Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

18/06/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Delyth Jewell. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Delyth Jewell. 

Caniatâd Cynllunio
Planning Permission

1. Beth yw'r broses y mae Llywodraeth Cymru yn ei dilyn i wyrdroi penderfyniad gan bwyllgor cynllunio awdurdod lleol i wrthod caniatâd cynllunio? OAQ54087

1. What is the process followed by the Welsh Government to overturn a decision by a local authority planning committee to reject planning permission? OAQ54087

Llywydd, I thank the Member for that question. When local planning authorities refuse planning permission for a development, the applicant has a right of appeal to the Welsh Ministers. Most appeals are determined by the planning inspector, appointed on behalf of Welsh Ministers. A small number are recovered for determination by decision of the Welsh Ministers themselves. 

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Pan fo awdurdodau cynllunio lleol yn gwrthod caniatâd cynllunio ar gyfer datblygiad, mae gan yr ymgeisydd hawl i apelio i Weinidogion Cymru. Yr arolygydd cynllunio, a benodir ar ran Gweinidogion Cymru, sy'n penderfynu'r rhan fwyaf o apeliadau. Caiff nifer fach eu hadfer i gael eu penderfynu trwy Weinidogion Cymru eu hunain.

I thank the First Minister for his answer. First Minister, nobody is in a better position, surely, to make informed decisions about local planning than the people who live there. In 2016, Caerphilly councillors voted against granting planning permission for a housing development at Hendredenny. Local residents were rightly angry to see this decision overturned by a Minister in Cardiff bay, and councillors are set to vote again on this tomorrow after planning chiefs approved the application. The reality is that the infrastructure isn't there to be able to cope with 260 additional homes in terms of roads, school places and GP access. Only a fraction of these new homes are termed affordable, so the benefit to the local area seems questionable to say the least. Thirty-five letters of objection have been lodged, and there are also concerns about the impact on the environment of building on a greenfield site. First Minister, isn't it time Welsh Government reformed planning policy to make it about planning in the meaningful sense of the word, by involving local voices from the start, and building the provision of suitable infrastructure and services into development plans from the beginning rather than imposing unwanted projects on local residents?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Prif Weinidog, nid oes neb mewn gwell sefyllfa, does bosib, i wneud penderfyniadau cytbwys am gynllunio lleol na'r bobl sy'n byw yno. Yn 2016, pleidleisiodd cynghorwyr Caerffili yn erbyn rhoi caniatâd cynllunio ar gyfer datblygiad tai yn Hendredenny. Roedd trigolion lleol yn ddig, a hynny'n briodol iawn, o weld y penderfyniad hwn yn cael ei wrthdroi gan Weinidog ym Mae Caerdydd, ac mae'r cynghorwyr ar fin pleidleisio eto ar hyn yfory ar ôl i benaethiaid cynllunio gymeradwyo'r cais. Y gwir amdani yw nad yw'r seilwaith yno i allu ymdopi â 260 o gartrefi ychwanegol o ran ffyrdd, lleoedd mewn ysgolion a gallu cael gafael ar feddygon teulu. Dim ond cyfran fach iawn o'r cartrefi newydd hyn a elwir yn fforddiadwy, felly mae'r fantais i'r ardal leol yn ymddangos yn amheus a dweud y lleiaf. Cyflwynwyd tri deg pump o lythyrau gwrthwynebu, a cheir pryderon hefyd ynghylch effaith adeiladu ar safle tir glas ar yr amgylchedd. Prif Weinidog, onid yw'n amser i Lywodraeth Cymru ddiwygio polisi cynllunio i sicrhau ei fod yn ymwneud â chynllunio yng ngwir ystyr y gair, trwy gynnwys lleisiau lleol o'r dechrau, a chynnwys y ddarpariaeth o seilwaith a gwasanaethau addas mewn cynlluniau datblygu o'r cychwyn yn hytrach na gorfodi prosiectau nad oes croeso iddynt ar drigolion lleol?

Well, Llywydd, of course, I thank Delyth Jewell for that additional question. It's important to be clear that the right of an appeal is a statutory right. It is set out in the Town and Country Planning Act 1990, and the appeals process that is followed in Wales was revised as recently as 2017, and the rules that govern the appeals process here in Wales were agreed here in this National Assembly. So, I hear what the Member says about the need to revise them further, but they were revised, and they were revised here on the floor of this Assembly as recently as the year before last. The changes were designed to make the system more proportionate, cost effective, and to open it more to public participation in the appeals process. It's a very rare occurrence, Llywydd, when an appeal is recovered for determination by the Welsh Ministers. On average, about five planning appeals in any one year—less than 1 per cent of all appeals submitted to the planning inspectorate—are recovered to the Welsh Ministers, and they are recovered in circumstances that are bound by the rules. 

In the case of Hendredenny, the particular example to which the Member referred, there was no statutory challenge to the Welsh Minister's decision. People have six weeks in which they can go to the High Court to challenge that decision. No challenge was mounted. So, the decision is final. There are further matters, as Delyth Jewell said, to be determined now by the local planning authority, and I'm sure that they will bear in mind the issues that she has raised and that have been raised by local residents. 

Wel, Llywydd, diolchaf, wrth gwrs, i Delyth Jewell am y cwestiwn ychwanegol yna. Mae'n bwysig bod yn eglur bod yr hawl i apêl yn hawl statudol. Fe'i nodir yn Neddf Cynllunio Gwlad a Thref 1990, a diwygiwyd y broses apelio a ddilynir yng Nghymru mor ddiweddar â 2017, a chytunwyd ar y rheolau sy'n llywodraethu'r broses apelio yma yng Nghymru yn y fan yma yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Felly, clywaf yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am yr angen i'w diwygio ymhellach, ond fe gawsant eu diwygio, ac fe'u diwygiwyd yma ar lawr y Cynulliad hwn mor ddiweddar â'r flwyddyn cyn y llynedd. Bwriadwyd i'r newidiadau wneud y system yn fwy cymesur, yn gost-effeithiol, a'i hagor yn fwy i gyfranogiad y cyhoedd yn y broses apelio. Mae'n ddigwyddiad prin iawn, Llywydd, pan gaiff apêl ei hadfer ar gyfer penderfyniad gan Weinidogion Cymru. Ar gyfartaledd, caiff tua phum apêl cynllunio mewn unrhyw flwyddyn unigol—llai nag 1 y cant o'r holl apeliadau a gyflwynir i'r arolygiaeth gynllunio—eu hadfer i Weinidogion Cymru, a chânt eu hadfer o dan amgylchiadau sy'n gaeth i'r rheolau.

Yn achos Hendredenny, sef yr enghraifft benodol y cyfeiriodd yr Aelod ati, nid oedd her statudol i benderfyniad Gweinidog Cymru. Mae gan bobl chwe wythnos pryd y cânt fynd i'r Uchel Lys i herio'r penderfyniad hwnnw. Ni chyflwynwyd unrhyw her. Felly, mae'r penderfyniad yn derfynol. Mae materion eraill, fel y dywedodd Delyth Jewell, i'w penderfynu nawr gan yr awdurdod cynllunio lleol, ac rwy'n siŵr y byddan nhw'n cadw mewn cof y materion y mae hi wedi eu codi ac a godwyd gan drigolion lleol.

First Minister, a similar point made by Delyth Jewell. [Interruption.] I hope I'm not causing the crying upstairs. [Interruption.] No, it's not my baby; I hope not anyway. [Laughter.]

Troy House in Monmouth is a grade II listed property, dating back to the seventeenth century, located in the Mitchel Troy ward in Monmouthshire. It's been in a poor state of decline for many years. It's been a hospital at different points in time, it's been a school, and it's currently empty. Monmouthshire County Council approved planning permission to save the building and convert it into flats, but the decision has been overturned by the Welsh Government inspector on the grounds of it being on a flood plain. Now, I know you're probably not going to be able to go into the details of that application, and I'm not asking you to, but if you've got a situation where you've got a grade II listed building that is declining each year, in a serious state of disrepair and there is a plan of some sort on the table to try and restore that building, then there's obviously great concern when the Welsh Government says that that can't go ahead. What can you do? What safeguards can you put into the planning process to make sure that, okay, when issues like this are overturned by the Welsh Government, there is protection in place to make sure that a listed building isn't simply allowed to fall into ruin and be lost to the nation?

Prif Weinidog, pwynt tebyg i'r un a wnaed gan Delyth Jewell. [Torri ar draws.] Rwy'n gobeithio nad fi sy'n achosi'r llefain i fyny'r grisiau. [Torri ar draws.] Na, nid fy mabi i yw ef; gobeithio ddim beth bynnag. [Chwerthin.]

Mae Tŷ Troy yn Nhrefynwy yn eiddo rhestredig gradd II, sy'n dyddio'n ôl i'r ail ganrif ar bymtheg, wedi ei leoli yn ward Llanfihangel Troddi yn Sir Fynwy. Mae wedi bod mewn cyflwr gwael o ddirywiad ers blynyddoedd lawer. Mae wedi bod yn ysbyty ar wahanol adegau, mae wedi bod yn ysgol, ac mae'n wag ar hyn o bryd. Cymeradwyodd Cyngor Sir Fynwy ganiatâd cynllunio i achub yr adeilad a'i droi'n fflatiau, ond mae'r penderfyniad wedi ei wrthdroi gan arolygydd Llywodraeth Cymru ar y sail ei fod ar orlifdir. Nawr, rwy'n gwybod ei bod yn debygol na fyddwch chi'n gallu trafod manylion y cais hwnnw, ac nid wyf i'n gofyn i chi wneud hynny, ond os oes gennych chi sefyllfa lle mae gennych chi adeilad rhestredig gradd II sy'n dirywio bob blwyddyn, mewn cyflwr difrifol a bod cynllun o ryw fath ar y bwrdd i geisio adfer yr adeilad hwnnw, ceir pryder mawr yn amlwg pan fydd Llywodraeth Cymru yn dweud na all hynny ddigwydd. Beth allwch chi ei wneud? Pa gamau diogelu y gallwch chi eu cynnwys yn y broses gynllunio er mwyn sicrhau, iawn, pan fydd materion fel hyn yn cael eu gwrthdroi gan Lywodraeth Cymru, bod amddiffyniad ar waith i sicrhau nad yw adeilad rhestredig ddim ond yn cael ei adael i fynd yn adfail a chael ei golli i'r genedl?

I thank Nick Ramsay, Llywydd, for that important point. I'm familiar, as it happens, with Troy House and I understand the point that he makes about the need to take into account in planning decisions the listed status of buildings of that sort. As he says, in this instance, the Planning Inspectorate made their ruling on the grounds that it was not a suitable building for conversion into flats, because of flooding risk. And, to be clear with Members, Llywydd, the Planning Inspectorate is entirely independent of the Welsh Government. It operates through a set of rules that we lay down, but no Minister ever interferes in a decision that a planning inspector makes. The Minister with planning responsibilities has heard the points that Nick Ramsay has made, and we will look again to make sure that the rules within which the Planning Inspectorate operate take into account the points that have been made about the need to have due regard to the listed status of buildings when making those determinations.FootnoteLink

Diolchaf i Nick Ramsay, Llywydd, am y pwynt pwysig yna. Rwy'n gyfarwydd, fel y mae'n digwydd, â Thŷ Troy ac rwy'n deall y pwynt y mae'n ei wneud am yr angen i ystyried statws rhestredig adeiladau o'r math hwnnw wrth wneud penderfyniadau cynllunio. Fel y dywed, yn yr achos hwn, gwnaeth yr Arolygiaeth Gynllunio ei dyfarniad ar y sail nad oedd yn adeilad addas i'w droi'n fflatiau, oherwydd y perygl o lifogydd. Ac, er mwyn bod yn eglur gyda'r Aelodau, Llywydd, mae'r Arolygiaeth Gynllunio yn gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru. Mae'n gweithredu trwy gyfres o reolau yr ydym ni'n eu gosod, ond nid oes unrhyw Weinidog byth yn ymyrryd mewn penderfyniad y mae arolygydd cynllunio yn ei wneud. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldebau cynllunio wedi clywed y pwyntiau y mae Nick Ramsay wedi eu gwneud, a byddwn yn edrych eto i wneud yn siŵr bod y rheolau y mae'r Arolygiaeth Gynllunio yn gweithredu yn unol â nhw yn ystyried y pwyntiau a wnaed ynghylch yr angen i roi sylw dyledus i statws rhestredig adeiladau wrth wneud y penderfyniadau hynny.FootnoteLink

13:35
Cymoedd Technoleg
Tech Valleys

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y rhaglen Cymoedd Technoleg? OAQ54047

2. Will the First Minister make a statement on the Tech Valleys programme? OAQ54047

I thank Alun Davies for that. Investment in skills, infrastructure and cyber security are amongst the early projects of the Tech Valleys programme. The expert advisory group continues to shape the £100 million that is to be invested over the 10 years of the programme so that we maximise its impact and support emerging technologies.

Diolchaf i Alun Davies am hynna. Mae buddsoddi mewn sgiliau, seilwaith a seiberddiogelwch ymhlith prosiectau cynnar y rhaglen Cymoedd Technoleg. Mae'r grŵp cynghori arbenigol yn parhau i lunio'r £100 miliwn sydd i'w fuddsoddi dros gyfnod 10 mlynedd y rhaglen fel ein bod ni'n sicrhau ei fod yn cael cymaint o effaith â phosibl ac yn cefnogi technolegau sy'n datblygu.

First Minister, the announcement of a £100 million programme of investment in Ebbw Vale, in Blaenau Gwent, in the future of the economy of Blaenau Gwent, was welcomed by people both within the borough and across the Heads of the Valleys. It demonstrates a real commitment from the Welsh Government to the economy of Ebbw Vale and Blaenau Gwent, and it also demonstrates a real vote of confidence in the Heads of the Valleys as a place where we can do business. First Minister, can you outline to us today how you expect to see the Tech Valleys programme developing over the coming years and when you believe the people of Blaenau Gwent will see the benefits of this programme of investment?

Prif Weinidog, croesawyd y cyhoeddiad o raglen fuddsoddi gwerth £100 miliwn yng Nglynebwy, ym Mlaenau Gwent, yn nyfodol economi Blaenau Gwent, gan bobl o fewn y fwrdeistref ac ar draws Blaenau'r Cymoedd. Mae'n dangos ymrwymiad gwirioneddol gan Lywodraeth Cymru i economi Glynebwy a Blaenau Gwent, ac mae hefyd yn dangos bod ffydd gwirioneddol ym Mlaenau'r Cymoedd fel man lle y gallwn gyflawni busnes. Prif Weinidog, a allwch chi amlinellu i ni heddiw sut yr ydych chi'n disgwyl gweld y rhaglen Cymoedd Technoleg yn datblygu dros y blynyddoedd nesaf a phryd yr ydych chi'n credu y bydd pobl Blaenau Gwent yn gweld manteision y rhaglen hon o fuddsoddiad?

Llywydd, I thank the Member for that question. I want to thank him for all the work that he did in bringing the programme to fruition and for the way in which, week after week, he makes sure that the interests of his constituents are always raised here on the floor of the National Assembly. And his constituents will, I think, be glad to know that there is already progress—tangible progress—that they will be able to see across the range of strands that make up that complex programme. He will know of the plan to bring TVR to Ebbw Vale. The Deputy Minister for Economy and Transport recently met with senior executives. The company confirmed real progress in finding new equity investment to support pre-production vehicle development, and the tender process is now complete for refurbishment of the building in Rassau, which is TVR's preferred location for full car production. At the same time, planning permissions are now secured for both the Rhyd y Blew and Lime Avenue sites in Ebbw Vale, with building work to commence this year in both cases. Thales, and the National Digital Exploitation Centre—Thales have already moved to their project office in Ebbw Vale. Bids are now in for the £7 million discovery gateways fund for the Valleys park programme, and decisions on funding are expected imminently. And I know that Alun Davies will be especially interested in the new £1.5 million investment that we have agreed in shared apprenticeships in the Tech Valley area—a vote of confidence not simply in the Heads of the Valleys, but in young people in that area, and our determination to make sure that they have a successful future.

Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Hoffwn ddiolch iddo am yr holl waith a wnaeth i wireddu'r rhaglen ac am y ffordd y mae, wythnos ar ôl wythnos, yn sicrhau bod buddiannau ei etholwyr yn cael eu codi yma bob amser ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. Ac rwy'n credu y bydd ei etholwyr yn falch o wybod bod cynnydd eisoes—cynnydd pendant—y byddan nhw'n gallu ei weld ar draws yr amrywiaeth o elfennau sy'n rhan o'r rhaglen gymhleth honno. Bydd yn gwybod am y cynllun i ddod â TVR i Lynebwy. Cafodd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth gyfarfod yn ddiweddar gydag uwch swyddogion gweithredol. Cadarnhaodd y cwmni gynnydd gwirioneddol o ran dod o hyd i fuddsoddiad ecwiti newydd i gefnogi datblygiad cerbydau cyn-cynhyrchu, ac mae'r broses dendro wedi'i chwblhau erbyn hyn ar gyfer adnewyddu'r adeilad yn Rasa, sef y lleoliad a ffefrir gan TVR ar gyfer cynhyrchu ceir yn llawn. Ar yr un pryd, mae caniatâd cynllunio wedi'i sicrhau erbyn hyn ar gyfer safleoedd Rhyd y Blew a Lime Avenue yng Nglynebwy, a disgwylir i waith adeiladu ddechrau eleni yn y ddau achos. Thales, a'r Ganolfan Ecsbloetio Ddigidol Genedlaethol—mae Thales eisoes wedi symud i'w swyddfa prosiect yng Nglynebwy. Mae ceisiadau wedi eu derbyn erbyn hyn ar gyfer y gronfa pyrth darganfod gwerth £7 miliwn ar gyfer rhaglen Parc y Cymoedd, a disgwylir penderfyniadau ar gyllid yn fuan. A gwn y bydd gan Alun Davies ddiddordeb arbennig yn y buddsoddiad newydd o £1.5 miliwn yr ydym ni wedi cytuno arno mewn rhannu prentisiaeth yn ardal Cymoedd Technoleg—sy'n dangos ffydd nid yn unig ym Mlaenau'r Cymoedd, ond mewn pobl ifanc yn yr ardal honno, a'n penderfyniad i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael dyfodol llwyddiannus.

First Minister, great news to have this big investment in the Blaenau Gwent area. The Tech Valleys strategic plan states its aim of creating 1,500 new jobs over the next 10 years. How will the Welsh Government monitor progress towards meeting the aim, and will the First Minister commit to making an annual report on this project to the Assembly, and to ensure that promised benefits are delivered for the people of Blaenau Gwent, according to the plans?

Prif Weinidog, newyddion gwych i gael y buddsoddiad mawr hwn yn ardal Blaenau Gwent. Mae cynllun strategol y Cymoedd Technoleg yn datgan ei nod o greu 1,500 o swyddi newydd dros y 10 mlynedd nesaf. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro cynnydd tuag at gyflawni'r nod, ac a wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i lunio adroddiad blynyddol ar y prosiect hwn i'r Cynulliad, ac i sicrhau bod y buddiannau a addawyd yn cael eu darparu ar gyfer pobl Blaenau Gwent, yn unol â'r cynlluniau?

I thank the Member for that question. He's right to point to the ambitious number of jobs that we want to create as a result of the Tech Valleys programme. There are construction jobs expected in the coming months, there are the apprenticeships to which I have already referred, and there will be that investment we want to make in the landscape of that valley community in order to make the most of the huge natural assets that it has. Ministers will report here, Llywydd, regularly on the progress of the programme. I'm always glad to answer questions on it, and I know that my colleague Ken Skates reports regularly to Members on how the programme, which is a 10-year programme, with £100 million behind it, is being delivered on the ground. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae e'n iawn i gyfeirio at y nifer uchelgeisiol o swyddi yr ydym ni eisiau eu creu o ganlyniad i'r rhaglen Cymoedd Technoleg. Disgwylir swyddi adeiladu yn y misoedd i ddod, ceir y prentisiaethau yr wyf i eisoes wedi cyfeirio atynt, a bydd y buddsoddiad hwnnw yr ydym ni eisiau ei wneud yn nhirwedd y gymuned honno yn y cymoedd er mwyn manteisio i'r eithaf ar yr asedau naturiol enfawr sydd ganddi. Bydd Gweinidogion yn adrodd yn rheolaidd yn y fan yma, Llywydd, ar hynt y rhaglen. Rwyf i bob amser yn falch o ateb cwestiynau amdani, a gwn fod fy nghyd-Aelod Ken Skates yn adrodd yn rheolaidd i Aelodau ar sut y mae'r rhaglen, sy'n rhaglen 10 mlynedd, â £100 miliwn i'w chefnogi, yn cael ei darparu ar lawr gwlad.

13:40

First Minister, last time I asked you about your plans to boost the economy in former coalfield areas, I specifically asked you about your economic regeneration plans for the Rhondda, and I was disappointed to receive an answer from you that talked a lot about your plans for spending in a constituency in the Gwent valleys but, as far as the Rhondda is concerned, your answer can be paraphrased as 'not much'. Have you since worked out that the Rhondda is not in Gwent? And, if so, what do you plan to do, from a technological perspective, or indeed any other economic regeneration perspective, about the area that has one of the highest numbers of people without decent work in the whole of this country? 

Prif Weinidog, y tro diwethaf i mi eich holi am eich cynlluniau i hybu'r economi yn ardaloedd yr hen feysydd glo, gofynnais i chi'n benodol am eich cynlluniau adfywio economaidd ar gyfer y Rhondda, ac roeddwn i'n siomedig o gael ateb gennych chi a oedd yn sôn llawer am eich cynlluniau ar gyfer gwario mewn etholaeth yng nghymoedd Gwent ond, cyn belled ag y mae'r Rhondda yn y cwestiwn, gellir aralleirio eich ateb fel 'dim llawer'. A ydych chi wedi sylweddoli ers hynny nad yw'r Rhondda yng Ngwent? Ac, os felly, beth ydych chi'n bwriadu ei wneud, o safbwynt technolegol, neu yn wir unrhyw safbwynt adfywio economaidd arall, am yr ardal sydd ag un o'r niferoedd uchaf o bobl heb waith boddhaol yn y wlad gyfan hon?

Well, I thank the Member. I'm not in need of geographical instruction from her. The Tech Valleys programme will be one that, of course, goes beyond the areas that I have referred to in answering the question from the Member who put it to me. Let me give the Member just one example of how the project will go beyond and into her area: we will publish the feasibility report from the project Skyline very soon. The project looked at the possibility of communities managing the landscape that surrounds their town or village, and is focused on three valley communities in Ystradowen, Caerau and Treherbert. That report will provide proposals addressing issues around governance, environmental protection, social inclusion and the sustainability of business models for community stewardship of landscape assets. And I'm quite sure that residents in her constituency are every bit as attached to the area in which they live, keen to take community responsibility for the stewardship of those assets, and the programme will support them in doing so. 

Wel, diolchaf i'r aelod. Nid wyf i angen cyfarwyddyd daearyddol ganddi hi. Bydd y rhaglen Cymoedd Technoleg yn un a fydd, wrth gwrs, yn mynd y tu hwnt i'r ardaloedd yr wyf i wedi cyfeirio atyn nhw wrth ateb y cwestiwn gan yr Aelod a'i ofynnodd i mi. Gadewch i mi roi un enghraifft yn unig i'r Aelod o sut y bydd y prosiect yn mynd y tu hwnt ac i mewn i'w hardal hi: byddwn yn cyhoeddi'r adroddiad o ddichonoldeb o'r prosiect Skyline yn fuan iawn. Ystyriodd y prosiect y posibilrwydd o gymunedau yn rheoli'r dirwedd sy'n amgylchynu eu tref neu bentref, ac mae'n canolbwyntio ar dair cymuned yn y cymoedd yn Ystradowen, Caerau a Threherbert. Bydd yr adroddiad hwnnw yn gwneud cynigion yn mynd i'r afael â materion yn ymwneud â llywodraethu, diogelu'r amgylchedd, cynhwysiant cymdeithasol a chynaliadwyedd modelau busnes ar gyfer stiwardiaeth gymunedol o asedau tirwedd. Ac rwy'n eithaf siŵr bod trigolion yn ei hetholaeth hi yr un mor hoff o'r ardal lle maen nhw'n byw, yn awyddus i gymryd cyfrifoldeb cymunedol am stiwardiaeth yr asedau hynny, a bydd y rhaglen yn eu cynorthwyo i wneud hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.  

Diolch yn fawr, Llywydd. Brif Weinidog, mae gen i hawl i ofyn cwestiwn i chi yn Gymraeg yn y Senedd hon, ond does gan fy nhad, 84 mlwydd oed, ddim hawl i ofyn cwestiwn yn Gymraeg i'w feddyg, neu i'w optegydd, neu i'w fferyllydd neu i'w ddeintydd. Bum mlynedd yn ôl, fe ddywedoch chi yn bersonol taw gwraidd yr achos dros wella'r defnydd o'r Gymraeg mewn gofal sylfaenol yw'r posibilrwydd mai dim ond yn eu hiaith gyntaf y gall cleifion agored i niwed fynegi eu hunain yn llawn. Heddiw, mae pwyllgor trawsbleidiol yn y Senedd, sy'n cynnwys Aelodau Llafur, yn dweud taw ychydig iawn o gynnydd, os o gwbl, mae'r rheoliadau rŷch chi newydd eu cyhoeddi yn ei wneud o ran hawl i bobl yng Nghymru dderbyn gwasanaethau iechyd yn eu dewis iaith. Pam, ar ôl 84 o flynyddoedd, mae fy nhad i yn dal i gael ei drin fel dinesydd eilradd? 

Thank you, Llywydd. First Minister, I have a right to ask you a question in Welsh in this Parliament, but my 84-year-old father doesn’t have a right to ask a question in Welsh to his GP, his optician, his pharmacist or his dentist. Now, five years ago, you said personally that the core of the case for improving the use of the Welsh language in primary care is the possibility that it’s only in their first language that a patient who is vulnerable can express him or herself in full. Today, a cross-party committee of this Senedd, including Labour Members, state that there’s been very little, if any, progress made by the regulations that you’ve just published in terms of giving people in Wales the right to receive health services in the language of their choice. Why, after 84 years, is my father still treated as a second-class citizen?

Wel, a gaf i ddweud, unwaith eto, Llywydd, yn fy marn i, mae cael gwasanaethau yn yr iaith Gymraeg, yn enwedig ym maes iechyd, yn hollbwysig? Dyna pam rŷn ni, yn gynharach, wedi cyhoeddi pethau newydd ddiwedd mis Mai, sy'n estyn y pethau rŷm ni'n eu gwneud yn y maes iechyd i ofal sylfaenol. Wrth gwrs, prosiect tymor hir yw e i dyfu pobl yn y gweithlu sy'n barod a gyda'r sgiliau i roi gwasanaethau trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg. Ond, fel Llywodraeth, rŷm ni wedi bod yn gweithio gyda phobl yn y maes, gyda'r colegau brenhinol, gyda'r byrddau iechyd, i berswadio pobl sy'n gallu rhoi gwasanaethau drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg i wneud hynny i ddechrau, ac i dynnu fwy o bobl i fewn i'r maes.

Ddoe, es i i Brifysgol Aberystwyth. Cwrddais i gyda'r bobl yna. Maen nhw newydd lwyddo i gael yr hawl yn ôl i hyfforddi yn y maes nyrsio, ac mae tyfu pobl sy'n gallu rhoi gwasanaethau yn yr iaith Gymraeg yn rhywbeth sydd yng nghanol eu cynllun nhw. 

So, rŷm ni yn gwneud pethau, ond mae mwy i’w wneud, wrth gwrs. Ond y pwynt sylfaenol yw bod yr hawl sydd gyda phobl i ddefnyddio’r Gymraeg a chael gwasanaethau cyhoeddus trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg yn rhywbeth rŷn ni’n ei gefnogi, wrth gwrs, fel Llywodraeth.

Well, may I say once again, Llywydd, in my view, it is very important to receive services through the medium of Welsh, particularly in the health sector, and that is why we recently published new standards at the end of May, which extend to primary healthcare. Of course, it’s a long-term project to grow people within the workforce who are ready and have the skills to deliver those services through the medium of Welsh. But, as a Government, we’ve been working with people in the field, with the royal colleges, with the health boards, to persuade people who are ready and able to deliver services through the medium of Welsh to do so in the first place, and also to attract more people into the field.

Yesterday, I visited the university at Aberystwyth and I met with people there who have just succeeded in securing again the right to train in the field of nursing, and developing people who are able to deliver services through the medium of Welsh is a central part of their work.

So, we are making progress, but there's more to be done, of course. But the fundamental point is that people have the right to use the Welsh language and to receive public services through the medium of Welsh, and it's something that we support, naturally, as a Government. 

13:45

Ond, Brif Weinidog, roeddech chi eich hunain wedi adnabod hwn fel gwagle enfawr bum mlynedd yn ôl. Ble ŷch chi wedi bod? Mae’r pwyllgor ei hunan yn dweud rŷn ni’n dal i fod yr un mor bell i ffwrdd o gyflawni’r lefel dewis iaith cydradd ag yr oedden ni ar ddechrau’r Cynulliad hwn. Does dim symud ymlaen o gwbl.

Ac a gaf i droi at fater arall sydd yn greiddiol bwysig o ran dyfodol yr iaith, sef cyflogaeth? Yn yr ardaloedd lle mae’r Gymraeg yn iaith gymunedol, ymhlith y cyflogwyr mwyaf yw’n prifysgolion ni, ac rŷn ni wedi clywed yn ddiweddar am y problemau ariannol dybryd sydd yn y Drindod Dewi Sant ac ym Mangor. Nawr, yn y gorffennol, pan rŷn ni wedi codi problemau mewn prifysgolion unigol, mae eich Llywodraeth chi wedi dweud, ‘Wel, sefydliadau annibynnol ŷn nhw—dŷn ni ddim yn gallu ymyrryd’. O ystyried pa mor ddifrifol nawr ydy’r creisis ariannol o fewn y sector, a allaf i ofyn ichi gadarnhau a fyddech chi, fel mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wedi datgan, yn gadael i sefydliad prifysgol yng Nghymru fynd i’r wal?

But, Minister, you yourself have identified this as a huge vacuum five years ago. Where have you been? The committee itself says that we are still as far away from delivering equality in terms of language choice as we were at the beginning of this Assembly. There's been no progress.

And may I turn to another issue that is centrally important to the future of the language, namely employment? In those areas where the Welsh language is the community language, among the major employers are our universities, and we have heard recently about the grave financial problems at Trinity Saint David and at Bangor. Now, in the past, when we have raised problems within individual universities, your Government has said, 'Well, they're independent organisations and we can't intervene.' Given how grave the situation is now and how grave the financial crisis is within the sector, could I ask you to confirm whether you, as the UK Government has declared, would allow a university institution in Wales to go bust?

Well, Llywydd, I want to go back to the first point the Member raised because I don't agree with him at all that there has been no progress in relation to the provision of Welsh language services in the health sector. It's one, I think, of the really heartening things that has changed in the last decade that when I go into hospitals in any part of Wales now I see members of staff wearing visible signs that tell you that they are able and prepared to provide a service through the medium of Welsh. We have to encourage those people, we have to support those people, we have to find more of them, of course, but it doesn't help the cause of doing that to act as though those people who have been part of the real effort through the 'Mwy na geiriau' programme—if we dismiss their efforts and act as though nothing at all has been achieved. A great deal has been achieved. The position is very different to what it was. That isn't to say, and particularly in areas like psychiatry, that there isn't a lot more that we want to do, but we bring about improvement by encouraging people who are willing to be part of that effort rather than dismissing their efforts as though they had made no difference.

Now, when my colleague the education Minister says to Members that higher education institutions are independent bodies, they have to be that. It is simply not right that we should ever seek to interfere in the decisions that they make. As a Government, we have worked hard to sustain the sector here in Wales. We've worked with the sector in order to be able to do that. That's why I was, when I went to Aberystwyth yesterday, determined to meet with the vice-chancellor and her colleagues to hear about the work that they are doing and what we can do to support them in their efforts. It's why the education Minister met with the Higher Education Funding Council for Wales earlier today in order to carry on that effort. We understand that there are challenges. Of course there are challenges, a decade into austerity, in every part of what the public service tries to achieve in Wales, and higher education is no different. But the difference between the higher education sector in England and that in Wales is that we work with the sector with the aim always of supporting it rather than simply saying that market forces will apply and that those who go to the wall will go to the wall regardless.

Wel, Llywydd, hoffwn i fynd yn ôl at y pwynt cyntaf a gododd yr Aelod oherwydd nid wyf i'n cytuno ag ef o gwbl na fu unrhyw gynnydd o ran y ddarpariaeth o wasanaethau Cymraeg yn y sector iechyd. Credaf ei fod yn un o'r pethau gwirioneddol galonogol sydd wedi newid yn ystod y degawd diwethaf fy mod i erbyn hyn, pan fyddaf i'n mynd i ysbytai mewn unrhyw ran o Gymru, yn gweld aelodau o staff yn gwisgo arwyddion amlwg sy'n dweud wrthych eu bod nhw'n gallu ac yn barod i ddarparu gwasanaeth trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae'n rhaid i ni annog y bobl hynny, mae'n rhaid i ni gefnogi'r bobl hynny, mae'n rhaid i ni ddod o hyd i fwy ohonyn nhw, wrth gwrs, ond nid yw'n helpu'r achos o wneud hynny i ymddwyn fel pe byddai'r bobl hynny sydd wedi bod yn rhan o'r ymdrech wirioneddol drwy'r rhaglen 'Mwy na geiriau'—os byddwn ni'n diystyru eu hymdrechion ac yn ymddwyn fel pe na byddai dim o gwbl wedi ei gyflawni. Mae llawer iawn wedi ei gyflawni. Mae'r sefyllfa'n wahanol iawn i sut yr oedd hi. Nid yw hynny'n golygu, ac yn enwedig mewn meysydd fel seiciatreg, nad oes llawer mwy yr ydym ni eisiau ei wneud, ond rydym ni'n sicrhau gwelliant trwy annog pobl sy'n barod i fod yn rhan o'r ymdrech honno yn hytrach na diystyru eu hymdrechion fel pe na bydden nhw wedi gwneud unrhyw wahaniaeth.

Nawr, pan fydd fy nghyd-Aelod y Gweinidog addysg yn dweud wrth yr Aelodau bod sefydliadau addysg uwch yn gyrff annibynnol, mae'n rhaid iddyn nhw fod yn hynny. Mae'n gwbl amhriodol y dylem ni fyth geisio ymyrryd yn y penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi gweithio'n galed i gynnal y sector yma yng Nghymru. Rydym ni wedi gweithio gyda'r sector er mwyn gallu gwneud hynny. Dyna pam yr oeddwn i'n benderfynol, pan euthum i Aberystwyth ddoe, o gyfarfod â'r is-ganghellor a'i chydweithwyr i glywed am y gwaith y maen nhw'n ei wneud a'r hyn y gallwn ni ei wneud i'w cynorthwyo yn eu hymdrechion. Dyma pam y cyfarfu'r Gweinidog addysg â Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn gynharach heddiw er mwyn parhau â'r ymdrech honno. Rydym ni'n deall bod heriau. Wrth gwrs bod heriau, ar ôl degawd o gyni cyllidol, ym mhob rhan o'r hyn y mae'r gwasanaeth cyhoeddus yn ceisio ei gyflawni yng Nghymru, ac nid yw addysg uwch yn ddim gwahanol. Ond y gwahaniaeth rhwng y sector addysg uwch yn Lloegr a'r un yng Nghymru yw ein bod ni'n gweithio gyda'r sector gyda'r nod bob amser o'i gefnogi yn hytrach na dim ond dweud y bydd grymoedd y farchnad yn berthnasol ac y bydd y rhai sy'n mynd i'r wal yn mynd i'r wal beth bynnag.

Bydd nifer o bobl yn teimlo’n anniddig iawn, yn arbennig, wrth weld prifysgolion yng Nghymru’n diswyddo cannoedd o staff tra ar yr un pryd yn talu cyflogau i’w is-gangellorion, sydd, yn ôl ffigurau diweddaraf HEFCW, yn ennill £254,000 ar gyfartaledd. Nawr, tu allan i’r sector prifysgolion, mae cyflog prif weithredwr Banc Datblygu Cymru ymhlith yr uchaf yn y sector cyhoeddus—hynny yn adlewyrchu, am wn i, pwysigrwydd y rôl. Yn wyneb hynny, allwch chi ddweud pam ŷch chi, fel Llywodraeth, fel mater o bolisi, wedi gosod cynsail wrth gytuno i ddeiliad y swydd ymgymryd â rôl anweithredol cyflogedig tu hwnt i’w waith llawn amser yn y banc?

Many people will feel particularly uncomfortable in seeing universities in Wales making hundreds of staff redundant while at the same time paying salaries to their vice-chancellors, who, according to the latest HEFCW figures, earn £254,000 on average. Now, outwith the university sector, the salary of the chief executive of the Development Bank of Wales is among the highest in the public sector, and that, I suppose, reflects the importance of the role. In light of that, can you tell us why you, as a Government, as a matter of policy, have set a precedent in agreeing that the post holder can undertake a non-executive employed position beyond his full-time employment in the bank?

Well, Llywydd, let me say that I am not in favour of those who are paid at the top of our public services being paid at levels that separate them from the rest of their workforce. It's why the Welsh Government has a ratio that's amongst the narrowest in all public sector bodies in Wales between what is paid at the top of the range and those people who are paid less in our public service itself. That is true in the higher education sector as well, although the decisions that are made about the salaries of vice-chancellors are absolutely not decisions made by Ministers, nor should they be interfered with by Ministers.

There are sectors where the public sector now operates where you are in a competitive market. That is true in the health service, we know, where scarce people have to be found to come to work in Wales. It's why we offer to our GPs—and in parts of Wales that the Member himself represents—additional finance and funding to get people to come and work in parts of Wales where otherwise we would not be able to attract people. It is just inevitable—we may not like it, but it is inevitable that where public services are competing for scarce resources and people who can choose wherever they want to go and work, the amount we pay them becomes part of the way in which we have to find ways of bringing people to discharge these really important responsibilities.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddweud nad wyf i o blaid y rhai sy'n cael eu talu ar frig ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu talu ar lefelau sy'n eu gwahanu oddi wrth weddill eu gweithlu. Dyna pam mae gan Lywodraeth Cymru gymhareb sydd ymhlith y culaf yn holl gyrff sector cyhoeddus Cymru rhwng yr hyn sy'n cael ei dalu ar frig yr ystod a'r bobl hynny sy'n cael llai o dâl yn ein gwasanaeth cyhoeddus ei hun. Mae hynny'n wir yn y sector addysg uwch hefyd, er nad yw'r penderfyniadau sy'n cael eu gwneud am gyflogau is-gangellorion yn benderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Weinidogion, ac ni ddylai Gweinidogion ymyrryd â nhw ychwaith.

Ceir sectorau lle mae'r sector cyhoeddus yn gweithredu erbyn hyn lle'r ydych chi mewn marchnad gystadleuol. Mae hynny'n wir yn y gwasanaeth iechyd, fel y gwyddom, lle mae'n rhaid dod o hyd i bobl brin i ddod i weithio yng Nghymru. Dyma pam yr ydym ni'n cynnig i'n meddygon teulu—ac mewn rhannau o Gymru y mae'r Aelod ei hun yn eu cynrychioli—cyllid ychwanegol a chyllid i gael pobl i ddod i weithio mewn rhannau o Gymru lle na fyddem ni'n gallu denu pobl fel arall. Mae'n gwbl anochel—efallai nad ydym ni'n ei hoffi, ond mae'n anochel pan fo gwasanaethau cyhoeddus yn cystadlu am adnoddau prin a phobl sy'n gallu dewis ble bynnag y maen nhw eisiau mynd i weithio, bod y swm yr ydym ni'n ei dalu iddyn nhw yn dod yn rhan o'r ffordd y mae'n rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd o ddod â phobl i gyflawni'r cyfrifoldebau gwirioneddol bwysig hyn.

13:50

Diolch, Llywydd. First Minister, do you believe that healthcare services in Wales are meeting the needs of our young people?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod gwasanaethau gofal iechyd yng Nghymru yn diwallu anghenion ein pobl ifanc?

I think that health services in Wales meet the needs of all our people to an extent that people beyond Wales regard as remarkable. Of course, that does not mean—and no doubt the Member's about to offer me an example of where there are things that we would like to see done better. Health services and young people have often been a struggle. There is long-standing research that tells you that a GP, for example, will spend less time with somebody under 20 than any other person that they see. So, making sure that the health service is properly geared to understand and meet the needs of young people is something that has been a long-term issue in health inequalities, and there will be examples, I've no doubt, of where there is more we would wish to do.

Rwy'n credu bod gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn diwallu anghenion ein holl bobl i'r graddau y mae pobl y tu hwnt i Gymru yn ei ystyried yn rhyfeddol. Wrth gwrs, nid yw hynny'n golygu—ac rwy'n siŵr bod yr Aelod ar fin cynnig enghraifft i mi lle ceir pethau y byddem ni'n hoffi eu gweld yn cael eu gwneud yn well. Mae gwasanaethau iechyd a phobl ifanc yn aml wedi bod yn frwydr. Ceir gwaith ymchwil hirsefydlog sy'n dweud wrthych chi y bydd meddyg teulu, er enghraifft, yn treulio llai o amser gyda rhywun dan 20 nag unrhyw un arall y mae'n ei weld. Felly, mae gwneud yn siŵr bod y gwasanaeth iechyd wedi ei drefnu'n briodol i ddeall a diwallu anghenion pobl ifanc yn rhywbeth sydd wedi bod yn broblem hirdymor o ran anghydraddoldebau iechyd, a bydd enghreifftiau, does dim dwywaith, o ble mae mwy y byddem ni'n dymuno ei wneud.

The First Minister's absolutely right: there are things that can be done better because there are concerns in Wales that there are currently only two child and adolescent mental health services centres open to young people in Wales, only offering a total of 27 beds. Now, the third sector has had their capacity reduced to 12 beds from 24, but due to concerns with standards at the centre back in July last year, Welsh patients were removed and the centre now only takes patients from England. As these centres are currently operating under restricted capacity or have admission restrictions in place, the child and adolescent mental health services centres in Wales are not effectively meeting the needs of high-risk patients. Some patients from Wales are being treated out-of-area, adding an additional burden on them and their families. Now, this limited capacity was actually raised back in 2013, and yet it seems to me that no progress has been made. Surely, First Minister, you agree with me that this is totally unacceptable. Can you therefore tell us what steps are you going to take to resolve this specific situation?

Mae'r Prif Weinidog yn hollol gywir: mae pethau y gellir eu gwneud yn well oherwydd mae pryderon yng Nghymru mai dim ond dwy ganolfan gwasanaethau iechyd meddwl i blant a'r glasoed sydd ar agor i bobl ifanc yng Nghymru, yn cynnig cyfanswm o 27 gwely yn unig. Nawr, lleihawyd capasiti'r trydydd sector i 12 o welyau o 24, ond oherwydd pryderon ynghylch safonau yn y ganolfan yn ôl ym mis Gorffennaf y llynedd, symudwyd cleifion o Gymru oddi yno ac erbyn hyn dim ond cleifion o Loegr y mae'r ganolfan yn eu derbyn. Gan fod y canolfannau hyn yn gweithredu o dan gyfyngiad ar hyn o bryd neu fod ganddynt gyfyngiadau derbyn ar waith, nid yw'r canolfannau gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yng Nghymru yn diwallu anghenion cleifion risg uchel yn effeithiol. Mae rhai cleifion o Gymru yn cael eu trin y tu allan i'r ardal, gan ychwanegu baich ychwanegol arnyn nhw a'u teuluoedd. Nawr, codwyd y capasiti cyfyngedig hwn yn ôl yn 2013, ac eto mae'n ymddangos i mi nad oes unrhyw gynnydd wedi ei wneud. Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, eich bod chi'n cytuno â mi bod hyn yn gwbl annerbyniol. A allwch chi ddweud wrthym ni felly pa gamau yr ydych chi'n mynd i'w cymryd i ddatrys y sefyllfa benodol hon?

Well, Llywydd, as it happens, I don't agree with the Member. I take a very different view to the one, I think, I've heard him say about the need for tier 4 services in child and adolescent mental health. I definitely don't agree that we need more centres. What we need is to minimise the number of young people who end up needing a service of that sort. So, for me, the test of success is not that we have more beds that we need to take young people into, but that we have more community services, more crisis intervention services, and that we are able to move young people down the escalator of intervention.

So, I am very comfortable that we have a centre in north Wales and a centre in south Wales at Tŷ Llidiard. I think it was exactly the right decision to withdraw Welsh patients from the third centre to which the Member refers because that service was not fit-for-purpose and did not meet the needs of young people. The number of young people from Wales who we place outside Wales is falling. It's been falling over recent years, and I want to see it fall further, because while I'm willing to accept that there will be a small number of children from Wales whose needs are so exceptional and so significant that you have to find a service so specialist that a population of 3 million people cannot support it, I want to see as many young people from Wales looked after closer to their families and closer to their homes. That means bringing back children who are looked after in England to tier 4 services, and it means moving tier 4 services for young people in Wales back into the community and closer to people's homes.

So, I agree it's a really important area, and it's very good to have a chance to discuss it on the floor of the Assembly, but my solution to it is the opposite of the Member's solution—not adding more beds and putting more resource there, it's pulling people, de-escalating, strengthening community services and using those 27 beds only when we're certain that that is essential.

Wel, Llywydd, fel mae'n digwydd, nid wyf i'n cytuno â'r Aelod. Mae gen i farn wahanol iawn i'r un, rwy'n credu, fy mod i wedi ei glywed yn ei ddweud am yr angen am wasanaethau haen 4 ym maes iechyd meddwl plant a'r glasoed. Yn sicr nid wyf i'n cytuno bod angen mwy o ganolfannau arnom ni. Yr hyn sydd ei angen arnom ni yw sicrhau bod cyn lleied â phosibl o bobl ifanc sydd angen gwasanaeth o'r math hwnnw. Felly, i mi, nid bod â mwy o welyau yr ydym ni angen mynd â phobl ifanc iddyn nhw yw'r prawf o lwyddiant, ond bod gennym ni fwy o wasanaethau cymunedol, mwy o wasanaethau ymyrryd mewn argyfwng, a'n bod ni'n gallu symud pobl ifanc i lawr y raddfa ymyrraeth.

Felly, rwy'n gyfforddus iawn bod gennym ni ganolfan yn y gogledd a chanolfan yn y de yn Nhŷ Llidiard. Credaf mai'r penderfyniad cywir oedd tynnu cleifion o Gymru o'r drydedd ganolfan y mae'r Aelod yn cyfeirio ati gan nad oedd y gwasanaeth hwnnw yn addas i'w ddiben ac nad oedd yn diwallu anghenion pobl ifanc. Mae nifer y bobl ifanc o Gymru yr ydym ni'n eu lleoli y tu allan i Gymru yn gostwng. Mae wedi bod yn gostwng dros y blynyddoedd diwethaf, a hoffwn ei weld yn gostwng ymhellach, oherwydd er fy mod i'n fodlon derbyn y bydd nifer fach o blant o Gymru y mae eu hanghenion mor eithriadol ac mor sylweddol fel bod yn rhaid i chi ddod o hyd i wasanaeth mor arbenigol na all poblogaeth o 3 miliwn o bobl ei gynnal, rwyf i eisiau gweld cymaint â phosibl o bobl ifanc o Gymru yn derbyn gofal yn nes at eu teuluoedd ac yn nes at eu cartrefi. Mae hynny'n golygu dychwelyd plant sy'n derbyn gofal yn Lloegr i wasanaethau haen 4, ac mae'n golygu symud gwasanaethau haen 4 i bobl ifanc yng Nghymru yn ôl i'r gymuned ac yn nes at gartrefi pobl.

Felly, rwy'n cytuno ei fod yn faes gwirioneddol bwysig, ac mae'n dda iawn cael cyfle i'w drafod ar lawr y Cynulliad, ond mae fy ateb i iddo yn llwyr i'r gwrthwyneb i ateb yr Aelod—nid ychwanegu mwy o welyau a rhoi mwy o adnoddau yno, mae'n golygu tynnu pobl, dad-ddwysáu, cryfhau gwasanaethau cymunedol a defnyddio'r 27 o welyau hynny dim ond pan fyddwn ni'n sicr bod hynny'n hanfodol.

13:55

But surely we should be providing services here in Wales for those young people and we should be offering a wide range of services, including beds as well. So, surely, First Minister, you've got to accept that.

Now, further concerns have been raised around patient waiting times with me. A recent Healthcare Inspectorate Wales report found that an average of 57 per cent of patients waited no longer than four weeks. However, the inspectorate states that the majority of patients are waiting between four to 26 weeks for their first appointment. Now, a community health council report, which you're looking to scrap, has warned that young people would only feel that they would be seen if they committed a serious suicide attempt. A further report warned that accident and emergency departments are becoming the default option for cases of overdose and self-harm because of difficulties accessing support from a CAMHS centre or primary care.

Do you think that now is the right time to be scrapping CHCs, which are trusted by patients, and replacing them with national citizen voice bodies that might not feel they can be critical of the Welsh Government or the health boards as they will be appointed by you, funded by you and then won't want to be sacked by you? How will your citizen voice bodies speak up for patients, and especially these young people, at a time when they need it the most?

Ond does bosib na ddylem ni fod yn darparu gwasanaethau yma yng Nghymru i'r bobl ifanc hynny a dylem ni fod yn cynnig amrywiaeth eang o wasanaethau, gan gynnwys gwelyau hefyd. Felly, yn sicr, Prif Weinidog, mae'n rhaid i chi dderbyn hynny.

Nawr, codwyd pryderon pellach ynghylch amseroedd aros cleifion gyda mi. Canfu adroddiad diweddar gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru bod cyfartaledd o 57 y cant o gleifion wedi aros dim mwy na phedair wythnos. Fodd bynnag, mae'r arolygiaeth yn nodi bod y rhan fwyaf o gleifion yn aros rhwng pedair a 26 wythnos am eu hapwyntiad cyntaf. Nawr, mae adroddiad gan gyngor iechyd cymuned, yr ydych chi'n bwriadu ei ddiddymu, wedi rhybuddio bod pobl ifanc ddim ond yn teimlo y bydden nhw'n cael eu gweld pe bydden nhw'n gwneud ymgais ddifrifol i gyflawni hunanladdiad. Rhybuddiodd adroddiad arall bod adrannau damweiniau ac achosion brys yn troi'n ddewis diofyn ar gyfer achosion o orddosio a hunan-niweidio oherwydd anawsterau o ran cael gafael ar gymorth gan Ganolfan CAMHS neu ofal sylfaenol.

A ydych chi'n credu mai dyma'r adeg iawn i ddiddymu cynghorau iechyd cymuned, y mae cleifion yn ymddiried ynddynt, a'u disodli gyda chyrff llais dinasyddion cenedlaethol efallai na fyddent yn teimlo y gallan nhw fod yn feirniadol o Lywodraeth Cymru na'r byrddau iechyd gan mai chi fydd yn eu penodi, yn eu hariannu ac na fyddan nhw eisiau cael eu diswyddo gennych chi? Sut y bydd eich cyrff llais dinasyddion yn siarad ar ran cleifion, ac yn enwedig y bobl ifanc hyn, ar adeg pan fo arnyn nhw fwyaf ei angen ?

Well, Llywydd, CHCs are funded by the Welsh Government. Every criticism that he's just made could be equally levied at them, and, absolutely, those arrangements have not prevented CHCs from speaking up on behalf of patients.

What we are aiming to do is to strengthen the citizen's voice in the Welsh NHS. The body that we are proposing will be entirely independent of Government and it will operate—and this is crucial in relation to the question that the Member asked me in the second of his questions—across the health and social care boundary, which CHCs don't. CHCs only operate within the health service. And the young people that he referred to—and I'm grateful to him for highlighting those issues this afternoon—those young people rely on services that are provided both by the health service and very often through social services departments as well. And the new organisation will be able to speak up for those young people across that whole spectrum in a way that the current system cannot. It is entirely designed to be properly independent, to be able to make whatever points it wants to make, and those proposals, Llywydd, are now here on the floor of the Assembly for Members to scrutinise. There will be a Stage 1 inquiry in front of committee, where witnesses can be called. I look forward to Members being able to explore all aspects of the Bill, including looking at how these proposals strengthen independence, strengthen patient voice, and extend it beyond the boundaries within which it is currently confined. I think we'll do a very good job on behalf of patients and young people too.

Wel, Llywydd, mae cynghorau iechyd cymuned yn cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru. Gellid cyfeirio pob beirniadaeth y mae newydd ei gwneud atynt hwythau yn yr un modd, ac, yn sicr, nid yw'r trefniadau hynny wedi atal cynghorau iechyd cymuned rhag siarad ar ran cleifion.

Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw cryfhau llais y dinesydd yn GIG Cymru. Bydd y corff yr ydym ni'n ei gynnig yn gwbl annibynnol ar y Llywodraeth, a bydd yn gweithredu—ac mae hyn yn hollbwysig o ran y cwestiwn a ofynnodd yr Aelod i mi yn yr ail o'i gwestiynau—ar draws y ffin iechyd a gofal cymdeithasol, nad yw cynghorau iechyd cymuned yn ei wneud. Dim ond o fewn y gwasanaeth iechyd y mae cynghorau iechyd cymuned yn gweithredu. Ac mae'r bobl ifanc y cyfeiriodd atynt—ac rwy'n ddiolchgar iddo am dynnu sylw at y materion hynny y prynhawn yma—mae'r bobl ifanc hynny'n dibynnu ar wasanaethau a ddarperir gan y gwasanaeth iechyd ac yn aml iawn drwy adrannau gwasanaethau cymdeithasol hefyd. A bydd y sefydliad newydd yn gallu siarad ar ran y bobl ifanc hynny ar draws y sbectrwm cyfan mewn modd na all y system bresennol ei wneud. Mae wedi ei lunio'n gyfan gwbl i fod yn gwbl annibynnol, i allu gwneud pa bynnag bwyntiau y mae'n dymuno eu gwneud, ac mae'r cynigion hynny, Llywydd, yma ar lawr y Cynulliad erbyn hyn i Aelodau graffu arnynt. Bydd ymchwiliad cam 1 gerbron y pwyllgor, lle gellir galw tystion. Edrychaf ymlaen at weld yr Aelodau'n gallu archwilio pob agwedd ar y Bil, gan gynnwys ystyried sut y mae'r cynigion hyn yn cryfhau annibyniaeth, yn cryfhau llais y claf, ac yn ei ymestyn y tu hwnt i'r ffiniau y mae wedi ei gyfyngu oddi mewn iddynt ar hyn o bryd. Rwy'n credu y byddwn ni'n gwneud gwaith da iawn ar ran cleifion a phobl ifanc hefyd.

Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

This weekend, the South Wales Argus ran the headline:

'TRAFFIC is queuing and there are heavy delays on…the M4 around Newport.'

As they tweeted it, I suggested they might want to make it their pinned tweet in future. On this occasion, the AA reported that there were severe delays, with an average speed of 15 mph. The AA then said:

'there has not been an accident…the queues are the result of "usual traffic heading to Brynglas Tunnel".'

First Minister, by breaking your manifesto pledge to build a relief road for the M4, aren't you saying that Wales is closed for business under Labour?

Y penwythnos hwn, ymddangosodd y pennawd canlynol yn y South Wales Argus:

Mae traffig yn ciwio a cheir oediadau difrifol ar...yr M4 o amgylch Casnewydd.

Wrth iddyn nhw ei drydar, awgrymais efallai y bydden nhw'n hoffi rhoi'r neges ar frig eu tudalen yn y dyfodol. Ar yr achlysur hwn, adroddodd yr AA bod oediadau difrifol, gyda chyflymder cyfartalog o 15 mya. Yna dywedodd yr AA:

ni fu damwain...mae'r ciwiau'n ganlyniad i draffig arferol tuag at Dwnnel Bryn-glas.

Prif Weinidog, trwy dorri eich addewid maniffesto i adeiladu ffordd liniaru ar gyfer y M4, onid ydych chi'n dweud bod Cymru ar gau i fusnes o dan Lafur?

14:00

Well, those people will be very glad, Llywydd, that they don't now have to wait five years and more for a solution to the difficulties that they faced, because my decision is not a decision that is not about addressing the difficulties that exist around the Brynglas tunnel, it is about finding alternative ways of addressing those problems, of addressing them far sooner than an M4 relief road ever would have done. I look forward to meeting Lord Burns tomorrow, who will chair the group that we have now set up to deliver those rapid ideas that will make a difference at the Brynglas tunnel. I think that will do far more for the people to which the Member referred, and I am determined to go on working with local representatives from the Newport area, including the city council, to make sure that we now move ahead, look to the future, find new solutions and address the issues that are there to be addressed.

Wel, bydd y bobl hynny'n falch iawn, Llywydd, nad oes yn rhaid iddyn nhw aros nawr am bum mlynedd a mwy am ateb i'r anawsterau a wynebwyd ganddynt, gan nad yw fy mhenderfyniad yn benderfyniad sy'n ymwneud â mynd i'r afael â'r anawsterau sy'n bodoli o gwmpas twnnel Bryn-glas, mae'n ymwneud â dod o hyd i ffyrdd amgen o fynd i'r afael â'r problemau hynny, o fynd i'r afael â nhw ynghynt o lawer nag y byddai ffordd liniaru i'r M4 erioed wedi ei wneud. Edrychaf ymlaen at gyfarfod â'r Arglwydd Burns yfory, a fydd yn cadeirio'r grŵp yr ydym ni bellach wedi ei sefydlu i gyflwyno'r syniadau cyflym hynny a fydd yn gwneud gwahaniaeth yn nhwnnel Bryn-glas. Rwy'n credu y bydd hynny'n gwneud llawer mwy i'r bobl y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw, ac rwy'n benderfynol o barhau i weithio gyda chynrychiolwyr lleol o ardal Casnewydd, gan gynnwys cyngor y ddinas, i wneud yn siŵr ein bod ni'n symud ymlaen nawr, yn edrych tua'r dyfodol, yn dod o hyd i atebion newydd ac yn mynd i'r afael â'r materion sydd yno i fynd i'r afael â nhw.

That's not what you promised in your manifesto, is it?

The Minister behind you, Lee Waters, says that it's a bit of a cliché to suggest that Wales is closed for business—[Interruption.]

It is not what you put in your manifesto. It said—Labour manifesto—

'We will deliver a relief road for the M4'.

Nid dyna a addawyd gennych chi eich maniffesto, nage?

Mae'r Gweinidog y tu ôl i chi, Lee Waters, yn dweud ei fod yn dipyn o ystrydeb i awgrymu bod Cymru ar gau i fusnes—[Torri ar draws.]

Nid dyna wnaethoch chi ei roi yn eich maniffesto. Roedd yn dweud—maniffesto Llafur—

Byddwn yn cyflwyno ffordd liniaru ar gyfer yr M4.

You haven't done it—you've broken your promise.

Nid ydych chi wedi gwneud hynny—rydych chi wedi torri eich addewid.

—I can't hear the question; I don't think the First Minister can. Can you continue with your question in some silence?

—nid wyf i'n gallu clywed y cwestiwn; nid wyf i'n credu bod y Prif Weinidog yn gallu. A allwch chi barhau â'ch cwestiwn mewn rhywfaint o ddistawrwydd?

So, what Lee Waters says was a cliché were not my words—it was the Confederation of British Industry Wales director Ian Price who said this cancellation

'sends the message that Wales is not open for business.'

'Economic growth will be stifled, confidence in the region will weaken and the cost of an eventual relief road will rise'.

Now, I don't often quote Welsh Secretary Alan Cairns, but I agree with him that this decision was hugely disappointing and a 'dark day' for Wales.

It was also the Secretary of State that we had to rely on to find anything out about what was going on with the inquiry and the report, finding out, actually, that the decision was a positive one from the inspector some weeks before Welsh Government told us. Now, does the First Minister not recognise that it was you who closed off effective debate about this report when it might actually have made a difference, by keeping it secret for several months while you were making your own decision? And is the UK Government not correct on the fundamental point that, were it not for 20 years of Labour-led devolution, this road would now be built?

Felly, nid fy ngeiriau i oedd yr hyn y mae Lee Waters yn ei ddweud oedd yn ystrydeb—cyfarwyddwr Cydffederasiwn Diwydiant Prydain Cymru Ian Price a ddywedodd bod y diddymiad hwn

yn cyfleu'r neges nad yw Cymru ar agor i fusnes.

Bydd twf economaidd yn cael ei lethu, bydd ffydd yn y rhanbarth yn gwanhau a bydd cost ffordd liniaru yn y pen draw yn codi.

Nawr, nid wyf i'n dyfynnu Ysgrifennydd Cymru Alan Cairns yn aml, ond rwy'n cytuno ag ef bod y penderfyniad hwn yn hynod siomedig ac yn ddiwrnod tywyll i Gymru.

Yr Ysgrifennydd Gwladol y bu'n rhaid i ni ddibynnu arno hefyd i ddarganfod unrhyw beth am yr hyn a oedd yn digwydd gyda'r ymchwiliad a'r adroddiad, gan ganfod, mewn gwirionedd, bod y penderfyniad yn un cadarnhaol gan yr arolygydd rai wythnosau cyn i Lywodraeth Cymru ein hysbysu. Nawr, a yw'r Prif Weinidog yn cydnabod mai chi roddodd derfyn ar ddadl effeithiol ar yr adroddiad hwn pan allai fod wedi gwneud gwahaniaeth mewn gwirionedd, trwy ei gadw'n gyfrinach am rai misoedd tra'r oeddech chi'n gwneud eich penderfyniad eich hun? Ac onid yw Llywodraeth y DU yn gywir ar y pwynt sylfaenol y byddai'r ffordd hon yn cael ei hadeiladu nawr oni bai am 20 mlynedd o ddatganoli o dan arweinyddiaeth Llafur?

Well, Llywydd, I don't know if there is a great deal to be learnt from the Member on manifestos. He stood for the Conservative Party on a manifesto; he abandoned that in an instant. He stood for the UKIP party on a manifesto; he walked away from that. I don't think there are any lessons anybody here is ever likely to take from him on the subject of staying true to things that you stood for in an election.

As far as the CBI is concerned, I was very pleased to meet with the chief executive of the CBI, the Federation of Small Businesses and the Trades Union Congress last week to talk exactly about the decision that has been made, and I want to thank them for the way in which they came to that meeting in an entirely constructive spirit. They came wanting to contribute to the new pool of ideas that are there to address the difficulties that are faced at the Brynglas tunnel. They came to say how keen they were to participate in the group that will now be established to come up with those solutions. I think it's hard to imagine a greater contrast between the constructive spirit in which the CBI and other colleagues came to that table and the carping tone that we have been offered by the Member again this afternoon.

He has no grasp at all of the way in which decisions are made in Government; he has no grasp at all of the proprieties that have to be observed in making those decisions. I am entirely comfortable that, in this case, the decision was properly made, respected the rules within which that decision had to be made, and that the decision that is now made is something that we need to gather round, get on with and make sure that we have solutions that we can put into place far more quickly than a relief road would ever have brought for people in Newport and the difficulties that I've said every time I've been asked I recognise are there and need to be solved.

Wel, Llywydd, wn i ddim a oes llawer i'w ddysgu gan yr aelod am faniffestos. Safodd dros y Blaid Geidwadol ar sail maniffesto; cefnodd ar hwnnw yn syth. Safodd dros blaid UKIP ar sail maniffesto; cefnodd ar hwnnw. Nid wyf i'n credu bod unrhyw wersi y mae neb yma fyth yn debygol o'u cymryd ganddo ef ar y pwnc o aros yn driw i bethau y gwnaethoch chi sefyll ar eu sail mewn etholiad.

O ran Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, roeddwn i'n falch iawn o gyfarfod â phrif weithredwr Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, Ffederasiwn y Busnesau Bach a Chyngres yr Undebau Llafur yr wythnos diwethaf i siarad yn union am y penderfyniad a wnaed, a hoffwn ddiolch iddyn nhw am y ffordd y daethant i'r cyfarfod hwnnw mewn ysbryd cwbl adeiladol. Daethant yn awyddus i gyfrannu at y gronfa newydd o syniadau sydd yno i fynd i'r afael â'r anawsterau a wynebir yn nhwnnel Bryn-glas. Daethant i ddweud pa mor awyddus oedden nhw i gymryd rhan yn y grŵp a fydd yn cael ei sefydlu nawr i gynnig yr atebion hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n anodd dychmygu mwy o gyferbyniad rhwng yr ysbryd adeiladol y daeth y Cydffederasiwn a chydweithwyr eraill at y Bwrdd hwnnw ynddo a'r dôn o edliw bai a gynigiwyd i ni gan yr Aelod unwaith eto y prynhawn yma.

Nid oes ganddo unrhyw ddealltwriaeth o gwbl o'r ffordd y mae penderfyniadau yn cael eu gwneud mewn Llywodraeth; nid oes ganddo ddim gafael o gwbl ar y drefn y mae'n rhaid ei dilyn wrth wneud y penderfyniadau hynny. Rwy'n gwbl gyfforddus, yn yr achos hwn, bod y penderfyniad wedi ei wneud yn briodol, gan barchu'r rheolau y bu'n rhaid gwneud y penderfyniad hwnnw'n unol â nhw, a bod y penderfyniad a wneir nawr yn rhywbeth y mae angen i ni i gyd ei gefnogi, bwrw ymlaen ag ef a gwneud yn siŵr bod gennym ni atebion y gallwn ni eu rhoi ar waith yn llawer cyflymach nag y byddai ffordd liniaru byth wedi eu cynnig i bobl yng Nghasnewydd, a'r anawsterau yr wyf i wedi dweud bob tro y gofynnwyd i mi fy mod i'n cydnabod eu bod nhw yno a bod angen eu datrys.

Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ54038] yn ôl. Felly, cwestiwn 4—Andrew R.T. Davies.

Question 3 [OAQ54038] is withdrawn. Question 4—Andrew R.T. Davies.

14:05
Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Canol De Cymru
Economic Priorities for South Wales Central

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Canol De Cymru am weddill tymor y Cynulliad hwn? OAQ54034

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's economic priorities for South Wales Central for the remainder of this Assembly term? OAQ54034

I thank the Member for that. Our economic priorities for the whole of Wales, including South Wales Central, are set out in the economic action plan. These include investing in people, places and businesses through skills, infrastructure and business support.

Diolchaf i'r Aelod am hynna. Mae ein blaenoriaethau economaidd ar gyfer Cymru gyfan, gan gynnwys Canol De Cymru, wedi'u nodi yn y cynllun gweithredu economaidd. Mae'r rhain yn cynnwys buddsoddi mewn pobl, lleoedd a busnesau drwy sgiliau, seilwaith a chymorth busnes.

Thank you for that answer, First Minister. Last week, the environment Minister gave a statement, a written statement, around the Welsh Government's change in its commitment to hit zero carbon emissions by 2050. In the penultimate paragraph, it said that the climate change committee report

'makes it clear the scale and pace of change required to meet a net zero target is greater than any other planned economic transition in modern times.'

Could the First Minister confirm that when the Cabinet agreed to this commitment and indeed its declaration on climate change emergency, that detailed economic modelling was made available so that residents in South Wales Central can have confidence that the economic model that the Government is pursuing will not jeopardise jobs and jeopardise prosperity, and, where possible—where possible—those papers will be made available for Members to look over?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, gwnaeth Weinidog yr amgylchedd ddatganiad, datganiad ysgrifenedig, ar newid Llywodraeth Cymru i'w hymrwymiad i sicrhau allyriadau di-garbon erbyn 2050. Yn y paragraff olaf ond un, roedd yn dweud bod adroddiad y pwyllgor ar newid hinsawdd

'yn ei gwneud yn glir fod maint y newid sydd ei angen er mwyn cyrraedd targed o sero net yn fwy nag unrhyw newid economaidd wedi'i gynllunio a welwyd yn yr oes hon'

A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau, pan gytunodd y Cabinet i'r ymrwymiad hwn ac yn wir ei ddatganiad ar argyfwng newid yn yr hinsawdd, y rhoddwyd modelu economaidd manwl ar gael fel y gall trigolion Canol De Cymru fod yn ffyddiog na fydd y model economaidd y mae'r Llywodraeth yn ei ddilyn yn peryglu swyddi ac yn peryglu ffyniant, a phan fo'n bosibl—pan fo'n bosibl—y bydd y papurau hynny ar gael i Aelodau edrych drostynt?

Well, Llywydd, I'm very pleased to confirm that, of course, the Welsh Government's actions in this area are underpinned by detailed advice. We have very few Cabinet sub-committees, but we do have a Cabinet sub-committee on decarbonisation, where a great deal of very detailed work is considered, and which underpins all the decisions that we make. We had, of course, the very detailed 300 pages of advice from the climate change committee itself, and all of that was properly considered by the Cabinet before my colleague Lesley Griffiths made her announcement. It was followed the next day, I think, by the UK Government also accepting the advice of the climate change committee in relation to setting emission targets for the future, and I'm sure that Andrew R.T. Davies's colleagues in Government in London also had access to the underpinning analysis that the committee provides in order to inform their decision too.

Wel, Llywydd, rwy'n falch iawn o gadarnhau, wrth gwrs, bod y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn yn seiliedig ar gyngor manwl. Ychydig iawn o is-bwyllgorau Cabinet sydd gennym ni, ond mae gennym ni is-bwyllgor Cabinet ar ddatgarboneiddio, lle caiff llawer iawn o waith manwl dros ben ei ystyried, ac sy'n sail i'r holl benderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud. Cawsom, wrth gwrs, y 300 o dudalennau manwl iawn o gyngor gan y pwyllgor ar newid hinsawdd ei hun, a chafodd hynny i gyd ei ystyried yn briodol gan y Cabinet cyn i'm cyd-Aelod Lesley Griffiths wneud ei chyhoeddiad. Fe'i dilynwyd y diwrnod wedyn, rwy'n credu, gan  Lywodraeth y DU hefyd yn derbyn cyngor y pwyllgor ar newid yn yr hinsawdd o ran pennu targedau allyriadau ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n siŵr bod cydweithwyr Andrew R.T. Davies yn y Llywodraeth yn Llundain hefyd wedi cael gweld y dadansoddiad sylfaenol y mae'r pwyllgor yn ei ddarparu er mwyn hysbysu ei benderfyniad hefyd.

First Minister, you will be aware that last month the New Zealand Labour Government published its well-being budget, which is described as a world first. It placed social well-being indicators as priorities within their economic policy, instead of a narrow focus on GDP or GVA. With initiatives like the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the economic contract here in Wales, it is clear that this kind of approach resonates with what we're already doing. So, how else can this kind of approach be prioritised within Welsh Government economic policy this Assembly term?

Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol bod Llywodraeth Lafur Seland Newydd wedi cyhoeddi ei chyllideb llesiant fis diwethaf, a ddisgrifir fel y cyntaf yn y byd. Cyflwynodd dangosyddion llesiant cymdeithasol fel blaenoriaethau yn ei pholisi economaidd, yn hytrach na phwyslais cul ar gynnyrch mewnwladol gros neu werth ychwanegol gros. Gyda mentrau fel Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r contract economaidd yma yng Nghymru, mae'n amlwg bod y math hwn o ddull yn cyd-fynd â'r hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud. Felly, sut arall y gellir blaenoriaethu'r math hwn o ddull ym mholisi economaidd Llywodraeth Cymru yn ystod y tymor Cynulliad hwn?

Llywydd, can I thank Vikki Howells for that really interesting question? Of course, we are very interested to learn more about the New Zealand Government's decision. We're lucky we've always had strong links between a Labour Government here and the Labour Government in New Zealand. My colleague, Lesley Griffiths, was in New Zealand not that long ago, looking at other aspects of that Government's work, and we've looked ourselves at the limitations, on the floor of this Assembly, at GVA. We know that, if we're genuinely interested in well-being, then GVA is not a good means of capturing that rounded picture. We know that there are progressive administrations elsewhere looking at well-being economics, and the way in which we intend to pursue that in Wales is through the work that we have commissioned through the OECD—part of our determination that, even in these difficult times, Wales goes on being an outward-looking nation where we learn from others, where we're involved in joint activity with countries in other parts of the world. And the work to which Vikki Howells has referred has come to a fruition in New Zealand maybe sooner than anywhere else, but there is a broader range of countries interested in developing measures that go beyond the narrow range that GVA captures, and we are very much committed, through the well-being of future generations Act and other economic policies of this Government, to being part of that international effort.

Llywydd, a gaf i ddiolch i Vikki Howells am y cwestiwn diddorol iawn yna? Wrth gwrs, mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn darganfod mwy am benderfyniad Llywodraeth Seland Newydd. Rydym ni'n ffodus o fod wedi cael cysylltiadau cryf erioed rhwng y Llywodraeth Lafur yma a'r Llywodraeth Lafur yn Seland Newydd. Roedd fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, yn Seland Newydd nid mor bell yn ôl â hynny, yn edrych ar agweddau eraill ar waith y Llywodraeth honno, ac rydym ni wedi edrych ein hunain ar y cyfyngiadau ar werth ychwanegol gros, ar lawr y Cynulliad hwn. Rydym ni'n gwybod, os oes gennym ni ddiddordeb gwirioneddol mewn llesiant, nad yw gwerth ychwanegol gros yn ffordd dda o gael y darlun llawn hwnnw. Rydym ni'n gwybod bod gweinyddiaethau blaengar mewn mannau eraill yn edrych ar economeg llesiant, a'r ffordd yr ydym ni'n bwriadu mynd ar drywydd hynny yng Nghymru yw drwy'r gwaith yr ydym ni wedi ei gomisiynu drwy'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—rhan o'n penderfyniad, hyd yn oed yn yr oes anodd sydd ohoni, bod Cymru yn parhau i fod yn wlad eangfrydig lle'r ydym ni'n dysgu oddi wrth eraill, lle'r ydym ni'n cymryd rhan mewn gweithgarwch ar y cyd â gwledydd mewn rhannau eraill o'r byd. Ac mae'r gwaith y mae Vikki Howells wedi cyfeirio ato wedi dwyn ffrwyth yn Seland Newydd ynghynt efallai nag yn unman arall, ond mae gan amrywiaeth ehangach o wledydd ddiddordeb mewn datblygu mesurau sy'n mynd y tu hwnt i'r ystod gul y mae gwerth ychwanegol gros yn ei gwmpasu, ac rydym ni'n sicr wedi ymrwymo, trwy Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a pholisïau economaidd eraill y Llywodraeth hon, i fod yn rhan o'r ymdrech ryngwladol honno.

Hyrwyddo Hanes Lleol yng Ngogledd Cymru
Promoting Local History in North Wales

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo hanes lleol yng ngogledd Cymru? OAQ54048

5. Will the First Minister make a statement on action being taken by the Welsh Government to promote local history in north Wales? OAQ54048

I thank the Member. The Welsh Government promotes the history of Wales both nationally and locally. For example, Cadw tells the stories of Wales not only at the sites they manage but also through working with local partners, such as the archaeological trusts.

Diolchaf i'r Aelod. Mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo hanes Cymru yn genedlaethol ac yn lleol. Er enghraifft, mae Cadw yn adrodd straeon Cymru nid yn unig ar y safleoedd y maen nhw'n eu rheoli ond hefyd trwy weithio gyda phartneriaid lleol, fel yr ymddiriedolaethau archeolegol.

14:10

Thank you for that answer, First Minister. You'll be aware that next February will mark the thirtieth anniversary of the devastating Towyn floods, which occurred along the coastline of my own constituency and, indeed, into the neighbouring constituency of the Vale of Clwyd, because they impacted in Rhyl as well. Those floods saw 5,000 people evacuated from the communities that were devastated by that water, and had a significant impact on all of the lives that were affected. Indeed, many of those people who were involved in the rescue efforts also had their lives impacted too. Can I ask whether the Welsh Government will support local efforts to commemorate that flooding event and what work you might be able to do in order to promote awareness about flood risk as part of any programme that is developed?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol y bydd hi'n 30 mlynedd fis Chwefror nesaf ers llifogydd dinistriol Tywyn, a ddigwyddodd ar hyd arfordir fy etholaeth i ac, yn wir, i mewn i etholaeth gyfagos Dyffryn Clwyd, oherwydd fe wnaethon nhw effeithio ar y Rhyl hefyd. Yn sgil y llifogydd hynny, cafodd 5,000 o bobl eu symud o'r cymunedau a gafodd eu difrodi gan y dŵr hwnnw, a chawsant effaith sylweddol ar yr holl fywydau yr effeithiwyd arnynt. Yn wir, effeithiwyd ar fywydau llawer o'r bobl hynny a oedd yn rhan o'r ymdrechion achub hefyd. A gaf i ofyn a fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi ymdrechion lleol i goffáu'r llifogydd hynny a pha waith y gallech chi ei wneud i hybu ymwybyddiaeth o berygl llifogydd yn rhan o unrhyw raglen a ddatblygir?

Can I thank Darren Millar for that question? I well remember the Towyn floods and the enormous impact on that local community and, as Darren Millar has said, on all those who were involved around that event as well. I'll certainly look to see how, through the different ways in which we support local events to commemorate matters of real significance in local communities, we can look to see whether we are able to support efforts around the Towyn floods.

Wales has a long history of being interested in commemorating matters. I looked, as I went to Aberystwyth yesterday, Llywydd, at the 'Cofiwch Dryweryn' monument there, restored to its former state, I'm pleased to see. Members here will know that, in the circumstances surrounding that monument, it has been replicated in many communities across Wales. So, here in Wales, we have a long, long association with the impact that flooding of different sorts has on local communities, and I think that the Member makes a very good point about making sure that we think about those issues as part of our local histories.  

A gaf i ddiolch i Darren Millar am y cwestiwn yna? Rwy'n cofio llifogydd Tywyn yn iawn, a'r effaith aruthrol ar y gymuned leol honno ac, fel y mae Darren Millar wedi ei ddweud, ar bawb a oedd yn ymwneud â'r digwyddiad hwnnw hefyd. Byddaf yn sicr yn edrych i weld sut, drwy'r gwahanol ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi digwyddiadau lleol i goffáu materion o bwys gwirioneddol mewn cymunedau lleol, y gallwn ni edrych i weld a allwn ni gefnogi ymdrechion yn ymwneud â llifogydd Tywyn.

Mae gan Gymru hanes maith o fod â diddordeb mewn materion coffáu. Edrychais, wrth i mi fynd i Aberystwyth ddoe, Llywydd, ar yr heneb 'Cofiwch Dryweryn' yno, wedi ei adfer i'w gyflwr blaenorol, rwy'n falch o weld. Bydd yr Aelodau yma'n gwybod, o dan yr amgylchiadau yn ymwneud â'r heneb honno, ei bod wedi cael ei hefelychu mewn llawer o gymunedau ledled Cymru. Felly, yma yng Nghymru, mae gennym ni gysylltiad hir dros ben â'r effaith y mae llifogydd o wahanol fathau yn ei chael ar gymunedau lleol, a chredaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn am wneud yn siŵr ein bod ni'n meddwl am y materion hynny yn rhan o'n hanesion lleol.

Mi fyddwn i'n gwahodd y Prif Weinidog, y tro nesaf mae'n dod i ardal Rhuthun, i yrru heibio Ysgol Pentrecelyn, sydd wedi bod yn paentio ei murlun ei hun yn yr ysgol gyda 'Cofiwch Dryweryn' arno fel rhan o waith hanes Cymru yr ysgol, wrth gwrs. Dwi'n cytuno â'r angen, wrth gwrs, i hyrwyddo mwy o gyfleoedd i ddysgu am hanes Cymru ac, yn wir, hanes lleol. Ond y rhwystredigaeth yn aml iawn, wrth gwrs, yw bod yna ddiffyg adnoddau digonol, yn adnoddau cyfoes proffesiynol sydd ar gael ar ystod digon eang o bynciau yn y cyd-destun hanes Cymru a hanes lleol. Felly, a gaf i ofyn beth yw ymrwymiad y Llywodraeth i sicrhau bod yna adnoddau digonol ar gael ar gyfer bob oedran, er mwyn sicrhau, pan fo'r ewyllys yno i ddarparu'r addysg honno a rhannu'r wybodaeth honno, fod yr adnoddau digonol yno hefyd i gefnogi'r gwaith?

I would invite the First Minister, the next time he’s in the Ruthin area, to drive past Ysgol Pentrecelyn, which has been painting its own mural in the school with ‘Cofiwch Dryweryn’ on it as part of their work on Welsh history within the school. I agree with the need, of course, to promote more opportunities to learn about Welsh history and indeed local history. But the frustration, very often, is a lack of resources that are contemporary and professional and available on a broad enough range of subjects in the context of Welsh history and local history. So, can I ask what’s the Government’s commitment to ensuring that there are sufficient resources available for all ages to ensure that, when the will is there to provide and share that information, sufficient resources are also in place to support that work?

Wel, Llywydd, dwi'n cytuno; mae'n bwysig i gael yr adnoddau. Dwi'n gwybod bod Cadw yn gwneud lot o waith i greu adnoddau lleol a defnyddio posibiliadau newydd i wneud y wybodaeth yna ar gael i bobl. Pan es i Gonwy, i'r castell yng Nghonwy, yn ddiweddar, fe welais i lot o bobl yn mynd o gwmpas gyda'u ffonau ac yn gweld ar eu ffonau lot o wybodaeth yr oedd Cadw wedi'i chasglu. Nawr, nid oes rhaid iddyn nhw brynu taflenni. Maen nhw'n gallu mynd o gwmpas a gweld y wybodaeth o'u blaenau pan fyddan nhw'n mynd o gwmpas y castell. Mae lot mwy o bethau fel yna yn cael eu creu, yn cael eu creu yn swyddogol gan gyrff fel Cadw, ond mae lot o gymdeithasau lleol hefyd—mae un yn Rhuthun, dwi'n gwybod—sy'n gwneud lot o waith i greu adnoddau i bobl pan fo pobl yn dod i ymweld, ledled Cymru. Dwi'n gwybod hefyd bod y Gweinidog Addysg yn gwneud lot o waith i greu adnoddau yn y cwricwlwm newydd. Gan edrych ymlaen, i fod yn glir, bydd hanes Cymru yn rhan ganolog o'r gwaith rŷm ni'n ei wneud yn yr ysgolion. Mae gyda ni yr adnoddau i gefnogi'r gwaith yna.  

Well, Llywydd, I agree that it’s important to have the resources. I know that Cadw is doing a great deal of work in creating local resources and using new possibilities to convey that information to people. When I visited Conwy castle recently, I saw many people touring the castle with their phones, and, on the phones, there was a lot of information that Cadw had given them. So, they don’t have to buy leaflets, they can just tour the site and see or hear the information. Lots of such things have been created officially by bodies such as Cadw, but there are many local societies—and I know that there’s one in Ruthin—that do a great deal of work to create resources for visitors and tourists throughout the whole of Wales. I also know that the Minister for Education is doing a lot of work in creating resources in the new curriculum. Looking forward, to be clear, Welsh history will be a core part of the work that will be done in schools, with the resources to support that work.

Caffael Cyhoeddus
Public Procurement

6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddefnyddio caffael cyhoeddus i gryfhau busnesau lleol? OAQ54039

6. What plans does the Welsh Government have to use public procurement to strengthen local businesses? OAQ54039

Llywydd, Welsh suppliers now win 52 per cent of the annual £6.2 billion-worth of procurement expenditure in Wales, up from 35 per cent in 2004. We aim to increase this further through the procurement action plan for Wales, which includes new supply chain interventions to increase opportunities for Welsh businesses. 

Llywydd, mae cyflenwyr o Gymru yn ennill 52 y cant o'r gwerth £6.2 miliwn blynyddol o wariant caffael yng Nghymru erbyn hyn, i fyny o 35 y cant yn 2004. Ein nod yw cynyddu hyn ymhellach trwy'r cynllun gweithredu ar gaffael Cymru, sy'n cynnwys ymyraethau newydd yn y gadwyn gyflenwi i gynyddu cyfleoedd i fusnesau Cymru.

14:15

Thank you very much, First Minister. Obviously, the declaration of a climate emergency means we have to reduce our carbon emissions in everything we do, and that, of course, includes reducing food miles. When we are aware that the front runner for the Tory party leadership seems determined to take us out of the European Union with or without a deal on appropriately named Halloween day, when we celebrate the dark arts, that will of course hugely disrupt all our food supplies, including raising the prices of any vegetables and fruit that we import. So, I wondered what plans the Welsh Government has to stimulate an increase in horticultural production in Wales, so that we can supply our schools, our hospitals and our residential homes with fresh local produce.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae datgan argyfwng yn yr hinsawdd yn golygu bod yn rhaid i ni leihau ein hallyriadau carbon ym mhopeth a wnawn, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys lleihau milltiroedd bwyd. Pan ein bod ni'n ymwybodol bod y ffefryn yn y ras am arweinyddiaeth y Blaid Dorïaidd yn ymddangos yn benderfynol o'n tynnu ni allan o'r Undeb Ewropeaidd gyda chytundeb neu heb un ar y diwrnod a enwir yn briodol yn Nos Galan Gaeaf, pan fyddwn ni'n dathlu'r celfyddydau tywyll, bydd hynny wrth gwrs yn tarfu'n enfawr ar ein holl gyflenwadau bwyd, gan gynnwys codi prisiau unrhyw lysiau a ffrwythau yr ydym ni'n eu mewnforio. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ysgogi cynnydd i gynhyrchu garddwriaethol yng Nghymru, fel y gallwn ni gyflenwi cynnyrch lleol ffres i'n hysgolion, ein hysbytai a'n cartrefi preswyl.

I thank Jenny Rathbone for that, Llywydd. I was in Aberystwyth yesterday in the IBERS building to address a meeting of the Farmers Union of Wales. It was a very good place to do that, because of the long and successful history of plant breeding at the institute and the way in which that can support local food production. I heard a lot of both interesting and encouraging ideas that are being developed there as part of any future mid Wales growth deal, to make local food production central to the way in which that deal will be developed using that expertise. When I spoke to the AGM of the FUW they were absolutely seized of the points that Jenny Rathbone has just made, very anxious about the prospects for their industry of leaving the European Union without a deal, fearful of what that will mean for agriculture here in Wales, but interested, definitely, in new possibilities in horticulture. Horticulture is a small but key part of agricultural production here in Wales, and through 'Brexit and our land', which is what I was there to talk to farmers about, I hope that we will, working closely with them, be able to demonstrate that there is a successful future for sustainable farming here in Wales in which sustainable food production and the delivery of public goods go hand in hand, and where new opportunities in horticulture, for exactly the reasons that Jenny Rathbone has outlined, become more available to farming communities in Wales, so that local production of food for local consumption, avoiding food miles, assisting with the impact of Brexit, providing reliable income streams to farmers—all of those things come together in our plan. I was very glad of a chance to explore that with practitioners in the farming world yesterday, and I think that we have a set of ingredients here in Wales that will be successful both in the farming field, but also in the environmental issues to which Jenny Rathbone referred.

Diolchaf i Jenny Rathbone am hynna, Llywydd. Roeddwn i yn Aberystwyth ddoe yn adeilad IBERS i annerch cyfarfod Undeb Amaethwyr Cymru. Roedd yn lle da iawn i wneud hynny, oherwydd yr hanes maith a llwyddiannus o fridio planhigion yn yr athrofa a'r ffordd y gall hynny gefnogi gwaith cynhyrchu bwyd lleol. Clywais lawer o syniadau diddorol a chalonogol sy'n cael eu datblygu yno yn rhan o unrhyw gytundeb twf canolbarth Cymru yn y dyfodol, i wneud cynhyrchu bwyd lleol yn ganolog i'r ffordd y bydd y cytundeb hwnnw'n cael ei ddatblygu gan ddefnyddio'r arbenigedd hwnnw. Pan siaradais i yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol Undeb Amaethwyr Cymru, roedden nhw'n llwyr ymwybodol o'r pwyntiau y mae Jenny Rathbone newydd eu gwneud, yn bryderus iawn ynghylch y rhagolygon i'w diwydiant o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, yn ofni'r hyn y bydd hynny'n ei olygu i amaethyddiaeth yma yng Nghymru, ond â diddordeb, yn bendant, mewn posibiliadau newydd ym maes garddwriaeth. Mae garddwriaeth yn rhan fach ond allweddol o gynhyrchiant amaethyddol yma yng Nghymru, a thrwy 'Brexit a'n tir', sef yr hyn yr oeddwn i yno i siarad â ffermwyr amdano, rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu, gan gydweithio'n agos â nhw, ddangos bod dyfodol llwyddiannus i ffermio cynaliadwy yma yng Nghymru lle mae cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a'r ddarpariaeth o nwyddau cyhoeddus yn mynd law yn llaw, a lle mae cyfleoedd newydd ym maes garddwriaeth, am yr union resymau a amlinellwyd gan Jenny Rathbone, ar gael yn fwy i gymunedau ffermio yng Nghymru, fel bod cynhyrchu bwyd yn lleol i'w fwyta'n lleol, osgoi milltiroedd bwyd, cynorthwyo gydag effaith Brexit, darparu ffrydiau incwm dibynadwy i ffermwyr—yr holl bethau hynny yn dod at ei gilydd yn ein cynllun. Roeddwn i'n falch iawn o gael cyfle i archwilio hynny gydag ymarferwyr yn y byd ffermio ddoe, a chredaf fod gennym ni gyfres o gynhwysion yma yng Nghymru a fydd yn llwyddiannus ym maes ffermio, ond hefyd yn y materion amgylcheddol y cyfeiriodd Jenny Rathbone atynt.

Of course, the Welsh Government is a major procurer throughout the whole of Wales, and indeed the organisations that are responsible to the Welsh Government, and so you have a huge amount of influence. You mentioned earlier supply chain interventions; are you able to, or do you, indeed, issue guidance that gives a weighting to organisations so that they can actually give more marks towards, for example, a company that is local, and thereby help to contribute towards a reduction in our climate costs rather than just, say, always going for the cheapest? Because sometimes a slightly more expensive company that's just down the road would be of much greater benefit to the local economy, to the Government and to Wales as a whole.

Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gaffaelwr mawr trwy Gymru gyfan, ac yn wir y sefydliadau sy'n atebol i Lywodraeth Cymru, ac felly mae gennych chi ddylanwad enfawr. Soniasoch am ymyraethau yn y gadwyn gyflenwi yn gynharach; a allwch chi, neu a ydych chi mewn gwirionedd, yn cyhoeddi canllawiau sy'n rhoi pwysoliad i sefydliadau fel y gallan nhw roi mwy o farciau i gwmni lleol, er enghraifft, a thrwy hynny helpu i gyfrannu tuag at ostyngiad i'n costau hinsawdd yn hytrach na dim ond, dyweder, dewis y rhataf bob amser? Oherwydd weithiau byddai cwmni sydd rhywfaint yn ddrutach ond sydd ddim ond i lawr y ffordd yn fwy buddiol o lawer i'r economi leol, i'r Llywodraeth ac i Gymru gyfan.

I thank Angela Burns for those points. Of course, there is guidance issued to procurement services here in Wales. They have to operate within the wider rulebook that the United Kingdom and the European Union operate within, but the purpose of that guidance is to focus the minds of those people who carry out procurement on best value rather than lowest cost in the way that they award contracts. The considerations that Angela Burns has just outlined about impacts in local economies, on employment in those places, in the avoidance of environmental damage through food miles and so on—all of those are legitimate considerations that smart procuring takes into account when it is focused on getting the best value out of public spend, and not just simply the cheapest price. 

Diolchaf i Angela Burns am y pwyntiau yna. Wrth gwrs, cyflwynir canllawiau i wasanaethau caffael yma yng Nghymru. Mae'n rhaid iddyn nhw weithredu yn unol â'r llyfr rheolau ehangach y mae'r Deyrnas Unedig a'r Undeb Ewropeaidd yn gweithredu yn unol ag ef, ond diben y canllawiau hynny yw hoelio sylw'r bobl hynny sy'n ymgymryd â chaffael ar werth gorau yn hytrach na'r gost isaf yn y ffordd y maen nhw'n dyfarnu contractau. Mae'r ystyriaethau y mae Angela Burns newydd eu hamlinellu ynglŷn ag effeithiau mewn economïau lleol, ar gyflogaeth yn y lleoedd hynny, o ran osgoi niwed amgylcheddol drwy filltiroedd bwyd ac yn y blaen—mae pob un o'r rheini'n ystyriaethau dilys y mae caffael clyfar yn eu cymryd i ystyriaeth pan fydd yn canolbwyntio ar gael y gwerth gorau o wariant cyhoeddus, ac nid y pris rhataf yn unig.

14:20
Dyfodol y System Gynllunio
The Future of the Planning System

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol y system gynllunio yng Nghymru? OAQ54076

7. Will the First Minister make a statement on the future of the planning system in Wales? OAQ54076

Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Bydd dyfodol y system gynllunio yng Nghymru wedi'i seilio ar 'Polisi Cynllunio Cymru'. Cafodd hwn ei ddiwygio'n helaeth cyn cael ei gyhoeddi fis Rhagfyr diwethaf. Mae'n alinio'r system gynllunio yn uniongyrchol ac yn systematig gyda gofynion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.

Thank you, Llyr Gruffydd, for the question. The future of the planning system in Wales will be based on the extensively revised 'Planning Policy Wales' document, published last December. It aligns the planning system directly and systematically with the requirements of the well-being of future generations Act.

Dwi'n siŵr y byddwch chi'n rhannu fy ngofid i ar ôl darllen adroddiad diweddar yr archwilydd cyffredinol ar awdurdodau cynllunio yng Nghymru lle roedd e'n amlygu bod gwasanaethau cynllunio yn cael rhy ychydig o adnoddau ac, yn wir, yn tanberfformio. Roedd e'n dweud yn yr adroddiad bod yr holl wasanaethau cynllunio yng Nghymru wedi gweld cyllidebau yn haneru yn y 10 mlynedd diwethaf ar ôl ystyried chwyddiant. Mae yna ddyletswyddau ychwanegol yn dod i gyfeiriad rhai o'r awdurdodau cynllunio yma hefyd, wrth gwrs, yn sgil y Ddeddf gynllunio. Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol yn mynd i fod yn destun ymgynghoriad dros yr haf, a hynny yn arwain at gynlluniau datblygu strategol a fydd wedyn yn bwydo i mewn i'r cynlluniau datblygu lleol ar y lefel leol yna. Felly, a wnewch chi ddweud a ydych chi'n rhannu gofidiau yr archwilydd cyffredinol? Ac os ŷch chi, beth ŷch chi'n ei wneud i sicrhau bod gan awdurdodau cynllunio yr adnoddau digonol ar gael iddyn nhw er mwyn delifro eu gwasanaethau yn effeithiol?

I'm sure that you will share my concern, having read the report by the auditor general published recently on planning authorities in Wales, where it highlighted that planning services were given too few resources and were underperforming. It stated in the report that all of the planning services in Wales had seen their budgets halved over the past 10 years, taking into account inflation. Now, there are additional duties on these planning authorities too, as a result of the planning Act. The national development framework will be subject to consultation over the summer and that will lead to strategic development plans, which will then feed into the LDPs at that local level. So, can you tell us whether you share the concerns of the auditor general? If so, what are you doing to ensure that planning authorities have sufficient resources in order to deliver their services effectively?

Mae copi o'r adroddiad gyda fi yn y Siambr y prynhawn yma. Dwi wedi cael y cyfle i ddarllen yr adroddiad yn fanwl dros y penwythnos. Mae nifer o argymhellion yn yr adroddiad, ac fel Llywodraeth mae amser gyda ni nawr, fel arfer, i ystyried beth sydd yn yr adroddiad ac i ymateb i'r argymhellion. Dyw'r rhan fwyaf o'r argymhellion ddim yn dod at Lywodraeth Cymru; maen nhw'n argymhellion i'r awdurdodau lleol eu hunain i feddwl amdanynt. Mae nifer o bethau yn yr adroddiad sy'n dangos ble mae'r awdurdodau lleol yn gallu gwneud pethau i ddelio gyda'r problemau ariannol maen nhw'n eu hwynebu: i dynnu fwy o gostau yn ôl pan maen nhw'n gwneud gwaith ar ran pobl ac—mae hyn yn hollbwysig, dwi'n meddwl—i weithio gyda'i gilydd yn rhanbarthol yn y dyfodol i greu gwasanaeth newydd yn y maes yma. Mae hwnnw'n rhan o'r gwaith mae Julie James wedi'i wneud ac mae hi'n mynd i roi datganiad i'r Cynulliad ar y gwaith hwnnw yn ystod y prynhawn. So, mae lot o wersi yn yr adroddiad, rhai i ni fel Llywodraeth, ac rŷm ni'n ystyried beth dŷn ni'n gallu gwneud gyda nhw, ond mae'r rhan fwyaf yn bethau i'r awdurdodau lleol eu hunain—pethau iddyn nhw eu gwneud. 

I have a copy of the report with me in the Chamber this afternoon. I’ve had the opportunity to read the report in detail over the weekend. A number of recommendations are contained in the report, and as Government we have time, now, to consider the recommendations and respond to them. The majority of the recommendations aren’t directed towards Welsh Government; they’re recommendations to the local authorities themselves to consider. There are a number of points in the report that demonstrate where local authorities can do things to deal with the financial problems that they face: to actually claw back more of the costs when they do work on behalf of third parties and also—this is vitally important, I think—to work together on a regional basis in the future to create a new service in this field. That is part of the work that Julie James has done, and she will be making a statement to the Assembly on that work during the afternoon. So, there are many lessons in the report, some for us as a Government, and we will consider what we can do with those, but the majority are for the local authorities themselves—things for them to do.

Dwyrain Abertawe a'r Argyfwng Newid Hinsawdd
Swansea East and the Climate Change Emergency

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn Nwyrain Abertawe yn dilyn y datgniad am yr argyfwng newid hinsawdd? OAQ54030

8. What actions is the Welsh Government taking in Swansea East following the declaration of a climate change emergency? OAQ54030

Last week, Welsh Government accepted the UK Committee on Climate Change's advice to bring forward legislation to adopt a 95 per cent carbon reduction target. We will continue to work with stakeholders to explore how we can set a net zero target in the future.

Yr wythnos diwethaf, derbyniodd Llywodraeth Cymru gyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd i gyflwyno deddfwriaeth i fabwysiadu targed i leihau carbon gan 95 y cant. Byddwn yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i ystyried sut y gallwn osod targed net o sero yn y dyfodol.

Thank you for that answer. In order to deal with climate change, we need to reduce carbon emissions and, more importantly, increase the number of plants, especially trees, in order to remove carbon dioxide from the atmosphere. When will specific annual targets for Swansea be set?

Diolch am yr ateb yna. Er mwyn ymdrin â'r newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni leihau allyriadau carbon ac, yn bwysicach, cynyddu nifer y planhigion, yn enwedig coed, er mwyn cael gwared ar garbon deuocsid o'r atmosffer. Pryd y bydd targedau blynyddol penodol ar gyfer Abertawe yn cael eu pennu?

The advice that I have seen does not suggest that targets for carbon emission reduction should be set at a sub-Wales level. Even at an all-Wales level, we are vulnerable to events beyond Wales and emission levels inside Wales are affected by single factors. So, it was very pleasing to see last week figures that show good progress towards our 2020 target, with figures showing a 25 per cent reduction compared to 1990. But, in some ways, last year's figures were affected positively by a hot summer and by the fact that Aberthaw coal-fired power station was working for fewer days than it otherwise would have been. The Swansea East constituency that Mike Hedges represents is a very good example of how emissions right on his border, in steel making, could be counted against a Swansea target if we were to have targets at that very local level. Of course, that doesn't mean, Llywydd, that local authorities shouldn't be taking action. We have Swansea's innovative housing programme, its participation in research efforts to reduce emissions from steel, and the Swansea bay tidal lagoon proposal, which would have done so much in relation to renewable energy and our efforts. Some local authorities do set their own targets for internal monitoring purposes and, should Swansea be interested to do that, there is experience elsewhere on which they could draw. 

Nid yw'r cyngor yr wyf i wedi ei weld yn awgrymu y dylid pennu targedau ar gyfer lleihau allyriadau carbon ar lefel is-Gymru. Hyd yn oed ar lefel Cymru gyfan, rydym ni'n agored i ddigwyddiadau y tu hwnt i Gymru ac mae ffactorau unigol yn effeithio ar lefelau allyriadau y tu mewn i Gymru. Felly, roedd yn braf iawn gweld ffigurau yr wythnos diwethaf yn dangos cynnydd da tuag at ein targed yn 2020, gyda'r ffigurau'n dangos gostyngiad o 25 y cant o'i gymharu â 1990. Ond, mewn rhai ffyrdd, cafodd ffigurau'r llynedd eu heffeithio'n gadarnhaol gan haf poeth a chan y ffaith bod gorsaf bŵer glo Aberddawan yn gweithio am lai o ddiwrnodau nag y byddai wedi bod fel arall. Mae etholaeth Dwyrain Abertawe y mae Mike Hedges yn ei chynrychioli yn enghraifft dda iawn o'r modd y gellid cyfrif allyriadau yn union ar ei ffin, ym maes cynhyrchu dur, yn erbyn targed Abertawe pe byddai gennym ni dargedau ar y lefel leol iawn honno. Wrth gwrs, nid yw hynny'n golygu, Llywydd, na ddylai awdurdodau lleol fod yn cymryd camau. Mae gennym ni raglen dai arloesol Abertawe, ei chyfranogiad mewn ymdrechion ymchwil i leihau allyriadau o gynhyrchu dur, a chynnig morlyn llanw bae Abertawe, a fyddai wedi gwneud cymaint o ran ynni adnewyddadwy a'n hymdrechion ni. Mae rhai awdurdodau lleol yn pennu eu targedau eu hunain at ddibenion monitro mewnol a phe byddai gan Abertawe ddiddordeb mewn gwneud hynny, mae profiad mewn mannau eraill ar gael y gallen nhw fanteisio arno.

14:25
Banc Cymunedol i Gymru
A Community Bank for Wales

9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer banc cymunedol i Gymru? OAQ54058

9. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's proposals for a community bank for Wales? OAQ54058

Llywydd, we are in dialogue with a number of stakeholders to test the feasibility of establishing a community bank. The work will be led by stakeholders. They will prepare a full market assessment and business plan, and the intention then is to submit an application for the establishment of a community bank for Wales to the Bank of England.

Llywydd, rydym ni mewn trafodaethau gyda nifer o randdeiliaid i brofi dichonoldeb sefydlu banc cymunedol. Bydd y gwaith yn cael ei arwain gan randdeiliaid. Byddan nhw'n paratoi asesiad llawn o'r farchnad a chynllun busnes, a'r bwriad wedyn yw cyflwyno cais i Fanc Lloegr i sefydlu banc cymunedol i Gymru.

Thank you for your answer, First Minister. In your manifesto to become First Minister, you set out proposals to support the development of a new Wales-only community bank, with branches open to customers for a face-to-face transaction service, before the end of this Assembly term. Now, the Economy, Infrastructure and Skills Committee has been doing some work in this area and, certainly, the evidence to date has suggested that it is a highly complicated process in terms of regulation to open a bank in the period, perhaps, that you've suggested in your manifesto to become First Minister. They've also talked about the complications of the large amount of public subsidy that would be required to deliver the bank as well. So can I ask you: when do you expect the first community banks to be open, where would you expect them to be located and how much public subsidy will be required to deliver your manifesto pledge?

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Yn eich maniffesto i ddod yn Brif Weinidog, amlinellwyd cynigion gennych i gefnogi datblygiad banc cymunedol newydd i Gymru'n unig, gyda changhennau ar agor i gwsmeriaid ar gyfer gwasanaeth trafodiadau wyneb yn wyneb, cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn. Nawr, mae Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi bod yn gwneud rhywfaint o waith yn y maes hwn ac, yn sicr, mae'r dystiolaeth hyd yn hyn wedi awgrymu ei bod yn broses hynod gymhleth o ran rheoleiddio i agor banc yn y cyfnod, efallai, yr ydych chi wedi ei awgrymu yn eich maniffesto i fod yn Brif Weinidog. Maen nhw hefyd wedi sôn am gymhlethdodau'r swm mawr o gymhorthdal cyhoeddus y byddai ei angen i ddarparu'r banc hefyd. Felly a gaf i ofyn i chi: pryd ydych chi'n disgwyl i'r banciau cymunedol cyntaf fod ar agor, ble byddech chi'n disgwyl iddyn nhw gael eu lleoli a faint o gymhorthdal cyhoeddus fydd ei angen i gyflawni addewid eich maniffesto?

Well, Llywydd, I am very committed to exploring the potential for a community bank for Wales—a bank that would be ethical, relationship driven, customer owned and that would help us in Wales to tackle some of the detrimental impacts we know there are when a bank branch closes. Lending to small and micro industries in the catchment area of a bank branch goes down by 60 per cent when a branch closes, and we have the phenomenon of people not being able to have a bank account at all and the poverty premium that that involves of an average of £500 a year. So there is something really big to play for here. 

Russell George is right, it is complex. There are others who are further down the track than we are—in London and in Avon in the south-west of England. We are in discussions with the Scottish Government about actions that they are taking, too. I look forward to the report of the committee. But the model that has been put to us, developed by the royal society of arts, does not involve large sums of public money as a subsidy. In fact, when I met with representatives of the RSA who have been leading this work, they are at pains to say to me that the last thing they wanted was the Welsh Government to be putting large sums of money into this bank. It's a community bank. It has to be owned by a much wider range of stakeholders if it is to succeed. 

So, there's detailed work to be done, and some of the questions I was asked, Llywydd, are premature and cannot be answered today. But, the work is going on. It's going on with a very committed group of people here in Wales, with expert help from outside Wales. And if we can make it happen, then I think it has really exciting possibilities for communities right across Wales.

Wel, Llywydd, rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i archwilio'r posibilrwydd o gael banc cymunedol i Gymru—banc a fyddai'n foesegol, yn cael ei ysgogi gan gysylltiadau, yn eiddo i'r cwsmer ac a fyddai'n ein helpu ni yng Nghymru i fynd i'r afael â rhai o'r effeithiau niweidiol y gwyddom sy'n bodoli pan fydd cangen banc yn cau. Mae darparu benthyciadau i ddiwydiannau bach a micro yn nalgylch cangen banc yn gostwng gan 60 y cant pan fydd cangen yn cau, ac mae gennym ni'r ffenomenon o bobl yn methu cael cyfrif banc o gwbl a'r premiwm tlodi sydd yn cynnwys cyfartaledd o £500 y flwyddyn. Felly mae rhywbeth mawr iawn i chwarae amdano yma.

Mae Russell George yn iawn, mae hyn yn gymhleth. Mae eraill sydd ymhellach ar y daith na ni—yn Llundain ac yn Avon yn ne-orllewin Lloegr. Rydym ni mewn trafodaethau gyda Llywodraeth yr Alban am y camau y maen nhw'n eu cymryd, hefyd. Edrychaf ymlaen at adroddiad y pwyllgor. Ond nid yw'r model a gynigiwyd i ni, a ddatblygwyd gan gymdeithas frenhinol y celfyddydau, yn cynnwys symiau mawr o arian cyhoeddus mewn cymhorthdal. Yn wir, pan gefais gyfarfod â chynrychiolwyr y gymdeithas sydd wedi bod yn arwain y gwaith hwn, maen nhw'n awyddus iawn i ddweud wrthyf mai'r peth olaf yr oedden nhw ei eisiau oedd i Lywodraeth Cymru roi symiau mawr o arian i'r banc hwn. Banc cymunedol ydyw. Mae'n rhaid iddo fod yn eiddo i amrywiaeth ehangach o lawer o randdeiliaid os yw'n mynd i lwyddo.

Felly, mae gwaith manwl i'w wneud, ac mae rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd i mi, Llywydd, yn rhy gynnar ac ni ellir eu hateb heddiw. Ond, mae'r gwaith yn parhau. Mae'n parhau gyda grŵp ymroddedig iawn o bobl yma yng Nghymru, gyda chymorth arbenigol o'r tu allan i Gymru. Ac os gallwn ni wneud iddo ddigwydd, yna rwy'n credu bod ganddo bosibiliadau cyffrous iawn i gymunedau ledled Cymru gyfan.

Cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip
Questions to the Deputy Minister and Chief Whip

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Suzy Davies. 

The next item is questions for the Deputy Minister and Chief Whip, and the first question is from Suzy Davies. 

Polisïau Cydraddoldeb
Equality Policies

1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisïau cydraddoldeb Llywodraeth Cymru? OAQ54081

1. Will the Deputy Minister provide an update on the Welsh Government's equality policies? OAQ54081

As I set out in my oral statement last week, equality is a central priority for the Welsh Government. This is reflected, for example, in our gender equality review, the 'Nation of Sanctuary' plan and our framework for action on disability. 

Fel y dywedais yn fy natganiad llafar yr wythnos diwethaf, mae cydraddoldeb yn flaenoriaeth ganolog i Lywodraeth Cymru. Adlewyrchir hyn, er enghraifft, yn ein hadolygiad o gydraddoldeb rhywiol, y cynllun 'Cenedl Noddfa' a'n fframwaith ar gyfer gweithredu ar anabledd.

Thank you for that, and I welcome the work that we're starting to see on this now. I hope you'll join with me in welcoming the news that Neath Port Talbot, in my region, is the first local authority to sign up to the FairPlay Employer scheme to tackle the gender pay gap. But we do have other pay gaps as well, including with the BAME community, and Welsh Government was not able to say recently how many BAME people work in the public sector in total in Wales, let alone how many BAME women. Your Government intends to improve representation within Welsh Government by 0.4 per cent by next year. I'm not sure how many actual people that is, but can you tell me how you'll be doing that in a way that not only improves BAME representation within the workforce, but improves the BAME gender pay gap as well? Perhaps you can also say something about how you and the Equality and Human Rights Commission might be collecting data that would help inform policy on that.

Diolch am hynna, ac rwy'n croesawu'r gwaith yr ydym ni'n dechrau ei weld ar hyn nawr. Gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r newyddion mai Castell-nedd Port Talbot, yn fy rhanbarth i, yw'r awdurdod lleol cyntaf i ymrwymo i gynllun cyflogwyr FairPlay i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Ond mae gennym ni fylchau cyflog eraill hefyd, gan gynnwys gyda'r gymuned pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ac nid oedd Llywodraeth Cymru yn gallu dweud yn ddiweddar faint yw cyfanswm y bobl o'r gymuned pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, heb sôn am faint o fenywod o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae eich Llywodraeth yn bwriadu gwella cynrychiolaeth o fewn Llywodraeth Cymru gan 0.4 y cant erbyn y flwyddyn nesaf. Nid wyf i'n siŵr faint o bobl yw hynny mewn gwirionedd, ond a allwch chi ddweud wrthyf sut y byddwch chi'n gwneud hynny mewn ffordd sydd nid yn unig yn gwella cynrychiolaeth cymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ond hefyd yn gwella bwlch cyflog cymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig hefyd? Efallai y gallwch chi ddweud rhywbeth hefyd am sut y gallech chi a'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol fod yn casglu data a fyddai'n helpu i lywio polisi ar hynny.

14:30

I thank Suzy Davies for those questions. In fact, I also welcome the fact that Neath Port Talbot council has achieved the Chwarae Teg fair employment award, and, of course, part of that is about tackling the gender pay gap. In terms of the opportunities that we have to focus, particularly I would say this week, on making sure that we have a diversity in our ministerial public appointments, we are producing a diversity strategy, which will consider action on how we can better raise awareness of public appointments and ensure that the process is as inclusive as possible. That has to be through an implementation plan; how we improve, for example, the diversity of assessment panels, support appointees, have shadowing arrangements. I'm mentoring, and I think probably, Suzy, you're mentoring also, candidates from the Women's Equality Network. We certainly know that this is a way forward towards those kinds of ministerial appointments, which I hope will particularly address black, Asian, minority ethnic candidates, but particularly women who, of course, can play such a key role. 

Now, in terms of the gender pay gap, it is a gender pay gap where we have to look at the intersectionality issues in relation to the pay gaps. It is, indeed, not just in terms of a gender pay gap; there's also a disability and a race pay gap as well, which we have to address. It is important that we see that this is a crucial part of the rapid review of Welsh Government gender and equality, and I very much welcome the Chwarae Teg 'State of the Nation 2019' report, where we addressed these issues. And we were at Butetown Community Centre to have a panel discussion on these issues, and the focus was on BAME women in Wales because of the research that they're undertaking on BAME women and their experiences in the Welsh labour market. So, all these are key to my agenda in terms of priorities in supporting and extending equality and human rights. 

Diolch i Suzy Davies am y cwestiynau yna. Yn wir, rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi ennill gwobr cyflogaeth deg Chwarae Teg, ac, wrth gwrs, mae rhan o hynny'n ymwneud â mynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. O ran y cyfleoedd y mae'n rhaid inni ganolbwyntio arnyn nhw, yn enwedig yr wythnos hon, ddywedwn i, ar sicrhau bod gennym amrywiaeth yn ein penodiadau cyhoeddus gweinidogol, rydym yn cynhyrchu strategaeth amrywiaeth, a fydd yn ystyried camau ar sut y gallwn ni wella'r broses o godi ymwybyddiaeth o benodiadau cyhoeddus a sicrhau bod y broses mor gynhwysol â phosibl. Mae'n rhaid i hynny fod drwy gynllun gweithredu; sut yr ydym yn gwella, er enghraifft, amrywiaeth y paneli asesu, cynorthwyo'r bobl a benodir, bod â threfniadau cysgodi. Rwy'n mentora, ac rwy'n credu, Suzy, eich bod chithau hefyd yn mentora ymgeiswyr o Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru. Rydym yn sicr yn gwybod bod hyn yn ffordd ymlaen o ran y mathau hynny o benodiadau gweinidogion, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n mynd i'r afael yn benodol â'r diffyg ymgeiswyr duon, Asiaidd ac o leiafrifoedd ethnig, ond yn enwedig menywod sydd, wrth gwrs, yn gallu bod â swyddogaeth mor allweddol.

Nawr, o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, mae'n fwlch cyflog rhwng y rhywiau lle mae'n rhaid inni edrych ar y materion croestoriadol sy'n gysylltiedig â'r bylchau cyflog. Yn wir, nid yw'n ymwneud â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn unig; mae yna fwlch cyflog anabledd a bwlch cyflog hil hefyd, ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhai hynny. Mae'n bwysig ein bod yn ystyried hyn yn rhan hanfodol o'r adolygiad cyflym o rywedd a chydraddoldeb Llywodraeth Cymru, ac rwy'n croesawu yn fawr iawn adroddiad 'Cyflwr y Genedl 2019' gan Chwarae Teg, lle'r aethom i'r afael â'r materion hyn. Ac roeddem yng Nghanolfan Gymunedol Tre-biwt i gynnal trafodaeth banel ar y materion hyn, ac roedd y pwyslais ar fenywod o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru oherwydd yr ymchwil maent yn ei wneud ar fenywod o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru a'u profiadau ym marchnad lafur Cymru. Felly, mae'r rhain i gyd yn allweddol i'm hagenda o ran blaenoriaethau wrth gefnogi ac ehangu cydraddoldeb a hawliau dynol.  

Minister, the question you were just asked was specifically about data. You didn't address that point at all, so I'd really be grateful if you would answer that point about the collection of data. There are many types of discrimination within our society. We've got data on all forms of inequality, but there's very little information about the experiences of black, Asian and minority ethnic communities in this country. I was very glad to be able to speak at the new cross-party group on race equality at the beginning of the month, where the overwhelming message to us there was that we still have a long way to go before we achieve equality. We can have a strategy. We can have awareness. We can have as much mentoring as we like, but unless you are collecting data, you are not going to be able to identify and address those problems. So, if you could answer the question about data, Minister: what is this Government doing to fill the information void that we have on the ethnic minorities who have been part of our communities in this country for centuries?

Gweinidog, roedd y cwestiwn a ofynnwyd i chi yn y fan yna yn ymdrin yn benodol â data. Wnaethoch chi ddim mynd i'r afael â'r pwynt hwnnw o gwbl, felly byddwn i'n ddiolchgar iawn pe byddech chi'n ateb y pwynt hwnnw am gasglu data. Mae sawl math o wahaniaethu yn ein cymdeithas. Mae gennym ni ddata ar bob math o anghydraddoldeb, ond ychydig iawn o wybodaeth sydd ar gael am brofiadau cymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y wlad hon. Roeddwn yn falch iawn o'r cyfle i siarad yn y grŵp trawsbleidiol newydd ar gydraddoldeb hiliol ar ddechrau'r mis, a'r neges ysgubol i ni yn y fan honno oedd bod gennym ni ffordd bell i fynd o hyd cyn inni sicrhau cydraddoldeb. Gallwn ni fod â strategaeth. Gallwn ni fod ag ymwybyddiaeth. Gallwn ni fod â chymaint o fentora ag y mynnwch chi, ond oni bai eich bod chi'n casglu data, dydych chi ddim yn mynd i allu nodi a mynd i'r afael â'r problemau hynny. Felly, os gallech chi ateb y cwestiwn hwnnw am ddata, Gweinidog: beth mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud i lenwi'r bwlch gwybodaeth sydd gennym am y lleiafrifoedd ethnig sydd wedi bod yn rhan o'n cymunedau yn y wlad hon ers canrifoedd?

Data is crucially important, in terms of the way that we measure our outcomes and seek to deliver on our objectives. Just in terms of some data, in terms of public appointments, for example, we are collating and verifying diversity appointments data for 2018-19, but we know from 2017-18 that 6.9 per cent of all ministerial appointments and re-appointments were declared to be from BAME groups, 51.9 per cent female, and 7.6 per cent disabled people. And I'm glad to be able to give that data today. But, clearly, it shows how far we've got to go particularly in terms of BAME groups, and that's why the data is important.

But, also, in terms of data, this is something where we've been working with the Office for National Statistics on to ensure that we can access data. We don't have all the data that we need in order to be informed, particularly in terms of the objectives that we have to address. And we need that in order to deliver on our public sector equality duty and Welsh-specific duties, which we are now, as I said last week, reassessing to see whether we can strengthen them, and data will be a crucial part of that. So I'm completely on side in terms of data.

And can I also welcome the fact that we now have a cross-party group on race equality? I think John Griffiths is chairing that, with Bethan co-chairing it. It is very important that that is a cross-party group that can hold me to account in terms of recognising that we have a long way to go. But we have an opportunity now, in terms of this focus on equality, to make real strides and to use the issues around the general duty that we have—the public sector duty—and the separate duties on race, disability and gender equality. And I know, at that Butetown meeting, we all talked about the importance of that intersectionality, and that approach, in terms of equality.

Mae data yn hanfodol bwysig, o ran y ffordd yr ydym yn mesur ein canlyniadau ac yn ceisio cyflawni ein hamcanion. O ran data, o ran penodiadau cyhoeddus, er enghraifft, rydym yn coladu ac yn dilysu data amrywiaeth penodiadau ar gyfer 2018-19, ond gwyddom o 2017-18 fod 6.9 y cant o'r holl benodiadau ac ailbenodiadau gan Weinidogion wedi'u datgan i fod o grwpiau PdDLlE, 51.9 y cant o fenywod, a 7.6 y cant o bobl anabl. Ac rwy'n falch o allu rhoi'r data hwnnw heddiw. Ond, yn amlwg, mae'n dangos pa mor bell y mae'n rhaid i ni fynd yn arbennig o ran grwpiau PDdLlE, a dyna pam mae'r data yn bwysig.

Ond, hefyd, o ran data, mae hyn yn rhywbeth lle rydym wedi bod yn gweithio gyda'r Swyddfa Ystadegau Gwladol er mwyn sicrhau ein bod yn gallu cael gafael ar ddata. Nid oes gennym yr holl ddata sydd ei angen arnom er mwyn cael ein hysbysu, yn enwedig o ran yr amcanion y mae'n rhaid inni roi sylw iddynt. Ac mae angen hynny arnom er mwyn cyflawni ein dyletswydd cydraddoldeb yn y sector cyhoeddus a dyletswyddau sy'n benodol i Gymru, yr ydym yn awr, fel y dywedais yr wythnos diwethaf, yn ailasesu i weld a allwn ni eu cryfhau, a bydd data yn rhan hanfodol o hynny. Felly dwi'n hollol gytuno o ran data.

A gaf i hefyd groesawu'r ffaith bod gennym bellach grŵp trawsbleidiol ar gydraddoldeb hiliol? Rwy'n credu bod John Griffiths yn cadeirio hynny, gyda Bethan yn ei chyd-gadeirio. Mae'n bwysig iawn bod hwnnw'n grŵp trawsbleidiol a all fy nal i gyfrif o ran cydnabod bod gennym ffordd bell i fynd. Ond mae gennym gyfle yn awr, o ran y ffocws hwn ar gydraddoldeb, i wneud camau breision ac i ddefnyddio'r materion sy'n ymwneud â'r ddyletswydd gyffredinol sydd gennym—y ddyletswydd sector cyhoeddus—a'r dyletswyddau ar wahân o ran cydraddoldeb hiliol, anabledd a chydraddoldeb rhwng y rhywiau. A gwn, yng nghyfarfod Butetown, ein bod i gyd yn sôn am bwysigrwydd y rhyngsectoraidd, a'r ymagwedd honno, o ran cydraddoldeb.

14:35
Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015
The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015

2. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gryfhau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? OAQ54035

2. Will the Deputy Minister outline what measures the Welsh Government is undertaking to strengthen the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OAQ54035

Our focus is on strengthening the implementation of the Act and supporting our partners to realise the benefits of contributing to the seven well-being goals, and working in a collaborative, integrated and preventative way that looks to the long term and involves people in all their diversity.

Rydym yn canolbwyntio ar gryfhau'r broses o weithredu'r Ddeddf a chefnogi ein partneriaid i wireddu manteision cyfrannu at y saith nod llesiant, a gweithio mewn ffordd gydweithredol, integredig ac ataliol sy'n edrych i'r tymor hir ac sy'n cynnwys pobl yn eu holl amrywiaeth.

Thank you for that answer, Deputy Minister. I appreciate that you took a topical question on this particular aspect a few weeks ago. But in relation to the judgment that the judge handed down—Mrs Justice Lambert at the time—she said that the Bill was

'deliberately vague, general and aspirational and which applies to a class rather than individuals.'

The Bill is now some four years old. That judgment has been handed down. Do the Welsh Government have any ideas about how they might beef up the legislation, so that it does become more specific and does apply to individuals, rather than groups? Because, obviously, a lot of Government policy has changed in that four years, especially in the field of the environment. And we've heard today, in First Minister's questions, about the planning system—the future generations Bill is very topical in that particular area. So given the change in circumstances, and the judgment that's been handed down, can you confirm that the Welsh Government is looking to beef up that piece of legislation?

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Dirprwy Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod wedi cymryd cwestiwn ar yr agwedd benodol hon ychydig wythnosau'n ôl. Ond ynghylch y dyfarniad a roddwyd gan y barnwr—Mrs Ustus Lambert ar y pryd—dywedodd fod

y Bil yn fwriadol amwys, cyffredinol a dyheadol ac sy'n berthnasol i ddosbarth yn hytrach nag unigolion.

Mae'r Bil rhyw bedair blwydd oed erbyn hyn. Mae'r dyfarniad hwnnw wedi'i wneud. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw syniadau ynghylch sut y gallan nhw gryfhau'r ddeddfwriaeth, fel ei bod yn dod yn fwy penodol ac yn berthnasol i unigolion, yn hytrach na grwpiau? Oherwydd, yn amlwg, mae llawer o bolisïau'r Llywodraeth wedi newid yn ystod y pedair blynedd honno, yn enwedig ym maes yr amgylchedd. Ac rydym wedi clywed heddiw, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, am y system gynllunio—mae Bil cenedlaethau'r dyfodol yn berthnasol iawn yn y maes penodol hwnnw. Felly o gofio'r newid yn yr amgylchiadau, a'r dyfarniad sydd wedi'i roi, a allwch chi gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu ychwanegu at y darn hwnnw o ddeddfwriaeth?

I think what is important in terms of the Act is that it provides us with opportunities to use the Act to inform policy, and it's very important that 'Planning Policy Wales' and the developments and the review are being informed by the well-being of future generations Act. But we can look at a whole range of issues in terms of the seven goals—a prosperous Wales, a healthier Wales—in ways in which we are, for example, supporting the delivery of 20,000 affordable homes, completing the task of meeting the Welsh housing quality standard, and also looking in terms of a prosperous Wales, a more resilient Wales, at investing over £300,000 in the new forestry apprenticeships pilot in Wales. It's crucial to the climate emergency in terms of our global responsibilities, in terms of our Wales of cohesive communities. It's informing us in terms of policy and ensuring that we are looking to enhance that in terms of our community cohesion co-ordinators. I think the Act provides for enhanced scrutiny of the Welsh Government, through the powers of the Future Generations Commissioner for Wales—an independent commissioner for Wales—and examination duty on the Auditor General for Wales.

Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig o ran y Ddeddf yw ei bod yn rhoi cyfleoedd i ni ddefnyddio'r Ddeddf i lywio polisi, ac mae'n bwysig iawn bod 'Polisi Cynllunio Cymru' a'r datblygiadau a'r adolygiad yn cael eu llywio gan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol. Ond gallwn edrych ar ystod eang o faterion o ran y saith nod—Cymru lewyrchus, Cymru iachach—mewn ffyrdd yr ydym, er enghraifft, yn cefnogi darparu 20,000 o dai fforddiadwy, gan gwblhau'r dasg o gyrraedd safon ansawdd tai Cymru, a hefyd yn ystyried, o ran Cymru lewyrchus, Cymru fwy cydnerth, buddsoddi dros £300,000 yn y cynllun treialu prentisiaethau coedwigaeth newydd yng Nghymru. Mae'n hollbwysig i'r argyfwng hinsawdd o ran ein cyfrifoldebau byd-eang, o ran ein Cymru o gymunedau cydlynus. Mae'n ein hysbysu ni o ran polisi ac yn sicrhau ein bod yn ceisio gwella hynny o ran ein cydlynwyr cymunedau cydlynus. Rwy'n credu bod y Ddeddf yn darparu ar gyfer craffu manylach ar Lywodraeth Cymru, drwy bwerau Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol—comisiynydd annibynnol i Gymru—a dyletswydd archwilio ar Archwilydd Cyffredinol Cymru.

Diogelwch Cymunedol yn Ne-ddwyrain Cymru
Community Safety in South-east Wales

3. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am ddiogelwch cymunedol yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ54085

3. Will the Deputy Minister make a statement on community safety in south-east Wales? OAQ54085

The Welsh Government is committed to making our communities safer. We work closely with our four police forces, the UK Government and a raft of other agencies to drive down anti-social behaviour, reduce crime and, importantly, the fear of crime.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud ein cymunedau'n fwy diogel. Rydym yn gweithio'n agos gyda'n pedwar heddlu, Llywodraeth y DU a llu o asiantaethau eraill i leihau ymddygiad gwrthgymdeithasol, lleihau troseddau ac, yn bwysig, yr ofn o drosedd.

Thank you, Deputy Minister. I recently hosted a screening in the Senedd of Anti Social Bob, a film produced by Newport youth offending service to combat and prevent anti-social behaviour. The project's an excellent example of the benefits of multi-agency partnership working. It received funding from Newport City Council and One Newport, and the youth offending service worked closely with school liaison officers from Gwent Police and the fire service to deliver the films in Newport schools. Whilst it was filmed in Newport, Anti Social Bob aims to tackle the issues around anti-social behaviour that can exist in all parts of the country. Our youth services are absolutely key and face incredible pressures. How can this good practice be shared meaningfully throughout other parts of Wales, and what can Welsh Government do to strengthen and support our youth justice service, in relation to community safety?

Diolch, Dirprwy Weinidog. Yn ddiweddar cynhaliais sgriniad yn y Senedd o Anti Social Bob, ffilm a gynhyrchwyd gan wasanaethau troseddwyr ifanc Casnewydd i wrthsefyll ac atal ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae'r prosiect yn enghraifft ardderchog o fanteision gwaith partneriaeth amlasiantaethol. Cafodd gyllid gan Gyngor Dinas Casnewydd a Casnewydd yn Un, a gweithiodd y gwasanaeth troseddwyr ifanc yn agos gyda swyddogion cyswllt ysgolion o Heddlu Gwent a'r gwasanaeth tân i gyflwyno'r ffilmiau yn ysgolion Casnewydd. Er iddi gael ei ffilmio yng Nghasnewydd, nod Anti Social Bob yw ceisio mynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud ag ymddygiad gwrthgymdeithasol a all fodoli ym mhob rhan o'r wlad. Mae ein gwasanaethau ieuenctid yn gwbl allweddol ac maen nhw'n wynebu pwysau anhygoel. Sut y gellir rhannu'r arfer da hwn yn ystyrlon drwy rannau eraill o Gymru, a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i gryfhau a chefnogi ein gwasanaeth cyfiawnder ieuenctid, o ran diogelwch cymunedol?

I'd like to thank Jayne Bryant for that question. I'm very grateful that she shared the video, Anti Social Bob, produced by Newport youth offending service, and it's a video that was developed with young people at its heart. It does actually show the real cost of anti-social behaviour, not just to the young person but the wider impacts on family, friends and communities. We know that using media can have such an impact and is a powerful way of educating. It also helps to divert young people from those behaviours, which can easily lead to criminalisation and long-term impacts of such behaviour. I know that youth offending teams across Wales meet regularly and they will be looking at this as an example of good practice. But what is key, I think, in terms of protecting our youth services, and that obviously is something where we're supporting our local authorities closely, but also in terms of youth justice, we have seen the achievement of the lowest numbers of young people from Wales in custody, and work is under way to improve this even further with the blueprint for youth justice that I published on 21 May. 

Hoffwn i ddiolch i Jayne Bryant am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n ddiolchgar iawn iddi am rannu'r fideo, Anti Social Bob, a gynhyrchwyd gan wasanaeth troseddau ieuenctid Casnewydd, ac mae'n fideo a ddatblygwyd gyda phobl ifanc yn ganolog iddo. Mewn gwirionedd, mae'n dangos gwir gost ymddygiad gwrthgymdeithasol, nid yn unig i'r person ifanc ond yr effeithiau ehangach ar deulu, ffrindiau a chymunedau. Gwyddom y gall defnyddio cyfrwng ffilm gael gymaint o effaith a'i fod yn ffordd bwerus o addysgu. Mae hefyd yn helpu i arwain pobl ifanc i ffwrdd o'r mathau hynny o ymddygiad, sy'n gallu arwain yn hawdd at droseddoli ac effeithiau hirdymor ymddygiad o'r fath. Gwn fod timau troseddau ieuenctid ledled Cymru'n cyfarfod yn rheolaidd a byddan nhw'n edrych ar hyn fel enghraifft o arfer da. Ond beth sy'n allweddol, yn fy marn i, o ran diogelu ein gwasanaethau ieuenctid, ac mae hynny yn amlwg yn rhywbeth lle'r ydym yn cefnogi ein hawdurdodau lleol yn agos, ond hefyd o ran cyfiawnder ieuenctid, rydym wedi cyflawni'r niferoedd isaf o bobl ifanc o Gymru yn y ddalfa, ac mae gwaith yn cael ei wneud i wella hyn ymhellach fyth gyda'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder ieuenctid a gyhoeddais ar 21 Mai.

14:40

Deputy Minister, over the last three years, more than 32,000 schoolchildren in south Wales have benefited from vital rail safety education. Network Rail, in participation with the Crucial Crew safety initiative, have been delivering rail safety sessions to children in areas including Caerphilly, Merthyr Tydfil and Newport. Minister, will you join me in congratulating Network Rail and Crucial Crew on their work and commitment to delivering vital rail safety information to young people in south-east Wales? 

Dirprwy Weinidog, dros y tair blynedd diwethaf, mae dros 32,000 o blant ysgol yn y de wedi elwa ar addysg diogelwch ar y rheilffyrdd hanfodol. Mae Network Rail, wrth gymryd rhan gyda Menter diogelwch Crucial Crew, wedi bod yn darparu sesiynau diogelwch ar y rheilffyrdd i blant mewn ardaloedd yn cynnwys Caerffili, Merthyr Tudful a Chasnewydd. Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Network Rail a Crucial Crew ar eu gwaith a'u hymrwymiad i ddarparu gwybodaeth hanfodol am ddiogelwch ar y rheilffyrdd i bobl ifanc yn y de-ddwyrain?

I certainly would want to join the Member in congratulating Network Rail and for developing such an innovative rail safety awareness and education programme, which engages young people and is crucial in terms of rail safety, and also gives them the opportunity to take responsibility in terms of their own safety and their peers' and their communities' safety. 

Yn sicr, byddwn yn ymuno â'r Aelod i longyfarch Network Rail ac am ddatblygu rhaglen addysg ac ymwybyddiaeth mor arloesol o ddiogelwch ar y rheilffyrdd, sy'n cynnwys pobl ifanc ac sy'n hollbwysig o ran diogelwch ar y rheilffyrdd, a hefyd yn rhoi cyfle iddynt gymryd cyfrifoldeb o ran eu diogelwch eu hunain a diogelwch eu cyfoedion a diogelwch eu cymunedau.

One leader who's worked tirelessly to promote community safety in south-east Wales is Julian Williams. He's retiring this month as chief constable of Gwent Police. I'd like to associate myself with the remarks of police and crime commissioner, Jeff Cuthbert. He said he's 

'been a very effective leader of Gwent Police and has displayed professionalism, tempered with compassion, at all times.' 

And I know he had a distinguished record at South Wales Police before that. I just wonder if the Minister would also like to put on record her appreciation and that of the Government. 

Un arweinydd sydd wedi gweithio'n ddiflino i hyrwyddo diogelwch cymunedol yn y de-ddwyrain yw Julian Williams. Mae'n ymddeol y mis hwn fel Prif Gwnstabl Heddlu Gwent. Hoffwn ategu sylwadau'r comisiynydd heddlu a throseddu, Jeff Cuthbert. Dywedodd ei fod

wedi bod yn arweinydd effeithiol iawn ar Heddlu Gwent ac wedi dangos proffesiynoldeb, wedi'i feddalu â thosturi, bob amser.

Ac rwy'n gwybod y bu ganddo hanes nodedig yn Heddlu De Cymru cyn hynny. Tybed a hoffai'r Gweinidog hefyd gofnodi ei gwerthfawrogiad hi a gwerthfawrogiad y Llywodraeth.

I would certainly want to join you in recognising the achievements of the chief constable of Gwent Police, and, in fact, he is going to be a great loss. Jeff Cuthbert and the chief constable have worked so closely together and have made such an impact as a result of that close working. I'm sure other Members here, in fact, would like to join me, as Minister, and indeed members of the Welsh Government and the First Minister in recognising his achievements. 

Yn sicr, byddwn yn ymuno â chi i gydnabod yr hyn a gyflawnwyd gan brif gwnstabl Heddlu Gwent, ac, yn wir, bydd yn golled fawr. Mae Jeff Cuthbert a'r prif gwnstabl wedi gweithio mor agos gyda'i gilydd ac wedi cael cymaint o effaith o ganlyniad i'r cydweithio agos hwnnw. Rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill yma, mewn gwirionedd, yn hoffi ymuno â mi, fel Gweinidog, ac yn wir, aelodau o Lywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog i gydnabod yr hyn y mae wedi'i gyflawni.

Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015
The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015

4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau ei bod yn cydymffurfio â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? OAQ54044

4. How is the Welsh Government ensuring its compliance with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OAQ54044

The Welsh Government has robust arrangements in place to ensure we are fulfilling the requirements of the well-being of future generations Act. We continue to collaborate with the Future Generations Commissioner for Wales and our partners to realise the benefits of the Act for Wales.

Mae gan Lywodraeth Cymru drefniadau cadarn ar waith i sicrhau ein bod yn cyflawni gofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol. Rydym yn parhau i gydweithio â Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru a'n partneriaid er mwyn gwireddu manteision y Ddeddf i Gymru.

Thank you, Minister. And I don't think you could be criticised for not listening to the future generations commissioner when it came to the M4 decision recently. I'm sure she was pleased that her thoughts were taken on board. I'll leave aside my usual favourite subject of asking about roads, and, if I can, ask you about the monitoring or the enactment of the well-being of future generations legislation when it comes to local government and planning. I'm aware of at least one rural planning application in my constituency that has been called in by the Welsh Government because it breaches, or potentially breaches, the issue of sustainable travel, with an over-reliance on cars in the countryside being a problem at the heart of that application. It seems to me that, whilst we talk the talk here about sustainability and ensuring that future generations are protected, perhaps that message hasn't always permeated out to local authorities or, indeed, to other agencies, which are then responsible for delivering on the ground. So, I wonder if you could tell us how you're liaising with the Minister for planning and local government to make sure that out there, outside the walls of this Chamber, this legislation really is at the heart of everything that local authorities do, because, along with the climate emergency, these are all fine words, but unless they're actually enacted out there on the ground, then we're talking words but good things aren't actually happening in process.

Diolch yn fawr, Gweinidog. A dydw i ddim yn credu y gallech chi gael eich beirniadu am beidio â gwrando ar Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol o ran y penderfyniad ar yr M4 yn ddiweddar. Rwy'n siŵr ei bod hi'n falch yr ystyriwyd ei syniadau. Ni wnaf godi fy hoff bwnc arferol o holi am ffyrdd, ac, os caf i, ofyn i chi am fonitro neu ddeddfu lles deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol o ran llywodraeth leol a chynllunio. Rwy'n gwybod am o leiaf un cais cynllunio gwledig yn fy etholaeth i a alwyd i mewn gan Lywodraeth Cymru oherwydd ei fod yn torri, neu o bosibl yn torri, y mater o deithio cynaliadwy, gan fod gorddibyniaeth ar geir yng nghefn gwlad yn broblem a oedd wrth wraidd y cais hwnnw. Mae'n ymddangos i mi, er ein bod yn dweud ein dweud yma am gynaliadwyedd a sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn cael eu gwarchod, efallai nad yw'r neges honno bob amser wedi treiddio allan i awdurdodau lleol nac, yn wir, i asiantaethau eraill, sydd wedyn yn gyfrifol am gyflawni ar lawr gwlad. Felly, tybed a wnewch chi ddweud wrthym sut yr ydych yn cydgysylltu â'r Gweinidog sy'n gyfrifol am gynllunio a llywodraeth leol i sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon, y tu allan i furiau'r Siambr hon, mewn gwirionedd wrth wraidd popeth a wna awdurdodau lleol, oherwydd, ynghyd ag argyfwng yr hinsawdd, mae'r rhain i gyd yn eiriau teg, ond oni bai eu bod yn cael eu rhoi ar waith ar lawr gwlad, yna rydym ni'n dweud geiriau ond nid oes pethau da yn digwydd yn y broses mewn gwirionedd.

14:45

I think there's a recognition, even through the topical question to me earlier on this month from Andrew R.T. Davies and from discussions we've had in questions to the First Minister, how important the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is to us, and how important it is that it is now adopted by the public sector, who are responsible for delivering on those seven goals and the five ways of working. It is helping to drive a renewed focus on how the Welsh Government improves how it engages, involving the diversity of the population of Wales, and I think the example of 'Planning Policy Wales' and the national development framework is a really good example of that. It does take strong leadership from us all to move to the Wales we want and, of course, including the commissioner, we have to work with our partners and particularly those who are local authorities, but those who are making those decisions, particularly around planning, to realise the benefits of this Act. But it is a fundamental part of the policy framework.

And, indeed, we do provide a package of national support for regional funding and regular drop-in sessions to help public services boards implement the Act. We have a cross-Government group of senior officials to look at ways we can accelerate the implementation of the Act, informed by our work with the third sector. I think it's very welcome that this Assembly has embraced the well-being of future generations Act by recommending that the Welsh Government uses the integrated impact assessment tool to assess the impact of all new policy on equality, children's rights, the Welsh language, rural-proofing and biodiversity. So, it is embedded now in the way that we work, and it is embedded in those who are responsible, our public bodies, to deliver on it, particularly in relation to sustainable development. 

Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth, hyd yn oed drwy'r cwestiwn amserol i mi yn gynharach y mis hwn gan Andrew R.T. Davies a'r trafodaethau a gawsom mewn cwestiynau i'r Prif Weinidog, pa mor bwysig yw Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i ni, a pha mor bwysig ydyw ei bod bellach yn cael ei mabwysiadu gan y sector cyhoeddus, sy'n gyfrifol am gyflawni'r saith nod hynny a'r pum ffordd o weithio. Mae'n helpu i ganolbwyntio o'r newydd ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwella'r ffordd y mae'n ymgysylltu, gan gynnwys amrywiaeth poblogaeth Cymru, ac rwy'n credu bod enghraifft 'Polisi Cynllunio Cymru' a'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn enghraifft wirioneddol dda o hynny. Mae angen inni i gyd arwain yn gryf er mwyn symud i'r Gymru a garem ac, wrth gwrs, gan gynnwys y comisiynydd, mae'n rhaid inni weithio gyda'n partneriaid ac yn enwedig y rhai hynny sy'n awdurdodau lleol, ond hefyd y rhai hynny sy'n gwneud y penderfyniadau hynny, yn enwedig ynghylch cynllunio, er mwyn gwireddu manteision y Ddeddf hon. Ond mae'n rhan sylfaenol o'r fframwaith polisi.

Ac, yn wir, rydym ni'n darparu pecyn o gymorth cenedlaethol ar gyfer cyllid rhanbarthol a sesiynau galw heibio rheolaidd i helpu byrddau gwasanaethau cyhoeddus i weithredu'r Ddeddf. Mae gennym grŵp traws-lywodraethol o uwch swyddogion i edrych ar ffyrdd y gallwn gyflymu'r broses o weithredu'r Ddeddf, wedi'i lywio gan ein gwaith gyda'r trydydd sector. Rwy'n credu ei bod yn dderbyniol iawn bod y Cynulliad hwn wedi croesawu Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol drwy argymell bod Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r offeryn asesu effaith integredig i asesu effaith yr holl bolisïau newydd ar gydraddoldeb, hawliau plant, y Gymraeg, prawfesur gwledig a bioamrywiaeth. Felly, mae wedi'i hymwreiddio yn awr yn y ffordd yr ydym ni'n gweithio, ac mae hi wedi'i hymwreiddio yn y rhai hynny sy'n gyfrifol, ein cyrff cyhoeddus, i'w gyflawni, yn enwedig yn gysylltiedig â datblygu cynaliadwy.  

Cyflogau Merched yn Ynys Môn
Women's Wages in Anglesey

5. Pa asesiad mae'r Dirprwy Weinidog wedi ei wneud o gyflogau merched yn Ynys Môn? OAQ54073

5. What assessment has the Deputy Minister made of women's wages in Anglesey? OAQ54073

Tackling the causes of the gender pay gap and is a priority in the gender review. Actions to remove barriers include providing childcare support, creating training opportunities, tackling discrimination and supporting women into non-traditional careers.

Mae mynd i'r afael a'r hyn sy'n achosi'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn flaenoriaeth yn yr adolygiad cydraddoldeb rhywiol. Ymhlith y camau i ddileu rhwystrau y mae darparu cymorth gofal plant, creu cyfleoedd hyfforddi, mynd i'r afael â gwahaniaethu a helpu menywod i fynd i yrfaoedd nad ydynt yn rhai traddodiadol.

Diolch am yr ateb yna. Mae adroddiad diweddaraf Chwarae Teg ar gyflwr y genedl yn dangos mai yn Ynys Môn mae'r gap mwyaf rhwng cyflogau dynion a merched. Mae'r gap yn Ynys Môn yn 25.5 y cant, sydd yn syfrdanol o uchel, yn enwedig o glywed yn fanna bod hyn i fod yn flaenoriaeth gan y Llywodraeth. Dwi'n mynd i fod yn cadeirio cyfarfod arbennig yn Ynys Môn ym mis Medi, mewn cydweithrediad efo Chwarae Teg, yn edrych ar y mater yma. Ond beth yn union mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn ardaloedd lle mae hyn yn amlwg yn dal i fod yn broblem barhaus? Ac onid ydy'r ffigur yna yn dangos bod y Llywodraeth yma wedi methu yn ei hymgais hyd yma i fynd i'r afael â'r broblem mewn ardaloedd, yn sicr, lle mae'r broblem ar ei mwyaf dwys?  

Thank you for that response. The most recent Chwarae Teg report on the state of the nation demonstrates that Anglesey has the greatest gap between the salaries of men and women. The gap in Anglesey is 25.5 per cent, which is staggeringly high, particularly given that this is to be a priority, as you’ve just said, for the Government. I’ll be chairing a special meeting in Anglesey in September in collaboration with Chwarae Teg, looking at this very issue. But what exactly is the Welsh Government doing in areas where this is clearly an ongoing problem? Doesn’t that figure just demonstrate that this Government has failed in its efforts to date to tackle the issue in areas where the problem is at its gravest?

I thank the Member for the question. Between 2011 and 2018, the gender pay gap in Wales decreased from 9.2 per cent to 7.3 per cent. The UK gender pay gap was 9 per cent in 2018. Clearly, we've got to drive that down and address those areas, like Anglesey, where there is that greatest gap. In fact, I think the recommendations from the Fair Work Commission on tackling the gender pay gap is very relevant, and I hope you'll be able to refer to that in your meeting. It looked at the gender pay gap across all local authorities in Wales, including Anglesey, and it made recommendations about helping to close this gap.

I would say, in terms of opportunities that we're taking, we've got the personal learning account pilot that's part of the employability plan launched in September, with a pilot area in north Wales, including Anglesey, providing occupational courses and improved qualifications linked to key sectors. It will be available to women from the isle of Anglesey and across Wales. But, during 2017-18, 400 women living on the isle of Anglesey started an apprenticeship programme, as opposed to 290 men. More women are coming forward and also taking advantage of the parents, childcare and employment adviser in terms of access to childcare and support. Over 1,500 parents have started work since the programme started in July 2015, and that includes 124 parents from Anglesey. So, I hope that I will be able to advise you and also work with you to ensure that our road map for gender equality does address and support those areas where there are particular unacceptable gaps in relation to the gender pay gap, but also looks at how we can support women in terms of their achievements.

I will just finally say that I think Chwarae Teg obviously will be talking about their Agile Nation project, and that's been supported over the years, helping women and employers to gain qualifications and to progress in the labour market in employment and tackle occupational segregation.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Rhwng 2011 a 2018, gostyngodd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru o 9.2 y cant i 7.3 y cant. Roedd bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn y DU yn 9 y cant yn 2018. Yn amlwg, mae'n rhaid inni wthio hwnnw i lawr a mynd i'r afael â'r ardaloedd hynny, fel Ynys Môn, lle mae'r bwlch mwyaf. Yn wir, rwy'n credu bod argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg ar fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn berthnasol iawn, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn gallu cyfeirio at hynny yn eich cyfarfod. Edrychodd ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau ar draws yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru, gan gynnwys Ynys Môn, a gwnaeth argymhellion ynghylch helpu i gau'r bwlch hwn.

Byddwn i'n dweud, o ran y cyfleoedd yr ydym ni'n eu cymryd, fod gennym ni'r gynllun treialu cyfrifon dysgu personol sy'n rhan o'r cynllun cyflogadwyedd a lansiwyd ym mis Medi, ac mae yna ardal dreialu yn y gogledd, yn cynnwys Ynys Môn, sy'n darparu cyrsiau galwedigaethol ac yn gwella cymwysterau sy'n gysylltiedig â sectorau allweddol. Bydd ar gael i fenywod o Ynys Môn a ledled Cymru. Ond, yn ystod 2017-18, dechreuodd 400 o fenywod sy'n byw ar Ynys Môn raglen brentisiaeth, o gymharu â 290 o ddynion. Mae mwy o fenywod yn cyflwyno eu hunain a hefyd yn manteisio ar y cynghorydd rhieni, gofal plant a chyflogaeth o ran mynediad at ofal plant a chymorth. Mae dros 1,500 o rieni wedi dechrau gweithio ers i'r rhaglen ddechrau ym mis Gorffennaf 2015, ac mae hynny'n cynnwys 124 o rieni o Ynys Môn. Felly, rwy'n gobeithio y byddaf i'n gallu rhoi gwybod i chi a gweithio gyda chi hefyd i sicrhau bod ein cynlluniau ar gyfer cydraddoldeb rhywiol yn mynd i'r afael â'r ardaloedd hynny lle ceir bylchau arbennig o annerbyniol o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, a'u bod yn eu cefnogi, ond eu bod hefyd yn ystyried sut y gallwn ni gefnogi menywod o ran eu cyflawniadau.

Yn olaf, fe ddywedaf i fy mod yn credu y bydd Chwarae Teg yn amlwg yn sôn am eu prosiect Cenedl Hyblyg, ac mae hwnnw wedi'i gefnogi dros y blynyddoedd, gan helpu menywod a chyflogwyr i ennill cymwysterau a symud ymlaen yn y farchnad lafur, mewn cyflogaeth a mynd i'r afael â gwahanu galwedigaethol.

14:50
Rheolaeth drwy Orfodaeth
Coercive Control

6. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am yr hyfforddiant sydd ar gael i adnabod a mynd i'r afael â rheolaeth drwy orfodaeth? OAQ54086

6. Will the Deputy Minister make a statement on the training available to recognise and tackle coercive control? OAQ54086

We continue to support the public sector workforce to be able to identify coercive control through our national training framework. I also launched the ‘This is Not Love. This is Control’ campaign in January, which focuses on raising awareness of coercive control, domestic abuse and sexual violence.

Rydym ni'n parhau i gefnogi gweithlu'r sector cyhoeddus er mwyn gallu nodi rheolaeth drwy orfodaeth drwy ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol. Hefyd, lansiais yr ymgyrch 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn' ym mis Ionawr, sy'n canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth, cam-drin domestig a thrais rhywiol.

Thank you for your answer. I was very involved in work that resulted in the introduction of the coercive control law when I was in Westminster so this is an area very close to my heart, but legislation is only as good as its implementation, and there remain concerns about the take-up of training in this area. Until all public services receive training of the highest standard, we are unlikely to see a change in attitudes towards this pernicious crime. Now, whilst I appreciate that some of the picture, including policing, will be a reserved matter for Westminster, can I ask what steps Welsh Government are taking to ensure that all relevant public service providers are receiving training in not just the realities of coercive control but the need to signpost survivors to help? Until all survivors get that, we're going to see a system where some people are going to be punished by a system where some providers realise what the horrors are that they're going through whilst others don't.

Diolch am eich ateb. Cymerais ran fawr mewn gwaith a arweiniodd at gyflwyno'r gyfraith rheolaeth drwy orfodaeth pan roeddwn i yn San Steffan, felly mae hwn yn faes sy'n agos iawn at fy nghalon, ond gweithredu deddfwriaeth sydd bwysicaf, ac mae pryderon yn parhau ynghylch y nifer sy'n manteisio ar hyfforddiant yn y maes hwn. Tan y bydd pob gwasanaeth cyhoeddus yn cael hyfforddiant o'r safon uchaf, rydym ni'n annhebygol o weld newid mewn agweddau tuag at y drosedd niweidiol hon. Er fy mod i'n sylweddoli y bydd rhai elfennau, gan gynnwys plismona, yn faterion a gedwir yn ôl i San Steffan, a gaf i ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr holl ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus perthnasol yn cael hyfforddiant, nid yn unig ar realiti rheolaeth dan orfodaeth, ond yr angen i gyfeirio goroeswyr at gymorth? Tan i'r holl oroeswyr gael hynny, rydym ni'n mynd i weld system lle mae rhai pobl yn mynd i gael eu cosbi gan system lle mae rhai darparwyr yn sylweddoli beth yw'r erchyllterau y maen nhw'n eu dioddef tra nad yw eraill yn sylweddoli.

Well, I thank Delyth Jewell for this really important question, particularly given the fact that we have that recent case, the Sally Challen case, bringing this insidious topic of coercive control to the forefront of national news.

I think, as you say, training is key. It's part of our national strategy. Through the national training framework, we have trained over 142,000 professionals in the public sector workforce in Wales, and it is at different levels. We've got over 3,000 professionals being trained in our early intervention and prevention training, 'Ask and Act', where identifying coercive control is a key aspect, but the national training framework has six different groups to ensure that we reach out to those who are nearest to women particularly who are at risk, catching the widest audience in terms of group 1, raising awareness of the violence against women and domestic abuse legislation, and moving to those professionals with frequent contact with potential victims to those whose specialism is tackling violence against women, and also to leaders as well. We are currently planning regional workshops for public sector leaders—those with commissioning and planning responsibilities—and we also have a strength in leadership series of films, which has been viewed over 7,800 times. So, training-the-trainer training has been completed by 20 professionals in mid and West Wales.

I appreciate that this is about reaching out to the professionals who are at the forefront and the sharp end of being able to address this issue, and I'm very glad that you brought this to our attention to show what is being done in terms of the national strategy delivering on our pioneering legislation.

Wel, diolchaf i Delyth Jewell am y cwestiwn gwirioneddol pwysig iawn hwn, yn enwedig o gofio ein bod ni wedi cael yr achos diweddar, achos Sally Challen, yn rhoi lle blaenllaw i'r pwnc llechwraidd hwn o reolaeth drwy orfodaeth ar newyddion cenedlaethol.

Rwy'n credu, fel y dywedwch, bod hyfforddiant yn allweddol. Mae'n rhan o'n strategaeth genedlaethol. Drwy'r fframwaith hyfforddi cenedlaethol, rydym ni wedi hyfforddi dros 142,000 o weithwyr proffesiynol yng ngweithlu'r sector cyhoeddus yng Nghymru, a hynny ar wahanol lefelau. Mae gennym ni dros 3,000 o weithwyr proffesiynol yn cael eu hyfforddi yn ein hyfforddiant ymyrraeth gynnar ac atal, 'Gofyn a Gweithredu', lle mae adnabod rheolaeth drwy orfodaeth yn agwedd allweddol. Ond mae gan y fframwaith hyfforddi cenedlaethol chwe grŵp gwahanol i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y rhai sydd agosaf at fenywod sydd mewn perygl yn benodol, yn cyrraedd y gynulleidfa ehangaf o ran grŵp 1, yn codi ymwybyddiaeth o'r ddeddfwriaeth trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig, ac yna'n symud at y gweithwyr proffesiynol hynny sydd â chyswllt mynych â dioddefwyr posibl i'r rhai sy'n arbenigo mewn mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, ac at arweinwyr hefyd. Ar hyn o bryd, rydym ni'n cynllunio gweithdai rhanbarthol ar gyfer arweinwyr sector cyhoeddus—y rhai â chyfrifoldebau comisiynu a chynllunio—ac mae gennym ni gyfres o ffilmiau 'Cryfder mewn Arweinyddiaeth' hefyd, a wyliwyd dros 7,800 o weithiau. Felly, mae hyfforddiant Hyfforddi'r Hyfforddwr wedi cael ei gwblhau gan 20 o weithwyr proffesiynol yn y canolbarth a'r gorllewin.

Rwy'n sylweddoli bod hyn yn ymwneud ag estyn allan at y gweithwyr proffesiynol sydd ar flaen y gad ac yn y rheng flaen o ran gallu mynd i'r afael â'r mater hwn, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi tynnu ein sylw at hyn i ddangos yr hyn sy'n cael ei wneud o ran y strategaeth genedlaethol yn gweithredu ar ein deddfwriaeth arloesol.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi’n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Legislation (Wales) Bill has been withdrawn. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'r Bil Deddfwriaeth (Cymru) wedi'i dynnu'n ôl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Thank you, Trefnydd. I wonder if I could ask for two items, please, the first being a letter to all Assembly Members, perhaps from you, actually, but I'm not 100 per cent sure who, about why the consultation document—this document—on amending the Government of Wales Act 2006 (Budget Motions and Designated Bodies) Order 2018—I know it doesn't sound very exciting—isn't on the Government website for wider consultation. It's a draft Order that seeks to bring new bodies within the scope of Welsh Government's financial reporting processes, and at least one of the bodies listed here in the draft Order was not informed about this even happening and so didn't know that there was a consultation going on, and one doesn't come within the definition of 'central Government sector', and this only applied to central Government sector bodies. The reason I'm asking you to, perhaps, issue a letter on this is this matter is due to come before the Finance Committee, if it hasn't already.

And if I could also just raise this with you: in March, the Brexit Secretary told us that a significant piece of work was necessary in relation to the qualifications make-up of the public sector workforce across Wales post Brexit. I'd raised a question in the context of teachers' qualifications and the current distinction between EU citizens and non-EU citizens, which is something that could disappear once we leave the EU. Now that it's clear that the main party in this place would campaign for 'remain' should there be a second referendum, I think we could do with some reassurance that this work on what's going to happen to qualifications post Brexit is continuing. Perhaps we could just have a written statement to that effect—not just on education, but the public sector generally. Thank you.

Diolch, Trefnydd. Tybed a gaf i ofyn am ddwy eitem, os gwelwch yn dda? Y cyntaf yw llythyr at bob Aelod Cynulliad, efallai gennych chi, a dweud y gwir, ond nid wyf i 100 y cant yn siŵr gan bwy, ynghylch pam nad yw'r ddogfen ymgynghori—y ddogfen hon—ar ddiwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Cynigion Cyllideb a Chyrff Dynodedig) 2018—gwn nad yw'n swnio'n gyffrous iawn—ar wefan y Llywodraeth ar gyfer ymgynghori ehangach. Gorchymyn drafft yw hwn sy'n ceisio dod â chyrff newydd o fewn cwmpas prosesau adrodd ariannol Llywodraeth Cymru, ac ni hysbyswyd o leiaf un o'r cyrff a restrir yma yn y Gorchymyn drafft bod hyn yn digwydd hyd yn oed, ac felly nid oedd yn gwybod bod ymgynghoriad yn cael ei gynnal, ac nid yw un yn cyd-fynd â'r diffiniad o 'sector Llywodraeth ganolog', a dim ond i gyrff sector Llywodraeth ganolog yr oedd hyn yn berthnasol. Y rheswm pam rwy'n gofyn i chi, efallai, gyhoeddi llythyr ar hyn yw bod y mater hwn ar fin dod gerbron y Pwyllgor Cyllid, os nad yw hynny eisoes wedi digwydd.

Ac os gaf i hefyd godi hyn gyda chi: ym mis Mawrth, dywedodd yr Ysgrifennydd Brexit wrthym fod darn sylweddol o waith yn angenrheidiol o ran cymwysterau gweithlu'r sector cyhoeddus ledled Cymru yn dilyn Brexit. Roeddwn i wedi gofyn cwestiwn yng nghyd-destun cymwysterau athrawon a'r gwahaniaeth presennol rhwng dinasyddion yr UE a dinasyddion nad ydynt o'r UE, sy'n rhywbeth a allai ddiflannu ar ôl i ni adael yr UE. Nawr ei bod hi'n eglur y byddai'r brif blaid yn y lle hwn yn ymgyrchu dros 'aros' pe bai ail refferendwm, rwy'n credu bod angen i ni gael rhywfaint o sicrwydd y bydd y gwaith hwn ar yr hyn sy'n mynd i ddigwydd i gymwysterau ar ôl Brexit yn parhau. Efallai y gallem ni gael datganiad ysgrifenedig i'r perwyl hwnnw—nid ar addysg yn unig, ond y sector cyhoeddus yn gyffredinol. Diolch.

14:55

Yes, thank you very much. On the first issue of the consultation document, I'll certainly find out what's going on there and update Members, as you've requested, in terms of the availability of that consultation document and the circulation of it.FootnoteLink

On the second issue, we've been very clear that Welsh Government does see Britain and Wales's best interests best served by remaining in the European Union, and the First Minister has set out why he feels that is the case now, having set out for a number of years the best possible Brexit that Wales could have achieved in terms of causing the least damage. There just doesn't seem any prospect now of the UK Government taking that forward. So, the response now, really, is to make the case to remain within the EU. That said, that does not mean for a second that we are taking our foot off the gas in terms of the preparations that we are doing to prepare Wales should there be a 'no deal' Brexit, and that's one of the reasons, today, I've announced as part of the first supplementary budget, a capital stimulus programme of £85 million, which will be allowing the construction industry particularly to gain some confidence, but also the supply chains that rely on it. So, work is going on both in terms of promoting the case for a second referendum but also in terms of preparing ourselves for any possible Brexit, but particularly a 'no deal' Brexit. And the example you gave in terms of qualifications, I'll be sure that you have an update on that.

Ie, diolch yn fawr. O ran mater cyntaf y ddogfen ymgynghori, byddaf yn sicr yn darganfod beth sy'n digwydd yn hynny o beth ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, yn unol â'ch cais, o ran argaeledd y ddogfen ymgynghori honno a'i dosbarthu.FootnoteLink

O ran yr ail fater, rydym ni wedi bod yn eglur iawn bod Llywodraeth Cymru o'r farn bod buddiannau pennaf Cymru a Phrydain yn cael eu harddel orau trwy aros yn yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'r Prif Weinidog wedi nodi pam ei fod yn teimlo bod hynny'n wir nawr, ar ôl amlinellu ers nifer o flynyddoedd y Brexit gorau posibl y gallai Cymru fod wedi ei gael o ran achosi'r lleiaf o niwed. Nid yw'n ymddangos bod unrhyw obaith nawr y bydd Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â hynny. Felly, yr ymateb nawr, mewn gwirionedd, yw dadlau'r achos dros aros yn yr UE. Wedi dweud hynny, nid yw hynny'n golygu am eiliad ein bod ni'n llaesu dwylo o ran y paratoadau yr ydym ni'n eu gwneud i baratoi Cymru pe bai Brexit heb gytundeb, a dyna un o'r rhesymau pam yr wyf i, heddiw, wedi cyhoeddi yn rhan o'r gyllideb atodol gyntaf, raglen ysgogiad cyfalaf o £85 miliwn, a fydd yn caniatáu i'r diwydiant adeiladu yn arbennig fagu rhywfaint o hyder, ond hefyd y cadwyni cyflenwi sy'n dibynnu arno. Felly, mae gwaith yn parhau o ran hyrwyddo'r achos dros ail refferendwm ond hefyd o ran paratoi ein hunain ar gyfer unrhyw Brexit posibl, ond Brexit heb gytundeb yn arbennig. A'r enghraifft a roesoch o ran cymwysterau, fe wnaf yn siŵr eich bod chi'n cael y wybodaeth ddiweddaraf am hynny.

Trefnydd, fel llefarydd Plaid Cymru ar lywodraeth leol, dwi'n ymwybodol iawn o'r pwysau ariannol ar gyllidebau awdurdodau lleol. Yn wir, dyna pam roeddwn i'n pwyso ar Lywodraeth Cymru i roi mwy o arian i'n cynghorau sir ni rai misoedd yn ôl. Fodd bynnag, yn ddiweddar yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae cynigion wedi cael eu cyflwyno i gynyddu taliadau am gludiant ôl-16 yn sylweddol iawn, o £100 y flwyddyn i £390 y flwyddyn. Yn amlwg, bydd hyn yn cael effaith sylweddol ar deuluoedd ledled y sir, ond bydd yn cael effaith arbennig ar unig ysgol gyfrwng Gymraeg y sir, sef Ysgol Gyfun Ystalyfera Bro Dur, ac unig ysgol ffydd y sir, sef Ysgol Gyfun Gatholig San Joseff. Gyda disgyblion yn teithio'n draddodiadol i'r ysgolion hyn o bob cwr o'r sir, bydd y teuluoedd hyn yn cael eu taro'n fwy na'r mwyafrif. Rwyf i, ynghyd â'm cyd-Aelod rhanbarthol Bethan Sayed, eisoes wedi derbyn sylwadau gan deuluoedd sy'n anfon eu plant i addysg cyfrwng Cymraeg a'r pryderon sydd ganddynt yn hyn o beth, a dŷn ni wedi ymrwymo i gefnogi eu hachos. 

Nawr, dŷn ni'n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru darged o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg, ac er mwyn cyrraedd y targed hwnnw, bydd angen i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol wneud addysg Gymraeg yn hygyrch ledled Cymru. Mae'r cynnig hwn gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot yn gwneud y gwrthwyneb. Wrth benderfynu ar addysg eu plentyn, mae'n siŵr y bydd rhieni'n cael eu dylanwadu gan y gost sy'n gysylltiedig â hi, ac mae perygl gwirioneddol y bydd rhieni'n dewis anfon eu plant i'r ddarpariaeth agosaf—cyfrwng Saesneg—yn hytrach nag anfon disgyblion i Ystalyfera. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar yr hyn mae'n bwriadu gwneud i sicrhau nad yw addysg Gymraeg yn cael ei roi dan anfantais yn y modd yma, ac a fyddwch yn ystyried cyflwyno deddfwriaeth genedlaethol ar fater trafnidiaeth er mwyn rhoi chwarae teg i'r Gymraeg? [Torri ar draws.]

Thank you, Llywydd. Trefnydd, as Plaid Cymru’s spokesperson on local government, I am very aware of the financial pressures on the budgets of local authorities. Indeed, that’s why I put pressure on the Welsh Government to provide more money to our county councils some months ago. However, recently in Neath Port Talbot, proposals have been introduced to increase payment for post-16 transport very substantially, from £100 a year to £390 per year. Now, clearly, this will have a significant impact on families across the county, but it will have a particular impact on the only Welsh-medium school in the county, which is Ysgol Gyfun Ystalyfera Bro Dur, and the only faith school in the county, which is St Joseph’s Catholic School. With pupils traditionally travelling to these schools from all corners of the county, these families will be hit harder than the majority. I, along with my fellow regional Member Bethan Sayed, have already received comments from families who send their children to Welsh-medium education and the concerns that they have, and we are committed to supporting their case.

Now, we know that the Welsh Government has a target of creating a million Welsh speakers, and in order to achieve that target, the Welsh Government and local authorities will need to make Welsh-medium education accessible across Wales. This proposal from Neath Port Talbot council does quite the opposite. In deciding on a child’s education, parents will surely be influenced by the cost attached with that education, and there is a real risk that parents will choose to send their children to the closest provision, which will be English medium, rather than sending pupils to ysgol Ystalyfera. Therefore, will the Welsh Government make a statement on what it intends to do to ensure that Welsh-medium education is not disadvantaged in this way, and will you consider introducing national legislation on the issue of transport in order to ensure fair play for the Welsh language? [Interruption.]

15:00

So, as the Member quite rightly points out, Welsh in education strategic plans are central to the growth in Welsh-medium education and is one of the key factors in terms of helping us achieve our ambition of a million Welsh speakers by 2050. As part of those WESP requirements, local authorities must have a statement on the availability of Welsh-medium provision in relation to home-to-school transport in order to promote access to education and training through the medium of Welsh.

In the case of Ysgol Gyfun Gymraeg Ystalyfera in Neath Port Talbot, there is no equivalent access to Welsh-medium education as compared to English-medium education, as we've heard. And such issues relating to travelling distance for the individuals who wish to continue with their post-16 education through the medium of Welsh does place them at a disadvantage. So, we would certainly be concerned about the negative impact that the introduction of the proposed changes might have on the number of students following post-16 courses through the medium of Welsh, and we have sought reassurances from the local authority that all possible options are being considered to remove those financial barriers to ensure that Welsh-medium education is supported within the whole county.

Felly, fel y mae'r Aelod yn ei nodi'n gwbl gywir, mae cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn ganolog i'r twf mewn addysg cyfrwng Cymraeg ac yn un o'r ffactorau allweddol o ran ein helpu i gyflawni ein huchelgais o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Yn rhan o ofynion hynny y cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, mae'n rhaid bod gan awdurdodau ddatganiad ar y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg sydd ar gael o ran cludiant rhwng y cartref a'r ysgol er mwyn hybu mynediad at addysg a hyfforddiant trwy gyfrwng y Gymraeg.

Yn achos Ysgol Gyfun Gymraeg Ystalyfera yng Nghastell-nedd Port Talbot, nid oes mynediad cyfatebol at addysg cyfrwng Cymraeg o'i chymharu ag addysg cyfrwng Saesneg, fel yr ydym ni wedi clywed. Ac mae materion o'r fath yn ymwneud â phellter teithio i'r unigolion sy'n dymuno parhau â'u haddysg ôl-16 trwy gyfrwng y Gymraeg yn eu rhoi o dan anfantais. Felly, byddem yn sicr yn pryderu am yr effaith negyddol y gallai cyflwyno'r newidiadau arfaethedig ei chael ar nifer y myfyrwyr sy'n dilyn cyrsiau ôl-16 drwy gyfrwng y Gymraeg, ac rydym ni wedi gofyn am sicrwydd gan yr awdurdod lleol bod yr holl opsiynau posibl yn cael eu hystyried i gael gwared ar y rhwystrau ariannol hynny i sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg yn cael ei chefnogi yn y sir gyfan.

The Minister will note the vote last week by 83 per cent of the Ford workforce to support industrial action up to and including strike action in response to the Ford closure proposal. So, I wonder whether time can be found for a statement on Ford Bridgend in the near future, and at least before the summer recess, which would allow the Minister to update us on progress with the taskforce, and in particular in reference to the representations made to ensure that in the event of closure, the pensions and the redundancies are at least equal to those offered to Ford workers before, in the UK or in any plant in Europe, and that any legacy left by Ford in the event of closure should be equal to any they've given to other EU plants that have closed as well.

We're only asking for fair play to workers who've given 40 years commitment to this plant. I welcome what the First Minister has said, I welcome what the economy Minister has said, standing squarely, shoulder to shoulder, with these workers, but it would be good to get an update in the right, timely manner before we get to the summer.

Bydd y Gweinidog yn nodi'r bleidlais yr wythnos diwethaf gan 83 y cant o weithlu Ford i gefnogi gweithredu diwydiannol hyd at, ac yn cynnwys streic mewn ymateb i gynnig cau Ford. Felly, tybed a ellir dod o hyd i amser ar gyfer datganiad ar Ford Pen-y-bont ar Ogwr yn y dyfodol agos, a chyn toriad yr haf o leiaf, a fyddai'n caniatáu i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gynnydd o ran y tasglu, ac yn benodol o ran y sylwadau a wnaed i sicrhau, os bydd y safle'n cau, bod y pensiynau a'r diswyddiadau yn gyfartal o leiaf â'r rhai a gynigiwyd i weithwyr Ford yn y gorffennol, yn y DU neu mewn unrhyw waith yn Ewrop, ac y dylai unrhyw waddol a adewir gan Ford pe bai'n cael ei gau fod yr un fath â'r hyn y maen nhw wedi ei roi i weithfeydd eraill yn yr UE  sydd wedi cau hefyd.

Y cwbl yr ydym ni'n gofyn amdano yw chwarae teg i weithwyr sydd wedi rhoi 40 mlynedd o ymroddiad i'r gwaith hwn. Croesawaf yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi ei ddweud, croesawaf yr hyn y mae Gweinidog yr economi wedi ei ddweud, ein bod yn sefyll yn gadarn, ochr yn ochr â'r gweithwyr hyn, ond byddai'n dda cael diweddariad yn y modd priodol ac amserol cyn i ni gyrraedd yr haf.

I thank Huw Irranca-Davies for raising this issue and the concern that he's been steadfastly expressing for his constituents who are employed at the Ford plant at Bridgend and constituents even beyond his own area. I know that the economy Minister is very keen to keep all Members up to date on progress, but I would say today that we've begun the process of establishing that taskforce to work with partners, over the difficult weeks and months ahead, to help to find a sustainable, long-term solution for the plant and its workforce. We are acting quickly to progress this and have approached a prominent figure, as you know, from the automotive industry, to chair the taskforce.

As part of the taskforce being established, the people's work stream, in conjunction with Ford, will consider the provision of appropriate financial advice for the workforce. The First Minister has spoken to the Prime Minister about the situation and the need for the two Governments to work together seamlessly for the people of Bridgend and the wider region. This was a message I was able to reiterate in a meeting that I was at of the Cabinet sub-committee with the UK Government just last week.

The First Minister has also spoken with senior management at Ford who've committed to working with us on the taskforce to support their employees and the supply chain, and also to provide a legacy for the wider community. But I'll be certain to ensure that the economy Minister, in his updates, does address that legacy issue that you have particular concern about, and also the issue of pensions and the issue of parity with the agreements that have been made in similar situations elsewhere.

Diolchaf i Huw Irranca-Davies am godi'r mater hwn a'r pryder y mae wedi bod yn ei fynegi'n gadarn dros ei etholwyr a gyflogir yn y gwaith Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac etholwyr y tu hwnt i'w ardal ei hun hyd yn oed. Gwn fod Gweinidog yr economi yn awyddus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd i'r holl Aelodau, ond byddwn yn dweud heddiw ein bod ni wedi dechrau'r broses o sefydlu'r tasglu hwnnw i weithio gyda phartneriaid, dros yr wythnosau a'r misoedd anodd i ddod, i helpu i ddod o hyd i ateb cynaliadwy, hirdymor i'r gwaith a'i weithlu. Rydym ni'n gweithredu'n gyflym i fwrw ymlaen â hyn ac rydym ni wedi cysylltu, fel y gwyddoch, â ffigwr blaenllaw o'r diwydiant moduron, i gadeirio'r tasglu.

Yn rhan o sefydlu'r tasglu, bydd ffrwd waith y bobl, mewn cydweithrediad â Ford, yn ystyried darparu cyngor ariannol priodol i'r gweithlu. Mae'r Prif Weinidog wedi siarad â'r Prif Weinidog am y sefyllfa a'r angen i'r ddwy Lywodraeth weithio gyda'i gilydd yn ddi-dor dros bobl Pen-y-bont ar Ogwr a'r rhanbarth ehangach. Roedd hon yn neges yr oeddwn i'n gallu ei hail-bwysleisio mewn cyfarfod is-bwyllgor y Cabinet gyda Llywodraeth y DU yr oeddwn i'n bresennol ynddo yr wythnos diwethaf.

Mae'r Prif Weinidog hefyd wedi siarad gydag uwch reolwyr Ford sydd wedi ymrwymo i weithio gyda ni ar y tasglu i gefnogi eu cyflogeion a'r gadwyn gyflenwi, a hefyd i ddarparu gwaddol i'r gymuned ehangach. Ond byddaf yn siŵr o sicrhau bod Gweinidog yr economi, yn ei ddiweddariadau, yn rhoi sylw i'r mater hwnnw o waddol y mae gennych chi bryder arbennig yn ei gylch, a hefyd mater o bensiynau a'r mater o gydraddoldeb â'r cytundebau a wnaed mewn sefyllfaoedd tebyg mewn mannau eraill.

Minister, please could we have a statement from the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism on the outcome of the Wales tourism summit in Llandrindod Wells in March? The current 'Partnership for Growth' strategy for tourism expires next year, and I understand that the Deputy Minister has been consulting with the tourism sector following the summit. Given the importance of tourism to the Welsh economy, please could we have a statement on how the Welsh Government intends to support and increase tourism in Wales in future? Thank you.

Gweinidog, a gawn ni ddatganiad os gwelwch yn dda gan y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth ar ganlyniad uwchgynhadledd twristiaeth Cymru yn Llandrindod ym mis Mawrth? Mae'r strategaeth 'Partneriaeth ar gyfer Twf' bresennol ar gyfer twristiaeth yn dod i ben y flwyddyn nesaf, a deallaf fod y Dirprwy Weinidog wedi bod yn ymgynghori â'r sector twristiaeth yn dilyn yr uwchgynhadledd. O gofio pwysigrwydd twristiaeth i economi Cymru, a allwn ni gael datganiad os gwelwch yn dda ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi a chynyddu twristiaeth yng Nghymru yn y dyfodol? Diolch.

Thank you very much for your question. The statement on Welsh Government support for tourism—you'll be aware, of course, of the additional £2 million that was invested in the industry to make sure that Wales does have an excellent tourism offer. I know that the Minister for international relations intends to make a statement on the international strategy on 9 July, and I'm certain that there'll be opportunities there to discuss how we can ensure that we have the best possible international tourism offer to attract people from across the globe to what we have to offer here in Wales. But on the specifics of your question, I will ask the Deputy Minister to write to you.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn. Mae'r datganiad ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i dwristiaeth—byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o'r £2 filiwn ychwanegol a fuddsoddwyd yn y diwydiant i wneud yn siŵr bod gan Gymru ddarpariaeth wych o ran twristiaeth. Gwn fod y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol yn bwriadu gwneud datganiad ar y strategaeth ryngwladol ar 9 Gorffennaf, ac rwy'n sicr y bydd cyfleoedd bryd hynny i drafod sut y gallwn ni sicrhau bod gennym ni'r cynnig twristiaeth ryngwladol gorau posibl i ddenu pobl o bedwar ban byd i'r hyn sydd gennym ni i'w gynnig yma yng Nghymru. Ond o ran manylion penodol eich cwestiwn, gofynnaf i'r Dirprwy Weinidog ysgrifennu atoch chi.

15:05

I'm compelled to raise yet again the centralisation agenda of this Government, which has had such an adverse impact upon the Royal Glamorgan Hospital in Llantrisant. I regularly receive concerns and complaints from both patients and staff. The decision to remove consultants from the Royal Glamorgan, relocating them to Merthyr, has not had a positive impact. The removal of paediatric consultants from the Royal Glamorgan has been halted for now, and I would like to see a decision be taken to halt that on a permanent basis. I'm now hearing deep concerns about consultants being removed from the accident and emergency department at the Royal Glamorgan, sparking genuine fears that, in the medium to long term, the A&E may close, and I share those concerns. I'd therefore like a statement from the Government about the progress of the centralisation agenda, allied with a careful analysis of patient outcomes and staff satisfaction, alongside a commitment to a moratorium on any future centralisation if that exercise shows the dissatisfaction that I believe that it will show. And I'd like a further statement on the future of the accident and emergency department at the Royal Glamorgan Hospital that includes some solid guarantees about its future.

Mae'n rheidrwydd arnaf i godi unwaith eto agenda ganoli'r Llywodraeth hon, sydd wedi cael effaith mor andwyol ar Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn Llantrisant. Rwy'n derbyn pryderon a chwynion gan gleifion a staff yn rheolaidd. Nid yw'r penderfyniad i dynnu meddygon ymgynghorol o Ysbyty Brenhinol Morgannwg, a'u hadleoli i Ferthyr wedi cael effaith gadarnhaol. Mae symud meddygon ymgynghorol pediatrig o Ysbyty Brenhinol Morgannwg wedi cael ei atal am y tro, a hoffwn weld penderfyniad yn cael ei wneud i atal hynny yn barhaol. Rwy'n clywed bellach pryderon dwys bod meddygon ymgynghorol yn cael tynnu o'r adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, sy'n sbarduno pryderon gwirioneddol y gallai'r adran gau yn y tymor canolig i'r hirdymor, ac rwy'n rhannu'r pryderon hynny. Hoffwn ddatganiad gan y Llywodraeth felly ar gynnydd yr agenda ganoli, ynghyd â dadansoddiad gofalus o ganlyniadau cleifion a bodlonrwydd staff, ochr yn ochr ag ymrwymiad i foratoriwm ar unrhyw ganoli yn y dyfodol pe bai'r ymarfer hwnnw yn dangos yr anfodlonrwydd y credaf y bydd yn ei ddangos. A hoffwn gael datganiad pellach ar ddyfodol yr adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg sy'n cynnwys sicrwydd cadarn ynghylch ei dyfodol.

May I ask you in the first instance to write to the health Minister outlining the concerns that you have raised? I'm sure that he'll be pleased to address them with the health board. The Minister will be bringing forward a statement on the task and finish group on critical care's report on 2 July, and I think that would be an appropriate opportunity, as well, to have these discussions on the floor of the Assembly.

A gaf i ofyn i chi ysgrifennu yn y lle cyntaf at y Gweinidog iechyd yn amlinellu'r pryderon yr ydych chi wedi eu codi? Rwy'n siŵr y bydd yn falch o roi sylw iddynt gyda'r bwrdd iechyd. Bydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen ar ofal critigol ar 2 Gorffennaf, a chredaf y byddai hwnnw'n gyfle priodol, hefyd, i gael y trafodaethau hyn ar lawr y Cynulliad.

Minister, the previous business items included two questions about the well-being of future generation Act, and there is clearly keen political and public interest in that legislation. So, could I request further time to discuss the Act, particularly how local authorities are interpreting the law in respect of public land? You may be aware that there's an ongoing campaign in Solva for public acquisition of Trecadwgan Farm, and the plan is for local residents to develop the site, which dates back to the fourteenth century, and to run it as a community farm. Despite this, Pembrokeshire council has so far refused to cancel next month's auction and give campaigners time to put together a robust business plan. Instead of helping the community, they're asking for an upfront non-refundable £50,000 deposit. In my view, Pembrokeshire's priorities seem to be making a fast buck, not the development of a historic site for the benefit of future generations. I think it's the case that they should be reminded of their legal obligation and given clear lessons and guidance to that end.

Gweinidog, roedd yr eitemau busnes blaenorol yn cynnwys dau gwestiwn am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac mae'n amlwg bod diddordeb gwleidyddol a chyhoeddus brwd yn y ddeddfwriaeth honno. Felly, a gaf i ofyn am ragor o amser i drafod y Ddeddf, yn enwedig sut y mae awdurdodau lleol yn dehongli'r gyfraith o ran tir cyhoeddus? Efallai eich bod yn ymwybodol bod ymgyrch ar y gweill yn Solfach i sicrhau caffaeliad cyhoeddus Fferm Trecadwgan, a'r bwriad yw i drigolion lleol ddatblygu'r safle, sy'n dyddio'n ôl i'r bedwaredd ganrif ar ddeg, a'i rhedeg fel fferm gymunedol. Er gwaethaf hyn, mae cyngor Sir Benfro hyd yma wedi gwrthod canslo ocsiwn y mis nesaf a rhoi amser i ymgyrchwyr lunio cynllun busnes cadarn. Yn hytrach na helpu'r gymuned, maen nhw'n gofyn am flaendal nad yw'n ad-daladwy o £50,000. Yn fy marn i, mae'n ymddangos mai blaenoriaethau Sir Benfro yn gwneud arian yn gyflym, yn hytrach na datblygu safle hanesyddol er budd cenedlaethau'r dyfodol. Credaf ei bod yn wir y dylid eu hatgoffa o'u rhwymedigaeth gyfreithiol a rhoi gwersi ac chyfarwyddyd eglur iddynt i'r perwyl hwnnw.

I thank Joyce Watson for raising this issue. Public land and, particularly, the disposal of public land is something that I've taken a particular interest in and have had some good discussions or early discussions with my colleague the Minister for economy and also the Minister with responsibility for local government. We're at very early days in these discussions, but I'd be keen to explore further the example that you've given as a potential case study, really, in terms of how we can ensure that when we do dispose of public land, we are doing so in a way that is very much cognisant of our wider Government priorities, the well-being of future generations Act and our aspirations in terms of getting the best value, not just in terms of the bottom line, but, actually, the added value that we can have, in the way that the First Minister described in his response to Angela Burns's question today on procurement.

Diolchaf i Joyce Watson am godi'r mater hwn. Mae tir cyhoeddus, a gwaredu tir cyhoeddus yn arbennig, yn rhywbeth yr wyf i wedi cymryd diddordeb penodol ynddo ac rwyf i wedi cael rhai trafodaethau da neu drafodaethau cynnar gyda'm cyd-Aelod, Gweinidog yr economi a hefyd y Gweinidog sy'n gyfrifol am lywodraeth leol. Rydym ni yng nghyfnod cynnar iawn y trafodaethau hyn, ond byddwn yn awyddus i ymchwilio ymhellach i'r enghraifft yr ydych chi wedi ei rhoi fel astudiaeth achos bosibl, mewn gwirionedd, o ran sut y gallwn ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cael gwared ar dir cyhoeddus, ein bod ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n ymwybodol iawn o flaenoriaethau ehangach y Llywodraeth, Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a'n dyheadau o ran sicrhau'r gwerth gorau, nid yn unig o safbwynt ariannol ond, mewn gwirionedd, y gwerth ychwanegol y gallwn ni ei gael, yn y ffordd y disgrifiodd y Prif Weinidog yn ei ymateb i gwestiwn Angela Burns heddiw am gaffael.

Can I call for two statements? Firstly, an update from the Minister for transport and economy on the north Wales metro. The Welsh Government announced details of what was initially called the north-east Wales metro project in 2017 to improve public transport in north Wales. Today, the local The Leader newspaper has published comments made by the new Labour leader of Flintshire County Council, Ian Roberts, following comments he made during a meeting in County Hall, in which he says there had only been limited discussions about how the main parts of the project would be implemented, that

'Transport and the North Wales Metro is unfinished business with the Welsh Government'

and that he thinks 

'it is of particular interest to really ask the Welsh Government what their intentions are for the North East Wales Metro.'

Clearly, if those calls are not only coming more broadly but specifically from a Flintshire council leader who happens to be a member of your party, I hope you'll agree that that merits a public response.

Secondly and finally, could I call for a statement on alcohol misuse by older people in Wales? Two weeks ago, I sponsored and spoke at the launch event for the Drink Wise Age Well programme's 'Calling time for change' charter, held in the Assembly's Pierhead building. This is looking to reduce the harms caused by alcohol in older adults across Wales, working with members of the charter advocacy group, all of whom are volunteers with lived experience of alcohol. After first getting together as an advocacy group, the charter is the culmination of 12 months of their hard work. An important ethos of the programme is that people should not merely be passive recipients of support but active participants in their own and others' well-being and recovery. Worryingly, the report said that in addressing ageism and age discrimination in alcohol policy, practice and research, they found that more than 4 million Britons over 50 think they should cut back on the amount of alcohol they drink, and that in Wales, those aged 65 and over are the only age group where drinking above the daily guidelines is increasing. Again, I call for a statement from the health Minister accordingly. Thank you.

A gaf i alw am ddau ddatganiad? Yn gyntaf, y wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog trafnidiaeth a'r economi am fetro gogledd Cymru. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fanylion yr hyn a alwyd yn brosiect metro gogledd-ddwyrain Cymru i ddechrau yn 2017 i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn y gogledd. Heddiw, mae'r papur newydd lleol, The Leader, wedi cyhoeddi sylwadau a wnaed gan arweinydd Llafur newydd Cyngor Sir y Fflint, Ian Roberts, yn dilyn sylwadau a wnaed ganddo yn ystod cyfarfod yn Neuadd y Sir, lle mae'n dweud mai trafodaethau cyfyngedig yn unig a gafwyd ynghylch sut y byddai prif rannau'r prosiect yn cael eu gweithredu, bod,

Trafnidiaeth a Metro Gogledd Cymru yn fusnes anorffenedig gyda Llywodraeth Cymru

a'i fod yn meddwl  

ei bod o ddiddordeb arbennig gofyn yn wirioneddol i Lywodraeth Cymru beth yw eu bwriadau ar gyfer Metro Gogledd-ddwyrain Cymru.

Yn amlwg, os yw'r galwadau hynny nid yn unig yn dod yn fwy cyffredinol ond yn benodol gan arweinydd cyngor Sir y Fflint, sy'n digwydd bod yn aelod o'ch plaid, rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno bod hynny'n haeddu ymateb cyhoeddus.

Yn ail ac yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad ar gamddefnyddio alcohol ymhlith pobl hŷn yng Nghymru? Bythefnos yn ôl, noddais a siaredais yn y digwyddiad lansio siarter 'Calling time for change' Yfed Doeth Heneiddio'n Dda a gynhaliwyd yn adeilad Pierhead y Cynulliad. Nod hyn yw lleihau'r niwed a achosir gan alcohol ymhlith oedolion hŷn ledled Cymru, gan weithio gydag aelodau o grŵp eiriolaeth y siarter, pob un ohonynt yn wirfoddolwyr sydd â phrofiad byw o alcohol. Ar ôl dod at ei gilydd am y tro cyntaf fel grŵp eiriolaeth, mae'r siarter yn benllanw deuddeng mis o'u gwaith caled. Un ethos pwysig yn y rhaglen yw na ddylai pobl fod yn dderbynwyr cymorth goddefol yn unig, ond yn gyfranogwyr gweithredol yn llesiant a gwellhad eu hunain a phobl eraill. Yr hyn sy'n peri pryder yw bod yr adroddiad yn dweud, wrth fynd i'r afael â rhagfarn a gwahaniaethu ar sail oedran mewn polisi, ymarfer ac ymchwil alcohol, eu bod wedi canfod bod mwy na 4 miliwn o Brydeinwyr dros 50 oed yn meddwl y dylent leihau faint o alcohol y maen nhw'n ei yfed, ac yng Nghymru, y rhai 65 oed a hŷn yw'r unig grŵp oedran lle mae yfed uwchlaw'r canllawiau dyddiol yn cynyddu. Unwaith eto, galwaf am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd yn unol â hynny. Diolch.

15:10

Thank you for raising both of those issues. With regard to the first, which was the north-east Wales metro, it is certainly a vital part of our plan to improve and modernise transport in the region, and work on delivering the metro vision is progressing well. A Transport for Wales business unit in north Wales has been established to support the delivery of the metro project, including the development of a new Deeside parkway railway station, an integrated Shotton railway station, and an integrated transport hub at Wrexham General rail station. That work is continuing.

Increasing weekday service frequency on the Wrexham-Bidston line to two trains per hour from the end of 2021 is an important aspect of delivering the north-east Wales metro, and we've provided funding to Flintshire County Council for schemes to improve access to and within the Deeside industrial park, with a focus on bus and active travel, and to Wrexham County Borough Council for improvements to Wrexham bus station. We're also progressing plans for the Flintshire corridor red route, which has been supported by the local authority and will be integral to the delivery of the metro. Our proposals for the north-east Wales metro will help the region be better connected and provide access to jobs, facilities and services, which will be a boost for commuters, businesses and the economy, and will also support our ambitions for a north Wales and cross-border area that is competitive and a key component of the Northern Powerhouse.

I think it should be recognised that implementing improvements, in many cases, does require the need to go through the statutory process, and we recognise that some of those interventions will not be quick, but we will begin the roll-out of our vision for the integrated metro system by focusing on those things that could be delivered quickly. If the new leader has particular concerns, I'm sure that he'll take the opportunity to raise them directly with the Minister for transport.

Your point about the Drink Wise Age Well campaign and alcohol misuse amongst older people is very well made, and I know that it's something that the health Minister is keen to address through the substance misuse delivery plan, but I will ask him to provide you with the latest update on that.FootnoteLink

Diolch am godi'r ddau fater hynny. O ran y cyntaf, sef metro gogledd-ddwyrain Cymru, mae'n sicr yn rhan hanfodol o'n cynllun i wella a moderneiddio trafnidiaeth yn y rhanbarth, ac mae'r gwaith o gyflawni gweledigaeth y metro yn mynd rhagddo'n dda. Sefydlwyd uned fusnes Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd i gynorthwyo darpariaeth y prosiect metro, gan gynnwys datblygu gorsaf reilffordd newydd parcffordd Glannau Dyfrdwy, gorsaf reilffordd integredig Shotton, a chanolfan drafnidiaeth integredig yng ngorsaf reilffordd Gyffredinol Wrecsam. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau.

Mae cynyddu amlder y gwasanaeth yn ystod yr wythnos ar reilffordd Wrecsam-Bidston i ddau drên yr awr o ddiwedd 2021 yn agwedd bwysig ar ddarparu metro gogledd-ddwyrain Cymru, ac rydym ni wedi darparu cyllid i Gyngor Sir y Fflint ar gyfer cynlluniau i wella mynediad at barc diwydiannol Glannau Dyfrdwy a symudiad y tu mewn iddo, gan ganolbwyntio ar fysiau a theithio llesol, ac i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam ar gyfer gwelliannau i orsaf fysiau Wrecsam. Rydym ni hefyd yn datblygu cynlluniau ar gyfer llwybr coch coridor Sir y Fflint, a gefnogwyd gan yr awdurdod lleol ac a fydd yn rhan annatod o ddarpariaeth y metro. Bydd ein cynigion ar gyfer metro'r gogledd-ddwyrain Cymru yn helpu'r rhanbarth i fod yn fwy cysylltiedig ac yn cynnig mynediad at swyddi, cyfleusterau a gwasanaethau, a fydd yn hwb i gymudwyr, busnesau a'r economi, ac a fydd hefyd yn cefnogi ein huchelgais ar gyfer gogledd Cymru ac ardal drawsffiniol sy'n gystadleuol ac yn elfen allweddol o Bwerdy Gogledd Lloegr.

Rwy'n credu y dylid cydnabod bod gweithredu gwelliannau, mewn llawer o achosion, yn golygu bod angen mynd drwy'r broses statudol, ac rydym ni'n cydnabod na fydd rhai o'r ymyriadau hynny'n rhai cyflym, ond byddwn yn dechrau cyflwyno ein gweledigaeth ar gyfer y system fetro integredig trwy ganolbwyntio ar y pethau hynny y gellid eu darparu'n gyflym. Os oes gan yr arweinydd newydd bryderon penodol, rwy'n siŵr y bydd yn manteisio ar y cyfle i'w codi'n uniongyrchol gyda'r Gweinidog trafnidiaeth.FootnoteLink

Mae eich pwynt am yr ymgyrch Yfed Doeth Heneiddio'n Dda a chamddefnyddio alcohol ymhlith pobl hŷn yn un da, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae'r Gweinidog iechyd yn awyddus i roi sylw iddo drwy'r cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau, ond gofynnaf iddo roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny.

Roeddwn i eisiau gofyn am ddatganiad ar yr adroddiad Augar sydd wedi dod mas yn Lloegr ynglŷn â sut maen nhw'n mynd i dalu am y ffioedd a sut maen nhw'n mynd i dalu am y system addysg ôl-16 yno. Yn sicr, maen nhw wedi argymell i leihau'r ffioedd sydd yn mynd i fynd ar fyfyrwyr, a dwi eisiau deall o Lywodraeth Cymru sut mae hynny yn mynd i effeithio arnoch chi. Felly, a fydden ni'n gallu cael datganiad yn hynny o beth? Rŷn ni'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn mynd i fod yn ymateb yn rhan o ymateb Llywodraeth Prydain, ond hoffwn i gael trafodaeth yn y Senedd yma cyn i'r Gweinidog Addysg wneud unrhyw fath o benderfyniad.

I wanted to ask for a statement on the Augar report that was published in England on how they’re to pay fees and how they’re going to pay for the post-16 education system there. They certainly have recommended a reduction in the fees for students, and I want to understand from the Welsh Government how that will impact you. So, could we have a statement to that end? We know that the Welsh Government will be responding as part of the UK Government's response, but I would like to have a discussion here in this Parliament before the education Minister makes any sort of decision.

My second statement is—. I know that we have had this debate here numerous times about a Welsh cricket team, and many of us here do want that still, but we know that there will be disagreement across the board. Many of us have noticed, with some of the games happening in Wales, the pitiful branding, actually, that Wales gets as part of this Cricket World Cup, and I'm wondering what analysis you will be doing as part of brand Wales, post the Cricket World Cup. You would hardly realise that it was happening, for one, and you'd hardly realise that Wales was part of this alleged England-and-Wales cricket team. So, can we have a statement from the Welsh Government as to how they are creating brand Wales as part of this Cricket World Cup, how they will have lessons to learn for the future, and whether they are minded to change their mind on supporting a Welsh cricket team?  

Fy ail ddatganiad yw—. Gwn ein bod ni wedi cael y ddadl hon yma droeon am dîm criced i Gymru, ac mae  llawer ohonom ni yma eisiau hynny o hyd, ond gwyddom y bydd anghytuno yn gyffredinol. Mae llawer ohonom ni wedi sylwi, wrth i rai o'r gemau gael eu cynnal yma yng Nghymru, ar y brandio truenus y mae Cymru'n ei gael yn rhan o Gwpan Criced y Byd, ac rwy'n meddwl tybed pa ddadansoddiad y byddwch chi'n ei wneud yn rhan o frand Cymru, ar ôl Cwpan Criced y Byd. Go brin y byddech chi'n sylweddoli ei fod yn digwydd, yn un peth, a phrin y byddech chi'n sylweddoli bod Cymru'n rhan o'r tîm criced Cymru a Lloegr honedig hwn. Felly, a allwn ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y maen nhw'n creu brand Cymru yn rhan o'r Cwpan Criced y Byd hwn, sut y bydd ganddyn nhw wersi i'w dysgu ar gyfer y dyfodol, a pha un a ydynt yn ystyried newid eu meddwl ynghylch cefnogi'r syniad o gael tîm criced i Gymru?

15:15

Thank you for raising those issues. With regard to the Augar review, obviously, at the moment, we are exploring that particular report and formulating our own response, and understanding, really, what it would mean for us in a Welsh context. I would encourage you and any other Members with an interest to make representations to the education Minister to assist in formulating the response and formulating our ideas as to how we would react.

Your point about cricket and branding I think is again very well made, in the sense that we need to be making sure that, when we do host events here in Wales—and we do have an incredible variety of events that we host here in Wales and an incredible reputation, I think, for hosting events well, particularly sporting events—then we do need to be making the most of those marketing opportunities. I will ask the Minister to give the matter some consideration and then to respond to you.

Diolch am godi'r materion hynny. O ran adolygiad Augar, yn amlwg, ar hyn o bryd, rydym ni'n archwilio'r adroddiad penodol hwnnw ac yn llunio ein hymateb ein hunain, a'n dealltwriaeth, a dweud y gwir, o'r hyn y byddai'n ei olygu i ni yng nghyd-destun Cymru. Byddwn yn eich annog chi ac unrhyw aelodau eraill sydd â diddordeb i gyflwyno sylwadau i'r Gweinidog addysg i helpu i lunio'r ymateb ac i lunio ein syniadau o ran sut y byddem ni'n ymateb.

Mae eich pwynt am griced a brandio yn un da iawn eto yn fy marn i, yn yr ystyr bod angen i ni sicrhau, pan fyddwn ni'n cynnal digwyddiadau yma yng Nghymru—ac mae gennym amrywiaeth anhygoel o ddigwyddiadau yr ydym ni'n eu cynnal yma yng Nghymru ac enw hynod o dda, yn fy marn i, am gynnal digwyddiadau yn dda, yn enwedig digwyddiadau chwaraeon—yna mae angen i ni fod yn manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd marchnata hynny. Gofynnaf i'r Gweinidog roi rhywfaint o ystyriaeth i'r mater ac yna ymateb i chi.

Trefnydd, can I first concur with the earlier comments made by my colleague Suzy Davies as regards the document amending the Government of Wales Act 2006 not being available on the Welsh Government website? As a Member of the Finance Committee, I have access to it, but I think it is helpful if it's available to a wider audience.

Secondly, last week, we had the important debate on plastics and how we might seek to minimise our reliance on plastics. I know that the Welsh Government did respond to that debate, but I wonder if we could have, well, a strategy and maybe regular or semi-regular updates on what Welsh Government is doing to try and tackle this problem. I think if we all do try to take the issue head on then perhaps we can get somewhere over the medium term. Could we have a statement on how any strategy would incorporate the local dimension? I think that there's a lot of good work and a lot of good practice going on out there on a local level that we don't always hear about. I heard last week about an initiative from Raglan Dairy in my constituency, which is a local milk supplier that is seeking to get—or has actually got—the contract with a lot of primary schools in Monmouthshire to replace plastic bottles with conventional bottles. They've made a huge difference over just a year. I think that there are probably other examples, other companies, doing similar out there, and we could have a bottom-up approach, whereby we really do take that good practice and extend it across Wales.

Finally, Llywydd, I'm sure you want to join me in congratulating Usk school ski team, managed by local councillor Sara Jones, who have won silver and bronze medals in a recent competition—that's for girls and boys, respectively—and are very pleased and let me know about their success. I'm sure the Assembly would also like to congratulate them too.  

Trefnydd, a gaf i gytuno yn gyntaf â'r sylwadau cynharach a wnaed gan fy nghydweithiwr Suzy Davies ynglŷn â'r ffaith nad yw'r ddogfen sy'n diwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006 ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru? Fel aelod o'r Pwyllgor Cyllid, mae gen i fynediad ato, ond credaf ei bod yn ddefnyddiol pe bai ar gael i gynulleidfa ehangach.

Yn ail, yr wythnos diwethaf, cawsom y ddadl bwysig ar blastigau a sut y gallem ni geisio gwneud ein dibyniaeth ar blastig cyn lleied â phosibl. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi ymateb i'r ddadl honno, ond tybed a allem ni gael, wel, strategaeth a diweddariadau rheolaidd neu led-reolaidd efallai ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon. Rwy'n credu os byddwn ni i gyd yn ceisio mynd i'r afael â'r mater yn uniongyrchol, efallai y gallwn ni wneud rhywfaint o gynnydd yn y tymor canolig. A allem ni gael datganiad ar sut y byddai unrhyw strategaeth yn ymgorffori'r elfen leol? Rwy'n credu bod llawer o waith da a llawer o arfer da yn digwydd ar lefel leol nad ydym yn clywed amdanynt bob amser. Clywais yr wythnos diwethaf am fenter gan Hufenfa Rhaglan yn fy etholaeth i, sy'n gyflenwr llaeth lleol sy'n ceisio cael—neu sydd wedi cael—y contract gyda llawer o ysgolion cynradd yn Sir Fynwy i ddisodli poteli plastig gyda photeli confensiynol. Maen nhw wedi gwneud gwahaniaeth enfawr mewn ychydig dros flwyddyn yn unig. Credaf fod enghreifftiau eraill, mae'n debyg, o gwmnïau eraill, yn gwneud pethau tebyg, a gallem ni gael dull gweithredu o'r gwaelod i fyny, lle'r ydym ni'n cymryd yr arfer da hwnnw o ddifrif ac yn ei ymestyn ledled Cymru.

Yn olaf, Llywydd, rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau ymuno â mi i longyfarch tîm sgïo ysgol Brynbuga, a reolir gan y cynghorydd lleol Sara Jones, sydd wedi ennill medalau arian ac efydd mewn cystadleuaeth ddiweddar—i ferched a bechgyn, yn eu trefn—ac sy'n falch iawn ac wedi rhoi gwybod i mi am eu llwyddiant. Rwy'n siŵr yr hoffai'r Cynulliad eu llongyfarch nhw hefyd.

Thank you very much, Nick Ramsay. On the first issue, as I said to Suzy Davies, I'll certainly explore the issues regarding the publication of the consultation document and make sure that those people who will have an interest and would like and need to respond to it do have the opportunity to do so. 

On the second issue of plastic waste and innovative ways to reduce the amount of plastic that we use, particularly single-use plastic, I know that the Deputy Minister for Housing and Local Government, with responsibility for waste, has taken a particularly strong interest in this. She does intend to make a statement to the Assembly, but I don't think that we can accommodate it until next term, which is why I know that she's planning on issuing a written statement very shortly, given the high level of interest that there is, quite rightly, in this issue.

We're currently undertaking joint consultations with the UK Government on both the possibility of introducing a deposit-return scheme and extending producer responsibility. That closed last month, so, as part of that, I know the Deputy Minister did host a briefing session for Assembly Members and a stakeholder round-table, which did give the opportunity to bring together some of those more local ideas of things that we should be celebrating in Wales, but also scaling up so that they don't become small things that we think are worthy of celebration, but actually things that are mainstreamed in the way that we do things. But, as I say, the Deputy Minister does intend to issue a written statement very shortly to update Members as to where we are on the issue of plastic, and of course I'm very happy on behalf of the Welsh Government to extend my congratulations to Usk school's ski team on the successes that they've had and the medals that they've won.

Diolch yn fawr iawn, Nick Ramsay. O ran y mater cyntaf, fel y dywedais wrth Suzy Davies, byddaf yn sicr yn archwilio'r materion yn ymwneud â chyhoeddi'r ddogfen ymgynghori ac yn sicrhau y bydd y bobl hynny y bydd ganddynt ddiddordeb ynddi, ac a fyddai'n hoffi ac angen ymateb iddi, yn cael y cyfle i wneud hynny.  

O ran yr ail fater o wastraff plastig a ffyrdd arloesol o leihau faint o blastig yr ydym ni'n ei ddefnyddio, yn enwedig plastig untro, gwn fod y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, sy'n gyfrifol am wastraff, wedi cymryd diddordeb arbennig o frwd yn hyn. Mae'n bwriadu gwneud datganiad i'r Cynulliad, ond nid wyf i'n credu y gallwn ni ddod o hyd i le iddo tan y tymor nesaf, a dyna pam y gwn ei bod hi'n bwriadu cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn fuan iawn, o gofio'r lefel uchel o ddiddordeb sy'n bodoli yn y mater hwn, a hynny'n gwbl briodol.

Rydym ni wrthi'n cynnal ymgynghoriadau ar y cyd â Llywodraeth y DU ar y posibilrwydd o gyflwyno cynllun blaendal-dychwelyd a chynyddu cyfrifoldeb y cynhyrchydd. Daeth hwnnw i ben y mis diwethaf, felly, yn rhan o hynny, gwn fod y Dirprwy Weinidog wedi cynnal sesiwn friffio i Aelodau Cynulliad a chylch trafod ar gyfer rhanddeiliaid, a roddodd y cyfle i ddod â rhai o'r syniadau mwy lleol hynny am bethau y dylem ni fod yn eu dathlu yng Nghymru ynghyd, ond hefyd gwneud hynny ar raddfa fwy fel nad ydynt dod yn bethau bach yr ydym ni'n credu sy'n werth eu dathlu, ond yn bethau sy'n cael eu rhoi yn y brif ffrwd o ran y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau. Ond, fel y dywedais, mae'r Dirprwy Weinidog yn bwriadu cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn fuan iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am ein sefyllfa o ran y mater o blastig, ac wrth gwrs rwy'n hapus iawn ar ran Llywodraeth Cymru i longyfarch tîm sgïo ysgol Brynbuga ar y llwyddiannau y maen nhw wedi eu cael a'r medalau y maen nhw wedi eu hennill.

15:20

Mae etholwyr wedi cysylltu efo fi yn bryderus am effaith ddinistriol toriadau posib yn yr ysgol addysg ym Mhrifysgol Bangor, ac yn enwedig y goblygiadau o gael gwared â staff profiadol Cymraeg eu hiaith, a'u disodli gan strategaeth ad hoc sy'n bwriadu dod ag athrawon o ysgolion i mewn i hyfforddi a mentora myfyrwyr. Mi fuaswn i'n ddiolchgar am ddatganiad ar y mater hwn, ac yn enwedig barn y Llywodraeth am effaith dadfuddsoddi mewn hyfforddiant athrawon ac mewn addysg Gymraeg, effaith hynny ar gynaliadwyedd a llwyddiant eich strategaeth addysg a'ch strategaeth iaith Cymraeg—hynny yw, a fyddai dileu swyddi yn yr ysgol addysg yn tanseilio'ch nod chi o recriwtio mwy o athrawon ac yn tanseilio'r nod o greu miliwn o siaradwyr Cymraeg?

Constituents have been in touch with me and they’re concerned about the destructive impact of possible cuts at the school of education at Bangor University and particularly the implications of losing experienced Welsh speaking staff and replacing them with an ad hoc strategy that intends to bring in teachers from schools in order to train and mentor students. I would be grateful for a statement on this issue, and, particularly, I’d like to know what the Government’s view is on the impact of disinvesting in training for teachers and in Welsh-medium education, the impact of that on the sustainability and the success of your education strategy and your Welsh language strategy—that is, would actually scrapping posts in the school of education undermine your target of recruiting more teachers and undermine the target of a million Welsh speakers?

I thank you for raising this issue. May I ask that you write directly to the Minister for Education and she'll provide a response?

Diolchaf i chi am godi'r mater hwn. A gaf i ofyn i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog Addysg a bydd hi'n darparu ymateb?

In the last few days, Nazanin Zaghari-Ratcliffe has started a hunger strike in an Iranian prison. She had a sham trial and has been subject to all sorts of torments since being arrested in 2016. Her husband Richard has started a parallel hunger strike outside the Iranian embassy in London and Richard's sister, Rebecca Jones, lives in my constituency and has been campaigning locally. Could we have a statement on what Welsh Government can do to add our voice and send a message of support to both Nazanin and Richard at this most heartbreaking of times?

Yn ystod y dyddiau diwethaf, mae Nazanin Zaghari-Ratcliffe wedi dechrau streic newyn mewn carchar yn Iran. Cafodd dreial ffug a bu'n rhaid iddi ddioddef pob math o boenedigaethau ers cael ei harestio yn 2016. Mae ei gŵr, Richard, wedi dechrau streic newyn gyfochrog y tu allan i lysgenhadaeth Iran yn Llundain ac mae chwaer Richard, Rebecca Jones, yn byw yn fy etholaeth i ac wedi bod yn ymgyrchu'n lleol. A allwn ni gael datganiad ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ychwanegu ein llais ac anfon neges o gefnogaeth i Nazanin a Richard ar yr amser torcalonnus iawn yma?

Thank you for raising this. It's not something that I am familiar with, but it certainly sounds like a deeply stressful and worrying time for the family concerned. I'll ask the Minister with responsibility for international relations to explore this with you further.

Diolch am godi hyn. Nid yw'n rhywbeth yr wyf i'n gyfarwydd ag ef, ond mae'n sicr yn swnio fel amser pryderus a gofidus iawn i'r teulu dan sylw. Gofynnaf i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol archwilio hyn gyda chi ymhellach.

Can I call for a statement from the Minister responsible for the economy and transport on road signage in Wales? You may have seen some reports in the media yesterday that new hedgehog signs are to be introduced for use in the UK because of the hazards that can often be presented by small wildlife in the roads. Now, many of us in this Chamber are species champions, and of course we need to protect wildlife and motorists from the hazards that roads can cause. We know, for example, that squirrels are often casualties on the roads, and of course the red squirrel population on Anglesey and around the Clocaenog forest in my constituency is particularly precious to me as the local species champion. Given that there have been over 100 deaths in 2017, according to the Department for Transport, as a result of small wildlife in our roads, and over 14,000 casualties as a result of animals on highways, will the Welsh Government consider using these sorts of signs in appropriate places in order to protect local wildlife and motorists from those sorts of hazards?

A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi a thrafnidiaeth ar arwyddion ffyrdd yng Nghymru? Efallai eich bod chi wedi gweld rhai adroddiadau yn y cyfryngau ddoe bod arwyddion draenogod newydd yn mynd i gael eu cyflwyno i gael eu defnyddio yn y DU oherwydd y peryglon a all gael eu hachosi'n aml gan fywyd gwyllt bach ar y ffyrdd. Nawr, mae llawer ohonom ni yn y Siambr hon yn hyrwyddwyr rhywogaethau, ac wrth gwrs mae angen i ni ddiogelu bywyd gwyllt a modurwyr rhag y peryglon y gall ffyrdd eu hachosi. Rydym ni'n gwybod, er enghraifft, bod gwiwerod yn aml yn cael eu hanafu ar y ffyrdd, ac wrth gwrs mae'r boblogaeth wiwerod coch ar Ynys Môn ac o amgylch coedwig Clocaenog yn fy etholaeth i yn arbennig o werthfawr i mi fel yr hyrwyddwr rhywogaethau lleol. O gofio y bu dros 100 o farwolaethau yn 2017, yn ôl yr Adran Drafnidiaeth, o ganlyniad i fywyd gwyllt bach ar ein ffyrdd, a thros 14,000 wedi eu hanafu o ganlyniad i anifeiliaid ar briffyrdd, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried defnyddio'r mathau hyn o arwyddion mewn mannau priodol er mwyn diogelu bywyd gwyllt lleol a modurwyr rhag y mathau hyn o beryglon?

I thank Darren Millar for raising this, and I'll certainly explore precisely that with the Minister for transport.

Diolchaf i Darren Millar am godi hyn, a byddaf yn sicr yn archwilio yn union hynny gyda'r Gweinidog trafnidiaeth.

I'd like to ask the Trefnydd for two statements. Firstly, following up on your response to Joyce Watson with regard to the situation of the community in Solfa's attempted purchase of Trecadwgan farm, I'm very interested in the points that Joyce made about the well-being of future generations Act; I think those were very well made. I wonder if it would be possible, in the context of the efforts that that community are making, for the Government to bring forward a statement, perhaps a written statement, about the support that's available from the Welsh Government to enable communities to build resilience and protect community assets? This might be possibly by the Deputy Minister for the Economy under his social enterprise and social economy responsibilities. I think it would be helpful to those residents, but I think it's a case study, and it would be helpful to other residents who may be facing similar situations elsewhere to know what sort of support may be available to them, whether that would be through direct grants or in any other way. 

The second statement I'd like to ask for is I'd like to request the Welsh Government stand ready to make a statement once the legal case currently being taken through the High Court by the 1950s women, the Women Against State Pension Inequality campaign and others—if the Government can stand ready when that decision is made to make a statement about how that will impact on Wales. I appreciate that this is a reserved matter, and I'm sure that the Trefnydd, like me, was very disappointed with the UK Government's letter of response that was shared by the Welsh Government recently.

On these benches, we still believe that Welsh Government should give consideration, particularly if there is further legal action, as to whether they could have some locus in the proceedings, because of the huge loss to the Welsh economy, not only to those individual women but the huge loss to the Welsh economy, of the very unjust decisions that have been made around the raising of the pension age.

So, I'd ask the Trefnydd to ask whichever Minister—whether it would be the Deputy Minister with responsibility for equalities or whether it would be the Counsel General—to keep an eye out for that legal response, for the decision, and to be ready perhaps to make a statement about what further we could do to support the women, depending on, of course, the nature of the outcome of the case. 

Hoffwn ofyn i'r Trefnydd am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, gan ddilyn eich ymateb i Joyce Watson o ran sefyllfa ymgais y gymuned yn Solfach i brynu fferm Trecadwgan, mae gen i ddiddordeb mawr yn y pwyntiau a wnaeth Joyce am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol; rwy'n credu y gwnaed y rheini'n dda iawn. Tybed a fyddai'n bosibl, yng nghyd-destun yr ymdrechion y mae'r gymuned honno'n eu gwneud, i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad, datganiad ysgrifenedig efallai, ar y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i alluogi cymunedau i ddatblygu cydnerthedd a diogelu asedau cymunedol? Gallai hwn fod gan Ddirprwy Weinidog yr Economi o bosibl yn rhan o'i gyfrifoldebau menter gymdeithasol ac economi gymdeithasol. Credaf y byddai o gymorth i'r trigolion hynny, ond credaf ei fod yn astudiaeth achos, a byddai o gymorth i drigolion eraill a allai fod yn wynebu sefyllfaoedd tebyg mewn mannau eraill gael gwybod pa fath o gymorth a allai fod ar gael iddyn nhw, pa un a fyddai hynny trwy grantiau uniongyrchol neu mewn unrhyw ffordd arall.  

Yr ail ddatganiad yr hoffwn ofyn amdano yw yr hoffwn wneud cais i Lywodraeth Cymru fod yn barod i wneud datganiad ar ôl i'r achos cyfreithiol presennol sy'n cael ei ddwyn yn yr Uchel Lys ar hyn o bryd gan fenywod y 1950au, yr ymgyrch Menywod yn erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth ac eraill—pe gallai'r Llywodraeth fod yn barod pan gaiff y penderfyniad hwnnw ei wneud i wneud datganiad ar sut y bydd hynny'n effeithio ar Gymru. Rwy'n sylweddoli bod hwn yn fater a gadwyd yn ôl, ac rwy'n siŵr bod y Trefnydd, fel finnau, yn siomedig iawn â llythyr ymateb Llywodraeth y DU a rannwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar.

Rydym ni'n dal i gredu ar y meinciau hyn y dylai Llywodraeth Cymru roi ystyriaeth, yn enwedig os bydd camau cyfreithiol pellach, i ba un a allent gael rhywfaint o lais yn yr achos, oherwydd y golled enfawr i economi Cymru, nid yn unig i'r menywod unigol hynny, ond y golled enfawr i economi Cymru, o ganlyniad i'r penderfyniadau anghyfiawn iawn a wnaed ynghylch codi'r oedran pensiwn.

Felly, byddwn yn gofyn i'r Trefnydd ofyn i ba Weinidog bynnag—boed y Dirprwy Weinidog a chyfrifoldeb am gydraddoldebau neu'r Cwnsler Cyffredinol—gadw llygad allan am yr ymateb cyfreithiol hwnnw, am y penderfyniad, ac i fod yn barod efallai i wneud datganiad am beth arall y gallem ni ei wneud i gefnogi'r menywod, yn dibynnu, wrth gwrs, ar natur canlyniad yr achos.

15:25

I thank Helen Mary Jones for raising both of those issues. On the first, I will make sure that the Minister with responsibility for the economy is aware of the request for a statement in terms of what can be done to support the public and community groups in terms of the protection of community assets and the use of community assets in a way that is very much in keeping with the well-being of future generations Act and our wider Welsh Government priorities in terms of ensuring that we have the circular economy, that we have a foundational economy, and that we're able to invest in a way that best benefits all of the people in our communities locally.FootnoteLink 

On the second issue of the WASPI campaign, I know that we have as an Assembly sent a really strong and I think united message to the UK Government in terms of our despair, really, at the incredibly poor way that the WASPI women and other women identified in different groups—the 1950s, 1960s women, who have found themselves on the receiving end of this policy, which is going to have a big impact on them, because they've had no chance to plan for the kind of future that they now find themselves facing. 

The impact on Wales, as you say, is something that Welsh Government is particularly keeping in mind in terms of the impact on the economy, but also the impact on health and social care for women who find themselves more in need of support and assistance. Obviously, I can give you our assurance that we are watching the case very closely and I know that the Deputy Minister and Chief Whip is very keen to update Members as soon as we have anything more.

Diolch i Helen Mary Jones am grybwyll y ddau fater yna. O ran y cyntaf, byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros yr economi yn ymwybodol o'r cais am ddatganiad o ran yr hyn y gellir ei wneud i gefnogi'r cyhoedd a grwpiau cymunedol o ran diogelu asedau cymunedol a'r defnydd o asedau cymunedol mewn ffordd sy'n cyd-fynd i raddau helaeth â deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a blaenoriaethau ehangach Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod gennym ni economi gylchol, bod gennym ni economi sylfaenol, a'n bod yn gallu buddsoddi mewn ffordd sy'n rhoi'r budd pennaf i'r holl bobl yn ein cymunedau yn lleol.FootnoteLink

O ran yr ail fater sy'n ymwneud ag ymgyrch WASPI, rwy'n gwybod fod y Cynulliad wedi anfon neges gref iawn ac unedig, rwy'n credu, at Lywodraeth y DU o ran ein digalondid, mewn gwirionedd, ynglŷn â'r ffordd anhygoel o wael yr ymdrinwyd â menywod WASPI a menywod eraill a nodwyd mewn gwahanol grwpiau—menywod y 1950au, y 1960au, y bydd y polisi hwn yn effeithio arnyn nhw, ac a fydd yn cael effaith fawr arnyn nhw, oherwydd nad ydyn nhw wedi cael cyfle i gynllunio ar gyfer y math o ddyfodol y maen nhw'n ei wynebu nawr.

Fel y dywedwch chi, mae'r effaith ar Gymru yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn benodol yn ei gadw mewn cof o ran yr effaith ar yr economi, ond hefyd o ran yr effaith ar iechyd a gofal cymdeithasol menywod sy'n gweld bod mwy o angen cymorth a chefnogaeth arnyn nhw. Yn amlwg, gallaf eich sicrhau ein bod yn cadw llygad barcud ar yr achos, a gwn fod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn awyddus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn gynted ag y gwyddom ni unrhyw beth arall.

Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
Motions to Elect Members to Committees

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau, ac, yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 ac 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Felly, dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol—Rebecca Evans.

The next item, therefore, is motions to elect Members to committees, and, in accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and voting. Therefore, I call on a member of the Business Committee to more the motions formally—Rebecca Evans.

Cynnig NDM7079 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jack Sargeant (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau yn lle Mike Hedges (Llafur).

Cynnig NDM7080 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Carwyn Jones (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn lle Jayne Bryant (Llafur).

Cynnig NDM7081 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol John Griffiths (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn lle Vikki Howells (Llafur).

Cynnig NDM7082 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Dawn Bowden (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn lle Carwyn Jones (Llafur).

Cynnig NDM7083 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mohammad Asghar (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.

Motion NDM7079 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jack Sargeant (Labour) as a Member of the Petitions Committee in place of Mike Hedges (Labour).

Motion NDM7080 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Carwyn Jones (Labour) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee in place of Jayne Bryant (Labour).

Motion NDM7081 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects John Griffiths (Labour) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee in place of Vikki Howells (Labour).

Motion NDM7082 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Dawn Bowden (Labour) as a Member of the  Equality, Local Government and Communities Committee in place of Carwyn Jones (Labour).

Motion NDM7083 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mohammad Asghar (Welsh Conservatives) as a Member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motions. Does any Member object? The motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
Motions to Elect Members to Committees

Ac mae'r eitem nesaf hefyd yn ymwneud â chynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau, ac dwi'n cynnig bod y cynigion yma hefyd yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol—eto, Rebecca Evans.

The next item also relates to motions to elect Members to committees, and I also propose that these motions are grouped for debate and voting. I call on a member of the Business Committee to formally move the motions—again, Rebecca Evans.

Cynnig NDM7084 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Joyce Watson (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol.

Cynnig NDM7085 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Jack Sargeant (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Cynnig NDM7086 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu John Griffiths (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig.

Cynnig NDM7087 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Rhianon Passmore (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu.

Cynnig NDM7088 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Jack Sargeant (Llafur) fel aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.

Cynnig NDM7089 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Jenny Rathbone (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.

Cynnig NDM7090 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Dawn Bowden (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon.

Cynnig NDM7091 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Mohammad Asghar (Ceidwadwyr Cymreig) fel aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.

Cynnig NDM7092 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Dai Lloyd (Plaid Cymru) fel aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig.

Cynnig NDM7093 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Michelle Brown (Annibynnol) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau.

Cynnig NDM7094 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Neil Hamilton (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig.

Cynnig NDM7095 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Gareth Bennett (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

Motion NDM7084 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Joyce Watson (Labour) as a Member of the External Affairs and Additional Legislation Committee.

Motion NDM7085 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Jack Sargeant (Labour) as a Member of the Children, Young People and Education Committee.

Motion NDM7086 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes John Griffiths (Labour) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee.

Motion NDM7087 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Rhianon Passmore (Labour) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee.

Motion NDM7088 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Jack Sargeant (Labour) as a Member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee.

Motion NDM7089 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Jenny Rathbone (Labour) as a Member of the Equality, Local Government and Communities Committee.

Motion NDM7090 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Dawn Bowden (Labour) as a Member of the Health, Social Care and Sport Committee.

Motion NDM7091 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Mohammad Asghar (Welsh Conservatives) as a Member of the Equality, Local Government and Communities Committee.

Motion NDM7092 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Dai Lloyd (Plaid Cymru) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee.

Motion NDM7093 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Michelle Brown (Independent) as a Member of the Petitions Committee.

Motion NDM7094 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Neil Hamilton (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee.

Motion NDM7095 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Gareth Bennett (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Public Accounts Committee.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion yma? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree these motions. Does any Member object? No, the motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru)
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: The Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill

Sy'n dod â ni at y datganiad nesaf, sef y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru). Dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething. 

Which brings us to the next statement, a statement by the Minister for Health and Social Services on Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill. I call on the health Minister to make the statement—Vaughan Gething.

Thank you, Llywydd. Yesterday, I laid the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill, together with the explanatory memorandum, before the National Assembly for Wales. I am pleased to have this opportunity to make a statement about the Bill. The promotion of quality has long been a central and integral part of the NHS Wales. This was recognised in the report published in 2016 by the highly respected Organisation for Economic Co-operation and Development—otherwise known, of course, as the OECD. The provisions in this Bill build on the arrangements already in place to ensure a quality-driven national health service. This is currently underpinned by the existing duty of quality in the 2003 health and social care Act. But we cannot stand still. There is always scope to learn and do more to deliver continuous improvement.

Diolch, Llywydd. Ddoe, cyflwynais y Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i wneud datganiad am y Bil. Mae hybu ansawdd wedi bod yn rhan ganolog ac annatod o GIG Cymru ers amser maith. Cydnabuwyd hyn yn yr adroddiad a gyhoeddwyd yn 2016 gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd uchel ei barch—a adwaenir fel arall, wrth gwrs, fel yr OECD. Mae'r darpariaethau yn y Bil hwn yn adeiladu ar y trefniadau sydd eisoes ar waith i sicrhau gwasanaeth iechyd gwladol sy'n seiliedig ar ansawdd. Mae hyn wedi'i ategu ar hyn o bryd gan y ddyletswydd ansawdd bresennol yn Neddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol 2003. Ond ni allwn ni orffwys ar ein rhwyfau. Mae bob amser lle i ddysgu ac i wneud mwy i sicrhau gwelliant parhaus.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

15:30

The parliamentary review of health and social care in Wales highlighted the need to continually improve the experience and quality of care, to ensure we have a health and social care system that is always learning and where the voice of the citizen is central and clearly heard. I published the Welsh Government’s response, our long-term plan for health and social care, 'A Healthier Wales' in June last year. It outlines how quality will be key to making the health and social care system in Wales fit for the future—a health and social care system that achieves good outcomes, good experience for people and the best value. Our plan sets out the ambitions of this Government to bring together health and social care services so that they are designed and delivered around the needs and preferences of people. Our plan emphasises the importance of continuous improvement and engagement with citizens that values and enables people to contribute their knowledge, experience and, of course, preferences.

The Bill represents a next step forward in the journey of ever-improving quality in health and social care. The Bill builds on the assets that we already have in Wales, to strengthen and futureproof our health and social care services, facilitating a stronger citizen voice, improving the accountability of services to deliver improved experience, better quality of care and better outcomes for people in Wales. The Bill introduces changes that will strengthen the existing duty of quality on NHS bodies and extend this to Welsh Ministers in relation to health service functions; establish an organisational duty of candour on providers of NHS services, requiring them to be open and honest with patients and service users when things go wrong; strengthen the voice of citizens, by replacing community health councils with a new all-Wales citizen voice body that will represent the interests of people across health and social care; and enable the appointment of vice-chairs for NHS trusts, bringing them into line with health boards.

The existing duty of quality in the 2003 Act has succeeded in providing some focus on improvement in quality and the development of an infrastructure. However, it has been interpreted in a relatively narrow way and led to attention on quality assurance rather than proactively planning and improving quality. Quality needs to be more extensive than this. I want quality to become a system-wide way of working, to enable safe, effective, person-centred, timely, efficient and equitable services. That must include the promotion of a learning culture. The Bill replaces the 2003 duty with a broader duty of quality, more in keeping with how we want our NHS bodies to work together. It will strengthen actions and decision making to drive improvements in quality across our system. And the duty of quality will be placed on NHS bodies and Welsh Ministers. It will ensure impact on the quality of services in its broadest sense. It will be the first consideration when making decisions about health services.

Inevitably, in a system as wide and complex as the NHS, things will occasionally go wrong. The duty of candour will help to ensure that when this happens, providers of NHS services are open and honest with people affected. Recent events in the former Cwm Taf area have shown us the importance of this. The Bill will help ensure that individuals are supported, that organisations do the right thing and use such events to learn and improve.

There is growing evidence that high-performing health and social care systems have people at their heart, and the starting point of any decision should be centred on what is best for the person. Delivering on our ambitions for improving quality means listening to and valuing the voice of people in Wales. Creating a new all-Wales citizen voice body will strengthen that voice across health and social services on national, regional and local levels. Strengthening public engagement, and supporting a stronger citizen voice, will amplify the influence of people. When triangulated with the work of the two inspectorates—Healthcare Inspectorate Wales and Care Inspectorate Wales—it will support the drive for higher-quality services.

Finally, the provisions on vice-chairs for NHS trusts will strengthen their governance arrangements and bring them into line with local health boards. This Bill is just one aspect of a suite of measures we are taking in our relentless drive towards increased quality in health and social care. We will, for instance, be taking forward separately further work around how service change decisions are made in the NHS and consider how the composition of health boards can be used to strengthen governance arrangements. We are also moving forward with work to strengthen regulation and inspection, including work to consider HIW’s legislative underpinning. In the short term, we have invested extra money to incrementally develop HIW sustainability and be ready to respond to any future new legislative framework.

It is my pleasure to introduce this Bill for scrutiny. I look forward to engaging with the Assembly and its committees over the coming months on a Bill that I believe will deliver positive benefits for the people of Wales. The Bill will help to realise our shared ambitions for a health and social care system with quality at its heart—a health and social care system that is open and honest, and where the voice of the citizen is heard loud and clear.

Amlygodd yr adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru yr angen i wella profiad ac ansawdd gofal yn barhaus, er mwyn sicrhau bod gennym ni system iechyd a gofal cymdeithasol sydd bob amser yn dysgu a lle clywir llais y dinesydd yn ganolog ac yn amlwg. Cyhoeddais ymateb Llywodraeth Cymru, ein cynllun tymor hir ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, 'Cymru Iachach' ym mis Mehefin y llynedd. Mae'n amlinellu sut y bydd ansawdd yn allweddol i wneud y system iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru yn addas ar gyfer y dyfodol—system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n rhoi canlyniadau da, profiad da i bobl a'r gwerth gorau. Mae ein cynllun yn nodi uchelgeisiau'r Llywodraeth hon i ddod â gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol at ei gilydd fel y cânt eu cynllunio a'u darparu ar sail anghenion a dewisiadau pobl. Mae ein cynllun yn pwysleisio pwysigrwydd gwella ac ymgysylltu'n barhaus â dinasyddion mewn modd sy'n gwerthfawrogi ac yn galluogi pobl i gyfrannu eu gwybodaeth, eu profiad ac, wrth gwrs, eu dewisiadau.

Mae'r Bil yn gam nesaf ymlaen yn y broses o wella ansawdd ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r Bil yn adeiladu ar yr asedau sydd gennym ni eisoes yng Nghymru, i gryfhau a diogelu ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer y dyfodol, gan hwyluso rhoi llais cryfach i ddinasyddion, gwella atebolrwydd gwasanaethau er mwyn darparu gwell profiad, ansawdd gofal gwell a chanlyniadau gwell i bobl yng Nghymru. Mae'r Bil yn cyflwyno newidiadau a fydd yn cryfhau'r ddyletswydd ansawdd bresennol sydd ar gyrff y GIG ac yn ymestyn hyn i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â swyddogaethau'r gwasanaeth iechyd; yn rhoi dyletswydd gonestrwydd sefydliadol ar ddarparwyr gwasanaethau'r GIG, gan ei gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw fod yn agored ac yn onest gyda chleifion a defnyddwyr gwasanaeth pan fydd pethau'n mynd o chwith; yn cryfhau llais dinasyddion, drwy ddisodli cynghorau iechyd cymuned â chorff newydd ar gyfer Cymru gyfan a fydd yn rhoi llais i ddinasyddion ac yn cynrychioli buddiannau pobl ym mhob agwedd ar iechyd a gofal cymdeithasol; ac yn galluogi penodi is-gadeiryddion ar gyfer ymddiriedolaethau'r GIG, gan sicrhau eu bod yn gyson â byrddau iechyd.

Mae'r ddyletswydd ansawdd bresennol yn Neddf 2003 wedi llwyddo i roi rhywfaint o bwyslais ar wella ansawdd a datblygu seilwaith. Fodd bynnag, fe'i dehonglwyd mewn ffordd gymharol gul ac arweiniodd at roi sylw ar sicrwydd ansawdd yn hytrach na mynd ati'n rhagweithiol i gynllunio a gwella ansawdd. Mae angen i ansawdd fod yn ehangach na hyn. Rwyf eisiau i ansawdd fod yn ffordd system gyfan o weithio, er mwyn sicrhau gwasanaethau diogel, effeithiol, sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, sy'n amserol, yn effeithlon ac yn deg. Rhaid i hynny gynnwys hybu diwylliant o ddysgu. Mae'r Bil yn disodli dyletswydd 2003 â dyletswydd ansawdd ehangach, sy'n cyd-fynd yn well â sut yr ydym ni eisiau i'n cyrff GIG weithio gyda'i gilydd. Bydd yn cryfhau'r camau gweithredu a'r penderfyniadau er mwyn gwella ansawdd ein system gyfan. A bydd y ddyletswydd ansawdd yn cael ei rhoi ar gyrff y GIG ac ar Weinidogion Cymru. Bydd yn sicrhau yr effeithir ar ansawdd gwasanaethau yn ei ystyr ehangaf. Dyma fydd yr ystyriaeth gyntaf wrth wneud penderfyniadau am wasanaethau iechyd.

Yn anochel, mewn system mor eang a chymhleth â'r GIG, bydd pethau weithiau'n mynd o chwith. Bydd y ddyletswydd gonestrwydd yn helpu i sicrhau, pan fydd hyn yn digwydd, bod darparwyr gwasanaethau'r GIG yn agored ac yn onest â phobl yr effeithiwyd arnyn nhw. Mae digwyddiadau diweddar yn hen ardal Cwm Taf wedi dangos inni bwysigrwydd hyn. Bydd y Bil yn helpu i sicrhau bod unigolion yn cael eu cefnogi, bod sefydliadau yn gwneud y peth priodol ac yn defnyddio digwyddiadau o'r fath i ddysgu a gwella.

Ceir tystiolaeth gynyddol bod gan systemau iechyd a gofal cymdeithasol sy'n gwneud yn dda, bobl wrth eu gwraidd, ac y dylai man cychwyn unrhyw benderfyniad ganolbwyntio ar yr hyn sydd orau i'r unigolyn. Mae cyflawni ein huchelgais i wella ansawdd yn golygu gwrando ar lais pobl yng Nghymru a'i werthfawrogi. Bydd creu corff  llais y dinesydd newydd i Gymru gyfan yn cryfhau'r llais hwnnw ym mhob agwedd ar wasanaethau iechyd a chymdeithasol yn genedlaethol, rhanbarthol a lleol. Bydd cryfhau ymgysylltiad y cyhoedd, a chefnogi dinasyddion i gael llais cryf, yn cynyddu dylanwad pobl. O gyfuno hyn gyda gwaith y ddwy arolygiaeth—Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ac Arolygiaeth Gofal Cymru—bydd yn cefnogi'r ymgyrch dros wasanaethau o safon uwch.

Yn olaf, bydd y gofynion ynghylch is-gadeiryddion ymddiriedolaethau GIG yn cryfhau eu trefniadau llywodraethu ac yn sicrhau eu bod yn gyson â byrddau iechyd lleol. Dim ond un agwedd yw'r Bil hwn ar gyfres o fesurau yr ydym ni'n eu gweithredu yn ein hymgyrch ddiwyro tuag at wella ansawdd iechyd a gofal cymdeithasol. Er enghraifft, byddwn yn bwrw ymlaen â gwaith pellach ar wahân ynghylch y ffordd y caiff penderfyniadau ynghylch newid gwasanaethau eu gwneud yn y GIG ac yn ystyried sut y gellir defnyddio cyfansoddiad byrddau iechyd i gryfhau trefniadau llywodraethu. Rydym ni hefyd yn symud ymlaen gyda'r gwaith i atgyfnerthu rheoleiddio ac arolygu, gan gynnwys gwaith i ystyried sail ddeddfwriaethol AGIC. Yn y tymor byr, rydym ni wedi buddsoddi arian ychwanegol i ddatblygu cynaliadwyedd AGIC yn raddol ac i fod yn barod i ymateb i unrhyw fframwaith deddfwriaethol newydd yn y dyfodol.

Mae'n bleser gennyf gyflwyno'r Bil hwn i graffu arno. Edrychaf ymlaen at drafod â'r Cynulliad a'i bwyllgorau dros y misoedd i ddod, y Bil hwn a fydd, yn fy marn i, yn sicrhau manteision cadarnhaol i bobl Cymru. Bydd y Bil yn helpu i wireddu ein huchelgais cyffredin i gael system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n canolbwyntio ar ansawdd, sef system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n agored ac yn onest, a lle caiff llais y dinesydd ei glywed yn uchel ac yn glir.

15:35

Minister, I'd like to thank you for your statement this morning—or this afternoon—and for bringing forward the further detail on this Bill that you laid yesterday.

I think I need to start by asking you whether or not you can explain to us why you believe we need this legislation. Because, of course, we would all want to support greater quality in our public services, especially with the NHS, because that has such an immediate impact on an individual. And we would all wish to support the principle of candour. However, those two very good aims are of course hiding the dagger that is the eradication of the community health council. The Welsh Conservatives would need to have a very long conversation with you over these coming weeks and months as to whether or not that really would be of benefit to the patient and would really help to reinforce the patient voice.

It's been nine years since 'Together for Health' and it's been four years since our longest-serving health board has been in special measures, yet it's only now that the Welsh Government is bringing forward any form of legislation or thought on how to improve those quality services. And if you say—as you have said in your statement—that the current focus is too narrow, well, Minister, you and your Government have had the best part of a decade to put that right. So why do you think that legislating for it will make the difference, rather than actually the culture change, which is what we really, really need?

In terms of the duty of candour, again, I think that's a very interesting principle. Again, I would want to support that in all walks of life. I have a degree of concern about the establishment of a working group to develop guidance to determine what level of harm must be suffered before the duty is triggered. Where will the patient's voice be on that working group? Because, to be frank, if there's any level of harm, that should be the trigger. And I have a concern from what you've said, from your statement, and from the analysis of the explanatory memorandum, that there's going to be a threshold, there's going to be a bar. Where is that bar, and how high will it be?

I of course now come to community health councils, which is probably the area that gives me the greatest concern. It gives me the greatest concern because everything that you have said as a Government over these last couple of years has been about parliamentary review, has been about the vision for health, has been about empowering the patient. And yet this proposal is basically going to eradicate all of the local community health councils—the boots on the ground, the people who can walk into ward 2 at Glangwili hospital, ward 10 at Withybush Hospital, go into Bronglais, go into any hospital in Wales, and actually have a look. This is going to eradicate the local people who can actually listen to a concern raised by a local resident about the services that they receive. It's going to pop it all into a national, universal organisation—and wahey, that sounds great—but, unfortunately, we have seen this time and time again with Welsh Government, where these national bodies, stretched across the length and the breadth of Wales, simply do not perform what we need them to do. And of all of the things that the Welsh NHS should do, it should be listening to the voice of the patient, because it is a people business and it's about those patients.

So, I have real concern about the comment in your statement about triangulating this with Healthcare Inspectorate Wales, because we know, don't we, that Healthcare Inspectorate Wales has been underfunded. It's still underfunded. It's received less funding than any other Welsh inspectorate—for example £3.5 million compared with £13 million for Care Inspectorate Wales and £11.3 million for Estyn. It is also the only inspectorate body of its kind in the UK that is not fully independent from the Government that it is there to monitor. That's borne out by looking at the Marks review in 2014, where again the Marks review talked about the lack of focus, the focus being too tight and, of course, all these wonderful reports that are reactively produced just disappearing into the ether. And I think that is a real key point, Minister, because, of course, organisations like HIW react to an event. They come in afterwards and start the mopping up. CHCs are very often on the front line and are able to get in there right at the very beginning when a problem first emerges.

So, I'd really like to understand how you see the very weak HIW with very few teeth being able to support your new national body, because opposition stems from the belief that if we lose our independent CHCs we lose the ability to hold our health services to account. And to be frank, the more than obsequious press release that was popped out this morning by the NHS Confederation told me, if nothing else did, that the health boards are jumping up and down with joy, because this is the silencing of a voice. This isn't a re-empowering of a voice.

I do not understand—and I would love it if you could explain to us—why you didn't take the decision to broaden the remit of the current CHCs so that they included social care as well as healthcare, and why you didn't fund them properly, even if you put them in a structure that had more strength given to that umbrella organisation. Because they have done a very good job. I know that throughout Wales it isn't consistent. So, I do buy in to the consistency argument. But when you remember there was a CHC, not very long ago, that was threatened with court for holding its health board to account over a consultation exercise, then that speaks to me of where the power in this really lies. I would like to know—and I have caught your eye, acting Presiding Officer—I would like to know how you are going to ensure that that voice really is independent—independent of you, the Government, independent of you, the Minister, independent of the health boards, and serves the patient. Because that's their one and only job, and we do see these national bodies not doing that and they're subsumed into regional partnerships. 

Gweinidog, hoffwn ddiolch ichi am eich datganiad y bore yma—neu'r prynhawn yma—ac am gyflwyno'r manylion pellach am y Bil hwn a gyflwynwyd gennych chi ddoe.

Rwy'n credu bod angen i mi ddechrau drwy ofyn i chi a allwch chi esbonio i ni pam yr ydych chi'n credu bod angen y ddeddfwriaeth hon arnom ni. Oherwydd, wrth gwrs, rydym ni i gyd eisiau cefnogi gwell ansawdd yn ein gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig gyda'r GIG, oherwydd bod hynny'n cael effaith mor uniongyrchol ar unigolyn. Ac rydym ni i gyd yn dymuno cefnogi'r egwyddor o onestrwydd. Fodd bynnag, mae'r ddau nod da iawn hynny wrth gwrs yn cuddio'r mileindra, sef cael gwared ar y cynghorau iechyd cymuned. Byddai angen i'r Ceidwadwyr Cymreig gael sgwrs hir iawn gyda chi dros yr wythnosau a'r misoedd sydd i ddod ynghylch a fyddai hynny mewn gwirionedd o fudd i'r claf ac a fyddai'n gymorth gwirioneddol i atgyfnerthu llais y claf.

Mae naw mlynedd wedi mynd heibio ers cyhoeddi 'Law yn Llaw at Iechyd' ac mae pedair blynedd wedi mynd heibio ers i'n Bwrdd Iechyd hynaf fod mewn mesurau arbennig, ond dim ond nawr mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno unrhyw fath o ddeddfwriaeth neu'n ystyried sut i wella'r safonau ansawdd hynny. Ac os dywedwch chi—fel yr ydych chi wedi dweud yn eich datganiad—fod y pwyslais presennol yn rhy gul, wel, Gweinidog, rydych chi a'ch Llywodraeth wedi cael y rhan orau o ddegawd i gywiro hynny. Felly pam ydych chi'n credu mai deddfu ar ei gyfer fydd yn gwneud y gwahaniaeth, yn hytrach na'r newid mewn diwylliant, sef yr hyn y mae gwir, gwir ei angen arnom ni?

O ran y ddyletswydd gonestrwydd, unwaith eto, credaf fod honno'n egwyddor ddiddorol iawn. Unwaith eto, byddwn eisiau cefnogi hynny ym mhob agwedd ar fywyd. Mae gennyf rywfaint o bryder ynghylch sefydlu gweithgor i ddatblygu canllawiau i benderfynu faint o niwed y mae'n rhaid ei ddioddef cyn i'r ddyletswydd gael ei sbarduno. Ymhle y bydd llais y claf ar y gweithgor hwnnw? Oherwydd, a bod yn blwmp ac yn blaen, os oes unrhyw niwed, dyna ddylai fod y sbardun. Ac mae gennyf bryder yn deillio o'r hyn yr ydych chi wedi'i ddweud, o'ch datganiad, ac o'r dadansoddiad o'r memorandwm esboniadol, y bydd trothwy, y bydd ffon fesur. Ble mae'r ffon fesur honno, a pha mor uchel fydd hi?

Dof yn awr, wrth gwrs, at gynghorau iechyd cymuned, sef, mae'n debyg, y maes sy'n peri'r pryder mwyaf imi. Dyma sy'n peri'r pryder mwyaf imi oherwydd mae popeth mae'r Llywodraeth wedi ei ddweud dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn ymwneud ag adolygiad seneddol, wedi bod yn ymwneud â'r weledigaeth ar gyfer iechyd, wedi bod ynglŷn â grymuso'r claf. Ac eto, yn y bôn, bydd y cynnig hwn yn dileu pob un o'r cynghorau iechyd cymuned lleol—y bobl ar lawr gwlad, y bobl a all gerdded i mewn i ward 2 yn Ysbyty Glangwili, ward 10 yn Ysbyty Llwynhelyg, sy'n mynd i Fronglais, yn mynd i unrhyw ysbyty yng Nghymru, a chael golwg arni mewn gwirionedd. Mae hyn yn mynd i gael gwared ar y bobl leol sy'n gallu gwrando ar bryder sydd gan breswylydd lleol am y gwasanaethau y mae yn eu derbyn. Mae'n mynd i gynnwys y cwbl mewn sefydliad cenedlaethol, cyffredinol—a hwrê, mae hynny'n swnio'n wych—ond, yn anffodus, rydym ni wedi gweld hyn dro ar ôl tro gyda Llywodraeth Cymru, lle nad yw'r cyrff cenedlaethol hyn, yn ymestyn ar hyd a lled Cymru, yn syml yn cyflawni'r hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud. Ac o'r holl bethau y dylai GIG Cymru eu gwneud, dylai fod yn gwrando ar lais y claf, oherwydd mae'n ymwneud â phobl ac mae'n ymwneud â'r cleifion hynny.

Felly, rwy'n wirioneddol bryderus ynghylch y sylw yn eich datganiad am gyfuno hyn gydag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, oherwydd rydym ni'n gwybod, onid ydym ni, fod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi'i thanariannu. Mae'n dal wedi ei thanariannu. Mae wedi cael llai o arian nag unrhyw arolygiaeth arall yng Nghymru—er enghraifft £3.5 miliwn o'i gymharu â £13 miliwn ar gyfer Arolygiaeth Gofal Cymru a £11.3 miliwn ar gyfer Estyn. Hwn hefyd yw'r unig gorff arolygu o'i fath yn y DU nad yw'n gwbl annibynnol ar y Llywodraeth y mae yno i gadw llygad arni. Mae hynny'n cael ei gadarnhau drwy edrych ar Adolygiad Marks yn 2014, lle soniodd adolygiad Marks eto am y diffyg pwyslais, bod y pwyslais yn rhy gul ac, wrth gwrs, yr holl adroddiadau gwych hyn sy'n cael eu llunio mewn modd adweithiol ac yn diflannu i ebargofiant. Ac rwy'n credu bod hynny'n bwynt allweddol iawn, Gweinidog, oherwydd, wrth gwrs, mae sefydliadau fel AGIC yn ymateb i ddigwyddiad. Maen nhw'n dod i mewn wedyn ac yn dechrau clirio'r llanast. Mae Cynghorau Iechyd Cymuned yn aml iawn ar y rheng flaen ac maen nhw'n gallu ymyrryd ar y dechrau pan fydd problem yn codi yn y lle cyntaf.

Felly, hoffwn ddeall sut yr ydych chi'n gweld y bydd yr AGIC gwan iawn a diddannedd yn gallu cefnogi eich corff cenedlaethol newydd, oherwydd mae'r gwrthwynebiad yn seiliedig ar y gred, os collwn ni ein Cynghorau Iechyd Cymunedol annibynnol, rydym ni'n colli'r gallu i ddwyn ein gwasanaethau iechyd i gyfrif. Ac a siarad yn blaen, roedd y datganiad i'r wasg gwasaidd ar y naw a ryddhawyd y bore yma gan Gonffederasiwn y GIG, yn awgrymu i mi, os nad oedd dim arall, fod y byrddau iechyd yn gorfoleddu a llawenhau, oherwydd bod hyn yn tawelu llais. Nid ail-rymuso llais yw hyn.

Nid wyf yn deall—a byddwn wrth fy modd pe gallech chi esbonio wrthym ni—pam na wnaethoch chi'r penderfyniad i ehangu cylch gwaith y cynghorau iechyd cymuned presennol fel eu bod yn cynnwys gofal cymdeithasol yn ogystal â gofal iechyd, a pham na wnaethoch chi eu hariannu'n briodol, hyd yn oed pe baech yn eu rhoi mewn strwythur a fyddai'n rhoi mwy o gryfder i'r corff ymbarél hwnnw. Oherwydd y maen nhw wedi gwneud gwaith da iawn. Rwy'n gwybod nad yw'n gyson ledled Cymru. Felly, rwyf yn cefnogi'r ddadl ynghylch cysondeb. Ond pan gofiwch chi y cafodd cyngor iechyd cymuned, heb fod yn bell iawn yn ôl, ei fygwth â gwysiad llys am ddwyn ei fwrdd iechyd i gyfrif am ymarfer ymgynghori, yna mae hynny'n dweud wrthyf ble mae'r grym yn hyn o beth mewn gwirionedd. Hoffwn wybod—ac rwyf wedi dal eich llygad, Llywydd dros dro—hoffwn wybod sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod y llais hwnnw yn wirioneddol annibynnol—yn annibynnol arnoch chi, y Llywodraeth, yn annibynnol arnoch chi, y Gweinidog, yn annibynnol ar y byrddau iechyd, ac yn gwasanaethu'r claf. Gan mai dyna eu hunig swyddogaeth, ac rydym ni'n gweld nad yw'r cyrff cenedlaethol hyn yn gwneud hynny ac yn cael eu llyncu gan bartneriaethau rhanbarthol.  

15:40

Thank you for the series of questions and comments. There is broad support for the duty of quality and the duty of candour. Both the Green Paper and the White Paper consultations showed there was widespread support. You'll know about the broader issue of quality; there are a lot of commentators who think it's the right thing to do. I referred in my statement to the OECD's advice and, indeed, that's validated by the parliamentary review and duty of candour that you know came from the Francis inquiry into Mid Staffs.

Those things are, of course, worthwhile doing, and we are at this point because we've had proper consultations at the end of the last Assembly term. The Green Paper and our White Paper are now ready to come forward with legislative proposals. I reject any suggestion, inference or otherwise, that this has been deliberately held up or, indeed, that this is simply hiding the dagger about a desire to get rid of patient voice and patient representation. Far from it. And when Members go through the detail of the Bill and the policy intent, I hope that some of the statements and accusations made and the suspicions that have been regularly repeated will actually give way to some of the facts and the reality of what we are seeking to do in strengthening the voice of citizens across health and social care. 

Diolch am y gyfres o gwestiynau a sylwadau. Mae cefnogaeth eang i'r ddyletswydd ansawdd a'r ddyletswydd gonestrwydd. Roedd yr ymgynghoriadau ar y Papur Gwyrdd a'r Papur Gwyn yn dangos bod cefnogaeth eang. Byddwch yn gwybod am y mater ehangach sy'n ymwneud ag ansawdd; mae llawer o sylwebwyr sy'n meddwl mai dyna'r peth priodol i'w wneud. Cyfeiriais yn fy natganiad at gyngor Y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac, yn wir, mae hynny wedi'i ddilysu gan yr adolygiad seneddol a'r ddyletswydd gonestrwydd y gwyddoch iddynt ddeillio o ymchwiliad Francis i Fwrdd Iechyd Canol Swydd Stafford.

Mae'r pethau hynny, wrth gwrs, yn werth eu gwneud, ac rydym ni yn y sefyllfa hon oherwydd ein bod wedi cael ymgynghoriadau priodol ar ddiwedd y tymor Cynulliad diwethaf. Mae'r Papur Gwyrdd a'n Papur Gwyn yn awr yn barod i gyflwyno cynigion deddfwriaethol. Gwrthodaf unrhyw awgrym, casgliad neu fel arall, fod hyn wedi'i ddal yn ôl yn fwriadol neu, yn wir, bod hyn yn syml yn cuddio malais ynglŷn ag awydd i gael gwared ar lais y claf a chynrychiolaeth cleifion. I'r gwrthwyneb. A phan fydd Aelodau'n edrych ar fanylion y Bil a bwriad y polisi, gobeithiaf y bydd rhai o'r datganiadau a'r cyhuddiadau a wnaethpwyd a'r amheuon a ailadroddir yn rheolaidd yn tewi yn wyneb gwirionedd rhai o'r ffeithiau a realiti'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud o ran cryfhau llais dinasyddion ym mhob agwedd ar iechyd a gofal cymdeithasol.

I'll deal with your question about the level of harm before the duty of candour kicks in before I deal with the point about HIW and then the citizen voice body.

Whilst we're setting a threshold, we're talking about more than minimal harm before the duty of candour is engaged. So we're actually looking at a relatively low level and then to understand how you would describe that range of circumstances and deliver some guidance around that. That should involve a range of stakeholders, including of course patient representatives and patient voices as well. There's certainly no suggestion that we'll go into a room full of lawyers who will try to protect the NHS from any kind of complaint and to make sure that the duty of candour is meaningless. There would be no point in legislating for it and in talking about 'more than minimal harm' triggering the duty, if we then decided that actually we'd find a way of completely turning that around and making sure that it wasn't effective at all. And I hope, again, when we get to the detail of the scrutiny—and I appreciate that you won't have read through all of the Bill in all of the detail you would want to and the explanatory memorandum—we may get beyond the starting point. 

On HIW, I do regularly have to remind any Conservative politician when they talk about funding: you can't avoid the consequences of austerity. I know people groan and moan about it on Conservative seats in this place when we talk about austerity, but the real impact of the choices that we have made ensures—. [Interruption.] There are incredibly difficult choices in every single public service of value. And as a health Minister, I don't set the budget for HIW, because of course it would be entirely wrong for me to do that, because then you could quite fairly say, 'You're deliberately taking money out of Healthcare Inspectorate Wales to avoid them being able to do their job effectively.' I actually took steps in the last budget round to take money from health into the local government budget specifically for HIW, to make sure it is properly equipped to do the job that we want it to do. So, whilst I may have some sympathy with some of the points you made, I have zero symphathy with any Conservative speaker who complains about the underfunding of any particular public service. 

And I think there's a mis-description of the function of HIW in the remarks, as well, and I hope that, during scrutiny again in the Bill, there's a clearer understanding of the role and responsibilities that HIW have. They are not a toothless organisation—far from it. And I think, when we get through the other steps we're seeking to take about the way HIW organises and undertakes its functions, you'll again see we're looking to make sure they're properly equipped to do the role we want them to do and to tidy up how they undertake their work. And that will include, of course, where it sits within and outside Government. 

I'll turn, now, to the citizen voice body, which I expect we'll hear some more about today, and just to deal with the outline of what we are deliberately seeking to do, which is to give a firmer footing for a citizen voice body across health and social care. The primary legislative framework for community health councils means they can only act within the health field. As we deliberately set out to integrate health and social care, we can't have a new citizen voice body that actually spans across health and social care without changing the legislation. We're going to replace community health councils with a new citizen voice body across health and social care, and there will not be a new citizen voice body that comes into place unless and until it is ready to do so, and at that point the CHCs will go and be replaced. We're not going to have a hiatus where there are several years of no citizen voice body existing within the health field.

And, as we move forward with that body, it's important to recognise where CHCs are now. Lots of comments have been made about the independence being lost, but actually, if you look at independence now, one of the problems we have is that community health councils are hosted by Powys Teaching Health Board. They're hosted by an NHS organisation. They can't employ people directly themselves; they're employees, technically, of Powys Teaching Health Board and that causes significant problems. They can't have their own contracts in their own name, because of their arrangements. If we don't take them out and create them as a separate body, as this Bill proposes to do, we will not be able to resolve that issue. And equally, I currently, as a Minister, appoint half of the members to community health councils. I'm directly appointing half of them. That in itself doesn't make sense. We're looking to have a proper organisation, where there'll be a public appointments process for the board, and they will then determine who they employ and how they set themselves up on a local and a regional basis. That will be a process properly overseen by the public appointments commissioner, in exactly the same way that we have appointments for the chair of the board of community health councils now. Not someone that I've ever met at any point in my life before, but someone who has come through as the person who came out on top of that recruitment process. That's what we expect to see in the future for the new citizen voice body.

And in terms of our ability to make sure that there won't be any loss of boots on the ground either, there'll be a deliberate conversation about how we make sure we don't lose what CHCs currently do and the value that is placed on them, particularly in advocacy and in complaints, but in understanding how their role will be expanded across our health and social care sector fields. So, there won't be a loss of staff, a loss of resources; there are more resources going into the new body and, actually, the new body compares very well with alternative bodies across the UK on funding per head.

And I do believe that if people engage openly with what we're trying to do, then they'll see that there is honesty when I set out the policy intent about what we are trying to do to resolve the issues that we currently have, and that must mean reform, because nobody in the Green Paper or the White Paper process made a serious argument that no change was the answer. And I do hope that Members, when we go through scrutiny, will take some more comfort from the concerns that I recognise people generally do have about the new citizen voice body. 

Fe wnaf i ymdrin â'ch cwestiwn am lefel y niwed cyn i'r ddyletswydd gonestrwydd fod yn berthnasol cyn imi ymdrin â'r sylw am AGIC ac yna corff llais y dinesydd.

Er ein bod yn gosod trothwy, rydym ni'n siarad am fwy na dim ond ychydig o niwed cyn i'r ddyletswydd gonestrwydd fod yn berthnasol. Felly, rydym ni'n edrych mewn gwirionedd ar lefel gymharol isel ac yna ar ddeall sut y byddech chi'n disgrifio'r amrywiaeth honno o amgylchiadau ac yn darparu rhywfaint o arweiniad ar hynny. Dylai hynny gynnwys amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys, wrth gwrs, cynrychiolwyr cleifion a lleisiau cleifion hefyd. Yn sicr does dim awgrym y byddwn ni'n mynd i ystafell yn llawn cyfreithwyr a fydd yn ceisio amddiffyn y GIG rhag unrhyw fath o gŵyn ac i wneud yn siŵr bod y ddyletswydd gonestrwydd yn ddiystyr. Ni fyddai diben deddfu ar ei gyfer a siarad am 'fwy na'r niwed lleiaf' yn sbarduno'r ddyletswydd, pe baem ni wedyn yn penderfynu ein bod yn canfod ffordd o wyrdroi'r cyfan yn llwyr a sicrhau nad oedd yn effeithiol o gwbl. Ac rwy'n gobeithio, unwaith eto, pan ddeuwn ni at fanylion y craffu—ac rwy'n sylweddoli na fyddwch chi wedi darllen drwy'r Bil i gyd mor fanwl ag y byddech yn ei ddymuno a'r memorandwm esboniadol—efallai y byddwn ni'n mynd y tu hwnt i'r man cychwyn.

O ran AGIC, mae'n rhaid imi atgoffa unrhyw wleidydd Ceidwadol yn rheolaidd pan fyddant yn sôn am gyllid: ni allwch chi osgoi canlyniadau cyni. Rwy'n gwybod fod pobl yn griddfan ac yn cwyno amdano ar y seddi Ceidwadol yn y fan yma pan soniwn ni am gyni, ond mae gwir effaith y dewisiadau yr ydym ni wedi'u gwneud yn sicrhau—. [Torri ar draws.] Mae dewisiadau anhygoel o anodd ym mhob un gwasanaeth cyhoeddus o werth. Ac fel Gweinidog Iechyd, dydw i ddim yn gosod y gyllideb ar gyfer AGIC, oherwydd wrth gwrs byddai'n gwbl anghywir imi wneud hynny, oherwydd wedyn fe allech chi ddweud yn eithaf teg, 'rydych chi'n cymryd arian yn fwriadol gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i'w hatal rhag gallu gwneud ei gwaith yn effeithiol.' Es ati yng nghylch diwethaf y gyllideb i symud arian o'r maes iechyd i'r gyllideb llywodraeth leol yn benodol ar gyfer AGIC, i sicrhau fod ganddi'r adnoddau priodol i wneud y gwaith y mae arnom ni eisiau iddi ei wneud. Felly, er bod gen i rywfaint o gydymdeimlad â rhai o'r pwyntiau a wnaethoch chi, nid oes gennyf unrhyw gydymdeimlad ag unrhyw siaradwr Ceidwadol sy'n cwyno am danariannu unrhyw wasanaeth cyhoeddus penodol.

Ac rwy'n meddwl bod cam-ddisgrifio swyddogaeth AGIC yn y sylwadau hefyd, ac rwy'n gobeithio, wrth graffu eto ar y Bil, bod dealltwriaeth gliriach o'r swyddogaethau a'r cyfrifoldebau sydd gan AGIC. Nid corff di-rym mohono—ddim o bell ffordd. Yn fy marn i, ar ôl inni ymdrin â'r pethau eraill yr ydym ni'n bwriadu eu gwneud o ran y ffordd y mae AGIC yn trefnu ac yn cyflawni ei swyddogaethau, byddwch yn gweld eto ein bod yn ceisio sicrhau ei bod hi wedi'i harfogi'n briodol i gyflawni'r swyddogaeth yr ydym ni eisiau iddi ei gwneud a thacluso'r ffordd y mae hi'n ymgymryd â'i gwaith. A bydd hynny'n cynnwys, wrth gwrs, lle'r corff hwnnw o fewn y Llywodraeth a'r tu allan iddi.

Trof, yn awr, at y corff fydd yn rhoi llais i'r dinesydd, y disgwyliaf y clywn ni fwy amdano heddiw, a dim ond i ymdrin â'r amlinelliad o'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud yn fwriadol, sef rhoi sail gadarnach i gorff llais y dinesydd ym mhob agwedd ar iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r fframwaith deddfwriaethol sylfaenol ar gyfer cynghorau iechyd cymuned yn golygu mai dim ond ym maes iechyd y gallan nhw weithredu. Wrth i ni fynd ati'n fwriadol i geisio integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, ni allwn ni gael corff newydd sy'n rhoi llais i ddinasyddion ac sy'n rhychwantu iechyd a gofal cymdeithasol heb newid y ddeddfwriaeth. Rydym ni'n mynd i ddisodli'r cynghorau iechyd cymuned gyda chorff newydd sy'n rhoi llais i'r dinesydd ym mhob agwedd ar faes iechyd a gofal cymdeithasol, ac ni fydd corff newydd yn cael ei sefydlu i roi llais i ddinasyddion oni bai a nes ei fod yn barod i wneud hynny, ac ar yr adeg honno bydd y cynghorau'n diflannu ac yn cael eu disodli. Nid ydym ni'n mynd i gael bwlch o flynyddoedd lawer heb ddim corff llais y dinesydd yn bodoli ym maes iechyd.

Ac, wrth i ni symud ymlaen gyda'r corff hwnnw, mae'n bwysig cydnabod y sefyllfa y mae'r cynghorau iechyd cymunedol ynddi erbyn hyn. Mae llawer o sylwadau wedi'u gwneud am golli annibyniaeth, ond mewn gwirionedd, os edrychwch chi ar annibyniaeth nawr, un o'r problemau sydd gennym ni yw bod cynghorau iechyd cymuned yn cael eu cynnal gan Fwrdd Iechyd Addysgu Powys. Maen nhw'n cael eu cynnal gan un o sefydliadau'r GIG. Ni allan nhw gyflogi pobl yn uniongyrchol eu hunain; maen nhw'n dechnegol yn gyflogeion Bwrdd Iechyd Addysgu Powys ac mae hynny'n achosi problemau sylweddol. Ni allan nhw gael eu contractau eu hunain yn eu henw eu hunain, oherwydd eu trefniadau. Os na fyddwn yn eu tynnu allan ac yn eu creu yn gorff ar wahân, fel y mae'r Bil hwn yn bwriadu ei wneud, ni fyddwn yn gallu datrys y mater hwnnw. Ac yn yr un modd, rwyf i, yn rhinwedd fy swydd yn Weinidog, yn penodi hanner yr Aelodau i gynghorau iechyd cymuned ar hyn o bryd. Rwy'n penodi hanner ohonyn nhw'n uniongyrchol. Nid yw hynny ynddo'i hun yn gwneud synnwyr. Rydym ni'n awyddus i gael sefydliad priodol, lle bydd proses benodiadau cyhoeddus ar gyfer y bwrdd, ac yna byddant yn penderfynu pwy fyddant yn eu cyflogi a sut y byddant yn eu sefydlu eu hunain ar sail leol a rhanbarthol. Bydd y broses honno'n cael ei goruchwylio'n briodol gan y comisiynydd penodiadau cyhoeddus, yn union fel y mae gennym ni benodiadau ar gyfer cadeiryddion bwrdd y cynghorau iechyd cymuned nawr. Nid rhywun nad wyf i erioed wedi cyfarfod ag ef erioed yn fy mywyd o'r blaen, ond rhywun sydd wedi dod i'r amlwg fel y person a ddaeth i'r brig yn y broses recriwtio honno. Dyna'r hyn rydym ni'n disgwyl ei weld yn y dyfodol ar gyfer y corff newydd fydd yn llais i'r dinesydd.

Ac o ran ein gallu i wneud yn siwr na fydd colli dylanwad ar lawr gwlad chwaith, byddwn yn cynnal sgwrs fwriadol ynghylch sut i sicrhau nad ydym ni'n colli'r hyn y mae'r cynghorau iechyd cymuned yn ei wneud ar hyn o bryd a'r gwerth a roddir arnynt, yn enwedig ym maes eiriolaeth ac o ran cwynion, ond o ran deall sut y bydd eu swyddogaeth yn cael ei hehangu ar draws meysydd ein sector iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, fydd dim colli staff, colli adnoddau; bydd mwy o adnoddau i'r corff newydd ac, mewn gwirionedd, mae'r corff newydd yn cymharu'n dda iawn â chyrff eraill ledled y DU o ran cyllid y pen.

Ac os yw pobl yn ymwneud yn agored â'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud, credaf y byddant yn gweld bod gonestrwydd pan fyddaf yn amlinellu bwriad y polisi ynghylch yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud i ddatrys y problemau sydd gennym ni ar hyn o bryd, a rhaid i hynny olygu diwygio, oherwydd ni ddadleuodd neb o ddifrif ym mhroses y Papur Gwyrdd na'r Papur Gwyn mai dim newid oedd yr ateb. Ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau, pan fyddwn yn craffu, ychydig yn fwy tawel eu meddwl ynghylch y pryderon yr wyf yn cydnabod sydd gan bobl yn gyffredinol am y corff newydd fydd yn llais i'r dinesydd.  

15:50

I'm grateful to the Minister for his statement and for the documents that he's made available to us. Our party will not be able to support the legislation as it stands, but we do appreciate some of the principles behind it, and will look through the scrutiny process to strengthen it where we can because that would of course be our preference, rather than to oppose. 

A brief comment to begin with with regard to a couple of aspects that we can clearly support. The expansion of the patient voice body to cover care as well as health makes a great deal of sense to us; of course, it begs the question as to why one can't give that to the regional community health councils, but I'll come back to that in a moment. And it clearly makes absolute sense that the Minister should be able to appoint the vice-chairs of the trusts in the same way as he appoints the vice-chairs of the local health boards. That could, as the Minister said, help to improve scrutiny. 

If I can turn now, acting Presiding Officer, to our concerns, I'll begin with the issue of legislating for quality. This has always struck me as slightly odd, in that you would assume that we would not have any public services in Wales where we were not intending that the services that were to be provided were of the highest possible quality. And we wouldn't on these benches be, in principle, opposed to that legislation, but in my view legislation has to have teeth. So, I'd like to ask the Minister today: will this legislation for quality introduce a system where there are consequences for individual managers when the failure to deliver quality occurs?

He is, of course, right when he says in his statement that with any organisation the size of the national health service, occasionally things will go wrong. We know that when things go wrong, doctors and nurses can be held accountable and, indeed, dismissed if they fail to deliver the quality of service and the safety of service that their patients have a right to expect. So, will this legislation give more teeth to the Minister to deal with managers when they fail to deliver? We still believe on this side of the house that we need a register for national health service managers, and that there needs to be a way to strike them off just as we can strike off doctors and nurses if they fail to perform. So, I'd be interested to hear from the Minister today whether there is potential capacity within this legislation around legislating for quality to ensure that that individual accountability is introduced.

To turn now to the citizen voice body, I just want to, if the acting Presiding Officer will indulge me for a moment, quote from a patients group, commenting on this legislation.

'Disbanding the community health councils flies in the face of logic. In the case of Tawel Fan, the community health councils were often the only support source of independent help and support—a role they undertook without fear or favour. Taking away the right to make unannounced visits really means removing impartial scrutiny.'

Now, wherever we go with this legislation, I hope that the Minister today will reconsider that clause that would take away the right to make unannounced visits. Whether it is a national body, whether we continue with more local community health councils, it is absolutely essential that those who are responsible for raising the patient voice can turn up at the very point when nobody wants them to. Otherwise, they do risk becoming pointless, and I hope the Minister will give consideration, as the legislation goes through, to changing that.

The Minister will understand, I'm sure, the concerns that people are expressing that this new national body would become remote from the communities that it served. I don't think that's inevitable; I think there may be ways in which that could be addressed, but I wonder if the Minister can tell us today: does he appreciate that that is a meaningful concern, and what consideration has he given already to how that could be addressed? It will, of course, be true, he said in his response to Angela Burns, that there will still be boots on the ground, but the generals directing those boots will be a very, very long way away from the front line if it is a national body. And we will take some convincing that this is the right way to proceed.

The Minister referred in his response to Angela Burns to the appointment process, and I wonder if he can give us further reassurance as to how that will be not only independent but perceived to be independent. At the moment, of course, the Minister appoints half the members directly, but local authorities have an input, third sector organisations have an input, and that means that people have some reassurance that the current community health councils are independent. Nobody, of course, is saying that they're perfect. There are issues around, for example, having enough capacity to be able to employ the best quality legal advice. We believe that that could be addressed by sharing services rather than by creating one new body, but I hope the Minister will acknowledge today that those concerns about independence are genuine and that he will look to address those through the process of the Bill.

I'll turn briefly to Healthcare Inspectorate Wales. I've heard what he said to Angela Burns. We do welcome the work considering giving a different legislative underpinning to Healthcare Inspectorate Wales, but can the Minister tell us today a little bit about what the timescale is for that work? Because it is clear—and we'll set aside for now the issues about resourcing, though those are important, but it is clear that there is a need for Healthcare Inspectorate Wales to be more clearly independent and to be legislatively stronger. I wonder if the Minister can tell us how long he thinks it will take for that piece of work he mentions in his statement to conclude.

Finally, to turn to the duty of candour, now, again, nobody would dispute that that will be a step forward and that that will be an improvement, but I would submit, acting Presiding Officer, that just placing that responsibility on bodies is not sufficient. The Minister in his statement refers to the situation in Cwm Taf. Well, to place on that body a duty of candour would spectacularly be shutting the stable door after the horse has long bolted. We know that, in that situation, either the management of Cwm Taf did not know what was going on, in which case they were incompetent, or they did know and chose not to publish it, in which case they were venal and corrupt. In either case, I cannot see how placing a legal duty of candour upon them would make the blindest bit of difference as to whether they operate properly or not. There are many other things that need to be done. We believe that there is a need to place a duty of candour on staff, to empower whistleblowers. If they have a legal duty and they can say to their manager, 'I have to report what I have seen because I have a legal duty of candour', that could support the legal duty of candour on the health bodies, which we wouldn't disagree with but which we don't feel is sufficient.

To conclude my comments, acting Presiding Officer—I can see that you're looking at me, and probably quite rightly—the intention behind this legislation is clearly good, but as one of my school teachers used to say to me when I was young, 'The road to hell can be paved with good intentions.' We will need to scrutinise this in great detail. And the Minister has already said, and I'm grateful to him for this, that he will welcome that scrutiny. As things stand, there are weaknesses around the duty of candour, I don't know quite what we're going to achieve with legislating for quality if we don't do the other things we need to do, and I'm far from convinced that one national body should take the place of community health councils, which, undoubtedly, do need to be strengthened.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am y dogfennau y mae wedi'u darparu inni. Ni fydd ein plaid yn gallu cefnogi'r ddeddfwriaeth fel y mae, ond rydym ni'n gwerthfawrogi rhai o'r egwyddorion y tu ôl iddi, a byddwn yn edrych drwy'r broses graffu i'w chryfhau lle gallwn ni oherwydd dyna fyddai ein dewis, wrth gwrs, yn hytrach na gwrthwynebu.

Sylw byr i ddechrau gyda golwg ar ambell agwedd y gallwn yn amlwg eu cefnogi. Mae ehangu'r corff llais y cleifion i gynnwys gofal yn ogystal ag iechyd yn gwneud llawer o synnwyr i ni; wrth gwrs, mae'n peri i rywun ofyn pam na all rhywun roi'r swyddogaeth honno i'r cynghorau iechyd cymuned rhanbarthol, ond dof yn ôl at hynny mewn munud. Ac mae'n amlwg yn gwneud synnwyr llwyr y dylai'r Gweinidog allu penodi is-gadeiryddion yr ymddiriedolaethau yn yr un modd ag y bydd yn penodi is-gadeiryddion y byrddau iechyd lleol. Gallai hynny, fel y dywedodd y Gweinidog, helpu gwella gwaith craffu.

Os caf i droi yn awr, Llywydd dros dro, at ein pryderon, byddaf yn dechrau gyda'r mater o ddeddfu ar gyfer ansawdd. Mae hyn bob amser wedi fy nharo i braidd yn od, sef y byddech yn tybio na fyddai gennym ni ddim gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru lle nad oeddem yn bwriadu i'r gwasanaethau a oedd i'w darparu fod o'r ansawdd uchaf posib. Ac nid ydym ni ar y meinciau hyn, mewn egwyddor, yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth honno, ond yn fy marn i mae'n rhaid i ddeddfwriaeth gael grym. Felly, fe hoffwn i ofyn i'r Gweinidog heddiw: a fydd y ddeddfwriaeth hon ar gyfer ansawdd yn cyflwyno system lle mae goblygiadau i reolwyr unigol pan fydd methiant i sicrhau ansawdd?

Wrth gwrs, mae'n llygad ei le pan ddywed yn ei ddatganiad gydag unrhyw sefydliad o faint y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, y bydd pethau'n mynd o chwith weithiau. Pan fydd pethau'n mynd o chwith, gwyddom y gall meddygon a nyrsys gael eu dwyn i gyfrif, ac yn wir, eu diarddel os byddant yn methu â darparu ansawdd y gwasanaeth a diogelwch y gwasanaeth y mae gan eu cleifion yr hawl i'w disgwyl. Felly, a fydd y ddeddfwriaeth hon yn rhoi mwy o rym i'r Gweinidog i ymdrin â rheolwyr pan fyddant yn methu â chyflawni? Rydym ni'n dal i gredu ar yr ochr hon i'r tŷ fod angen cofrestr arnom ni ar gyfer rheolwyr y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, a bod angen ffordd i'w diarddel yn union fel y gallwn ni ddiarddel meddygon a nyrsys os methant â pherfformio. Felly, byddai'n dda gennyf glywed gan y Gweinidog heddiw a oes modd yn y ddeddfwriaeth hon deddfu ar gyfer ansawdd er mwyn sicrhau bod yr atebolrwydd unigol hwnnw'n cael ei gyflwyno.

I droi yn awr at gorff llais y dinesydd, hoffwn, os gwnaiff y Llywydd dros dro ganiatáu i mi, ddyfynnu grŵp o gleifion, sy'n rhoi sylwadau ar y ddeddfwriaeth hon:

Mae diddymu'r cynghorau iechyd cymuned yn gwbl groes i resymeg. Yn achos Tawel Fan, y cynghorau iechyd cymuned yn aml oedd yr unig ffynhonnell gefnogol o gymorth a chefnogaeth annibynnol—swyddogaeth yr oeddent yn ymgymryd â hi heb ofn na ffafriaeth. Mae dileu'r hawl i wneud ymweliadau dirybudd mewn difrif yn golygu cael gwared ar graffu diduedd.

Nawr, beth bynnag a wnawn ni gyda'r ddeddfwriaeth hon, gobeithiaf y bydd y Gweinidog heddiw'n ailystyried y cymal hwnnw a fyddai'n dileu'r hawl i ymweld yn ddirybudd. P'un a yw'n gorff cenedlaethol, p'un a ydym yn parhau â mwy o gynghorau iechyd cymuned lleol, mae'n gwbl hanfodol bod y rheini sy'n gyfrifol am eiriol dros y claf yn gallu ymweld ar yn union adeg lle nad oes neb eisiau iddyn nhw wneud hynny. Fel arall, mae perygl y byddan nhw'n ddibwrpas, a gobeithiaf y bydd y Gweinidog, wrth lunio'r ddeddfwriaeth, yn ystyried newid hynny.

Bydd y Gweinidog yn deall, rwy'n siŵr, y pryderon y mae pobl yn eu mynegi y byddai'r corff cenedlaethol newydd hwn yn ymbellhau o'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu. Dydw i ddim yn credu bod hynny'n anochel; credaf y gellid rhoi sylw i hynny, ond tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym ni heddiw: a yw'n deall bod hynny'n bryder ystyrlon, a pha ystyriaeth y mae wedi'i rhoi eisoes i'r modd y gellid mynd i'r afael â hynny? Wrth gwrs, bydd yn wir, meddai yn ei ymateb i Angela Burns, y bydd yna gynrychiolaeth ar lawr gwlad o hyd, ond bydd y rhai sy'n gyfrifol am y gynrychiolaeth honno yn bell iawn o'r rheng flaen os yw'n gorff cenedlaethol. A bydd angen cryn argyhoeddi arnom ni mai dyma'r ffordd gywir o fynd ati. 

Cyfeiriodd y Gweinidog yn ei ymateb i Angela Burns at y broses benodi, a tybed a all roi sicrwydd pellach inni ynghylch sut y bydd hynny nid yn unig yn annibynnol ond yn cael ei gweld fel proses annibynnol. Ar hyn o bryd, wrth gwrs, mae'r Gweinidog yn penodi hanner yr Aelodau'n uniongyrchol, ond mae gan awdurdodau lleol fewnbwn, mae sefydliadau'r trydydd sector yn cyfrannu at hyn, ac mae hynny'n golygu bod pobl yn cael rhyw sicrwydd bod y cynghorau iechyd cymuned presennol yn annibynnol. Nid oes neb, wrth gwrs, yn dweud eu bod yn berffaith. Mae yna faterion, er enghraifft, sy'n ymwneud â chael digon o gapasiti i allu cael cyngor cyfreithiol o'r ansawdd gorau. Credwn y gellid mynd i'r afael â hynny drwy rannu gwasanaethau yn hytrach na chreu un corff newydd, ond gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn cydnabod heddiw fod y pryderon am annibyniaeth yn rhai dilys ac y bydd yn ceisio mynd i'r afael â'r rheini drwy broses y Bil.

Trof yn fyr at Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedodd wrth Angela Burns. Rydym ni yn croesawu'r gwaith o ystyried rhoi sail ddeddfwriaethol wahanol i Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ond a all y Gweinidog ddweud ychydig wrthym ni heddiw ynglŷn â beth yw'r amserlen ar gyfer y gwaith hwnnw? Oherwydd mae hi'n glir—a byddwn yn rhoi o'r neilltu am y tro y materion ynghylch adnoddau, er bod y rheini'n bwysig, ond mae'n amlwg bod angen i Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru fod yn fwy amlwg yn annibynnol a bod yn gryfach o ran deddfwriaeth. Tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym ni faint o amser y mae'n credu y bydd yn ei gymryd i gwblhau'r darn hwnnw o waith y mae'n sôn amdano yn ei ddatganiad.

Yn olaf, gan droi at y ddyletswydd gonestrwydd, nawr, unwaith eto, ni fyddai neb yn anghytuno y bydd hynny'n gam ymlaen ac y bydd hynny'n welliant, ond byddwn yn dadlau, Llywydd dros dro, nad yw rhoi'r cyfrifoldeb hwnnw ar gyrff yn ddigonol. Mae'r Gweinidog yn ei ddatganiad yn cyfeirio at y sefyllfa yng Nghwm Taf. Wel, byddai rhoi dyletswydd gonestrwydd ar y corff hwnnw yn enghraifft wych o godi pais ar ôl piso. Gwyddom, yn y sefyllfa honno, naill ai nad oedd rheolwyr Cwm Taf yn gwybod beth oedd yn digwydd, ac os felly roeddent yn anghymwys, neu eu bod yn gwybod ac yn dewis peidio â'i gyhoeddi, ac yn yr achos hwnnw roeddent yn anonest ac yn llwgr. Yn y naill achos neu'r llall, ni allaf weld sut y byddai gosod dyletswydd gonestrwydd gyfreithiol arnynt yn gwneud y mymryn lleiaf o wahaniaeth o ran p'un a ydynt yn gweithredu'n briodol ai peidio. Mae llawer o bethau eraill y mae angen eu gwneud. Credwn fod angen rhoi dyletswydd gonestrwydd ar staff, er mwyn grymuso chwythwyr chwiban. Os oes ganddyn nhw ddyletswydd gyfreithiol a'u bod yn gallu dweud wrth eu rheolwr, 'mae'n rhaid imi sôn am yr hyn yr wyf wedi'i weld gan fod gennyf ddyletswydd gonestrwydd gyfreithiol', gallai hynny gefnogi'r ddyletswydd gonestrwydd gyfreithiol sydd ar y cyrff iechyd, na fyddem yn anghytuno â hi ond nad ydym ni'n teimlo ei bod yn ddigonol.

I gloi fy sylwadau, Llywydd dros dro— gallaf weld eich bod yn edrych arnaf, ac yn gwbl briodol mae'n debyg—mae bwriad y ddeddfwriaeth hon yn amlwg yn dda, ond fel yr arferai un o fy athrawon ysgol ddweud wrthyf pan oeddwn yn ifanc sef bod uffern yn llawn o fwriadau da. Bydd angen inni graffu ar hyn yn fanwl iawn. Ac mae'r Gweinidog eisoes wedi dweud, ac rwy'n ddiolchgar iddo am hyn, y bydd yn croesawu'r gwaith craffu hwnnw. Fel y mae pethau ar hyn o bryd, mae gwendidau o ran y ddyletswydd gonestrwydd, dydw i ddim yn gwybod yn union beth yr ydym ni'n mynd i'w gyflawni gyda deddfu ar gyfer ansawdd os nad ydym ni'n gwneud y pethau eraill sydd angen i ni eu gwneud, ac rwyf ymhell o gael fy argyhoeddi y dylai un corff cenedlaethol ddisodli'r cymunedau iechyd cymunedol, y mae, yn ddiau, angen eu cryfhau.

15:55

Again, thank you for the comments and questions. I won't be able to set out the answer you've asked for today on future legislation for HIW and the timescale, because I'm not in a position to announce the Government's future legislative programme, but the work is ongoing to make sure we have a firmer footing—some of that we don't need primary legislation for as well. So, I'm looking to make best use of the powers that we already have, which is part of our challenge, and I won't get drawn too far into talking about the way that Brexit has affected our ability as a Government to do a range of other things, but resources are deliberately being drawn into the legislation required to get ready for a potential 'no deal' Brexit, and you'll see more of that work happening in the run-up to October. I have spent many, many hours sat down at a desk looking at statutory instruments that have to be ready and prepared, and that is time that our drafters, our legal services, are not spending on delivering other areas of important work, and it's the time of Ministers that is taken up doing that. When I say many hours, I mean many days—many, many days of time—and there is no way of avoiding that. It is the reality that the most significant growth area in the civil service over the last year or two has been our lawyers, and I don't think that is the right priority, and I say that as a lawyer in recovery.

I'll deal with your points about quality and candour, and then I'll try to deal with the points you made about the citizen voice body. On the duty of quality, I think that when you look at the detail that's in the legislation, you will see a deliberate reframing to make it a more all-encompassing duty, because with the duties of quality and candour we're seeking to effect some cultural change. There are some harder points in there about reporting, for example, about, for example, health bodies needing to make an annual report—so to replace a current quality statement with a more expanded one, to expand the range of health bodies with the duty to make that report, and, equally, for Welsh Ministers. So, Welsh Ministers will have to lay before the Assembly every year a report on the duty of quality to demonstrate how to then factor that into Cabinet decisions and whether there's been any change in outcomes as a result of that as well. So, I think we'll have a more rounded conversation to make sure it's properly driven into our planning process, not just our quality-assurance and quality-improvement programmes as well. And this does come from updating the advice we had around the parliamentary review, with the Organisation for Economic Co-operation and Development review as well, to actually doing what we currently understand is the right thing to do, and I hope that, as we go through the scrutiny process, the Member and others will look at what's being proposed and the evidence around it too.

On your point about the duty of candour—again, significant support in the Green Paper and White Paper consultations, and, again, this is about driving some cultural change to have a duty on organisations that complements the professional duties that many of our staff have. Because, actually, we found that if you look at where healthcare has gone wrong, and there's a cultural, systemic challenge in it, it's often because our professional staff have made reports, raised concerns, and they haven't been acted on. And they haven't been acted on at an organisational level, and that's the challenge that we are actually seeing in a significant part of what's happened in the former Cwm Taf area. Now, the requirement to have a duty of candour in an organisation should reinforce the seriousness of the concerns that are made and the duty to respond and deal with them, and, equally, it should definitely have an impact at the head of an organisation, around the boards, as well, themselves. When they have to run through the duty of candour to understand, again in an annual report, how and when that's been engaged, it will rehighlight the number of areas where that should have taken place. And this is part of a cultural change that we're actually seeking to introduce and actually see the citizen voice body as part of that cultural change as well. Knowing that there is both a duty of quality and candour I think should help them in their work to make sure they understand what is happening in each of our organisations and to make sure they are properly representing and advocating for the voice of the citizen.

I'll come back now to the concerns about how independent, really, the citizen voice body will be. Well, as I say, it will be a board, through a proper public appointments process, overseen by the Commissioner for Public Appointments, and that will then have responsibility for the whole organisation across the country, including their local and regional structures. Rather than the Government setting out in a prescriptive manner, 'Here is the structure you must have', it will have to set that out. It will have duties to set out in its annual work plan how it proposes to actually undertake its duties. It will then actually provide an annual report and then a plan for the year ahead as well. So, there will be real clarity and scrutiny of the ability to scrutinise that body to see where we've undertaken this action, how it meets its mission across the country, rather than a Government Minister in the legislation prescribing the organisational structure that it must have. But I would certainly expect that body to have a proper local and regional locus as well. But it's a matter for it to determine.

And in terms of visits—look, this is a challenge about the line between a citizen voice body and where the inspectorate undertakes proper inspections, but the visits, which we understand that community health councils value and how those are properly undertaken—. And I do expect to be able to deliver guidance on that to set out powers and functions, but part of this is—as we expect to deliver a new system, as we expect to have a more integrated approach to health and social care, much of the work that we observe will be in people's homes. Because there can't be a straightforward power to demand access to wherever care is taking place, because if I'm sat in my living room, whether it's health or social care, a third party should not be able to say, 'I require entry to your home', whether that home is a terraced house or whether that home is a residential care home. So, there is a challenge about making sure that we have duties and responsibilities that recognise how care is being delivered. I want to find an answer to that, and I will be genuinely interested in the comments that Members have to make and the evidence given in Stage 1, to think about how we make sure and inform a useful way to make sure that the duty exists and to make sure that CHCs and the new citizen voice body can undertake their function and can support the citizen to make sure the citizen voice is genuinely heard and respected.

Unwaith eto, diolch am y sylwadau a'r cwestiynau. Ni fyddaf yn gallu rhoi'r ateb yr ydych chi wedi gofyn amdano heddiw ynglŷn â deddfwriaeth ar gyfer AGIC yn y dyfodol a'r amserlen, oherwydd nid wyf mewn sefyllfa i gyhoeddi rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth ar gyfer y dyfodol, ond mae'r gwaith yn mynd rhagddo i sicrhau bod gennym ni sylfaen gadarnach—nid oes angen deddfwriaeth sylfaenol arnom ni ar gyfer rhai agweddau o hynny chwaith. Felly, rwy'n bwriadu gwneud y defnydd gorau o'r pwerau sydd gennym ni eisoes, sy'n rhan o'n her, ac ni fyddaf yn cael fy nargyfeirio yn ormodol i siarad am y ffordd y mae Brexit wedi effeithio ar ein gallu fel Llywodraeth i wneud ystod o bethau eraill, ond mae adnoddau'n cael eu cyfeirio'n fwriadol i'r ddeddfwriaeth sy'n ofynnol er mwyn paratoi ar gyfer y posibilrwydd o ymadael heb gytundeb, a byddwch yn gweld mwy o'r gwaith hwnnw'n digwydd yn y cyfnod cyn mis Hydref. Treuliais oriau lawer yn eistedd wrth ddesg yn edrych ar offerynnau statudol y mae'n rhaid iddyn nhw fod yn barod ac wedi eu paratoi, ac mae hynny'n amser nad yw ein drafftwyr, ein gwasanaethau cyfreithiol, yn ei dreulio ar gyflawni meysydd gwaith pwysig eraill, ac amser Gweinidogion sy'n cael ei dreulio yn gwneud hynny. Pan ddywedaf oriau lawer, rwy'n golygu sawl diwrnod—diwrnodau maith o amser—ac nid oes modd osgoi hynny. Y gwir amdani yw mai'r maes sydd wedi tyfu fwyaf yn y gwasanaeth sifil dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf yw ein cyfreithwyr ni, ac nid wyf yn credu mai dyna'r flaenoriaeth gywir, a dywedaf hynny a minnau'n gyn-gyfreithiwr.

Byddaf yn ymdrin â'ch sylwadau am ansawdd a gonestrwydd, ac yna ceisiaf ymdrin â'r sylwadau a wnaethoch chi am gorff llais y dinesydd. O ran y ddyletswydd ansawdd, credaf, wrth edrych ar y manylion sydd yn y ddeddfwriaeth, y gwelwch ail-fframio bwriadol i'w wneud yn ddyletswydd fwy hollgynhwysol, oherwydd gyda'r dyletswyddau ansawdd a gonestrwydd rydym ni'n ceisio creu rhywfaint o newid diwylliannol. Ceir rhai agweddau mwy anodd yn hynny o beth o ran adrodd, er enghraifft, ynghylch y ffaith bod angen i gyrff iechyd lunio adroddiad blynyddol—i ddisodli datganiad ansawdd presennol ag un mwy estynedig, i ehangu'r amrediad o gyrff iechyd sydd â'r ddyletswydd i lunio adroddiad o'r fath, ac, yn yr un modd, i Weinidogion Cymru. Felly, bydd yn rhaid i Weinidogion Cymru gyflwyno adroddiad gerbron y Cynulliad bob blwyddyn am y ddyletswydd ansawdd i ddangos sut y dylid cynnwys hynny wedyn ym mhenderfyniadau'r Cabinet ac a oes unrhyw newid yn y canlyniadau yn sgil hynny hefyd. Felly, rwy'n credu y byddwn ni'n cael sgwrs fwy cyflawn i wneud yn siŵr bod hynny wedi'i ymgorffori'n briodol yn ein proses gynllunio, nid dim ond ein rhaglenni sicrhau ansawdd a gwella ansawdd hefyd. Ac mae hyn yn deillio o ddiweddaru'r cyngor a gawsom ni ynghylch yr adolygiad seneddol, gyda'r adolygiad gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd hefyd, i wneud mewn gwirionedd yr hyn yr ydym ni'n ei ddeall ar hyn o bryd yw'r peth priodol i'w wneud, a gobeithiaf, wrth inni fynd drwy'r broses graffu, y bydd yr Aelod ac eraill yn edrych ar yr hyn sy'n cael ei gynnig a'r dystiolaeth ynghylch hynny hefyd.

O ran eich sylw am y ddyletswydd gonestrwydd—unwaith eto, cafwyd cefnogaeth sylweddol yn yr ymgynghoriadau ar y Papur Gwyrdd a'r Papur Gwyn, ac, unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â sbarduno rhywfaint o newid diwylliannol i roi dyletswydd ar sefydliadau sy'n ategu'r dyletswyddau proffesiynol sydd gan lawer o'n staff. Oherwydd, mewn gwirionedd, gwelsom os ydych chi'n edrych ar ble mae gofal iechyd wedi mynd o chwith, a bod her ddiwylliannol, systemig yn rhan o hynny, ei fod yn aml oherwydd bod ein staff proffesiynol wedi gwneud adroddiadau, wedi crybwyll pryderon, ac nad ydyn nhw wedi cael eu gweithredu. A dydyn nhw ddim wedi cael eu gweithredu ar lefel sefydliadol, a dyna'r her yr ydym ni'n ei gweld mewn gwirionedd mewn rhan sylweddol o'r hyn sydd wedi digwydd yn hen ardal Cwm Taf. Nawr, dylai'r gofyniad i fod â dyletswydd gonestrwydd mewn corff atgyfnerthu difrifoldeb y pryderon a grybwyllir a'r ddyletswydd i ymateb ac ymdrin â nhw, ac, yn yr un modd, dylai gael effaith ar bennaeth sefydliad, ac ar fyrddau eu hunain, hefyd. Pan fydd yn rhaid iddyn nhw ystyried y ddyletswydd gonestrwydd i ddeall, eto mewn adroddiad blynyddol, sut a phryd y mae hynny wedi'i weithredu, bydd yn ailamlygu nifer y meysydd lle dylai hynny fod wedi digwydd. Ac mae hyn yn rhan o newid diwylliannol yr ydym ni mewn gwirionedd yn ceisio'i gyflwyno ac yn gweld corff llais y dinesydd fel rhan o'r newid diwylliannol hwnnw hefyd. O wybod bod dyletswydd o ran ansawdd a gonestrwydd, credaf y dylai hynny eu helpu yn eu gwaith i sicrhau eu bod yn deall yr hyn sy'n digwydd ym mhob un o'n sefydliadau ac i wneud yn siŵr eu bod yn cynrychioli ac yn eiriol yn briodol dros lais y dinesydd.

Dof yn ôl nawr at y pryderon ynghylch pa mor annibynnol, mewn gwirionedd, fydd y corff llais y dinesydd. Wel, fel y dywedaf, bydd yn fwrdd, drwy broses briodol o benodiadau cyhoeddus, a oruchwylir gan y Comisiynydd Penodiadau Cyhoeddus, a bydd y bwrdd hwnnw wedyn yn gyfrifol am y sefydliad cyfan ledled y wlad, gan gynnwys eu strwythurau lleol a rhanbarthol. Yn hytrach na bod y Llywodraeth yn nodi'n haearnaidd, 'Dyma'r strwythur y mae'n rhaid ichi ei gael', bydd yn rhaid iddo amlinellu hynny. Bydd dyletswydd arno i nodi yn ei gynllun gwaith blynyddol sut y mae'n bwriadu ymgymryd â'i ddyletswyddau. Yna, bydd yn darparu adroddiad blynyddol ac yna cynllun ar gyfer y flwyddyn i ddod hefyd. Felly, bydd eglurder a chraffu gwirioneddol ar y gallu i graffu ar y corff hwnnw i weld lle'r ydym ni wedi ymgymryd â'r gweithredu hwn, sut y mae'n cyflawni ei genhadaeth ledled y wlad, yn hytrach na Gweinidog yn y Llywodraeth yn y ddeddfwriaeth yn nodi'r strwythur sefydliadol y mae'n rhaid iddo ei gael. Ond byddwn yn sicr yn disgwyl i'r corff hwnnw gael pwyslais lleol a rhanbarthol priodol hefyd. Ond mater i'r corff fydd penderfynu.

Ac o ran ymweliadau—edrychwch, mae hon yn her ynglŷn â'r ffin rhwng corff llais y dinesydd a lle mae'r arolygiaeth yn cynnal arolygiadau priodol, ond yr ymweliadau, y deallwn fod y cynghorau iechyd cymuned yn eu gwerthfawrogi a sut yr ymgymerir â nhw'n briodol—. Ac rwyf yn disgwyl gallu darparu canllawiau ynglŷn â hynny i amlinellu pwerau a swyddogaethau, ond rhan o hyn yw—wrth inni ddisgwyl cyflwyno system newydd, gan ein bod yn disgwyl cael dull gweithredu mwy integredig tuag at iechyd a gofal cymdeithasol, bydd llawer o'r gwaith y byddwn ni yn ei arsylwi mewn cartrefi pobl. Oherwydd nad oes modd cael pŵer syml i fynnu mynediad i ble bynnag y mae gofal yn digwydd, oherwydd os wyf yn eistedd yn fy ystafell fyw, boed hynny'n iechyd neu'n ofal cymdeithasol, ni ddylai trydydd parti allu dweud, 'Mae arnaf angen cael mynediad i'ch cartref', boed y cartref hwnnw'n dŷ teras neu yn gartref gofal preswyl. Felly, mae her o ran gwneud yn siŵr bod gennym ni ddyletswyddau a chyfrifoldebau sy'n cydnabod sut mae gofal yn cael ei ddarparu. Rwyf eisiau canfod ateb i hynny, a bydd gennyf ddiddordeb gwirioneddol yn y sylwadau y mae'n rhaid i'r Aelodau eu gwneud a'r dystiolaeth a roddir yng Nghyfnod 1, i feddwl sut yr ydym ni'n gwneud yn siŵr ac yn llunio ffordd ddefnyddiol o sicrhau bod y ddyletswydd yn bodoli ac i wneud yn siŵr y gall cynghorau iechyd cymuned a'r corff newydd fydd yn llais i ddinasyddion ymgymryd â'u swyddogaeth ac y gallant gefnogi'r dinesydd i sicrhau bod llais y dinesydd yn cael ei glywed a'i barchu'n ddiffuant.

16:00

Thank you for your statement, Minister, as well as your written statement accompanying the Bill released yesterday. I must admit, 24 hours was not a long time to absorb the explanatory memorandum, but I have sufficient detail to get the gist of the debate.

Minister, as I've said to you in the past, I accept that everything wasn't rosy with the community health councils, however, I feel there needs to be reform and not wholesale annihilation. Whilst some community health councils were not working as intended, other, particularly in north Wales, community health councils truly were the patients' champion. And I accept that not every health council operated like this, often just acting as a rubber stamp for the local health board decisions, but this was a capacity and independence issue.

With some structural changes and reform into a national body with regional committees, we could have strengthened the patient's voice. And this is the object of the exercise, isn't it? Improving the patient's voice and enhancing it. Instead, we have the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill that stifles the patient's voice.

Minister, can you explain why you removed the ability for the new citizen voice body to make inspection visits to hospital wards and to challenge service changes? This new body will only be as strong as the people serving on it. Minister, your EM to the Bill talks about encouraging a more diverse volunteer base. So, what processes will you put in place to ensure that these volunteers receive adequate training to enable them to challenge authority, to stand up as a strong, truly independent and politically neutral voice for patients? In that vein, I note the inclusion of vice-chairs for hospital trusts. What steps are you taking to ensure that these vice-chairs are clinical rather than political appointments?

Although I have serious concerns with much of this Bill, I do welcome the duty of candour; it's long overdue. It has been around five years since the Evans review called for a no-blame culture. However, as the NHS Confederation points out, more clarity is needed on what this duty actually means and how it will fit in with existing policies. What role will Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales play in developing the duty and rolling out training to all staff?

Thank you once again, Minister. I look forward to the detailed scrutiny. I will work with Members across this Chamber to improve this Bill. Diolch yn fawr.

Diolch am eich datganiad, Gweinidog, yn ogystal â'ch datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ddoe ynglŷn â'r Bil. Rhaid imi gyfaddef, nid oedd 24 awr yn amser hir iawn i amsugno'r memorandwm esboniadol, ond mae gennyf ddigon o fanylion i gael hanfod y ddadl.

Gweinidog, fel yr wyf wedi dweud wrthych chi yn y gorffennol, rwyf yn derbyn nad oedd popeth yn fêl i gyd gyda'r cynghorau iechyd cymuned, fodd bynnag, teimlaf fod angen diwygio ac nid distrywio llwyr. Er nad oedd rhai cynghorau iechyd cymuned yn gweithio yn ôl y bwriad, roedd cynghorau iechyd cymuned eraill, yn enwedig yn y gogledd, mewn gwirionedd yn eiriolwyr glew dros y cleifion. A derbyniaf nad oedd pob cyngor iechyd yn gweithredu fel hyn, ac yn aml yn gwneud dim mwy na rhoi sêl bendith ar benderfyniadau'r byrddau iechyd lleol, ond mater yn ymwneud â chapasiti ac annibyniaeth oedd hyn.

Gyda rhai newidiadau strwythurol a'u diwygio i fod yn gorff cenedlaethol gyda phwyllgorau rhanbarth, gallem fod wedi cryfhau llais y claf. A dyma yw amcan yr ymarfer, onid e? Gwella llais y claf a'i gryfhau. Yn hytrach, mae gennym ni Fil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) sy'n mygu llais y claf.

Gweinidog, a allwch chi egluro pam y bu ichi ddileu'r gallu i'r corff newydd fydd yn rhoi llais i'r dinesydd wneud ymweliadau arolygu â wardiau ysbytai a herio newidiadau i wasanaethau? Ni fydd y corff newydd hwn ond mor gryf â'r bobl sy'n ei wasanaethu. Gweinidog, mae eich Memorandwm Esboniadol i'r Bil yn sôn am annog sylfaen wirfoddoli fwy amrywiol. Felly, pa brosesau a fyddwch yn eu rhoi ar waith i sicrhau bod y gwirfoddolwyr hyn yn cael digon o hyfforddiant i'w galluogi i herio awdurdod, i sefyll fel llais cryf, gwirioneddol annibynnol a gwleidyddol niwtral ar gyfer cleifion? I'r perwyl hwnnw, sylwaf eich bod yn cynnwys is-gadeiryddion ymddiriedolaethau ysbytai. Beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod yr is-gadeiryddion hyn yn benodiadau clinigol yn hytrach na gwleidyddol?

Er bod gennyf bryderon difrifol ynghylch llawer o'r Bil hwn, rwyf yn croesawu'r ddyletswydd gonestrwydd; mae'n hen bryd ei chael. Mae wedi bod tua phum mlynedd ers i adolygiad Evans alw am ddiwylliant o beidio â rhoi bai. Fodd bynnag, fel y noda Conffederasiwn y GIG, mae angen mwy o eglurder ynghylch yr hyn y mae'r ddyletswydd hon yn ei olygu mewn gwirionedd a sut y bydd yn cyd-fynd â pholisïau presennol. Pa swyddogaeth fydd gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru wrth ddatblygu'r ddyletswydd a chyflwyno hyfforddiant i bob aelod o staff?

Diolch ichi unwaith eto, Gweinidog. Edrychaf ymlaen at y craffu manwl. Byddaf yn gweithio gydag Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon i wella'r Bil hwn. Diolch yn fawr.

16:05

On your last point, there will of course be a need for training across the services and the system to make sure that people are used to the new system we're looking to introduce, and to be properly ready for it to deliver the benefit we want for both staff and people.

On your point about vice-chairs, I thought I heard you say that you wanted assurance that vice-chairs won't be political appointments but will be clinical appointments. Vice-chairs are not political appointments; they go through a proper public appointments process already, and that will be the same for NHS trust vice-chairs. And they are not clinical appointments either; there's a governance and leadership role that vice-chairs undertake, and we're looking to regularise that with health boards, as opposed to adding additional responsibilities on to current trust vice-chairs. That isn't a satisfactory way to move forward and, actually, there's been widespread support for wanting to do that.

On your point about service change: community health councils themselves and the national board of community health councils didn't argue for the retention of a power to refer in service change proposals. They're actually interested in the point about continuous engagement, to make sure this isn't suddenly something that is sprung on people with a few weeks' notice, but there is much deeper and broader engagement, through time, as proposals are developed. Because our health service and our social care system can't stand still; there has to be a constant evolution and reform that must take place. I'm expecting to revise the guidance on the service change, and I would still expect consultation and engagement with the new citizen voice body around service change proposals, and I hope that in revising that guidance we can reiterate that and make that clear, and I expect that I'll be asked a similar question through committee scrutiny, so I'll be happy to reiterate that broader point.

And just to go back again—the new citizen voice body is not going to be an inspectorate. Community health councils aren't looking to be an alternative to the inspectorate function. It's how we make sure that the voice of the citizen is properly given a platform, and how people are given support as part of that in terms of advocacy across our health and social care system, but it is more than advocacy. And in the Bill, you'll see duties where the citizen voice body requests information from a health or social care provider, then a reasonable request must be responded to by whoever the provider is across social care or health. So, there are powers in the Bill to ensure that the new body can undertake its functions, because I am genuinely looking at reform not annihilation.

I really do hope, as we go through this Bill, that Members, again, will look at what is being proposed and not simply default into, 'This must be a bad thing, and let's fight it tooth and nail', because, actually, we can't simply extend out the powers of community health councils. We do need to have a proper body across health and social care. We should take the opportunity to make sure it has a proper independent footing to allow it to do its job.

But I would gently say to the Member that in describing the current activities of community health councils in different parts of Wales, I don't know of a single one of them that would be happy to be described as a rubber stamp for the local health board. There are different relationships, and when they come to give evidence, I'd ask the Member to think again about—I think I understand some of the point she's trying to make—the manner in which that is actually done.

O ran eich sylw olaf, wrth gwrs bydd angen hyfforddiant ar gyfer yr holl wasanaethau a'r system i gyd i sicrhau bod pobl yn gyfarwydd â'r system newydd yr ydym ni'n bwriadu ei chyflwyno, ac i fod yn gwbl barod ar ei chyfer er mwyn sicrhau'r budd yr ydym ni'n ei ddymuno i staff a phobl fel ei gilydd.

O ran eich sylw am is-gadeiryddion, credais imi eich clywed yn dweud eich bod eisiau sicrwydd na fydd is-gadeiryddion yn benodiadau gwleidyddol ond y byddant yn benodiadau clinigol. Nid yw is-gadeiryddion yn benodiadau gwleidyddol; maen nhw'n mynd drwy broses briodol o benodiadau cyhoeddus eisoes, a bydd hynny'r un fath ar gyfer is-gadeiryddion ymddiriedolaethau GIG. Ac nid penodiadau clinigol mohonyn nhw chwaith; mae gan is-gadeiryddion swyddogaeth o ran llywodraethu ac arwain, ac rydym ni'n awyddus i reoleiddio hynny gyda'r byrddau iechyd, yn hytrach na rhoi cyfrifoldebau ychwanegol i is-gadeiryddion presennol yr ymddiriedolaethau. Nid yw hynny'n ffordd foddhaol o fwrw ymlaen ac, mewn gwirionedd, mae cefnogaeth eang dros ddymuno gwneud hynny.

O ran eich sylw ynglŷn â newid gwasanaethau: nid oedd y cynghorau iechyd cymuned eu hunain a'r bwrdd cenedlaethol o gynghorau iechyd cymuned yn dadlau dros gadw pŵer i gyfeirio mewn cynigion i newid gwasanaethau. Mewn gwirionedd mae ganddyn nhw ddiddordeb mewn cymryd rhan yn yr agwedd am ymgysylltu parhaus, er mwyn gwneud yn siŵr nad yw hyn yn rhywbeth sydyn sy'n cael ei roi i bobl ag ychydig wythnosau o rybudd, ond y ceir ymgysylltu llawer mwy trylwyr ac eang, dros amser, wrth i gynigion gael eu datblygu. Oherwydd nid yw ein gwasanaeth iechyd a'n system gofal cymdeithasol yn gallu sefyll yn eu hunfan; rhaid cael esblygiad a diwygio cyson. Rwy'n disgwyl diwygio'r canllawiau ar y newid yn y gwasanaeth, a byddwn yn dal i ddisgwyl y bydd ymgynghori ac ymgysylltu â'r corff newydd fydd yn llais i'r dinesydd yn ymwneud â chynigion o ran newid gwasanaethau, a gobeithiaf y gallwn ni, wrth ddiwygio'r canllawiau hynny, ailadrodd hynny a gwneud hynny'n glir, ac rwy'n disgwyl y bydd cwestiwn tebyg yn cael ei ofyn drwy waith craffu'r pwyllgor, felly byddaf yn falch o ailadrodd y pwynt ehangach hwnnw.

Ac i ddychwelyd eto—nid arolygiaeth fydd y corff newydd fydd yn llais i'r dinesydd. Nid oes gan gynghorau iechyd cymuned unrhyw fwriad i fod yn ddewis amgen i swyddogaeth yr arolygiaeth. Dyma sut yr ydym ni'n gwneud yn siŵr bod llais y dinesydd yn cael gwrandawiad priodol, a sut y rhoddir cymorth i bobl yn rhan o hynny o ran eiriolaeth ym mhob agwedd ar ein system iechyd a gofal cymdeithasol, ond mae'n fwy nag eiriolaeth. Ac yn y Bil, byddwch yn gweld dyletswyddau lle mae'r corff llais y dinesydd yn gofyn am wybodaeth gan ddarparwr iechyd neu ofal cymdeithasol, yna rhaid i bwy bynnag yw'r darparwr, ym mha bynnag faes iechyd neu ofal cymdeithasol, ymateb i gais rhesymol. Felly, mae pwerau yn y Bil i sicrhau bod y corff newydd yn gallu cyflawni ei swyddogaethau, oherwydd rwy'n wirioneddol edrych ar ddiwygio nid distrywio.

Rwy'n wirioneddol obeithio, wrth inni fynd drwy'r Bil hwn, y bydd Aelodau, unwaith eto, yn edrych ar yr hyn sy'n cael ei gynnig ac nid yn rhagdybio, 'mae'n rhaid bod hyn yn beth drwg, a gadewch inni frwydro nerth deng ewin', oherwydd, mewn gwirionedd, ni allwn ni ymestyn pwerau cynghorau iechyd cymuned. Mae angen inni gael corff priodol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn ei gyfanrwydd. Dylem fanteisio ar y cyfle i sicrhau bod ganddo sail annibynnol iawn i'w alluogi i wneud ei waith.

Ond hoffwn ddweud wrth yr Aelod, wrth ddisgrifio gweithgareddau presennol y cynghorau iechyd cymuned mewn gwahanol rannau o Gymru, nad wyf yn gwybod am un ohonyn nhw a fyddai'n fodlon cael ei ddisgrifio fel cyfrwng i roi sêl bendith i'r bwrdd iechyd lleol. Mae gwahanol berthnasoedd, a phan ddônt i roi tystiolaeth, byddwn yn gofyn i'r aelod ailfeddwl am—credaf fy mod yn deall rhywfaint o'r pwynt y mae hi'n ceisio ei wneud—y modd y gwneir hynny mewn gwirionedd.

16:10

Diolch, acting Chair. Anyway, I'm really pleased and I welcome seeing this Bill coming forward. I like the idea of the emphasis being on quality and candour, and broadening the definitions that an all-Wales citizen voice body will be able to work across. I want to also make it very clear that the community health councils have done remarkable work, and they've done it to the best of their ability in most cases, and I, for one, have valued their work and their advice and guidance in the past. I just wanted to put that on the record, because I'm sure that others feel the same.

I think it's right that we look at proactive planning and safe, effective and person-centred services going forward, but I think what really is necessary, and it's being delivered here, is the joining up of health and social care services, and underpinning that structure—as well as being national, it's regional and local level. Because one of the weaknesses that have been identified and talked about here already today has been that weakness in the social care sector, where CHCs clearly couldn't go in.

What I'm hoping will come out here is this clear separation of who is the inspectorate and who is the body that is monitoring some progress, and I'm sure all these details will come out as we go further through examining these proposals. I think the problem that we have at the moment, if we're moving back to candour—very often, litigation gets in the way of candour at the moment, and that is fairly obvious. That can't be a good thing in every case, so I'm hoping that, somehow, we can move forward into, perhaps, a less cautious response because of the threat of litigation and an open and clear determination in the way that I have just described—that we get safe, effective and person-centred improvement in services. Because there is no doubt that—and I'm old enough to remember—when you would have a little bit more candour because you didn't have the ultimate threat of litigation—. I think that if we can move back to that, we could make some progress, perhaps, in some cases, a little bit quicker, and that is in both the social care now, which it's expanding, and the health sectors. So, I look forward, like many others here, to seeing the progress of this coming forward, and, if it is the case, the improvements—if they are needed—in those discussions that we will have, not just us here amongst each other, but with those people that we're hoping these improvements will make the difference to.

Diolch, Cadeirydd dros dro. Beth bynnag, rwy'n falch iawn ac rwy'n croesawu gweld cyflwyno'r Bil hwn. Rwy'n hoffi'r syniad o roi'r pwyslais ar ansawdd a gonestrwydd, ac ehangu'r diffiniadau y bydd corff llais y dinesydd i Gymru gyfan yn gallu gweithio o'u mewn. Rwyf eisiau ei gwneud hi'n glir iawn hefyd fod y cynghorau iechyd cymuned wedi gwneud gwaith rhyfeddol, ac maen nhw wedi gwneud hynny hyd eithaf eu gallu yn y rhan fwyaf o achosion, ac rwyf fi, o'm rhan fy hun, wedi gwerthfawrogi eu gwaith a'u cyngor a'u harweiniad yn y gorffennol. Dim ond eisiau dweud hynny ar goedd oeddwn i, oherwydd rwy'n siŵr bod eraill yn teimlo'r un fath.

Credaf ei bod hi'n briodol ein bod yn edrych ar gynllunio rhagweithiol a gwasanaethau diogel, effeithiol sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn wrth gamu i'r dyfodol, ond credaf mai'r hyn sy'n angenrheidiol mewn gwirionedd, ac mae'n cael ei gyflawni yma, yw cydgysylltu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn sail i'r strwythur hwnnw—yn ogystal â bod yn genedlaethol, mae ar lefel ranbarthol a lleol. Oherwydd un o'r gwendidau a nodwyd ac y soniwyd amdano yma heddiw eisoes yw'r gwendid hwnnw yn y sector gofal cymdeithasol, lle mae'n amlwg na allai cynghorau iechyd cymuned ymweld.

Yr hyn rwy'n gobeithio bydd yn deillio o hyn yw creu ffin eglur rhwng pwy yw'r arolygiaeth a phwy yw'r corff sy'n monitro rhywfaint o gynnydd, ac rwy'n siŵr y daw'r manylion yn glir wrth inni edrych yn fanylach ar y cynigion hyn. Rwy'n credu mai'r broblem sydd gennym ni ar hyn o bryd, os ydym yn dychwelyd at onestrwydd—yn aml iawn, mae ymgyfreitha'n rhwystro gonestrwydd ar hyn o bryd, ac mae hynny'n eithaf amlwg. Ni all hynny fod yn beth da ym mhob achos, felly rwy'n gobeithio, rywsut, y gallwn ni symud ymlaen i ymateb, efallai, llai gochelgar, oherwydd y bygythiad o ymgyfreitha a phenderfyniad agored a chlir yn y modd yr wyf newydd ei ddisgrifio—y cawn ni welliant effeithiol, diogel sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn mewn gwasanaethau. Oherwydd nid oes amheuaeth—ac rwy'n ddigon hen i gofio—y byddai gennych chi ychydig mwy o onestrwydd gan nad oedd gennych chi'r bygythiad eithaf o ymgyfreitha—. Credaf os gallwn ni ddychwelyd at hynny, y gallem ni wneud rhywfaint o gynnydd, efallai, mewn rhai achosion, ychydig yn gynt, ac mae hynny'n wir am y maes gofal cymdeithasol nawr, sy'n ehangu, a'r sectorau iechyd. Felly, edrychaf ymlaen, fel llawer o rai eraill yma, i weld hynt y gwaith hwn, ac, os mai dyna'r sefyllfa, y gwelliannau—os oes eu hangen—yn y trafodaethau hynny a gawn ni, nid dim ond ni yn y fan yma ymhlith ein gilydd, ond gyda'r bobl hynny yr ydym ni'n gobeithio y bydd y gwelliannau hyn yn gwneud gwahaniaeth iddynt.

16:15

Thank you for the questions and comments, and I think it's important—it's the point you were making, Joyce Watson, about making sure this is genuinely across health and social care. And it's interesting that we've worked together with the WLGA and voices across local government about the proposal, including the new citizen voice body, where, of course, there are elected representatives who do take up matters within local government for their constituents, and understanding how they'll work alongside each other in genuinely listening to and engaging with the voice of the citizen. But the duties imposed to supply information to the new citizen voice body, as I say, extend across health and local government. So, we're genuinely and deliberately drawing together the two sectors in the way that we're drawing together care across those two sectors as well.

It's worth also pointing out that the national board of the community health council have been broadly positive about the Bill that we're bringing. So, perhaps some members in this room who have been more critical should look at the way in which we have genuinely worked in advance of the statement, the way in which there will be conversations that are ongoing between officials in my department and the board of the community health council to make sure we do get the legislation right to meet the shared purpose we have, and that does include clarity between the role of inspectorates and the role of the citizen voice body. I don't think there is a desire within the community health council movement to have that sort of deliberate fuzzy overlap between inspectorates and community health councils. There's an opportunity to get that right not just within the legislation but within the guidance and what will understandably be built on in terms of the memorandum of understanding that already exists between community health councils and our inspectorates now.

But I think it's an important point that Joyce Watson made about the impact between litigation and the duty of candour, and the engagement of the duty of candour does not equal an admission of negligence. It's an acknowledgement that there is a need to have an open conversation with the citizen about what has happened in healthcare, and more than minimal harm can be caused in the normal risks that we all know take place within the delivery of health and care— but to be open about the fact that something has happened as opposed to saying, 'I can't talk to you because I'm worried that you'll go to a lawyer.' That's part of the challenge we have in a more closed culture that is more defensive. This is deliberately part of engagement to have a much more open culture that's focused on improvements, so candour and quality have to be seen together, and I hope that, as Members go through scrutiny, they'll see that it's not just an honest attempt, but, broadly, we've got the approach in the right place to deliver that in reality.

Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau, a chredaf ei bod hi'n bwysig—dyna'r pwynt yr oeddech chi'n ei wneud, Joyce Watson, ynglŷn â sicrhau bod hyn yn wir ym mhob rhan o iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae'n ddiddorol ein bod ni wedi cydweithio â'r CLlLC a lleisiau ar draws Llywodraeth Leol ynglŷn â'r cynnig, gan gynnwys y corff newydd i glywed llais y dinesydd, lle ceir cynrychiolwyr etholedig, wrth gwrs, sy'n codi materion o fewn Llywodraeth Leol ar ran eu hetholwyr, a deall sut y byddan nhw'n gweithio gyda'i gilydd i wrando ar lais  dinasyddion ac ymgysylltu â nhw. Ond mae'r dyletswyddau a bennwyd i ddod â gwybodaeth gerbron y corff newydd i glywed llais y dinesydd, fel y dywedaf, yn ymestyn ar draws iechyd a llywodraeth leol. Felly, rydym ni'n tynnu, yn wirioneddol ac yn fwriadol, y ddau sector ynghyd yn y ffordd yr ydym ni'n tynnu gofal ynghyd ar draws y ddau sector hynny hefyd.

Mae'n werth nodi hefyd y bu gan fwrdd cenedlaethol y cyngor iechyd cymuned agwedd gadarnhaol ar y cyfan ynglŷn â'r Bil yr ydym yn ei gyflwyno. Felly, efallai y dylai rhai Aelodau yn yr ystafell hon sydd wedi bod yn fwy beirniadol, edrych ar y ffordd yr ydym ni wedi gweithio o ddifrif cyn gwneud y datganiad, y ffordd y bydd sgyrsiau parhaus rhwng swyddogion yn fy adran i a bwrdd y cyngor iechyd cymuned i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn addas i gyflawni'r amcan yr ydym ni'n ei rannu, ac mae hynny'n cynnwys eglurder rhwng swyddogaeth arolygiaethau a swyddogaeth y corff i glywed llais y dinesydd. Nid wyf i'n credu bod awydd o fewn mudiad y cynghorau iechyd cymuned i gael y math hwnnw o orgyffwrdd annelwig rhwng arolygiaethau a chynghorau iechyd cymuned. Mae cyfle i gael hynny'n iawn nid yn unig o fewn y ddeddfwriaeth ond o fewn y canllawiau a'r hyn y bydd yn naturiol i ni adeiladu arno o ran y memorandwm o ddealltwriaeth sydd eisoes yn bodoli rhwng cynghorau iechyd cymuned a'n harolygiaethau ni erbyn hyn.

Ond rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth Joyce Watson yn un pwysig ynglŷn â'r effaith rhwng ymgyfreitha a'r ddyletswydd o ddidwylledd, ac nid yw ymgysylltiad â'r ddyletswydd o ddidwylledd yn gyfystyr â chyfaddefiad o esgeulustod. Cydnabyddiaeth yw hyn bod angen am sgwrs agored gyda'r dinesydd am yr hyn sydd wedi digwydd ym maes gofal iechyd, ac fe all mwy nag ychydig o niwed gael ei achosi yn y risgiau arferol yr ydym ni i gyd yn gwybod sy'n digwydd wrth ddarparu iechyd a gofal—ond bod yn agored o ran y ffaith bod rhywbeth wedi digwydd yn hytrach na dweud, 'Ni allaf i siarad â chi am fy mod i'n pryderu y byddwch chi'n mynd at gyfreithiwr.' Mae hynny'n rhan o'r her sydd gennym ni mewn diwylliant mwy caeedig sy'n fwy amddiffynnol. Mae hyn yn fwriadol yn rhan o'r ymgysylltu ar gyfer bod â diwylliant llawer mwy agored sy'n canolbwyntio ar welliannau, felly mae'n rhaid gweld didwylledd ac ansawdd gyda'i gilydd, ac rwy'n gobeithio, wrth i'r Aelodau fynd drwy'r broses graffu, y byddan nhw'n gweld nad ymdrech onest yn unig yw hon, ond, yn gyffredinol, bod yr ymagwedd yn y lle iawn gennym ni i gyflawni hynny mewn gwirionedd.

Diolch yn fawr, Weinidog ac Aelodau.

Thank you very much, Minister and Members.

4. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Aer Glân
4. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Clean Air

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar aer glan. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

The next item is the statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on clean air. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch, Chair. Air pollution is the most serious environmental health risk we face today. Welsh Government is reducing the exposure of people and the natural environment to harmful air pollution through delivering new infrastructure, strengthening regulation and undertaking robust monitoring and evidence gathering. 

Clean air is central to our well-being, and our approach to tackling air pollution is guided by the ways of working identified by the well-being of future generations Act. The level of nitrogen dioxide pollution is one of the national indicators created by the Act, which we use to measure progress towards our well-being goals. Due to the continued impact of air quality issues on people and the environment, Welsh Government has committed to bring forward a new clean air Act. We are committed to taking all practical measures to improve air quality, not just in the most polluted hotspots, but across all of Wales.

Air pollution has the greatest impact on the most vulnerable people in our society: children, older people, those with chronic health conditions, and people living in deprived areas. Air pollution is also affecting the condition of our natural environment, threatening our most rare and endangered plant species, and causing widespread damage to crops and forests. In Wales, the single most problematic source of air pollution is road traffic, although pollution from industry, agriculture and domestic burning also require our urgent attention.

Action by Government and industry over the last three decades has led to a dramatic decline in some air pollutants, whilst others have changed little and some have even shown small increases in recent years. The levels of pollution to which our citizens and our natural environment are exposed are still too high, and further action is required.

Diolch, Cadeirydd. Llygredd aer yw'r risg fwyaf difrifol o ran iechyd yr amgylchedd yr ydym ni'n ei hwynebu heddiw. Mae Llywodraeth Cymru yn lleihau'r graddau y mae pobl a'r amgylchedd naturiol yn agored i lygredd aer niweidiol drwy gyflwyno seilwaith newydd, atgyfnerthu rheoleiddio a gwneud gwaith cadarn o ran monitro a chasglu tystiolaeth.

Mae aer glân yn ganolog i'n llesiant, ac mae ein dull o fynd i'r afael â llygredd aer yn cael ei arwain gan y ffyrdd o weithio a nodwyd gan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae cyfradd llygredd nitrogen deuocsid yn un o'r dangosyddion cenedlaethol a sefydlwyd gan y Ddeddf, yr ydym yn ei defnyddio i fesur cynnydd tuag at ein nodau llesiant. Yn sgil yr effaith barhaus a gaiff materion ansawdd aer ar bobl a'r amgylchedd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Deddf Aer Glân newydd. Rydym ni wedi ymrwymo i gymryd pob cam ymarferol i wella ansawdd aer, nid yn unig yn y mannau mwyaf llygredig, ond ledled Cymru gyfan.

Mae llygredd aer yn cael yr effaith fwyaf ar y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas: plant, pobl hŷn, y rhai sydd â chyflyrau iechyd cronig, a phobl sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig. Mae llygredd aer yn effeithio ar gyflwr ein hamgylchedd naturiol hefyd, gan fygwth ein rhywogaethau planhigion mwyaf prin a'r rhai mewn perygl, ac yn achosi difrod mawr i gnydau a choedwigoedd. Yng Nghymru, y ffynhonnell o lygredd aer sy'n achosi'r broblem fwyaf yw traffig ar y ffyrdd, er bod llygredd gan ddiwydiant, amaethyddiaeth a thanau domestig yn gofyn am ein sylw ni ar frys hefyd.

Mae camau gweithredu gan y Llywodraeth a diwydiant dros y tri degawd diwethaf wedi arwain at gwymp sylweddol o ran rhai llygryddion aer, tra bod eraill heb newid fawr iawn ac mae rhai wedi gweld cynnydd bach hyd yn oed yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae'r cyfraddau o lygredd sy'n wynebu ein dinasyddion a'n hamgylchedd naturiol yn rhy uchel o hyd, ac mae cymryd camau pellach yn ofynnol.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

16:20

The World Health Organization publish air quality guidelines based on the latest scientific evidence of the impact of air pollutants on human health. For some air pollutants, there is no safe level of exposure, and, in these circumstances, the guidance suggests levels that represent an achievable minimum. These guidelines are intended as a starting point for national Governments to develop measures that reflect the local factors that are known to shape the impacts of air pollution. We are considering World Health Organization guideline levels for particulate matter. This will enable us to understand practical aspects of achieving air quality improvements and inform our future plans.

The current legal limits on air pollution are derived from the law of the European Union, and set a minimum acceptable standard. The need for rules at EU level reflects the fact that air pollution does not respect national borders and requires a concerted response at local, national and international levels. Whatever the outcome of the Brexit process, we are committed to ensuring our environmental protections are aligned to those at EU level, with absolutely no lowering of standards.

Delivering against these standards requires collaborative action across Government and society. Therefore, the responsibility for tackling air pollution is shared right across the Cabinet. I have been working with the Minister for Economy and Transport on actions to address nitrogen dioxide exceedance in five sites across our strategic motorway and trunk road network. I am pleased to announce that 50 mph speed limits will be in place on a permanent basis across all five sites by the middle of July. We will be enhancing communications around the reason for the speed restrictions and providing new permanent traffic sign layouts at all sites, so that the public is aware of the importance of these measures.

At the end of this month, I'm due to receive feasibility study reports from Cardiff and Caerphilly councils, outlining action that they will take to achieve legal limits for nitrogen dioxide in the shortest possible time frame. The plans will be independently assessed by a panel of experts next month, and I intend to make a final decision on the implementation of measures as soon as possible thereafter, based on the evidence and advice.

Achieving clean air means that, as a society, we must reduce our reliance on the private car and encourage walking, cycling and use of public transport. Welsh Government is investing heavily in creating active travel routes across Wales, with more than £30 million of investment under way and more planned for next year. Our ambition for all buses and taxis to be low or no carbon emissions by 2028 will ensure that increasing use of public transport can contribute to improving air quality, as well as moving us towards a low-carbon economy.

Tackling air quality requires changes to the planning system to prevent air quality issues before they arise. Following changes to strengthen requirements to address air quality considerations in the revised 'Planning Policy Wales', published last year, I am pleased that planning officials and my own are developing a new technical advisory note for planners and developers on air quality and soundscape, following a focused call for evidence later this year.

Having the best available evidence is essential so that we can maximise the positive impact of the measures we take to address air pollution. In April this year, I commissioned an extensive assessment of multi-pollutant and cross-sector emission reduction measures. This research will provide the most detailed assessment ever conducted of air quality across Wales. It will consider the full range of possible interventions and assess them on the basis of value for money. Crucially, it will assess the potential impact of those measures against the seven wellbeing goals from our Well-being of Future Generations (Wales) Act. This evidence will be used to inform our clean air plan for Wales. In turn, the plan will identify those areas that require the changes to legislation to be addressed through our clean air Act.

From our first breath to our last, we all need clean air to lead healthier and happier lives. The action I have described demonstrates Welsh Government’s commitment to delivering new infrastructure, evidence and regulation to help to achieve this aim. There is also action we can all take today to avert the dangers of air pollution. We can all reduce our personal contributions to air pollution and our exposure to it. That is why Welsh Government has partnered with Global Action Plan for the first time to celebrate Clean Air Day on 20 June. It is vital we inform everyone about the causes of air pollution and the role we each have in tackling it. So, I urge all Members of the National Assembly and everyone listening to this debate to support the Clean Air Day campaign and consider what you can do to ensure that Wales breathes clean air.

Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn cyhoeddi canllawiau ansawdd aer sy'n seiliedig ar y dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf am effaith llygryddion aer ar iechyd pobl. Gyda rhai llygryddion aer, mae unrhyw lefel yn beryglus, ac, o dan yr amgylchiadau hyn, mae'r canllawiau yn awgrymu lefelau sy'n cynrychioli'r isaf gellir ei gyflawni. Bwriedir i'r canllawiau hyn fod yn fan cychwyn i lywodraethau cenedlaethol ddatblygu mesurau sy'n adlewyrchu'r ffactorau lleol y gwyddys eu bod yn dylanwadu ar effeithiau llygredd aer. Rydym ni'n ystyried y lefelau yng nghanllaw Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer deunydd gronynnol. Bydd hyn yn ein galluogi ni i ddeall yr agweddau ymarferol ar gyflwyno gwelliannau i ansawdd aer a llywio ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol.

Mae'r cyfyngiadau cyfreithiol presennol ar lygredd aer yn deillio o gyfraith yr Undeb Ewropeaidd, ac yn pennu safon dderbyniol ofynnol. Mae'r angen am reolau ar lefel yr UE yn adlewyrchu'r ffaith nad yw llygredd aer yn parchu ffiniau cenedlaethol ac yn gofyn am ymateb ar y cyd ar lefel leol, genedlaethol a rhyngwladol. Beth bynnag fydd canlyniad y broses Brexit, rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod ein dulliau ni o ddiogelu'r amgylchedd yn gyson â'r rhai ar lefel yr UE, ac nid ydym ni am ostwng y safonau o gwbl.

Mae cyflawni yn erbyn y safonau hyn yn gofyn am weithredu ar y cyd ar draws y Llywodraeth a chymdeithas. Felly, mae'r cyfrifoldeb am fynd i'r afael â llygredd aer yn cael ei rannu ar draws y Cabinet i gyd. Rwyf i wedi bod yn gweithio gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar gamau i fynd i'r afael â'r gormodedd o nitrogen deuocsid mewn pum safle ar draws ein rhwydwaith strategol o draffyrdd a chefnffyrdd. Mae'n bleser gennyf i gyhoeddi y bydd terfynau cyflymder 50 milltir yr awr yn cael eu rhoi ar waith yn barhaol ym mhob un o'r pum safle erbyn canol mis Gorffennaf. Fe fyddwn ni'n ehangu'r cyfathrebu ynglŷn â'r rheswm dros y cyfyngiadau cyflymder ac yn gosod arwyddion traffig parhaol newydd ym mhob safle, fel y bydd y cyhoedd yn ymwybodol o bwysigrwydd y mesurau hyn.

Ar ddiwedd y mis hwn, rwyf i fod i gael adroddiadau astudiaeth o ddichonoldeb gan gynghorau Caerdydd a Chaerffili, yn amlinellu'r camau y byddan nhw'n eu cymryd i fodloni'r terfynau cyfreithiol ar gyfer nitrogen deuocsid yn yr amserlen fyrraf bosibl. Bydd y cynlluniau yn cael eu hasesu yn annibynnol gan banel o arbenigwyr y mis nesaf, ac rwy'n bwriadu gwneud penderfyniad terfynol ar weithredu mesurau cyn gynted ag sy'n bosibl wedi hynny, yn seiliedig ar y dystiolaeth a'r cyngor.

Mae sicrhau aer glân yn golygu ei bod yn rhaid i ni, fel cymdeithas, leihau ein dibyniaeth ar geir preifat ac annog pobl i gerdded, seiclo a defnyddio cludiant cyhoeddus. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn helaeth mewn creu llwybrau teithio llesol ledled Cymru, ac mae dros £30 miliwn o fuddsoddiad ar y gweill a mwy yn yr arfaeth ar gyfer y flwyddyn nesaf. Bydd ein huchelgais ni i bob bws a phob tacsi fod yn isel eu hallyriadau carbon neu'n gwbl rydd o hynny erbyn 2028 yn sicrhau bod y defnydd cynyddol o gludiant cyhoeddus yn gallu cyfrannu at wella ansawdd yr aer, yn ogystal â'n symud ni tuag at economi carbon isel.

Mae angen newid y system gynllunio i fynd i'r afael ag ansawdd aer i atal problemau ansawdd aer cyn iddyn nhw godi. Yn dilyn newidiadau ar gyfer cryfhau'r gofynion i fynd i'r afael ag ystyriaethau ansawdd aer yn y 'Polisi Cynllunio Cymru' diwygiedig, a gyhoeddwyd y llynedd, rwy'n falch fod swyddogion cynllunio a'm rhai innau yn datblygu nodyn cyngor technegol newydd ar gyfer cynllunwyr a datblygwyr ar ansawdd aer a seinlun, yn dilyn galwad â phwyslais am dystiolaeth yn ddiweddarach eleni.

Mae bod â'r dystiolaeth orau sydd ar gael yn hanfodol er mwyn i ni fanteisio i'r eithaf ar effaith gadarnhaol y mesurau yr ydym ni'n eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd aer. Ym mis Ebrill eleni, fe wnês i gomisiynu asesiad eang o fesurau i leihau allyriadau aml-lygredd a thraws-sector. Bydd yr ymchwil hwn yn darparu'r asesiad mwyaf manwl erioed o ansawdd aer ledled Cymru. Bydd yn ystyried yr ystod lawn o ymyraethau posibl ac yn eu hasesu ar sail gwerth am arian. Yn hollbwysig, bydd yn asesu effaith bosibl y mesurau hynny ar saith nod lles ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru). Caiff y dystiolaeth hon ei defnyddio i lywio ein cynllun aer glân i Gymru. Yn ei dro, bydd y cynllun yn nodi'r meysydd hynny sy'n gofyn am fynd i'r afael â'r newidiadau i'r ddeddfwriaeth drwy ein Deddf Aer Glân.

O'n hanadl gyntaf hyd ein hanadl olaf, mae angen aer glân arnom ni i fyw bywydau iachach a hapusach. Mae'r camau yr wyf wedi eu disgrifio yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu seilwaith, tystiolaeth a rheoliadau newydd i helpu i gyflawni'r nod hwn. Ceir camau hefyd y gall pob un ohonom ni eu cymryd heddiw i osgoi peryglon llygredd aer. Fe allwn ni i gyd leihau ein cyfraniadau personol ni tuag at lygredd yn yr aer a'r amser y byddwn ni'n agored iddo. Dyna pam mae Llywodraeth Cymru wedi ffurfio partneriaeth gyda Global Action Plan am y tro cyntaf i ddathlu Diwrnod Aer Glân ar yr 20 o fis Mehefin. Mae'n hanfodol ein bod ni'n hysbysu pawb am achosion llygredd aer a'r swyddogaeth sydd gan bob un ohonom ni wrth fynd i'r afael ag ef. Felly, rwy'n annog Aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol i gyd a phawb sy'n gwrando ar y ddadl hon i gefnogi'r ymgyrch Diwrnod Aer Glân ac ystyried yr hyn y gallwch chi ei wneud i sicrhau bod Cymru'n anadlu aer glân.

16:25

Thank you, Commissioner. Minister, thank you for your statement today. This is one of the areas where we desperately need to make significant progress, with 2,000 premature deaths a year just in Wales alone. That's five people a day who are dying prematurely because of the poor air quality we have here in Wales. Cardiff and Port Talbot, for example, have a higher particulate level in the air that people breathe in those two areas than Birmingham or Manchester, and, as someone who was in the Birmingham and Manchester area over the weekend, when you think of the scale of those two areas and the level of potential pollution in those areas, that really drives home how far behind the curve we are here in Wales. I do think that the Welsh Government need to step up and improve their actions in this particular area. In particular, in January this year, obviously, they admitted that they weren't meeting their legal requirements—or the Welsh Government weren't meeting their legal requirements—so, can you confirm, Minister, that, after today's statement and the actions you've outlined in the statement, the Welsh Government is now meeting its legal requirements when it comes to air quality, or, if you are not meeting those legal requirements, when are you likely to be meeting the basic levels that are set under law to you as a Government?

You touched in the statement on the 50 mph speed limits that you're going to put in place along the trunk road and the motorway network in Wales; I have to say, that would be a dream for many people stuck on the M4 day in, day out, and the pollution that comes from static traffic on three lanes—well, six lanes, in effect, because very often it's both ways—is a massive issue for people who live in the Newport and the south-east Wales area. So, I wish you well on your public information campaign, but, if you're saying about 50 mph, most people would say you dare not get close to 50 mph at most times of the day on that particular motorway.

But I do think it is important that we understand why you're not coming to the Chamber today and maybe embracing some of the actions the UK Government has taken around air quality. [Interruption.] Well, it is truth. The World Health Organization themselves have said that the statement and the strategy that the UK Government—and I hear, from a sedentary position, laughs, but the World Health Organization said that the strategy that the UK Government has put in place is an example for the rest of the world to follow. So, that's not politicians saying that, that's the World Health Organization. But I'm sure the nationalists might know better than the World Health Organization.

So, could I ask—[Interruption.] Could I ask why the Minister hasn't seen fit to maybe adopt such a strategy here in Wales, given that I wouldn't suggest that there are massive differences between our economy and what's going on across the border and Offa's Dyke? And, if that strategy is robust enough for the World Health Organization, why haven't we adopted that here in Wales?

Also, I note in the statement that the Minister says that our policies and laws are based on the EU standards. It is a fact that, obviously, the World Health Organization standards are above those European standards and the UK Government has signed up to meet those WHO standards. Could the Minister confirm that it would be certainly an aspiration for the Welsh Government to deliver to WHO rather than EU standards? Because that would see a step change again in what we could achieve here in Wales. You've talked about a cleaner air Act, Minister; I'd be grateful to understand—talking about 2021, that Act coming forward from the Welsh Government, I seem to recall that being election year for us here in the Assembly, so is that more of a commitment from the Welsh Government that it would be in a manifesto, or is it going to be actually delivered and implemented by 2021? What is the timetable that the Welsh Government is working to to deliver such an Act? Because I'm sure—. I think there is cross-party support for such an Act, and it would be a relatively simple legislative process—perhaps it's wrong to actually say any legislative process is simple, but there's widespread support to see legislation in this particular area.

I'd also like to understand why Cardiff and Caerphilly—I can understand why, because they've got quite high pollution levels—are submitting plans to your good self and you're awaiting those plans, but why other areas in Wales—and I highlighted Port Talbot, for example—haven't got the same obligation placed on themselves to submit action plans for how they're going to set about improving the air quality that residents and businesses in those areas currently suffer under.

I'd also draw your attention to the proposals that the Conservatives brought forward, under my predecessor in this portfolio responsibility, David Melding, in the 'Liveable Cities' document, which talked about using the planning system and talked about creating clean air zones. There is a road map to make quick gains in this particular area, and I have to say I'm not convinced, reading this statement, that we're going to achieve that. So, I look forward to hearing your answers.

Diolch, Comisiynydd. Gweinidog, diolch am eich datganiad chi heddiw. Dyma un o'r meysydd lle'r ydym ni mewn angen taer o weld cynnydd sylweddol, gyda 2,000 o farwolaethau cynamserol y flwyddyn ddim ond yng Nghymru yn unig. Mae hynny'n bump o unigolion y dydd sy'n marw'n gynamserol oherwydd yr ansawdd aer gwael sydd gennym ni yma yng Nghymru. Er enghraifft, mae gan Gaerdydd a Phort Talbot lefel uwch o ronynnau yn yr aer y mae pobl yn ei anadlu yn y ddwy ardal hynny nac yn Birmingham neu Fanceinion, ac, fel un sydd wedi bod yn ardal Birmingham a Manceinion dros y penwythnos, pan feddyliwch chi am faint y ddwy ardal hynny a lefel y llygredd a fyddai'n bosibl yn yr ardaloedd hynny, mae hynny'n ei gwneud hi mor amlwg pa mor bell ar ei hôl hi yr ydym ni yma yng Nghymru. Rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru gynyddu a gwella'r camau y mae'n eu cymryd yn y maes penodol hwn. Yn arbennig, ym mis Ionawr eleni, wrth gwrs, cyfaddefwyd nad oedden nhw'n bodloni eu gofynion cyfreithiol—neu nad oedd Llywodraeth Cymru yn bodloni ei gofynion cyfreithiol—felly, a wnewch chi gadarnhau, Gweinidog, y byddai hynny'n golygu, ar ôl y datganiad heddiw a'r camau gweithredu yr ydych chi wedi eu hamlinellu yn y datganiad, bod Llywodraeth Cymru bellach yn bodloni ei gofynion cyfreithiol o ran ansawdd aer, neu, os nad ydych chi'n bodloni'r gofynion cyfreithiol hynny, pryd fyddwch chi'n debygol o gyrraedd y lefelau sylfaenol a osodir o dan y gyfraith i chi fel Llywodraeth?

Roeddech chi'n sôn yn y datganiad am derfynau cyflymder o 50 milltir yr awr y byddwch chi'n eu sefydlu ar y rhwydwaith gefnffordd a thraffordd yng Nghymru; mae'n rhaid i mi ddweud, y byddai hynny'n gwireddu breuddwyd i lawer sy'n sefyll yn stond ar yr M4 bob dydd, ac mae'r llygredd sy'n deillio o draffig sy'n sefyll ar dair lôn—wel, chwe lôn, i bob pwrpas, oherwydd yn aml iawn bydd hyn i'r ddau gyfeiriad—yn broblem enfawr i bobl sy'n byw yng Nghasnewydd ac yn ardal y de-ddwyrain. Felly, rwy'n dymuno'n dda i chi o ran eich ymgyrch gwybodaeth gyhoeddus, ond, os ydych chi'n sôn am 50 milltir yr awr, byddai'r rhan fwyaf o bobl yn dweud na fyddech chi'n beiddio mynd yn agos at 50 milltir yr awr y rhan fwyaf o adegau'r dydd ar y draffordd arbennig honno.

Ond rwyf yn credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n deall pam nad ydych chi'n dod i'r Siambr heddiw ac efallai'n croesawu rhai o'r camau y mae Llywodraeth y DU wedi eu cymryd ynghylch ansawdd aer. [Torri ar draws.] Wel, dyna'r gwirionedd. Mae Sefydliad Iechyd y Byd ei hun wedi dweud bod y datganiad a'r strategaeth y mae Llywodraeth y DU—ac rwy'n clywed rhywrai, ar eu heistedd, yn chwerthin, ond dywedodd Sefydliad Iechyd y Byd fod y strategaeth y mae Llywodraeth y DU wedi ei rhoi ar waith yn esiampl i weddill y byd ei dilyn. Felly, nid gwleidyddion sy'n dweud hynny, ond Sefydliad Iechyd y Byd. Ond rwy'n siŵr bod y cenedlaetholwyr yn gwybod yn well na Sefydliad Iechyd y Byd.

Felly, a gaf i ofyn—[Torri ar draws.] A gaf i ofyn pam nad yw'r Gweinidog wedi gweld yn dda efallai i fabwysiadu strategaeth o'r math hwn yng Nghymru, o gofio na fyddwn i'n awgrymu bod gwahaniaethau enfawr rhwng ein heconomi ni a'r hyn sy'n digwydd dros y ffin a Chlawdd Offa? Ac, os yw'r strategaeth honno'n ddigon cadarn gan Sefydliad Iechyd y Byd, pam nad ydym ni wedi mabwysiadu honno yma yng Nghymru?

Hefyd, rwy'n sylwi yn y datganiad fod y Gweinidog yn dweud bod ein polisïau a'n cyfreithiau yn seiliedig ar safonau'r UE. Mae'n ffaith bod safonau Sefydliad Iechyd y Byd, yn amlwg, yn uwch na'r safonau Ewropeaidd hynny ac mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i fodloni'r safonau hynny. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau y byddai'n sicr yn uchelgais gan Lywodraeth Cymru i ddarparu hyd at safonau Sefydliad Iechyd y Byd yn hytrach na safonau'r UE? Oherwydd fe fyddai hynny'n gweld newid sylweddol eto yn yr hyn y gallem ni ei gyflawni yma yng Nghymru. Rydych chi wedi sôn am Ddeddf aer glanach, Gweinidog; byddwn yn ddiolchgar o gael gwybod—gan sôn am 2021, bod y Ddeddf honno'n dod ymlaen gan Lywodraeth Cymru, rwy'n amau fy mod i'n cofio bod honno'n flwyddyn etholiad i ni yma yn y Cynulliad, felly a yw hynny'n fwy o ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru y byddai hyn yn eu maniffesto, neu a gaiff hyn ei gyflwyno a'i weithredu mewn gwirionedd erbyn 2021? Beth yw'r amserlen y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio arni i gyflwyno Deddf o'r fath? Oherwydd rwy'n siŵr—. Credaf fod yna gefnogaeth drawsbleidiol i Ddeddf o'r fath, a byddai honno'n broses ddeddfwriaethol gymharol syml—efallai ei bod hi'n anghywir i ddweud bod unrhyw broses ddeddfwriaethol yn syml, ond mae cefnogaeth eang i weld deddfwriaeth yn y maes arbennig hwn.

Fe hoffwn i hefyd ddeall pam mae Caerdydd a Chaerffili—ac rwy'n gallu deall pam, oherwydd bod ganddyn nhw lefelau uchel iawn o lygredd—yn cyflwyno cynlluniau i chi ac rydych chi'n aros am y cynlluniau hynny, ond pam nad yw ardaloedd eraill yng Nghymru—ac rwyf i wedi tynnu sylw at Bort Talbot, er enghraifft—â'r un ymrwymiad i gyflwyno cynlluniau gweithredu o ran y ffordd y byddan nhw'n mynd ati i wella ansawdd yr aer y mae preswylwyr a busnesau yn yr ardaloedd hynny'n ei ddioddef ar hyn o bryd.

Fe hoffwn i dynnu eich sylw chi hefyd at y cynigion a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr, o dan fy rhagflaenydd o ran y cyfrifoldeb portffolio hwn, sef David Melding, yn y ddogfen 'Liveable Cities', a oedd yn sôn am ddefnyddio'r system gynllunio ac yn sôn am greu parthau awyr glân. Ceir trywydd parod i gael cynnydd yn gyflym yn y maes arbennig hwn, ac mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i wedi fy argyhoeddi, o ddarllen y datganiad hwn, ein bod ni'n mynd i gyflawni hynny. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed eich atebion.

16:30

Thank you, Andrew, for those questions and comments. Specifically, Cardiff and Caerphilly have very specific concerns around air pollution and I know my officials have been working very closely, not just since I've been in portfolio but when Hannah Blythyn was the Minister for Environment, to address those concerns. We've helped fund their feasibility studies and they are reporting to me by the end of the month.

You mentioned Port Talbot specifically, and obviously we have been doing a great deal of work to understand the issues in the area around air quality. So far this year, monitored levels of particulate matter across all the monitoring sites that we have in Port Talbot have not triggered action through the short-term action plan we have there and do remain within reasonable limits. But again, I think it's really important that we keep on top of that, so I've asked my officials to re-examine that short term action plan to ensure it's still the best way of tackling poor air quality in Port Talbot.

You mentioned the five 50 mph sites. This is a really interesting thing that we brought forward. I actually have one in my own constituency, so obviously I know that one the best. I'm waiting to hear what the outcome is of that 50 mph zone. My concern is that people are not keeping to it. I'm going along at 50 mph and people are overtaking me, I would say, all the time. I think one of the areas where I do have concerns—and this will be addressed when we bring the five sites forward on a permanent basis—is that people don't understand why they are 50 mph sites. So, I think we need signs saying, 'Poor air quality kills, reduce your speed.' So, we're working on that signage, because certainly I've heard people say in Wrexham that they think it's because of speed and why aren't the police enforcing it. So, I think we need to make the public aware of why we're bringing those 50 mph sites in—why we've brought them in, sorry—and why we're going to make them permanent.

In relation to the UK Government, I'm very happy to learn from the UK Government when they're bringing forward ideas and schemes that would help us, and we certainly engage with them on relevant matters in relation to air quality, because as you'll be aware, Welsh Ministers do have limited executive functions. If you think about regulation of construction, for instance, which obviously impacts on this, the equipment of motor vehicles, vehicle specification standards, for instance—so, we are working with the UK Government. 

You're quite right about world health guidelines. Certainly, I've asked—I think I mentioned in my statement that I have asked officials to look at them. I think they're about 50 per cent more stringent than EU levels. So, it's certainly something that I've asked officials to look at, and I'm waiting for further advice on that point. 

You asked about the clean air Act—that was a commitment from the First Minister in his manifesto—and you were asking about the timescale. We are going to consult on a clean air plan for Wales in the autumn and the plan will set out the key pollutants and their effects on public health and, of course, our environment. It will include measures to achieve compliance with all legislative requirements. That will then inform what we bring forward in an Act.

So, I can't give you a timescale, but certainly the First Minister is committed to bringing that forward as soon as possible. I think the point that you make about cross-party agreement—if any legislation process is easy, I think you're right; this could be something that we could look at. I think I would have to update you on the timescale following the consultation in the autumn.

Diolch, Andrew, am y cwestiynau a'r sylwadau yna. Yn benodol, mae gan Gaerdydd a Chaerffili bryderon penodol iawn ynghylch llygredd aer ac rwy'n gwybod bod fy swyddogion i wedi bod yn gweithio'n agos iawn, nid yn unig ers i mi fod yn y portffolio ond pan oedd Hannah Blythyn yn Weinidog yr Amgylchedd, i fynd i'r afael â'r pryderon hynny. Rydym ni wedi helpu i ariannu eu hastudiaethau dichonoldeb nhw ac fe fyddan nhw'n adrodd i mi erbyn diwedd y mis.

Roeddech chi'n sôn yn benodol am Bort Talbot, ac mae'n amlwg ein bod ni wedi cwblhau llawer o waith ar gyfer deall y problemau yn yr ardal honno o ran ansawdd aer. Hyd yma eleni, nid yw'r lefelau o ronynnau a gaiff eu monitro ar draws yr holl safleoedd monitro sydd gennym ni ym Mhort Talbot wedi sbarduno gweithredu drwy'r cynllun gweithredu tymor byr sydd gennym ni yn y fan honno ac rydym ni'n parhau i fod o fewn terfynau rhesymol. Ond eto, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cadw ar ben y gwaith, felly rwyf i wedi gofyn i'm swyddogion ailedrych ar y cynllun gweithredu tymor byr hwn i sicrhau mai honno yw'r ffordd orau o fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael ym Mhort Talbot.

Roeddech chi'n sôn am y pum safle 50 milltir yr awr. Mae hwn yn rhywbeth diddorol iawn yr ydym ni wedi ei gyflwyno. Mae gennyf i un yn fy etholaeth i fy hun, felly mae'n amlwg mai hwnnw yr wyf i'n gwybod y mwyaf amdano. Rwy'n aros i glywed beth yw canlyniad y parth 50 milltir yr awr neilltuol hwn. Fy mhryder i yw nad yw pobl yn cadw ato. Fe fyddaf i'n gyrru ar 50 milltir yr awr a bydd pobl yn fy ngoddiweddyd i, fe fyddwn i'n dweud, drwy'r amser. Rwy'n credu mai un o'r meysydd lle mae gennyf i bryderon—ac fe roddir sylw i hyn pan fyddwn ni'n cyflwyno'r pum safle ar sail barhaol—yw nad yw pobl yn deall pam maen nhw'n safleoedd 50 milltir yr awr. Felly, rwyf i o'r farn fod angen arwyddion yn dweud, 'Mae ansawdd aer gwael yn lladd, peidiwch â mynd mor gyflym.' Felly, rydym ni'n gweithio ar yr arwyddion hynny, oherwydd rwyf i'n sicr wedi clywed pobl yn dweud yn Wrecsam eu bod nhw'n credu mai'r cyflymder yw holl ystyr hyn ac yn holi pam nad yw'r heddlu'n ei orfodi. Felly, rwy'n credu bod angen i ni roi gwybod i'r cyhoedd pam y byddwn ni'n cyflwyno'r safleoedd 50 milltir yr awr—pam yr ydym ni wedi eu cyflwyno nhw, mae'n ddrwg gennyf i—a pham y byddwn ni'n eu gwneud nhw'n barhaol.

O ran Llywodraeth y DU, rwy'n hapus iawn i ddysgu oddi wrth Lywodraeth y DU pan fyddan nhw'n cyflwyno syniadau a chynlluniau a fyddai'n ein helpu ni, ac yn sicr rydym ni'n ymgysylltu â nhw ar faterion perthnasol o ran ansawdd aer, oherwydd fel y gwyddoch chi, swyddogaethau gweithredol cyfyngedig sydd gan Weinidogion Cymru. Os meddyliwch chi am reoleiddio adeiladu, er enghraifft, sy'n amlwg yn effeithio ar hyn, cyflenwad cerbydau modur, safonau i fanylebau cerbydau, er enghraifft—felly, rydym ni yn gweithio gyda Llywodraeth y DU.

Rydych chi yn llygad eich lle am ganllawiau iechyd y byd. Yn sicr, rwyf i wedi gofyn—rwy'n meddwl fy mod i wedi crybwyll yn fy natganiad fy mod i wedi gofyn i swyddogion edrych arnyn nhw. Rwy'n credu eu bod oddeutu 50 y cant yn fwy llym na lefelau'r UE. Felly, mae hwn yn sicr yn rhywbeth yr wyf i wedi gofyn i swyddogion edrych arno, ac rwy'n disgwyl am gyngor pellach ar y mater hwnnw.

Roeddech chi'n gofyn am y Ddeddf aer glân—roedd hwnnw'n ymrwymiad gan y Prif Weinidog yn ei faniffesto—ac roeddech chi'n holi ynghylch yr amserlen. Rydym ni am ymgynghori ar gynllun aer glân i Gymru yn yr hydref a bydd y cynllun yn nodi'r llygrynnau allweddol a'u heffeithiau ar iechyd y cyhoedd ac, wrth gwrs, ein hamgylchedd. Bydd yn cynnwys mesurau i sicrhau cydymffurfiad â'r holl ofynion deddfwriaethol. Bydd hynny wedyn yn llywio yr hyn y byddwn ni'n ei gyflwyno mewn Deddf.

Felly, ni allaf i roi amserlen i chi, ond yn sicr mae'r Prif Weinidog wedi ymrwymo i gyflwyno hyn cyn gynted ag sy'n bosibl. Rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi am gytundeb trawsbleidiol—os oes unrhyw broses o ddeddfu yn hawdd, rwy'n credu eich bod chi'n iawn; fe allai hyn fod yn rhywbeth y gallem ni edrych arno. Rwy'n credu y bydd yn rhaid i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr amserlen yn dilyn yr ymgynghoriad yn yr hydref.

16:35

Mae hi, wrth gwrs, yn wythnos aer glân ac mae'n rhaid i fi ddweud, Weinidog, roeddwn i wedi disgwyl rhyw ddatganiad neu ryw gyhoeddiad arwyddocaol yn eich datganiad chi y prynhawn yma, ond y cyfan rŷm ni wedi ei gael yw ategu, yn amlwg, eich bod chi'n ymrwymedig i Ddeddf aer glân i Gymru, ond dim manylion pellach ynglŷn â chynnwys posib i'r Ddeddf, a bach iawn o fanylion ynglŷn ag amserlen gosod Deddf o'r fath. Pa gynnydd ydych chi fel Llywodraeth wedi ei wneud yn y gwaith i ddatblygu'r Ddeddf yma?

Rŷch chi'n dweud yn y datganiad eich bod chi'n ymrwymiedig i gynllun aer glân i Gymru—rwy'n gwybod hynny'n barod—ond dim cynnydd. Hynny yw, rŷch chi newydd gyfeirio at ryw ddyddiad anelwig yn yr hydref ar gyfer ymgynghoriad, heb sôn am gyflwyno cynllun. Rŷch chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi'n ymrwymiedig i gymryd pob mesur ymarferol i wella ansawdd aer. Wel, ble mae'r camau ychwanegol, yn hytrach na ryw gyfeiriad at beth rŷch chi eisoes wedi ei gyhoeddi? Y cyfan sydd yn y datganiad yma yw re-hash o gyhoeddiadau blaenorol, ac mae'n rhaid i fi ddweud, mae hynny'n hynod, hynod siomedig. 

Nawr, mae Plaid Cymru, wrth gwrs, wedi codi'r mater yma'n gyson dros y blynyddoedd diwethaf. Dwi'n cofio dadleuon yn y Siambr yma flwyddyn a mwy yn ôl yn galw am weithredu brys. Mae Dr Dai Lloyd yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Ddeddf aer glân yn y Cynulliad yma. Felly, pryd welwn ni gynllun aer glân yn gweld golau dydd? Nid yr ymgynghoriad—pryd ydych chi'n bwriadu gosod y cynllun ar waith? Pryd mae'r Llywodraeth yma yn bwriadu gosod Bil aer glân o flaen y Cynulliad yma? Roeddwn i'n gobeithio mai dydd Iau yma fyddai'r Dydd Aer Glân olaf inni yng Nghymru heb fod yna ddeddfwriaeth wedi ei mabwysiadu yn ei lle. A byddai hynny, wedyn, wrth gwrs, yn ein helpu ni i daclo melltith llygredd aer unwaith ac am byth. Felly, pryd ddaw e? Oherwydd os bydd yn rhaid inni aros blwyddyn arall, yna yr hyn mae hynny'n ei olygu, wrth gwrs, yw y bydd Llywodraeth Cymru yn goddef 2,000 o farwolaethau ychwanegol yn sgil llygredd aer oherwydd yr oedi hynny, ac mae hynny'n sgandal. Mae'n sgandal cenedlaethol ac mae'n warthus.

Mae'r Llywodraeth, eich Llywodraeth chi, a'r Cynulliad yma wedi datgan argyfwng hinsawdd—argyfwng hinsawdd. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi datgan bod llygredd aer yn grisis iechyd cyhoeddus—yn grisis iechyd cyhoeddus. Nawr, nid diweddariad roeddwn i'n gobeithio ei gael yn y datganiad yma. Nid busnes fel arfer. Mae'n amser nawr i newid gêr ac i roi troed i lawr, ond beth rŷm ni'n ei gael yw Llywodraeth mewn awtopeilot, a dyw hynny ddim yn dderbyniol.

Thank you. It is, of course, clean air week, and I have to say, Minister, that I had expected a statement or a significant announcement from you today, but all we’ve had, really, is echoing your commitment to a clean air Act for Wales, no further detail on the content of such an Act, and very little detail on the timetabling for bringing forward such legislation. So, what progress are you as a Government making in developing this legislation?

You say in your statement that you are committed to a clean air plan for Wales—I already knew that—but there’s been no progress. You’ve just referred to some vague date in the autumn for a consultation, but there's no mention of introducing such a plan. You say in your statement that you are committed to taking all possible steps to improve air quality. Well, where are those additional steps, rather than just some reference to things that you’ve already announced? All that’s contained within this statement is a rehash of previous announcements, and I have to say that that is extremely disappointing.

Now, Plaid Cymru, of course, has raised this issue regularly over the past few years. I remember debates in this Chamber, 12 months and more back, asking for urgent action. Dr Dai Lloyd is the chair of the cross-party group on a clean air Act in the Assembly. So, when will we see a clean air plan published? Not a consultation—when do you intend to bring a plan forward and implement it? When does this Government intend to table a clean air Bill before this Assembly? I had hoped that this Thursday would be the last Clean Air Day for Wales without there being legislation having been adopted and in place. And that, of course, would help us to tackle the scourge of air pollution once and for all. So, when will it happen? Because if we have to wait another 12 months, then what that means, of course, is that the Welsh Government will be suffering an additional 2,000 deaths as a result of air pollution because of those delays, and that is scandalous. It is a national scandal and it is disgraceful.

The Government, your Government and this Assembly has declared a climate emergency—a climate emergency. Public Health Wales has declared that air pollution is a public health crisis—a public health crisis. Now, I wasn’t expecting an update in this statement, not business as usual. It is time, now, for a change of gear and to put one’s foot down, but what we get is a Government on autopilot, and that isn’t acceptable.

I'm very disappointed that Llyr has taken that stance. You will have heard my answer to Andrew R.T Davies around the clean air Act. Again, you will have heard—I think you were in the Chamber—Vaughan Gething say about the—. In relation to legislation, Vaughan Gething was talking about statutory instruments; I've done 95 statutory instruments this year. You must realise the constraints that we have on legislation. I will be consulting in the autumn on the clean air plan. I would hope to bring forward a Bill next year, but I will have to update the Chamber and Members regarding that following the consultation. But for the First Minister, it was one of his manifesto commitments when he became First Minister in December, so I know he is very keen to bring forward an Act. 

There is a great deal of work going on across Government. I absolutely agree with you that we need to make progress here, and I mentioned in my statement that one of the main issues we have to deal with is road traffic. And I think the more we can do in relation to bringing forward schemes to ensure that people can access public transport easier, that we encourage walking, we encourage cycling—. We've got the active travel and we've put significant funding into that—£30 million. There's a great deal of monitoring being done across Wales with the local authorities that have had that funding to bring forward their schemes. 

You mentioned the climate emergency. I think it's really important that we don't mix up climate change, air quality and decarbonisation. Whilst of course they're integrated, they are separate things. Certainly, I read something in the press this week that made me think that people are starting to put the things together. And, as I said, there's obviously integration, but I think we do need to make sure that we keep them separate when we're looking at specific issues. 

You asked about what additional things we've done. We've allocated over £20 million for an air quality fund and takes us through to 2021. That is helping us to accelerate compliance with nitrogen dioxide limits and improve air quality across Wales. 

Rwy'n siomedig iawn bod Llŷr wedi cymryd y safiad yna. Rydych chi wedi clywed fy ateb i Andrew R.T. Davies ynghylch y Ddeddf aer glân. Hefyd, rydych chi wedi clywed—rwy'n credu eich bod chi yn y Siambr—Vaughan Gething yn dweud am y—. O ran deddfwriaeth, roedd Vaughan Gething yn siarad am offerynnau statudol; rwyf i wedi cwblhau 95 o offerynnau statudol eleni. Mae'n rhaid i chi sylweddoli'r cyfyngiadau sydd arnom ni o ran deddfwriaeth. Byddaf yn ymgynghori ar y cynllun aer glân yn ystod yr hydref. Byddwn yn gobeithio dod â Bil gerbron y flwyddyn nesaf, ond bydd yn rhaid i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr a'r Aelodau ynglŷn â hynny ar ôl yr ymgynghoriad. Ond i'r Prif Weinidog, roedd hwn yn un o'i ymrwymiadau maniffesto pan ddaeth yn Brif Weinidog ym mis Rhagfyr, felly rwy'n gwybod ei fod ef yn awyddus iawn i gyflwyno Deddf.

Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud ar draws y Llywodraeth. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod angen i ni wneud cynnydd yn y fan yma, ac fe soniais i yn fy natganiad mai un o'r prif faterion y mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw yw traffig ar y ffyrdd. Ac rwy'n credu po fwyaf y gallwn ni ei wneud o ran cyflwyno cynlluniau i sicrhau bod modd i bobl allu defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn haws, ein bod yn annog cerdded, ein bod yn annog pobl i feicio—. Mae gennym ni deithio llesol ac rydym ni wedi rhoi cyllid sylweddol i hynny—£30 miliwn. Gwneir llawer iawn o waith monitro ledled Cymru gyda'r awdurdodau lleol sydd wedi cael yr arian hwnnw i gyflwyno eu cynlluniau.

Roeddech chi'n sôn am yr argyfwng hinsawdd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n cymysgu rhwng newid yn yr hinsawdd, ansawdd aer a datgarboneiddio. Er eu bod nhw'n integredig, wrth gwrs, pethau ar wahân ydyn nhw. Yn sicr, darllenais rywbeth yn y wasg yr wythnos hon a wnaeth i mi feddwl bod pobl yn dechrau rhoi'r pethau hyn at ei gilydd. Ac, fel y dywedais i, ceir integreiddio yn amlwg, ond rwy'n credu bod angen i ni sicrhau ein bod ni'n eu cadw nhw ar wahân pan fyddwn ni'n edrych ar faterion penodol.

Roeddech chi'n gofyn pa bethau ychwanegol yr ydym ni wedi eu gwneud. Rydym ni wedi dyrannu dros £20 miliwn ar gyfer cronfa ansawdd aer a fydd yn mynd â ni hyd at 2021. Mae hyn yn ein helpu i gyflymu cydymffurfiad â therfynau ar nitrogen deuocsid a gwella ansawdd yr aer ledled Cymru.  

16:40

I welcome the statement. One of the problems we have is that PM2.5s and PM10s cannot be seen, but they do damage to lungs by irritating and corroding the alveolar wall and, consequently, impair lung function. We need clean air. Will the Minister, in conjunction with ministerial colleagues, consider the following: banning new incinerators except for medical incinerators to deal with pathogens; produce plans to reduce air pollution in areas such as Hafod and Fabian Way in Swansea, where it is not the speed limit but the slow-moving and stationary vehicles that are causing the problem; and, finally, banning the burning of waste by individuals in their gardens, which often includes plastics and other items that do serious damage to the air? 

Rwyf i'n croesawu'r datganiad. Un o'r problemau sydd gennym ni yw na ellir gweld deunydd gronynnol o fathau PM2.5 a PM10, ond maen nhw'n difrodi'r ysgyfaint drwy lidio a difa'r wal alfeolaidd ac, o ganlyniad, yn amharu ar weithrediad yr ysgyfaint. Mae angen aer glân arnom ni. A wnaiff y Gweinidog, ar y cyd â'i chyd-Weinidogion, ystyried y canlynol: gwahardd llosgyddion newydd heblaw am losgyddion meddygol i ymdrin â phathogenau; cynhyrchu cynlluniau i leihau llygredd aer mewn ardaloedd fel Hafod a Ffordd Fabian yn Abertawe, lle nad y cyfyngiad ar gyflymder yw'r achos ond y cerbydau sy'n symud yn araf ac yn sefyll sy'n achosi'r broblem; ac, yn olaf, gwahardd llosgi gwastraff gan unigolion yn eu gerddi, sy'n aml yn cynnwys plastigau ac eitemau eraill sy'n gwneud difrod difrifol i'r aer?

I'm certainly very happy to have those discussions with a range of ministerial colleagues. Clearly, air quality is a matter across Government, and it's certainly discussed in Cabinet. But I will look at all those issues and write to you further. 

Fe fyddaf i'n bendant yn hapus iawn i gael y trafodaethau hynny gydag ystod o gyd-Weinidogion. Yn amlwg, mae ansawdd aer yn fater ar draws y Llywodraeth, ac yn sicr fe gaiff ei drafod yn y Cabinet. Ond byddaf i'n edrych ar yr holl faterion hynny ac yn ysgrifennu atoch chi ymhellach.

As you rightly say in your statement, Minister, obviously road traffic is a very significant aspect of air pollution, and we've already heard reference to the problems on the M4 around Newport. Can I say, Minister, that I very much welcome the decision of the First Minister to go forward with an integrated transport response to those problems? It seems to me that the idea that you can deal with the problems caused by road traffic by building more and more roads, which then fill up with more and more traffic journeys, is not a very logical conclusion to come to. What we really need is a step change and that modal shift to get people and freight increasingly off our roads and on to our trains and buses, and, of course, to increase active travel as part of that, so we get the physical fitness health benefits as well as better air to breathe.

Would you agree with me, Minister, that 20 mph zones go very well with the sort of active travel increases that we want to see, and that they also go very well with encouraging our children to cycle, walk and scoot to school, which would be a very important contribution, I think, to dealing with air pollution on our roads, in our streets? Because I think we all know that when the schools are on holiday, there's much less traffic around, much less air pollution. We often see the chaos that exists around schools when parents are finding improbable places to park where they really shouldn't park, engines are left running, stationary vehicles are left with their engines running, and the children are in the middle of all of this, along with the school staff and, indeed, the parents who are walking to school with their children. 

Lots of things can be done to deal with those issues: walking buses, policies to reward children and to make it an aim of the school to increase walking, scooting and cycling. Indeed, Ringland Primary in my constituency has increased that active travel to school by 20 per cent in the last year, and it's now just under half of the pupils that travel to school in that way. It's perfectly possible, but it seems to me we need something more comprehensive right across Wales, something more systemic, Minister, so that it's not left up to individual schools or, indeed, local authorities. 

Just two other matters I'd like to mention. One is taxi fleets. I've mentioned to you before, Minister, that if we had a conversion of taxi fleets to Calor Gas, for example, we'd get a huge improvement as far as the air pollution issues are concerned. And the cost of the conversions typically repay themselves in just a couple of years. I'm puzzled, really, as to why we haven't seen more of that sort of initiative. Also, does your remit on air pollution run to smoking in public places? Because I know many people feel very strongly, particularly people with conditions like asthma, that breathing in smoke in the outdoor areas of cafes and restaurants, in parks, in town and city centres, is a real health hazard to them and a big pollutant of the air that they breathe.

Fel yr ydych chi'n ei ddweud yn briodol yn eich datganiad, Gweinidog, mae'n amlwg bod traffig ar y ffyrdd yn agwedd arwyddocaol iawn ar lygredd aer, ac rydym ni wedi clywed cyfeiriad eisoes at y problemau ar yr M4 o amgylch Casnewydd. A gaf i ddweud, Gweinidog, fy mod i'n croesawu penderfyniad y Prif Weinidog yn fawr i fwrw ymlaen ag ymateb integredig i'r problemau hyn o ran trafnidiaeth? Mae'n ymddangos i mi nad yw'r syniad y gallwch chi ymdrin â'r problemau a achosir gan draffig ar y ffyrdd drwy adeiladu rhagor o ffyrdd eto, sy'n llenwi â mwy fyth o deithiau traffig, yn gasgliad rhesymegol iawn i ddod iddo. Yr hyn sydd arnom ei angen mewn gwirionedd yw newid sylweddol a'r symudiad moddol hwnnw o ran dulliau teithio i weld pobl a nwyddau yn gynyddol oddi ar ein ffyrdd ac ar ein trenau a'n bysiau ac, wrth gwrs, cynyddu teithio llesol yn rhan o hynny, i ni gael gweld y manteision corfforol o ran iechyd yn ogystal ag aer glanach i'w anadlu.

A ydych chi'n cytuno â mi, Gweinidog, fod parthau 20 milltir yr awr yn cyd-fynd yn dda iawn â'r math o gynnydd mewn teithio llesol yr ydym ni'n awyddus i'w weld, a'u bod nhw'n cyd-fynd yn dda iawn hefyd gydag anogaeth i'n plant i feicio, cerdded a sgwtera i'r ysgol, a fyddai'n gyfraniad pwysig iawn, yn fy marn i, ar gyfer ymdrin â llygredd aer ar ein ffyrdd, ar ein strydoedd? Oherwydd rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod pan fo'r ysgolion ar eu gwyliau, bod llawer llai o draffig o gwmpas a llawer llai o lygredd aer. Rydym ni'n gweld yn aml yr anhrefn sydd i'w gael o gwmpas ysgolion pan fydd rhieni'n cael lleoedd annhebygol i barcio lle na ddylen nhw barcio mewn gwirionedd, mae injans yn cael eu gadael yn troi, gadewir cerbydau yn sefyll a'u hinjans yn troi, ac mae'r plant yng nghanol hyn i gyd, ynghyd â staff yr ysgol ac, yn wir, y rhieni sy'n cerdded i'r ysgol gyda'u plant.

Gellir gwneud llawer o bethau i ymdrin â'r materion hyn: bysiau cerdded, polisïau i wobrwyo plant a'i gwneud hi'n nod i'r ysgol i gynyddu cerdded, sgwtera a beicio. Yn wir, mae ysgol gynradd Ringland yn fy etholaeth i wedi cynyddu'r teithio llesol i'r ysgolion gan 20 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac erbyn hyn mae ychydig llai na hanner y disgyblion yn teithio i'r ysgol yn y dull hwnnw. Mae hi'n berffaith bosibl, ond mae'n ymddangos i mi fod angen rhywbeth mwy cynhwysfawr ledled Cymru, rhywbeth mwy systemig, Gweinidog, fel nad yw hyn yn gyfrifoldeb i ysgolion unigol nac, yn wir, i awdurdodau lleol.

Dim ond dau fater arall y byddwn i'n hoffi eu crybwyll. Un ohonyn nhw yw fflydoedd tacsis. Rwyf i wedi sôn wrthych chi o'r blaen, Gweinidog, pe byddem ni'n trawsnewid fflydoedd tacsis i redeg ar Nwy Calor, er enghraifft, byddem ni'n gweld gwelliant enfawr o ran materion llygredd aer. Ac mae cost y trawsnewidiadau fel arfer yn eu had-dalu eu hunain mewn dim ond rhyw flwyddyn neu ddwy. Mae hi'n achos dryswch i mi, mewn gwirionedd, pam nad ydym ni wedi gweld mwy o fentrau o'r fath. Hefyd, a yw eich cylch gwaith chi ar lygredd aer yn ymestyn i ysmygu mewn mannau cyhoeddus? Gan fy mod i'n gwybod bod llawer o bobl yn teimlo'n gryf iawn, yn enwedig pobl â chyflyrau fel asthma, bod anadlu mwg i mewn ym mannau awyr agored caffis a bwytai, mewn parciau, yng nghanol trefi a dinasoedd, yn wirioneddol beryglus i'w hiechyd ac yn llygryn mawr yn yr aer y maen nhw'n ei anadlu.

16:45

Thank you, John Griffiths, for those questions. I have asked officials, because I think you've asked me a couple of times around taxi fleets, and I have asked officials to look specifically at Calor Gas and to see where else in the world they are used to be able to inform that.

Smoking in public places, no, it doesn't come within my remit, but, as I said, this is a matter for every member of the Government, so I'll ensure that the Minister for Health and Social Services hears your comments. For those of us who don't suffer with respiratory disease, smoke—certainly the change, and obviously Wales was the first country to ban smoking in enclosed places, and we now accept that as completely normal, whereas not that long ago when you went into a pub, for instance, smoking was allowed and the impact it must have had on so many of us—.

In relation to schools, I think you raise a really important point and, also, around behavioural change. The primary school that you mention from your own constituency is clearly a good example of that. If we think how we started raising public awareness and behavioural change around recycling, for instance, and climate change, it's with young people, so I think this is an excellent example of the school run, for want of a better word. Certainly, we know that the school run has a significant contribution in relation to levels of air pollution and traffic congestion on our roads within many school catchment areas, and that's certainly during the term-time rush-hour, as you alluded to. I think there's also the potential, going back to that behavioural change that is needed, for schools to help educate both children and parents on the issues around air quality and help us explore potential solutions, such as car sharing and if there are no-idling policies also on and around school grounds. So, we do give statutory guidance to local authorities, because we do recognise that schools and active travel routes, amongst others, are sort of sensitive receptor locations.

Diolch i John Griffiths, am y cwestiynau yna. Rwyf i wedi gofyn i swyddogion, am fy mod i'n credu i chi ofyn i mi sawl tro ynglŷn â thacsis, ac rwyf i wedi gofyn i swyddogion edrych yn benodol ar Nwy Calor ac edrych ym mhle arall yn y byd y maen nhw'n cael eu defnyddio i allu cael mwy o wybodaeth am hynny.

Ysmygu mewn mannau cyhoeddus, nac ydi, nid yw hynny'n rhan o'm cylch gwaith i, ond, fel y dywedais i, mae hwn yn fater i bob aelod o'r Llywodraeth, ac felly fe fyddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn clywed eich sylwadau chi. I'r rhai ohonom ni nad ydym ni'n dioddef o glefyd anadlol, mae mwg—y newid yn sicr, a Chymru, yn amlwg, oedd y wlad gyntaf i wahardd ysmygu mewn mannau caeedig, ac rydym ni'n derbyn bod hynny'n rhywbeth cwbl arferol erbyn hyn, ond heb fod mor bell yn ôl â hynny, pan fyddech chi'n mynd i dafarn, er enghraifft, roedd hawl i ysmygu a'r effaith yr oedd hynny siŵr o'i gael ar gynifer ohonom ni—.

O ran ysgolion, credaf eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn, a hefyd ynghylch newid mewn ymddygiad. Mae'r ysgol gynradd yr ydych chi'n sôn amdani yn eich etholaeth eich hun yn amlwg yn enghraifft dda o hynny. Os ydym ni'n ystyried sut y dechreuasom ni godi ymwybyddiaeth y cyhoedd a newid ymddygiad o ran ailgylchu, er enghraifft, a'r newid yn yr hinsawdd, gyda phobl ifanc y digwyddodd hynny, felly, mae hon yn enghraifft wych, yn fy marn i, o ddanfon plant i'r ysgol, i ddefnyddio'r priod-ddull hwnnw. Yn sicr, rydym ni'n gwybod bod danfon plant i'r ysgol yn gwneud cyfraniad sylweddol at lefelau llygredd aer a thagfeydd traffig ar ein ffyrdd mewn llawer o ddalgylchoedd ysgolion, ac mae hynny'n sicr yn ystod yr oriau prysuraf yn ystod tymor yr ysgol, fel y gwnaethoch chi ei grybwyll. Credaf fod potensial hefyd, gan fynd yn ôl at y newid mewn ymddygiad sydd ei angen, i ysgolion helpu i ddysgu plant a rhieni am y materion sy'n ymwneud ag ansawdd aer a'n helpu ni i archwilio atebion posibl, fel rhannu ceir ac a oes unrhyw bolisïau hefyd o ran peidio â gadael i injans droi yn segur ar dir yr ysgol ac o'i amgylch. Felly, rydym ni yn rhoi canllawiau statudol i awdurdodau lleol, oherwydd rydym ni yn cydnabod bod ysgolion a llwybrau teithio llesol, ymhlith pethau eraill, yn lleoliadau derbynnydd sensitif, i ryw raddau.

We've got four speakers left and 15 minutes. I'll just highlight that. The next speaker is Mark Reckless.

Mae gennym ni bedwar i siarad eto a 15 munud ar ôl. Rwyf i eisiau tynnu sylw at hynny. Y siaradwr nesaf yw Mark Reckless.

Minister, could you clarify about the 50 mph limits? Five of them, you're saying, are now being made permanent. What evidence have we got as to how they've worked in terms of reducing or otherwise the pollutants we're concerned about? I get representations particularly around the 50 mph limit approaching the Brynglas tunnels, and I know there can be other reasons for that, but the emphasis recently has been on the air pollution when I've had responses. I just wonder how successful or otherwise that has been. Some people suggest that the reduction to 50 mph actually causes traffic to concertina in a way that leads to some of the congestion, and an inspector on the M4 said that the relief road would reduce climate change emissions and air pollution. Clearly, you're not going ahead with that, but is this 50 mph limit having the effect you would like?

Could you also clarify—? I think you made a remark about the one in or near your constituency, about police perhaps not enforcing in the same way they would if it was a question of normal speeding. Are these limits dealt with by the police in the same way as ones where the issue is safety as opposed to air pollution?

You said in your statement that the need for rules at EU level reflects the fact that air pollution does not respect national borders. That may be the case for some pollutants—sulphur dioxide would be an obvious example—but for the ones we're most concerned about here—the nitrogen dioxide and the particulates—they're actually hyper-localised. I'm very careful when I walk my three children along a main road as part of them getting to school. Even just being on the pavement away from the cars, the medical advice is that that's significantly better.

You say you don't want us to mix up climate change and air quality, but public policy has done that. Whether it's the European Union with its diesel standards and lax or non-enforcement of those or whether it's Gordon Brown with his tax incentives to move away from petrol towards diesel, it's those in combination that have led us to much of the pollution problem we have now for air quality on the nitrogen dioxide and on the particulates, which are so severe and which, as Andrew R.T. Davies said, are killing 2,000 people a year prematurely. Do you now accept that it was a mistake to incentivise a switch from petrol to diesel? And while, no doubt, you would prefer people to go electric and the UK Government's just withdrawn some of the incentives on that, is it better for people to buy petrol rather than diesel cars, notwithstanding the higher carbon dioxide emissions in that area? Thank you.

Gweinidog, a wnewch chi egluro'r cyfyngiadau 50 milltir yr awr ymhellach? Mae pump ohonyn nhw, rydych chi'n dweud, yn cae eu gwneud yn rhai parhaol ar hyn o bryd. Pa dystiolaeth sydd gennym ni o ran sut y maen nhw wedi bod yn effeithiol o ran lleihau'r llygryddion yr ydym ni'n pryderu yn eu cylch? Rwyf i'n cael cwynion yn arbennig ynghylch y cyfyngiad 50 milltir yr awr wrth i chi ddod at dwneli Bryn-glas, ac rwy'n gwybod y gallai fod rhesymau eraill am hynny, ond mae'r pwyslais wedi bod ar lygredd aer yn ddiweddar pan fy mod i wedi cael ymatebion. Pa mor llwyddiannus neu fel arall fu hyn, tybed? Mae rhai pobl yn awgrymu bod y gostyngiad i 50 milltir yr awr yn achosi traffig i fynd yn agos at ei gilydd fel consertina mewn modd sy'n arwain at ran o'r tagfeydd, a dywedodd arolygydd ar y M4 y byddai'r ffordd liniaru yn lleihau allyriadau newid yn yr hinsawdd a llygredd aer. Yn amlwg, nid ydych chi am fwrw ymlaen â hynny, ond a yw'r cyfyngiad 50 milltir yr awr yn cael yr effaith y byddech chi'n hoffi ei gweld?

A wnewch chi egluro hefyd—? Rwy'n credu i chi wneud sylw am yr un yn eich etholaeth chi neu'n agos ati, am nad yw'r heddlu, efallai, yn gorfodi yn yr un ffordd ag y bydden nhw pe byddai hi'n fater arferol o oryrru. A yw'r heddlu'n trin y cyfyngiadau hyn yn yr un modd â'r rhai lle mae hi'n fater o ddiogelwch yn hytrach na llygredd aer?

Roeddech chi'n dweud yn eich datganiad fod yr angen am reolau ar lefel yr UE yn adlewyrchu'r ffaith nad yw llygredd aer yn parchu ffiniau cenedlaethol. Efallai fod hynny'n wir am rai llygryddion—fe fyddai sylffwr deuocsid yn enghraifft amlwg—ond o ran y rhai yr ydym ni'n pryderu fwyaf yn eu cylch nhw yn y fan hon—y nitrogen deuocsid a'r gronynnau—maen nhw mewn gwirionedd yn lleol tu hwnt. Fe fyddaf i'n ofalus iawn pan fyddaf i'n cerdded â'm tri o blant ar hyd y brif ffordd yn rhan o'u taith nhw i'r ysgol. Hyd yn oed os mai dim ond cerdded ar y palmant a wnewch chi, ryw ychydig oddi wrth y ceir, mae'r cyngor meddygol yn dweud bod hynny'n sylweddol well.

Rydych chi'n dweud nad ydych chi eisiau i ni gymysgu newid yn yr hinsawdd ac ansawdd aer, ond mae polisi cyhoeddus wedi gwneud hynny. O'r Undeb Ewropeaidd gyda'i safonau diesel a'r orfodaeth lac ohonyn nhw os o gwbl, hyd at Gordon Brown â'i gymhellion treth i symud oddi wrth betrol at ddiesel, y rhain mewn cyfuniad sydd wedi ein harwain ni at lawer o'r broblem llygredd sydd gennym ni erbyn hyn gydag ansawdd aer o ran y nitrogen deuocsid a'r gronynnau, sydd mor ddifrifol ac sydd, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, yn lladd 2,000 o bobl y flwyddyn yn gynamserol. A ydych chi dderbyn erbyn hyn mai camgymeriad oedd cymell pobl i newid o betrol i ddiesel? Ac er y byddai hi'n well gennych chi, yn ddiamau, weld pobl yn defnyddio cerbydau trydanol a bod Llywodraeth y DU newydd dynnu rhai o'r cymhellion yn ôl ynglŷn â hynny, a yw hi'n well i bobl brynu ceir petrol yn hytrach na rhai diesel, er gwaethaf yr allyriadau carbon deuocsid uwch yn yr ardal honno? Diolch.

16:50

Thank you. In relation to the 50 mph sites, I think it's fair to say the evidence is mixed. In relation to the Wrexham one, what I said was I don't think people understand why there is a 50 mph site imposed. They think it's because of traffic calming or reducing speed and they wonder why the police aren't enforcing it. I didn't say the police would be enforcing it in relation to carbon emissions. So, what I have said is I would like to continue with the 50 mph sites, the five of them, but there must be signage explaining exactly what the reduction is for because I don't think people understand that. So, certainly the one in Wrexham, which I know the best because it's in my constituency, just says, 'Emissions reduction'. It's just a little sign that says, 'Emissions reduction', which people clearly don't understand. So, I don't think people have been adhering to it because I think there has been a little bit of confusion as to what it's for and because if they think it's because of speed and it's not being enforced, then they don't stick to the 50 mph. Certainly, the evidence that I've seen from across the five sites is mixed, but I think if we have signage saying very clearly that poor air quality kills—and I think that you have to sometimes shock people—then people will adhere to the reduction more willingly.

I think hindsight's a wonderful thing. Certainly, I remember when we were all told to get diesel cars. What I would like to see now is a move to electric vehicles more. Unfortunately, we need the infrastructure to go with it, and we gave £2 million to put more electric vehicle charging points, for instance, in across Wales because we need to make sure that people can get about without the worry of running out of charge and then not being able to find a charging point. I think we need to do a significant amount of work to make sure that we have the infrastructure in place.

Diolch. O ran y parthau 50 milltir yr awr, rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud bod y dystiolaeth yn gymysg. O ran yr un yn Wrecsam, yr hyn a ddywedais i oedd nad oeddwn i o'r farn bod pobl yn deall pam mae'r parth 50 milltir yr awr wedi ei orfodi yno. Maen nhw'n meddwl bod hyn i dawelu traffig neu i leihau cyflymder ac maen nhw'n gofyn pam nad yw'r heddlu'n ei orfodi. Wnes i ddim dweud y byddai'r heddlu'n ei orfodi o ran allyriadau carbon. Felly, yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud yw y byddwn i'n hoffi parhau â'r safleoedd 50 milltir yr awr, y pump ohonyn nhw, ond bod yn rhaid cael arwyddion yn egluro'r union reswm am y gostyngiad am nad wyf i'n credu bod pobl yn deall hynny. Felly, yn sicr yr un yn Wrecsam, rwy'n gwybod am hwnnw'n well am ei fod yn fy etholaeth i, mae hwnnw'n dweud 'Lleihau allyriadau'. Dim ond arwydd bach sy'n dweud, 'Lleihau allyriadau', nad yw'n ddealladwy i bobl, yn amlwg. Felly, rwyf i'n credu nad yw pobl wedi bod yn cadw ato oherwydd rwy'n credu bod ychydig o ddryswch ynglŷn â'r rheswm amdano ac oherwydd os ydyn nhw'n meddwl bod hyn oherwydd cyflymder ac nad yw'n cael ei orfodi, yna ni fyddan nhw'n cadw at 50 milltir yr awr. Yn bendant, mae'r dystiolaeth yr wyf i wedi ei chael o'r pum safle yn gymysg, ond rwy'n credu pe byddai gennym ni arwyddion sy'n dweud yn glir iawn bod ansawdd aer gwael yn lladd—a chredaf ei bod yn rhaid i chi roi sioc i bobl weithiau—bydd pobl yn fwy parod i gadw at y gostyngiad.

Peth hawdd iawn yw bod yn ddoeth wedi'r digwydd. Yn sicr, rwy'n cofio'n iawn pan oedden nhw'n dweud wrthym ni i gyd am gael ceir diesel. Yr hyn yr hoffwn i ei weld nawr yw mwy o symudiad tuag at gerbydau trydan. Yn anffodus, mae angen i ni gael y seilwaith i gyd-fynd â hyn, ac rydym ni wedi rhoi £2 filiwn i gael mwy o leoedd gwefru cerbydau trydan, er enghraifft, ledled Cymru gan fod angen i ni sicrhau bod pobl yn gallu mynd o gwmpas heb boeni am wagio'r batri ac wedyn heb fod yn gallu dod o hyd i bwynt gwefru. Rwy'n credu bod angen gwneud llawer iawn o waith i sicrhau bod y seilwaith ar gael.

I've got three speakers now, and if they're all succinct, I might get you all in. So, it's up to you. The next speaker is Vikki Howells.

Mae tri siaradwr gennyf i nawr, ac os byddan nhw i gyd yn gryno, efallai y byddaf i'n gallu rhoi cyfle i bob un ohonoch chi. Felly, yn eich dwylo chi mae hyn. Y siaradwr nesaf yw Vikki Howells.

Thank you, Minister, for your statement today. This is such an important issue, especially when we all know the harm that air pollution causes. Like so many of the Valleys communities, my area is one where air was contaminated by heavy industry with the iconic Phurnacite smokeless fuel plant closing 30 years ago, but the legacy that that's left, particularly with respiratory conditions in the community, are still very much ongoing.

I've just got two questions for you today. The first is also around the 50 mph zones. There's one, as you will know, at Pontypridd and Upper Boat, which is just outside of my constituency, and I'd concur with the comments that you made there. I travel through that zone virtually every day and I feel like I'm the only one who's travelling at 50 mph, and there are definitely no signs there to explain why it is a 50 mph zone. I do think that local people would actually be much more supportive if they knew the reason for that, to the extent that I've actually had representations from constituents who live just north of that zone in my constituency, at Cilfynydd, who have asked me why the zone can't be extended to cover their area as well. They do know that that is about air quality emissions and they're particularly concerned because Pontypridd High School sits right next to the A470 there and there's a proposal to co-locate Cilfynydd Primary School onto the same site. I've had very strong representation from people there who would welcome the extension of the 50 mph zone to cover and protect the children in that area. So, I wonder what your thoughts are in regard to that.

And my final question is just to note the social justice angle here as well, which you alluded to in your statement. We know that deprivation, health inequalities and air pollution are so very closely linked, so I wonder what discussions you've been having with other ministerial colleagues about how we can tackle that.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae hwn yn fater mor bwysig, yn enwedig a ninnau i gyd yn gwybod am y niwed y mae llygredd aer yn ei achosi. Fel cynifer o gymunedau'r Cymoedd, mae fy ardal i yn un lle y cafodd aer ei lygru gan ddiwydiant trwm gyda'r gwaith tanwydd di-fwg Phurnacite eiconig yn cau 30 mlynedd yn ôl, ond mae etifeddiaeth hynny, yn enwedig o ran cyflyrau anadlol yn y gymuned, yn parhau i fod yn fater parhaus yn wir.

Mae gennyf i ddau gwestiwn i chi heddiw. Mae'r cyntaf hefyd yn ymwneud â pharthau 50 milltir yr awr. Mae un, fel y gwyddoch chi, ym Mhontypridd a Glan-bad, sydd ychydig y tu allan i'm hetholaeth i, ac fe fyddwn i'n cytuno â'r sylwadau a wnaethoch chi nawr. Rwyf i'n teithio drwy'r parth hwnnw bron bob dydd ac rwy'n teimlo mai fi yw'r unig un sy'n teithio ar 50 milltir yr awr, ac yn sicr nid oes unrhyw arwyddion yno i egluro pam mae'n barth 50 milltir yr awr. Rwyf i yn credu y byddai pobl leol mewn gwirionedd yn llawer mwy cefnogol pe bydden nhw'n gwybod y rheswm am hynny, i'r graddau fy mod i mewn gwirionedd wedi cael sylwadau gan etholwyr sy'n byw rywfaint i'r gogledd o'r parth hwnnw yn fy etholaeth i, yng Nghilfynydd, sydd wedi gofyn i mi pam na ellir ymestyn y parth i gwmpasu eu hardal nhw hefyd. Maen nhw yn gwybod fod a wnelo hyn ag allyriadau ac ansawdd aer ac maen nhw'n arbennig o ofidus oherwydd bod ysgol uwchradd Pontypridd yn sefyll yn union wrth ymyl yr A470 yn y fan honno ac mae cynnig i gydleoli Ysgol Gynradd Cilfynydd ar yr un safle. Rwyf i wedi cael sylwadau cryf iawn gan bobl yn y fan honno a fyddai'n croesawu ymestyn y parth 50 milltir yr awr i gynnwys ac amddiffyn plant yn yr ardal honno. Felly, rwy'n meddwl tybed beth yw eich barn chi ynglŷn â hynny.

A'r cwestiwn olaf sydd gennyf i yw nodi'r agwedd gyfiawnder cymdeithasol yn hyn hefyd, y gwnaethoch chi gyfeirio ati yn eich datganiad. Rydym ni'n gwybod bod cysylltiad agos iawn rhwng amddifadedd, anghydraddoldebau iechyd a llygredd aer, felly tybed pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda chyd-Weinidogion eraill ynghylch sut y gallwn ni fynd i'r afael â hynny.

I thank Vikki Howells for those two questions and I absolutely agree with you because I've had representations from my own constituents around this 50 mph, and I think you're quite right that local people would be much more willing to drive at 50 mph because I sometimes feel I'm the only one driving at 50 mph. That's not actually true, but it just feels like that, and particularly when people are whizzing past you. But if there was a sign saying exactly what that was for and, as I say, sometimes it's necessary to shock people. So, officials and I have been pondering about what wording to use because you've only actually got about four words to use and then it obviously will need to be bilingual. So, you don't want massive signs, but equally it needs to be very powerful, I think, to make people realise.

In relation to an extension, I'll probably have a look at the ongoing evidence—as I say, it's very mixed at the moment, but I think it's mixed because people don't understand the purpose of it—before considering any extensions. And you're quite right, it is about social justice and about addressing those inequalities. You mentioned heavy industry in your opening remarks, and certainly there are conversations around a further extension of the ban on smoking in public places that John Griffiths alluded to, so I am having those discussions across Government.

Diolch i Vikki Howells am y ddau gwestiwn yna ac rwyf i'n cytuno'n llwyr â chi oherwydd rwyf i wedi cael sylwadau gan fy etholwyr fy hunan ynghylch y 50 milltir yr awr hwn, ac rwy'n credu eich bod chi yn llygad eich lle y byddai pobl leol yn llawer mwy parod i yrru ar gyflymder o 50 milltir yr awr, oherwydd rwy'n teimlo weithiau mai fi yw'r unig un sy'n gyrru ar 50 milltir yr awr. Nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ond mae hi'n teimlo felly, ac yn enwedig pan fydd pobl yn gwibio heibio i chi. Ond pe byddai yno arwydd yn dweud yn union beth oedd y rheswm am hynny ac, fel y dywedaf, mae hi'n angenrheidiol i roi sioc i bobl weithiau. Felly, mae fy swyddogion a minnau wedi bod yn trafod pa eiriad i'w ddefnyddio gan mai dim ond rhyw bedwar gair sydd gennych i'w defnyddio, ac yn amlwg bydd angen i hynny fod yn ddwyieithog. Felly, nid oes eisiau arwyddion enfawr arnoch chi, ond yn yr un modd mae angen i hwnnw fod yn drawiadol iawn, yn fy marn i, ar gyfer gwneud i bobl sylweddoli.

O ran estyniad, mae'n debyg y byddaf i'n bwrw golwg ar y dystiolaeth barhaus—fel y dywedais i, mae'n gymysg iawn ar hyn o bryd, ond credaf ei bod yn gymysg am nad yw pobl yn deall diben hyn—cyn ystyried unrhyw estyniadau. Ac rydych chi'n llygad eich lle, mae hyn yn ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol a mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau hynny. Roeddech chi'n sôn am ddiwydiant trwm yn eich sylwadau agoriadol, ac yn sicr mae sgyrsiau yn digwydd ynglŷn ag estyniad pellach i'r gwaharddiad ar ysmygu mewn mannau cyhoeddus y cyfeiriodd John Griffiths ato, felly rwyf i yn cael y trafodaethau hynny ar draws y Llywodraeth.

16:55

As you say, the single biggest problematic source of air pollution is road traffic, so it isn't sufficient to simply move from diesel to petrol, or even, indeed, to electric cars. You still get loads of particulates from the wheels.

You mention that you're getting these feasibility studies from Cardiff and Caerphilly councils on how they're going to achieve legal limits for nitrogen dioxide in the shortest possible time frame, so I hope your panel of experts will pick up on the fact that whilst the plan for the city centre is very good news, particularly for the residents of Westgate Street, where they are suffering really significant levels of air pollution, there really isn't very much to address the wider issues of the air pollution that Andrew R.T. Davies mentioned in his initial contribution.

Children don't live in the city centre. Whilst I welcome the zero-emission buses that are due to go down Newport Road, which is where there are several schools as well as quite a lot of very built up residential areas, particularly houses in multiple occupation—these are not the people who get choices about where they live—nevertheless, there's another area where there's nothing that will make anything better for the schools around the Llanedeyrn interchange with the A48. There are three schools and a nursery and very significant levels of air pollution, and I know that there are significant respiratory problems there. So, I feel that there is more needed from Cardiff to ensure that people across the city are addressing this matter and are making that shift to active travel.

I particularly would like you, in your clean air plan, to look at the misnomered school run, because it's neither a run nor a walk or even a cycle. And, really, that seems to me one of the first ways in which we reduce traffic because it's evident when the schools are on holiday that there's a massive reduction in traffic. So, for starters, if we could get all secondary schools in urban areas with active travel routes so that young people could either cycle or walk to school, that would be so much better for developing their independence as well as for the environment in general. So, I hope that you might be able to address this in your clean air plan, which we look forward to.

Fel y dywedwch chi, yr un ffynhonnell o lygredd aer sy'n achosi'r broblem fwyaf yw traffig ar y ffyrdd, felly nid yw hi'n ddigon i symud o ddiesel i betrol, neu hyd yn oed, mewn gwirionedd, i geir trydan. Mae llawer iawn o ronynnau yn dod o'r olwynion beth bynnag.

Rydych chi'n sôn y byddwch chi'n cael yr astudiaethau dichonoldeb hyn gan gynghorau Caerdydd a Chaerffili ynghylch sut y maen nhw'n mynd i fodloni terfynau cyfreithiol ar gyfer nitrogen deuocsid yn yr amser byrraf posibl, felly rwy'n gobeithio y bydd eich panel o arbenigwyr yn sylwi ar y ffaith, er bod y cynllun ar gyfer canol y ddinas yn newyddion da iawn, yn enwedig i drigolion Heol y Porth, lle maen nhw'n dioddef lefelau sylweddol iawn o lygredd aer, nid oes llawer iawn i ymdrin â'r materion ehangach o ran llygredd aer y cyfeiriodd Andrew R.T. Davies atyn nhw yn ei gyfraniad cychwynnol.

Nid oes plant yn byw yng nghanol y ddinas. Er fy mod i'n croesawu'r bysiau di-allyriadau sydd ar fin mynd i lawr Heol Casnewydd, sef lle mae sawl ysgol yn ogystal â chryn dipyn o ardaloedd preswyl adeiledig iawn, yn arbennig tai amlfeddiannaeth—nid yw'r rhain yn bobl sy'n cael dewis lle maen nhw'n byw—er hynny, bydd ardal arall heb unrhyw welliant o gwbl i'r ysgolion o amgylch cyfnewidfa Llanedeyrn â'r A48. Ceir tair ysgol a meithrinfa a lefelau sylweddol iawn o lygredd yn yr aer, ac rwy'n gwybod bod problemau anadlol sylweddol yn y fan honno. Felly, rwy'n teimlo bod angen mwy gan Gaerdydd i sicrhau bod pobl ar draws y ddinas yn ymdrin â'r mater hwn ac yn gwneud y newid hwnnw i deithio llesol.

Fe hoffwn i'n arbennig pe byddech chi, yn eich cynllun aer glân, yn edrych ar ddanfon plant i'r ysgol neu'r 'school run' fel y'i gelwir yn gyfeiliornus, gan nad yw'n rhedeg nac yn gerdded nac yn seiclo hyd yn oed. Ac, mewn gwirionedd, mae honno'n ymddangos i mi yn un o'r ffyrdd cyntaf i ni leihau traffig oherwydd mae'n amlwg pan fydd yr ysgolion ar wyliau, bod gostyngiad enfawr yn y traffig. Felly, i ddechrau cychwyn, pe gallem ni weld pob ysgol uwchradd mewn ardal drefol â llwybrau teithio llesol fel y gallai pobl ifanc naill ai feicio neu gerdded i'r ysgol, byddai hynny'n llawer gwell ar gyfer datblygiad eu hannibyniaeth nhw yn ogystal â gwella'r amgylchedd yn gyffredinol. Felly, rwy'n gobeithio y gallech chi roi sylw i hyn yn eich cynllun aer glân, yr ydym ni'n edrych ymlaen amdano.

Thank you, Jenny Rathbone, for those comments and questions. As you say, and as I've stated in earlier answers, Cardiff council are required to submit a final plan to me by the end of this month as to how they are going to achieve the statutory nitrogen dioxide limit values in their area within the shortest possible time. And I will have this independent expert review panel, who I've asked to scrutinise evidence. I want that information as quickly as possible—I've said by the end of next month. At the moment, it would be inappropriate for me to comment further on the council plans at this stage.

You're quite right around vehicles. It is road traffic that does have such a massive impact, and we do need to encourage a shift. And going back to what you were saying about the school run, we need to encourage a shift from over-reliance, I think, on the private car, to much more sustainable modes of transport such as walking and cycling and public transport, and that's obviously a key element of our policy approach.

I mentioned in an earlier answer about active travel. We've put significant funding into that—£60 million over three years. And I'd be very interested—again, it's not within my portfolio, but I'd be very interested to see the monitoring that's being done around active travel and how local authorities are ensuring that it's safer for people to cycle and walk. And, again, within my own constituency, I've seen cycle paths that just finish—that's not acceptable, and we need to make sure that our monitoring is robust and that local authorities are coming forward with this form of—. Well, they're not a form of transport, but they're making it easier for people to put the car to one side. And I know more people use buses than rail, but I think it's important, the steps we're taking in relation to rail, and certainly Transport for Wales are investing in new, cleaner rolling stock, and also, obviously, we'll have the south Wales metro and the north Wales metro, which will hopefully be coming to fruition over the next few years.

Diolch, Jenny Rathbone, am y sylwadau a'r cwestiynau yna. Fel yr ydych chi'n dweud, ac fel yr wyf i wedi ei ddweud mewn atebion cynharach, mae'n ofynnol i Gyngor Caerdydd gyflwyno cynllun terfynol i mi erbyn diwedd y mis ynglŷn â sut y maen nhw am gyflawni'r gwerthoedd terfyn nitrogen deuocsid statudol yn eu hardal o fewn y cyfnod byrraf posibl. A bydd y panel adolygu arbenigol annibynnol hwn gennyf, yr wyf i wedi gofyn iddo graffu ar dystiolaeth. Rwy'n awyddus i gael yr wybodaeth honno cyn gynted ag sy'n bosibl—rwyf i wedi dweud erbyn diwedd y mis nesaf. Ar hyn o bryd, byddai'n amhriodol i mi roi sylwadau pellach ar gynlluniau'r Cyngor ar y cam hwn.

Rydych chi'n hollol gywir ynglŷn â cherbydau. Mae traffig ar y ffyrdd yn cael y fath effaith aruthrol, ac mae angen i ni annog newid. Gan fynd yn ôl at yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am ddanfon plant i'r ysgol, mae angen i ni annog newid o orddibyniaeth, yn fy marn i, ar geir preifat, at drafnidiaeth sy'n llawer mwy cynaliadwy fel cerdded a seiclo a chludiant cyhoeddus, ac mae honno'n amlwg yn elfen allweddol ar ymagwedd ein polisi.

Soniais mewn ateb cynharach am deithio llesol. Rydym ni wedi rhoi cyllid sylweddol tuag at hynny—£60 miliwn dros dair blynedd. Ac fe fyddwn i'n falch iawn—unwaith eto, nid yw hyn o fewn fy mhortffolio i, ond fe fyddwn i'n falch iawn o gael gweld y monitro sy'n digwydd o ran teithio llesol a sut mae awdurdodau lleol yn sicrhau ei bod yn fwy diogel i bobl feicio a cherdded. Ac, unwaith eto, o fewn fy etholaeth i fy hun, rwyf i wedi gweld llwybrau beicio sy'n dod i derfyn yn sydyn—nid yw hynny'n dderbyniol, ac mae angen i ni sicrhau bod ein gwaith monitro yn gadarn a bod awdurdodau lleol yn cyflwyno'r math hwn o—. Wel, nid math o drafnidiaeth ydyn nhw, ond maen nhw'n ei gwneud hi'n haws i bobl roi'r car o'r neilltu. Ac rwy'n gwybod bod mwy o bobl yn defnyddio bysiau na'r rheilffyrdd, ond rwy'n credu eu bod nhw'n bwysig, y camau yr ydym ni'n eu cymryd gyda'r rheilffyrdd ac yn sicr mae Trafnidiaeth Cymru yn buddsoddi mewn cerbydau newydd, glanach, a hefyd, yn amlwg, bydd gennym ni fetro de Cymru a metro gogledd Cymru, a fydd, rwy'n gobeithio, yn dwyn ffrwyth dros yr ychydig flynyddoedd nesaf.

17:00

And the last speaker, Huw Irranca-Davies.

A'r siaradwr olaf, Huw Irranca-Davies.

Thank you. I do welcome the statement today, and I only have one question. I note that back in 1854, a young doctor called John Snow, who worked in Soho in London at the height of a cholera epidemic, plotted on a map with dots exactly where the cholera outbreak was going, and using that evidence actually dealt with a cholera outbreak that was linked to one contaminated sewage pipe that was close to a septic tank and so on. We have the evidence clearly now of the catastrophic impact this is having on shortening young lives, on the proximity to schools and other places, so we do need to act. So, I do welcome it today.

My question is as simple as this: I have huge faith in the Minister, in bringing forward her action plan, that it will have the degree of granularity as well as ambition that will help to make the changes we need to avoid this being the cholera epidemic of our age, across the whole of the UK and western society, but here in Wales particularly. But the reason it's been driven so hard over the last decade is because of groups like ClientEarth and others, who have been able to bring actions against UK Government. Andrew R.T. Davies said how well the UK Government is doing—the reason that they've upped their ante is because ClientEarth have now said to them, 'We will take you back and back and back and back to court', and they've upped the ante on a strategy. Can we have that guarantee, going forward, now and in a post-Brexit scenario, that citizens or citizens' organisations can hold Governments to account to ensure, if that Minister was not there, and some Minister lacking the ambition or lacking the ability to deliver wasn't doing it, that citizens could hold Government accountable—take them to court, sue them and force their hand to deal with this epidemic, now, that is right across the UK?

Diolch. Rwyf yn croesawu'r datganiad heddiw, a dim ond un cwestiwn sydd gennyf. Deallaf yn ôl ym 1854, fod meddyg ifanc o'r enw John Snow, a oedd yn gweithio yn Soho yn Llundain pan oedd yr epidemig colera ar ei anterth, wedi nodi ar fap â dotiau hynt yr achosion o golera, a chan ddefnyddio'r dystiolaeth honno, ymdriniwyd mewn gwirionedd ag achosion o golera a oedd yn gysylltiedig ag un bibell garthion halogedig a oedd yn agos at danc septig ac yn y blaen. Mae gennym y dystiolaeth yn glir yn awr o'r effaith drychinebus y mae hyn yn ei gael drwy fyrhau bywydau ifanc, ac ynghylch pa mor agos ydynt i ysgolion a lleoedd eraill, felly mae angen i ni weithredu. Felly, rwyf yn ei groesawu heddiw.

Mae fy nghwestiwn mor syml â hyn: mae gennyf ffydd enfawr yn y Gweinidog, wrth gyflwyno ei chynllun gweithredu, y bydd ganddo'r manylder yn ogystal â'r uchelgais a fydd yn helpu i wneud y newidiadau y mae eu hangen arnom ni er mwyn sicrhau na fydd hyn yn arwain at epidemig colera ein hoes ni, ar draws y DU gyfan a'r gymdeithas yn y gorllewin, ond yma yng Nghymru yn arbennig. Ond mae'r rheswm pam y cafodd hyn ei wthio mor galed dros y degawd diwethaf yn deillio o grwpiau fel ClientEarth ac eraill, sydd wedi gallu dwyn achosion yn erbyn Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dywedodd Andrew R.T. Davies pa mor dda y mae Llywodraeth y DU yn gweithredu—y rheswm eu bod wedi rhoi mwy o her iddynt eu hunain yw am fod ClientEarth bellach wedi dweud wrthynt, 'byddwn yn mynd â chi'n ôl ac yn ôl ac yn ôl ac yn ôl i'r llys', ac maen nhw wedi herio'u hunain i lunio strategaeth. A allwn ni gael y sicrwydd hwnnw, wrth symud ymlaen, nawr ac mewn sefyllfa ar ôl Brexit, y gall dinasyddion neu sefydliadau dinasyddion ddwyn llywodraethau i gyfrif er mwyn sicrhau, os nad oedd y Gweinidog hwnnw yno, a bod diffyg uchelgais gan ryw Weinidog neu ddiffyg gallu i gyflawni ac nad oedd hwnnw'n gwneud hynny, y gallai dinasyddion ddal y Llywodraeth yn gyfrifol—mynd â nhw i'r llys, eu herlyn a'u gorfodi i fynd i'r afael â'r epidemig hwn, nawr, sydd ledled y DU?

Thank you. Just to answer your specific point: it's absolutely vital that there is a body that residents and individuals and citizens of Wales can go to if they wish to do that.

Diolch. I ateb eich sylw penodol: mae'n gwbl hanfodol bod yna gorff y gall trigolion ac unigolion a dinasyddion Cymru fynd ato os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny.

5. Datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol: Camau nesaf y Gweithgor ar Lywodraeth Leol
5. Statement by the Minister for Housing and Local Government: The Working group on Local Government - next steps

Thank you. I'm going to move on now to item 5, a statement by the Minister for Housing and Local Government: the working group on local government—next steps. I call on the Minister to open.

Diolch. Rwy'n mynd i symud ymlaen yn awr at eitem 5, datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol: Camau nesaf y gweithgor ar lywodraeth leol. Galwaf ar y Gweinidog i agor y ddadl.

Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I apologise for my craggy-sounding voice today.

Today I would like to update Members on the recommendations of the working group on local government. I would also like to set out the next steps following the conclusion of this work.

The working group was created by my predecessor as part of an agreement between Welsh Government and local government to design and define together the future of local government in Wales. Its core task was to develop a shared agenda for reform that ensures the sustainability of local service provision through appropriate structures and processes, whether collaboration, shared services or voluntary mergers. The working group was also an opportunity for us to reset our relationship with local government, to explore and recognise the significant positive, collaborative work local authorities already do, and how collectively we can simplify arrangements to achieve a more sustainable local government sector in Wales.

Our meetings have been both challenging and positive. Significant progress has been made on issues of importance to us all. I'm very grateful to the Welsh Local Government Association and to local government leaders for approaching the meetings and this work with an open mind and a desire to agree workable solutions to complex issues. 

Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Ymddiheuraf am fy llais craslyd heddiw.

Heddiw, hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am argymhellion y gweithgor ar lywodraeth leol. Hoffwn hefyd nodi'r camau nesaf ar ôl i'r gwaith hwn ddod i ben.

Cafodd y gweithgor ei greu gan fy rhagflaenydd yn rhan o gytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol i lunio a diffinio ar y cyd dyfodol llywodraeth leol yng Nghymru. Ei brif orchwyl oedd datblygu agenda ar y cyd ar gyfer diwygio sy'n sicrhau cynaliadwyedd darpariaeth gwasanaethau lleol drwy strwythurau a phrosesau priodol, boed hynny drwy gydweithio, cydwasanaethau neu uno'n wirfoddol. Roedd y gweithgor hefyd yn gyfle i ni feithrin ein perthynas â llywodraeth leol o'r newydd, i archwilio a chydnabod y gwaith cadarnhaol, cydweithredol sylweddol y mae awdurdodau lleol eisoes yn ei wneud, a sut y gallwn ni symleiddio trefniadau er mwyn sicrhau sector llywodraeth leol mwy cynaliadwy yng Nghymru.

Mae ein cyfarfodydd wedi bod yn heriol ac yn gadarnhaol. Mae cynnydd sylweddol wedi'i wneud ar faterion sy'n bwysig i ni i gyd. Rwy'n ddiolchgar iawn i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac i arweinwyr llywodraeth leol am ymwneud â'r cyfarfodydd a'r gwaith hwn gyda meddwl agored ac awydd i gytuno ar atebion ymarferol i faterion cymhleth.

17:05

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

I must also thank and congratulate Derek Vaughan on his fair and inclusive chairing of the meetings. Derek’s commitment to this group and his belief in what could be achieved were fundamental to the group’s progress. I was very pleased to see that he received the CBE in the Queen’s birthday honours this month for his contribution to political and public service, which is well deserved.

Today I am publishing the recommendations of the working group, which cover a number of areas including shared services, voluntary mergers, powers and flexibilities, diversity in local government, and the mutual respect agenda. There was much constructive debate between all members and I was pleased the group was able to quickly agree a clear set of shared principles to underpin discussions and any future delivery of regional working.

The principles place regional working firmly within a framework of democratic control and accountability, with sustainability at its core and a focus on delivering better public service outcomes for citizens and communities. It was clear from the conversations within the working group, and mapping work undertaken by local government, that there is already a significant amount of collaborative partnership working on both a voluntary and statutory basis throughout Wales. I welcome and applaud this.

However, there was also a recognition within the working group that this landscape was complex, and that this complexity was potentially limiting the effectiveness and efficiency of these arrangements. I am intent on working with my Cabinet colleagues to find ways to reduce some of the complexity surrounding partnership working in Wales. 

Through the working group, and other meetings that I have had with leaders, local government has also underlined the need for greater consistency in our approach to partnership. I am committed to seek simplification wherever possible. Following discussions at the working group, the WLGA leader and I have commissioned a joint review of the strategic partnership landscape to identify the key areas where there is felt to be unnecessary complexity or duplication and to identify opportunities for simplification and rationalisation. This review will report to the partnership council in October of this year.

A key recommendation of the working group was the need for more consistent mechanisms and structures to support regional working and collaboration. Considerable time and effort is absorbed in creating and recreating the practical working arrangements for joint working; for example, which authority will lead on the finance, which authority will be the employer? Members of the working group agreed that a single structure for statutory and voluntary arrangements would retain local democratic accountability and deliver consistency and simplification to collaborative arrangements.

The local government and elections (Wales) Bill, due for introduction to this Assembly later this year, provides the opportunity to deliver a single consistent, simplified and straightforward vehicle for democratically accountable regional working. I intend to include in the Bill powers to enable the creation of a new form of joint working vehicle—currently referred to as a statutory joint committee—which will be the blueprint design for local authorities working together. This will remove set-up costs associated with the setting up of multiple duplicatory arrangements and enable authorities to maximise the opportunities that working together present. This new form of joint working vehicle will be a body corporate, capable of employing staff and holding assets and funding. 

Local authorities will be able to request the establishment of such a body where they wish to work together on the basis of shared interests and mutual benefit. This can be in relation to any service that local authorities believe can be delivered more efficiently and effectively in this way. I also propose that Welsh Ministers will be able to require local authority functions to be delivered regionally in this way for certain service areas. Our intention is to focus on those areas where the Welsh Government has already put in place regional arrangements—either statutory or voluntary—or where provision to make regional arrangements already exists.

The Welsh Ministers would be able to establish bodies in these service areas, where doing so would provide a more effective, efficient and beneficial way of carrying out these functions. This would mean the potential establishment in service areas such as planning, transport and economic development. The democratic accountability and transparency that these new statutory arrangements will bring are essential for any joint working, but particularly for services and activities that directly impact on citizens' lives.

In support of this, I am pleased that the WLGA will also co-ordinate the development of a code of collaborative practice for adoption by all local authorities. The code will provide clear principles for wider regional working with clarity of expectation on where regional working is important, and what local authorities can expect of each other when considering new, or managing existing, joint arrangements. I am also pleased to say that I am committed to supporting, through the WLGA, a new improvement and support function, recommended by the working group, which I believe will provide positive support to authorities to deliver the innovation and service transformation needed for the future of our citizens and communities.

I have agreed with local government that a new sub-group of the Partnership Council for Wales will be created, which will take forward some of the key recommendations of the working group.  This sub-group will adopt the principles which made the working group so successful—mutual respect and a shared agenda to deliver the best outcomes possible for the people of Wales. Diolch.

Rhaid imi hefyd ddiolch i Derek Vaughan a'i longyfarch am gadeirio'r cyfarfodydd yn deg a chynhwysol. Roedd ymrwymiad Derek i'r grŵp hwn a'i gred yn yr hyn y gellid ei gyflawni yn sylfaenol i gynnydd y grŵp. Roeddwn yn falch iawn o weld ei fod wedi cael y CBE yn anrhydeddau pen-blwydd y Frenhines y mis hwn am ei gyfraniad at wasanaeth gwleidyddol a chyhoeddus, sy'n haeddiannol iawn.

Heddiw, rwy'n cyhoeddi argymhellion y gweithgor, sy'n ymdrin â nifer o feysydd gan gynnwys cydwasanaethau, trefniadau uno gwirfoddol, pwerau a hyblygrwydd, amrywiaeth mewn llywodraeth leol, a'r agenda o barchu'r ddwy ochr. Cafwyd llawer o ddadlau adeiladol rhwng yr holl Aelodau ac roeddwn yn falch bod y grŵp yn gallu cytuno ar gyfres glir o egwyddorion ar y cyd yn gyflym fel sail i drafodaethau ac unrhyw waith rhanbarthol a gaiff ei gyflawni yn y dyfodol.

Mae'r egwyddorion yn gosod gweithio rhanbarthol yn gadarn o fewn fframwaith o reolaeth ac atebolrwydd democrataidd, gyda chynaliadwyedd yn graidd iddo a phwyslais ar sicrhau gwasanaeth cyhoeddus yn cyflawni'n well ar gyfer dinasyddion a chymunedau. Roedd hi'n amlwg o'r sgyrsiau yn y gweithgor, a'r gwaith mapio a wnaed gan lywodraeth leol, fod cryn dipyn eisoes o gydweithio ar sail wirfoddol a statudol ledled Cymru. Rwy'n croesawu ac yn cymeradwyo hyn.

Fodd bynnag, roedd cydnabyddiaeth yn y gweithgor hefyd fod y dirwedd hon yn gymhleth, ac y gallai'r cymhlethdod hwn gyfyngu ar effeithiolrwydd ac effeithlonrwydd y trefniadau hyn. Rwy'n benderfynol o weithio gyda'm cyd-Aelodau yn y Cabinet i ddod o hyd i ffyrdd o leihau rhywfaint ar y cymhlethdod sy'n gysylltiedig â gweithio mewn partneriaeth yng Nghymru.

Drwy'r gweithgor, a chyfarfodydd eraill yr wyf wedi'u cael gydag arweinwyr, mae llywodraeth leol hefyd wedi tanlinellu'r angen am fwy o gysondeb yn ein hymagwedd at bartneriaeth. Rwyf wedi ymrwymo i geisio symleiddio lle bynnag y bo modd. Yn dilyn trafodaethau yn y gweithgor, mae arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a minnau wedi comisiynu adolygiad ar y cyd o'r sefyllfa o ran partneriaethau strategol i nodi'r meysydd allweddol lle y teimlir bod cymhlethdod neu ddyblygu diangen a nodi cyfleoedd ar gyfer symleiddio a rhesymoli. Bydd yr adolygiad hwn yn adrodd i'r cyngor partneriaeth ym mis Hydref eleni.

Un o brif argymhellion y gweithgor oedd yr angen am ddulliau a strwythurau mwy cyson i gefnogi gweithio a chydweithio rhanbarthol. Mae cryn dipyn o amser ac ymdrech yn mynd ar greu ac ail-greu'r trefniadau gwaith ymarferol ar gyfer gweithio ar y cyd; er enghraifft, pa awdurdod fydd yn arwain o ran y cyllid, pa awdurdod fydd y cyflogwr? Cytunodd Aelodau'r gweithgor y byddai un strwythur ar gyfer trefniadau statudol a gwirfoddol yn cadw atebolrwydd democrataidd lleol ac yn sicrhau cysondeb a symleiddio'r trefniadau cydweithio.

Mae Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru), sydd i'w gyflwyno i'r Cynulliad hwn yn ddiweddarach eleni, yn rhoi'r cyfle i ddarparu un cyfrwng cyson, syml ac uniongyrchol ar gyfer gweithio rhanbarthol sy'n atebol yn ddemocrataidd. Rwy'n bwriadu cynnwys pwerau yn y Bil i alluogi creu math newydd o weithio ar y cyd—y cyfeirir ato ar hyn o bryd fel cydbwyllgor statudol—sef y cynllun glasbrint i awdurdodau lleol weithio gyda'i gilydd. Bydd hyn yn dileu'r costau sefydlu sy'n gysylltiedig â sefydlu trefniadau dyblygu lluosog ac yn galluogi awdurdodau i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sy'n bodoli wrth gydweithio. Bydd y dull newydd hwn o weithio ar y cyd yn gorff corfforaethol sy'n gallu cyflogi staff a dal asedau a chyllid.

Bydd awdurdodau lleol yn gallu gofyn am sefydlu corff o'r fath pan fyddan nhw'n dymuno gweithio gyda'i gilydd ar sail buddiannau cyffredin a budd i'r ddwy ochr. Gall hyn fod mewn cysylltiad ag unrhyw wasanaeth y mae awdurdodau lleol yn credu y gellir ei ddarparu'n fwy effeithlon ac effeithiol yn y modd hwn. Rwyf hefyd yn cynnig y bydd Gweinidogion Cymru yn gallu ei gwneud hi'n ofynnol i swyddogaethau awdurdodau lleol gael eu cyflawni'n rhanbarthol yn y modd hwn ar gyfer meysydd gwasanaeth penodol. Ein bwriad yw canolbwyntio ar y meysydd hynny lle mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi trefniadau rhanbarthol ar waith—naill ai'n statudol neu'n wirfoddol—neu lle mae darpariaeth i wneud trefniadau rhanbarthol eisoes yn bodoli.

Byddai Gweinidogion Cymru yn gallu sefydlu cyrff yn y meysydd gwasanaeth hyn, pryd y byddai gwneud hynny'n darparu ffordd fwy effeithiol, effeithlon a buddiol o gyflawni'r swyddogaethau hyn. Byddai hyn yn golygu'r posibilrwydd o sefydlu gwasanaethau mewn meysydd gwasanaeth fel cynllunio, trafnidiaeth a datblygu economaidd. Mae'r atebolrwydd democrataidd a'r tryloywder a ddaw yn sgil y trefniadau statudol newydd hyn yn hanfodol ar gyfer unrhyw gydweithio, ond yn enwedig ar gyfer gwasanaethau a gweithgareddau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fywydau dinasyddion.

I gefnogi hyn, rwy'n falch y bydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru hefyd yn cydgysylltu'r gwaith o ddatblygu cod ymarfer cydweithredol i'w fabwysiadu gan bob awdurdod lleol. Bydd y cod yn darparu egwyddorion clir ar gyfer gweithio rhanbarthol ehangach gyda disgwyliadau eglur o ran lle mae gweithio rhanbarthol yn bwysig, a'r hyn y gall awdurdodau lleol ei ddisgwyl gan ei gilydd wrth ystyried trefniadau newydd, neu reoli'r cyd-drefniadau presennol. Rwyf hefyd yn falch o ddweud fy mod wedi ymrwymo i gefnogi, drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, swyddogaeth newydd ar gyfer gwella a chefnogi, a argymhellwyd gan y gweithgor, a fydd, rwy'n credu, yn rhoi cymorth cadarnhaol i awdurdodau i sicrhau'r arloesedd a'r trawsnewidiad yn y gwasanaeth sydd eu hangen ar gyfer dyfodol ein dinasyddion a'n cymunedau.

Rwyf wedi cytuno â llywodraeth leol y crëir is-grŵp newydd o Gyngor Partneriaeth Cymru, a fydd yn gweithredu ar rai o brif argymhellion y gweithgor. Bydd yr is-grŵp hwn yn mabwysiadu'r egwyddorion a oedd yn gwneud y gwaith grŵp mor llwyddiannus—cyd-barch ac agenda ar y cyd i sicrhau'r canlyniadau gorau posib i bobl Cymru. Diolch.

17:10

Thank you very much for your statement. As you say, the working group was established to design and deliver together the future of local government in Wales. I love the term 'design and deliver together' because that's co-production. I consulted some colleagues in local government for their take on that. You'll be pleased that one of them came back to me stating that the working group has been very productive. There'll be nothing, he said, in your statement that will frighten colleagues in local government. He's not at liberty to share the outcomes of the work to date, but can share that it's likely that a sub-group of the partnership council will continue the work that was started throughout the summer months, and, of course, this reflects the working group's first recommendation.

However, would you please address a concern raised with me in another response from a colleague in local government, quote, that there seems to be a continual obsession with playing around with local government—can we be left to get on with what we know needs delivering for our residents and Welsh Government can get on with what they should be doing?

I think the two responses reflect the continuing concerns, perhaps: positive will to engage, but concern that this might get in the way, based on previous reviews and proposed legislation on doing things better.

You say in your statement that the group agreed a clear set of shared principles to underpin discussions and any future delivery of regional working, placing regional working firmly within a framework of democratic control and accountability. How do you envisage that might work where different local authorities have different council chambers, with different sets of elected leaderships and elected members, each of whom will be seeking to hold to account and to scrutinise the workings of potentially shared regional bodies, and possibly having different agendas between different councils, and even groups within councils, accordingly?

You say it was clear that there is already a significant amount of collaborative partnership working on both a voluntary and statutory basis throughout Wales. When we took evidence successively on previous Welsh Government proposals in the last Assembly for the future of local government, the Welsh Local Government Association and council representatives, officers and elected members emphasised to us that they are obliged to carry out a cost-benefit analysis when proposing regional working or working together with anybody on any project, as with anything else, and then presenting the findings of that analysis to full council for them to decide whether to go ahead or not. Of course, the Welsh Government itself doesn't have to do that when it's proposing changes in local government, so how will you factor that in? It was a major concern when some of your predecessors appeared not to do so. I'm sure you would, but, again, how you would you factor in that past concern of theirs?

You state that, following discussions at the working group, the WLGA leader and you have commissioned a joint review of the strategic partnership landscape to identify the key areas where it's felt to be unnecessary, and complexity or duplication—. And this will report to the partnership council in October. How, then, will you be sharing the findings with the full Assembly? What timescales and what role do you envisage the Assembly having regarding that?

You state, or you refer to, the creation of a joint working vehicle, currently referred to as a statutory joint committee—the blueprint design for local authorities working together. How will that work with and avoid replication of the work of regional partnership boards, which were meant to be a new way of regional working across public services that would be mandatory and systematic and drive the strategic regional delivery of social services in close collaboration with health, but also public services boards for each local authority, designed to improve the economic, local, environmental and cultural well-being of their areas, engaging with all public bodies and communities? So, are you proposing to replace those bodies, or is this going to be another tier, with potentially the same people sitting around a different table discussing very similar and overarching issues?

You state that you propose that Welsh Ministers should be able to require local authority functions to be delivered regionally in certain areas and that this would mean the potential establishment in service areas such as planning transport and economic development. How will that reconcile with bodies such as the North Wales Economic Ambition Board, the north Wales growth board, as it goes forward with the response to its growth bid from both Governments, hopefully later this year, where they themselves—and of course you have the city deals in Cardiff and Swansea as well—have their own asks in terms of control and executive power in some of those areas on a shared regional basis already together? You say the WLGA will co-ordinate the development of a code of collaborative practice. Will that be mandatory and how will it be enforced or will it be entirely a voluntary code?

If I can conclude by asking the obvious question about third sector representation, we know that Age Alliance Wales has continued to raise concerns about third sector representation on regional partnership boards, feeling excluded, feeling not fully engaged, and they've repeated that again very recently. We've had feedback from, for instance, the Wales Neurological Alliance that people with neurological conditions are not being signposted to services or given a voice under existing Welsh legislation. 

Only yesterday, I and my colleague Darren Millar attended an event in north Wales, the shared lives scheme, something that I know the Welsh Government is keen to support. We heard from representatives from Gwynedd and Anglesey through to north-east Wales, and the key point they made was not only is this good very much for individuals but it's good for councils and health boards that want to save money. They said that it costs less than other forms of care—an average of £26,000 a year cheaper for people, for instance, with learning disabilities, and people have much better quality of life than other kinds of care. 

So, how will this—finally—new body finally break through that wall, which is generating continued concerns from third sector providers, that, despite Welsh Government legislation and intent, they're still on the outside?

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad. Fel y dywedwch chi, sefydlwyd y gweithgor i lunio a chyflawni dyfodol llywodraeth leol yng Nghymru ar y cyd. Rwy'n hoff iawn o'r term 'llunio a chyflawni ar y cyd' oherwydd cyd-gynhyrchu yw hynny. Ymgynghorais â rhai o'm cydweithwyr ym maes llywodraeth leol i gael eu barn am hynny. Byddwch yn falch bod un ohonyn nhw wedi dod yn ôl ataf yn dweud bod y gweithgor wedi bod yn gynhyrchiol iawn. Ni fydd dim, meddai, yn eich datganiad yn dychryn cydweithwyr mewn Llywodraeth Leol. Nid yw'n rhydd i rannu canlyniadau'r gwaith hyd yn hyn, ond gall ddweud ei bod hi'n debygol y bydd is-grŵp o'r cyngor partneriaeth yn parhau â'r gwaith a ddechreuwyd drwy fisoedd yr haf, ac, wrth gwrs, mae hyn yn adlewyrchu argymhelliad cyntaf y gweithgor.

Fodd bynnag, a fyddech cystal ag ymdrin â phryder a godwyd gyda mi mewn ymateb arall gan gydweithiwr ym maes llywodraeth leol, rwy'n dyfynnu, ei bod hi'n ymddangos bod obsesiwn parhaus i ymyrryd gyda llywodraeth leol—a gawn ni lonydd i fwrw ymlaen â'r hyn y gwyddom ni y mae angen ei gyflawni i'n trigolion a gall Llywodraeth Cymru fwrw ymlaen â'r hyn y dylent fod yn ei wneud?

Rwy'n credu bod y ddau ymateb yn adlewyrchu'r pryderon sy'n dal i fod, efallai: ewyllys cadarnhaol i ymgysylltu, ond pryder y gallai hyn fod yn rhwystr, yn seiliedig ar adolygiadau blaenorol a deddfwriaeth arfaethedig ar wneud pethau'n well.

Rydych chi'n dweud yn eich datganiad fod y grŵp wedi cytuno ar gyfres glir o gyd-egwyddorion i fod yn sail i drafodaethau ac unrhyw waith rhanbarthol a gaiff ei gyflawni yn y dyfodol, gan roi gweithio rhanbarthol yn gadarn o fewn fframwaith o reolaeth ac atebolrwydd democrataidd. Sut ydych chi'n rhagweld y bydd hynny'n gweithio pan fod gan wahanol awdurdodau lleol siambrau cynghorau gwahanol, gyda gwahanol setiau o arweinwyr etholedig ac aelodau etholedig, y bydd pob un ohonyn nhw'n ceisio dwyn i gyfrif ac yn craffu ar weithrediadau posib cyrff rhanbarthol ar y cyd, ac o bosib agendâu gwahanol rhwng cynghorau gwahanol, a hyd yn oed grwpiau o fewn cynghorau, yn unol â hynny?

Rydych chi'n dweud ei bod hi'n amlwg bod cryn dipyn o waith partneriaeth gydweithredol eisoes yn cael ei gynnal ar sail wirfoddol a statudol ledled Cymru. Pan wnaethom ni gymryd tystiolaeth yn olynol ar gynigion blaenorol Llywodraeth Cymru yn y Cynulliad diwethaf ar gyfer dyfodol llywodraeth leol, pwysleisiodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a chynrychiolwyr cynghorau, swyddogion ac aelodau etholedig wrthym eu bod yn gorfod cynnal dadansoddiad cost a budd wrth gynnig gweithio'n rhanbarthol neu gydweithio ag unrhyw un ar unrhyw brosiect, fel gydag unrhyw beth arall, ac yna cyflwyno canfyddiadau'r dadansoddiad hwnnw i'r cyngor llawn er mwyn iddyn nhw benderfynu a ddylid bwrw ymlaen ai peidio. Wrth gwrs, nid oes yn rhaid i Lywodraeth Cymru ei hun wneud hynny pan fydd yn cynnig newidiadau mewn llywodraeth leol, felly sut byddwch yn rhoi ystyriaeth i hynny? Roedd yn bryder mawr pan roedd hi'n ymddangos nad oedd rhai o'ch rhagflaenwyr yn gwneud hynny. Rwyf yn sicr y byddech chi, ond, unwaith eto, sut byddech chi'n ystyried y pryder hwnnw a oedd ganddyn nhw yn y gorffennol?

Rydych chi'n dweud, yn dilyn trafodaethau yn y gweithgor, fod arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a chithau wedi comisiynu adolygiad ar y cyd o'r sefyllfa o ran partneriaethau strategol i nodi'r meysydd allweddol lle y teimlir bod hynny'n ddiangen, o ran cymhlethdod neu ddyblygu—. A bydd hwn yn adrodd i'r Cyngor Partneriaeth ym mis Hydref. Sut, felly, byddwch yn rhannu'r canfyddiadau â'r Cynulliad llawn? Pa amserlenni a pha ran a ydych chi'n rhagweld y bydd y Cynulliad yn ei chwarae o ran hynny?

Rydych chi'n dweud, neu'n cyfeirio at, greu dull gweithio ar y cyd, y cyfeirir ato ar hyn o bryd fel cydbwyllgor statudol—sef y cynllun glasbrint ar gyfer awdurdodau lleol yn gweithio gyda'i gilydd. Sut y bydd hynny'n gweithio gyda byrddau partneriaeth rhanbarthol, ac yn osgoi ailadrodd gwaith byrddau partneriaeth rhanbarthol, a oedd i fod yn ffordd newydd o weithio'n rhanbarthol ar draws gwasanaethau cyhoeddus a fyddai'n orfodol ac yn systematig ac yn llywio'r gwaith strategol o ddarparu gwasanaethau cymdeithasol ar lefel ranbarthol gan gydweithio'n agos ag iechyd, ond hefyd byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer pob awdurdod lleol, sydd wedi'u cynllunio i wella lles economaidd, lleol, amgylcheddol a diwylliannol eu hardaloedd, gan ymgysylltu â'r holl gyrff cyhoeddus a chymunedau? Felly, a ydych chi'n cynnig disodli'r cyrff hynny, neu a yw hon yn mynd i fod yn haen arall, gyda'r un bobl o bosib yn eistedd o gwmpas bwrdd gwahanol yn trafod materion tebyg iawn a chyffredinol?

Rydych chi'n datgan eich bod yn cynnig y dylai Gweinidogion Cymru allu ei gwneud hi'n ofynnol i swyddogaethau awdurdodau lleol gael eu cyflawni'n rhanbarthol mewn rhai ardaloedd ac y byddai hyn yn golygu'r posibilrwydd o sefydlu gwasanaethau mewn meysydd gwasanaeth megis cynllunio trafnidiaeth a datblygu economaidd. Sut bydd hynny'n gyson â chyrff megis Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, bwrdd twf y gogledd, wrth iddo fwrw iddi â'r ymateb i'w gais twf gan y ddwy Lywodraeth, yn ddiweddarach eleni, gobeithio, lle mae ganddyn nhw eu hunain—ac wrth gwrs, mae gennych chi'r fargen ddinesig yng Nghaerdydd ac yn Abertawe hefyd—eu cwestiynau o ran rheolaeth a phŵer gweithredol yn rhai o'r meysydd hynny ar sail cydranbarthol gyda'i gilydd eisoes? Rydych chi'n dweud y bydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru'n cydgysylltu'r gwaith o ddatblygu cod ymarfer cydweithredol. A fydd hynny'n orfodol a sut y caiff ei orfodi neu a fydd yn god gwirfoddol yn unig?

Os caf i gloi drwy ofyn y cwestiwn amlwg ynghylch cynrychiolaeth y trydydd sector, gwyddom fod Cynghrair Henoed Cymru wedi parhau i godi pryderon am gynrychiolaeth y trydydd sector ar fyrddau partneriaethau rhanbarthol, gan deimlo eu bod wedi'u heithrio, gan deimlo nad ydyn nhw'n cael eu cynnwys yn llawn, ac maen nhw wedi ailadrodd hynny eto yn ddiweddar iawn. Rydym ni wedi cael adborth, er enghraifft, gan Gynghrair Niwrolegol Cymru nad yw pobl â chyflyrau niwrolegol yn cael eu cyfeirio at wasanaethau neu'n cael llais o dan ddeddfwriaeth bresennol Cymru.

Ddoe ddiwethaf, bûm i a'm cydweithiwr, Darren Millar, yn bresennol mewn digwyddiad yn y gogledd, y cynllun rhannu bywydau, rhywbeth y gwn fod Llywodraeth Cymru'n awyddus i'w gefnogi. Clywsom gan gynrychiolwyr o Wynedd ac Ynys Môn ac o'r gogledd-ddwyrain, a'r pwynt allweddol a wnaethant oedd nid yn unig fod hyn yn dda iawn i unigolion ond ei fod yn dda i gynghorau a byrddau iechyd sydd eisiau arbed arian. Fe wnaethon nhw ddweud ei fod yn costio llai na mathau eraill o ofal—£26,000 y flwyddyn, ar gyfartaledd, yn rhatach i bobl, er enghraifft, gydag anableddau dysgu, ac mae pobl yn cael ansawdd bywyd llawer gwell na drwy fathau eraill o ofal. 

Felly, sut bydd—yn olaf—y corff newydd hwn yn torri drwy'r rhwystr hwnnw o'r diwedd, sy'n peri i ddarparwyr y trydydd sector bryderu'n barhaus, er gwaethaf deddfwriaeth a bwriad Llywodraeth Cymru, eu bod yn dal ar y tu allan?

17:15

Thank you for that series of questions. I think there were 24, so, I'll do my best to answer them.

This proposal has been developed, I cannot emphasise enough, completely co-productively with local government. This is not something that the Welsh Government is proposing to do to local government, it is something we are doing together. It comes out of the working group. The working group worked very effectively, because, as I said in my statement, it's widely accepted throughout the local government landscape that the current system is complex and has potential for duplication, is very non transparent to the citizen who's looking to see how their services are delivered. So, what we're doing is putting in a simplified vehicle that would allow local authorities permissive power—with one or two exceptions, but it's a permissive power that allows local government to come together in a particular format, which they currently don't have access to. We will enable that access through the Bill, which is a committee that has a legal entity in its own right, which is formed of the leaders of the local authorities that collaborate together. So, it's a very simple democratic mechanism. The local authorities will be expected to delegate the powers to that committee that it wants to do regionally in that way, and then that committee can set up any structure it likes underneath that, with any co-option, anybody it wants. We're not in any way—. We're not imposing our will in any way on that; it's entirely a matter for the local authorities that come together to do that piece of regional work.

We're doing that because that does allow things like the North Wales Economic Ambition Board to morph into that structure. It will certainly allow the Cardiff city deal arrangements to morph into that structure. It allows third sector representation. It allows co-option of anybody who is a working partner for local authorities in delivering the services that they're delivering. 

You asked specifically about the regional planning boards. We haven't specifically included them as mandatory or anything else on the face of the Bill, but it will be a vehicle that is open to local authorities and health boards. We didn't have the time to do the policy work to put it onto the face of the Bill, but, in collaboration with local authorities and health boards—and the health Minister and I have had initial conversations about this—we will be looking to see whether we think it would be beneficial, because you correctly identify that, at the moment, some local authorities feel that they sit in the same meeting and only two people change every couple of hours. And we really want to make sure that people are using their time and money in the most effective and efficient way possible.

There will be three areas that we want to explore with local government over the summer. The first of those is in the area of transport, where there's already been a White Paper talking about joint transport authorities. And, rather than layer a different regional arrangement on, we're looking to put that into this arrangement. The Planning (Wales) Act 2015 already has strategic planning arrangements in it. We will put those into this arrangement. And we really would like to put economic development and land use for the development of social housing into this arrangement. That would have three benefits, it seems to us: one is it would allow the collaborative use of land across Wales in order to get the best out of the possibilities for social house building, which we want to do at pace and scale. The second is it would allow people to share scarce human resources. It's very difficult to get hold of all of the skills necessary to build at pace and scale in every area of Wales, so it would allow us to pool those scarce human resources. And third is that it would allow pooled budgets. In introducing this vehicle in the Act, we will be introducing a new performance framework to go with it that will cover off the issue around the cost-benefit analysis and what needs to take place in order to do that and, in collaboration, again, with the WLGA, we will produce the guidance that local authorities will be expected to adhere to when they enter into, or indeed remove themselves from, such an arrangement. But I cannot emphasise enough, Llywydd, that this is done collaboratively with local government. It is something that they want as much as we want, and it will simplify for the citizen of Wales the way in which their services are delivered. 

Diolch am y gyfres honno o gwestiynau. Rwy'n credu bod 24, felly, byddaf i'n gwneud fy ngorau i'w hateb.

Mae'r cynnig hwn wedi'i ddatblygu, ni allaf bwysleisio digon, mewn cydweithrediad llwyr â llywodraeth leol. Nid yw hwn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i lywodraeth leol, mae'n rhywbeth yr ydym ni'n ei wneud gyda'n gilydd. Mae'n deillio o'r gweithgor. Gweithiodd y gweithgor yn effeithiol iawn, oherwydd, fel y dywedais yn fy natganiad, derbynnir yn eang gan lywodraeth leol yn ei chyfanrwydd fod y system bresennol yn gymhleth ac y gallai gael ei dyblygu, ac nad yw'n dryloyw iawn i'r dinesydd sy'n edrych i weld sut y caiff ei wasanaethau eu darparu. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw creu cyfrwng symlach a fyddai'n caniatáu i awdurdodau lleol gael pŵer caniataol—gydag un neu ddau eithriad, ond pŵer caniataol ydyw sy'n caniatáu i lywodraethau lleol ddod at ei gilydd mewn diwyg arbennig, nad yw ar gael iddyn nhw ar hyn o bryd. Byddwn yn galluogi i hynny fod ar gael drwy'r Bil, a bydd yn bwyllgor sydd yn endid cyfreithiol yn ei hawl ei hun, sy'n cael ei ffurfio gan arweinwyr yr awdurdodau lleol sy'n cydweithio. Felly, mae'n ddull democrataidd syml iawn. Bydd disgwyl i'r awdurdodau lleol ddirprwyo'r pwerau i'r pwyllgor hwnnw y maen nhw am ei wneud yn rhanbarthol yn y ffordd honno, ac wedyn gall y pwyllgor hwnnw sefydlu unrhyw strwythur y mae'n ei ddymuno o dan y drefn honno, gydag unrhyw gyfethol, unrhyw un y mae'n dymuno ei gael. Dydym ni ddim mewn unrhyw ffordd—. Dydym ni ddim yn gorfodi ein hewyllys mewn unrhyw ffordd ar hynny; mae'n fater i'r awdurdodau lleol sy'n dod ynghyd i wneud y gwaith rhanbarthol hwnnw.

Rydym ni'n gwneud hynny gan fod hynny'n caniatáu i gyrff fel Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru fabwysiadu'r strwythur hwnnw. Bydd yn sicr yn caniatáu i drefniadau bargen dinas Caerdydd fabwysiadu'r strwythur hwnnw. Mae'n caniatáu cynrychiolaeth o'r trydydd sector. Mae'n caniatáu cyfethol unrhyw un sy'n bartner sy'n gweithio i awdurdodau lleol o ran darparu'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu.

Fe wnaethoch chi ofyn yn benodol am y byrddau cynllunio rhanbarthol. Nid ydym ni wedi eu cynnwys yn benodol fel rhai gorfodol nac unrhyw beth arall ar wyneb y Bil, ond bydd yn gyfrwng sy'n agored i awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Doedd gennym ni ddim amser i wneud y gwaith polisi i'w roi ar wyneb y Bil, ond, ar y cyd ag awdurdodau lleol a byrddau iechyd—ac mae'r Gweinidog Iechyd a minnau wedi cael sgyrsiau cychwynnol am hyn—byddwn yn edrych i weld a ydym ni'n credu y byddai'n fuddiol, oherwydd rydych chi'n nodi'n gywir fod rhai awdurdodau lleol yn teimlo, ar hyn o bryd, eu bod yn eistedd yn yr un cyfarfod a dim ond dau o bobl sy'n newid bob awr neu ddwy. Ac rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau bod pobl yn defnyddio'u hamser a'u harian yn y ffordd fwyaf effeithiol ac effeithlon bosib.

Mae tri maes yr hoffem ni eu harchwilio gyda llywodraeth leol dros yr haf. Y cyntaf o'r rheini yw maes trafnidiaeth, lle ceir Papur Gwyn eisoes yn sôn am gyd-awdurdodau trafnidiaeth. Yn hytrach na chael trefniant rhanbarthol gwahanol ar yr un pryd, rydym ni'n bwriadu rhoi hynny yn y trefniant hwn. Mae gan Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015 eisoes drefniadau cynllunio strategol ynddi. Byddwn yn rhoi'r rheini yn y trefniant hwn. A byddem yn awyddus iawn i sicrhau bod datblygu economaidd a defnydd tir ar gyfer datblygu tai cymdeithasol yn rhan o'r trefniant hwn. Byddai hynny'n creu tair mantais, mae'n ymddangos i ni: un yw y byddai'n caniatáu i'r tir gael ei ddefnyddio ar y cyd ledled Cymru er mwyn cael y gorau o'r posibiliadau ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol, rhywbeth yr ydym ni eisiau ei wneud yn gyflym ac ar raddfa fwy. Yr ail yw y byddai'n caniatáu i bobl rannu adnoddau dynol prin. Mae'n anodd iawn cael gafael ar yr holl sgiliau sydd eu hangen i adeiladu'n gyflym ac ar raddfa fwy ym mhob ardal yng Nghymru, felly byddai'n ein galluogi ni i gronni'r adnoddau dynol prin hynny. A'r trydydd yw y byddai'n caniatáu cyllidebau cyfun. Wrth gyflwyno'r cyfrwng hwn yn y Ddeddf, byddwn yn cyflwyno fframwaith perfformiad newydd i gyd-fynd ag ef a fydd yn cwmpasu'r mater sy'n ymwneud â'r dadansoddiad cost a budd a'r hyn y mae angen ei wneud er mwyn gwneud hynny ac, ar y cyd, unwaith eto, â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, byddwn yn cyhoeddi'r canllawiau y bydd disgwyl i awdurdodau lleol lynu wrthynt pan fyddant yn ymrwymo i drefniant o'r fath, neu'n tynnu eu hunain allan o drefniant o'r fath. Ond ni allaf bwysleisio digon, Llywydd, fod hyn yn cael ei wneud ar y cyd â llywodraeth leol. Mae'n rhywbeth y maen nhw'n dymuno ei gael cymaint ag y dymunwn ni, a bydd yn symleiddio i ddinasyddion Cymru y ffordd y caiff eu gwasanaethau eu darparu.  

17:20

Can I thank the Minister for her statement on the working group on local government? Now, obviously, 22 local authorities were created back in 1996 and they hardly had any time to bed in before the fledgling National Assembly for Wales came along in 1999, and sometimes I think we're still reaping that harvest, really, because I don't think we've ever really got to grips with the conversation about who does what as regards the delivery of services in Wales as a result of that 1996/1999 situation. And the challenge of how to organise services—what needs to be done nationally, what needs to be done regionally and what needs to be done locally, that challenge to service organisation— remains. And people are always saying, 'Well, Wales is only 8,000 square miles, 3 million people, come on, people, surely we can organise something without tears, lots of partnerships and the rest.'

Now, I noticed the creation of a new sub-group here, and you mentioned quite broadly in your speech there the work that's going on. Could I ask you to elaborate a bit on the work, more broadly, in how we seriously consider delivering public services across the board in Wales, that national, regional, local thing—about the whole of public services, not just about local government, now, wider than local government, yes, all of local government, but also health, social care, housing, transport, economic development, which you mentioned, and how you see that happening? Because that's what needs to happen, regardless of—. I'm not going to have the 'lines on maps' conversation, but we need to have a mature debate about how we deliver public services to 3 million people in 8,000 square miles. It's done in other places without the degree of complexity that we have now, which is partly historic, but obviously sometimes you just have to grasp the bull by the horns and actually go for it in terms of properly co-ordinated delivery of services, which you do mention, and I'm wondering if you could expand on that, because obviously the point about democratic scrutiny is all-important and sometimes what gets lost now when we talk sometimes a bit loosely about regional planning is where the democratic scrutiny comes in, then, because people are only elected to their local authority, not to a regional board, as such. 

And, more specifically, my only other question is in regard to enabling local authorities—the power to create a new form of joint working that you outlined, a new joint-working vehicle, a new body corporate, if you like. Will this be extended to allowing local authorities to establish jointly between them a non-profit service provider, where local authorities jointly can provide better services, rather than them just setting up non-profits individually? I would hope that they could work together, public services, and jointly provide better services, but I await your answer. Thank you.  

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ar y gweithgor ar lywodraeth leol? Nawr, yn amlwg, crëwyd 22 o awdurdodau lleol nôl ym 1996 ac nid oedd ganddyn nhw fawr o amser i ymsefydlu cyn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ddod i fodolaeth ym 1999, ac weithiau rwy'n credu ein bod yn dal i fedi'r cynhaeaf hwnnw, mewn gwirionedd, oherwydd dydw i ddim yn credu ein bod ni erioed wedi mynd i'r afael o ddifrif â'r sgwrs ynghylch pwy sy'n gwneud beth o ran darparu gwasanaethau yng Nghymru o ganlyniad i'r sefyllfa 1996/1999 honno. Ac mae'r her o sut i drefnu gwasanaethau—yr hyn sydd angen ei wneud yn genedlaethol, yr hyn sydd angen ei wneud yn rhanbarthol a'r hyn sydd angen ei wneud yn lleol, yr her o ran trefniadaeth gwasanaethau—yn parhau. Ac mae pobl bob amser yn dweud, 'Wel, dim ond 8,000 milltir sgwâr yw Cymru, 3,000,000 o bobl, dewch bobl, siawns na allwn ni drefnu rhywbeth heb ddagrau, llawer o bartneriaethau a'r gweddill'.

Nawr, sylwais fod is-grŵp newydd wedi'i greu yn hyn o beth, ac roeddech chi'n sôn yn eithaf bras yn eich araith am y gwaith sydd ar y gweill. A gaf i ofyn ichi ymhelaethu ychydig ar y gwaith, yn fwy cyffredinol, o ran sut ydym ni'n ystyried o ddifrif darparu gwasanaethau cyhoeddus yn gyffredinol yng Nghymru, y peth cenedlaethol, rhanbarthol, lleol hwnnw—am yr holl wasanaethau cyhoeddus, nid am lywodraeth leol yn unig, nawr, yn ehangach na llywodraeth leol, ie, llywodraeth leol gyfan, ond hefyd iechyd, gofal cymdeithasol, tai, trafnidiaeth, datblygu economaidd, y gwnaethoch chi eu crybwyll, a sut y gwelwch chi hynny'n digwydd? Oherwydd mae angen i hynny ddigwydd beth bynnag—. Dydw i ddim yn mynd i gael y sgwrs 'llinellau ar fapiau', ond mae angen i ni gael trafodaeth aeddfed ynghylch sut yr ydym ni'n cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus i 3,000,000 o bobl mewn 8,000 milltir sgwâr. Fe'i gwneir mewn mannau eraill heb y graddau o gymhlethdod sydd gennym ni nawr, sy'n rhannol hanesyddol, ond mae'n amlwg weithiau mai'r cwbl y mae'n rhaid ichi ei wneud yw cydio yn y danadl ac yna mynd amdani o ran darparu gwasanaethau sydd wedi'u cydlynu'n briodol, rhywbeth y soniwch amdano, a tybed a wnewch chi ymhelaethu ar hynny, oherwydd mae hi'n amlwg bod y pwynt am graffu democrataidd yn holl bwysig ac, weithiau, yr hyn sy'n mynd ar goll nawr pan soniwn ni weithiau ychydig yn gyffredinol am gynllunio rhanbarthol, yw lle y mae'r craffu democrataidd yn digwydd, felly, gan mai dim ond i'w hawdurdod lleol y caiff pobl eu hethol, nid i fwrdd rhanbarthol, fel y cyfryw.

Ac, yn fwy penodol, mae fy unig gwestiwn arall yn ymwneud â galluogi awdurdodau lleol—y pŵer i greu math newydd o weithio ar y cyd a amlinellwyd gennych chi, dull newydd i weithio ar y cyd, corff corfforaethol newydd, os mynnwch chi. A gaiff hyn ei ymestyn i ganiatáu i awdurdodau lleol sefydlu ar y cyd, rhyngddynt, ddarparwr gwasanaeth di-elw, lle y gall awdurdodau lleol ddarparu gwell gwasanaethau ar y cyd, yn hytrach na dim ond sefydlu darpariaeth ddi-elw yn unigol? Byddwn yn gobeithio y gallen nhw gydweithio, gwasanaethau cyhoeddus, a darparu gwell gwasanaethau ar y cyd, ond disgwyliaf eich ateb. Diolch.  

17:25

Yes, thank you for that. You've absolutely hit the nail on the head; I think there is no reason at all why we can't deliver public services in Wales as a single all-Wales public service approach. We're going down a road of discussing that with local government in this instance, but also we've had discussions with the health boards. I was very upfront in saying to Mark Isherwood, and I'll say it again: we have not had the policy time to bring health into this straightaway, but we will look, as we take the Bill through the Assembly, and through the scrutiny of the Assembly committees, to have that discussion and to leave the pathway open for health if that is something that health and local government, working together in the regional partnership boards, think would be beneficial. We think they will think that, but we are not—I cannot emphasise enough that we are not imposing this.

I completely agree with you about the scrutiny issue. So, again, we will not be being prescriptive in the Bill; we will be looking to co-produce with local government scrutiny guidance. We hope to be able to share the good practice of scrutiny across Wales. The regional arrangements—they can have regional scrutiny if they want. They can also have individual local government scrutiny if they want, or I would envisage, actually, a combination of the two, but we are not being restrictive in any way about that. What we want to see is what works best.

The new performance regime that will go alongside this in the forthcoming local government Bill, as it's introduced to the Assembly, we hope, in October, will also have the new arrangements for local authority elections in it and, Llywydd, my officials have been working very hard on the Senedd bit of that, but this is the other bit of it. So, the Bill will have two big parts; part 1 will be the change of the franchise for local government, with all of the complexity that goes alongside of that around the canvass and all the rest of it, and then the second part of it will be these new arrangements and a whole new performance regime. We will, effectively, be repealing the 2009 Measure and replacing that with a new self-improvement peer review regime, which will have a whole series of both statutory and non-statutory guidance associated with it in order to simplify the mechanism by which we do this. 

I could not agree more that what we have is a historical layering on of various arrangements, without anyone ever thinking, 'Goodness, this is not how you would do it if you started again'. So, this is local government coming up with this start again, if you like, process. I cannot emphasise enough how collaborative and well intentioned this whole working group has been. It has been a pleasure to attend, and people have approached it in the spirit that Dai Lloyd set out in his contribution. So, I very much look forward to taking the Bill through the Assembly, and being able to have the in-depth conversation in the scrutiny committees and on the floor of the Chamber as we take it through.

And I neglected to say to Mark Isherwood, in response to one of his questions, I've just realised as well, that, on that issue about scrutiny, we'll be very keen to see what the Assembly committees have to say about their role in scrutinising the Welsh Government's role in this sort of collaborative working.

Iawn, Diolch am hynny. Rydych chi wedi taro'r hoelen ar ei phen yn llwyr; nid wyf yn credu nad oes rheswm o gwbl pam na allwn ni ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru fel un dull o weithredu gwasanaethau cyhoeddus i Gymru gyfan. Rydym yn trafod hynny gyda llywodraeth leol ar hyn o bryd, ond rydym ni hefyd wedi cael trafodaethau gyda'r byrddau iechyd. Roeddwn yn agored iawn wrth ddweud wrth Mark Isherwood, ac fe'i dywedaf eto: ni chawsom yr amser polisi i gynnwys iechyd yn hyn ar unwaith, ond byddwn yn ceisio, wrth inni fynd â'r Bil drwy'r Cynulliad, a thrwy'r broses o graffu ar waith pwyllgorau'r Cynulliad, cael y drafodaeth honno ac i ystyried cynnwys iechyd os yw hynny'n rhywbeth y mae iechyd a llywodraeth leol, gan weithio gyda'i gilydd yn y byrddau partneriaeth rhanbarthol, yn credu y byddai'n fuddiol. Rydym yn credu y byddant yn meddwl fel yna, ond nid ydym ni—ni allaf bwysleisio digon nad ydym ni'n gorfodi hyn.

Cytunaf yn llwyr â chi ynglŷn â'r mater craffu. Felly, unwaith eto, ni fyddwn yn haearnaidd yn y Bil; byddwn yn ystyried cyd-gynhyrchu yn unol â chanllawiau craffu llywodraeth leol. Gobeithiwn allu rhannu'r arfer da o graffu ar draws Cymru. Y trefniadau rhanbarthol—gallant gael craffu rhanbarthol os ydynt yn dymuno hynny. Gallant hefyd gael craffu unigol gan lywodraeth leol os ydynt yn dymuno, neu byddwn yn rhagweld, mewn gwirionedd, cyfuniad o'r ddau, ond nid ydym ni'n cyfyngu ar hynny mewn unrhyw ffordd. Yr hyn yr ydym eisiau ei weld yw'r hyn sy'n gweithio orau.

Bydd y gyfundrefn berfformiad newydd a fydd yn cyd-fynd â hyn yn y Bil llywodraeth leol sydd ar ddod, wrth iddo gael ei gyflwyno i'r Cynulliad, gobeithio, ym mis Hydref, hefyd yn cynnwys y trefniadau newydd ar gyfer etholiadau awdurdodau lleol ynddi a, Llywydd, bu fy swyddogion yn gweithio'n galed iawn ar rywfaint o hynny yn y Senedd, ond dyma'r darn arall. Felly, bydd dwy ran fawr i'r Bil; rhan 1 fydd newid y fasnachfraint ar gyfer llywodraeth leol, gyda'r holl gymhlethdod sy'n mynd law yn llaw â hynny ynghylch y canfasio a'r holl bethau eraill sydd ynghlwm â hynny, ac wedyn yr ail ran ohono fydd y trefniadau newydd hyn a chyfundrefn berfformiad gyfan newydd. I bob pwrpas, byddwn yn diddymu Mesur 2009 ac yn disodli hynny â chyfundrefn newydd i adolygu hunanwelliant gan gymheiriaid, y bydd cyfres gyfan o ganllawiau statudol ac anstatudol yn gysylltiedig â hi er mwyn symleiddio'r dull o wneud hyn.

Rwy'n cytuno'n llwyr mai'r hyn sydd gennym ni yw dull hanesyddol o roi trefniadau amrywiol ar waith, heb i neb erioed feddwl, 'Wel, nid dyma sut y byddech yn ei wneud petaech yn dechrau eto'. Felly, dyma lywodraeth leol yn cyflwyno'r broses hon o ddechrau eto os mynnwch chi. Ni allaf bwysleisio digon pa mor gydweithredol a llawn bwriadau da y mae'r gweithgor cyfan hwn wedi bod. Mae wedi bod yn bleser bod yn bresennol, ac mae pobl wedi ymdrin ag ef yn yr ysbryd y cyfeiriodd Dai Lloyd ato yn ei gyfraniad. Felly, edrychaf ymlaen yn fawr at fynd â'r Bil drwy'r Cynulliad, a gallu cael y sgwrs fanwl yn y pwyllgorau craffu ac ar lawr y Siambr wrth inni fynd â'r mater yn ei flaen.

Ac anghofiais ddweud wrth Mark Isherwood, mewn ymateb i un o'i gwestiynau, rwyf newydd sylweddoli hefyd, y byddwn, ar y mater hwnnw ynglŷn â chraffu, yn awyddus iawn i weld beth sydd gan bwyllgorau'r Cynulliad i'w ddweud am eu swyddogaeth hwythau wrth graffu ar swyddogaeth Llywodraeth Cymru yn y math hwn o gydweithio.

Firstly, can I just say to Dai Lloyd, if we hadn't had reorganisation and the merger of district and country councils, we wouldn't have had the Assembly? That made a huge difference, because it would have added another layer of government, and, if you look at how close the election result was, it wouldn't have happened. 

I want to talk about local government—I always want to talk about local government. I believe local government is very important. It provides services to people across Wales, and the services it provides are normally of a very high standard and always appreciated by the residents. And, when things go wrong, they don't half tell us as Assembly Members, and they tell the local councillors. 

But I think it's very important that I welcome the statement and it gives an opportunity for us to reset our relationship with local government, to explore and recognise the significant positive collaboration and work local authorities already do. That might come as a surprise to local government, because they've not been used to people saying nice things about them in this Chamber from the front bench for several years. And I think it really is important that we do appreciate the work done by local authorities. 

Can I just say about shared services, which I think are an excellent idea—and I belonged to one that existed in the past, the south west Wales integrated transport consortium? But I think it's important that they actually take place in understandable areas, so each city region has all the services taking part not necessarily across the city region, but within the city region, and those in mid and west Wales take part in mid and west Wales. The great weakness in Swansea is that they don't know who's going to turn up for the next meeting, because sometimes it was Ceredigion, sometimes it was Ceredigion and Powys, sometimes they are with Bridgend. It does create difficulty in collaborative working when you're collaborating with different people depending on what service you're talking about. So, if everything can be done in one footprint—and I've argued this several times before so I'll keep on arguing it—then people get used to it and the relationships build up and people get used to dealing with it in that manner.

I think statutory joint committees are an excellent idea. I think of economic development, and the development of Swansea University in Neath Port Talbot council area has probably had more of an effect on Swansea, on Swansea East in particular, than it has on Neath Port Talbot. I remember the old Lliw Valley Borough Council setting up Clydach market, which was actually in Lliw Valley but the houses opposite were in Swansea and the people who were most affected where the people in Swansea. So, I think it is important that we get some collaboration because some of the out-of-town shopping areas—. I mean, Trostre effects Swansea and Fforestfach affects Llanelli. This is the inevitability with places that are so close together with good road links.

The only other question I've got is: how will it differ, if at all, from the joint committee in Northern Ireland, which was made up of the participant councils and constituted as a body corporate?

Yn gyntaf, a gaf fi ddweud wrth Dai Lloyd, pe na baem ni wedi cael ad-drefnu ac uno cynghorau ardal a thref, yna ni fyddem wedi cael y Cynulliad? Gwnaeth hynny wahaniaeth enfawr, oherwydd byddai wedi ychwanegu haen arall o lywodraeth, ac os edrychwch chi ar ba mor agos oedd canlyniad yr etholiad, ni fyddai wedi digwydd.

Rwyf eisiau siarad am lywodraeth leol—rwyf bob amser eisiau siarad am lywodraeth leol. Credaf fod llywodraeth leol yn bwysig iawn. Mae'n darparu gwasanaethau i bobl ledled Cymru, ac mae'r gwasanaethau y mae'n eu darparu fel arfer o safon uchel iawn ac yn cael eu gwerthfawrogi gan y preswylwyr bob amser. A phan fydd pethau'n mynd o chwith, maen nhw'n sicr o ddweud wrthym ni Aelodau Cynulliad, ac maen nhw'n dweud wrth y cynghorwyr lleol.

Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fy mod yn croesawu'r datganiad ac mae'n rhoi cyfle i ni aildrefnu ein perthynas â llywodraeth leol, i archwilio a chydnabod y cydweithio a'r gwaith cadarnhaol sylweddol y mae awdurdodau lleol eisoes yn ei wneud. Efallai y byddai hynny'n peri syndod i lywodraeth leol, oherwydd nid ydyn nhw wedi arfer â phobl yn dweud pethau caredig amdanyn nhw yn y Siambr hon o'r fainc flaen ers sawl blwyddyn. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn gwerthfawrogi'r gwaith a wneir gan awdurdodau lleol.

A gaf fi ddweud am gydwasanaethau, sy'n syniad rhagorol yn fy marn i—ac roeddwn yn perthyn i un a fodolai yn y gorffennol, sef consortiwm trafnidiaeth integredig de-orllewin Cymru? Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig eu bod yn digwydd mewn ardaloedd dealladwy, fel bod gan bob dinas-ranbarth yr holl wasanaethau yn cymryd rhan nid o reidrwydd ar draws y ddinas-ranbarth, ond o fewn y ddinas-ranbarth, a bod y rheini yn y canolbarth a'r gorllewin yn cymryd rhan yn y canolbarth a'r gorllewin. Y gwendid mawr yn Abertawe yw nad ydyn nhw'n gwybod pwy sydd yn mynd i ddod i'r cyfarfod nesaf, oherwydd weithiau Ceredigion oedd yn bresennol, weithiau Ceredigion a Phowys, weithiau Pen-y-bont ar Ogwr. Mae'n creu anhawster wrth gydweithio pan fyddwch yn cydweithio â gwahanol bobl gan ddibynnu ar y gwasanaeth yr ydych chi'n sôn amdano. Felly, os oes modd gwneud popeth mewn un patrwm—ac rwyf wedi dadlau hyn sawl gwaith o'r blaen felly byddaf yn parhau i ddadlau hyn—yna bydd pobl yn dod i arfer ag ef ac yn meithrin perthnasoedd a bydd pobl yn dod i arfer ag ymdrin â'r peth yn y ffordd honno.

Credaf fod cyd-bwyllgorau statudol yn syniad rhagorol. Rwy'n meddwl am ddatblygu economaidd, ac mae'n debyg bod datblygu Prifysgol Abertawe yn ardal Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi cael mwy o effaith ar Abertawe, ar ddwyrain Abertawe yn benodol, nag ar Gastell-nedd Port Talbot. Cofiaf hen Gyngor Bwrdeistref Dyffryn Lliw yn sefydlu marchnad Clydach, a oedd yn Nyffryn Lliw mewn gwirionedd, ond roedd y tai gyferbyn yn Abertawe a'r bobl yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf oedd y bobl yn Abertawe. Felly, credaf ei bod hi'n bwysig inni gael rhywfaint o gydweithio oherwydd bod rhai o'r ardaloedd siopa y tu allan i drefi—. Mae Trostre yn effeithio ar Lanelli ac mae Fforest-fach yn effeithio ar Abertawe. Mae hyn yn anochel mewn lleoedd sydd mor agos ac sydd â chysylltiadau ffyrdd da.

Yr unig gwestiwn arall sydd gennyf i yw: sut bydd yn wahanol, os o gwbl, i'r cydbwyllgor yng Ngogledd Iwerddon, a oedd yn cynnwys y cynghorau a oedd yn cymryd rhan ac a ffurfiwyd fel corff corfforaethol?

17:30

Well, the very simple answer to the last question is, 'Not at all.' So, basically it's a joint committee like any other, except that it's a body corporate in its own right. The reason that that's important is because it means it can directly employ staff and have its own budget, and it's a legal entity in its own right. So, when an authority delegates its functions to a joint committee that is enabled in that way, it means that the citizen knows that that is the body that's responsible for delivering it and if, for example, you wanted to sue that authority for not delivering your individual rights, that would be the body corporate that you had the rights enforced against. So, it's a much simpler landscape than we have already.

I share Mike Hedges's feelings about local government. I too am a big fan of local government. He and I worked together in one local authority for a very long time. Local government is very good at making the best out of poor structures and processes and continuing to deliver its services in the face of what can be unnecessary hurdles. The whole purpose of this working group has to be to remove those unnecessary hurdles. It's clear that authorities across Wales have an economic impact, one on the other. In education terms, for example, the boundary of the local authority would appear to be an impenetrable forcefield for some schools' catchment areas, and that makes absolutely no sense at all in terms of what the local school might look like and so on. We've had lots of conversations with people. Kirsty Williams and I have had several conversations with people about having a more sensible approach to infrastructure planning around new housing developments and so on for exactly that reason.

One thing I don't agree with Mike Hedges on is the single footprint issue. We will be talking to the authorities about the three areas that we want to form a statutory joint committee in and, as I said, those are the joint transport arrangements, the strategic plan arrangements and economic development/building of social housing—the pooling of land, effectively, for the building of social housing. But, otherwise, this is permissive. So, the local authorities can make whatever arrangement they want, but because we're doing it through the working group, the working group has done a map of what exists and what doesn't exist, and it makes no sense to overlap them. So, local authorities themselves will be the masters of their own fortune in that regard. They will be the ones who either enter or don't enter into an arrangement of different overlapping or otherwise committees. But it doesn't seem sensible to me that you would make five where one would do. So, we think that they will have that conversation amongst themselves and come to that conclusion.

So, it goes alongside the new performance regime, which will drive regional working. We will expect a local authority to consider regional working in planning its services, why that isn't a strategic necessity and what it might get in efficiency and effectiveness in doing so, and then we will require them to consider how they might best deliver that. But there will be no requirement to set up a particular vehicle; it is entirely permissive.

Wel, yr ateb syml iawn i'r cwestiwn olaf yw, 'ddim o gwbl.' Felly, yn y bôn, mae'n gydbwyllgor fel unrhyw un arall, heblaw ei fod yn gorff corfforaethol yn ei hawl ei hun. Y rheswm pam fod hynny'n bwysig yw ei fod yn golygu y gall gyflogi staff yn uniongyrchol a chael ei gyllideb ei hun, ac mae'n endid cyfreithiol yn ei hawl ei hun. Felly, pan fydd awdurdod yn dirprwyo ei swyddogaethau i gydbwyllgor sy'n cael ei alluogi yn y ffordd honno, mae'n golygu bod y dinesydd yn gwybod mai dyna'r corff sy'n gyfrifol am ei gyflawni ac os oeddech, er enghraifft, eisiau erlyn yr awdurdod hwnnw am beidio â darparu eich hawliau unigol, dyna fyddai'r corff corfforaethol y gallech chi arddel eich hawliau yn ei erbyn. Felly, sefyllfa llawer symlach na'r hyn sydd gennym ni eisoes.

Rwy'n rhannu teimladau Mike Hedges am lywodraeth leol. Rwyf innau hefyd yn gefnogwr mawr o lywodraeth leol. Bu ef a minnau yn gweithio gyda'n gilydd mewn un awdurdod lleol am amser hir iawn. Mae llywodraeth leol yn dda iawn am wneud y gorau o strwythurau a phrosesau gwael a pharhau i ddarparu ei gwasanaethau yn wyneb yr hyn a all fod yn rhwystrau diangen. Holl ddiben y gweithgor hwn yw dileu'r rhwystrau diangen hynny. Mae'n amlwg bod awdurdodau ledled Cymru yn cael effaith economaidd, y naill ar y llall. O ran addysg, er enghraifft, ymddengys bod ffin yr awdurdod lleol, i bob golwg, yn ffin haearnaidd ar gyfer dalgylchoedd rhai ysgolion, ac nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl o ran sut olwg fyddai ar yr ysgol leol ac ati. Rydym ni wedi cael llawer o sgyrsiau gyda phobl. Mae Kirsty Williams a minnau wedi cael sawl sgwrs gyda phobl ynglŷn â chael agwedd fwy synhwyrol at gynllunio seilwaith yn ymwneud â datblygiadau tai newydd ac yn y blaen am yr union reswm hwnnw.

Un peth nad wyf yn cytuno â Mike Hedges arno yw mater y patrwm sengl. Byddwn yn siarad â'r awdurdodau am y tri maes y dymunwn ffurfio cydbwyllgor statudol ar eu cyfer ac, fel y dywedais, y rhain yw'r trefniadau trafnidiaeth ar y cyd, trefniadau'r cynllun strategol a datblygu economaidd/adeiladu tai cymdeithasol—y cronni tir, i bob pwrpas, er mwyn adeiladu tai cymdeithasol. Ond, fel arall, mae rhyddid i wneud hyn. Felly, gall yr awdurdodau lleol wneud pa drefniadau bynnag sydd eu hangen arnyn nhw, ond oherwydd ein bod yn gwneud hynny drwy'r gweithgor, mae'r gweithgor wedi gwneud map o'r hyn sy'n bodoli a'r hyn nad yw'n bodoli, ac nid yw'n gwneud synnwyr eu bod yn gorgyffwrdd. Felly, bydd awdurdodau lleol eu hunain yn feistri ar eu ffawd eu hunain yn hynny o beth. Dyma'r rhai fydd naill ai'n mynd yn rhan o drefniant o wahanol bwyllgorau sy'n gorgyffwrdd neu beidio. Ond nid yw'n ymddangos yn synhwyrol i mi y byddech yn gwneud pump lle byddai un yn gwneud y tro. Felly, credwn y byddant yn cael y sgwrs honno ymysg ei gilydd ac yn dod i'r casgliad hwnnw.

Felly, mae'n mynd law yn llaw â'r gyfundrefn berfformiad newydd, a fydd yn cymell gweithio rhanbarthol. Byddwn yn disgwyl i awdurdod lleol ystyried gweithio'n rhanbarthol wrth gynllunio ei wasanaethau, pam nad yw hynny'n anghenraid strategol a'r hyn y gallai elwa arnynt o ran effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd wrth wneud hynny, ac yna byddwn yn ei gwneud hi'n ofynnol iddyn nhw ystyried y ffordd orau o gyflawni hynny. Ond ni fydd hi'n ofynnol sefydlu dull penodol; eu dewis nhw fydd hynny.

Thank you for your statement, Minister, and I also thank you for providing us with an advance copy of the working group's recommendations. While it's clear that much work has been done on setting the agenda for reform, there has been, actually, very little reform. Minister, do you accept that the current model for local government is unsustainable, and considering the state of public finances, we need reform sooner rather than later?

A new sub-committee is being set up within the partnership council. So, when will you be able to share the full remit of the sub-group, and, more importantly, what, if any, will the timescales be that they will work to? If you accept the premise that there are far too many local authorities doing things differently, which it appears that you do, given the drive to create greater regional working, then you must accept the urgency for change given the cuts to essential services and rising council tax bills.

The public, our residents, are concerned about what they get for their money. When they pay their council tax, what are they getting back? So, Minister, how do you answer the allegations that this is simply a re-imaging of the old county council system and that this will not lead to better public services and savings for taxpayers? 

The public, our constituents, demand a greater pace of change. This has been talked about now for nearly two decades, and we're still not much closer to reform. So, Minister, when will we actually see change in local government? What is the timescale? We need action now rather than words. Thank you.

Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog, a diolch ichi hefyd am ddarparu copi ymlaen llaw inni o argymhellion y gweithgor. Er ei bod yn amlwg bod llawer o waith wedi'i wneud ar osod yr agenda ar gyfer diwygio, ychydig iawn o ddiwygio a fu, mewn gwirionedd. Gweinidog, a ydych chi'n derbyn nad yw'r model presennol ar gyfer llywodraeth leol yn gynaliadwy, ac o ystyried cyflwr cyllid cyhoeddus, bod angen inni ddiwygio hynny cyn gynted ag y bo modd?

Mae is-bwyllgor newydd yn cael ei sefydlu o fewn y cyngor partneriaeth. Felly, pa bryd fyddwch chi'n gallu rhannu cylch gwaith llawn yr is-grŵp, ac, yn bwysicach, beth fydd yr amserlenni, os o gwbl, y byddant yn gweithio iddyn nhw? Os ydych chi'n derbyn y rhagosodiad bod gormod o lawer o awdurdodau lleol yn gwneud pethau'n wahanol, fel y mae'n ymddangos eich bod chi, o ystyried yr ymgyrch i greu mwy o weithio rhanbarthol, rhaid ichi dderbyn y brys am newid o ystyried y toriadau i wasanaethau hanfodol a biliau treth cyngor sy'n cynyddu. 

Mae'r cyhoedd, ein trigolion, yn poeni am yr hyn a gânt am eu harian. Pan fyddant yn talu eu treth gyngor, beth maen nhw'n ei gael yn ôl? Felly, Gweinidog, sut ydych chi'n ateb yr honiadau nad yw hyn ond yn ail bobiad o hen system y cynghorau sir ac na fydd hyn yn arwain at well gwasanaethau cyhoeddus ac arbedion i drethdalwyr?

Mae'r cyhoedd, ein hetholwyr, yn mynnu cael newid cyflymach. Mae'r mater hwn wedi'i drafod ers bron i ddau ddegawd, ac nid ydym ni'n llawer nes at ei ddiwygio o hyd. Felly, Gweinidog, pryd byddwn yn gweld newid mewn llywodraeth leol mewn gwirionedd? Beth yw'r amserlen? Mae angen gweithredu nawr yn hytrach na dim ond siarad. Diolch.

17:35

Well, I don't agree with the basic premise of Caroline Jones's submission there. I'm not looking to reduce the number of principal authorities in Wales. We're specifically not doing that. There will be provision in the Bill for voluntary mergers, where local authorities feel that they want to come together, but there will be no mandatory merging of local authorities. Instead, as I said, we will be looking to have a systematic approach to regional working, developed in line with local government through the sub-group, the terms of reference for which were agreed at the partnership council. I'm more than happy to circulate the terms of reference if Members are interested, but they are to look again at the regional working arrangements for local government. The first report of that group will come back by October and will be used by us to inform the debate for Stage 1 of the Bill as it goes into the Senedd. We very much hope, with the Llywydd's permission, to introduce that Bill in October in order to make the election timetable that she will certainly be aware of, and at the moment we're on target to do that. Then, as we take that through, we will be referencing the new sub-group, the working arrangements and the scrutiny of our committees here to make sure that we take forward a collaborative approach to a new system of working for local government. 

Wel, dydw i ddim yn cytuno gyda chynsail sylfaenol cyflwyniad Caroline Jones yno. Dydw i ddim yn bwriadu lleihau nifer y prif awdurdodau yng Nghymru. Rydym ni'n benodol yn peidio â gwneud hynny. Bydd darpariaeth yn y Bil ar gyfer trefniadau uno gwirfoddol, pryd mae awdurdodau lleol yn teimlo eu bod am ddod at ei gilydd, ond ni fydd awdurdodau lleol yn cael eu huno'n orfodol. Yn hytrach, fel y dywedais, byddwn yn ceisio cael dull systematig o weithio'n rhanbarthol, wedi'i ddatblygu'n unol â llywodraeth leol drwy'r is-grŵp, y cytunwyd ar y cylch gorchwyl ar ei gyfer yn y cyngor partneriaeth. Rwy'n fwy na pharod i ddosbarthu'r cylch gorchwyl os oes gan Aelodau ddiddordeb, ond maen nhw i edrych eto ar y trefniadau gwaith rhanbarthol ar gyfer llywodraeth leol. Bydd adroddiad cyntaf y grŵp hwnnw'n dod yn ôl erbyn mis Hydref ac fe'i defnyddir gennym ni i lywio'r ddadl ar gyfer cyfnod 1 y Bil wrth iddo fynd i'r Senedd. Rydym yn mawr obeithio, gyda chaniatâd y Llywydd, y byddwn yn cyflwyno'r Bil hwnnw ym mis Hydref er mwyn cyrraedd anghenion amserlen yr etholiad y bydd yn sicr yn ymwybodol ohoni, ac ar hyn o bryd rydym ar y trywydd iawn i wneud hynny. Yna, wrth inni fwrw ymlaen â hynny, byddwn yn cyfeirio at yr is-grŵp newydd, y trefniadau gweithio a'r gwaith craffu ar ein pwyllgorau yma er mwyn sicrhau ein bod yn bwrw ati i gydweithio i greu system newydd o weithio i lywodraeth leol.

6. Datganiad gan y Gweinidog Addysg: Wythnos Addysg Oedolion
6. Statement by the Minister for Education: Adult Learners Week

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Addysg ar Wythnos Addysg Oedolion, a dwi'n galw ar y Gweinidog Addysg i wneud ei datganiad. Kirsty Williams. 

The next item, therefore, is the statement by the Minister for Education on Adult Learners Week, and I call on the Minister for Education to make her statement. Kirsty Williams.

Thank you, Presiding Officer. Adult Learners Week is an annual campaign co-ordinated by the Learning and Work Institute in partnership with Welsh Government. Each year, we see over 10,000 adults in Wales participating in Adult Learners Week activities. The campaign raises awareness of the value of adult learning, celebrates the achievements of learners and providers, and inspires more people to discover how learning can positively change their lives. I intend to use my statement today to highlight what we as a Government are doing all year round in that spirit of Adult Learners Week.

Members will be aware that in my progressive agreement with the First Minister, we committed to exploring how we can deliver a new Welsh right to lifelong learning. Work is under way within Government and with the adult learning sector on how we take this forward. I’m very grateful to the Learning and Work Institute for hosting a recent seminar on the issue, and I've asked HEFCW to promote and challenge the role of universities with regard to place-based adult, community and lifelong education.

I attended the Inspire! adult learner of the year awards on 5 June, and want to, once again, congratulate Andrea Garvey, who won this year’s Inspire! adult learner of the year award. These awards are the launching platform for Adult Learners Week, and I was awestruck by the dedication, the resilience and the bravery of the learners that I met. Their attitude to learning, their determination to reach for a better life and their sheer strength of character was astonishing. I draw a parallel with the purposes of our new school curriculum—to develop enterprising, engaged and ambitious citizens and learners. And it is equally valid to view these as the purposes for learning that is lifelong.

If we are to succeed in making Wales the strong, confident nation that we are striving for, then we must invest in people throughout their lives. Our adult learning policy rightly prioritises essential skills, and we offer this provision in the heart of our communities where our learners feel safe and secure. But we cannot disregard the huge numbers of people who need to reskill or upskill. We cannot afford to allow people to languish at the bottom of the ladder because we haven't given them the opportunity to climb right up it. That's why I'm pleased that our community learning and employability programmes support our most vulnerable adults. We deliver essential skills, qualifications and work preparation training to support people to overcome barriers to entering employment, whilst reskilling and upskilling working and unemployed learners.

Our new Working Wales employability advice service is now operating and it makes it easier for people to access professional careers advice and support to access education, employment or training. In the autumn, we will begin a two-year pilot for our personal learning accounts that aim to support adults who are in low-paid or low-skilled employment to gain the skills and qualifications needed to either switch careers or progress to a higher level in their existing employment. Presiding Officer, there is no single definition of adult learning. It encompasses learning at every level, from pre-entry to degree, and takes place in a variety of venues, from community centres to our universities. I am committed to widening access to further and higher education, ensuring that any learner with the potential to benefit from education post 16 has the opportunity to undertake it.

This evening, I will be attending a reception to celebrate the fiftieth anniversary of the Open University. Since the OU first opened its doors in 1969, over 200,000 students in Wales have studied with them. The OU delivers distance-learning opportunities to around 9,000 people in Wales each year, making it the largest provider of part-time higher education in the country. And it is the global university that is also everyone's local university. I'm really excited that the Open University has been contracted to develop our new teacher education programmes that will widen participation in teaching. These new routes into teaching will break down barriers, delivering a whole new generation of teachers from different backgrounds, improving the learning experience of pupils in our schools, and, crucially, increasing the diversity of our teaching workforce.

Of course, flexible part-time distance learning makes a significant economic, societal and individual contribution and our reforms to student finance has seen the OU reporting an increase in applications of almost 50 per cent, and an increase of more than a third in the number of part-time undergraduates receiving student support. About half of the part-time students that we are supporting financially this year will receive the maximum level of maintenance grant and this makes all the difference for students who have other financial commitments in their lives. I would remind Members that Wales is the only country in Europe to deliver equivalent maintenance support in loans and grants across modes and levels of study. I will be making a further announcement on postgraduate incentives and support for older learners very soon.

This week also marks Refugee Week, and on Thursday, along with the Deputy Minister and Chief Whip, I will launch the ReStart refugee integration project. This initiative will offer a one-stop shop for refugees who are settled in Wales and will provide support and advice on a variety of issues, including education and English for speakers of other languages provision.

Campaigns like Adult Learners Week are vital. This week is a celebration; a celebration of all aspects of adult learning, and will provide people with the opportunity to try something new with a host of activities taking place across our nation. The importance of engaging in learning, at every level, can never be underestimated. Engaging in an activity during Adult Learners Week can be that critical first step back into learning and onto a path to create a new and better life, and I would encourage everyone to get involved. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd. Mae Wythnos Addysg Oedolion yn ymgyrch flynyddol a gydlynir gan Y Sefydliad Dysgu a Gwaith mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru. Bob blwyddyn, rydym yn gweld dros 10,000 o oedolion yng Nghymru yn cymryd rhan mewn gweithgareddau Wythnos Addysg Oedolion. Mae'r ymgyrch yn codi ymwybyddiaeth o werth dysgu oedolion, yn dathlu cyflawniadau dysgwyr a darparwyr, ac yn ysbrydoli mwy o bobl i ddarganfod sut y gall dysgu newid eu bywydau'n gadarnhaol. Bwriadaf ddefnyddio fy natganiad heddiw i dynnu sylw at yr hyn yr ydym ni fel Llywodraeth yn ei wneud drwy gydol y flwyddyn yn yr ysbryd Wythnos Addysg Oedolion.

Bydd Aelodau'n ymwybodol, yn fy nghytundeb blaengar gyda'r Prif Weinidog, ein bod ni wedi ymrwymo i archwilio sut y gallwn gyflwyno hawl Gymreig newydd i ddysgu gydol oes. Mae gwaith wedi dechrau o fewn y Llywodraeth a gyda'r sector dysgu oedolion ar sut y byddwn yn bwrw ymlaen â hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Sefydliad Dysgu a Gwaith am gynnal seminar diweddar ar y mater, ac rwyf wedi gofyn i CCAUC hyrwyddo a herio swyddogaeth prifysgolion o ran addysg oedolion, cymunedol a gydol oes sy'n seiliedig ar leoedd.

Euthum i wobrau dysgwr y flwyddyn sy'n oedolyn Inspire! ar 5 Mehefin, ac rwyf eisiau, unwaith eto, llongyfarch Andrea Garvey, a enillodd wobr dysgwr y flwyddyn sy'n oedolyn Inspire! eleni. Y gwobrau hyn yw'r llwyfan lansio ar gyfer Wythnos Addysg Oedolion, ac fe'm syfrdanwyd gan ymroddiad, cydnerthedd a dewrder y dysgwyr y cwrddais i â nhw. Roedd eu hagwedd tuag at ddysgu, eu penderfyniad i estyn am fywyd gwell a'u cryfder cymeriad llwyr yn rhyfeddol. Rwy'n gweld tebygrwydd yn nibenion ein cwricwlwm ysgol newydd—i ddatblygu dinasyddion a dysgwyr mentrus, ymgysylltiol ac uchelgeisiol. Ac mae'r un mor ddilys ystyried y rhain fel y dibenion ar gyfer dysgu gydol oes.

Os ydym am lwyddo i wneud Cymru yn genedl gref a hyderus, sef ein huchelgais, yna mae'n rhaid inni fuddsoddi mewn pobl drwy gydol eu bywydau. Mae ein polisi dysgu oedolion yn rhoi blaenoriaeth briodol i sgiliau hanfodol, ac rydym yn cynnig y ddarpariaeth hon yng nghanol ein cymunedau lle mae ein dysgwyr yn teimlo'n ddiogel. Ond ni allwn ddiystyru'r niferoedd enfawr o bobl sydd angen ailsgilio neu wella. Ni allwn fforddio gadael i bobl aros ar waelod yr ysgol gan nad ydym wedi rhoi'r cyfle iddynt ddringo i fyny. Dyna pam yr wyf yn falch bod ein rhaglenni dysgu a chyflogadwyedd cymunedol yn cefnogi ein hoedolion mwyaf agored i niwed. Rydym yn darparu sgiliau hanfodol, cymwysterau a hyfforddiant paratoi at waith i gynorthwyo pobl i oresgyn rhwystrau rhag cael gwaith, wrth ailsgilio ac uwchsgilio dysgwyr sy'n gweithio ac yn ddi-waith.

Mae ein gwasanaeth cyngor cyflogadwyedd newydd Cymru'n Gweithio ar waith bellach ac mae'n ei gwneud yn haws i bobl gael gafael ar gyngor a chymorth gyrfaoedd proffesiynol er mwyn cael mynediad at addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant. Yn yr hydref, byddwn yn dechrau cynllun treialu dwy flynedd ar gyfer ein cyfrifon dysgu personol sydd â'r nod o gefnogi oedolion sydd mewn swyddi â chyflog isel neu sydd â sgiliau isel i ennill y sgiliau a'r cymwysterau sydd eu hangen naill ai i newid gyrfa neu i symud ymlaen i lefel uwch yn eu cyflogaeth bresennol. Llywydd, nid oes un diffiniad unigol o ddysgu oedolion. Mae'n cwmpasu dysgu ar bob lefel, o'r cyfnod cyn mynediad hyd at radd, ac mae'n digwydd mewn amrywiaeth o leoliadau, o ganolfannau cymunedol i'n prifysgolion. Rwyf wedi ymrwymo i ehangu mynediad at addysg bellach ac uwch, gan sicrhau bod unrhyw ddysgwr sydd â'r potensial i elwa ar addysg ôl-16 yn cael cyfle i'w gyflawni.

Heno, byddaf yn mynd i dderbyniad i ddathlu hanner canmlwyddiant y Brifysgol Agored. Ers i'r Brifysgol Agored agor ei drysau gyntaf ym 1969, mae dros 200,000 o fyfyrwyr yng Nghymru wedi astudio gyda nhw. Mae'r Brifysgol Agored yn darparu cyfleoedd dysgu o bell i tua 9,000 o bobl yng Nghymru bob blwyddyn, sy'n golygu mai dyma'r darparwr mwyaf o addysg uwch ran-amser yn y wlad. A hi yw'r Brifysgol fyd-eang sydd hefyd yn brifysgol leol i bawb. Rwy'n teimlo'n falch iawn bod y Brifysgol Agored wedi'i chontractio i ddatblygu ein rhaglenni addysg athrawon newydd a fydd yn ehangu cyfranogiad mewn addysgu. Bydd y llwybrau newydd hyn i addysgu yn chwalu rhwystrau, gan ddarparu cenhedlaeth gyfan o athrawon o wahanol gefndiroedd, gwella profiad dysgu disgyblion yn ein hysgolion ac, yn hollbwysig, cynyddu amrywiaeth ein gweithlu addysgu.

Wrth gwrs, mae dysgu rhan-amser o bell hyblyg yn gwneud cyfraniad economaidd, cymdeithasol ac unigol sylweddol ac mae ein diwygiadau i gyllid myfyrwyr wedi gweld y Brifysgol Agored yn adrodd am gynnydd mewn ceisiadau o bron i 50 y cant, a chynnydd o fwy na thraean yn nifer yr israddedigion rhan-amser sy'n cael cymorth i fyfyrwyr. Bydd tua hanner y myfyrwyr rhan-amser yr ydym yn eu cefnogi'n ariannol eleni yn cael y lefel uchaf o grant cynhaliaeth ac mae hyn yn gwneud gwahaniaeth mawr i fyfyrwyr sydd ag ymrwymiadau ariannol eraill yn eu bywydau. Byddwn i'n atgoffa'r Aelodau mai Cymru yw'r unig wlad yn Ewrop i ddarparu cymorth cynhaliaeth cyfatebol mewn benthyciadau a grantiau ar draws moddau a lefelau astudio. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar gymhellion i ôl-raddedigion a chymorth i ddysgwyr hŷn yn fuan iawn.

Mae'r wythnos hon hefyd yn nodi wythnos ffoaduriaid, a dydd Iau, ynghyd â'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, byddaf yn lansio'r prosiect integreiddio ffoaduriaid, AilGychwyn. Bydd y fenter hon yn cynnig siop un stop i ffoaduriaid sydd wedi ymgartrefu yng Nghymru ac yn darparu cymorth a chyngor ar faterion amrywiol, gan gynnwys darpariaeth addysg a Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill.

Mae ymgyrchoedd fel Wythnos Addysg Oedolion yn hanfodol. Dathliad yw'r wythnos hon; dathliad o bob agwedd ar ddysgu oedolion, a bydd yn rhoi cyfle i bobl roi cynnig ar rywbeth newydd gyda llu o weithgareddau'n cael eu cynnal ar draws ein cenedl. Ni ellir byth tanbrisio pwysigrwydd cymryd rhan mewn dysgu, ar bob lefel. Gall cymryd rhan mewn gweithgaredd yn ystod Wythnos Addysg Oedolion fod y cam cyntaf allweddol yn ôl i ddysgu ac ar lwybr i greu bywyd newydd a gwell, a byddwn yn annog pawb i gymryd rhan. Diolch yn fawr.

17:40

I'm grateful to the Minister for her statement today, and I join her in congratulating Andrea Garvey. The aim of Adult Learners Week is to raise awareness of the value of adult learning, celebrate the achievements of learners and providers, and inspire more people to discover how learning can positively change their lives. The fact is, adult learning is key to a forward-thinking and diverse economy for the future. It provides Wales's workforce with the ability to gain new skills and knowledge to improve employment outcomes. It is therefore imperative that adults are encouraged to participate in learning at any stage of their career, whether it is through in-work learning or personal study.

Despite social and economic benefits, over the years, the number of people enrolled in adult community learning has declined significantly. Adult learning has long faced the brunt of Welsh Labour Government cuts, which have hindered the sector's ability to provide flexible, consistent and accessible courses, contributing to the decline in those enrolled. It is only right that the Welsh Government commits fully to prioritising this marginalised sector, to ensure Wales can offer a consistent high standard of adult learning opportunities across all parts of Wales—north, east, south and west.

The main challenges faced by adult learners are how to balance work and family commitments together with financial barriers. So, I ask the Minister: what support does Careers Wales provide to adults seeking to take up educational opportunities? How can Careers Wales be better utilised to provide more tailored support and advice to adults seeking to further their careers, as well as to young people?

In 2016, Estyn's report on adult community learning provision stated:

'In most ACL partnerships, financial reductions have had a significant impact on provision and staffing levels.'

Since the publication of that report, what action has the Welsh Government taken to ensure that adult learning providers receive the funding and support they clearly need?

Finally, Minister, in 2017, the Welsh Government adult learning in Wales policy document stated—as a matter of fact, you stated—and quote:

'We will fund the provision of Essential Digital Literacy Skills up to Level 2'.

And you continue to say:

'We will continue to support the delivery Essential Employability Skills up to Level 2'.

Have you undertaken any impact assessment to determine how effective the support for such qualifications has been? What assessment has been made of what more needs to be done to help adults who are learning new qualifications to achieve higher qualifications in Wales? And also, this area needs people with disabilities, some other issues, ethnic minorities, LGBT and especially gender balance in this field. It's desperately needed to improve this sector. Thank you.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, ac ymunaf â hi i longyfarch Andrea Garvey. Nod Wythnos Addysg Oedolion yw codi ymwybyddiaeth o werth dysgu oedolion, dathlu cyflawniadau dysgwyr a darparwyr, ac ysbrydoli mwy o bobl i ddarganfod sut y gall dysgu newid eu bywydau'n gadarnhaol. Y ffaith yw, mae dysgu oedolion yn allweddol i economi flaengar ac amrywiol ar gyfer y dyfodol. Mae'n rhoi'r gallu i weithlu Cymru feithrin sgiliau a gwybodaeth newydd er mwyn gwella canlyniadau cyflogaeth. Felly mae'n hanfodol bod oedolion yn cael eu hannog i gymryd rhan mewn dysgu ar unrhyw gyfnod yn eu gyrfa, boed hynny drwy ddysgu mewn gwaith neu astudiaeth bersonol.

Er gwaethaf manteision cymdeithasol ac economaidd, dros y blynyddoedd, mae nifer y bobl sydd wedi'u cofrestru ar gyfer dysgu oedolion yn y gymuned wedi gostwng yn sylweddol. Mae addysg i oedolion wedi wynebu ergyd toriadau Llywodraeth Lafur Cymru ers amser, sydd wedi llesteirio gallu'r sector i ddarparu cyrsiau hyblyg, cyson a hygyrch, gan gyfrannu at y gostyngiad yn y niferoedd a gofrestrodd. Mae ond yn iawn fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo'n llawn i roi blaenoriaeth i'r sector ymylol hwn, er mwyn sicrhau y gall Cymru gynnig safon uchel o gyfleoedd dysgu i oedolion yn gyson ym mhob rhan o Gymru—gogledd, dwyrain, de a gorllewin.

Y prif heriau sy'n wynebu dysgwyr sy'n oedolion yw sut i gydbwyso gwaith ac ymrwymiadau teuluol ynghyd â rhwystrau ariannol. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog: pa gymorth y mae Gyrfa Cymru yn ei roi i oedolion sy'n ceisio manteisio ar gyfleoedd addysgol? Sut y gellir gwneud gwell defnydd o Gyrfa Cymru er mwyn darparu cymorth a chyngor wedi'i deilwra i oedolion sydd am ddatblygu eu gyrfaoedd, yn ogystal â phobl ifanc?

Yn 2016, nododd adroddiad Estyn ar ddarpariaeth dysgu oedolion yn y gymuned:

Yn y rhan fwyaf o bartneriaethau Dysgu Oedolion yn y Gymuned mae gostyngiadau ariannol wedi cael effaith sylweddol ar y ddarpariaeth a lefelau staffio.

Ers cyhoeddi'r adroddiad hwnnw, pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i sicrhau bod darparwyr dysgu oedolion yn cael y cyllid a'r gefnogaeth y mae arnynt eu hangen yn amlwg?

Yn olaf, Gweinidog, yn 2017, dywedodd dogfen bolisi Llywodraeth Cymru ar ddysgu oedolion yng Nghymru—fel mater o ffaith, yr oeddech chi yn dweud—ac rwy'n dyfynnu:

Byddwn yn ariannu'r ddarpariaeth o Sgiliau Llythrennedd Digidol Hanfodol hyd at lefel 2.

Ac rydych yn parhau i ddweud:

Byddwn yn parhau i gefnogi'r ddarpariaeth o Sgiliau Cyflogadwyedd Hanfodol hyd at lefel 2.

A ydych wedi cynnal unrhyw asesiad effaith i weld pa mor effeithiol fu'r cymorth ar gyfer cymwysterau o'r fath? Pa asesiad sydd wedi'i wneud o'r hyn sydd angen ei wneud yn fwy i helpu oedolion sy'n dysgu cymwysterau newydd i ennill cymwysterau uwch yng Nghymru? Hefyd, mae'r maes hwn angen pobl ag anableddau, rhai materion eraill, lleiafrifoedd ethnig, LGBT ac yn enwedig cydbwysedd rhwng y rhywiau  yn y maes hwn. Mae'r angen hynny'n ddirfawr i wella'r sector hwn. Diolch.

17:45

Can I thank the Member for his recognition of the importance of adult learning and the real impact that that has on individuals and on wider society? I think, Presiding Officer, I did mention in my statement that the new Working Wales employability advice service is now up and running. The purpose of this new service is to provide and respond to the very issues that the Member raised, in ensuring that adults have access to professional careers advice that can help them access adult learning, work-based learning, extra training opportunities, to help them reach their goals.

I also recognise—. And the Member asked what more we're doing. I did mention in my statement that in the autumn we will have a new pilot of personalised learning accounts. Those are specifically for people who are in work. Often, our employability plans have focused on those—understandably, quite rightly—the furthest away from employment, but actually we do know that there are people in work who need the opportunities to upskill and reskill, and the pilot will be a valuable intervention for those particular workers.

With regard to funding for part-time, the Member is not wrong. Given the impact of austerity, difficult decisions have had to be made, and it is not unreasonable that previous decisions focused on providing full-time opportunities for our youngest people. It's a tough choice to make, but I think that there is certainly a logic in prioritising those learners. What we are doing, where we can, given the difficult financial situation we still find ourselves in, is to be able to find innovative ways to support adult learning in the round. So, for instance, we have introduced a new part-time funding methodology that protects the provision of ESOL, basic skills and GCSE resits, but also allocates the remainder of that funding on a population data level across all colleges. Therefore, in addressing this issue, wherever you are in Wales, we are looking to re-engage part-time provision, which in the past has been too patchy. We are putting in transitional arrangements in this financial year to make sure that no individual college loses out. But, the result of this reform will mean that access to part-time FE will be much more equitable than it has been previously.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am gydnabod pwysigrwydd dysgu oedolion a'r gwir effaith a gaiff hynny ar unigolion ac ar y gymdeithas ehangach? Rwy'n credu, Llywydd, imi grybwyll yn fy natganiad fod gwasanaeth cyngor cyflogadwyedd newydd Cymru'n Gweithio ar waith nawr. Diben y gwasanaeth newydd hwn yw darparu ac ymateb i'r union faterion a gododd yr Aelod, drwy sicrhau bod oedolion yn gallu cael cyngor gyrfaoedd proffesiynol a all eu helpu i gael mynediad i addysg oedolion, dysgu seiliedig ar waith, cyfleoedd hyfforddiant ychwanegol, i'w helpu nhw i gyrraedd eu nodau.

Rwyf hefyd yn cydnabod—. A gofynnodd yr Aelod beth arall yr ydym ni'n ei wneud. Soniais yn fy natganiad y byddwn yn cael cynllun treialu newydd ar gyfer cyfrifon dysgu personol yn yr Hydref. Mae'r rheini'n benodol ar gyfer pobl sydd mewn gwaith. Yn aml, mae ein cynlluniau cyflogadwyedd wedi canolbwyntio ar y rheini—yn ddealladwy, yn gwbl briodol—y rhai pellaf oddi wrth gyflogaeth, ond mewn gwirionedd rydym yn gwybod bod pobl mewn gwaith sydd angen cyfleoedd arnyn nhw i uwchsgilio ac ailsgilio, a bydd y cynllun treialu'n ymyrraeth werthfawr ar gyfer y gweithwyr penodol hynny.

O ran cyllid ar gyfer rhan-amser, nid yw'r Aelod yn anghywir. O ystyried effaith cyni, bu'n rhaid gwneud penderfyniadau anodd, ac nid yw'n afresymol bod penderfyniadau blaenorol wedi canolbwyntio ar ddarparu cyfleoedd amser llawn i'n pobl ieuengaf. Mae'n ddewis anodd, ond credaf fod rhesymeg yn sicr y tu ôl i flaenoriaethu'r dysgwyr hynny. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, lle gallwn, o gofio'r sefyllfa ariannol anodd yr ydym  ynddi o hyd, yw dod o hyd i ffyrdd arloesol o gefnogi dysgu oedolion yn gyffredinol. Felly, er enghraifft, rydym wedi cyflwyno dull ariannu rhan-amser newydd sy'n diogelu'r ddarpariaeth o Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill, sgiliau sylfaenol ac ailsefyll TGAU, ond mae hefyd yn dyrannu gweddill y cyllid hwnnw ar lefel data poblogaeth ar draws pob coleg. Felly, wrth fynd i'r afael â'r mater hwn, lle bynnag yr ydych yng Nghymru, rydym yn gobeithio ail-ymgysylltu darpariaeth ran-amser, a fu'n rhy dameidiog yn y gorffennol. Rydym yn cyflwyno trefniadau pontio yn y flwyddyn ariannol hon i sicrhau na fydd yr un coleg unigol ar ei golled. Ond, bydd canlyniad y diwygiad hwn yn golygu y bydd mynediad i addysg bellach ran-amser yn llawer tecach nag a fu yn y gorffennol.

17:50

Rwy'n credu ei bod yn bwysig i ni i gyd gydnabod pwysigrwydd Wythnos Addysg Oedolion ac i ddiolch i bawb—fel sydd wedi cael ei wneud yn barod—yn y sector sydd yn gweithio mor ddiwyd yn y maes yma. Dwi'n cydnabod ei fod yn beth pwysig iawn, yn rhan o'n cymdeithas ni, fod pobl yn gallu dysgu pa bynnag oedran ydyn nhw, pa bynnag bwnc yw e, os ydyw e ynglŷn ag ailsgilio neu os ydyw e yng nghyd-destun jest eu bod nhw eisiau dysgu rhywbeth newydd mewn cyfnod o fywyd. Felly, rwy'n credu mai dyna sydd yn bwysig—ein bod ni'n cydnabod dysgu am yr hyn ydyw e yn hytrach na dysgu er mwyn cael rhyw fath o arholiad ar y diwedd.

Mae gen i gyfres o gwestiynau. Yn sicr, yr wythnos yma, dŷn ni wedi clywed bod 180 o swyddi wedi'u peryglu yn Allied Bakeries. Dŷn ni wedi clywed, yn sicr, fod swyddi yn y fantol yn Ford ym Mhen-y-bont. Mae hynny wedyn yn mynd i effeithio ar y system addysg oherwydd mae'n siŵr bod nifer fawr o'r bobl hynny sydd yn gweithio yn y sectorau yma yn mynd i eisiau ailsgilio ac eisiau ffeindio swyddi eraill. Blwyddyn diwethaf, fe wnaethom ni glywed y Future Advocacy think tank yn rhagfynegi bod un mewn tair swydd yng Nghymru mewn perygl o awtomeiddio erbyn y 2030au cynnar, ac mai Alyn and Deeside yw'r etholaeth fwyaf bregus a fydd yn gweld yr ergyd fwyaf sylweddol. Felly, o ystyried yr impact economaidd sydd ohoni, o ystyried rhai o'r ffactorau awtomeiddio, a allwch chi ddweud wrthym ni os ydych chi wedi ystyried y rhagolygon yn ddifrifol? Pa ddarpariaethau y gallwch chi eu gwneud i ailsgilio ac uwchsgilio y bobl hynny sydd yn mynd i fod yn gofyn am hynny? Sut ydych chi'n mynd i gynnwys hynny o fewn y system addysgu i oedolion? Wedyn, yn dilyn o hynny, pa drafodaethau a ydych chi wedi’u cael gyda Gweinidog yr economi i liniaru effeithiau datblygiad awtomeiddio ar ein gweithwyr, a'r effaith a gaiff hynny ar gyfleoedd o fewn y sectorau penodol dwi wedi siarad amdanynt yn flaenorol?

Mae nifer ohonom ni wedi cael e-byst gan Age Cymru, a dŷch chi wedi trafod y ffaith eich bod chi'n mynd i wneud datganiad penodol ar bobl hŷn, felly diolch am hynny. Ond, dŷn ni wedi cael e-byst gan Age Cymru yn dweud bod dysgu gydol oes, a'r cyfle i gymryd rhan mewn gweithgareddau addysgiadol, yn bwysig i nifer fawr o bobl hŷn i ennill sgiliau newydd a gwybodaeth. Dŷn ni wedi cael y Bevan Foundation yn dweud mai dim ond un mewn 20 o ddysgwyr mewn addysg gymunedol sydd yn 65 mlwydd oed neu'n hŷn. Mae rhesymau fel lleoliad cyrsiau, diffyg hygyrchedd cyfleusterau, diffyg ystod cyrsiau a diffyg hysbysebu, yn enwedig diffyg hysbysebu i ffwrdd o'r we, yn rhwystrau iddyn nhw allu ymwneud ag addysg yn y ffordd y bydden nhw'n hoffi. Felly, beth yw'ch asesiad chi o ddysgu gydol oes fel arf lles, yn ychwanegol iddo fod yn brofiad i ennill sgiliau ar gyfer cyflogadwyedd? Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygiad gwasanaethau ac adnoddau, fel bod dysgu gydol oes yn cael ei weld fel arf i ddelio â chamau mewn bywyd, gan gynnwys unigrwydd, ymddeoliadau, galar ac yn y blaen? Wedyn, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda'r Gweinidog llywodraeth leol i wella hygyrchedd a symudedd mewn llyfrgelloedd a chanolfannau addysg eraill i sicrhau nad yw'r rhain yn rhwystrau ar gyfer dysgu?

Y drydedd elfen sydd gen i: rydych chi wedi clywed gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, dwi'n credu, ynglŷn â'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Mae colegau addysg bellach a phobl yn y sector honno wedi dweud wrthyf i fod yna rai anawsterau gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol a'r awgrymiadau sydd yn cael eu rhoi iddyn nhw. Mae yna dystiolaeth wedi bod gan y sector honno sy'n awgrymu bod yna gap rhwng beth mae'r bartneriaeth a'r Llywodraeth yn disgwyl iddyn nhw ei wneud, a beth sydd yn realistig iddyn nhw ei wneud ar lawr gwlad, ac efallai eu bod nhw'n rhy fanwl ynglŷn â'r hyn sydd yn cael ei ofyn ganddyn nhw. Felly, dwi'n cydnabod bod angen rhoi rhyw fath o seilwaith i arian y Llywodraeth, ond oes yna ffordd i fod yn fwy hyblyg gyda'r hyn sydd yn digwydd ar lawr gwlad o ran y cyrsiau sydd yn cael eu rhoi arno fel bod yna ymateb i beth mae pobl eisiau ei wneud, ond hefyd ymateb i beth mae'r economi a beth dŷn ni ei angen fel cenedl?

I think it’s important that we all acknowledge the importance of Adult Learners Week, and, as has been done already, to thank everyone in the sector who is working so hard and diligently in this field. I acknowledge that it’s a very important thing, as part of our society, that people can learn, whatever age they are and whatever subject they might be studying, be it to do with reskilling or whether it’s in the context of them just wanting to learn something new at a different time in their life. I think that’s what’s important—that we recognise learning for its own sake, rather than learning in order to get some sort of qualification at the end.

I have a series of questions. Certainly, this week, we have heard that 180 posts are at risk at Allied Bakeries. We've certainly heard that posts are at risk in Ford in Bridgend. That, then, is going to have an impact on the education system, because a number of those people who are working in these sectors are going to need to develop new skills and to find new jobs. Last year, we heard the Future Advocacy think tank suggesting that one in three posts in Wales are at risk as a result of automation by the early 2030s, and Alun and Deeside is the most vulnerable constituency and will see the greatest impact in that regard. So, considering the economic impact and considering some of the factors related to automation, could you tell us whether you have seriously considered these forecasts? What provision can you make to upskill and reskill those people who are going to be requiring that? And, how are you going to include that within the adult learners’ system? Following on from that, what discussions have you had with the Minister for the economy to mitigate the impact of the development of automation on our employees, and the impact that that will have on opportunities within the specific sectors that I have already mentioned?

A number of us have received e-mails from Age Cymru and you've said that you are going to be making a specific statement on older people, so thank you very much for that. But we have received an e-mail from Age Cymru to say that lifelong learning and the opportunity to take part in educational activities is important to a number of older people to develop new skills and knowledge. We have heard from the Bevan Foundation that only one in 20 learners in lifelong learning are 65 years of age and above. The location of courses, the accessibility of facilities, the lack of range of courses and a lack of advertising, specifically advertising that isn't on the web, are impacting that age group’s ability to engage with education in the way that they would like. So, what’s your assessment of lifelong learning as a well-being tool, as well as it being an opportunity to develop skills for employability? How is the Welsh Government supporting the development of resources to ensure that lifelong learning is seen as a tool to deal with life stages, including loneliness, retirements and experiences such as grief and so on? What discussions have you had with the local government Minister to improve mobility and accessibility in libraries and other education centres, for example, to ensure that accessibility isn't a barrier?

The third element, as you've already heard from the Economy, Infrastructure and Skills Committee, I believe, is on the regional skills partnerships. FE colleges and people in that sector have told me that there are some difficulties with the regional skills partnerships and the suggestions that are made to them. There is evidence from that sector that suggests that there is a gap between what the partnership and the Government expect them to do and what is realistic for them to do on the ground, and perhaps they're too detailed and prescriptive with regard to what is being asked of them. So, I acknowledge that we do need to give some sort of steer for Government spending, but is there a way to be more flexible with what is happening on the ground in terms of the courses that are being provided, so that they're a response to what people want to do, but also a response to what the economy requires and what we require as a nation as well?

I was in a meeting with some veterans yesterday and they mentioned to me the fact that, when they come out of the armed forces, quite often their transferrable skills are not recognised, so they may have specific skills in engineering and such, but it's not recognised if they need to go into an entirely different work landscape, and they end up on benefits, or they end up homeless, actually, because they haven't really found a place that they can go to try and change that reality for themselves, and to get a job in something that would suit them. But they're not being told how they can transfer those skills. I'm wondering what work you can do through the adult education sector to help those veterans to realise their potential so that they're not in those vulnerable positions.

My final question was—you will be aware of the Augar review and the fact that they're doing this learning through life concept, and you will be responding to that, I know. You've mentioned earlier the personal learning accounts. I just wanted to understand whether that was the same thing, or whether it was something that you're working in conjunction with the UK Government on, because I've had conversations with the Open University especially who are very interested in the expansion of that type of thing, where, if you're working in a position and you've managed to do quite well but you haven't got a degree, or another person is in a position where they want to do extra qualifications and they can't get financial support to do that, how are we facilitating their ability to do that when they're in full-time work and when they need that support. So, anything that you've got to add to what you said to the previous question from Mohammad Asghar would be very helpful, thank you.

Roeddwn i mewn cyfarfod gyda rhai cyn-filwyr ddoe ac roedden nhw'n sôn wrthyf am y ffaith, pan fyddan nhw'n gadael y lluoedd arfog, na chydnabyddir eu sgiliau trosglwyddadwy yn eithaf aml, felly efallai fod ganddyn nhw sgiliau penodol mewn peirianneg ac ati, ond ni chaiff hynny ei gydnabod os oes angen iddyn nhw fynd i dirwedd waith gwbl wahanol, ac maen nhw yn y diwedd yn byw ar fudd-daliadau, neu'n ddigartref, mewn gwirionedd, gan nad ydyn nhw wedi dod o hyd i rywle lle y gallant fynd iddo i geisio newid y realiti hwnnw dros eu hunain, a chael swydd mewn rhyw faes a fyddai'n gweddu iddyn nhw. Ond dydyn nhw ddim yn cael gwybod sut y gallant drosglwyddo'r sgiliau hynny. Tybed pa waith y gallwch chi ei wneud drwy'r sector addysg i oedolion i helpu'r cyn-filwyr hynny i wireddu eu potensial fel nad ydyn nhw yn y sefyllfaoedd agored i niwed hynny.

Fy nghwestiwn olaf oedd—byddwch chi'n ymwybodol o adolygiad Augar a'r ffaith eu bod yn dilyn y cysyniad hwn o ddysgu drwy fywyd, a byddwch chi'n ymateb i hynny, rwy'n gwybod. Fe wnaethoch chi sôn yn gynharach am y cyfrifon dysgu personol. Roeddwn i eisiau deall ai'r un peth oedd hynny, neu a oedd yn rhywbeth yr ydych chi'n gweithio ar y cyd â Llywodraeth y DU arno, oherwydd rwyf wedi cael sgyrsiau gyda'r Brifysgol Agored yn enwedig sydd â diddordeb mawr yn y gwaith o ehangu'r math hwnnw o beth, pryd, os ydych chi'n gweithio mewn swydd a'ch bod wedi llwyddo i wneud yn eithaf da ond nad oes gennych radd, neu os oes unigolyn arall mewn sefyllfa lle mae eisiau ennill cymwysterau ychwanegol ac na all gael cymorth ariannol i wneud hynny, sut ydym ni'n hwyluso'u gallu i wneud hynny pan fyddan nhw mewn gwaith amser llawn a phan fydd angen y cymorth hwnnw arnyn nhw. Felly, byddai unrhyw beth sydd gennych chi i'w ychwanegu at eich ymateb i'r cwestiwn blaenorol gan Mohammad Asghar yn ddefnyddiol iawn, diolch.

17:55

Could I thank Bethan Sayed for, once again, her recognition of the hard work that is going on the length and breadth of Wales in this important field, and also to recognise that informal, non-accredited learning is often the very first step that some people need to undertake before they move on to a more formal accredited learning? So sometimes we can be perhaps overly dismissive of what seems mostly a social activity, but actually that can be often the crucial hook to get somebody building their confidence, building their self-esteem, reconnecting with learning, especially for those people for whom perhaps school, and their first opportunity of learning, has not been a positive experience. So like you, I think we should recognise the role that informal, non-accredited opportunities can play. It is important.

The Member asked whether I have meetings with my colleague Ken Skates with regard to the impact of automation. The Government is very alive to the threats but also the opportunities of automation. Undoubtedly we need to be in a position that the Welsh workforce is skilled to take advantage. Every time we've seen an industrial revolution or a big step forward in the world of work, naturally there's a great fear about the negative impact, but there are also opportunities, and we need to be alive to where the future employment opportunities are going to be, and to ensure that our workforce has the skills and the aptitudes to be able to switch and to be able to move into those new opportunities should they become available. The Government has commissioned a specific piece of work to look at the potential impact of automation on the Welsh economy and what we will need to do to respond to any new opportunities that will arise out of that. 

The Member recognised that, in my statement, I said that I would be making an announcement with regard to older learners shortly, and I am due to meet with the older person's commissioner on Thursday of this week to talk about these important issues for our older citizens. Having recently visited a class in Merthyr Tydfil that was frequented—. I think their oldest learner was in her 90s. She left me in no doubt of the importance of continued availability of that particular opportunity. It certainly was delivering all sorts of benefits to her in terms of combating social isolation, making sure she had an opportunity to engage with like-minded people on a subject that was really important for her, and, again, we want to make sure, as we develop our Welsh right to lifelong learning, that we encompass our older citizens in that. 

The regional skills partnership is an increasingly important way in which we can align our education and training provision with the needs of our economy. Sometimes, there can be a tension between what people want to study and learn about and actually what qualifications they need to be able to gain gainful employment. The Member will be aware that we have set aside an amount of money for FE colleges to be able to respond proactively and positively to the request of our regional skills partnership, but we recognise that sometimes there is the need for flexibility on an institution-to-institution basis. We're alive to that. But my call to our colleagues in FE, which I delivered in a speech at their conference just last week, is the need to work collaboratively with our regional skills partnership so that our learners, at whatever age, are able to take advantage of training opportunities and learning opportunities that are going to be meaningful in the context of employment in their area. Because most learners want to be able to use those skills to be able to work their way up the employment ladder to give them and their families opportunities. Making sure that there is an alignment between what our FE colleges are providing and the needs and the opportunities for jobs after a period of learning is absolutely crucial. 

I obviously take a great deal of interest in the Augar report. What's interesting about Augar is the headlines, of course, have been dominated around fee structures for FE, but actually the Augar report has some very interesting things to say about lifelong learning. I think, actually, in Wales we are potentially in a position to look at some of those recommendations and perhaps move more swiftly than our colleagues in England, given the chaos that currently reigns. Whether the Augar report will ever see the light of day is another question in terms of an English context. But there are some interesting things that it has to say about FE and adult learning, and, as I said, we're currently working with our partners to ensure that we develop a right to lifelong learning in Wales.

But, of course, the Member talks about opportunities for part-time study. For those people who may have caring or working responsibilities but want the opportunity to re-engage in learning, just two very practical ways in which we're making that a reality is our support for part-time learners. As I said, the Open University has seen a 50 per cent increase in applications just this year because we are proving the financial support to enable those individuals to go back to studying. But I also recognise that a full-time course of that nature might not be right for the individual. Our personal learning accounts will give greater flexibility in our pilot areas in north Wales and south-east Wales where it may be a shorter course or a specific professional qualification that is needed to help you switch your career or move up the career ladder. So, that gives you a flavour of the flexible way in which we're trying to support those people who are trying to engage in learning to assist them and their employment prospects. 

A gaf i ddiolch i Bethan Sayed am gydnabod, unwaith eto, y gwaith caled sy'n cael ei wneud ar hyd a lled Cymru yn y maes pwysig hwn, a hefyd i gydnabod mai dysgu anffurfiol, heb ei achredu, yw'r cam cyntaf un y mae'n rhaid i rai pobl ei gymryd cyn iddyn nhw symud ymlaen i ddysgu achrededig mwy ffurfiol? Felly weithiau gallwn fod yn rhy ddilornus o'r hyn sy'n ymddangos yn weithgaredd cymdeithasol yn bennaf, ond mewn gwirionedd gall hynny fod yn elfen hollbwysig yn aml er mwyn i rywun fagu hyder, meithrin ei hunan-barch, ailgysylltu â dysgu, yn enwedig ar gyfer y bobl hynny nad oedd yr ysgol efallai, a'u cyfle cyntaf i ddysgu, wedi bod yn brofiad cadarnhaol. Felly, fel chi, rwy'n credu y dylem ni gydnabod swyddogaeth cyfleoedd anffurfiol, heb eu hachredu. Mae'n bwysig.

Gofynnodd yr Aelod a wyf i wedi yn cael cyfarfodydd gyda'm cydweithiwr, Ken Skates ynghylch effaith awtomeiddio. Mae'r Llywodraeth yn effro iawn i'r bygythiadau ond hefyd y cyfleoedd yn sgil awtomeiddio. Yn ddiau mae angen i ni fod mewn sefyllfa lle mae'r gweithlu yng Nghymru yn fedrus er mwyn manteisio. Bob tro rydym wedi gweld chwyldro diwydiannol neu gam mawr ymlaen ym myd gwaith, yn naturiol ceir ofn mawr ynghylch yr effaith negyddol, ond ceir cyfleoedd hefyd, ac mae angen inni fod yn ymwybodol iawn o ble fydd y cyfleoedd am waith yn y dyfodol, a sicrhau bod gan ein gweithlu'r sgiliau a'r doniau i allu newid ac i allu symud i'r cyfleoedd newydd hynny os byddant ar gael. Mae'r Llywodraeth wedi comisiynu darn penodol o waith i edrych ar effaith bosibl awtomeiddio ar economi Cymru a'r hyn y bydd angen inni ei wneud i ymateb i unrhyw gyfleoedd newydd a fydd yn deillio o hynny.

Cydnabu'r Aelod fy mod, yn fy natganiad, wedi dweud y byddwn yn gwneud cyhoeddiad ynglŷn â dysgwyr hyn cyn hir, a byddaf yn cwrdd â'r comisiynydd pobl hŷn ddydd Iau yr wythnos hon i drafod y materion pwysig hyn ar gyfer ein dinasyddion hŷn. Ar ôl ymweld â dosbarth ym Merthyr Tudful yn ddiweddar—. Rwy'n credu bod eu dysgwr hynaf yn ei 90au. Nid oedd gennyf unrhyw amheuaeth ynghylch pwysigrwydd parhau i sicrhau bod y cyfle penodol hwnnw ar gael. Roedd yn sicr yn darparu pob math o fanteision iddi hi o ran brwydro yn erbyn unigedd cymdeithasol, gan sicrhau ei bod yn cael cyfle i ymgysylltu â phobl o'r un meddylfryd ar bwnc a oedd yn wirioneddol bwysig iddi hi, ac, unwaith eto, rydym ni am wneud yn siŵr, wrth inni ddatblygu ein hawl Cymraeg i ddysgu gydol oes, ein bod yn cynnwys ein dinasyddion hŷn yn hynny.

Mae'r bartneriaeth sgiliau rhanbarthol yn ffordd fwyfwy pwysig inni allu cysoni ein darpariaeth addysg a hyfforddiant ag anghenion ein heconomi. Weithiau, gall fod tensiwn rhwng yr hyn y mae pobl eisiau ei astudio a dysgu amdano a pha gymwysterau sydd eu hangen i allu cael gwaith â chyflog. Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi neilltuo swm o arian i golegau addysg bellach er mwyn iddyn nhw allu ymateb yn rhagweithiol ac yn gadarnhaol i gais ein partneriaeth sgiliau rhanbarthol, ond cydnabyddwn fod angen bod yn hyblyg weithiau ar sail sefydliad i sefydliad. Rydym ni'n ymwybodol o hynny. Ond fy ngalwad i'n cydweithwyr mewn addysg bellach, a draddodwyd mewn araith yn eu cynhadledd yr wythnos diwethaf, yw'r angen i gydweithio â'n partneriaeth sgiliau rhanbarthol er mwyn i'n dysgwyr, o ba oedran bynnag, allu manteisio ar gyfleoedd hyfforddi a chyfleoedd dysgu sy'n mynd i fod yn ystyrlon yng nghyd-destun cyflogaeth yn eu hardal. Gan fod y rhan fwyaf o ddysgwyr eisiau defnyddio'r sgiliau hynny i weithio eu ffordd i fyny'r ysgol gyflogaeth i roi cyfleoedd iddyn nhw a'u teuluoedd. Mae sicrhau bod cysondeb rhwng yr hyn y mae ein colegau Addysg Bellach yn ei ddarparu a'r anghenion a'r cyfleoedd ar gyfer swyddi ar ôl cyfnod o ddysgu yn gwbl hanfodol.

Mae'n amlwg fy mod yn cymryd llawer iawn o ddiddordeb yn adroddiad Augar. Yr hyn sy'n ddiddorol am Augar yw'r penawdau, wrth gwrs, sy'n rhoi sylw mawr i strwythurau ffioedd ar gyfer Addysg Bellach, ond mewn gwirionedd mae gan adroddiad Augar rai pethau diddorol iawn i'w dweud am ddysgu gydol oes. Rwy'n credu, a dweud y gwir, yng Nghymru ein bod ni mewn sefyllfa bosibl i edrych ar rai o'r argymhellion hynny ac efallai symud yn gyflymach na'n cyd-Aelodau yn Lloegr, o ystyried yr anhrefn sy'n teyrnasu ar hyn o bryd. Cwestiwn arall o ran cyd-destun Lloegr yw a fydd adroddiad Augar byth yn gweld golau dydd. Ond mae ganddo rai pethau diddorol i'w dweud am addysg bellach a dysgu oedolion, ac, fel y dywedais, rydym yn gweithio gyda'n partneriaid ar hyn o bryd i sicrhau ein bod yn datblygu hawl i ddysgu gydol oes yng Nghymru.

Ond, wrth gwrs, mae'r Aelod yn sôn am gyfleoedd i astudio'n rhan-amser. I'r bobl hynny sydd efallai â chyfrifoldebau gofalu neu weithio ond sydd eisiau'r cyfle i ail-ymgysylltu â dysgu, dau ddull ymarferol iawn o wneud hynny yw ein cefnogaeth i ddysgwyr rhan-amser. Fel y dywedais, mae'r Brifysgol Agored wedi gweld cynnydd o 50 y cant mewn ceisiadau eleni oherwydd ein bod yn rhoi'r cymorth ariannol i alluogi'r unigolion hynny i ddychwelyd i astudio. Ond rwyf hefyd yn cydnabod efallai nad yw cwrs llawnamser o'r fath yn iawn i'r unigolyn. Bydd ein cyfrifon dysgu personol yn rhoi mwy o hyblygrwydd yn ein hardaloedd treialu yn y gogledd a'r de-ddwyrain lle gall fod yn gwrs byrrach neu'n gymhwyster proffesiynol penodol y mae ei angen i'ch helpu chi i newid gyrfa neu symud i fyny'r ysgol yrfa. Felly, mae hynny'n rhoi blas i chi o'r ffordd hyblyg yr ydym yn ceisio ei defnyddio i gynorthwyo'r bobl hynny sy'n ceisio ymgysylltu â dysgu, i'w cynorthwyo nhw a'u rhagolygon nhw o ran cyflogaeth.  

18:00

It's great to have this statement in Adult Learners Week, because it reminds us that it is never too late. At whatever age you are in life, you keep on learning. It was certainly the case for me when I went back to do my Master's in my mid 30s, it was the case for my late mum when she did her Open University course in her 60s, and it was definitely the case when I was holding a surgery up in Gilfach Goch last Friday, and when, towards the end of the surgery, when I was having a cup of tea, before the day centre provided me with a lovely fish dinner and custard tart as well—before I did that, in came, 70 years young, Gwyn David. Gwyn wanted to tell me a little story. He'd been up here in Cardiff at the old coal exchange last week, at the Inspire! awards. Gwyn David, at 70 years of age—a guy who has not had an easy life and who, at the age of 19, went into Hensol with mild learning difficulties, and spent 20 years of his life overcoming those issues and being told he couldn't achieve—got learner of the year in the Inspire! awards at 70 years young. He loves education, he loves learning, he loves telling other people about it.

And that's what we're here to say: genuinely, whatever it is, whether it's changing career, new training, new education or, frankly, doing things like Bridgend County Borough Council are doing at the moment in every community centre, in every hall, in every library—tourism, IT, consulting, CV writing, buying and selling for small businesses, stress management—we all need that—holiday Spanish, holiday French, organic gardening—. Or Bridgend College, the further education college of the year at the TES further education awards this year, and doubly excellent according to Estyn, providing, in Adult Learners Week this week, free taster sessions in things like horticulture or modern languages, and so on. It is never too late. We all need that second chance. Some of us need a third, fourth and fifth chance as well, but we keep on learning, and I think the statement today is welcome, because it says that, in the myriad of adult learning that we have—full time, part time, taster courses and everything else—everybody should keep on learning and we need to do everything we can in Wales to make sure that people have that opportunity. And my question to the Minister is this: how do we make sure—? What's the best practice in the co-ordination of this so people know that, wherever they are—in Gilfach Goch or in Caerau, or wherever it is, not just in the centres of learning—there are opportunities for them? What's the best practice in sharing that co-ordination so that everybody knows they have that chance to have a second chance?

Mae'n wych cael y datganiad hwn yn Wythnos Addysg Oedolion, oherwydd ei fod yn ein hatgoffa ni nad yw byth yn rhy hwyr. Beth bynnag yw eich oedran chi, rydych chi'n parhau i ddysgu. Roedd yn sicr yn wir yn fy achos i pan es i yn ôl i wneud fy Meistr yng nghanol fy 30au, yr oedd yn wir am fy niweddar fam pan wnaeth hi ei chwrs Prifysgol Agored yn ei 60au, ac yr oedd yn sicr yn wir pan oeddwn yn cynnal cymhorthfa yn y Gilfach Goch ddydd Gwener diwethaf, pan, tua diwedd y gymhorthfa, wrth imi gael cwpanaid o de, cyn i'r ganolfan ddydd roi cinio pysgod a tharten cwstard hyfryd i mi hefyd—cyn imi wneud hynny, daeth Gwyn David, yn 70 mlwydd oed i mewn. Roedd Gwyn eisiau dweud stori fach wrthyf i. Bu yma yng Nghaerdydd yn yr hen gyfnewidfa lo yr wythnos diwethaf, yng ngwobrau Inspire! Enillodd Gwyn David, yn 70 mlwydd oed—dyn na chafodd fywyd hawdd a aeth, yn 19 oed, i mewn i Hensol â mân anawsterau dysgu, a threuliodd 20 mlynedd o'i fywyd yn goresgyn y problemau hynny a chael gwybod na fyddai'n gallu cyflawni—gwobr dysgwr y flwyddyn yng ngwobrau Inspire! yn 70 mlwydd oed. Mae wrth ei fodd ag addysg, mae'n hoff iawn o ddysgu, mae wrth ei fodd yn dweud wrth bobl eraill am hynny.

A dyna yw'r hyn yr ydym eisiau ei 3ddweud yma: o ddifrif, beth bynnag ydyw, pa un a yw'n newid gyrfa, hyfforddiant newydd, addysg newydd neu, a dweud y gwir, gwneud pethau fel y mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn ei wneud ar hyn o bryd ym mhob canolfan gymunedol, ym mhob neuadd, ym mhob llyfrgell—twristiaeth, TG, ymgynghori, ysgrifennu CV, prynu a gwerthu i fusnesau bach, rheoli straen—mae angen hynny ar bob un ohonom ni—Sbaeneg ar gyfer y gwyliau, Ffrangeg ar gyfer y gwyliau, garddio organig—. Neu Goleg Penybont, sef coleg addysg bellach y flwyddyn yng ngwobrau addysg bellach TES eleni, ac yn rhagorol ddwywaith yn ôl Estyn, gan ddarparu, yn Wythnos Addysg Oedolion yr wythnos hon, sesiynau rhagflas am ddim mewn pethau fel garddwriaeth neu ieithoedd modern, ac ati. Nid yw byth yn rhy hwyr. Mae angen yr ail gyfle hwnnw arnom ni i gyd. Mae angen trydydd, pedwerydd a phumed cyfle ar rai ohonom ni hefyd, ond rydym ni'n parhau i ddysgu, ac rwy'n credu bod y datganiad heddiw i'w groesawu, oherwydd mae'n dweud, yn yr amrywiaeth o ddysgu i oedolion sydd gennym ni—yn amser llawn, yn rhan-amser, yn gyrsiau rhagflas a phopeth arall—y dylai pawb barhau i ddysgu ac mae angen i ni wneud popeth o fewn ein gallu yng Nghymru i wneud yn siŵr bod pobl yn cael y cyfle hwnnw. A'm cwestiwn i'r Gweinidog yw hyn: sut ydym ni'n gwneud yn siŵr—? Beth yw'r arfer gorau o ran cydgysylltu hyn fel bod pobl yn gwybod, lle bynnag y byddan nhw—yn y Gilfach Goch neu yng Nghaerau, neu ble bynnag, nid dim ond yn y canolfannau dysgu—bod cyfleoedd ar eu cyfer nhw? Beth yw'r arfer gorau wrth rannu'r cydgysylltu hwnnw fel bod pawb yn gwybod bod ganddyn nhw'r ail gyfle hwnnw?

18:05

Can I just say in response that I had the opportunity of meeting Gwyn at the awards ceremony? Like the Member has just said, at the age of 19, Gwyn was admitted to Hensol and spent decades of his life in that institution. They were not happy years. He spent much of his time isolated, alone and, I'm ashamed to say, often drugged and sedated. The fact that Gwyn is now living life to the full and is the life and soul of the group in Gilfach is tremendous. And what he had to say to me was that he has no intention of stopping learning any time soon. And what learning has given him is power—power over his life to make decisions about how he spends his time, and power that, for so many years when he was at Hensol, did not belong to him.

If you're not inspired by Gwyn, then you would be inspired by Andrea Garvey, who, as a young mum, aspired to study the law. And now she has done just that. Having completed a law degree at Swansea University, she is currently studying for her Master's at Swansea University. She has a particular passion for miscarriages of justice and has been greatly involved in the work that Swansea law department does looking at cases and looking at new opportunities to examine whether there has been a miscarriage of justice. She was nominated by members of her family who are just so proud of what she has achieved. 

I left that evening—and, I don't know, I think we could all do with signing up for the stress management course—and it certainly inspired me to think about doing my Master's, and I'll be older than my 30s, Huw, but, as you said, it's never too late and I may have that opportunity to do just that. 

I want to make Wales a second-chance nation, or, as somebody said, maybe we need a third chance, or a fourth chance, or a fifth chance to go back and engage in these activities. We have signed up as a Government to creating that right to lifelong learning. The challenge for me now is to turn that right and that concept into a reality, a reality for the Gwyns of this world, the reality for the Andreas of this world and, who knows, even the reality for the Kirsty Williamses of this world. 

A gaf i ddweud mewn ymateb y cefais y cyfle i gwrdd â Gwyn yn y seremoni wobrwyo? Fel y mae'r aelod newydd ei ddweud, yn 19 oed, derbyniwyd Gwyn i Hensol a threuliodd ddegawdau o'i fywyd yn y sefydliad hwnnw. Nid oedden nhw'n flynyddoedd hapus. Treuliodd lawer o'i amser yn ynysig, ar ei ben ei hun ac, mae gennyf i gywilydd dweud, dan ddylanwad cyffuriau a thawelyddion. Mae'r ffaith bod Gwyn bellach yn byw bywyd i'r eithaf ac yn rhan hollbwysig o'r grŵp yn y Gilfach yn wych. A'r hyn yr oedd ganddo i'w ddweud wrthyf oedd nad oes ganddo unrhyw fwriad o roi'r gorau i ddysgu yn fuan. A'r hyn y mae dysgu wedi'i roi iddo yw pŵer—pŵer dros ei fywyd i wneud penderfyniadau ynghylch sut y mae'n treulio'i amser, a phŵer, am gynifer o flynyddoedd pan oedd yn Hensol, nad oedd yn eiddo iddo.

Os nad ydych chi wedi'ch ysbrydoli gan Gwyn, yna bydd Andrea Garvey yn eich ysbrydoli gan iddi, yn fam ifanc, ddyheu am astudio'r gyfraith. Ac erbyn hyn mae hi wedi gwneud hynny. Ar ôl cwblhau gradd yn y gyfraith ym Mhrifysgol Abertawe, mae hi'n astudio ar gyfer ei Meistr ym Mhrifysgol Abertawe ar hyn o bryd. Mae ganddi angerdd penodol ym maes camweinyddiad cyfiawnder ac mae wedi ymwneud yn helaeth â'r gwaith y mae adran y gyfraith yn Abertawe yn ei wneud i ystyried achosion a chwilio am gyfleoedd newydd i archwilio a fu camweinyddiad cyfiawnder. Cafodd ei henwebu gan aelodau o'i theulu sydd mor falch o'r hyn y mae hi wedi'i gyflawni.

Gadewais y noson honno—ac, wn i ddim, rwy'n credu y gallai pob un ohonom ni gofrestru ar y cwrs rheoli straen—ac yn sicr fe'm hysbrydolodd i ystyried gwneud fy Meistr, a byddaf i'n hŷn nag yn fy 30au, Huw, ond, fel y dywedasoch chi, nid yw byth yn rhy hwyr ac efallai fod y cyfle hwnnw gennyf i wneud hynny.  

Rwyf eisiau gwneud Cymru'n genedl ail gyfle, neu, fel y dywedodd rhywun, efallai fod angen trydydd cyfle, neu bedwerydd cyfle, neu bumed cyfle i fynd yn ôl a chymryd rhan yn y gweithgareddau hyn. Rydym ni wedi ymrwymo fel Llywodraeth i greu'r hawl honno i ddysgu gydol oes. Yr her i mi nawr yw troi'r hawl honno a'r cysyniad hwnnw'n realiti, yn realiti i bobl fel Gwyn, yn realiti i bobl fel Andrea a phwy a ŵyr, hyd yn oed yn realiti i bobl fel Kirsty Williams.  

18:10

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.

Thank you, Minister, for that statement.

7. Cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Deddfwriaeth (Cymru)
7. Motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Legislation (Wales) Bill

Daw hynny â ni at eitem 7, ond mae eitem 7 wedi ei dynnu yn ôl. Felly, mae hynny'n dod â ni at ddiwedd ein trafodion am y dydd heddiw. Diolch i chi.  

That brings us to item 7, which is, however, withdrawn. Therefore, that brings today's proceedings to a close. Thank you. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:10.

The meeting ended at 18:10.