respond or continue to respond to this challenge. I know that the Minister with responsibility for child poverty—the local government and housing Minister—is very aware of the report.

Your final request was for a debate in Government time on the shared prosperity fund. Our colleague David Rees made a similarly compelling case for it during the Plenary session last week, and I am more than happy to bring forward that debate in the coming weeks.

Diolch yn fawr iawn. O ran eich ymholiad cyntaf, a oedd yn ymwneud â statws y gwaith ar dreth ar dir gwag, rydym ar hyn o bryd yn trafod datganoli cymhwysedd gyda Thrysorlys ei Mawrhydi, ac nid yw amserlenni'r broses hon yn gyfan gwbl o fewn gallu Llywodraeth Cymru na'r Cynulliad Cenedlaethol. Fodd bynnag, rydym yn gobeithio y bydd y pwerau'n cael eu datganoli eleni ac y cytunir ar amserlen yn rhan o'r trafodaethau swyddogol sy'n cael eu cynnal ar hyn o bryd.

O ran tlodi plant, rydym yn gyfarwydd ag adroddiad y glymblaid Dileu Tlodi Plant ac nid ydym yn synnu at yr hyn sydd ynddo, gan gynnwys y cynnydd a nodir yn lefelau tlodi plant yng Nghymru. Mae dadansoddiadau gan amrywiaeth o sefydliadau uchel eu parch, gan gynnwys y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a Sefydliad Joseph Rowntree, i gyd wedi rhagweld cynnydd sylweddol yn lefelau tlodi, gan gynnwys tlodi plant, yn y blynyddoedd sydd i ddod o ganlyniad uniongyrchol i ddiwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU. Caiff hyn effaith anghymesur ar y grwpiau agored i niwed hynny sydd a llai o allu i reoli'r newidiadau—mae hyn yn cynnwys teuluoedd â phlant ac aelwydydd un rhiant. Wrth gwrs, mae'r terfyn dau blentyn a rhewi'r budd-daliadau oedran gweithio yn arbennig o niweidiol. Felly, fel yr wyf yn dweud, rydym yn ymwybodol o'r adroddiad a bydd yn sicr yn ein llywio ac yn ein herio ni, a bydd yn ein helpu ni gyda'n meddylfryd o ran sut y byddwn yn ymateb neu yn parhau i ymateb i'r her hon. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am dlodi plant—y Gweinidog llywodraeth leol a thai—yn ymwybodol iawn o'r adroddiad.

Roedd eich cais olaf am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y gronfa ffyniant gyffredin. Gwnaed achos grymus tebyg o blaid hynny gan ein cyd-Aelod David Rees yn ystod y cyfarfod llawn yr wythnos diwethaf, ac rwy'n fwy na pharod i gyflwyno'r ddadl honno yn ystod yr wythnosau nesaf.

15:20

I can see we're pressed for time, so I'll jump straight into my request. Can I request a statement following a report from the Children's Commissioner for England, which has found that hundreds of children with autism and learning disabilities are admitted to mental health hospitals where they can suffer nightmarish failures of care? Albeit that that report is focused on England, we need to ensure that this doesn't happen in Wales to our future generations, like those who have just entered the gallery this afternoon.

That report found shocking evidence of poor and restrictive practices, such as sedation, segregation and the use of physical restraints. So, can I request an urgent statement, in oral or written form, from the Minister for health, updating Members on the services being provided, just to ensure peace of mind for all of us in here that our constituents—our future generations of Wales—are being treated effectively and well?

Rwy'n gallu gweld ein bod ni'n brin o amser, felly fe wnaf fy nghais ar unwaith. A gaf i ofyn am ddatganiad yn dilyn adroddiad gan Gomisiynydd Plant Lloegr, sydd wedi canfod bod cannoedd o blant ag awtistiaeth ac anableddau dysgu'n cael eu derbyn i ysbytai iechyd meddwl lle y gallant ddioddef methiannau ofnadwy o ran gofal? Er bod yr adroddiad hwnnw'n canolbwyntio ar Loegr, mae angen inni sicrhau nad yw hyn yn digwydd yng Nghymru i genedlaethau'r dyfodol, fel y rheini sydd newydd ddod i mewn i'r oriel y prynhawn yma.

Canfu'r adroddiad hwnnw dystiolaeth frawychus o arferion gwael a chyfyngol, fel y defnydd o gyffuriau lleddfol, gwahanu a rhwystro corfforol. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys, ar lafar neu yn ysgrifenedig, gan y Gweinidog iechyd, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwasanaethau sy'n cael eu darparu, dim ond i sicrhau tawelwch meddwl i bob un ohonom yma fod ein hetholwyr—cenedlaethau'r dyfodol Cymru—yn cael eu trin yn effeithiol ac yn dda?

Thank you for raising this particular issue, which is, obviously, concerning. I will ask the Minister for health to write to you to provide the reassurances and the peace of mind that you are seeking in terms of the Welsh Government's approach to supporting children and the mental health of young people.

We do take a broad approach to improving the mental health of young people, from prevention and early intervention through to improving access to specialist services, and we've committed an additional £7.1 million this year to support this approach. Of course, we have our Healthy Child Wales programme and our investment in work on adverse childhood experiences, which forms part of the focus on our early years support. The Minister for health and the education Minister will be jointly giving evidence to the Children, Young People and Education Committee after recess, and that demonstrates, really, the whole-of-Government approach that we are taking here.

But, in relation to specialist child and adolescent mental health services, we do expect 80 per cent of children to be seen within the 28-days-of-referral target. To ensure that health boards are able to meet that target consistently, from March 2018 we've provided an additional £300,000 to improve access by running additional clinic sessions. Over the last two years, performance has improved significantly, with fewer young people waiting excessive times to access support, but, clearly, we all know there's much more to be done in this area.

Diolch am godi'r mater penodol hwn sydd, yn amlwg, yn destun pryder. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros iechyd ysgrifennu atoch i roi'r sicrwydd a'r tawelwch meddwl yr ydych chi'n chwilio amdano o ran dull Llywodraeth Cymru o gefnogi plant ac iechyd meddwl pobl ifanc.

Rydym yn cymryd agwedd eang tuag at wella iechyd meddwl pobl ifanc, o atal ac ymyrryd yn gynnar i wella mynediad i wasanaethau arbenigol, ac rydym wedi ymrwymo £7.1 miliwn ychwanegol eleni i gefnogi hyn. Wrth gwrs, mae gennym ein rhaglen Plentyn Iach Cymru a'n buddsoddiad mewn gwaith ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, sy'n rhan o'r pwyslais ar ein cymorth i'r blynyddoedd cynnar. Bydd y Gweinidog iechyd a'r Gweinidog Addysg yn rhoi tystiolaeth ar y cyd i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ôl y toriad, ac mae hynny, mewn gwirionedd, yn dangos y dull gweithredu Llywodraeth gyfan yr ydym yn ei mabwysiadu yma.

Ond, o ran gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol i blant a'r glasoed, rydym yn disgwyl i 80 y cant o blant gael eu gweld o fewn y targed o 28 diwrnod o gael eu hatgyfeirio. Er mwyn sicrhau bod byrddau iechyd yn gallu cyrraedd y targed hwnnw'n gyson, o fis Mawrth 2018, rydym wedi darparu £300,000 ychwanegol i wella mynediad drwy gynnal sesiynau clinig ychwanegol. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae perfformiad wedi gwella'n sylweddol, ac mae llai o bobl ifanc yn gorfod aros am amser hir i gael cymorth, ond, yn amlwg, mae pawb ohonom yn gwybod bod llawer mwy i'w wneud yn y maes hwn.

With so many children using social media, gaming and messaging sites, children and young people are increasingly exposed to the threat of abuse or exploitation from both adults and their peers. Ofcom estimates that children and young people spend an average of 15 hours online per week, and 70 per cent of recorded offences of sexual communications with a child in Wales and England in 2017-18 took place on Facebook, Snapchat or Instagram. 

We know that groomers use social networks to target significant numbers of children, and new types of technology have provided opportunities for abusers to control and to coerce children into increasingly extreme forms of abuse. 

At last week's meeting of the cross-party group on preventing child sexual abuse, which I chair, we heard from a young person at first hand about their experiences of online grooming and the lasting effects it had. It's vital that young people have access to the support they need at the time and when they seek to deal with their experiences later on in life. 

I've tabled a statement of opinion on tackling online abuse and would urge Members to support this. I'd like to ask for a debate in Government time on what actions the Government can do to keep children and young people safer online.

Gyda chymaint o blant yn defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol, safleoedd hapchwarae a negeseua, mae plant a phobl ifanc yn dod i gysylltiad cynyddol â'r bygythiad o gam-drin neu gamfanteisio gan oedolion a'u cyfoedion. Mae Ofcom yn amcangyfrif bod plant a phobl ifanc yn treulio 15 awr ar gyfartaledd ar-lein bob wythnos, ac roedd 70 y cant o'r troseddau a gofnodwyd o gyfathrebu rhywiol â phlentyn yng Nghymru a Lloegr yn 2017-18 yn digwydd ar Facebook, Snapchat neu Instagram.

Rydym yn gwybod bod pobl sy'n meithrin perthynas amhriodol ar-lein yn defnyddio rhwydweithiau cymdeithasol i dargedu nifer sylweddol o blant, ac mae mathau newydd o dechnoleg wedi cynnig cyfleoedd i'r camdrinwyr reoli a gorfodi plant i gymryd rhan mewn dulliau mwy eithafol o gam-drin.

Yr wythnos diwethaf, yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar atal cam-drin plant yn rhywiol, yr wyf yn gadeirydd arno, clywsom yn uniongyrchol gan berson ifanc am ei brofiadau o feithrin perthynas amhriodol ar-lein a'r effeithiau parhaol a gafodd hynny. Mae'n hanfodol bod pobl ifanc yn gallu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnyn nhw ar y pryd a phan fyddan nhw'n ceisio ymdrin â'u profiadau yn nes ymlaen mewn bywyd.

Rwyf wedi cyflwyno datganiad barn ar fynd i'r afael â cham-drin ar-lein a byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi hyn. Hoffwn ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y camau y gall y Llywodraeth eu cymryd i gadw plant a phobl ifanc yn fwy diogel ar-lein.

15:25

Thank you for raising what is an incredibly important issue. The internet can be a wonderful place, but at the same time there are dark corners where serious dangers do lurk for children and young people. It's important that we work to protect children and young people online, but also help them to develop the kind of resilience that actually young people do need to face the kinds of challenges that we never faced when we were much younger people. But I will ask the Minister with responsibility for education to provide you with an update on the Welsh Government's work in what is an incredibly important area. 

Diolch i chi am godi mater sy'n bwysig tu hwnt. Gall y rhyngrwyd fod yn lle hyfryd iawn, ond ar yr un pryd ceir cilfachau tywyll lle mae peryglon difrifol i blant a phobl ifanc yn llechu. Mae'n bwysig ein bod ni'n gweithio i amddiffyn plant a phobl ifanc ar-lein, ond ein bod ni'n eu helpu nhw hefyd i'w harfogi eu hunain â'r galluoedd y mae'n rhaid i bobl ifanc eu cael mewn gwirionedd i wynebu'r mathau o heriau na wnaethom ni erioed eu hwynebu nhw pan oeddem ni'n llawer iau. Ond fe wnaf ofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am addysg i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am waith Llywodraeth Cymru mewn maes sy'n bwysig tu hwnt.

I'd like a Welsh Government statement of congratulations for Jess Fishlock. She won a winner's medal in the UEFA Women's Champions League playing for Lyon against Barcelona. There are only five other footballers in Wales—she was born in Cardiff—but there are only five other footballers in Wales who have achieved such an honour at such an elite level. Speaking as a football fan, somebody who's played football from a very young age when I was younger, it's inspiring to see how well women are doing in football now in Wales—the national team. And seeing people like Jess Fishlock, it's great for her to encourage youngsters playing the game. And I'll put a plug in as well for Fairwater Junior Girls FC, who won the under-12s league as well locally. They're a great team and it would be great if you could formally congratulate Jess in this Chamber on behalf of everyone here. Diolch yn fawr. 

Fe hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru i longyfarch Jess Fishlock. Fe enillodd hi fedal fuddugol yng Nghynghrair y Pencampwyr UEFA i Fenywod yn chwarae i Lyon yn erbyn Barcelona. Dim ond pum pêl-droediwr arall sydd yng Nghymru—fe gafodd hi ei geni yng Nghaerdydd—ond nid oes ond pum pêl-droediwr arall yng Nghymru sydd wedi ennill y fath anrhydedd ar lefel mor elitaidd. A minnau'n un sy'n hoff iawn o bêl-droed, ac yn un sydd wedi chwarae pêl-droed o oedran ifanc iawn pan oeddwn i'n iau, mae'n ysbrydoli rhywun i weld menywod yn gwneud cystal mewn pêl-droed yng Nghymru nawr—y tîm cenedlaethol. Ac mae gweld pobl fel Jess Fishlock, mae'n beth gwych ei bod hi'n ysgogi pobl ifanc i chwarae'r gêm. Ac mi fydda i'n dweud gair bach am Glwb Pêl-droed Merched Iau'r Tyllgoed, a enillodd y gynghrair dan 12 yn lleol hefyd. Maen nhw'n dîm ardderchog ac fe fyddai'n wych pe gallech chi longyfarch Jess yn ffurfiol yn y Siambr hon ar ran pawb sydd yma. Diolch yn fawr.

Thank you for raising this issue and, of course, I'd be more than delighted to congratulate Jess Fishlock on her significant achievements, and the role that she is carving out for herself in terms of being a real inspiration to young people, and young women and young girls particularly. Football is one of the fastest growing sports for young girls, and I think that's something really to be celebrated. Along with passing on our congratulations to Jess Fishlock, obviously we congratulate Fairwater girls for their under-12s win as well. I'm sure you'll pass on our congratulations.    

Diolch i chi am godi'r mater hwn ac, wrth gwrs, fe fyddwn i wrth fy modd i longyfarch Jess Fishlock ar ei champ fawr, a'r ffordd y mae hi wedi ennill ei lle o ran bod yn ysbrydoliaeth wirioneddol i bobl ifanc, a menywod ifanc a merched ifanc yn arbennig. Mae pêl-droed yn un o'r chwaraeon sy'n tyfu'n fwyaf cyflym ymhlith merched ifanc, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w ddathlu'n wirioneddol. Ynghyd â llongyfarch Jess Fishlock, mae'n amlwg ein bod ni am longyfarch merched y Tyllgoed am eu buddugoliaeth o dan 12 hefyd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n dweud hynny wrthyn nhw.

4. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip: Glasbrintiau Cyfiawnder
4. Statement by the Deputy Minister and Chief Whip: Justice Blueprints

The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Deputy Minister and Chief Whip on justice blueprints, and I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt. 

Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ynglŷn â glasbrintiau cyfiawnder, ac rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.