Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/03/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Caroline Jones.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy and Transport, and the first question is from Caroline Jones.
1. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog mwy o fusnesau lleol yng Ngorllewin De Cymru i fanteisio ar bŵer deallusrwydd artiffisial? OAQ53610
1. Will the Minister outline the steps the Welsh Government is taking to encourage more local businesses in South Wales West to exploit the power of artificial intelligence? OAQ53610
Thank you. Our economic action plan recognises the crucial role digital technologies will play in the future, with digitisation and innovation featuring as key themes within the calls to action. We continue to engage with business to encourage the adoption of technologies, including artificial intelligence.
Diolch. Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn cydnabod y rôl hollbwysig y bydd technolegau digidol yn ei chwarae yn y dyfodol, gyda digideiddio ac arloesi yn themâu allweddol yn y galwadau i weithredu. Rydym yn parhau i ymgysylltu â’r byd busnes i annog mabwysiadu technolegau, gan gynnwys deallusrwydd artiffisial.
Deputy Minister, artificial intelligence and machine learning has the power to transform small businesses, yet the majority of businesses in Wales do not know how to harness its power. Machine learning is not just for large tech companies; it can be utilised by the local cafe, to assist with processing payments, VAT returns, and automating a whole myriad of tasks. With the majority of tools being open source, even down to Welsh language voice data—thanks to Mozilla's Common Voice project—there is a low barrier to entry into the field. What businesses need is pointing in the right direction. What can the Welsh Government do to promote the benefits of artificial intelligence and ensure that we equip future business owners with the skills to exploit technology to assist their businesses?
Ddirprwy Weinidog, mae gan ddeallusrwydd artiffisial a dysgu peirianyddol rym i drawsnewid busnesau bach, ac eto nid yw'r mwyafrif o fusnesau yng Nghymru yn gwybod sut i harneisio ei bŵer. Nid ar gyfer cwmnïau technoleg mawr yn unig y mae dysgu peirianyddol; gall y caffi lleol ei ddefnyddio, i helpu i brosesu taliadau, ffurflenni TAW, ac awtomeiddio nifer fawr o dasgau. Gyda'r mwyafrif o offer yn ffynhonnell agored, hyd yn oed y data llais Cymraeg—diolch i brosiect Common Voice Mozilla—nid oes fawr o rwystrau rhag mynd i mewn i'r maes. Yr hyn sydd ei angen yw i fusnesau gael eu pwyntio i'r cyfeiriad iawn. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo manteision deallusrwydd artiffisial a sicrhau ein bod yn arfogi perchnogion busnes yn y dyfodol â sgiliau i fanteisio ar dechnoleg i helpu eu busnesau?
Thank you for the question. The Member is preaching to the converted on this one—I fully recognise the benefits of artificial intelligence, both at the high, cutting-edge end, but also in the more mundane, everyday end of running a business and running organisations. And I've been impressed, since coming into the brief, with the amount of activity that there is going on, not just directed by the Welsh Government, but by universities and by businesses themselves. I think this is a space where we do need to have a discussion about what the role of Government is, because this innovation is happening despite Government in many cases and not because of it. But there are important things the Welsh Government are doing to try and increase the uptake of these technologies, and we're expecting the report of the review by Professor Phil Brown shortly to make us focus on what it is we can do.
But I just want to quote one example to the Member, to assure her that there is good practice existing within her region already, and that's Aurora International Consulting in Port Talbot, who are using AI for construction management. They have developed a project, which was launched last month, to use AI for the risk assessment and method statement analysis, which are now automatically generated, which is not only producing improvements in safety and accuracy, but is saving 95 per cent of the cost of compliance, and they're now looking at how they can roll this out internationally. So, we need to look at how we can apply this domestically, but also how domestic firms can develop this here and export it abroad.
Diolch ichi am y cwestiwn. Mae'r Aelod yn pregethu wrth y cadwedig ar hyn—rwy'n llwyr gydnabod manteision deallusrwydd artiffisial, ar y pen arloesol uchel, ond hefyd ar y pen llai dyrchafedig, bob dydd o redeg busnes a sefydliadau. Ac ers dod i'r gwaith, gwnaeth y gweithgaredd sy'n digwydd argraff fawr arnaf, wedi'i gyfarwyddo gan brifysgolion a busnesau eu hunain, yn ogystal â Llywodraeth Cymru. Credaf fod yna le inni gael trafodaeth ynghylch beth yw rôl y Llywodraeth, oherwydd mae'r arloesi'n digwydd er gwaethaf y Llywodraeth mewn llawer o achosion, ac nid o'i herwydd. Ond ceir pethau pwysig y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i geisio cynyddu'r niferoedd sy'n manteisio ar y technolegau hyn, ac rydym yn disgwyl yr adroddiad ar yr adolygiad gan yr Athro Phil Brown cyn bo hir i sicrhau ein bod yn canolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud.
Ond rwyf am ddyfynnu un enghraifft i'r Aelod, i'w sicrhau bod arferion da'n bodoli eisoes o fewn ei rhanbarth, sef Aurora International Consulting ym Mhort Talbot, sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer rheoli adeiladu. Maent wedi datblygu prosiect, a lansiwyd y mis diwethaf, i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer y dadansoddiad risg a'r dadansoddiad o'r datganiad dull, a gynhyrchir yn awtomatig bellach, ac mae hynny nid yn unig yn cynhyrchu gwelliannau o ran diogelwch a chywirdeb, ond mae'n arbed 95 y cant o gost cydymffurfio, a bellach maent yn edrych i weld sut y gallant gyflwyno hyn yn rhyngwladol. Felly, mae angen inni edrych ar sut y gellir cymhwyso hyn yn ddomestig, ond hefyd ar sut y gall cwmnïau domestig ei ddatblygu yma a'i allforio dramor.
Indeed, staying ahead of the curve in technological innovation is critical for the success of businesses in Wales, and artificial intelligence is one of the emergent battlegrounds in business competition, and, on a global stage, companies like Sony recognise this. But here in south Wales, the award-winning Sony UK technology centre in Pencoed is leading the way in this and many other ways, including tackling the challenges of modern manufacturing and improving processes by using the latest internet-of-things technology, bringing together manufacturing production in a seamless process—into one, seamless operation. Last year, Minister, the AMROC research and development facility in Pencoed was launched, in collaboration with Sony headquarters and other facilities in Japan. And as Steve Dalton, the managing director, said at the time,
'Being chosen to carry out this vital research as a collaborative partner with our headquarters puts Sony UK TEC on the map, not just in Wales, but on the global manufacturing stage, which is something we are rightly proud of...It is also a testament to our highly skilled workforce who have set themselves apart thanks to their unparalleled knowledge and abilities.'
So, I wonder whether the Deputy Minister, or the Minister, or both, would accept an invitation to visit the award-winning Sony UK technology centre to see how an incredible team are putting Wales now at the forefront of world-leading modern manufacturing and technology.
Yn wir, mae aros ar flaen y gad o ran arloesi technolegol yn hollbwysig ar gyfer llwyddiant busnes yng Nghymru, ac mae deallusrwydd artiffisial yn un o'r meysydd brwydr sy'n dod i'r amlwg o ran cystadleuaeth busnes, ac ar y llwyfan byd-eang, mae cwmnïau fel Sony yn cydnabod hyn. Ond yma yn ne Cymru, mae canolfan dechnoleg Sony UK ym Mhen-coed sydd wedi ennill gwobrau yn arwain y ffordd mewn perthynas â hyn ac mewn llawer o ffyrdd eraill, gan gynnwys mynd i'r afael â heriau gweithgynhyrchu modern a gwella prosesau drwy ddefnyddio'r dechnoleg rhyngrwyd pethau ddiweddaraf, gan ddwyn cynhyrchiant gweithgynhyrchu ynghyd mewn proses ddi-dor—yn un gweithrediad llyfn. Y llynedd, Weinidog, lansiwyd cyfleuster ymchwil a datblygu AMROC ym Mhen-coed, mewn cydweithrediad â phencadlys Sony a chyfleusterau eraill yn Japan. Ac fel y dywedodd Steve Dalton, y rheolwr gyfarwyddwr, ar y pryd,
Mae cael ein dewis i wneud y gwaith ymchwil hanfodol hwn fel partner cydweithredol gyda'n pencadlys yn rhoi Sony UK TEC ar y map, nid yn unig yng Nghymru, ond ar y llwyfan gweithgynhyrchu byd-eang, sy'n rhywbeth yr ydym yn haeddiannol falch ohono... Mae hefyd yn deyrnged i'n gweithlu medrus iawn sydd wedi gosod eu hunain ar wahân, diolch i'w gwybodaeth a'u galluoedd digyffelyb.
Felly, tybed a fyddai'r Dirprwy Weinidog, neu'r Gweinidog, neu'r ddau, yn derbyn gwahoddiad i ymweld â chanolfan dechnoleg Sony UK sydd wedi ennill gwobrau i weld sut y mae'r tîm anhygoel yn rhoi Cymru ar flaen y gad bellach yn y byd gweithgynhyrchu a thechnoleg fodern.
Thank you for the question. The Minister has just informed me he has already accepted an invitation to attend the factory; I would also be delighted to come. I'm aware the Member is, of course, a great champion for Sony's presence in Pencoed. I think there's a real exciting opportunity. It's one of the things I want to try and focus on in this portfolio—how we harness the good practice that exists in the public and the private sector. Because we have in south Wales great sources of data richness—in the DVLA, in Companies House, in the Office for National Statistics—in Wales, alongside the example the Member just quoted of Sony, and elsewhere. How can we bring them together to harness that collective power to give Wales some kind of advantage in this field? So, we'd be delighted to come, I'm sure, and I look forward to discussing with the Member further what other opportunities there might be.
Diolch ichi am y cwestiwn. Mae'r Gweinidog newydd fy hysbysu ei fod eisoes wedi derbyn gwahoddiad i fynychu'r ffatri; byddai'n bleser mawr gennyf innau ddod hefyd. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yr Aelod yn hyrwyddwr gwych i bresenoldeb Sony ym Mhen-coed. Credaf fod yna gyfle gwirioneddol gyffrous. Mae'n un o'r pethau rwyf am geisio canolbwyntio arnynt yn y portffolio hwn—sut i harneisio'r arferion da sy'n bodoli yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat. Oherwydd yn ne Cymru mae gennym ffynonellau gwych o ddata cyfoethog—yn y DVLA, yn Nhŷ'r Cwmnïau, yn y Swyddfa Ystadegau Gwladol—yng Nghymru, ochr yn ochr â'r enghraifft y mae'r Aelod newydd gyfeirio ati yn Sony, ac mewn mannau eraill. Sut y gallwn ddod â hwy at ei gilydd i harneisio'r pŵer hwnnw ar y cyd er mwyn rhoi rhyw fath o fantais yn y maes i Gymru? Felly, byddem wrth ein bodd yn dod, rwy'n siŵr, ac edrychaf ymlaen at drafod ymhellach gyda'r Aelod pa gyfleoedd eraill a allai godi.
You mentioned earlier, Deputy Minister, what the role of Government is in this, and one of those can be reassurance. I've spoken to internet providers about the 5G cover in the last few months in the context of the Swansea bay city deal, and they make the point that both the private sector and the public sector need to create demand for 5G, such as uses for AI, for them to commit to invest in the technology that's needed. Only yesterday I saw a media piece on how AI can better interpret cancer diagnostic scans more accurately and more quickly than doctors and, of course, health and well-being is one of the main themes of the city deal. With the review we've just had, I think there might be a bit of a risk that it'll knock private sector confidence at a time when we're really looking to maximise a golden opportunity for AI commercialisation. So, how can you reassure those innovators in AI that my region, with its two great universities, is still a good place to invest and commercialise?
Soniasoch yn gynharach, Ddirprwy Weinidog, beth yw rôl y Llywodraeth yn hyn, ac efallai mai un rôl yw rhoi sicrwydd. Rwyf wedi siarad â darparwyr rhyngrwyd am gysylltedd 5G yn yr ychydig fisoedd diwethaf yng nghyd-destun bargen ddinesig bae Abertawe, ac maent yn gwneud y pwynt fod y sector preifat a'r sector cyhoeddus angen creu galw am 5G, megis dulliau o ddefnyddio deallusrwydd artiffisial, er mwyn iddynt ymrwymo i fuddsoddi yn y dechnoleg sydd ei hangen. Ddoe ddiwethaf gwelais ddarn yn y cyfryngau ynglŷn â sut y gall deallusrwydd artiffisial ddehongli sganiau diagnostig canser yn fwy cywir ac yn gyflymach na meddygon ac wrth gwrs, iechyd a lles yw un o brif themâu y fargen ddinesig. Gyda'r adolygiad rydym newydd ei gael, credaf efallai fod yna ychydig o risg y bydd yn ergyd i hyder y sector preifat ar adeg pan ydym o ddifrif yn ceisio manteisio i'r eithaf ar gyfle euraid i fasnacheiddio deallusrwydd artiffisial. Felly, sut y gallwch sicrhau'r arloeswyr ym maes deallusrwydd artiffisial fod fy rhanbarth, gyda'i ddwy brifysgol wych, yn dal i fod yn lle da i fuddsoddi a masnacheiddio?
We'll be discussing this further this afternoon, I know, but let's decouple the city deal with the broader agenda of digitisation. The two are not the same thing. One is a means towards an end, and let's focus on the broader end. 5G, of course, at the moment is not something that's being developed at any scale. We've commissioned Innovation Point to give advice to the Welsh Governmenment on how we can capitalise upon it. There are far more mundane things that we can do to make these technologies work. For example, the internet-of-things can be powered by a LoRaWAN network, which is a low-frequency network that is much more commonplace and day-to-day than 5G. So, there are things that we can do now using far less high-tech gadgets than 5G that can really make a difference. So, let's focus on what can be done while we figure out where this goes next, because it's a fast-moving environment.
Byddwn yn trafod hyn ymhellach y prynhawn yma, rwy'n gwybod, ond gadewch inni ddatgysylltu'r fargen ddinesig oddi wrth yr agenda ddigideiddio ehangach. Nid yw'r ddau yr un peth. Mae un yn ffordd tuag at nod, a gadewch i ni ganolbwyntio ar y pen ehangach. Ar hyn o bryd, wrth gwrs, nid yw 5G yn rhywbeth sy'n cael ei ddatblygu ar raddfa fawr. Rydym wedi comisiynu Innovation Point i roi cyngor i Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gallwn fanteisio arno. Ceir pethau llawer llai dyrchafedig y gallwn eu gwneud i wneud i'r technolegau weithio. Er enghraifft, gellir pweru rhyngrwyd pethau drwy rwydwaith LoRaWAN, sef rhwydwaith amledd isel sy'n llawer mwy cyffredin a dydd i ddydd na 5G. Felly, mae yna bethau y gallwn eu gwneud yn awr gan ddefnyddio teclynnau llawer llai uwch-dechnoleg na 5G a gallant wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, gadewch inni ganolbwyntio ar yr hyn y gellir ei wneud tra ydym yn darganfod i ble mae hyn yn mynd nesaf, oherwydd mae'n amgylchedd sy'n newid yn gyflym.
2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y cafodd ystyriaethau amgylcheddol eu hystyried wrth ddatblygu cynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru? OAQ53615
2. Will the Minister outline how environmental considerations were taken into account when developing the Welsh Government's economic action plan? OAQ53615
Yes, of course. The environment has been a critical consideration in the development of the economic action plan. Key objectives of the plan include the drive towards sustainable growth, the need to combat climate change and the promotion of a transition to a cleaner, low-carbon economy. Achieving this will be vital in meeting our obligations under the Environment (Wales) Act 2016.
Wrth gwrs. Mae'r amgylchedd wedi bod yn ystyriaeth allweddol wrth ddatblygu cynllun gweithredu economaidd. Mae amcanion allweddol y cynllun yn cynnwys yr ymgyrch tuag at dwf cynaliadwy, yr angen i wrthsefyll newid hinsawdd a hyrwyddo newid i economi carbon isel, glanach. Bydd cyflawni hyn yn hanfodol er mwyn cyflawni ein rhwymedigaethau o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016.
Just over a fortnight ago, I was invited to speak at the Cardiff Extinction Rebellion event outside Cardiff library. They, as well as the school strikers, are campaigning for the declaration of a climate emergency, among other things, to ensure that all current and future policies are consistent with averting climate change and ecological collapse. I support the campaign aims—climate change is the most severe crisis that we face in the world today.
Minister, economic policy has a big part to play in ensuring that the environment is protected, and this Government's failure to meet carbon emission targets has been described as disappointing by your own side. Energy is a vital part of our economy and fast decarbonisation is essential. Now, there have been various proposals throughout the world for green new deals. Do you accept that your economic plans should have been a green new deal?
Ychydig dros bythefnos yn ôl, cefais fy ngwahodd i siarad yn nigwyddiad Extinction Rebellion Caerdydd y tu allan i lyfrgell Caerdydd. Maent hwy, yn ogystal â'r streicwyr ysgol, yn ymgyrchu dros ddatgan ei bod hi'n argyfwng ar yr hinsawdd, ymhlith pethau eraill, i sicrhau bod yr holl bolisïau cyfredol ac yn y dyfodol yn gyson ag atal newid hinsawdd a dirywiad ecolegol. Rwy'n cefnogi amcanion yr ymgyrch—newid hinsawdd yw'r argyfwng mwyaf difrifol sy'n ein hwynebu yn y byd heddiw.
Weinidog, mae gan bolisi economaidd ran fawr i'w chwarae yn sicrhau bod yr amgylchedd yn cael ei ddiogelu, ac mae eich ochr eich hun wedi dweud bod methiant y Llywodraeth hon i gyflawni targedau allyriadau yn siomedig. Mae ynni'n rhan hanfodol o'n heconomi ac mae datgarboneiddio cyflym yn hanfodol. Nawr, cafwyd cynigion amrywiol ledled y byd ar gyfer bargeinion newydd gwyrdd. A ydych yn derbyn y dylai eich cynlluniau economaidd fod wedi bod yn fargen newydd werdd?
Well, the green new deal as a project title has gained, I think, a lot of traction not just in the UK, but around the world. But, here in Wales, we're already delivering against ambitious plans for sustainable growth, and the economic action plan is very much a new green deal. We are delivering, and I think it's worth the Member recognising some of the detail that's contained within the economic action plan, including our commitment to zero-emissions buses. That demonstrates how we're delivering, including our commitment to 100 per cent renewable energy for the metro service—again, demonstrating our commitment.
I think it's also important to recognise how our investments in business across Wales are contributing to decarbonisation, including, within the economic action plan, the new calls to action, of which, one of just five concerns decarbonisation. Now, I would hope that the Member has expressed her views and ideas on how we combat climate change, drawing on the consultation on the draft climate change adaptation plan, which went out to consultation in December. If the Member hasn't already expressed her views on that, I'm sure there still is an opportunity, albeit after the closing date, to do so. But I am also very pleased, Llywydd, to say that, tomorrow, the First Minister will be launching 'A Low Carbon Wales', our first statutory decarbonisation plan.
Wel, rwy'n credu bod y fargen newydd werdd fel teitl prosiect wedi ennyn diddordeb nid yn unig yn y DU, ond ledled y byd. Ond yma yng Nghymru, rydym eisoes yn cyflawni yn erbyn cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer twf cynaliadwy, ac mae'r cynllun gweithredu economaidd yn bendant yn fargen newydd werdd. Rydym yn cyflawni, a chredaf ei bod yn werth i'r Aelod gydnabod rhywfaint o'r manylion a geir yn y cynllun gweithredu economaidd, gan gynnwys ein hymrwymiad i fysiau allyriadau sero. Mae hynny'n dangos sut rydym yn cyflawni, gan gynnwys ein hymrwymiad i ynni adnewyddadwy 100 y cant ar gyfer y gwasanaeth metro—gan ddangos ein hymrwymiad unwaith eto.
Credaf hefyd ei bod yn bwysig cydnabod sut y mae ein buddsoddiadau mewn busnesau ledled Cymru yn cyfrannu at ddatgarboneiddio, gan gynnwys galwadau newydd i weithredu o fewn y cynllun gweithredu economaidd, ac mae un o ddim ond pump ohonynt yn ymwneud â datgarboneiddio. Nawr, buaswn yn gobeithio bod yr Aelod wedi mynegi ei safbwyntiau a'i syniadau ynglŷn â sut yr awn i'r afael â newid hinsawdd, gan fanteisio ar yr ymgynghoriad ar y cynllun drafft addasu i newid hinsawdd, a gyhoeddwyd ar gyfer ymgynghori ym mis Rhagfyr. Os nad yw'r Aelod eisoes wedi mynegi ei barn ar hynny, rwy'n siŵr fod yna gyfle o hyd i wneud hynny, er bod y dyddiad cau wedi mynd heibio. Ond rwyf hefyd yn falch iawn o ddweud, Lywydd, y bydd y Prif Weinidog yn lansio 'Cymru Carbon Isel' yfory, sef ein cynllun datgarboneiddio statudol cyntaf.
In my region, Cabinet Secretary—or Minister now, as you're called—the Welsh Government is supporting the development plans for a new road from junction 34 to Sycamore Cross in the Vale of Glamorgan. Many residents within that area support road improvements in the existing infrastructure but for the life of them cannot understand why you are proposing to drive viaducts and new roadways across some of the most nature-sensitive areas in the Vale of Glamorgan. Can you join up the dots for me so I can go back to my constituents and understand how, when you take the environmental considerations into place, the Welsh Government is putting resources into a project that potentially would have a devastating impact on the environmental benefits of that particular area?
Yn fy rhanbarth i, Ysgrifennydd y Cabinet—neu Weinidog fel y'ch gelwir yn awr—mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r cynlluniau datblygu ar gyfer ffordd newydd o gyffordd 34 i Sycamore Cross ym Mro Morgannwg. Mae llawer o drigolion yn yr ardal honno'n cefnogi gwelliannau ffyrdd yn y seilwaith presennol, ond ni allant ddeall o gwbl pam eich bod yn argymell adeiladu traphontydd a ffyrdd newydd ar draws rhai o'r ardaloedd mwyaf sensitif i fyd natur ym Mro Morgannwg. A allwch egluro wrthyf fel y gallaf fynd yn ôl at fy etholwyr a deall, pan fyddwch yn ystyried yr amgylchedd, sut y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi adnoddau tuag at brosiect a fyddai'n cael effaith ddinistriol ar y manteision amgylcheddol yn yr ardal benodol honno?
Well, can I assure the Member who also supports the M4 relief road, a vital programme the Government is currently considering—that the First Minister is currently considering—? And I should just say that all roads must be assessed. All builds, Llywydd, must be assessed against the latest Welsh transport appraisal guidance process, a process that is supported by the well-being of future generations commissioner, and, of course, programmes such as the one that the Member has identified are open to consultation with the public and I very much hope that members of the public in my colleague's area will submit their views when the consultation takes place.
Wel, a gaf fi sicrhau'r Aelod sydd hefyd yn cefnogi ffordd liniaru'r M4, un rhaglen hanfodol y mae'r Llywodraeth yn ei hystyried ar hyn o bryd—y mae'r Prif Weinidog yn ei hystyried ar hyn o bryd—? A dylwn ddweud bod yn rhaid asesu pob ffordd. Rhaid i bob ffordd a adeiladir, Lywydd, gael ei hasesu yn erbyn proses ddiweddaraf yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, proses a gefnogir gan y comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac wrth gwrs, mae rhaglenni fel yr un a nodwyd gan yr Aelod yn agored i ymgynghoriad â'r cyhoedd ac rwy'n mawr obeithio y bydd aelodau o'r cyhoedd yn ardal fy nghyd-Aelod yn cyflwyno'u safbwyntiau pan fydd yr ymgynghoriad yn digwydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr, Llywydd. Now, Trade and Investment Wales recently hailed the 30 per cent lower salary costs in Wales compared with other parts of the UK. Government has since taken down references to lower wages on social media, and so on, and I can fully understand why you'd want to distance yourself from your own mistake, but can I ask what is the mistake that was made here? Was it just that you said this? Because it does appear that at the heart of Government thinking still is a belief that offering low wages is a good thing.
Diolch yn fawr, Lywydd. Nawr, yn ddiweddar rhoddodd Masnach a Buddsoddi Cymru sylw i'r costau cyflog a oedd 30 y cant yn is yng Nghymru o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Ers hynny mae'r Llywodraeth wedi tynnu cyfeiriadau at gyflogau is oddi ar y cyfryngau cymdeithasol ac ati, a gallaf ddeall yn iawn pam y byddech am ymbellhau oddi wrth eich camgymeriad eich hun, ond a gaf fi ofyn beth yw'r camgymeriad a wnaed yma? Ai dim ond eich bod wedi dweud hyn? Oherwydd mae'n ymddangos bod cred fod cynnig cyflogau isel yn beth da yn dal i fod wrth wraidd meddylfryd y Llywodraeth.
Absolutely not. If I could just remind the Member that I've not been responsible for Trade and Investment Wales since the reshuffle in December, but I can say to the Member that no Ministers approved that tweet. It was unacceptable. It does not represent Ministers' thinking. Indeed, the economic action plan has been designed to drive salary growth and the quality of jobs across Wales, and that's precisely what we're striving to do.
Dim o gwbl. Os caf atgoffa'r Aelod na fûm yn gyfrifol am Masnach a Buddsoddi Cymru ers yr ad-drefnu ym mis Rhagfyr, ond gallaf ddweud wrth yr Aelod nad oedd unrhyw Weinidog yn cymeradwyo'r trydariad hwnnw. Roedd yn annerbyniol. Nid yw'n cynrychioli meddylfryd y Gweinidogion. Yn wir, lluniwyd y cynllun gweithredu economaidd i hybu twf cyflogau ac ansawdd swyddi ledled Cymru, a dyna'n union y ceisiwn ei wneud.
Sadly, of course, the cat was let out of the bag and it was an insult to Welsh workers, of course, to suggest that low wages in Wales was something to be celebrated. The truth, of course, is that wages in Wales have been remaining at too low a level for far too long. I do not believe that reflects well on 20 years of Labour-led Governments. But one tool, certainly, for raising wages in Wales is the push for wider roll-out of the living wage. The public sector is engaging positively. I think councils, led by both my party and yours, have taken positive steps on the roll-out of the living wage, but a strong Welsh economy needs a strong private sector, and the private sector would benefit certainly from having more workers on the living wage. But isn't the truth of the matter that, in the private sector in Wales, we are lagging way behind other parts of the UK when it comes to the implementation of the living wage?
Yn anffodus, wrth gwrs, gollyngwyd y gath o'r cwd ac roedd awgrymu bod cyflogau isel yng Nghymru yn rhywbeth i'w ddathlu yn sarhad ar weithwyr Cymru, wrth gwrs. Y gwir amdani yw bod cyflogau yng Nghymru wedi aros ar lefel rhy isel ers yn llawer rhy hir. Nid wyf yn credu bod hynny'n adlewyrchu'n dda ar 20 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur. Ond un offeryn, yn sicr, ar gyfer codi cyflogau yng Nghymru yw'r ymgyrch i gyflwyno'r cyflog byw yn ehangach. Mae'r sector cyhoeddus yn ymgysylltu mewn modd cadarnhaol. Credaf fod cynghorau, a arweinir gan fy mhlaid i a'ch un chi, wedi rhoi camau cadarnhaol ar waith ar gyflwyno'r cyflog byw, ond mae economi gref yng Nghymru yn galw am sector preifat cryf, a gallai'r sector preifat elwa yn sicr o gael mwy o weithwyr ar y cyflog byw. Onid y gwir amdani, yn y sector preifat yng Nghymru, yw ein bod yn llusgo ymhell ar ôl rhannau eraill o'r DU o ran gweithredu'r cyflog byw?
And can I say that that's precisely why we introduced the economic contract as an integral part of the economic action plan, ensuring that fair work is a key consideration in any decision that's made as to whether a business should secure Welsh Government funding? Of the four criteria in that economic contract, fair work is a key component. The Fair Work Commission is concluding its work at the moment. We'll adopt the recommendations. I am in no doubt that the living wage will have been a key consideration in their work.
But let's just look at the facts concerning the economy since devolution. Let's take employment—it's at record levels. Let's take the employment rate—again, it's at record levels and it increased more quickly in Wales than in the UK over the course of devolution; it's up 9.7 per cent compared to 4.2 per cent. Inactivity in the economy is lower now in Wales than in the UK as a whole—that's a record and it's the first time it's happened. On businesses headquartered in Wales—because lots of people often say we don't have the headquarters—the fact is we've got a record number of businesses established here in Wales with their headquarters here, and, indeed, it's gone up by nearly 15,000 in the last six years alone. The business birth rate is higher in Wales than in the UK as a whole. On business enterprise research and development—because a lot of people often say we're not investing enough in that—actually, between 1995 and 2017, the annual average increase in Wales was 8 per cent, and that's double the average rate across the UK. Exports are up. Household wealth is up. The Welsh economy is undoubtedly up since devolution, and in particular in the last 10 years. That's something that I think Edwina Hart should take recognition for and praise for because she invested a huge amount of time and energy in making sure that we moved away from de-industrialisation by focusing on higher quality work that pays. The job is not over yet, and that's why the economic action plan is so vitally important.
Ac a gaf fi ddweud mai dyna'n union pam y gwnaethom gyflwyno'r contract economaidd fel rhan ganolog o'r cynllun gweithredu economaidd, i sicrhau bod gwaith teg yn ystyriaeth allweddol mewn unrhyw benderfyniad a wneir ynglŷn ag a ddylai busnes sicrhau cyllid Llywodraeth Cymru? O'r pedwar maen prawf yn y contract economaidd hwnnw, mae gwaith teg yn elfen allweddol. Mae'r Comisiwn Gwaith Teg yn cwblhau ei waith ar hyn o bryd. Byddwn yn mabwysiadu'r argymhellion. Nid oes gennyf amheuaeth y bydd y cyflog byw wedi bod yn ystyriaeth allweddol yn eu gwaith.
Ond gadewch i ni edrych ar y ffeithiau sy'n ymwneud â'r economi ers datganoli. Gadewch i ni ystyried cyflogaeth—mae ar lefelau uwch nag erioed. Gadewch i ni ystyried y gyfradd gyflogaeth—unwaith eto, mae ar lefelau uwch nag erioed a chynyddodd yn gyflymach yng Nghymru nag yn y DU dros gyfnod datganoli; mae 9.7 y cant yn uwch o'i gymharu â 4.2 y cant. Mae anweithgarwch yn yr economi bellach yn is yng Nghymru nag yn y DU yn ei chyfanrwydd—mae honno'n record a dyma'r tro cyntaf i hyn ddigwydd. Ar fusnesau â phencadlys yng Nghymru—oherwydd mae llawer o bobl yn dweud yn aml nad oes gennym bencadlysoedd yma—y ffaith amdani yw bod gennym nifer uwch nag erioed o fusnesau wedi'u sefydlu yma yng Nghymru gyda'u pencadlysoedd yma, ac yn wir, mae wedi cynyddu bron 15,000 yn ystod y chwe blynedd diwethaf yn unig. Mae cyfradd dechrau busnesau yn uwch yng Nghymru nag yn y DU yn ei chyfanrwydd. Ar ymchwil a datblygu mentrau busnes—gan fod llawer o bobl yn dweud yn aml nad ydym yn buddsoddi digon yn hynny—mewn gwirionedd, rhwng 1995 a 2017, roedd y cynnydd cyfartalog blynyddol yng Nghymru yn 8 y cant, ac mae hynny'n ddwywaith y gyfradd gyfartalog ar draws y DU. Mae allforion wedi codi. Mae cyfoeth aelwydydd wedi codi. Yn ddiamheuaeth, mae economi Cymru wedi gwella ers datganoli, ac yn enwedig yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae hynny'n rhywbeth y credaf y dylai Edwina Hart gael cydnabyddiaeth a chanmoliaeth amdano oherwydd fe fuddsoddodd amser ac egni enfawr i wneud yn siŵr ein bod yn symud oddi wrth ddad-ddiwydiannu drwy ganolbwyntio ar waith o ansawdd uwch sy'n talu'n dda. Nid yw'r gwaith hwnnw ar ben eto, a dyna pam y mae'r cynllun gweithredu economaidd mor hollbwysig.
That was a very long list, and I'm not sure if you were trying to confirm what I was saying, but nowhere on that list was wage levels in Wales. Yes, of course it's welcome that unemployment is falling, but it doesn't show the whole picture. Falls in rates of economic inactivity are to be welcomed, but that doesn't show the whole picture. My questions today relate to wage levels in Wales, and we know that they've been too low for too long, and we have this seeming celebration of low wages in that tweet, which has now been deleted.
But returning to the living wage issue, these are the figures: in Scotland now, there are 3,000 employers who are registered as living wage employers. In England, that number is 4,000. In Wales, the difference, really, is quite stark: we have just 120 companies—the most recent figures that I have here—who are registered as living wage companies. Now, one difference, certainly, between the situation in Wales and Scotland and England is that they have organisations funded in Scotland and England that go out there persuading and encouraging private sector companies to roll out the living wage, and showing them that it would be good for their businesses if they were to become living wage employers.
Is it not time that Welsh Government really invested? And by the way, it is of course welcome that contracts you directly enter into, through procurement in Wales, companies are encouraged in that way, and instructed, in fact, to pay workers the living wage. But what about all the other companies that are not engaged in direct contracts with the Welsh Government? Isn't it time that you invested in organisations such as Citizens UK in England, Poverty Alliance in Scotland to make sure that the message goes out there to companies in Wales that it's good for them, as well as for Welsh workers, that more of them pay the living wage?
Roedd honno'n rhestr hir iawn, ac nid wyf yn siŵr a oeddech yn ceisio cadarnhau yr hyn roeddwn yn ei ddweud, ond nid oedd lefelau cyflog yng Nghymru yn unman ar y rhestr honno. Wrth gwrs ei bod hi'n braf fod lefelau diweithdra yn gostwng, ond nid yw'n dangos y darlun cyfan. Mae gostyngiadau mewn cyfraddau anweithgarwch economaidd i'w croesawu, ond nid yw hynny'n dangos y darlun cyfan. Mae fy nghwestiynau heddiw'n ymwneud â lefelau cyflogau yng Nghymru, a gwyddom eu bod wedi bod yn rhy isel ers yn rhy hir, ac mae gennym y dathliad ymddangosiadol hwn o gyflogau isel yn y trydariad hwnnw, sydd bellach wedi'i ddileu.
Ond i ddychwelyd at y cyflog byw, dyma'r ffigurau: yn yr Alban yn awr, mae 3,000 o gyflogwyr wedi cofrestru fel cyflogwyr cyflog byw. Yn Lloegr, mae'r nifer yn 4,000. Yng Nghymru, mae'r gwahaniaeth yn go syfrdanol mewn gwirionedd: dim ond 120 o gwmnïau sydd gennym—y ffigurau mwyaf diweddar sydd gennyf yma—wedi'u cofrestru fel cwmnïau cyflog byw. Nawr, un gwahaniaeth, yn sicr, rhwng y sefyllfa yng Nghymru a'r Alban a Lloegr yw bod ganddynt sefydliadau wedi'u hariannu yn yr Alban a Lloegr sy'n mynd allan i ddarbwyllo ac annog cwmnïau sector preifat i gyflwyno'r cyflog byw, a dangos iddynt y byddai'n dda i'w busnesau pe baent yn dod yn gyflogwyr cyflog byw.
Onid yw'n bryd i Lywodraeth Cymru fuddsoddi go iawn? A gyda llaw, mae'n galonogol wrth gwrs fod yna gontractau y byddwch yn ymrwymo iddynt yn uniongyrchol, drwy gaffael yng Nghymru, fod cwmnïau'n cael eu hannog yn y ffordd honno, a'u cyfarwyddo, mewn gwirionedd, i dalu cyflog byw i weithwyr. Ond beth am yr holl gwmnïau eraill nad ydynt yn rhan o gontractau uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru? Onid yw'n bryd i chi fuddsoddi mewn sefydliadau fel Citizens UK yn Lloegr, Poverty Alliance yn yr Alban i wneud yn siŵr fod y neges yn mynd allan i gwmnïau yng Nghymru y byddai'n dda iddynt hwy, yn ogystal ag i weithwyr Cymru, pe bai mwy ohonynt yn talu'r cyflog byw?
I should say, I don't think the Member and I have a difference of view on wage rates: they need to improve, there is no doubt about that. The way that we're going to go about doing it is by rolling out more widely the economic contract as a principle and in practice as a means of driving up the quality of work and remuneration.
Now, the Member identified some vehicles elsewhere that drive the uptake of the living wage. Here in Wales, we've got Business Wales with more than 200,000 businesses within their reach—that's a service that I have personally utilised recently. I've written to all businesses on two occasions regarding Brexit, contacting 200,000, but Business Wales are now acting as the agency for Welsh Government to encourage as many in the private sector as possible to adopt the living wage.
But I do believe, rather than just encouragement, you have to offer something. You have to offer something, and that something is Government funding, and applying the principle of something for something is by far the most effective way of changing behaviours and improving wage rates. And that's what we're seeing in Wales, and that's why household income is up in Wales. But I would accept that more still needs to be done. We started from a terrible base back in the mid-to-late 1990s. We've made huge progress, but through the economic action plan and the economic contract, we will go further still.
Dylwn ddweud nad wyf yn meddwl fod gwahaniaeth barn rhwng yr Aelod a minnau ar gyfraddau cyflog: mae angen iddynt wella, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Y ffordd yr awn ati i wneud hynny yw trwy gyflwyno'r contract economaidd yn fwy eang fel egwyddor ac yn ymarferol fel modd o wella ansawdd y gwaith a'r cyflog.
Nawr, nododd yr Aelod rai cyfryngau mewn mannau eraill sy'n cynyddu'r nifer sy'n derbyn y cyflog byw. Yma yng Nghymru, mae gennym Busnes Cymru gyda mwy na 200,000 o fusnesau o fewn eu cyrraedd—dyna wasanaeth rwyf wedi'i ddefnyddio'n bersonol yn ddiweddar. Rwyf wedi ysgrifennu at bob busnes ar ddau achlysur ynglŷn â Brexit, wedi cysylltu â 200,000, ond mae Busnes Cymru bellach yn gweithredu fel yr asiantaeth ar gyfer Llywodraeth Cymru i annog cymaint â phosibl yn y sector preifat i fabwysiadu'r cyflog byw.
Ond yn hytrach nag anogaeth yn unig, rwy'n credu bod rhaid ichi gynnig rhywbeth. Rhaid i chi gynnig rhywbeth, a'r rhywbeth hwnnw yw cyllid y Llywodraeth, a chymhwyso'r egwyddor o rywbeth am rywbeth yw'r modd mwyaf effeithiol o bell ffordd o newid ymddygiad a gwella cyfraddau cyflog. A dyna a welwn yng Nghymru, a dyna pam y mae incwm aelwydydd ar gynnydd yng Nghymru. Ond buaswn yn derbyn bod angen gwneud mwy o hyd. Dechreuasom o linell sylfaen ofnadwy ganol i ddiwedd y 1990au. Rydym wedi gwneud cynnydd aruthrol, ond drwy'r cynllun gweithredu economaidd a'r contract economaidd, byddwn yn mynd ymhellach eto.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Last month, Actica Consulting was commissioned jointly by the UK and the Welsh Governments to undertake a rapid independent-led review of arrangements for the delivery of the £1.3 billion Swansea bay city deal. I'm turning my head now to the Deputy Minister as I can see that's the way the discussion's going. The report made seven recommendations to improve the deliverability of the deal's outcomes, and I wonder, Deputy Minister, if you could provide a summary of your assessment of the report's findings and recommendations.
Diolch, Lywydd. Y mis diwethaf, comisiynwyd Actica Consulting gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar y cyd i gynnal adolygiad cyflym dan arweiniad annibynnol o drefniadau ar gyfer darparu bargen ddinesig bae Abertawe, gwerth £1.3 biliwn. Rwy'n troi fy mhen yn awr at y Dirprwy Weinidog gan y gallaf weld mai dyna'r ffordd y mae'r drafodaeth yn mynd. Gwnaeth yr adroddiad saith argymhelliad i wella'r gallu i gyflawni canlyniadau'r fargen, a tybed, Ddirprwy Weinidog, a allech ddarparu crynodeb o'ch asesiad o ganfyddiadau ac argymhellion yr adroddiad.
Gosh, what an opportunity. There is further opportunity later with the urgent question on this very same subject to address those topics, so perhaps I'll give you a brief summary and we can explore it a little further.
This is a jointly commissioned report by the UK and the Welsh Government, and Alun Cairns and I see eye to eye on this matter, at least. There is criticism of all the actors in these two reports, and I think rather than dwelling on that, we need to reset and focus on where we take this from here. But there's a range of very helpful detailed recommendations for all sides about how we can recalibrate this relationship to deliver what we all want it to deliver.
Wel, am gyfle. Ceir cyfle pellach yn ddiweddarach gyda'r cwestiwn brys ar yr union bwnc hwn i fynd i'r afael â'r pethau hynny, felly efallai y caf roi crynodeb byr i chi a gallwn ei archwilio ychydig ymhellach.
Dyma adroddiad a gomisiynwyd ar y cyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac mae Alun Cairns a minnau'n cytuno ar y mater hwn, o leiaf. Ceir beirniadaeth o'r holl chwaraewyr yn y ddau adroddiad, ac yn hytrach nag oedi gyda hynny, credaf fod angen inni ailfeddwl a chanolbwyntio ar ble i fynd â hyn o'r fan hon. Ond mae yna amrywiaeth o argymhellion manwl defnyddiol iawn i bob ochr ynglŷn â sut y gallwn ail-raddnodi’r berthynas hon i gyflawni'r hyn yr hoffem iddi ei gyflawni.
Thank you for your answer, Deputy Minister, and I don't disagree with anything you said. I do want to try and draw out what your initial assessments were of those recommendations and perhaps if you could address that. I did note from reading the report myself that the key recommendations outline the need for action over the next four months. Now, these actions are for the city deal to deliver, but I wonder how you and the Welsh Government are going to support the city deal in delivering on those recommendations.
Diolch i chi am eich ateb, Ddirprwy Weinidog, ac nid wyf yn anghytuno â dim a ddywedasoch. Rwyf am geisio nodi beth oedd eich asesiadau cychwynnol o'r argymhellion hynny ac efallai y gallech ymdrin â hynny. O ddarllen yr adroddiad fy hun, nodais fod yr argymhellion allweddol yn amlinellu'r angen am weithredu dros y pedwar mis nesaf. Nawr, camau i'r fargen ddinesig eu cyflawni yw'r rhain, ond tybed sut rydych chi a Llywodraeth Cymru yn mynd i gynorthwyo'r fargen ddinesig i gyflawni'r argymhellion hynny.
Certainly, Alun Cairns and I have already met with the leaders of the local authorities on Friday. I had a further meeting on Monday with the Welsh MPs and a meeting this morning with Welsh Assembly Members to let them know what we intend to do next.
Our first priority is to get some momentum back into this project, so we're working closely with the city deal to try and get two of the projects over the line as soon as possible, namely the second phase of Yr Egin in Carmarthen and the waterfront digital district in Swansea. To do that, the onus lies primarily on the city region; they're the ones who have to develop the business case and get it approved by ourselves and by the UK Government. We are committed to working closely with them as partners, not simply as policemen, which is the way the deal has been set up, to try and collaborate and make sure that we get the assurance needed to release the funding for both these projects.
Yn sicr, cyfarfu Alun Cairns a minnau ag arweinwyr yr awdurdodau lleol eisoes ddydd Gwener. Cefais gyfarfod pellach ddydd Llun gyda'r ASau Cymreig a chyfarfod y bore yma ag Aelodau Cynulliad Cymru i roi gwybod iddynt beth y bwriadwn ei wneud nesaf.
Ein blaenoriaeth gyntaf yw adfer peth momentwm i'r prosiect hwn, felly rydym yn gweithio'n agos gyda'r fargen ddinesig i geisio cael dau o'r prosiectau dros y llinell cyn gynted â phosibl, sef ail gam Yr Egin yng Nghaerfyrddin ac ardal ddigidol y glannau yn Abertawe. I wneud hynny, mae'r cyfrifoldeb yn gorwedd yn bennaf ar y dinas-ranbarth; hwy fydd yn gorfod datblygu'r achos busnes a'i gael wedi'i gymeradwyo gennym ni a Llywodraeth y DU. Rydym wedi ymrwymo i weithio'n agos gyda hwy fel partneriaid, nid yn unig fel plismyn, sef y ffordd y sefydlwyd y fargen, i geisio cydweithio a gwneud yn siŵr ein bod yn cael y sicrwydd sydd ei angen i ryddhau'r arian ar gyfer y prosiectau hyn.
Thank you, Deputy Minister. I am glad that you and Alun Cairns are working together on this, and I'm pleased that you're updating local Members on issues as well. But I would be grateful if you could also keep all Members updated, perhaps through statements, because we've all got an interest in this. I'm glad that the report does highlight the positive contribution that the deal can make in driving forward the economy of this part of Wales. I'm a believer in the city deal approach and I'm pleased that we're moving towards a position where every part of Wales will be in the footprint of a growth deal.
But, going forward, Minister—and this is perhaps why I asked for all Members to be updated in this regard—how are you going to ensure that the issues that were raised in this report are going to be dealt with with other growth deals as well? What I'm asking, Minister, is that there were issues and challenges outlined with regard to the Swansea bay city deal and I want to ensure that the Government is using its influence to ensure that these same mistakes don't happen in other growth deals. I'm particularly thinking about the mid Wales growth deal, which is emerging, of course.
Diolch ichi, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi ac Alun Cairns yn gweithio gyda'ch gilydd ar hyn, ac rwy'n falch eich bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau lleol am bethau yn ogystal. Ond buaswn yn ddiolchgar pe gallech hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r holl Aelodau, efallai drwy ddatganiadau, oherwydd mae gan bawb ohonom ddiddordeb yn hyn. Rwy'n falch fod yr adroddiad yn tynnu sylw at y cyfraniad cadarnhaol y gall y fargen ei wneud i hybu'r economi yn y rhan hon o Gymru. Rwy'n credu yn y fargen ddinesig fel dull o weithredu ac rwy'n falch ein bod yn symud tuag at sefyllfa lle bydd pob rhan o Gymru o fewn ôl-troed bargen twf.
Ond wrth symud ymlaen, Weinidog—ac efallai mai dyma pam y gofynnais i'r holl Aelodau gael y wybodaeth ddiweddaraf ar hyn—sut y byddwch yn sicrhau bod y materion a godwyd yn yr adroddiad hwn yn mynd i gael sylw gyda bargeinion twf eraill hefyd? Yr hyn rwy'n ei ofyn, Weinidog, yw bod yna faterion yn codi a heriau wedi'u hamlinellu yng nghyswllt bargen ddinesig bae Abertawe ac rwyf am sicrhau bod y Llywodraeth yn defnyddio ei dylanwad i sicrhau nad yw'r un camgymeriadau'n digwydd mewn bargeinion twf eraill. Rwy'n meddwl yn benodol am fargen twf canolbarth Cymru, sy'n datblygu, wrth gwrs.
Well, a number of points there. We have briefed Members: we issued a very full written statement on Friday, we published both reports and, as I said, the briefing has been put in place and I'm answering questions this afternoon on it. If any Member would like further information, I am more than happy to meet with them to brief them on what we're doing. I think openness is really important on this, which is why we've published the full reports, even though they are critical of all sides.
In terms of the lessons learnt for other projects, this city deal was set up in a way that has not been identical to other city deals, and I think it's been one of the problems that the reports have identified: dealing with it on a project by project basis, rather than giving the city region the autonomy to take a portfolio management approach. And by insisting on the five-case Treasury model for all projects to pass through, they've set a bar that is far higher for local authorities to pass than in conventionally funded projects, either through their own revenue or through the Welsh Government. Some of the local authorities, and the region as a whole, have struggled to have the skills and capacity to be able to go through that rigorous business case model, and that's been one of the problems highlighted in the report. So, in a sense, it's been set up in a way that has made it cumbersome and difficult for them.
How we apply this to the other regions—. We're determined now that the responsibility for the city deals has moved from the Cabinet Office in that policeman role into our department we can take more of a partnership role. The Minister and I are both determined—and we've already met with the chairs of all the city deals to make this point—that we now, under the economic action plan, want to develop regional economic strategies. We want to do that in the spirit of partnership and co-production, and we should take the city deals as the starting point for how, together, we develop a grounded regional strategy for each part of Wales. In doing that, we'll be fully absorbing the lessons from both these reports and from other conversations.
Wel, roedd nifer o bwyntiau yno. Rydym wedi briffio Aelodau: cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig llawn iawn gennym ddydd Gwener, cyhoeddwyd y ddau adroddiad ac fel y dywedais, rhoddwyd y papur briffio yn ei le ac rwy'n ateb cwestiynau arno y prynhawn yma. Os hoffai unrhyw Aelod gael rhagor o wybodaeth, rwy'n fwy na pharod i'w cyfarfod i'w briffio ar yr hyn rydym yn ei wneud. Credaf ei bod hi'n wirioneddol bwysig inni fod yn agored ar hyn, a dyna pam rydym wedi cyhoeddi'r adroddiadau llawn, er eu bod yn feirniadol o bob ochr.
O ran y gwersi a ddysgwyd ar gyfer prosiectau eraill, sefydlwyd y fargen ddinesig hon mewn ffordd nad oedd yn union yr un fath â bargeinion dinesig eraill, a chredaf mai dyna un o'r problemau a nodwyd gan yr adroddiadau: ymdrin â hyn ar sail prosiect, yn hytrach na rhoi ymreolaeth i'r dinas-ranbarth fabwysiadu dull rheoli portffolio. A thrwy fynnu bod pob prosiect yn gweithio drwy fodel pum achos y Trysorlys, maent wedi gosod bar llawer uwch i awdurdodau lleol ei oresgyn nag mewn prosiectau a ariannwyd yn gonfensiynol, naill ai drwy eu refeniw eu hunain neu drwy Lywodraeth Cymru. Mae rhai o'r awdurdodau lleol, a'r rhanbarth yn ei gyfanrwydd, wedi cael anhawster i gael y sgiliau a'r capasiti i allu mynd drwy'r model achos busnes trylwyr hwnnw, ac mae hynny wedi bod yn un o'r problemau a amlygwyd yn yr adroddiad. Felly, ar un ystyr, mae wedi'i sefydlu mewn ffordd a'i gwnaeth yn feichus ac yn anodd iddynt.
Sut y cymhwyswn hyn ar gyfer rhanbarthau eraill—. Gan fod y cyfrifoldeb dros y bargeinion dinesig bellach wedi symud o Swyddfa'r Cabinet, a'r rôl blismon honno, i'n hadran, rydym yn benderfynol y gallwn chwarae mwy o rôl partneriaeth. Mae'r Gweinidog a minnau'n benderfynol—ac rydym eisoes wedi cyfarfod â chadeiryddion yr holl fargeinion dinesig i wneud y pwynt hwn—ein bod yn awr, o dan y cynllun gweithredu economaidd, am ddatblygu strategaethau economaidd rhanbarthol. Rydym am wneud hynny mewn ysbryd o bartneriaeth a chydgynhyrchu, a dylem gymryd y bargeinion dinesig fel man cychwyn ar gyfer sut y datblygwn strategaeth ranbarthol gadarn gyda'n gilydd ar gyfer pob rhan o Gymru. Wrth wneud hynny, byddwn yn dysgu'r gwersi'n llawn o'r ddau adroddiad ac o sgyrsiau eraill.
Llefarydd UKIP, David Rowlands.
UKIP spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Could the Cabinet Minister update us on the progress of the Blaenau Gwent advanced technology park?
Diolch, Lywydd. A allai Gweinidog y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am gynnydd parc uwch-dechnoleg Blaenau Gwent?
Yes. In terms of the overall Tech Valleys initiative, the Deputy Minister and I are working very closely together to ensure that the national digital exploitation centre is developed as quickly as possible, that we attract more particularly automotive tech companies into the area, and that we utilise the £100 million that was allocated for the Tech Valleys initiative for the best interests of the area.
Gallaf. O ran menter y Cymoedd Technoleg yn gyffredinol, mae'r Dirprwy Weinidog a minnau'n gweithio agos iawn gyda'n gilydd i sicrhau bod y ganolfan ecsbloetio ddigidol genedlaethol yn cael ei datblygu mor gyflym ag y bo modd, ein bod yn denu mwy o gwmnïau technoleg fodurol yn arbennig i mewn i'r ardal, a'n bod yn defnyddio'r £100 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer menter y Cymoedd Technoleg er lles gorau'r ardal.
I thank the Cabinet Minister for his answer. However, since the announcement with regard to the park and to the advanced automotive technology site, some 18 months ago, not a single industrial unit has been built. Will the Minister now give the people of Blaenau Gwent and Ebbw Vale a firm date for the commencement of work, and perhaps even an actual time frame for the creation of jobs at the site?
Diolch i'r Gweinidog Cabinet am ei ateb. Fodd bynnag, ers y cyhoeddiad ar y parc a'r safle uwch-dechnoleg fodurol, tua 18 mis yn ôl, nid oes yr un uned ddiwydiannol wedi'i hadeiladu. A wnaiff y Gweinidog roi dyddiad pendant i bobl Blaenau Gwent a Glynebwy yn awr ar gyfer dechrau gwaith, a ffrâm amser hyd yn oed ar gyfer creu swyddi ar y safle o bosibl?
Well, we've already approved the Rhyd-y-Blew site development. We have approved additional business and light industrial units at The Works in Ebbw Vale. The Techboard refit will begin this year. And I'm pleased to be able to say today that we are ahead of the spending profile for the £100 million Tech Valleys initiative, largely because of the investment in the national digital exploitation centre, which could have gone anywhere in the world—to Singapore, to Germany—but instead, Thales chose Wales.
Wel, rydym eisoes wedi cymeradwyo datblygiad safle Rhyd-y-Blew. Rydym wedi cymeradwyo busnes ychwanegol ac unedau diwydiannol ysgafn yn The Works yng Nglynebwy. Bydd gwaith ailosod Techboard yn dechrau eleni. Ac rwy'n falch o allu dweud heddiw ein bod ar y blaen i'r proffil gwariant ar gyfer menter y Cymoedd Technoleg gwerth £100 miliwn, yn bennaf oherwydd y buddsoddiad yn y ganolfan ecsbloetio ddigidol genedlaethol, a allai fod wedi mynd i unrhyw le yn y byd—i Singapôr, i'r Almaen—ond yn lle hynny, dewisodd Thales ddod i Gymru.
Llefarydd—
The spokesperson—
Again, I thank the Minister for—
Unwaith eto, diolch i'r Gweinidog am—
No, my fault—intervention not necessary.
Na, fi sydd ar fai—nid oedd angen ymyriad.
That's fine, Llywydd. Again, I thank the Minister for his answer, but following on from the cancellation of the Circuit of Wales, I'm noting that the Ebbw Vale enterprise zone was responsible for just 179 jobs during its seven years of existence. Surely, then, Cabinet Minister, it is time the Welsh Government put in place, as a matter of urgency, the infrastructure—both physical and spatial—to create long-term jobs and prospects in an area that is said to be one of the poorest in Wales and indeed the UK. Following on from this, Cabinet Minister, can you give us an update on car manufacturer, TVR, and its intended occupancy on the site?
Mae hynny'n iawn, Lywydd. Unwaith eto, diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ond yn sgil canslo Cylchffordd Cymru, rwy'n nodi mai 179 o swyddi roedd ardal fenter Glynebwy yn gyfrifol amdanynt yn ystod y saith mlynedd y bu mewn bodolaeth. Does bosibl felly, Weinidog y Cabinet, nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru roi seilwaith yn ei le fel mater o frys—seilwaith ffisegol a gofodol—i greu swyddi a rhagolygon hirdymor mewn ardal y dywedir ei bod yn un o'r rhai tlotaf yng Nghymru, a'r DU yn wir. Yn dilyn ymlaen o hyn, Weinidog y Cabinet, a allwch roi'r newyddion diweddaraf i ni ynglŷn â'r cynhyrchwyr ceir, TVR, a'u bwriad i ddefnyddio'r safle?
Yes. I'm pleased to say that TVR are making very great progress in terms of seeking capital support for their project. And in terms of physical infrastructure, the Member is absolutely right: JLL and many others have identified a very urgent need—not just within Ebbw Vale and Blaenau Gwent as a whole, but right across Wales—for industrial units, partly as a consequence of so many of the units that were developed and built in the 1980s reaching the end of their useful life. And so, that's why we're investing a huge proportion of the £100 million in industrial units that are appropriate for the sorts of businesses that want to locate in Tech Valleys. I should also say to the Member, with regard to the enterprise zone, that I'm pleased that we have now transitioned into a new governance structure—the Tech Valleys advisory board—which is looking specifically at the opportunities, not just within the automotive sector, but in the wider tech and digital environment, for jobs to be developed in Blaenau Gwent.
Gallaf. Rwy'n falch o ddweud bod TVR yn gwneud cynnydd mawr ar geisio cymorth cyfalaf ar gyfer eu prosiect. Ac o ran seilwaith ffisegol, mae'r Aelod yn llygad ei le: mae JLL a llawer o rai eraill wedi nodi angen brys—nid yn unig yng Nglynebwy a Blaenau Gwent, ond ar draws Cymru—am unedau diwydiannol, yn rhannol o ganlyniad i'r ffaith bod cynifer o'r unedau a ddatblygwyd ac a adeiladwyd yn y 1980au yn cyrraedd diwedd eu hoes ddefnyddiol. Ac felly, dyna pam rydym yn buddsoddi cyfran enfawr o'r £100 miliwn mewn unedau diwydiannol sy'n briodol ar gyfer y mathau o fusnesau sydd eisiau lleoli yn y Cymoedd Technoleg. Dylwn ddweud wrth yr Aelod hefyd, mewn perthynas â'r ardal fenter, fy mod yn falch ein bod bellach wedi newid i strwythur llywodraethu newydd—bwrdd cynghori'r Cymoedd Technoleg—sy'n edrych yn benodol ar y cyfleoedd, nid yn unig o fewn y sector modurol, ond yn yr amgylchedd technoleg a digidol ehangach, i ddatblygu swyddi ym Mlaenau Gwent.
3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r sector modurol? OAQ53630
3. What is the Welsh Government doing to promote the automotive sector? OAQ53630
Well, we take every opportunity to promote the Welsh automotive sector, both across the UK and abroad, particularly at this challenging time for the industry, as it is vital for the Welsh economy to see it sustained, and indeed in the future, to grow.
Wel, rydym yn manteisio ar bob cyfle i hyrwyddo sector modurol Cymru, ledled y DU a thramor, yn enwedig ar yr adeg heriol hon i'r diwydiant, gan ei bod yn hanfodol i economi Cymru ei fod yn parhau, ac yn tyfu yn y dyfodol, yn wir.
Okay. Diolch. Minister, I know you have been a strong advocate of the automotive industrial sector, underscored within the economic action plan, and it's an important industry in Wales that comprises around 150 companies, employing, critically, nearly 19,000 people—13 per cent of the Welsh manufacturing workforce—and generating over £3 billion-worth of revenue, and manufacturing 30 per cent of the 2.7 million engines that are produced in the UK as a whole. So, Minister, what actions are the Welsh Government taking to bolster the automotive industry in Wales as we navigate the uncertain and unprecedented challenges associated with the UK Tory Government Brexit chaos that is deeply harmful to Welsh manufacturing?
O'r gorau. Diolch. Weinidog, gwn eich bod wedi hyrwyddo'r sector diwydiannol modurol yn gadarn, a thanlinellir hynny o fewn y cynllun gweithredu economaidd, ac mae'n ddiwydiant pwysig yng Nghymru sy'n cynnwys tua 150 o gwmnïau, yn cyflogi bron 19,000 o bobl, yn hollbwysig—13 y cant o weithlu gweithgynhyrchu Cymru—yn creu dros £3 biliwn o refeniw, ac yn gweithgynhyrchu 30 y cant o'r 2.7 miliwn o injans a gynhyrchir yn y DU gyfan. Felly, Weinidog, pa gamau gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu'r diwydiant modurol yng Nghymru wrth inni ymdopi â'r heriau ansicr a digynsail sy'n gysylltiedig ag anhrefn Brexit Llywodraeth Dorïaidd y DU sy'n dra niweidiol i weithgynhyrchu yng Nghymru?
Can I thank Rhianon Passmore for her question and recognise her keen interest in the automotive sector as well? I issued a written statement to Members at the start of March that described the ongoing activity in support of the Welsh automotive sector. Together with the Welsh automotive forum, we are taking forward a number of actions to support car manufacturers across Wales, and, indeed, working very closely with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy and other UK Government departments at Westminster to look at opportunities. I think it's worth recognising that whilst this is an incredibly challenging time for the automotive sector in Wales, in the last five years we've been able to help businesses in Wales invest more than £200 million in support of more than 12,000 jobs, as the sector has responded promptly to the renaissance of the UK car sector. However, of course, Brexit poses a major threat to the great strides that have been made in recent years, and that’s why we have called upon the UK Government to broker a deal that will ensure the continued full and unfettered access to the single market.
A gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am ei chwestiwn a chydnabod ei diddordeb brwd yn y sector modurol yn ogystal? Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig i'r Aelodau ddechrau mis Mawrth a ddisgrifiai'r gweithgarwch parhaus i gefnogi'r sector modurol yng Nghymru. Ynghyd â fforwm modurol Cymru, rydym yn datblygu nifer o gamau gweithredu i gefnogi cynhyrchwyr ceir ledled Cymru, ac yn wir, yn gweithio'n agos iawn gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ac adrannau eraill Llywodraeth y DU yn San Steffan i edrych ar gyfleoedd. Er bod hon yn adeg hynod o heriol i'r sector modurol yng Nghymru, mae'n werth cydnabod yn y pum mlynedd diwethaf, ein bod wedi gallu helpu busnesau yng Nghymru i fuddsoddi mwy na £200 miliwn i gefnogi mwy na 12,000 o swyddi, wrth i'r sector ymateb yn gyflym i ddadeni'r sector ceir yn y DU. Fodd bynnag, wrth gwrs, mae Brexit yn fygythiad mawr i'r camau breision a wnaed yn y blynyddoedd diwethaf, a dyna pam yr ydym wedi galw ar Lywodraeth y DU i negodi cytundeb a fydd yn sicrhau mynediad parhaus, llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl.
Minister, an inquiry conducted by the Economy, Infrastructure and Skills Committee has shown that Wales could greatly benefit from the increased use of electric cars. However, the committee expressed concerns that the Welsh Government has been slow in showing leadership in this issue. They went on to say—or, the question, rather, is whether the £2 million recently announced to improve infrastructure for electric car charging points was a large enough funding boost. What is your response to these concerns, Minister, raised by the committee? And what assurances can you give that the Welsh Government’s support is adequate to promote this part of our automotive sectors?
Weinidog, mae ymchwiliad a gynhaliwyd gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dangos y gallai Cymru elwa'n fawr o fwy o ddefnydd o geir trydan. Fodd bynnag, mynegodd y pwyllgor bryderon fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf yn dangos arweiniad ar y mater hwn. Aethant ymlaen i ddweud—neu'r cwestiwn yn hytrach yw, a yw'r £2 miliwn a gyhoeddwyd yn ddiweddar i wella'r seilwaith ar gyfer pwyntiau gwefru ceir trydan yn hwb ariannol digon mawr. Beth yw eich ymateb, Weinidog, i'r pryderon hyn a godwyd gan y pwyllgor? A pha sicrwydd y gallwch ei roi fod cymorth Llywodraeth Cymru yn ddigonol i hyrwyddo'r rhan hon o'n sectorau modurol?
Well, we’ve got a duty to ensure that the public purse only invests in areas where there is not market failure in this regard and that we invest in proper infrastructure. Now, it’s highly likely in the years to come that we will see the roll-out of induction charging, which would, of course, provide the solution for many streets where there are terraced houses. Therefore, it’s essential that we look at what the problem is today, in areas where the market won’t respond, and then we intervene, and that’s exactly what our deal with Plaid Cymru is striving to do.
But I would say that I believe that the Welsh Government and, indeed, the Welsh automotive sector are at the forefront of responding to the opportunities that the move to electric offers. Let’s take Aston Martin Lagonda, for example, who I’m very pleased to say are making Wales their home for the development of electric power driven vehicles. That is something that we should be championing and applauding, and it’s also something that has only come about as a consequence of working so very closely with Welsh Government.
Wel, mae gennym ddyletswydd i sicrhau nad yw pwrs y wlad ond yn buddsoddi mewn meysydd lle na cheir methiant yn y farchnad yn y cyswllt hwn, a'n bod yn buddsoddi mewn seilwaith priodol. Nawr, mae'n debygol iawn, yn y blynyddoedd i ddod, y byddwn yn gweld pwyntiau gwefru drwy anwythiad yn cael eu cyflwyno, a byddai hynny, wrth gwrs, yn datrys y broblem mewn perthynas â llawer o strydoedd lle ceir tai teras. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn edrych ar beth yw'r broblem heddiw, mewn meysydd lle na fydd y farchnad yn ymateb, a'n bod ninnau wedyn yn ymyrryd, a dyna'n union y mae ein cytundeb â Phlaid Cymru yn ceisio'i wneud.
Ond buaswn yn dweud fy mod yn credu bod Llywodraeth Cymru, ac yn wir, sector modurol Cymru ar flaen y gad o ran ymateb i'r cyfleoedd y mae'r newid i gerbydau trydan yn eu cynnig. Gadewch inni ystyried Aston Martin Lagonda, er enghraifft, ac rwy'n falch iawn o ddweud y byddant yn datblygu eu cerbydau trydan yng Nghymru. Mae hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ei hyrwyddo a'i ganmol, ac mae hefyd yn rhywbeth sydd wedi digwydd o ganlyniad i weithio mor agos gyda Llywodraeth Cymru.
4. Pa ddefnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r modd o ganfod teithiau y rhai sy'n cymudo i Gasnewydd a Chaerdydd yn y car fel ffordd o lywio darpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus yn y dyfodol? OAQ53618
4. What use has been made by the Welsh Government of plotting the journeys of those commuting to Newport and Cardiff by car as a way of informing future public transport provision? OAQ53618
I'm pleased to be able to tell the Member that we have used mobile phone data to inform transport modelling. We've commissioned Transport for Wales to procure an update to the previous data, supplementing other sources, such as congestion data, traffic flows and public transport passenger counts, and this will help us to understand travel patterns and to develop multimodal interventions across south Wales and, indeed, beyond.
Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod ein bod wedi defnyddio data ffonau symudol i lywio gwaith modelu trafnidiaeth. Rydym wedi comisiynu Trafnidiaeth Cymru i ddarparu diweddariad i'r data blaenorol, i ategu ffynonellau eraill, megis data tagfeydd, llif traffig a niferoedd teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus, a bydd hyn yn gymorth inni ddeall patrymau teithio a datblygu ymyriadau amlfoddol ledled de Cymru, a thu hwnt yn wir.
That’s very interesting, and I’m very glad to hear that we are using the easily available data to track the future transport needs in the area east of Cardiff, between Cardiff and Newport, because, clearly, there is a major congestion problem that we face in both our cities and, at the moment, there is a gap in the metro map north-east and east of Cardiff where we obviously are going to need future provision. And in your answer to Leanne Wood, you said that, obviously, there’s a commitment by the Government to do this. So, having got all this important data from the mobile phones, how exactly are you using this to commission work by Transport for Wales and by the Cardiff capital region to get in place the transport that we need now to get people out of their cars, so they're not poisoning us all with air pollution?
Mae hynny'n ddiddorol iawn, ac rwy'n falch iawn o glywed ein bod yn defnyddio'r data sydd ar gael i olrhain yr anghenion trafnidiaeth yn y dyfodol ar gyfer yr ardal i'r dwyrain o Gaerdydd, rhwng Caerdydd a Chasnewydd, oherwydd yn amlwg, rydym yn wynebu problem fawr o ran tagfeydd yn y ddwy ddinas, ac ar hyn o bryd, ceir bwlch yn y map metro i'r gogledd-ddwyrain a'r dwyrain o Gaerdydd lle mae'n amlwg y bydd angen darpariaeth arnom yn y dyfodol. Ac yn eich ateb i Leanne Wood, dywedasoch, yn amlwg, fod y Llywodraeth wedi ymrwymo i wneud hyn. Felly, ar ôl cael yr holl ddata pwysig hwn o'r ffonau symudol, sut yn union rydych yn ei ddefnyddio i gomisiynu gwaith gan Trafnidiaeth Cymru a prifddinas-ranbarth Caerdydd i roi'r drafnidiaeth sydd ei hangen arnom ar waith ar unwaith i gael pobl allan o'u ceir, fel nad ydynt yn gwenwyno pob un ohonom â llygredd aer?
Can I thank the Member for her question? I should just say that the mobile phone data is just one source of information that we’ve used to inform our transport modelling work, and not just transport modelling work with regard to road investments and rail, but also with regard to bus services. Other data that we use comes from roadside interviews and, as I said earlier, from public transport passenger surveys and, indeed, from bus and rail ticket data.
We're using it to assess the extendability of the metro and to ensure that investment in extended services is invested in the right place for passengers who could and would use metro services as an alternative to the private car. But we're also using that data to plan future bus services and to ensure that current bus services are meeting the needs of existing passengers.
I should just say, though, in Newport—I know that neither of the local Members are here themselves, but they have relayed to me on numerous occasions the fact that just urging people to move from cars to buses in Newport will not alleviate congestion on the M4, because largely the congestion caused within Newport is not because people are using their private car as an alternative to the bus, it's because they simply can't rely on bus services in many situations, because there's too much congestion within Newport, and indeed there's a belief that people who are currently using the M4 are coming off from the south or the north side of Newport and then using the M4 to get to the other side. That's not the case either, and that's shown by some of the modelling and the data that we've been able to extract.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Dylwn ddweud mai un ffynhonnell yn unig o wybodaeth a ddefnyddiwyd gennym i lywio ein gwaith modelu trafnidiaeth yw'r data ffonau symudol, ac nid yn unig gwaith modelu trafnidiaeth mewn perthynas â buddsoddiadau yn y ffyrdd a'r rheilffyrdd, ond hefyd mewn perthynas â gwasanaethau bysiau. Daw data arall a ddefnyddiwn o gyfweliadau ochr y ffordd, ac fel y dywedais yn gynharach, o arolygon teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac yn wir, o ddata tocynnau bysiau a threnau.
Rydym yn ei ddefnyddio i asesu faint y gellir ymestyn y metro ac i sicrhau bod y buddsoddiad mewn gwasanaethau estynedig yn cael ei fuddsoddi yn y lle cywir ar gyfer teithwyr a allai ac a fyddai'n defnyddio gwasanaethau metro yn hytrach na char preifat. Ond rydym hefyd yn defnyddio'r data hwnnw i gynllunio gwasanaethau bysiau yn y dyfodol ac i sicrhau bod y gwasanaethau bysiau presennol yn bodloni anghenion y teithwyr presennol.
Dylwn ddweud, fodd bynnag, yng Nghasnewydd—gwn nad oes yr un o'r ddau Aelod lleol yma eu hunain, ond maent wedi dweud wrthyf ar sawl achlysur na fydd annog pobl i newid o ddefnyddio ceir i fysiau yng Nghasnewydd ynddo'i hun yn lleihau tagfeydd ar yr M4, oherwydd i raddau helaeth, nid yw'r tagfeydd yng Nghasnewydd yn digwydd o ganlyniad i bobl yn defnyddio eu car preifat yn hytrach na'r bws, ond oherwydd na allant ddibynnu ar wasanaethau bysiau mewn llawer o achosion, gan fod gormod o dagfeydd yng Nghasnewydd, ac yn wir, ceir cred fod pobl sy'n defnyddio'r M4 ar hyn o bryd yn dod o dde neu ogledd Casnewydd ac yn defnyddio'r M4 i gyrraedd yr ochr arall. Nid yw hynny'n wir ychwaith, a dangosir hynny gan beth o'r gwaith modelu a'r data rydym wedi gallu ei gasglu.
I'm glad the Minister has learnt that lesson, and I agree with what he's just said. In terms of Cardiff, I think the south Wales metro offers a great opportunity for increasing public transport use instead of car use as employment is increasingly concentrated at the centre of Cardiff. But for Newport, the employment is disproportionately in business parks strung out along the current M4, and isn't the Minister correct in at least implying that what's really needed to help people to get to work around Newport, whether by car or by bus, is to get on with building that M4 relief road?
Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi dysgu'r wers honno, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd. O ran Caerdydd, credaf fod metro de Cymru yn cynnig cyfle gwych i gynyddu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na char gan fod mwy a mwy o swyddi wedi'u lleoli yng nghanol Caerdydd. Ond yng Nghasnewydd, ceir nifer anghymesur o swyddi mewn parciau busnes ar hyd yr M4 fel y mae ar hyn o bryd, ac onid yw'r Gweinidog yn gywir i awgrymu, o leiaf, mai'r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd i helpu pobl i fynd i'r gwaith o gwmpas Casnewydd, mewn car neu ar fws, yw bwrw ymlaen â'r gwaith o adeiladu ffordd liniaru'r M4?
In conjunction with the development of the metro and in ensuring that we also have adequate parkways that can serve both. I think that the investment that we are making at Llanwern and, indeed, on the Cardiff parkway shows that we are determined to meet the needs of motorists and of people who use public transport, and to encourage, wherever and whenever possible, a modal shift.
Ynghyd â datblygiad y metro, a sicrhau bod gennym hefyd barcffyrdd digonol sy'n gallu gwasanaethu'r ddau beth. Credaf fod y buddsoddiad a wnawn yn Llan-wern, ac yn wir, ym mharcffordd Caerdydd yn dangos ein bod yn benderfynol o ddiwallu anghenion modurwyr a phobl sy'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ac i annog newid moddol lle bynnag a phryd bynnag y bo modd.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fanteision canolbwyntio ar yr economi sylfaenol? OAQ53627
5. Will the Minister make a statement on the benefits of focusing on the foundational economy? OAQ53627
Yes. A focus on the foundational economy will support our wider aims for inclusive growth, contribute to place-based economic development and help promote grounded and responsible firms.
Gwnaf. Bydd ffocws ar yr economi sylfaenol yn cefnogi ein hamcanion ehangach ar gyfer twf cynhwysol, yn cyfrannu at ddatblygiad economaidd sy'n seiliedig ar le ac yn helpu i hyrwyddo cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol.
Grounded and responsible firms—and those grounded and responsible firms can actually tie into the strategy that Leanne Wood raised earlier of environmental benefit, particularly where they grow locally based, locally sourced supply chains in the foundational sector, which can reduce carbon footprints. We had Redrow housing in our Economy, Infrastructure and Skills Committee last week and asked them if they'd made any assessment of the impact on local supply chains, and they said, no, they'd made no assessment whatsoever of their impact on local supply chains. Therefore, is it not the case that foundational companies, locally sourced companies, can have a very positive impact on a policy of green growth?
Cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol—a gellir ymgorffori'r cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol hynny yn y strategaeth a grybwyllodd Leanne Wood yn gynharach mewn perthynas â budd amgylcheddol, yn enwedig lle byddant yn tyfu cadwyni cyflenwi lleol, o darddiad lleol, yn y sector sylfaenol, a all leihau olion traed carbon. Daeth cwmni tai Redrow i gyfarfod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr wythnos diwethaf, a gofynasom iddynt a oeddent wedi gwneud unrhyw asesiad o'r effaith ar gadwyni cyflenwi lleol, a dywedasant nad oeddent wedi gwneud unrhyw asesiad o gwbl o'u heffaith ar gadwyni cyflenwi lleol. Felly, onid yw'n wir y gall cwmnïau sylfaenol, cwmnïau o darddiad lleol, gael effaith gadarnhaol iawn ar bolisi twf gwyrdd?
Thank you. I must acknowledge the role the Member has played in championing the concept of the foundational economy. I think it's important as well that he's focusing on this aspect of it, which is not an aspect that is often discussed, but I think there is great potential.
So, there are three different pillars to our work on the foundational economy. One is the experimental fund that we've agreed with Plaid Cymru as part of the budget agreement, where we're looking to see if we can increase the amount of money available for that. The second is the growth of grounded firms and filling the missing middle. And the third, then, is mainstreaming through the public sector the lessons from Preston and beyond through procurement, and that's where I think we can make real progress here, because using the public services boards set up under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we can give them a challenge to help this agenda that will give meaning to all the principles and approaches of the future generations Act. We've also set up a sub-group of the ministerial advisory board to challenge us and test us as we develop our thinking in the foundational economy, and we're going to be receiving a paper specifically on environmental growth and biodiversity at our next meeting, to see how we can embed those principles into the work we're doing. I'd welcome the continued support and input and challenge from the Member as we develop this agenda.
Diolch. Mae'n rhaid imi gydnabod rôl yr Aelod yn hyrwyddo cysyniad yr economi sylfaenol. Credaf ei bod yn bwysig hefyd ei fod yn canolbwyntio ar yr agwedd hon, nad yw'n agwedd a drafodir yn aml, ond credaf fod cryn botensial i'w gael.
Felly, ceir tair colofn wahanol i'n gwaith ar yr economi sylfaenol. Un yw'r gronfa arbrofol rydym wedi cytuno arni gyda Phlaid Cymru fel rhan o gytundeb y gyllideb, lle rydym yn edrych i weld a allwn gynyddu swm yr arian sydd ar gael ar ei chyfer. Yr ail yw twf cwmnïau gwreiddiedig a llenwi'r canol sydd ar goll. A'r drydedd, felly, yw prif ffrydio drwy'r sector cyhoeddus y gwersi o Preston a thu hwnt drwy gaffael, a dyna lle credaf y gallwn wneud cynnydd go iawn yn hyn o beth, oherwydd, drwy ddefnyddio'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus a sefydlwyd o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, gallwn eu herio i helpu'r agenda hon a fydd yn rhoi ystyr i holl egwyddorion ac ymagweddau Deddf cenedlaethau'r dyfodol. Rydym hefyd wedi sefydlu is-grŵp i'r bwrdd cynghori gweinidogol i'n herio ac i'n profi wrth inni ddatblygu ein syniadau ynglŷn â'r economi sylfaenol, a byddwn yn derbyn papur penodol ar dwf amgylcheddol a bioamrywiaeth yn ein cyfarfod nesaf, i weld sut y gallwn ymgorffori'r egwyddorion hynny yn y gwaith a wnawn. Buaswn yn croesawu cefnogaeth barhaus a mewnbwn a her gan yr Aelod wrth inni ddatblygu'r agenda hon.
I think that between your answer, Minister, and Hefin David's question you've pretty much touched on all aspects of my knowledge of the foundational economy. At the very end there you mentioned procurement, and it was only the other week in spokesperson's questions that I asked the Minister for Finance and procurement about the valuable role of procurement in developing local supply chains and growing the Welsh foundational economy, if that's a phrase we want to use. So, can you tell us a little bit more, elaborate a little bit more, on the last part of your answer there and how you intend to make sure that the Welsh Government's procurement policy does support those locally based, hopefully green industries that are the industries of now, but also the industries of the future?
Rhwng eich ateb chi, Weinidog, a chwestiwn Hefin David, credaf eich bod wedi sôn am bob agwedd ar fy nealltwriaeth o'r economi sylfaenol. Soniasoch am gaffael ar y diwedd, ac yn ystod cwestiynau'r llefarwyr yr wythnos diwethaf, gofynnais i'r Gweinidog Cyllid a chaffael ynglŷn â rôl werthfawr caffael wrth ddatblygu cadwyni cyflenwi lleol a thyfu economi sylfaenol Cymru, os yw hwnnw'n ymadrodd rydym am ei ddefnyddio. Felly, a allwch ddweud ychydig yn fwy wrthym, ymhelaethu rhywfaint, ar ran olaf eich ateb a dweud sut y bwriadwch sicrhau bod polisi caffael Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r diwydiannau lleol hyn, y diwydiannau gwyrdd hyn, gobeithio, sy'n ddiwydiannau ar gyfer heddiw ond hefyd yn ddiwydiannau ar gyfer y dyfodol?
Yes, the Minister for Finance and I are working closely together on this. There's a review being carried out of the National Procurement Service and as we look to reshape that, we want to make sure that the principles of the foundational economy are embedded in what comes next, and we're talking to the public services boards about how they can pilot some different approaches, building on the experience of Preston and other areas where there's been—I forget the term they use. It's gone from my head—[Interruption.] Community wealth building—thank you very much—working closely with the Minister as well as the Finance Minister. [Interruption.] Absolutely—seamless. Community wealth building, which is a—. The two terms are used interchangeably—the foundational economy and community wealth building. Community wealth building has a slightly broader focus, because that can focus not just on procurement, but on property and workforce and other aspects that will be different to different areas.
Ie, mae'r Gweinidog Cyllid a minnau'n gweithio'n agos gyda'n gilydd ar hyn. Mae adolygiad o'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar waith ar hyn o bryd, ac wrth inni geisio ail-lunio hwnnw, rydym am sicrhau bod egwyddorion yr economi sylfaenol yn cael eu hymgorffori yn yr hyn a ddaw nesaf, ac rydym yn siarad â'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus ynglŷn â sut y gallant dreialu dulliau gwahanol, gan adeiladu ar brofiad Preston ac ardaloedd eraill lle cafwyd—rwyf wedi anghofio'r ymadrodd a ddefnyddiant. Mae wedi mynd o fy mhen—[Torri ar draws.] Adeiladu cyfoeth cymunedol—diolch yn fawr—gan weithio'n agos gyda'r Gweinidog yn ogystal â'r Gweinidog Cyllid. [Torri ar draws.] Yn hollol—di-dor. Adeiladu cyfoeth cymunedol, sy'n—. Defnyddir y ddau ymadrodd am ei gilydd—yr economi sylfaenol ac adeiladu cyfoeth cymunedol. Mae gan adeiladu cyfoeth cymunedol ffocws ychydig yn ehangach, gan y gall ganolbwyntio nid yn unig ar gaffael, ond ar eiddo a'r gweithlu ac agweddau eraill a fydd yn wahanol mewn ardaloedd gwahanol.
6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith a gaiff trosglwyddo i gymdeithas ddigidol ar drigolion yn y canolbarth? OAQ53598
6. What assessment has the Minister made of the impact that a transition to a digital society will have on residents in mid Wales? OAQ53598
The investment we have made and continue to make in digital infrastructure means that residents across mid Wales will be able to take full advantage of the opportunities presented by a digital society.
Mae'r buddsoddiad rydym wedi'i wneud ac yn parhau i'w wneud mewn seilwaith digidol yn golygu y bydd trigolion ledled canolbarth Cymru yn gallu manteisio'n llawn ar y cyfleoedd a gyflwynir gan gymdeithas ddigidol.
Thank you for your answer, Deputy Minister. The consumer group Which? has recently highlighted the issue of access to cash across Wales and has outlined that Wales lost 3 per cent of its free cash point network between just July and November of last year. And as we transition towards an increasing digital society, people in my rural constituency are being, I feel, left behind on that journey—no more so than in Machynlleth, for example, where we saw the last bank close last year and most of its cash points with it. There now remain two cash points—one inside the Co-op and one inside the local Spar. So, access to cash, I would say, is still absolutely necessary for the thousands of tourists that visit mid Wales each year, and I wonder what action the Welsh Government can take to ensure that we manage these changes to a digital society in a sustainable way? And what can be done by Welsh Government, alongside others as well, I accept, to intervene when it is necessary to protect cash as a payment method as well?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae'r grŵp defnyddwyr Which? wedi tynnu sylw'n ddiweddar at fater mynediad at arian parod ledled Cymru ac wedi nodi bod Cymru wedi colli 3 y cant o'i rhwydwaith peiriannau codi arian parod am ddim rhwng mis Gorffennaf a mis Tachwedd y llynedd. Ac wrth inni newid tuag at fod yn gymdeithas fwyfwy digidol, teimlaf fod pobl yn fy etholaeth wledig yn cael eu hanghofio ar y daith honno—yn enwedig ym Machynlleth, er enghraifft, lle gwelsom y banc olaf yn cau y llynedd, a'r rhan fwyaf o'r peiriannau codi arian parod gydag ef. Dau beiriant codi arian parod sydd ar ôl bellach—un yn y Co-op a'r llall yn y siop Spar leol. Felly, buaswn yn dweud bod mynediad at arian parod yn dal i fod yn gwbl angenrheidiol ar gyfer y miloedd o dwristiaid sy'n ymweld â chanolbarth Cymru bob blwyddyn, a tybed pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau ein bod yn rheoli'r newidiadau hyn i gymdeithas ddigidol mewn ffordd gynaliadwy? A beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, ynghyd ag eraill hefyd, rwy'n derbyn hynny, i ymyrryd pan fo angen er mwyn diogelu arian parod fel dull o dalu hefyd?
Thank you for the question. You've raised a really important issue. It is not restricted just to mid Wales—this is as much an issue in Llanelli as it is Montgomeryshire. This is one of the reasons why the Welsh Government is working with the Scottish Government and the Royal Society of Arts on the development of a community bank, because we recognise the importance that banking facilities still have in communities. And whilst the commercial market has withdrawn from that space, there does need to be a Government intervention to make up for that market failure while society is in transition. So, we're currently working on that now, and we hope, through that, we'll be able to return some community banking facilities to high streets, and I'd be happy to have any ideas that the Member has on what further work we should do.
Diolch am y cwestiwn. Rydych wedi codi mater pwysig iawn. Nid yw hyn yn gyfyngedig i ganolbarth Cymru—mae'r broblem hon yr un mor fawr yn Llanelli ag y mae yn Sir Drefaldwyn. Dyma un o'r rhesymau pam fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth yr Alban a Chymdeithas Frenhinol y Celfyddydau i ddatblygu banc cymunedol, gan ein bod yn cydnabod pwysigrwydd cyfleusterau bancio i gymunedau o hyd. Ac er bod y farchnad fasnachol wedi tynnu allan o'r gofod hwnnw, mae angen i'r Llywodraeth ymyrryd er mwyn llenwi'r bwlch yn sgil methiant y farchnad tra bo'r gymdeithas wrthi'n newid. Felly, rydym yn gweithio ar hynny ar hyn o bryd, a gobeithiwn, drwy hynny, y bydd modd inni sicrhau bod rhai cyfleusterau bancio cymunedol yn dychwelyd i'r stryd fawr, ac rwy'n fwy na pharod i wrando ar unrhyw syniadau sydd gan yr Aelod ynglŷn â pha waith pellach y dylem ei wneud.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ53628] yn ôl. Cwestiwn 8, felly—David Rees.
Question 7 [OAQ53628] was withdrawn. Question 8—David Rees.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i adfywio economi Cwm Afan? OAQ53624
8. What action is the Welsh Government taking to regenerate the economy of the Afan Valley? OAQ53624
Our broad approach to economic development in the Afan valley and across Wales is set out in the economic action plan, but can I just say that I very much welcome the news yesterday concerning planning permission for the Afan valley adventure resort?
Mae ein hymagwedd gyffredinol at ddatblygu economaidd yng nghwm Afan a ledled Cymru wedi'i nodi yn y cynllun gweithredu economaidd, ond a gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fawr y newyddion ddoe ynghylch caniatâd cynllunio ar gyfer parc antur cwm Afan?
Thank you for that answer, First Minister, and you've taken part of my question already. As you might be aware, the Afan valley has some of the most deprived areas in Wales and its economy has been hit because of loss of jobs and businesses up there. Now, as you rightly point out, I'd like to congratulate the Neath Port Talbot council on its decision to approve the outline application for the Afan valley resort, a project that is going to bring excitement to the community. It's intended to use local businesses and local people in employment. So, it’s going to, hopefully, regenerate the valley in one aspect of it, and the neighbouring Llynfi valley as well. But that project is also based upon an activity-centred resort. One of the biggest activities we can have is cycling, and as you well know, the Afan valley also has the connection between the Rhondda tunnel, which connects both valleys and the Rhondda valley through it. But there’s a big question on ownership of that tunnel still to be resolved so that they can actually seek funding opportunities to actually get that project under way, because that would be a huge attraction linked into the Afan valley resort. Now, Highways England still is the owner of that tunnel. What discussions are you having with both Highways England and the local authorities to take ownership of that tunnel so that we can get on with our project?
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog, ac rydych wedi mynd â rhan o fy nghwestiwn yn barod. Fel y gwyddoch, o bosibl, mae cwm Afan yn cynnwys rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru ac mae'r economi yno wedi dioddef yn sgil colli swyddi a busnesau. Nawr, fel roeddech yn llygad eich lle i'w nodi, hoffwn longyfarch cyngor Castell-nedd Port Talbot ar eu penderfyniad i gymeradwyo'r cais amlinellol ar gyfer parc gwyliau cwm Afan, prosiect a fydd yn dod â chyffro i'r gymuned. Bwriedir iddo ddefnyddio busnesau lleol a chyflogi pobl leol. Felly, gobeithio y bydd yn adfywio un agwedd ar y cwm, a chwm Llynfi gerllaw hefyd. Ond mae'r prosiect hwnnw hefyd yn seiliedig ar barc antur. Un o'r gweithgareddau mwyaf y gallwn eu cael yw beicio, ac fel y gwyddoch, mae cwm Afan hefyd yn cynnwys y cysylltiad rhwng twnnel y Rhondda, sy'n cysylltu'r ddau gwm a chwm Rhondda. Ond mae cwestiwn mawr i'w ddatrys o hyd ynghylch perchnogaeth y twnnel hwnnw fel y gallant geisio sicrhau cyfleoedd ariannu er mwyn dechrau ar y prosiect hwnnw, gan y byddai'n atyniad enfawr a fyddai'n cysylltu â pharc gwyliau cwm Afan. Nawr, Highways England sy'n berchen ar y twnnel hwnnw o hyd. Pa drafodaethau a gawsoch gyda Highways England a'r awdurdodau lleol i gymryd perchnogaeth ar y twnnel hwnnw fel y gallwn fwrw ymlaen â'n prosiect?
I believe that discussions are ongoing. Indeed, they are involving my friend and colleague's officials—the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism. I think, with regard to both the Afan valley adventure resort and the Rhondda tunnel, they both have great potential to be sustainable business opportunities. But, in addition, I am pleased to be able to say to the Member that, since April 2015, the Welsh Government, through Business Wales, has supported almost 1,000 enterprises in Neath Port Talbot. The exact figure is 980. That's generated a combined investment of £7.4 million and £33.8 million in exports and it's created more than 678 new jobs and more than 161 new enterprises. So, our support for my colleague's area is assured, and we will go on working with the supporters and promoters of the Rhondda tunnel and the Afan valley adventure resort in order to make sure that they are viable propositions.
Credaf fod trafodaethau'n mynd rhagddynt. Yn wir, maent yn cynnwys swyddogion fy nghyfaill a fy nghyd-Aelod—y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Mewn perthynas â pharc antur cwm Afan a thwnnel y Rhondda, credaf fod gan y ddau ohonynt gryn botensial i fod yn gyfleoedd busnes cynaliadwy. Ond yn ychwanegol at hynny, rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod fod Llywodraeth Cymru, drwy Busnes Cymru, ers mis Ebrill 2015, wedi cefnogi bron i 1,000 o fentrau yng Nghastell-nedd Port Talbot. Yr union ffigur yw 980. Mae hynny wedi cynhyrchu buddsoddiad cyfunol o £7.4 miliwn a £33.8 miliwn mewn allforion, ac wedi creu mwy na 678 o swyddi newydd a mwy na 161 o fentrau newydd. Felly, mae ein cymorth i ardal fy nghyd-Aelod yn sicr, a byddwn yn parhau i weithio gyda chefnogwyr a hyrwyddwyr twnnel y Rhondda a pharc antur cwm Afan er mwyn sicrhau eu bod yn gynigion hyfyw.
9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl yr economi sylfaenol o ran helpu i fynd i'r afael â thlodi ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ53607
9. Will the Minister make a statement on the role of the foundational economy in helping to tackle poverty in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ53607
Yes. The foundational economy has an important role to play in our wider approach to economic development.
Gwnaf. Mae gan yr economi sylfaenol rôl bwysig i'w chwarae o ran ein hymagwedd ehangach tuag at ddatblygu economaidd.
Thank you for that answer, Minister. As you know, we still face significant economic challenges in our Valleys communities and the problems caused by poverty remain persistently stubborn in parts of my constituency. While I was interested in the answer that you gave earlier to Hefin David on the foundational economy, I'm interested to know specifically how this might help to deliver the step change in the economic conditions for areas particularly like the upper Rhymney valley, which has been stubbornly resistant to any kind of economic upturn. I'm thinking, for example, of the Welsh Government's work with Caerphilly County Borough Council, where we're investing in the transformation of care in the upper Rhymney valley, and whether you're involved in that work and whether you see that as part of the whole foundational economy transformation that we can look at in those Valleys communities.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, rydym yn dal i wynebu heriau economaidd sylweddol yn ein cymunedau yn y Cymoedd, ac mae'r problemau a achosir gan dlodi yn parhau i fod yn gyson o ystyfnig mewn rhannau o fy etholaeth. Er bod diddordeb gennyf yn yr ateb a roesoch yn gynharach i Hefin David ynglŷn â'r economi sylfaenol, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod yn benodol sut y gallai hyn helpu i ddarparu'r newid sylweddol yn yr amodau economaidd mewn ardaloedd fel cwm Rhymni uchaf, sydd wedi bod yn ystyfnig o ymwrthol i unrhyw fath o adfywiad economaidd. Rwy'n meddwl, er enghraifft, am waith Llywodraeth Cymru gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, lle rydym yn buddsoddi mewn trawsnewid gofal yng nghwm Rhymni uchaf, ac a ydych yn ymwneud â'r gwaith hwnnw ac yn ystyried hynny fel rhan o drawsnewidiad cyffredinol yr economi sylfaenol y gallwn edrych arno yn y cymunedau hynny yn y Cymoedd.
Thank you. I have been careful to avoid terms like 'transformation' and 'step change' in relation to the foundational economy. I think the foundational economy will help. It will make things better. It'll keep money—existing money—within those communities and stop it leaking out. And it'll allow us to harness the power of public spending in particular to improve the fabric of those communities and the lived experience there. We should be under no illusions about the type of intractable economic problems we face in those valleys, and no single intervention will make a step change in my view. So, I think we should be moderate in the rhetoric we use around that, but I think it can make a real difference.
And what's good about it is we have the powers to do it. It's within the tools we have at our disposal to do this work, and that's why we need to get on and do it. Also, it's important we stitch together existing initiatives. So, we have the Valleys taskforce, and I'm very pleased that Dawn Bowden has accepted my invitation to join the Valleys taskforce to input into its work. We also have the Better Jobs Closer to Home project, and we now have the work going on under the foundational economy—the three different strands that I mentioned—including growing grounded businesses. This is not just a public sector agenda; it's about growing responsible and rooted local firms too. And through bringing all those different strands together—. I had a meeting with officials this morning about how we co-ordinate that work within the Welsh Government to make sure we are joined up, and to do it in partnership with local authorities.
I'm meeting, as part of the Valleys taskforce work, with each of the local authority leaders and I want to use the Valleys taskforce to try and identify existing good practice and scale it up. We say often that best practice is a poor traveller in Wales. This is an opportunity to identify good practice. For example, in RCT, they've themselves been working on bringing abandoned homes back into use, and that's potentially a project we could scale across the Valleys using this approach, and, in doing so in a smart way, utilise local labour, local SMEs—we could potentially look at retrofitting to improve environmental standards and skills as we do it. So, I think this is an exciting agenda and it can make a real impact to our communities.
Diolch. Rwyf wedi bod yn ofalus i osgoi termau fel 'trawsnewid' a 'newid sylweddol' mewn perthynas â'r economi sylfaenol. Credaf y bydd yr economi sylfaenol yn helpu. Bydd yn gwneud pethau'n well. Bydd yn cadw arian—arian sy'n bodoli eisoes—yn y cymunedau hynny ac yn ei atal rhag diferu allan. A bydd yn caniatáu inni harneisio grym gwario cyhoeddus yn enwedig i wella gwead y cymunedau hynny a'r profiad o fyw yno. Ni ddylem fod o dan unrhyw gamargraff o ran y math o broblemau economaidd anodd sy'n ein hwynebu yn y cymoedd hynny, ac ni fydd unrhyw ymyriad unigol yn darparu newid sylweddol yn fy marn i. Felly, credaf y dylem fod yn gymedrol o ran y rethreg a ddefnyddiwn mewn perthynas â hynny, ond credaf y gall wneud gwahaniaeth gwirioneddol.
A'r hyn sy'n dda amdano yw bod gennym bwerau i wneud hynny. Mae gennym yr adnoddau i wneud y gwaith hwn at ein defnydd, a dyna pam fod angen inni fwrw ymlaen â gwneud hynny. Mae hefyd yn bwysig ein bod yn uno mentrau sy'n bodoli eisoes gyda'i gilydd. Felly, mae gennym dasglu'r Cymoedd, ac rwy'n falch iawn fod Dawn Bowden wedi derbyn fy ngwahoddiad i ymuno â thasglu'r Cymoedd er mwyn cyfrannu at ei waith. Mae gennym hefyd brosiect Swyddi Gwell yn Nes at Adref, a bellach mae gennym waith yn mynd rhagddo o dan yr economi sylfaenol—y tair elfen wahanol a grybwyllais—gan gynnwys tyfu busnesau gwreiddiedig. Nid yw hon yn agenda ar gyfer y sector cyhoeddus yn unig; mae'n ymwneud â thyfu cwmnïau lleol cyfrifol a gwreiddiedig hefyd. A thrwy ddwyn yr holl elfennau gwahanol hynny ynghyd—. Cefais gyfarfod â swyddogion y bore yma ynglŷn â sut rydym yn cydlynu'r gwaith hwnnw o fewn Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn gydgysylltiedig, ac yn gwneud hynny mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol.
Fel rhan o waith tasglu'r Cymoedd, rwy'n cyfarfod ag arweinwyr pob awdurdod lleol a hoffwn ddefnyddio tasglu'r Cymoedd i geisio nodi arferion da sydd eisoes yn bodoli a'u hefelychu ar raddfa fwy. Rydym yn dweud yn aml nad yw arferion gorau yn teithio'n dda yng Nghymru. Mae hwn yn gyfle i nodi arferion da. Er enghraifft, yn Rhondda Cynon Taf, maent wedi bod yn gweithio ar ddod â chartrefi gwag yn ôl i ddefnydd, ac mae hwnnw'n brosiect y gallem ei efelychu ar raddfa fwy ar draws y Cymoedd gan ddefnyddio'r dull hwn o weithredu, ac o wneud hynny mewn modd deallus, defnyddio llafur lleol, busnesau bach a chanolig lleol—o bosibl, gallem edrych ar ôl-osod er mwyn gwella safonau amgylcheddol a sgiliau wrth inni wneud hynny. Felly, credaf fod hon yn agenda gyffrous ac y gall gael effaith wirioneddol ar ein cymunedau.
Ac, yn olaf, cwestiwn 10—Helen Mary Jones.
And, finally, question 10—Helen Mary Jones.
10. Sut y bydd y Gweinidog yn gwerthuso gwaith Tasglu'r Cymoedd? OAQ53622
10. How will the Minister evaluate the work of the Valleys Taskforce? OAQ53622
The work of the taskforce will be measured using a range of key indicators, such as employment data and those relating to impacts on health and well-being. Evaluation of key commitments taken forward by the taskforce and their impact on people across the Valleys will also contribute to evaluation.
Bydd gwaith y tasglu'n cael ei fesur drwy ddefnyddio amrywiaeth o ddangosyddion allweddol, megis data cyflogaeth a dangosyddion sy'n ymwneud ag effeithiau ar iechyd a lles. Bydd gwerthuso ymrwymiadau allweddol a ddatblygir gan y tasglu a'u heffaith ar bobl ym mhob rhan o'r Cymoedd hefyd yn cyfrannu at y gwaith gwerthuso.
I'm grateful to the Minister for his answer. Is he able to tell me whether the taskforce does or does not now include the Aman and the Gwendraeth valleys? The Minister will know, as well as I do, that there's a constant conversation, and sometimes those western valleys can fall off the edge. This is a real concern, obviously, because, while there may be some cultural differences, the social and economic problems at the top of the Aman valley are very similar to what you'd get at the top of the Rhymney valley, for example. So can the Minister tell me how the Amman and Gwendraeth will be included in the Valleys taskforce and how that work specifically will be evaluating and relating to those communities?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. A all ddweud wrthyf p'un a yw'r tasglu bellach yn cynnwys dyffryn Aman a chwm Gwendraeth ai peidio? Bydd y Gweinidog yn gwybod, gystal â minnau, fod y sgwrs yn barhaus, ac y gall y cymoedd gorllewinol gael eu hanghofio weithiau. Mae hyn yn peri cryn bryder, yn amlwg, oherwydd, er y gall fod rhai gwahaniaethau diwylliannol, mae'r problemau cymdeithasol ac economaidd ym mhen uchaf dyffryn Aman yn debyg iawn i'r hyn a geir ym mhen uchaf cwm Rhymni, er enghraifft. Felly a all y Gweinidog ddweud wrthyf sut y bydd dyffryn Aman a chwm Gwendraeth yn cael eu cynnwys yn nhasglu'r Cymoedd, a sut yn benodol y bydd y gwaith hwnnw'n gwerthuso ac yn ymwneud â'r cymunedau hynny?
Well, by taking the approach that I just mentioned of taking a thematic approach and looking at how we can scale up existing best practice, and also focusing on the foundational economy as part of the Valleys taskforce, I hope we can spread the benefits beyond just the hubs, but right up into all tips of the Valleys and across the broadest breadth of the Valleys. So, for example, through the foundational economy work, it won't be simply limited to the current footprint of the Valleys taskforce. And it's important that the footprint is porous. So, to answer the specific question about the Amman and Gwendraeth Valleys, that is something that I recently asked officials to provide me with advice on. I have a constituency interest in this, so I won't be able to make a final decision on it, but it is something we're going to be clarifying very soon, I hope.
Wel, drwy fabwysiadu'r dull o weithredu a grybwyllais o ran mabwysiadu ymagwedd thematig ac edrych ar sut y gallwn efelychu'r arferion gorau presennol ar raddfa fwy, yn ogystal â chanolbwyntio ar yr economi sylfaenol fel rhan o dasglu'r Cymoedd, rwy'n gobeithio y gallwn ledaenu'r manteision y tu hwnt i'r canolfannau'n unig, ac i ben uchaf y Cymoedd ac ar hyd a lled y Cymoedd. Felly, er enghraifft, drwy waith ar yr economi sylfaenol, ni fydd hynny'n gyfyngedig i ôl troed presennol tasglu'r Cymoedd. Ac mae'n bwysig nad oes ffiniau caled i'r ôl troed. Felly, i ateb y cwestiwn penodol ynglŷn â dyffryn Aman a chwm Gwendraeth, mae hynny'n rhywbeth y gofynnais i fy swyddogion ddarparu cyngor i mi yn ei gylch yn ddiweddar. Mae gennyf fuddiant etholaethol yn hyn, felly ni fydd modd imi wneud penderfyniad terfynol ar y mater, ond mae'n rhywbeth y byddwn yn sicrhau eglurhad yn ei gylch cyn bo hir, gobeithio.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Minister and Deputy Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Brexit, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhianon Passmore.
The next questions are to the Counsel General and Brexit Minister, and the first question is from Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. Minister, in regard to—. It was clear, sorry, from this Chamber last week, following—
Diolch, Lywydd. Weinidog, o ran—. Roedd yn amlwg, mae'n ddrwg gennyf, o'r Siambr hon yr wythnos diwethaf, ar ôl—
You need to ask the question on the order paper, please.
Mae angen ichi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn, os gwelwch yn dda.
I've got it.
O'r gorau.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith Brexit ar sector y celfyddydau yn Islwyn? OAQ53632
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of Brexit on the arts sector in Islwyn? OAQ53632
The Welsh Government and its agents are continuously assessing the potential impact and implications of Brexit on all aspects of Welsh society, including the arts and culture, to ensure that no area of Wales, including Islwyn, loses out as a result of the UK leaving the EU.
Mae Llywodraeth Cymru a'i hasiantau yn asesu effaith a goblygiadau posibl Brexit ar bob agwedd ar gymdeithas yng Nghymru yn barhaus, gan gynnwys y celfyddydau a diwylliant, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw ardal o Gymru, gan gynnwys Islwyn, ar ei cholled o ganlyniad i ymadawiad y DU o'r UE.
Thank you. It was clear from this Chamber last week, following the important statement by the Chair of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, that there is a clear and critical consensus in this place and outside of the chaotic stalemate in Westminster that Wales must continue, as promised by those opposite, to receive the very same level of funding that it would have had had the UK remained in the European Union—not a penny less. And we will all monitor this avidly. What discussions, therefore, has the Welsh Government had with the UK Government to reiterate to them the importance of continuing funding for the arts in Islwyn?
Diolch. Roedd yn glir o'r Siambr hon yr wythnos diwethaf, yn dilyn y datganiad pwysig gan Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, fod consensws clir a beirniadol i'w gael yn y lle hwn a'r tu allan i'r anghytuno anhrefnus yn San Steffan fod yn rhaid i Gymru barhau, fel yr addawyd gan y rheini gyferbyn, i dderbyn yr un lefel o gyllid ag y byddai wedi'i chael pe bai'r DU wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd—yr un geiniog yn llai. A bydd pob un ohonom yn monitro hyn yn eiddgar. Pa drafodaethau, felly, y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i ailadrodd wrthynt pa mor bwysig yw parhau cyllid i'r celfyddydau yn Islwyn?
I thank the Member for that supplementary. I know there are many organisations in her constituency that have benefited from EU funding, including the Blackwood Miners' Institute and other organisations. We've been consistent in our insistence that the UK Government should deliver on its promise that Wales would not lose a penny of the income it receives currently from the EU after we leave, and that's just as true for arts and cultural funding as it is for any other aspect of the current programmes.
It's currently unclear whether, for example, in relation to Creative Europe and other programmes, we will continue as the UK to be eligible for that in the longer term. In the event of a deal, it's possible projects could continue, but it's not at all clear in the context of no deal that there will be access to those programmes in the future. The Welsh Government, of course, provides significant funding to the arts through the Arts Council of Wales, and they've undertaken their own analysis of the impact of Brexit on the arts sectors in Wales. And some of it's about funding, of course, but other aspects of it, equally important in many ways, are around European collaboration, artist mobility, and the impact of tariff and border regulations on cross-border arts and cultural partnerships across the European Union.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Gwn fod llawer o sefydliadau yn ei hetholaeth wedi elwa o gyllid yr UE, gan gynnwys Sefydliad y Glowyr Coed Duon a sefydliadau eraill. Rydym wedi mynnu'n gyson y dylai Llywodraeth y DU gadw at ei haddewid na fyddai Cymru'n colli ceiniog o'r incwm y mae'n ei gael ar hyn o bryd gan yr UE ar ôl inni adael, ac mae hynny yr un mor wir o ran cyllid ar gyfer y celfyddydau a diwylliant ag y mae ar gyfer unrhyw agwedd arall ar y rhaglenni cyfredol.
Nid yw'n glir ar hyn o bryd, er enghraifft, mewn perthynas ag Ewrop Greadigol a rhaglenni eraill, a fyddwn yn parhau fel y DU i fod yn gymwys am hynny yn y tymor hwy. Pe ceid cytundeb, mae'n bosibl y gallai prosiectau barhau, ond nid yw'n sicr o gwbl yng nghyd-destun diffyg cytundeb y ceir mynediad at y rhaglenni hynny yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn darparu cyllid sylweddol i'r celfyddydau drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, ac maent wedi gwneud eu dadansoddiad eu hunain o effaith Brexit ar sector y celfyddydau yng Nghymru. Ac mae'n ymwneud i raddau ag arian, wrth gwrs, ond ceir agweddau eraill sydd yr un mor bwysig mewn llawer o ffyrdd, yn ymwneud â chydweithredu Ewropeaidd, symudedd artistiaid, ac effaith rheoliadau ffiniol a thariffau ar bartneriaethau celfyddydol a diwylliannol trawsffiniol ledled yr Undeb Ewropeaidd.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am baratoadau Llywodraeth Cymru ar gyfer Brexit heb gytundeb? OAQ53629
2. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's preparations for a no-deal Brexit? OAQ53629
A 'no deal' Brexit would be catastrophic for Wales, but we are working at full capacity on preparedness, building on the arrangements reported to the Assembly on 22 January. This includes support to organisations from the European transition fund, with an additional £1.7 million for business resilience announced last week.
Byddai Brexit 'dim bargen' yn drychinebus i Gymru, ond rydym yn gweithio hyd eithaf ein gallu ar barodrwydd, gan adeiladu ar y trefniadau a adroddwyd i'r Cynulliad ar 22 Ionawr. Mae hyn yn cynnwys cymorth i sefydliadau o'r gronfa bontio Ewropeaidd, gyda'r £1.7 miliwn yn ychwanegol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf ar gyfer cydnerthedd busnes.
Thank you, Counsel General. And, yes, a 'no deal' Brexit would be catastrophic for Wales, which is one of the reasons why I'll be proud to march on Saturday for a people's vote, to try and prevent further catastrophe. [Interruption.] No, no; a people's vote on the Brexit deal, with an option to remain.
As you know, one of my major concerns in relation to Brexit is the impact on our many hundreds of automotive jobs in Torfaen, and I've got absolutely no doubt that the very best option to protect those automotive jobs is for us to remain in the European Union. However, I understand of course that it is prudent to prepare for a 'no deal'. So, with that in mind, can I ask what specific steps you've been taking as a Government not just to work with the likes of Ford and Nissan, but to work with the companies, such as the ones in my constituency, which are working very hard making parts for our automotive companies throughout the European Union?
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Ac yn wir, fe fyddai Brexit 'dim bargen' yn drychinebus i Gymru, a dyna un o'r rhesymau pam y byddaf yn falch o orymdeithio ddydd Sadwrn dros bleidlais y bobl, i geisio atal trychineb pellach. [Torri ar draws.] Na, na; pleidlais y bobl ar fargen Brexit, gydag opsiwn i aros.
Fel y gwyddoch, un o fy mhrif bryderon mewn perthynas â Brexit yw'r effaith ar y cannoedd lawer o'n swyddi modurol yn Nhorfaen, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth mai'r dewis gorau inni er mwyn diogelu'r swyddi modurol hynny yw aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, rwy'n deall wrth gwrs ei bod yn ddoeth paratoi ar gyfer 'dim bargen'. Felly, gyda hynny mewn golwg, a gaf fi ofyn pa gamau penodol rydych wedi bod yn eu cymryd fel Llywodraeth nid yn unig i weithio gyda Ford a Nissan a'u tebyg, ond i weithio gyda chwmnïau, fel y rhai yn fy etholaeth i, sy'n gweithio'n galed iawn i gynhyrchu rhannau ar gyfer ein cwmnïau modurol ar draws yr Undeb Ewropeaidd?
I thank the Member for that supplementary. She has raised this with me a number of times in the Chamber. I know how vital the automotive sector is in her constituency and in other parts of Wales. There is a very, very constant stream of communication—two-way communication—between Welsh Government, the Minister for Economy and Transport and officials with companies who are car producers, but also in the supply chains across Wales. She will know that there has been funding made available for skills training for some of those larger employers in the automotive sector. I took the opportunity of a recent meeting with the UK Government on UK-wide preparedness to make the point that even though we see companies, car producers, in England—for example, Honda in Swindon—making decisions to disinvest, the impact of that sort of decision is felt across the UK, including in Wales, in a number of the supply chains feeding into that company. And there are several companies who are significantly dependent on that sort of supply chain for their business and profitability.
She will have noticed that the UK Government's tariffs announcement in the last week or 10 days in the event of a 'no deal' Brexit, which was described by the Confederation of British Industry and many unions as very, very disappointing, obviously had something specific to say about car component parts. Actually, the focus there needs to be on the non-tariff barriers as well, so that companies in Wales and across the UK can continue to export car components in what are increasingly complex production and supply chains.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Mae wedi codi'r mater hwn gyda mi sawl gwaith yn y Siambr. Gwn pa mor hanfodol yw'r sector modurol yn ei hetholaeth ac mewn rhannau eraill o Gymru. Ceir llif cyson iawn o gyfathrebu—cyfathrebu dwy ffordd—rhwng Llywodraeth Cymru, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a swyddogion gyda chwmnïau sy'n gynhyrchwyr ceir, ond hefyd yn y cadwyni cyflenwi ledled Cymru. Fe fydd yn gwybod bod cyllid wedi'i ddarparu ar gyfer hyfforddiant sgiliau i rai o'r cyflogwyr mwy o faint yn y sector modurol. Manteisiais ar y cyfle mewn cyfarfod yn ddiweddar gyda Llywodraeth y DU ar barodrwydd ledled y DU i dynnu sylw at y ffaith, er ein bod yn gweld cwmnïau, cynhyrchwyr ceir, yn Lloegr—er enghraifft, Honda yn Swindon—yn gwneud penderfyniadau i ddadfuddsoddi, caiff effaith y math hwnnw o benderfyniad ei theimlo ledled y DU, gan gynnwys yng Nghymru, gan nifer o'r cadwyni cyflenwi sy'n bwydo i mewn i'r cwmni hwnnw. Ac mae nifer o gwmnïau'n dibynnu'n helaeth ar y math hwnnw o gadwyn gyflenwi ar gyfer eu busnes a phroffidioldeb.
Bydd wedi sylwi bod cyhoeddiad tariffau Llywodraeth y DU yn ystod yr wythnos neu 10 diwrnod diwethaf mewn perthynas â Brexit 'dim bargen', a ddisgrifiwyd gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain a llawer o undebau fel siom fawr iawn, yn amlwg yn dweud rhywbeth penodol ynglŷn â chydrannau ceir. Mewn gwirionedd, dylid canolbwyntio ar rwystrau di-dariff hefyd, fel y gall cwmnïau yng Nghymru a ledled y DU barhau i allforio cydrannau ceir mewn cadwyni cynhyrchu a chyflenwi sy'n fwyfwy cymhleth.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople, and the Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Brexit Minister, who do you agree with when it comes to whether there should be a second referendum on the UK's membership of the EU—the First Minister or the health Minister?
Diolch, Lywydd. Weinidog Brexit, gyda phwy y cytunwch ynglŷn ag a ddylid cynnal ail refferendwm ar aelodaeth y DU o'r Undeb Ewropeaidd—y Prif Weinidog neu'r Gweinidog iechyd?
The First Minister was very clear yesterday in the Chamber about the Welsh Government's policy in relation to Brexit. We see two options for the future. One is the kind of deal that we've been describing in 'Securing Wales' Future' for the last more than two years and, failing that, a referendum.
Roedd y Prif Weinidog yn glir iawn ddoe yn y Siambr ynghylch polisi Llywodraeth Cymru mewn perthynas â Brexit. Rydym o'r farn fod dau opsiwn ar gael ar gyfer y dyfodol. Un yw'r math o gytundeb rydym wedi bod yn ei ddisgrifio yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' ers dros ddwy flynedd, ac yn niffyg hynny, refferendwm.
Well, that was a good attempt at a body swerve, but you didn't actually answer the question. You're quite right to say that the First Minister did say that it would be divisive and may not be decisive if there were to be a second referendum, and he made it quite clear that there was no support for a second referendum from the Welsh Government at this current stage. But, of course, that's very different from the pronouncements from the health Minister today, who is now actively campaigning, it seems, for a so-called people's vote, to the extent that he's organising two buses from London to Cardiff. Can you tell us where this leaves the Welsh Government's collective responsibility, whether you think that a Minister who defies the Government's position ought to resign, because, clearly—[Interruption.]—clearly, the health Minister—[Interruption.]—the health Minister may well want to organise buses, but he's not on the same bus as the Welsh Government?
Wel, roedd honno'n ymdrech dda i osgoi, ond ni wnaethoch ateb y cwestiwn mewn gwirionedd. Rydych yn gwbl iawn i ddweud bod y Prif Weinidog wedi dweud y byddai cynnal ail refferendwm yn peri rhwyg ac efallai na fyddai'n derfynol, a dywedodd yn gwbl glir nad yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi ail refferendwm o gwbl ar hyn o bryd. Ond wrth gwrs, mae hynny'n wahanol iawn i'r datganiadau gan y Gweinidog iechyd heddiw, sydd bellach yn ymgyrchu'n weithredol, mae'n ymddangos, dros bleidlais y bobl, fel y'i gelwir, i'r graddau ei fod yn trefnu dau fws o Lundain i Gaerdydd. A allwch ddweud wrthym ble mae hyn yn gadael cyfrifoldeb cyfunol Llywodraeth Cymru, a ydych o'r farn y dylai Gweinidog sy'n mynd yn groes i safbwynt y Llywodraeth ymddiswyddo, oherwydd yn amlwg—[Torri ar draws.]—yn amlwg, efallai fod y Gweinidog iechyd—[Torri ar draws.]—efallai fod y Gweinidog iechyd yn awyddus i drefnu bysiau, ond nid yw ar yr un bws â Llywodraeth Cymru?
Well, that's a complete mischaracterisation both of the health Minister's position, the First Minister's discussion yesterday in the Chamber and Welsh Government policy, which is, as I say, completely clear and was made again clear in the Chamber yesterday by the First Minister. We've been very clear that a referendum is one of the options for resolving this. We have also described the kind of deal that we think we should seek and, failing that, a referendum is the way of resolving it. We've called for preparations to be made on that basis. There is no issue here; the First Minister was very clear about Government policy yesterday.
Wel, mae hynny'n gamddisgrifiad llwyr o safbwynt y Gweinidog iechyd, trafodaeth y Prif Weinidog ddoe yn y Siambr a pholisi Llywodraeth Cymru, sydd, fel y dywedaf, yn hollol glir ac fe'i eglurwyd eto yn y Siambr ddoe gan y Prif Weinidog. Rydym wedi dweud yn glir iawn fod refferendwm yn un o'r opsiynau ar gyfer datrys hyn. Rydym hefyd wedi disgrifio'r math o gytundeb y credwn y dylem ei geisio, ac yn niffyg hynny, refferendwm yw'r ffordd o'i ddatrys. Rydym wedi galw am wneud paratoadau ar y sail honno. Nid oes unrhyw broblem yma; roedd y Prif Weinidog yn glir iawn ynglŷn â pholisi'r Llywodraeth ddoe.
The First Minister, as I've quite rightly said, is absolutely clear on this issue, but the health Minister seems to not be interested in this issue of collective responsibility. And, frankly, anyone who's not prepared to abide by collective responsibility in any Government ought to resign. [Interruption.] Let me just—[Interruption.] Let me just remind you—[Interruption.] Let me just remind you of the current state of play when it comes to the United Kingdom's departure from the European Union. The UK Parliament has rejected a second referendum, it has rejected 'no deal', and it has rejected very soundly membership of any kind of customs union. There's only one deal that has been negotiated by the European Union: the withdrawal agreement that the Prime Minister has negotiated. That deal delivers on the referendum result, it protects jobs, it protects security arrangements across the EU, and, indeed, it protects the integrity of the United Kingdom. So, when will the Welsh Government wake up, smell the coffee, get behind the Prime Minister, in a team UK approach, in order that we can deliver the Brexit that the people of Wales and the United Kingdom voted for?
Mae'r Prif Weinidog, fel roeddwn yn gwbl iawn i'w ddweud, yn gwbl glir ynghylch y mater hwn, ond ymddengys nad oes diddordeb gan y Gweinidog iechyd yn y mater hwn o gyfrifoldeb cyfunol. Ac a dweud y gwir, dylai unrhyw un nad yw'n barod i gadw at gyfrifoldeb cyfunol mewn unrhyw Lywodraeth ymddiswyddo. [Torri ar draws.] Gadewch imi—[Torri ar draws.] Gadewch imi eich atgoffa—[Torri ar draws.] Gadewch imi eich atgoffa o'r sefyllfa bresennol mewn perthynas ag ymadawiad y Deyrnas Unedig o'r Undeb Ewropeaidd. Mae Senedd y DU wedi gwrthod ail refferendwm, wedi gwrthod 'dim bargen', ac wedi gwrthod aelodaeth o unrhyw fath o undeb tollau yn llwyr. Un cytundeb yn unig a negodwyd gan yr Undeb Ewropeaidd: y cytundeb ymadael a negodwyd gan Brif Weinidog y DU. Mae'r cytundeb hwnnw'n cyflawni canlyniad y refferendwm, mae'n diogelu swyddi, mae'n diogelu trefniadau diogelwch ledled yr UE, ac yn wir, mae'n diogelu uniondeb y Deyrnas Unedig. Felly, pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn deffro, yn derbyn y sefyllfa fel y mae, yn cefnogi Prif Weinidog y DU, fel rhan o dîm y DU, fel y gallwn gyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru a'r Deyrnas Unedig o'i blaid?
Might I give the Member a little bit of advice? If he's going to choose to attack us on the basis of consistency, I suggest he looks a little closer to home. And I think a bit more focus on the national interest, as opposed to simply the party interest, would have meant that this country was not in the position that it is in now, of three years of wasted time, while his Prime Minister was not able to come up with a deal that commands the support of the House of Commons, could command the support of her Cabinet, or puts the Secretary of State for Wales in a position where he can vote consistently with his own voting record—voting for and against no deal. Completely irresponsible.
A gaf fi roi ychydig bach o gyngor i'r Aelod? Os yw'n mynd i ddewis ymosod arnom ar sail cysondeb, awgrymaf ei fod yn edrych ychydig yn nes adref. A chredaf y byddai ychydig mwy o ffocws ar y lles cenedlaethol, yn hytrach na dim ond lles y blaid, wedi golygu na fyddai'r wlad hon yn y sefyllfa y mae ynddi yn awr, o dair blynedd o wastraffu amser, pan nad oedd ei Brif Weinidog yn gallu cynnig cytundeb sy'n ennyn cefnogaeth Tŷ'r Cyffredin, na chefnogaeth ei Chabinet, neu roi Ysgrifennydd Gwladol Cymru mewn sefyllfa lle gall bleidleisio'n gyson â'i record bleidleisio ei hun—gan bleidleisio dros ac yn erbyn 'dim bargen'. Cwbl anghyfrifol.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Minister, do you personally believe that the health Minister was right in calling for the second vote?
Weinidog, a ydych chi'n bersonol yn credu fod y Gweinidog iechyd yn iawn i alw am yr ail bleidlais?
Well, as I've just mentioned, I'm absolutely clear that the Government's policy on this is very clear. The First Minister and the health Minister have responded about this. There is no question about the Government policy on this, as I've articulated a number of times already today.
Wel, fel rwyf newydd ei nodi, rwy'n gwbl glir fod polisi'r Llywodraeth ar hyn yn glir iawn. Mae Prif Weinidog Cymru a'r Gweinidog iechyd wedi ymateb ynglŷn â hyn. Nid oes unrhyw amheuaeth ynghylch polisi'r Llywodraeth ar hyn, fel y dywedais sawl gwaith yn barod heddiw.
Minister, we on the Plaid Cymru benches applaud Mr Gething for his bravery, and for being willing to put his job on the line, in order to stand up for what's best for Wales, and for the whole of the UK. Of course, in order for a referendum to be held, or indeed for the First Minister's position of a deal to be done, we will need to extend article 50. Will the Minister tell us how long the Welsh Government believes article 50 should be extended for, and for what purpose?
Weinidog, rydym ni ar feinciau Plaid Cymru yn cymeradwyo Mr Gething am ei ddewrder, ac am fod yn barod i roi ei swydd yn y fantol er mwyn sefyll dros beth sydd orau i Gymru, ac i'r DU gyfan. Wrth gwrs, er mwyn gallu cynnal refferendwm, neu'n wir o ran safbwynt Prif Weinidog Cymru ynghylch dod i gytundeb, bydd angen ymestyn erthygl 50. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym am ba hyd y cred Llywodraeth Cymru y dylid ymestyn erthygl 50, ac i ba ddiben?
Well, I'm glad to see the Member now being very clear about her policy. Plaid Cymru has held three different policies in as many months on this question, so good to have her clarifying her position. What I think is disappointing is that the Prime Minister has sought an extension to the end of June, and is clearly pursuing a strategy that is completely irresponsible, of ploughing on regardless. We have been clear that what should now happen—and I've been clear this morning, in conversations with the UK Government that what needs to happen is for there to be a fundamental change of strategy, so that the Prime Minister seeks a much broader consensus in Parliament, reflecting the kinds of principles that the Welsh Labour Government, and Plaid Cymru, outlined in 'Securing Wales' Future', one which is about cross-party talks, with no red lines. That involves rewriting the political declaration that, if she were to pursue that, would be possible within the current extension time frame that she has left. But I think that, without that change of strategy, the time frame that she has sought in her letter to Donald Tusk today will not lead us to any better situation than we are in today.
Wel, rwy'n falch o weld yr Aelod bellach yn glir iawn ynghylch ei pholisi. Mae Plaid Cymru wedi arddel tri gwahanol bolisi mewn tri mis ar y cwestiwn hwn, felly mae'n dda ei chael yn egluro ei safbwynt. Credaf ei bod yn siomedig fod Prif Weinidog y DU wedi gofyn am estyniad hyd at ddiwedd mis Mehefin, ac yn amlwg mae hi'n mynd ar drywydd strategaeth sy'n gwbl anghyfrifol, o fwrw ymlaen doed a ddel. Rydym wedi nodi'n glir mai'r hyn a ddylai ddigwydd yn awr—ac rwyf wedi bod yn glir y bore yma, mewn sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU mai'r hyn sydd angen ei weld yn digwydd yw newid strategaeth yn sylfaenol, fel bod y Prif Weinidog yn ceisio consensws llawer ehangach yn y Senedd, i adlewyrchu'r mathau o egwyddorion a amlinellwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', un sy'n ymwneud â thrafodaethau trawsbleidiol, heb unrhyw linellau coch. Mae hynny'n golygu ailysgrifennu'r datganiad gwleidyddol a fyddai'n bosibl, pe bai'n mynd ar drywydd hynny, o fewn y ffrâm amser gyfredol sydd ar ôl ganddi ar gyfer estyniad. Ond heb newid strategaeth o'r fath, ni chredaf y bydd y ffrâm amser y mae hi wedi gofyn amdani yn ei llythyr at Donald Tusk heddiw yn ein harwain i unrhyw sefyllfa well nag yr ydym ynddi heddiw.
Minister, I must say I am at a bit of a loss as to why Welsh Labour contests Assembly elections if the party has no desire to form a coherent policy on the great matter of the day when they're in Government. You'll know that the EU has said it's only willing to grant an extension to article 50 if the purpose for doing so is abundantly clear, and that requires a timescale that makes sense. Now, unless I missed it from your answer, you didn't say exactly how long you think that article 50 should be extended for. The Times has reported that the European Commission is unlikely to accept a short extension, because it would be fraught with legal and political difficulties, and France is unlikely to consent to that, which means that, if Labour were to—as is being reported now—call for a short delay only, that would make crashing out of the EU within 11 days with no deal a very likely outcome.
Minister, your position is illogical, irregular and irresponsible. And I have to wonder whether you are really serious about offering a sensible strategy out of this mess, or whether Labour's real aim here is to implement a scorched-earth strategy, by facilitating a disastrous 'no deal' Brexit as a means of getting Jeremy Corbyn into power. Plaid Cymru is absolutely clear about what should happen now. Article 50 should be extended for 21 months so that a referendum can be held at the end of that period, when we know what that will mean—between whatever deal is negotiated in the meantime, and remaining in the EU. This would avert the impending 'no deal' catastrophe, and allow time to sort out this mess, once and for all, as Mr Gething clearly understands. Yesterday, the First Minister accused the UK Government of providing
'no leadership, no collective responsibility and no control'
over Brexit. Minister, is the same not true of your Government?
Weinidog, rhaid imi ddweud nad wyf yn deall pam y mae Llafur Cymru yn sefyll yn etholiadau'r Cynulliad os nad oes gan y blaid unrhyw awydd ffurfio polisi cydlynol ar fater mawr y dydd pan fyddant mewn Llywodraeth. Fe fyddwch yn gwybod bod yr UE wedi dweud nad yw ond yn fodlon caniatáu estyniad i erthygl yn 50 os yw diben gwneud hynny'n gwbl glir, ac mae hynny'n galw am amserlen sy'n gwneud synnwyr. Nawr, oni bai fy mod wedi'i fethu yn eich ateb, ni ddywedoch yn union pa mor hir y credwch y dylid ymestyn erthygl 50. Mae The Times wedi adrodd bod y Comisiwn Ewropeaidd yn annhebygol o dderbyn estyniad byr, oherwydd byddai'n frith o anawsterau cyfreithiol a gwleidyddol, ac mae Ffrainc yn annhebygol o gydsynio â hynny, sy'n golygu, os bydd Llafur yn galw—fel yr adroddir yn awr—am oedi byr yn unig, byddai hynny'n gwneud gadael yr UE mewn 11 diwrnod heb gytundeb yn ganlyniad tebygol iawn.
Weinidog, mae eich sefyllfa'n afresymegol, yn afreolaidd ac yn anghyfrifol. Ac rwy'n meddwl tybed a ydych o ddifrif ynghylch cynnig strategaeth synhwyrol allan o'r llanastr hwn, neu ai gwir nod Llafur yma yw gweithredu strategaeth tir llosg, drwy hwyluso Brexit 'dim bargen' trychinebus fel modd o roi Jeremy Corbyn mewn grym. Mae Plaid Cymru yn hollol glir ynghylch yr hyn a ddylai ddigwydd yn awr. Dylid ymestyn erthygl 50 am 21 mis fel y gellir cynnal refferendwm ar ddiwedd y cyfnod hwnnw, pan fyddwn yn gwybod beth y bydd hynny'n ei olygu—rhwng pa gytundeb bynnag a negodir yn y cyfamser, ac aros yn yr UE. Byddai hyn yn osgoi'r bygythiad o drychineb 'dim bargen', ac yn caniatáu amser i roi trefn ar y llanastr hwn, unwaith ac am byth, fel y mae Mr Gething yn amlwg yn ei ddeall. Ddoe, cyhuddodd Prif Weinidog Cymru Lywodraeth y DU o fethu darparu
unrhyw arweiniad, cyfrifoldeb cyfunol nac unrhyw reolaeth
dros Brexit. Weinidog, a yw'r un peth yn wir am eich Llywodraeth chi?
Well, I will make the point clear again to the Member: what I said this morning to the UK Government in a telephone conference is that there needs to be a fundamental change in the way the UK Government is approaching this question. What they're doing is completely irresponsible. If 30 June is the extent of the extension, which the EU will consider—. By the way, as we stand here today, it isn't clear that that is even acceptable to the European Union, so let's not be complacent about the prospect of leaving without a deal at the end of next week. I think that is something that we need to remain focused on. But if that is the extent of the extension required, then renegotiation of political declaration is certainly possible in that time frame. And, if it were us doing that, we would be seeking to do that in a way that reflects the principles that her party also signed up to in 'Securing Wales' Future', and which I believe strongly, and the Welsh Government believes that there is a majority for in Parliament and that there is certainly enthusiasm for in the European Union. And, as I have said, and as the Welsh Government has said repeatedly: if that is not possible, then another referendum would be required to break that deadlock.
Wel, fe wnaf y pwynt yn glir i'r Aelod eto: yr hyn a ddywedais y bore yma wrth Lywodraeth y DU mewn cynhadledd ffôn yw bod angen newid sylfaenol yn y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn edrych ar y cwestiwn hwn. Mae'r hyn a wnânt yn gwbl anghyfrifol. Os mai 30 Mehefin yw graddau'r estyniad, i'w ystyried gan yr UE—. Gyda llaw, wrth inni sefyll yma heddiw, nid yw'n glir fod hynny'n dderbyniol i'r Undeb Ewropeaidd hyd yn oed, felly gadewch i ni beidio â bod yn ddifater ynghylch y posibilrwydd o adael heb gytundeb ddiwedd yr wythnos nesaf. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen inni barhau i ganolbwyntio arno. Ond os mai dyna yw maint yr estyniad sydd ei angen, mae'n sicr yn bosibl ailnegodi datganiad gwleidyddol yn y ffrâm amser honno. A phe baem yn gwneud hynny, byddem yn ceisio gwneud hynny mewn ffordd sy'n adlewyrchu'r egwyddorion y mae ei phlaid hi hefyd wedi'i gefnogi yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', a chredaf yn gryf, ac mae Llywodraeth Cymru'n credu bod mwyafrif o blaid hynny yn y Senedd ac yn sicr, ceir brwdfrydedd o blaid hynny yn yr Undeb Ewropeaidd. Ac fel y dywedais, ac fel y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud dro ar ôl tro: os nad yw hynny'n bosibl, byddai angen refferendwm arall i ddatrys yr anghytundeb hwnnw.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. As the First Minister knows, the Prime Minister has now formally made an application to the EU to extend Britain's membership of the EU until 30 June, but would he agree with me that the decision to be made is not simply a political one, but also has legal implications as well, and that the advice that the European Commission has received is that, if the UK is allowed to extend its membership beyond 22 May, it will be a legal requirement for Britain, therefore, to take part in the European Parliament elections? And given that 148 Labour constituencies voted to leave in the referendum and only 84 to remain, does he view that prospect with equanimity?
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gŵyr y Prif Weinidog, bellach mae Prif Weinidog y DU wedi gwneud cais ffurfiol i'r UE i ymestyn aelodaeth Prydain o'r UE tan 30 Mehefin, ond a fyddai'n cytuno nad penderfyniad gwleidyddol yn unig yw'r penderfyniad sydd i'w wneud, ond bod iddo oblygiadau cyfreithiol hefyd, ac mai'r cyngor a dderbyniodd y Comisiwn Ewropeaidd, os caniateir y DU i ymestyn ei haelodaeth y tu hwnt i 22 Mai, yw y bydd yn ofyniad cyfreithiol felly fod Prydain yn cymryd rhan yn etholiadau Senedd Ewrop? Ac o gofio bod 148 o etholaethau Llafur wedi pleidleisio dros adael yn y refferendwm a dim ond 84 wedi pleidleisio dros aros, a yw'n ddigynnwrf ynghylch y posibilrwydd hwnnw?
Certainly, the issue around the legal implications of an extension are one of the consideration that I know are live in the minds of European Union partners. Clearly, there is a point at which the constitution of the new Parliament at the end of June/early July, poses very significant change in the environment. And there are concerns, I think, around whether, if the UK was a member beyond that point without having elected Members of the European Parliament, there might be challenge to the constitution of the new Commission and so on, which feels to me like a risk they would be very disinclined to run in practical terms. So, there are very real constraints to the question we've been discussing in the last 10 or 15 minutes around the extension that might be possible.
Yn sicr, mae'r cwestiwn ynghylch goblygiadau cyfreithiol estyniad yn un ystyriaeth y gwn ei bod yn fyw ym meddyliau partneriaid yn yr Undeb Ewropeaidd. Yn amlwg, mae yna bwynt pan fydd cyfansoddiad y Senedd newydd ar ddiwedd Mehefin/dechrau Gorffennaf, yn peri newid sylweddol iawn yn yr amgylchedd. A cheir pryderon, rwy'n credu, ynglŷn ag os yw'r DU yn aelod y tu hwnt i'r pwynt hwnnw heb fod wedi ethol Aelodau o Senedd Ewrop, gallai fod her i gyfansoddiad y Comisiwn newydd ac ati, sy'n teimlo i mi fel risg y byddent yn gyndyn iawn i'w chreu yn ymarferol. Felly, ceir cyfyngiadau go iawn i'r cwestiwn y buom yn ei drafod dros y 10 neu 15 munud diwethaf ynglŷn â'r estyniad a allai fod yn bosibl.
What advice has he given to the Welsh Government on this point? Is it his legal opinion that if Britain's membership is extended beyond 22 or 23 May, we will legally be obliged to take part in those European Parliament elections that will be taking place in every other EU member state throughout Europe?
Pa gyngor a roddodd i Lywodraeth Cymru ar y pwynt hwn? Ai ei farn gyfreithiol os yw aelodaeth Prydain yn ymestyn y tu hwnt i 22 neu 23 Mai, yw y bydd rhwymedigaeth gyfreithiol arnom i gymryd rhan yn etholiadau Senedd Ewrop a fydd yn digwydd ym mhob un o aelod-wladwriaethau eraill yr UE ledled Ewrop?
Well, I'm not answering questions in my capacity as the Counsel General, but I will assert the privilege that I'm inclined not to use usually and I will just remind him that I don't disclose advice that I give to the Welsh Government in relation to this.
Wel, nid wyf yn ateb cwestiynau yn rhinwedd fy swydd fel Cwnsler Cyffredinol, ond rwyf am ddatgan y fraint rwy'n tueddu i beidio â'i defnyddio fel arfer a hoffwn ei atgoffa nad wyf yn datgelu cyngor a roddaf i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â hyn.
I thank the Counsel General for a wholly uninformative answer, of course. But just to revert to the question that Lynne Neagle asked earlier on about the effect of a 'no deal' on the automotive industry in her constituency, as she alleged at any rate, has the Counsel General seen that today, in fact, Toyota has announced that it's going to begin producing a new generation of hybrid cars at its factory in Derbyshire next year, despite the global car industry downturn, and that these cars that will be built for Suzuki will also use engines produced at Toyota's Deeside plant in Wales—all despite Brexit, of course? Meanwhile, Ford has also announced that it is cutting 5,000 jobs in Germany, which, of course, is nothing to do with Brexit, and, therefore, what is happening in the world, certainly in the automotive world, is that the tectonic plates are changing and that Europe, as a whole, is going to suffer from its addiction to over-regulation and inward-looking protectionist attitudes, and that if we were outside the common external tariff and the customs regime, we would have the opportunity to exploit the 85 per cent of the global economy that is not part of the European Union and that is expanding, unlike the European Union, which is contracting economically.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ateb nad yw'n cynnig unrhyw oleuni, wrth gwrs. Ond os caf ddychwelyd at y cwestiwn a ofynnodd Lynne Neagle yn gynharach am effaith 'dim bargen' ar y diwydiant modurol yn ei hetholaeth hi, fel yr honnodd hi beth bynnag, a yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi gweld heddiw, yn wir, fod Toyota wedi cyhoeddi eu bod yn mynd i ddechrau cynhyrchu cenhedlaeth newydd o geir hybrid yn eu ffatri yn Swydd Derby y flwyddyn nesaf, er gwaethaf y dirywiad yn y diwydiant ceir yn fyd-eang, ac y bydd y ceir hyn a gaiff eu hadeiladu ar gyfer Suzuki hefyd yn defnyddio injans a gynhyrchir yn ffatri Toyota yng Nglannau Dyfrdwy yng Nghymru—y cyfan er gwaethaf Brexit, wrth gwrs? Yn y cyfamser, mae Ford hefyd wedi cyhoeddi ei fod yn torri 5,000 o swyddi yn yr Almaen, sydd, wrth gwrs, â dim i'w wneud â Brexit, ac felly, beth sy'n digwydd yn y byd, yn sicr yn y byd modurol, yw bod y platiau tectonig yn newid a bod Ewrop, yn ei chyfanrwydd, yn mynd i ddioddef yn sgil ei dibyniaeth ar or-reoleiddio ac agweddau amddiffynnol mewnblyg, a phe baem ni ar y tu allan i'r gyfundrefn tollau a'r tariff allanol cyffredin, byddai gennym gyfle i fanteisio ar yr 85 y cant o'r economi fyd-eang nad yw'n rhan o'r Undeb Ewropeaidd ac sy'n ehangu, yn wahanol i'r Undeb Ewropeaidd, sy'n crebachu'n economaidd.
Well, we are living in a global economy, which is shifting very dramatically. That's precisely the point. That's why we think that taking the view that the Member takes, which is crashing out of the European Union with no deal, is particularly catastrophic. At a time when we are all managing global change, seeking the kind of traumatic change that he's advocating for would be completely irresponsible. Where there have—[Interruption.] Where there have been examples of investment, as he points out, it is because of diligent work by the Welsh Government, by the economy Secretary, over a long period of time to ensure that companies understand the level of commitment that the Welsh Government is prepared to make to significant employers in Wales. And that work of preparedness is exactly the kind of work that needs to happen and continue to happen across the UK so that we ensure that the disruptive effects of Brexit are minimised and that, where we can encourage businesses to invest, we are able to do so.
Wel, rydym yn byw mewn economi fyd-eang, sy'n newid yn drawiadol iawn. Dyna'r union bwynt. Dyna pam y credwn bod y farn sydd gan yr Aelod ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd heb unrhyw gytundeb yn arbennig o drychinebus. Ar adeg pan fo pawb ohonom yn rheoli newid byd-eang, byddai ceisio'r math o newid trawmatig y mae ef yn ei argymell yn gwbl anghyfrifol. Lle bu—[Torri ar draws.] Lle bu enghreifftiau o fuddsoddi, fel y noda, maent yn deillio o waith dygn gan Lywodraeth Cymru, gan Ysgrifennydd yr economi, dros gyfnod hir o amser i sicrhau bod cwmnïau'n deall lefel yr ymrwymiad y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w wneud i gyflogwyr sylweddol yng Nghymru. A'r gwaith paratoi hwnnw yw'r union waith y mae angen iddo ddigwydd a pharhau i ddigwydd ar draws y DU er mwyn inni sicrhau bod effeithiau aflonyddgar Brexit yn cael eu lleihau, a lle gallwn annog busnesau i fuddsoddi, ein bod yn gallu gwneud hynny.
3. Beth yw blaenoriaethau allweddol y Cwnsler Cyffredinol yn y cyfnod cyn Brexit? OAQ53597
3. What are the Counsel General's key priorities in the run-up to Brexit? OAQ53597
The Welsh Government’s priorities remain unchanged. The UK Government must remove the 'no deal' cliff edge and seek the close relationship with the EU that we set out in 'Securing Wales’ Future' with participation in a customs union and the single market together with dynamic alignment with the social, environmental and labour market standards of the European Union.
Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn parhau'n ddigyfnewid. Rhaid i Lywodraeth y DU gael gwared ar 'dim bargen' ymyl dibyn a cheisio perthynas agos â'r UE a nodwyd gennym yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' gyda chyfranogiad mewn undeb tollau a'r farchnad sengl ynghyd ag aliniad deinamig â safonau cymdeithasol ac amgylcheddol yr Undeb Ewropeaidd, ynghyd â'i safonau ar gyfer y farchnad lafur.
I thank the Counsel General for that answer, but I want to turn to another priority. On Question Time on the BBC last week and on Sunday night on the BBC Wales Live programme and in conversations in the streets and the cafes and the pubs and clubs across Wales and with families and neighbours and on anti-social media, there is often a harsher, brutal and sometimes a downright nasty edge to the debate around Brexit. Now we know, as we see here today in the Chamber, that passions run high in such a high-stakes debate, but you can actually now touch and feel the anger from those on all sides of the debate—those who are desperate for Brexit, those who are desperate to avoid a cliff edge, those who are desperate to see a second referendum. It's fair to say that some seem happy to talk up the prospect of civil unrest, which I regard as wholly and probably criminally irresponsible. Be careful what you wish for.
In this country of Wales and in the UK, we resolve these issues through democratic means, because, flawed as all our democracies may be, it's far better than the alternatives of anarchy or dictatorship. So, my question to the Counsel General and, through him, to the whole Welsh Government, is this: whatever the outcome of the coming weeks and months, what can we and what can our Welsh Government do to repair the corrosive fissures that have now opened up in our communities, to heal the damaged relationship between the elected and the electorate and to build again a shared vision for the future of Wales behind which all can unite? Now more than ever is the time and the need for that vision, that ambition and that leadership that can unite all the people of Wales.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ond rwyf am droi at flaenoriaeth arall. Ar Question Time ar y BBC yr wythnos diwethaf a nos Sul ar raglen Wales Live y BBC ac mewn sgyrsiau ar y strydoedd ac yn y caffis a'r tafarndai a chlybiau ledled Cymru ac â theuluoedd a chymdogion ac ar y cyfryngau gwrth-gymdeithasol, yn aml ceir agwedd fwy llym, mwy creulon a gwirioneddol afiach weithiau i'r ddadl ynghylch Brexit. Nawr, fel y gwelwn yma heddiw yn y Siambr, gwyddom fod angerdd yn perthyn i ddadl o'r fath pan fo cymaint yn y fantol, ond gallwch deimlo a chyffwrdd â'r dicter y mae pobl ar bob ochr i'r ddadl yn ei deimlo bellach—y rhai sy'n awyddus iawn i weld Brexit, y rhai sy'n awyddus iawn i osgoi ymyl dibyn, y rhai sy'n awyddus iawn i weld ail refferendwm. Mae'n deg dweud bod rhai i'w gweld yn hapus i gefnogi'r posibilrwydd o anghydfod sifil, sy'n gwbl anghyfrifol yn fy marn i ac yn drosedd yn ôl pob tebyg. Byddwch yn ofalus ynglŷn â'r hyn a ddymunwch.
Yn y wlad hon ac yn y DU, rydym yn datrys y materion hyn drwy ddulliau democrataidd, oherwydd, er mor ddiffygiol yw ein holl ddemocratiaethau, maent yn well o lawer na dewisiadau eraill fel anarchiaeth neu unbennaeth. Felly, fy nghwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol, a thrwyddo ef, i'r Llywodraeth gyfan, yw hwn: beth bynnag fo canlyniad yr wythnosau a'r misoedd nesaf, beth allwn ni a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i atgyweirio'r rhaniadau cyrydol sydd wedi agor bellach yn ein cymunedau, i iachau'r berthynas a ddifrodwyd rhwng yr etholedig a'r etholwyr ac i ailadeiladu gweledigaeth a rennir ar gyfer y dyfodol yng Nghymru y gall pawb ohonom ei chefnogi? Yn awr yn fwy nag erioed, mae angen y weledigaeth, yr uchelgais a'r arweinyddiaeth a all uno holl bobl Cymru.
Well, I think that's a profoundly important question, if I may say so. I think I reflect that the debates around Brexit often take one of two different paths, don't they? One is the high politics of what's happening in Parliament, what's happening in the European Union; and then the other is the question of preparing for different outcomes and the practical aspects in people's daily lives of what they need to do, if they're running businesses and so on, to look at that. And the piece that's often missing is that piece in the middle that describes the kind of country we want to be at the other end of it, and I think it's incumbent on us all in positions of national prominence and leadership to contribute to that picture of how we want Wales to be after Brexit.
Some of that is about the practical aspect. So, the Government is committing funding to support community cohesion co-ordinators around Wales, who are delivering practical interventions to allay concerns, very often, at this point. There's funding that we've made available to manage anticipation-of-hate-crime initiatives and so on—so, the practical things. But there's also that challenge of national leadership for all of us, isn't there, to make sure that we try and conduct the debate in a way that is respectful and recognises that passions can run high and loyalties run deep but also that we are always focused on making sure that everyone who is living in Wales or who wants to come to Wales recognises that we not only are an inclusive society but that we celebrate that value as a fundamental aspect of what we're about as a nation.
Wel, credaf fod hwnnw'n gwestiwn hynod bwysig, os caf ddweud. Credaf fod y dadleuon ynghylch Brexit yn aml yn cymryd un o ddau lwybr gwahanol, onid ydynt? Un yw gwleidyddiaeth uchel yr hyn sy'n digwydd yn y Senedd, beth sy'n digwydd yn yr Undeb Ewropeaidd; a'r llall yw'r cwestiwn o baratoi ar gyfer canlyniadau gwahanol ac agweddau ymarferol ym mywydau bob dydd pobl ynglŷn â'r hyn sydd angen iddynt ei wneud, os ydynt yn rhedeg busnesau ac ati, i edrych ar hynny. A'r darn sy'n aml ar goll yw'r darn yn y canol sy'n disgrifio'r math o wlad rydym am fod ar ei ddiwedd, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom oll mewn swyddi arweiniol ag iddynt amlygrwydd cenedlaethol i gyfrannu at y darlun o ran sut yr hoffem i Gymru fod ar ôl Brexit.
Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â'r agwedd ymarferol. Felly, mae'r Llywodraeth yn rhoi cyllid tuag at gefnogi cydgysylltwyr cydlyniant cymunedol ledled Cymru, sy'n darparu ymyriadau ymarferol i leddfu pryderon, yn aml iawn, ar y pwynt hwn. Rydym wedi rhyddhau arian ar gyfer rheoli mentrau rhagweld troseddau casineb ac ati—felly, y pethau ymarferol. Ond hefyd ceir her arweiniad cenedlaethol i bob un ohonom, onid oes, i wneud yn siŵr ein bod yn ceisio cynnal y ddadl mewn ffordd sy'n dangos parch ac yn cydnabod y gall angerdd a theyrngarwch fod yn ddwfn, ond hefyd ein bod bob amser yn canolbwyntio ar wneud yn siŵr fod pawb sy'n byw yng Nghymru neu sydd am ddod i Gymru yn cydnabod ein bod, nid yn unig yn gymdeithas gynhwysol ond ein bod yn dathlu'r gwerth hwnnw fel elfen sylfaenol o'r hyn ydym fel cenedl.
I couldn't agree more with the sentiments that were expressed by the Member for Ogmore. Something none of us wants to see is that situation of civil unrest unfolding. In response to the questions from the Conservative spokesperson, which I thought were very legitimate, in fairness, we can argue about what's going on at the other end of the M4, but this is Assembly question time, and this morning two positions have developed within the Welsh Government, and you are the Brexit Minister, and it is important that we understand which is the position that you as the Brexit Minister are supporting. Are you supporting the position of the First Minister, as laid out yesterday, that a second vote would be divisive, or are you supporting the health Secretary, who says a second vote is what's required, and the Member for Blaenau Gwent calls that 'principled leadership'? Because if you read the press statement that was put out by the health Secretary today, he is goading the First Minister to fire him from the Government because he says he's not sure whether he'll be in the Government or not if he undertakes his act on Saturday. So, can you clarify today who is right—the First Minister or the health Secretary? It's a pretty straightforward question.
Ni allwn gytuno mwy â'r teimladau a fynegwyd gan yr Aelod dros Ogwr. Nid oes yr un ohonom eisiau gweld sefyllfa o aflonyddwch sifil yn digwydd. Mewn ymateb i'r cwestiynau gan lefarydd y Ceidwadwyr, y credwn eu bod yn ddilys iawn, er tegwch, gallwn ddadlau ynghylch beth sy'n digwydd ar ben arall yr M4, ond cwestiynau'r Cynulliad yw'r rhain, a'r bore yma mae dau safbwynt wedi datblygu o fewn Llywodraeth Cymru, a chi yw Gweinidog Brexit, ac mae'n bwysig ein bod yn deall pa un yw'r safbwynt yr ydych chi fel Gweinidog Brexit yn ei gefnogi. A ydych yn cefnogi safbwynt Prif Weinidog Cymru, fel y'i nodwyd ddoe, y byddai ail bleidlais yn creu rhwyg, neu a ydych yn cefnogi'r Ysgrifennydd iechyd, sy'n dweud mai ail bleidlais yw'r hyn sydd ei angen, a geilw'r Aelod dros Flaenau Gwent hynny'n 'arweinyddiaeth egwyddorol'? Oherwydd os ydych yn darllen y datganiad i'r wasg a gyhoeddwyd gan yr Ysgrifennydd iechyd heddiw, mae'n procio'r Prif Weinidog i'w ddiswyddo o'r Llywodraeth oherwydd mae'n dweud nad yw'n siŵr a fydd yn y Llywodraeth ai peidio os yw'n cyflawni ei weithred ddydd Sadwrn. Felly, a allwch egluro heddiw pwy sy'n iawn—Prif Weinidog Cymru neu'r Ysgrifennydd iechyd? Mae'n gwestiwn eithaf syml.
And I've answered it several times, with respect.
Ac rwyf wedi'i ateb sawl gwaith, â phob parch.
No, you haven't.
Nac ydych.
The First Minister outlined yesterday Welsh Government policy and I will repeat it again if the Member isn't clear what that is. The health Secretary has said that he supports another referendum. That is part of the Welsh Government's policy position: if we can't get the deal that we've advocated for, then a referendum is the means of breaking that deadlock.
Amlinellodd y Prif Weinidog bolisi Llywodraeth Cymru ddoe ac fe wnaf ei ailadrodd eto os nad yw'r Aelod yn glir beth ydyw. Mae'r Ysgrifennydd iechyd wedi dweud ei fod yn cefnogi refferendwm arall. Mae hynny'n rhan o safbwynt polisi Llywodraeth Cymru: os na allwn gael y cytundeb y buom yn dadlau drosto, refferendwm yw'r ffordd o ddatrys yr anghytundeb hwnnw.
So, the First Minister's wrong, you say.
Felly, rydych yn dweud bod Prif Weinidog Cymru yn anghywir.
4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch dyfodol cymwysterau safonol yn Ewrop? OAQ53590
4. What discussions has the Counsel General had with the Minister for Education on the future of standardised qualifications in Europe? OAQ53590
The Minister for Education fully supports the current re-referencing of the credit and qualifications framework for Wales to the European qualifications framework alongside Scotland, England and Northern Ireland, to ensure continued comparability and portability of qualifications, and to facilitate the mobility of learners and jobseekers to and from Wales.
Mae'r Gweinidog Addysg yn llwyr gefnogol i ailgyfeirio cyfredol fframwaith credydau a chymwysterau Cymru i'r fframwaith cymwysterau Ewropeaidd ochr yn ochr â'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon, er mwyn sicrhau cymharedd a chludadwyedd parhaus cymwysterau, ac er mwyn hwyluso symudedd dysgwyr a cheiswyr gwaith i ac o Gymru.
I couldn't agree more. In fact, most of what I was going to say was on that—that we do need to make sure that people have equivalences, that people can move from country to country in order to carry out skilled work and that the qualifications are treated as equal. That is incredibly important. How is the Welsh Government, working with either the Minister for Education or with the Government in Westminster, going to ensure that occurs? I mean, we can't be certain we're going to keep all the geographical food names being protected once we come out of the European Union. We hope it's going to happen; we can't guarantee that we'll keep them. We can't guarantee we're going to keep them if we do deals with the United States of America. But the point I'm trying to make is: how can we guarantee our qualifications—City and Guilds qualifications were considered amongst the best in the world by many, many people—are still considered within Europe as equivalences of the European qualifications?
Rwy'n cytuno'n gyfan gwbl. Mewn gwirionedd, roedd y rhan fwyaf o'r hyn yr oeddwn am ei ddweud ar hynny—fod angen inni wneud yn siŵr fod gan bobl gymwysterau cyfwerth, y gall pobl symud o wlad i wlad er mwyn cyflawni gwaith medrus a bod y cymwysterau'n cael eu trin yn gyfartal. Mae hynny'n hynod o bwysig. Sut y mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda'r Gweinidog Addysg neu'r Llywodraeth yn San Steffan, yn mynd i sicrhau bod hynny'n digwydd? Hynny yw, ni allwn fod yn sicr ein bod yn mynd i gadw'r holl enwau bwyd daearyddol sy'n cael eu diogelu ar ôl inni ddod allan o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym yn gobeithio y bydd yn digwydd; ni allwn warantu y byddwn yn eu cadw. Ni allwn warantu y byddwn yn eu cadw os gwnawn gytundebau ag Unol Daleithiau America. Ond y pwynt rwy'n ceisio ei wneud yw: sut y gallwn warantu bod ein cymwysterau—câi cymwysterau City & Guilds eu hystyried ymhlith y gorau yn y byd gan lawer iawn o bobl—yn dal i gael eu hystyried yn Ewrop fel rhai cyfwerth â chymwysterau Ewropeaidd?
Well, at this time, Qualifications Wales is working on a report in relation to this. It will be presented to the Minister for Education, who I know will be making announcements at that point. The publication, I think, of the final report is intended currently to be over the summer. But, in relation to the future arrangements, clearly this is part of the discussions that are ongoing between the Welsh Government and the United Kingdom Government. Clearly, as with many of these things, the fork in the road depends on whether there is a deal or there isn't a deal. Clearly, in the context of a deal, there's a framework that may be continued at least in the short term. In a 'no deal' scenario, you're looking at a question of ensuring compliance with the individual member state requirements in relation to qualification recognition, which I'm sure we would all agree is a scenario we want to be able to avoid for the reasons that underlie the Member's question.
Wel, ar hyn o bryd, mae Cymwysterau Cymru yn gweithio ar adroddiad mewn perthynas â hyn. Fe'i cyflwynir i'r Gweinidog Addysg, y gwn y bydd yn gwneud cyhoeddiadau ar y pwynt hwnnw. Credaf fod bwriad ar hyn o bryd i gyhoeddi'r adroddiad terfynol dros yr haf. Ond o ran y trefniadau yn y dyfodol, yn amlwg mae hyn yn rhan o'r trafodaethau sy'n mynd rhagddynt rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn amlwg, fel gyda llawer o'r pethau hyn, mae'n dibynnu a oes cytundeb ai peidio. Yn amlwg, yng nghyd-destun cytundeb, mae yna fframwaith y gellir ei barhau yn y tymor byr fan lleiaf. Mewn senario 'dim bargen', mae'n fater o sicrhau cydymffurfiaeth â gofynion yr aelod-wladwriaeth unigol mewn perthynas â chydnabyddiaeth i gymwysterau, ac rwy'n siŵr y byddai pawb ohonom yn cytuno y byddai honno'n sefyllfa y byddem eisiau gallu ei hosgoi am y rhesymau sy'n sail i gwestiwn yr Aelod.
I'd like to come at this from the other way around, if I may, because, at the moment, of course, a qualified teacher coming from the European Union can work here without any further training being necessary, whereas qualified teachers from other parts of the world need to basically retrain. Once we leave the European Union, there's a genuine question then about whether it will be illegal to discriminate against qualified teachers from other countries. I'm wondering what your view of this might be and whether you'll be speaking with the education Minister, perhaps, about the need to review that position, particularly in view of the new curriculum, where, actually, the qualifications of those other overseas teachers may be more relevant than they are at the moment?
Hoffwn ddod at hyn o'r ochr arall, os caf, oherwydd, ar hyn o bryd wrth gwrs, gall athro neu athrawes wedi cymhwyso sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd weithio yma heb fod angen unrhyw hyfforddiant pellach, ond yn y bôn, mae angen i athrawon sydd wedi cymhwyso o rannau eraill o'r byd ailhyfforddi. Pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae yna gwestiwn gwirioneddol yn codi wedyn ynglŷn ag a fydd yn anghyfreithlon i wahaniaethu yn erbyn athrawon wedi cymhwyso o wledydd eraill. Rwy'n meddwl tybed beth fyddai eich barn ar hyn ac a fyddwch yn siarad gyda'r Gweinidog Addysg, efallai, am yr angen i adolygu'r sefyllfa honno, yn enwedig o ystyried y cwricwlwm newydd, lle gallai cymwysterau'r athrawon eraill hynny o dramor fod yn fwy perthnasol nag y maent ar hyn o bryd?
There is obviously a significant piece of work in relation to the qualifications make-up of the public sector workforce across Wales generally, including in the education sector, and that has been the basis of a lot of the representations we've made in the Brexit context particularly to the UK Government and beyond. But this is an area where work is absolutely under way at the moment. I know the Minister for Education is working on these questions at the moment.
Mae'n amlwg yn waith arwyddocaol mewn perthynas â chyfansoddiad cymwysterau gweithlu'r sector cyhoeddus ledled Cymru yn gyffredinol, gan gynnwys y sector addysg, a dyna oedd sail llawer o'r sylwadau a gyflwynwyd gennym yng nghyd-destun Brexit yn enwedig i Lywodraeth y DU a thu hwnt. Ond mae hwn yn faes lle mae gwaith yn bendant ar y gweill ar hyn o bryd. Gwn fod y Gweinidog Addysg yn gweithio ar y cwestiynau hyn ar hyn o bryd.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad am ddyfodol cynlluniau sydd bron â chael eu cwblhau ac sydd ar hyn o bryd yn derbyn cyllid strwythurol yr UE? OAQ53617
5. Will the Counsel General provide an update on schemes that are nearing completion and are currently in receipt of EU structural funds? OAQ53617
Mae’r cyfnod cyflawni ar gyfer prosiectau sy’n cael eu hariannu drwy raglenni presennol cronfeydd strwythurol yr Undeb Ewropeaidd yn dod i ben, fel y gwyddoch chi, yn 2023, felly rydyn ni tua hanner ffordd i gyflawni’r rhaglenni. Felly, mae’r rhan fwyaf o’r prosiectau yn dal i fynd yn eu blaen ar hyn o bryd.
The delivery period for projects funded through the current EU structural funds programmes ends, as you know, in 2023, so we are around the halfway point in delivering the programmes. As a result, the majority of projects are still under way.
Mae yna gryn bryder am ddyfodol prosiect arloesol Ffarm Moelyci yn fy etholaeth i. Mae ymddiriedolaeth Cwm Harry dros ddwy flynedd i mewn i brosiect tair blynedd sy’n cael ei arwain gan brifysgol yn yr Almaen fel rhan o raglen INTERREG, sy’n cynnwys 11 partner mewn pump o wledydd yn Ewrop. Mae’r prosiect wedi archebu peiriant prosesu biomas mawr ac ar fin gwario degau o filoedd o bunnau yn yr economi leol. Fel yr oeddech chi’n ei ddweud, mi oedd yna addewid y byddai prosiectau sydd wedi cael eu cymeradwyo yn cael arian petai Brexit yn digwydd. Ond mae Cwm Harry yn dweud wrthyf fi fod yr holl brosiect ym Moelyci o dan gwmwl oherwydd maen nhw wedi cael ar ddeall nad ydy’r sicrwydd yna ddim yno bellach. A fedrwch chi roi eglurder am y sefyllfa? Oes yna brosiectau eraill dan fygythiad, a beth fedrwch chi fel Llywodraeth ei wneud i helpu?
There is quite some concern about the future of an innovative project, the Ffarm Moelyci project, in my constituency. The Cwm Harry trust are almost two years into a three-year project, which is led by a German university, as part of the INTERREG programme, which includes 11 partners in five European nations. The project has ordered a large biomass processor and is about to spend tens of thousands of pounds in the local economy. As you have said, there was a pledge that projects that have been approved would receive funds should Brexit happen. But Cwm Harry tell me that the whole project in Moelyci is under a cloud because they have been given to understand that those assurances are no longer in place. So, can you give us some clarity about the situation? Are there other projects under threat, and what can you as a Government do to assist?
Diolch am y cwestiwn pellach hwnnw. Rwyf yn gwybod bod yr Aelod wedi ysgrifennu’n benodol ataf i ynglŷn â’r cwestiwn penodol hwnnw. Mae'r swyddogion ar hyn o bryd yn edrych mewn i fanylion y sefyllfa honno, a byddaf i’n ysgrifennu nôl atoch chi maes o law am hynny’n benodol.
Ond yn fwy cyffredinol, yng nghyd-destun gadael heb gytundeb, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi cynnig garantî o ariannu unrhyw brosiect sydd wedi cael ei gadarnhau cyn diwedd y flwyddyn nesaf, ac felly bydd cyfle i wario y tu hwnt i hynny tuag at 2023. Felly, mewn egwyddor, petasem ni’n gadael heb gytundeb neu gyda chytundeb, dylai fod dim newid o fewn y trefniadau presennol i’r rheini sydd yn barod yn derbyn arian o fewn cyfnodau y rhaglenni sydd wedi cael eu derbyn yn barod.
Mae trafodaethau ar hyn o bryd yn digwydd rhwng y Llywodraeth yma, rhwng y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â’r manylion sut mae’r garantî hynny’n gweithio yn ymarferol. Un o’r pethau rŷn ni’n sicr eisiau sicrhau yw bod yr un hyblygrwydd yn perthyn i’r ymroddiad dros gyfnod o flynyddoedd ag sy’n berthnasol ar hyn o bryd. Ond o ran yr hyn mae’r Aelod yn gofyn amdano’n benodol, rwyf yn hapus i ateb y llythyr sydd eisoes wedi’i anfon ataf.
Thank you for that further question. I know that the Member has written to me regarding that specific question. Officials are looking into the detail of that situation, and I will write back to you shortly about that specifically.
But, in more general terms, in the context of leaving without a deal, the UK Government has offered a guarantee in terms of funding projects that have been confirmed before the end of next year. Therefore, there's an opportunity to spend beyond that towards 2023. So, in principle, if we left without a deal or with an agreement, there shouldn’t be any change within the current arrangements for those who already receive funding within the period of the programmes that have already been approved.
Discussions are happening at the moment between this Government, between the Minister for Finance and Trefnydd, and the UK Government regarding the detail of how that guarantee works. On a practical level, one of the things that we are trying to ensure is that the same flexibility relates to this commitment over a period of years as is relevant now. But, in terms of what the Member is requesting specifically, I'm happy to answer the question she has already sent me.
Gweinidog, dwi’n siŵr y byddwch yn ymwybodol bod prosiectau yn sir Benfro sydd wedi derbyn arian Ewropeaidd yn brosiectau amrywiol sydd yn amrywio’n enfawr, o fynd i’r afael â diweithdra ymhlith pobl ifanc a chefnogi arloesedd arbenigol ymhlith busnesau bach, i brosiectau seilwaith ac ehangu’r diwydiant twristiaeth. Mae'n bwysig bod unrhyw raglenni ariannu olynol yn galluogi cymunedau i gymryd rhan lawn mewn penderfyniadau gwario. Ond a all y Gweinidog gadarnhau y bydd unrhyw gynlluniau newydd yn sicrhau bod arian yn cael ei dargedu at feysydd penodol, neu a oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth benodol mewn golwg i ailffocysu ar agweddau eraill o bolisi cyhoeddus?
Minister, I'm sure that you'll be aware that projects in Pembrokeshire that have been in receipt of European funding are very varied, ranging from tackling unemployment among young people and supporting specialist innovation in small businesses, to infrastructure projects and expanding the tourism industry. It's important that any follow-up funding programmes do allow communities to play a full part in spending decisions. Can the Minister confirm that any new proposals will ensure that funding is targeted at specific areas, or does the Welsh Government have a particular strategy in view to refocus on other aspects of public policy?
Wel, diolch i’r Aelod am y cwestiwn hynny a'r gydnabyddiaeth bod cymunedau ar draws Cymru wedi manteisio ar ariannu o’r Undeb Ewropeaidd dros ein cyfnod fel Aelodau. Mae’r cyfraniad i’n heconomi a’n cymdeithas ni, a sectorau ar draws Cymru, o’r arian hyn wedi bod yn bwysig iawn. O ran yr hyn a ddigwyddith yn y dyfodol, mae cwestiwn ar hyn o bryd o beth yw ymroddiad a phenderfyniadau’r Llywodraeth yn San Steffan ar hyn. Rŷn ni, wrth gwrs, fel bydd yr Aelod yn gwybod, yn gwasgu am ymroddiad penodol y bydd y penderfyniadau ar y math o gynlluniau yma’n dal i gael eu cymryd yma yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru ac na fydd llai o arian ar gael ar gyfer hynny. Er gwaethaf pwyso am hynny ers amser ar bob cyfle rŷn ni’n ei gael, dyw’r ddau addewid hynny ddim wedi cael eu rhoi yn ddiflewyn ar dafod. Felly, mae’r cwestiwn yna’n dal yn un rŷn ni’n gwthio amdano fe.
Ond, wrth gwrs, mae’r cwestiwn o gefnogaeth ranbarthol ychydig yn ehangach na hynny—y shared prosperity fund mae’r Llywodraeth San Steffan yn ei alw fe. Mae amryw o ffynonellau eraill, felly mae’r cwestiwn o beth ddaw yn olynol ar hyn o bryd o dan ystyriaeth. Mae’r Llywodraeth wedi sefydlu pwyllgor llywio, dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, sy’n edrych ar delivery mechanisms ar gyfer y dyfodol—yr union fath o gwestiwn mae'r Aelod yn ei ofyn: sut y gallwn ni ddelifro pethau ar lawr gwlad mewn ffyrdd gwahanol yn y dyfodol? Efallai ei fod e hefyd yn gwybod bod y Llywodraeth wedi comisiynu prosiect o'r OECD sy'n edrych ar sut mae hyn yn digwydd mewn gwledydd eraill a chael arfer orau rhyngwladol er mwyn inni gael tystiolaeth, o dan y strwythur, ar gyfer cynlluniau yn y dyfodol. Bydd rhan o'r gwaith hwn yn adrodd eleni a rhan, rwy'n credu, y flwyddyn nesaf.
Thanks to the Member for that question and the acknowledgement that communities across Wales have taken advantage of European funding during our time as Members. The contribution made by these funds to our economy and our society and sectors across Wales has been very important. In terms of what's going to happen in the future, there is a question at the moment regarding the decisions an commitment of the Westminster Government on this. We, as the Member will know, are pressing for a specific commitment that decisions on these sorts of issues will still be taken by a Welsh Government, and that there will no less funding available for that. Despite pressing for that for a while, at every opportunity that we have, those two commitments haven't been given clearly, so that question is still one that we are pushing for.
However, the question of regional support is slightly broader than that—the shared prosperity fund is the name given to it by the Government in Westminster. There are a number of other sources, and the question of what will be a follow-up is still being considered. The Government has established a steering committee under the chairmanship of Huw Irranca-Davies, and that looks at delivery mechanisms for the future—exactly the same sort of question the Member is asking: how can we deliver at a grass-roots level in a different way in the future? Perhaps he also knows that the Government has commissioned a project from the OECD that is looking at how this is happening in other countries and learning from international best practice so that we have evidence, within the structure, for schemes in the future. Part of that work will report this year and another part next year.
6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o baratoadau Brexit llywodraeth leol yng Nghymru? OAQ53605
6. What assessment has the Counsel General made of the preparations for Brexit of local government in Wales? OAQ53605
Fe gafodd y Prif Weinidog, Gweinidogion eraill a finnau gyfarfod gydag arweinwyr llywodraeth leol ym mis Ionawr i weld sut oedd awdurdodau lleol yn paratoi ar gyfer ymadael â’r Undeb Ewropeaidd ym mhob sefyllfa bosib. Mae cyfarfodydd eraill wedi bod rhwng Gweinidogion ac arweinwyr yr wythnos hon. Rhaid i awdurdodau lleol, ar ben hyn, hefyd asesu eu paratoadau eu hunain. Mae Swyddfa Archwilio Cymru, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, wedi asesu’r sector cyhoeddus yn gyffredinol.
The First Minister, other Ministers and I met with local government leaders in January to consider how local authorities were preparing for all EU exit scenarios. Ministers and leaders have met again this week. Local authorities must also assess their own preparations. The Wales Audit Office, as the Member will know, has assessed the public sector overall.
I recently wrote to a number of local authorities asking them for details of their Brexit planning, and in particular what assessment they had made of the impact of a 'no deal' Brexit on their spending, service delivery and other related matters. In response, one council told me, and I quote directly, that the short answer is,
'none, at least of any substance'.
Other councils are at a more advanced stage, with cabinets having already received and discussed Brexit reports, as you say. Are you therefore concerned that some local authorities seem to be lagging behind? What monitoring mechanisms have you got in place? At this late stage, what plans have you got to ensure that all local authorities are as prepared as they can be?
Yn ddiweddar ysgrifennais at nifer o awdurdodau lleol yn gofyn iddynt am fanylion eu cynlluniau Brexit, ac yn arbennig, pa asesiad yr oeddent wedi'i wneud o effaith Brexit 'dim bargen' ar eu gwariant, eu darpariaeth o wasanaethau a materion perthnasol eraill. Mewn ymateb, dywedodd un cyngor wrthyf, a dyfynnaf yn uniongyrchol, mai'r ateb byr yw,
dim, neu ddim o unrhyw sylwedd o leiaf.
Mae cynghorau eraill ar gam mwy datblygedig, gyda chabinetau eisoes wedi derbyn ac wedi trafod adroddiadau Brexit, fel y dywedwch. Felly a ydych yn pryderu bod rhai awdurdodau lleol i'w gweld ar ei hôl hi? Pa fecanweithiau monitro sydd gennych ar waith? Ar yr adeg hwyr hon, pa gynlluniau sydd gennych i sicrhau bod yr holl awdurdodau lleol mor barod ag y gallant fod?
Well, that's a very good question. Of course, the Wales Audit Office indicated that the work that they had done at the back end of last year indicated a degree of variability between local authorities. I must say, I'm not sure that that is the picture now, so I'm concerned to hear that one response that the Member referred to there.
There are a number of challenges here. We have funded, through the EU transition fund made available to the Welsh Local Government Association funding—modest amounts, in all truth—to provide a kind of sharing of best practice and to develop a toolkit so that individual authorities are able to assess for themselves what their readiness is, and that's public domain information in relation to the dashboards that they've put together.
In relation to the individual resources of authorities, the Minister for local government announced last week further funding to all local authorities in Wales to increase their capacity for preparedness for Brexit preparations in general. It's ultimately a question for local authorities to satisfy themselves, of course, but, mindful of what the Wales Audit Office indicated in that report, one of the steps the Government is taking in response to that is to support activities between WLGA and the academy to build capacity for scrutiny of the political decisions being taken in local authorities across Wales. His question was about operations, but it was also about political leadership and political scrutiny. There have been, or there are about to be, roadshow events for authorities in Swansea and in two other locations—I'll remind myself of where the two other locations are—and they are under way at the moment. So, we hope very much that that will raise the capacity of those undertaking scrutiny of political decisions in local government around these decisions.
Wel, dyna gwestiwn da iawn. Wrth gwrs, roedd Swyddfa Archwilio Cymru yn nodi bod y gwaith yr oeddent wedi'i wneud ddiwedd y llynedd yn dangos rhywfaint o amrywioldeb rhwng awdurdodau lleol. Rhaid imi ddweud, nid wyf yn siŵr mai dyna yw'r darlun yn awr, felly rwy'n bryderus i glywed yr ymateb hwnnw y cyfeiriodd yr Aelod ato.
Mae yna nifer o heriau yma. Drwy gronfa bontio'r UE, rydym wedi darparu arian i gronfeydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—symiau cymharol fach, a bod yn onest—ar gyfer darparu rhyw fath o rannu arferion gorau ac i ddatblygu pecyn cymorth fel bod awdurdodau unigol yn gallu asesu drostynt eu hunain pa mor barod ydynt, ac mae honno'n wybodaeth gyhoeddus o ran y dangosfyrddau a roesant at ei gilydd.
Mewn perthynas ag adnoddau awdurdodau unigol, cyhoeddodd y Gweinidog llywodraeth leol ragor o arian yr wythnos diwethaf i bob awdurdod lleol yng Nghymru er mwyn cynyddu eu capasiti o ran parodrwydd ar gyfer paratoadau Brexit yn gyffredinol. Yn y pen draw mae'n gwestiwn i awdurdodau lleol fodloni eu hunain yn ei gylch wrth gwrs, ond o gadw mewn cof yr hyn a nododd Swyddfa Archwilio Cymru yn yr adroddiad hwnnw, un o'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd mewn ymateb i hynny yw cefnogi gweithgareddau rhwng Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r academi i adeiladu capasiti ar gyfer craffu ar y penderfyniadau gwleidyddol a wneir mewn awdurdodau lleol ledled Cymru. Roedd ei gwestiwn yn ymwneud â gweithrediadau, ond roedd hefyd yn ymwneud ag arweiniad gwleidyddol a chraffu gwleidyddol. Mae sioeau teithiol wedi'u cynnal, neu ar fin cael eu cynnal ar gyfer awdurdodau yn Abertawe ac mewn dau leoliad arall—fe atgoffaf fy hun o'r ddau leoliad arall—ac maent ar y gweill ar hyn o bryd. Felly, rydym yn gobeithio'n fawr y bydd hynny'n cynyddu capasiti'r rhai sy'n craffu ar benderfyniadau gwleidyddol mewn llywodraeth leol ynghylch y penderfyniadau hyn.
Perhaps the best de facto example of local government preparation for Brexit in Wales is represented by the north Wales growth deal and north Wales growth bid, based upon funding, direct and indirect from both Governments, but also internal devolution to be equivalent to that devolved from the UK Government to the Northern Powerhouse. It was understood that heads of terms would be agreed between the Governments and the growth board by the end of February, but nothing has been heard publicly since then. Are you able to provide, therefore, an update on the current position in that regard?
Efallai mai'r enghraifft de facto orau o baratoadau llywodraeth Leol ar gyfer Brexit yng Nghymru yw bargen twf gogledd Cymru a chais twf gogledd Cymru, yn seiliedig ar gyllid uniongyrchol ac anuniongyrchol gan y ddwy Lywodraeth, ond hefyd datganoli mewnol i fod yn gyfwerth â'r hyn a ddatganolwyd gan Lywodraeth y DU i Bwerdy Gogledd Lloegr. Deallwyd y byddai penawdau telerau'n cael eu cytuno rhwng y Llywodraethau a'r bwrdd twf erbyn diwedd mis Chwefror, ond ni chlywyd dim yn gyhoeddus ers hynny. A allwch roi'r newyddion diweddaraf, felly, ar y sefyllfa bresennol yn hynny o beth?
I am not, I'm afraid, but I will write to the Member in relation to that.
Mae arnaf ofn na allaf wneud hynny, ond fe ysgrifennaf at yr Aelod ynglŷn â hynny.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
7. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'i swyddog cyfatebol yn Iwerddon ynghylch effaith unrhyw setliad Brexit ar fasnach gyda Chymru yn y dyfodol? OAQ53619
7. What discussions has the Counsel General had with counterparts in Ireland about the impact of any Brexit settlement on future trade with Wales? OAQ53619
I have discussed the importance of maintaining frictionless trade between Wales and Ireland with Ministers from the Republic, including at the last meeting of the British-Irish Council, and I hope very much to be meeting my counterpart in the Irish Government to build upon the existing close relationships between Wales and Ireland.
Rwyf wedi trafod pwysigrwydd cynnal masnach ddilyffethair rhwng Cymru ac Iwerddon gyda Gweinidogion o Weriniaeth Iwerddon, gan gynnwys yn y cyfarfod diwethaf o'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, a gobeithiaf yn fawr iawn y caf gyfarfod â fy swyddog cyfatebol yn Llywodraeth Iwerddon i adeiladu ar y berthynas agos sy'n bodoli'n barod rhwng Cymru ac Iwerddon.
I read about huge pessimism on both sides of the Irish border, and I'm concerned to probe with you what the impact on our trade with Ireland could be because we know that we export over £1 billion-worth of goods to Ireland, and most Irish exports come through Fishguard, Pembroke and Holyhead to other parts of Europe. So, that is one huge aspect of it that is very difficult to understand how it's all going to work out, given that there's a possibility of 'no deal', a quick-fix deal, a jobs-and-economy deal, or if the public decide not to leave the European Union. It seems to me it's hugely important that with our nearest neighbour we continue to maintain good trade and other relationships with them. I just wondered how difficult that is proving to be, given that London seems to have very little idea of where either Wales or Ireland are.
Darllenais fod yna besimistiaeth enfawr ar y ddwy ochr i ffin Iwerddon, ac rwy'n bryderus ynglŷn ag edrych gyda chi beth allai'r effaith bosibl fod ar ein masnach ag Iwerddon oherwydd gwyddom ein bod yn allforio gwerth dros £1 biliwn o nwyddau i Iwerddon, a daw'r rhan fwyaf o allforion Iwerddon drwy Abergwaun, Penfro a Chaergybi i rannau eraill o Ewrop. Felly, mae honno'n un agwedd enfawr ar y sefyllfa, ei bod yn anodd iawn deall sut y bydd y cyfan yn gweithio, o gofio bod 'dim bargen' yn bosibilrwydd, neu gytundeb ateb cyflym, cytundeb swyddi a'r economi, neu os yw'r cyhoedd yn penderfynu peidio â gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn hynod bwysig ein bod yn parhau i gynnal perthynas fasnach dda a chysylltiadau eraill da gyda'n cymydog agosaf. Roeddwn yn meddwl tybed pa mor anodd yw hynny, o gofio ei bod yn ymddangos nad oes gan Lundain fawr o syniad lle mae Cymru nac Iwerddon.
Well, underlying the question is the question of uncertainty about what happens next, and plainly that is the overarching context for all that reflection and discussions. I was in Holyhead a few weeks ago, talking to the port authorities there. Obviously, one of the biggest variables in what happens to them after we leave the European Union is the response in Dublin, in the port there, in terms of border infrastructure and checks and so on. That's a significant issue, as the question obviously acknowledges.
There are, of course, other dimensions to this. We saw, as I mentioned in my response to an earlier question, the publication of the UK Government's proposals for tariffs in the event of 'no deal' and they have a dimension that affects trade with Ireland, in relation in particular to beef imports, and there's also, of course, the commitment in that policy document to ensuring that there will be no customs checks on the border with the Republic, which feels to me like it's not a sustainable long-term arrangement in a context where otherwise there isn't a broader customs relationship, and, of course, it poses a potential challenge for us here in Wales. If it is easier to ship goods from the Republic into Northern Ireland without tariffs and from there into Great Britain, that may pose a challenge for the trade route from Ireland directly into Wales. So, I think these dimensions need to be—. There are many unintended consequences to some of these policy decisions, so we're very alive to some of the potential challenges we may face in that context.
Wel, mae'r cwestiwn yn ymwneud ag ansicrwydd mewn perthynas â'r hyn a fydd yn digwydd nesaf, a dyna, yn amlwg,yw'r cyd-destun cyffredinol ar gyfer yr holl drafodaethau a'r holl fyfyrio. Roeddwn yng Nghaergybi ychydig wythnosau yn ôl, yn siarad â'r awdurdodau porthladd yno. Yn amlwg, un o'r newidynnau mwyaf yn yr hyn a fydd yn digwydd iddynt ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd yw'r ymateb yn Nulyn, yn y porthladd yno, o ran seilwaith ac archwiliadau'r ffin ac ati. Mae hwnnw'n fater o bwys, fel y mae'r cwestiwn yn amlwg yn ei gydnabod.
Wrth gwrs, mae yna ddimensiynau eraill i hyn. Fel y soniais yn fy ymateb i gwestiwn cynharach, gwelsom gyhoeddi cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer tariffau pe baem yn cael Brexit 'dim bargen' ac mae iddynt ddimensiwn sy'n effeithio ar fasnach ag Iwerddon, yn benodol mewn perthynas â mewnforion cig eidion, ac mae'r polisi hwnnw, wrth gwrs, hefyd yn cynnwys ymrwymiad i sicrhau na fydd unrhyw archwiliadau tollau ar y ffin â'r Weriniaeth, sy'n awgrymu i mi nad yw'n drefniant hirdymor cynaliadwy mewn cyd-destun lle nad oes perthynas dollau ehangach fel arall, ac wrth gwrs, gall fod yn her bosibl i ni yma yng Nghymru. Os yw'n haws cludo nwyddau o'r Weriniaeth i Ogledd Iwerddon heb dariffau ac oddi yno i Brydain, gall hynny fod yn her i'r llwybr masnach uniongyrchol o Iwerddon i Gymru. Felly, credaf fod angen i'r dimensiynau hyn fod—. Ceir llawer o ganlyniadau anfwriadol i rai o'r penderfyniadau polisi hyn, felly rydym yn effro iawn i rai o'r heriau posibl a allai ein hwynebu yn y cyd-destun hwnnw.
Given reports that the Brexit Protest and Direct Action Group, led by figures involved in the 2000 fuel protests, are threatening to disrupt Irish trade with a go-slow on the A55 this Friday and a blockade of Holyhead and Pembroke Dock on Saturday, what will the Welsh Government do to minimise disruption?
O ystyried adroddiadau bod Grŵp Protest a Gweithredu Uniongyrchol Brexit, a arweinir gan ffigurau a gymerodd ran ym mhrotestiadau tanwydd 2000, yn bygwth amharu ar fasnach Iwerddon drwy yrru'n araf ar yr A55 ddydd Gwener a gwarchae yng Nghaergybi a Doc Penfro ddydd Sadwrn, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau cyn lleied o aflonyddu â phosibl?
I know that the Minister for Economy and Transport is engaged in this issue already in relation to the concerns the Member has raised.
Gwn fod y Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwneud â'r mater hwn eisoes mewn perthynas â'r pryderon a godwyd gan yr Aelod.
8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ynghylch trefniadau i ddiogelu gwasanaethau iechyd a gofal rhag effaith Brexit heb gytundeb? OAQ53623
8. What discussions has the Welsh Government had regarding arrangements to protect health and care services from the impact of a no-deal Brexit? OAQ53623
Regular discussions have taken place on all aspects of planning for a potential 'no deal' Brexit, involving Ministers, Welsh Government officials, and health and social care organisation leads. There has also been regular engagement with key partners and Governments across the UK.
Cynhaliwyd trafodaethau rheolaidd ar bob agwedd ar gynllunio ar gyfer Brexit 'dim bargen', sy'n cynnwys Gweinidogion, swyddogion Llywodraeth Cymru, ac arweinwyr sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol. Cafwyd ymgysylltu rheolaidd hefyd â phartneriaid allweddol a Llywodraethau ar draws y DU.
I'm grateful to the Counsel General for his reply. I've got particular concerns about the care workforce and the percentage of staff currently employed in care homes who are citizens of the European Union. Now, of course, they will be permitted to stay, but there are real questions about how welcome they'd feel and whether they will choose to continue to do so, particularly after a 'no deal' Brexit and the potentially hostile environment that Huw Irranca-Davies referred to earlier.
What discussions has the Counsel General had with the Minister for health, both about how we can reassure this section of the workforce that they will continue to be very welcome here in Wales, but also about the potential to recruit from beyond the European Union if we have to, in a more co-ordinated and concerted way than we've done in the past? In the past, we have had different health boards going out to, for example, the Philippines to recruit nurses and competing against each other, which seems to make very little sense. So, can he provide us some reassurance today that there is some long-term thinking going on about how we protect, particularly, the care workforce, both in terms, as I've said, of making those people who are with us now feel welcome, but also thinking about how we may need to replace them if a hard Brexit does happen?
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Mae gennyf bryderon penodol ynglŷn â'r gweithlu gofal a chanran y staff a gyflogir mewn cartrefi gofal ar hyn o bryd sy'n ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, wrth gwrs, byddant yn cael caniatâd i aros, ond mae yna gwestiynau gwirioneddol o ran y croeso y byddant yn ei deimlo a ph'un a fyddant yn dewis parhau i wneud hynny, yn enwedig ar ôl Brexit 'dim bargen' a'r amgylchedd gelyniaethus posibl y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies ato yn gynharach.
Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â sut y gallwn roi sicrwydd i'r rhan hon o'r gweithlu y bydd croeso mawr iddynt yma yng Nghymru o hyd, ond hefyd ynglŷn â'r posibilrwydd o recriwtio o'r tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd os oes rhaid, mewn ffordd fwy cydgysylltiedig a chydlynol nag a wnaethom yn y gorffennol? Yn y gorffennol, cawsom wahanol fyrddau iechyd yn mynd, er enghraifft, i Ynysoedd y Philipinos i recriwtio nyrsys a chystadlu yn erbyn ei gilydd, ac nid yw hynny i'w weld yn gwneud llawer o synnwyr. Felly, a yw'n gallu rhoi rhywfaint o sicrwydd i ni heddiw fod yna feddwl hirdymor ar waith ynglŷn â sut y diogelwn y gweithlu gofal, yn enwedig, o ran sicrhau, fel y dywedais, fod y bobl sydd gyda ni ar hyn o bryd yn teimlo eu bod yn cael croeso, ond hefyd o ran meddwl sut y gallai fod angen i ni gael gweithwyr yn eu lle os bydd Brexit caled yn digwydd?
I thank the Member for that question. It’s obviously a very important point.
In relation to the social care workforce generally, obviously the make-up of that workforce has been one of the issues that the Minister for Health and Social Services has been very focused on. We've undertaken a piece of research to identify what the likely levels of employment are within the sector from the European Union, and, obviously, they are reasonably significant. It's one of the sectors where, in my discussions directly with the chair of the Migration Advisory Committee, and in the formal representations that the Government will be making to the UK Government, we've identified the issue of the social care workforce as one that requires a particular approach in terms of protection through the migration policy. The current proposals in the White Paper that the Government has brought forward do nothing to support the social care workforce, and that’s important from the point of view of the workforce, but it’s also important from the point of view of the sustainability of the workforce and, therefore, the provision of services to people who are often in a very vulnerable position.
There are also discussions going on in relation to how best to ensure that social care workers are able to understand the mechanism for acquiring settled status under the UK Government's proposal. And we've also made funding available to the Association of Directors of Social Services to look at the planning for resilience in the workforce more generally in the longer term.
On the question of making the social care workforce from the EU feel welcome, absolutely, that’s a vitally important dimension to all of this, and I hope that all of us will take the opportunity of making it absolutely clear to workers in all parts of our public services who live here and are from the European Union that they are, and continue to be, welcome as an important part of Welsh public services and Welsh society.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Yn amlwg mae'n bwynt pwysig iawn.
O ran y gweithlu gofal cymdeithasol yn gyffredinol, mae cyfansoddiad y gweithlu hwnnw, yn amlwg, wedi bod yn un o'r problemau y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi canolbwyntio arnynt. Rydym wedi cyflawni gwaith ymchwil i ganfod beth yw'r lefelau cyflogaeth tebygol o fewn y sector o'r Undeb Ewropeaidd, ac yn amlwg, maent yn weddol sylweddol. Mae'n un o'r sectorau lle rydym, yn fy nhrafodaethau uniongyrchol gyda chadeirydd y Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo, ac yn y sylwadau ffurfiol y bydd y Llywodraeth yn eu gwneud i Lywodraeth y DU, wedi nodi problem y gweithlu gofal cymdeithasol fel un sy'n galw am ddull penodol o weithredu o ran amddiffyniad drwy'r polisi mewnfudo. Nid yw'r cynigion presennol yn y Papur Gwyn y mae'r Llywodraeth wedi'i gyflwyno yn gwneud dim i gefnogi'r gweithlu gofal cymdeithasol, ac mae hynny'n bwysig o safbwynt y gweithlu, ond mae hefyd yn bwysig o safbwynt cynaliadwyedd y gweithlu ac felly, darpariaeth gwasanaethau i bobl sy'n aml yn agored iawn i niwed.
Hefyd, mae trafodaethau'n mynd rhagddynt mewn perthynas â'r ffordd orau o sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn gallu deall y mecanwaith ar gyfer ennill statws preswylydd sefydlog o dan gynnig Llywodraeth y DU. Ac rydym hefyd wedi sicrhau bod arian ar gael i Gymdeithas y Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol i edrych ar y cynlluniau ar gyfer cydnerthedd yn y gweithlu yn fwy cyffredinol yn y tymor hwy.
O ran sicrhau bod y gweithlu gofal cymdeithasol o'r UE yn teimlo bod croeso iddynt, yn sicr, mae hwnnw'n ddimensiwn hanfodol bwysig i hyn i gyd, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonom yn manteisio ar y cyfle hwn i'w gwneud yn gwbl glir i weithwyr, ym mhob rhan o'n gwasanaethau cyhoeddus, sy'n byw yma ac sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd, ein bod yn eu croesawu, ac y byddwn yn parhau i'w croesawu fel rhan bwysig o wasanaethau cyhoeddus Cymru a'r gymdeithas Gymreig.
And finally, question 9, David Rees.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, David Rees.
9. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am gapasiti Llywodraeth Cymru i reoli'r broses o ymadael â'r UE heb gytundeb? OAQ53626
9. Will the Counsel General make a statement on the capacity of the Welsh Government to manage a no-deal exit from the EU? OAQ53626
Whilst the effects of leaving without a deal cannot be completely mitigated, we are doing all that we can to prepare for this eventuality. Staff across the organisation have been told to prioritise this work, and we have filled 127 additional Brexit-related posts, with a further 53 in train.
Er nad yw'n bosibl lliniaru effeithiau gadael heb gytundeb yn llwyr, rydym yn gwneud popeth a allwn i baratoi ar gyfer y posibilrwydd hwn. Mae staff ar draws y sefydliad wedi cael cyfarwyddiadau i flaenoriaethu'r gwaith hwn, ac rydym wedi llenwi 127 o swyddi ychwanegol sy'n gysylltiedig â Brexit, gyda 53 pellach i ddilyn.
Thank you for that answer, Counsel General.
Now, whilst we're here, it's obviously nine days away from the legal date on which we are supposed to be leaving the EU, yet we don't know whether we'll be leaving the EU with a deal, with no deal, or maybe an extension. And I'm sure that the chaos we are seeing comes from a shambolic Government in Westminster. But you, as a Welsh Government, have to manage that chaos here in Wales. Now, you've just identified that you've got 124 extras, with 50-odd in train beyond that; is that going to be enough for next Friday if we go without a deal? What implications does that have for other business of the Welsh Government? Can we ensure that we can deliver the services to the people of Wales that they need and continue to want and desire following Brexit without a deal? Because, unfortunately, the way we are going, the shambles we are seeing, that’s a very strong possibility.
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol.
Nawr, tra ein bod ni yma, naw niwrnod sydd ar ôl cyn y dyddiad cyfreithiol rydym i fod i adael yr UE, ac eto nid ydym yn gwybod a fyddwn yn gadael yr UE gyda chytundeb, heb gytundeb, neu estyniad efallai. Ac rwy'n siŵr fod y llanastr rydym yn ei weld yn deillio o Lywodraeth anhrefnus yn San Steffan. Ond mae'n rhaid i chi, fel Llywodraeth Cymru, reoli'r llanastr hwnnw yma yng Nghymru. Nawr, rydych newydd ddweud bod gennych 124 o weithwyr ychwanegol, gydag oddeutu 50 arall y tu hwnt i hynny; a yw hynny'n mynd i fod yn ddigon ar gyfer dydd Gwener nesaf os byddwn yn gadael heb gytundeb? Beth fydd goblygiadau hynny i waith arall Llywodraeth Cymru? A allwn sicrhau y gallwn ddarparu'r gwasanaethau y bydd pobl Cymru eu hangen ac yn parhau i fod eu heisiau yn dilyn Brexit heb gytundeb? Oherwydd, yn anffodus, o ystyried y sefyllfa ar hyn o bryd, y llanastr rydym yn ei weld, mae hwnnw'n bosibilrwydd cryf iawn.
Well, the Member invites me to say, 'Don't worry, it'll be fine on the day', and I'm not going to say that, because that's not the position of level of reassurance that we can give.
In relation to preparedness generally, we've been careful to be specific about what we think the situations are in relation to different levels of preparedness, because I think that's the most helpful way of giving people in Wales an understanding of what we are doing, what the UK Government are doing, and what our expectations are, for example, if you're a business owner. So, we've tried to be very specific in relation to the advice that we are giving.
On the question of the resources of Government to deal with this, clearly the resources of Government are stretched thin in relation to preparing for Brexit. That is true in Wales; it’s true in all parts of the UK, because this is an additional burden that, certainly here in Wales, we don't welcome. Within the context of doing that, we have been recruiting, as he will know in his capacity as Chair of the relevant committee, significant numbers—obviously, significantly less than is happening across the UK, for reasons that are obvious. Does that involve taking people from doing other important things? Yes. Would we prefer not to have to do that? Yes. But, in the context that we are in, until we know that 'no deal' is not a possible outcome—and we are certainly nowhere near that as I stand here today—we are going to have to continue deploying the resources that we have to make sure that, where we can mitigate the worst excesses of 'no deal', we can try and do that. But I just want to be clear for the Member that we have been categorical that it is not possible to mitigate for the impact of 'no deal' either in the short term or in the long term, fully.
Wel, mae'r Aelod yn fy ngwahodd i ddweud, 'Peidiwch â phoeni, bydd popeth yn iawn ar y diwrnod', ac nid wyf am ddweud hynny, oherwydd nid ydym mewn sefyllfa i gynnig y lefel honno o sicrwydd.
Mewn perthynas â pharodrwydd yn gyffredinol, rydym wedi bod yn ofalus i fod yn benodol ynglŷn â'r hyn y credwn yw'r sefyllfaoedd mewn perthynas â lefelau gwahanol o barodrwydd, oherwydd credaf mai dyna'r ffordd fwyaf defnyddiol o roi dealltwriaeth i bobl Cymru o'r hyn rydym yn ei wneud, yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, a beth yw ein disgwyliadau, er enghraifft, os ydych yn berchennog busnes. Felly, rydym wedi ceisio bod yn benodol iawn mewn perthynas â'r cyngor rydym yn ei roi.
Ar fater adnoddau'r Llywodraeth i fynd i'r afael â hyn, mae adnoddau'r Llywodraeth yn amlwg dan bwysau mewn perthynas â pharatoi ar gyfer Brexit. Mae hynny'n wir yng Nghymru; mae'n wir ym mhob rhan o'r DU, oherwydd mae hwn yn faich ychwanegol nad ydym, yn sicr yma yng Nghymru, yn ei groesawu. O fewn y cyd-destun o wneud hynny, rydym wedi bod yn recriwtio, fel y bydd yn gwybod yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd y pwyllgor perthnasol, niferoedd sylweddol—yn amlwg, llawer llai nag mewn rhannau eraill o'r DU, am resymau amlwg. A yw hynny'n golygu cadw pobl rhag gwneud pethau pwysig eraill? Ydy. A fyddai'n well gennym beidio â gorfod gwneud hynny? Byddai. Ond yn y cyd-destun rydym ynddo, hyd nes y byddwn yn gwybod nad yw 'dim bargen' yn ganlyniad posibl—ac yn sicr nid ydym yn agos at hynny wrth i mi sefyll yma heddiw—bydd yn rhaid i ni barhau i ddefnyddio'r adnoddau sydd gennym i sicrhau ein bod yn gallu lliniaru eithafion gwaethaf 'dim bargen' lle gallwn geisio wneud hynny. Ond hoffwn bwysleisio i'r Aelod ein bod wedi bod yn glir nad yw'n bosibl lliniaru effaith 'dim bargen' yn gyfan gwbl yn y tymor byr na'r tymor hir.
Thank you very much, Counsel General. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol. Diolch.
Item 3 is topical questions. The first of the topical questions today will be answered by the Minister for Economy and Transport. Joyce Watson.
Eitem 3 ar yr agenda yw'r cwestiynau amserol. Bydd y cwestiwn amserol cyntaf heddiw yn cael ei ateb gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Joyce Watson.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith cwymp y cwmni adeiladu Dawnus, sydd wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr? 288
1. Will the Minister make a statement on the impact of the collapse of construction company Dawnus, which has gone into administration? 288
Yes, thank you. This is clearly very disappointing news for the company, for the workforce, their clients and the wider Welsh construction supply chain. We stand ready to do all that we can to support the workers through the work of a taskforce that I have asked to be established immediately.
Ie, diolch. Mae hwn yn amlwg yn newyddion siomedig iawn i'r cwmni, i'r gweithlu, eu cleientiaid a chadwyn gyflenwi ehangach adeiladu yng Nghymru. Rydym yn barod i wneud popeth a allwn i gefnogi'r gweithwyr drwy waith tasglu rwyf wedi galw am ei sefydlu ar unwaith.
I thank you for that answer, Minister, but my immediate concern is for the workforce and for their families, and for those left out of pocket throughout the supply chain. It must be, indeed, an extremely worrying time for them. There is also a need to ensure that any apprentices that are caught up in this are supported, and the Construction Industry Training Board have indicated that they are willing to help, and have helped in other situations like this.
When a large company like Dawnus does go into administration, it puts smaller, local businesses at risk, potentially having a devastating impact on those local economies. We know that they directly employ 700 people, and that's a large number in and of itself, but there is a much larger potential number within the locality, as I've just described. These are not just numbers of people, but real families being affected by this collapse. So I'm keen to know what support is available from Welsh Government to all the companies and the workers who've been affected by this worrying news.
Also, the other side of this is that, in my constituency, Mid and West Wales, Dawnus were contracted to build a 360-pupil English-medium primary school, a 150-pupil Welsh-medium primary school in Welshpool, and the replacement for Ysgol Bro Hyddgen in Machynlleth. The Welshpool English-medium school is scheduled for completion this September. But they were also contracted within my area to deliver the £1.1 million Chimneys link road and development scheme in Fishguard, and that is now on hold. So, Minister, could I ask what discussions Welsh Government are having with the industry to ensure that these projects that I've mentioned in Mid and West Wales, and the others that are contracted to Dawnus, are going to be carried on successfully, and that those people's minds, those expecting those projects to be delivered, and to be employed within them, are put at ease?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog, ond rwy'n gofidio fwyaf am y gweithlu a'u teuluoedd, a'r rheini sydd ar eu colled drwy'r gadwyn gyflenwi gyfan. Mae'n rhaid ei fod yn gyfnod gofidus iawn iddynt. Hefyd, mae angen sicrhau bod unrhyw brentisiaid sydd wedi cael eu dal yn hyn i gyd yn cael eu cefnogi, ac mae Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu wedi nodi eu bod yn barod i helpu, ac maent wedi helpu mewn sefyllfaoedd eraill tebyg.
Pan fo cwmni mawr fel Dawnus yn mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, mae'n rhoi busnesau lleol, llai o faint mewn perygl, a gallai gael effaith ddinistriol ar yr economïau lleol hynny. Gwyddom eu bod yn cyflogi 700 o bobl yn uniongyrchol, ac mae hwnnw'n nifer mawr ynddo'i hun, ond mae yna nifer bosibl sy'n llawer mwy o fewn yr ardal leol, fel rwyf newydd ei ddisgrifio. Nid niferoedd o bobl yn unig yw'r rhain, ond teuluoedd go iawn sy'n cael eu heffeithio gan y methiant hwn. Felly, rwy'n awyddus i wybod pa gymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i'r holl gwmnïau a gweithwyr yr effeithiwyd arnynt gan y newyddion gofidus hwn.
Hefyd, ar yr ochr arall i hyn, yn fy etholaeth, Canolbarth a Gorllewin Cymru, roedd Dawnus dan gytundeb i adeiladu ysgol gynradd cyfrwng Saesneg ar gyfer 360 o ddisgyblion ac ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg ar gyfer 150 o ddisgyblion yn y Trallwng, yn ogystal â'r ysgol newydd yn lle Ysgol Bro Hyddgen ym Machynlleth. Roedd disgwyl i ysgol gynradd cyfrwng Saesneg y Trallwng gael ei chwblhau ym mis Medi eleni. Ond roeddent hefyd dan gytundeb yn fy ardal i ddarparu ffordd gyswllt Chimneys gwerth £1.1 miliwn a chynllun datblygu yn Abergwaun, ac mae'r gwaith hwnnw bellach wedi'i ohirio. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'r diwydiant i sicrhau y bydd y prosiectau hyn a grybwyllais yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, a'r rhai eraill a gontractiwyd i Dawnus, yn cael eu parhau'n llwyddiannus, fel y gallwn dawelu meddyliau'r bobl sy'n disgwyl i'r prosiectau hynny gael eu cyflawni, a'r rhai sy'n disgwyl cael eu cyflogi ganddynt?
Can I thank Joyce Watson for her questions and join her in expressing my deep sympathies for the many people, the many families that are being affected by this very distressing news, and who will be assisted by the taskforce? We have a proven track record through convening taskforces for Virgin, for Schaeffler, for Tesco and other businesses that have lost human resources, and I'm confident that we will be able to find many employment opportunities elsewhere in the sector.
The Member raised a number of important points, including the future of the apprentices and businesses that were employed in various projects through the supply chain. Now, I can confirm that we have engaged with the Construction Industry Training Board and will work with them to identify new placements for as many of the apprentices as possible, so that they can complete their frameworks and go on to secure sustainable long-term employment within the sector.
The Member also made the very important point that this is a challenge that does not affect just the south of Wales, but also mid Wales and north Wales, urban Wales and rural Wales as well. Therefore, the challenge is a national one and that's why the taskforce will be viewing this through the prism of interventions across the country if necessary.
We'll be working with the administrator and also with partner agencies and the private sector to ensure the best possible outcome for all affected. We'll also be working with local government over the many schools programmes, the flood defence schemes and infrastructure projects to ensure that the public purse is protected and that as many of the projects as possible can be taken forward through subcontractors or through alternative arrangements. This is a very distressing time for many businesses and many families, but the Welsh Government and, of course, the Development Bank of Wales, stand ready to assist wherever we can.
A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am ei chwestiynau ac ymuno â hi i gydymdeimlo'n ddwys â'r nifer fawr o bobl, y nifer fawr o deuluoedd yr effeithir arnynt gan y newyddion gofidus hwn, ac a fydd yn cael cymorth gan y tasglu? Mae gennym hanes profedig o gynnull tasgluoedd ar gyfer Virgin, Schaeffler, Tesco a busnesau eraill sydd wedi colli adnoddau dynol, ac rwy'n hyderus y byddwn yn gallu dod o hyd i lawer o gyfleoedd gwaith mewn mannau eraill yn y sector.
Cododd yr Aelod nifer o bwyntiau pwysig, gan gynnwys dyfodol prentisiaid a busnesau a gâi eu cyflogi gan brosiectau amrywiol drwy'r gadwyn gyflenwi. Nawr, gallaf gadarnhau ein bod wedi ymgysylltu â Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu ac y byddwn yn gweithio gyda hwy i nodi lleoliadau newydd ar gyfer cynifer o'r prentisiaid â phosibl, fel y gallant gwblhau eu fframweithiau a mynd ymlaen i gael gwaith hirdymor cynaliadwy o fewn y sector.
Hefyd, gwnaeth yr Aelod bwynt pwysig iawn pan ddywedodd nad de Cymru yn unig sy'n cael ei effeithio gan yr her hon, ond canolbarth Cymru a gogledd Cymru, y Gymru drefol a'r Gymru wledig yn ogystal. Felly, mae'r her yn un genedlaethol, a dyna pam y bydd y tasglu'n mynd i'r afael â hyn drwy ymyriadau ar draws y wlad os bydd angen.
Byddwn yn gweithio gyda'r gweinyddwr yn ogystal ag asiantaethau partner a'r sector preifat i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i bawb yr effeithiwyd arnynt. Byddwn hefyd yn gweithio gyda llywodraeth leol ar y nifer o raglenni ysgolion, cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd a phrosiectau seilwaith i sicrhau bod arian cyhoeddus yn cael ei amddiffyn a'n bod yn gallu datblygu cynifer o'r prosiectau â phosibl drwy is-gontractwyr neu drwy drefniadau amgen. Mae hwn yn gyfnod gofidus iawn i lawer o fusnesau a llawer o deuluoedd, ond mae Llywodraeth Cymru a Banc Datblygu Cymru, wrth gwrs, yn barod i helpu lle bynnag y gallwn.
Thank you very much for that last comment, because one of the questions I was going to ask, of course, was that this is different from Tesco or Virgin—this is a company in which the Welsh Government has invested, and there's a question, then, about, by enabling Dawnus to exist for another two or three years, whether you've allowed certain contracts to be entered into, by the very fact that the company was allowed to exist to enter into those contracts.
But I want to start with some questions about the Welsh Government's loan and the £1.5 million that's outstanding on that. We're talking about administration here, not liquidation, so this is going to take some time and a court order before you can get your money out of this. Can you confirm that it is a fixed charge that you've got and not a floating charge, and the value of the assets against which that is secured? Just to give us a rough idea of how much is available for other creditors once you and the banks have been paid.
In our earlier written statement, you referred to Dawnus's weakening cash position. Do we know how much money the company is owed by its debtors? And why in particular the confidence that was shown in them in 2016 in a recovery plan has proven unfounded? Because, presumably, that relied, to a certain degree, on any debts that were outstanding at that point being paid swiftly and any future debts being paid swiftly. I think, probably, an element of the confidence shown in this company by other public bodies, such as councils, will be partly based on the green light that you showed Dawnus back in 2016, and I'm wondering whether you agree that that is the case or whether every public body should rely 100 per cent on their own due diligence, rather than look to Welsh Government to be giving indications of confidence in particular companies.
Can you confirm, in particular, that the Welsh European Funding Office funding for the Kingsway development in Swansea is unaffected? I know the council is looking for a new contractor, obviously, to take over that work, but if that funding is at risk in any way, then that is pretty serious.
And then, my final question, which was about the workforce and supply chains: you mentioned that the development bank could step in if necessary, but will you be asking the supply chain companies to be looking to their own banks first, or is this an open offer, effectively, for those companies with cash flow-only problems? I'm not asking you to save them if they're not sustainable companies, but is that an open offer or is it an alternative offer to what the banks may be prepared to do?
Diolch yn fawr am y sylw olaf hwnnw, oherwydd un o'r cwestiynau roeddwn am eu gofyn, wrth gwrs, oedd bod hyn yn wahanol i Tesco neu Virgin—mae hwn yn gwmni y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddo, ac felly, drwy alluogi Dawnus i fodoli am ddwy neu dair blynedd arall, rhaid gofyn a ydych wedi caniatáu iddynt ymrwymo i rai cytundebau, yn sgil y ffaith bod y cwmni wedi'i ganiatáu i fodoli ac i ymrwymo i'r cytundebau hynny.
Ond rwyf am ddechrau gyda rhai cwestiynau ynghylch benthyciad Llywodraeth Cymru a'r £1.5 miliwn sy'n weddill ar hwnnw. Rydym yn sôn am weinyddiaeth yma, nid diddymiad, felly bydd yn cymryd cryn dipyn o amser a gorchymyn llys cyn y byddwch yn gallu cael eich arian allan ohono. A allwch gadarnhau mai taliad sefydlog sydd gennych yn hytrach na thaliad arnawf, a gwerth yr asedau y gwarantwyd hwnnw yn eu herbyn, er mwyn inni gael syniad bras o faint sydd ar gael ar gyfer credydwyr eraill pan fyddwch chi a'r banciau wedi cael eich talu.
Yn ein datganiad ysgrifenedig cynharach, fe gyfeirioch chi at wanhau sefyllfa ariannol Dawnus. A ydym yn gwybod faint o arian sy'n ddyledus i'r cwmni? A pham, yn benodol, fod yr hyder a ddangoswyd ynddynt mewn cynllun adfer yn 2016 wedi profi'n ddi-sail? Oherwydd, yn ôl pob tebyg, roedd hynny'n dibynnu, i ryw raddau, ar sicrhau bod unrhyw ddyledion a oedd yn ddyledus ar y pwynt hwnnw'n cael eu talu'n gyflym a bod unrhyw ddyledion yn y dyfodol yn cael eu talu'n gyflym. Yn ôl pob tebyg, credaf y bydd elfen o'r hyder y mae cyrff cyhoeddus eraill, megis cynghorau, wedi'i ddangos yn y cwmni hwn yn seiliedig yn rhannol ar y golau gwyrdd a roesoch i Dawnus yn ôl yn 2016, ac rwy'n meddwl tybed a ydych yn cytuno bod hynny'n wir neu a ddylai pob corff cyhoeddus ddibynnu 100 y cant ar eu diwydrwydd dyladwy eu hunain, yn hytrach na disgwyl i Lywodraeth Cymru roi arwydd o hyder mewn cwmnïau penodol.
A allwch chi gadarnhau, yn benodol, nad yw cyllid Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru ar gyfer datblygiad Kingsway yn Abertawe wedi cael ei effeithio? Gwn fod y cyngor yn chwilio am gontractwr newydd, yn amlwg, i ymgymryd â'r gwaith, ond os yw'r cyllid hwnnw mewn perygl mewn unrhyw ffordd, mae hwnnw'n fater eithaf difrifol.
Ac yna, fy nghwestiwn olaf, a oedd yn ymwneud â'r gweithlu a chadwyni cyflenwi: soniasoch y gallai'r banc datblygu gamu i mewn os bydd angen, ond a fyddwch yn gofyn i gwmnïau'r gadwyn gyflenwi edrych ar eu banciau eu hunain yn gyntaf, neu a yw hwn yn gynnig agored, i bob pwrpas, ar gyfer cwmnïau sydd â phroblemau'n ymwneud â llif arian parod yn unig? Nid wyf yn gofyn i chi eu hachub os nad ydynt yn gwmnïau cynaliadwy, ond a yw hwnnw'n gynnig agored neu a yw'n gynnig amgen i'r hyn y gallai'r banciau fod yn barod i'w wneud?
Thank you. Can I thank the Member for her questions? In all fairness to those subcontractor businesses engaged through the supply chain, I do believe that many of them have already engaged with their respective banks, but the Development Bank of Wales will be working very closely with Welsh Government through the taskforce to identify any additional need that might be required.
I can't comment on other debtors at present, but it's my understanding, with regard to the specific question about the Kingsway project, that the WEFO funding is unaffected. However, I will be seeking a guarantee of that, and I will, clearly, update Members once I have confirmation.
With regard to the investment through the £3.5 million commercial loan by Welsh Government, that was matched by £3.5 million from the business's own bank, under the same terms and conditions, and also the same level of security and support was provided in order to help the business and its employees, as I've already stated, through a very difficult period concerning its cash flow. Now, to date, we've received £2 million back, and we're confident that the terms of the loan will see outstanding moneys repaid in due course. But I think it's absolutely right that, at this moment in time, the focus of our attention should be on the employees and on subcontractors and suppliers who, undoubtedly, are being badly affected by the developments at Dawnus. So, we are clearly focusing our attention on ensuring that the impacts of the company's demise are minimised, both in terms of local communities and the national economy. I think it's important to say that, with regard to previous Welsh Government support—and I make no apology for supporting the company in the past to ensure that they could deliver projects and to ensure that they could go on employing 700 people—extensive and intensive due diligence is carried out before contracts are signed, and I am very confident that those contracts that were signed were done so in good faith and in the belief that the company could deliver them through to completion.
Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau? Er tegwch i'r busnesau is-gontractio sydd ynghlwm wrth hyn drwy'r gadwyn gyflenwi, credaf fod llawer ohonynt eisoes wedi ymgysylltu â'u banciau, ond bydd Banc Datblygu Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth Cymru drwy'r tasglu i ganfod unrhyw angen ychwanegol a allai godi.
Ni allaf wneud sylwadau ar y dyledwyr eraill ar hyn o bryd, ond mewn perthynas â'r cwestiwn penodol ar y prosiect Kingsway, deallaf nad effeithir ar gyllid Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru. Fodd bynnag, byddaf yn ceisio sicrwydd ar hynny, ac yn amlwg, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddaf wedi cael cadarnhad.
O ran y buddsoddiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru drwy'r benthyciad masnachol o £3.5 miliwn, rhoddwyd £3.5 miliwn o arian cyfatebol gan fanc y busnes ei hun, o dan yr un telerau ac amodau, yn ogystal â'r un lefel o sicrwydd a chymorth er mwyn helpu'r busnes a'i weithwyr, fel y dywedais eisoes, drwy gyfnod anodd iawn mewn perthynas â'i lif arian parod. Nawr, hyd yma, rydym wedi derbyn £2 miliwn yn ôl, ac rydym yn hyderus y bydd telerau'r benthyciad yn golygu y bydd yr arian sy'n weddill yn cael ei ad-dalu maes o law. Ond credaf ei bod yn hollol gywir, ar hyn o bryd, y dylem ganolbwyntio ar y gweithwyr ac ar is-gontractwyr a chyflenwyr sydd, yn ddiau, wedi'u heffeithio'n wael gan y datblygiadau yn Dawnus. Felly, rydym yn amlwg yn canolbwyntio ein sylw ar sicrhau bod cyn lleied o effeithiau â phosibl yn deillio o dranc y cwmni, o ran cymunedau lleol a'r economi genedlaethol. Credaf ei bod yn bwysig dweud, o ran cymorth blaenorol Llywodraeth Cymru—ac nid wyf am ymddiheuro am gefnogi'r cwmni yn y gorffennol i sicrhau y gallent gyflawni prosiectau ac i sicrhau y gallent fynd ymlaen i gyflogi 700 o bobl—fod proses diwydrwydd dyladwy estynedig a dwys yn digwydd cyn bod contractau'n cael eu llofnodi, ac rwy'n hyderus iawn fod y contractau hynny wedi cael eu llofnodi'n ddidwyll ac yn y gred y gallai'r cwmni eu cyflawni a'u cwblhau.
I won't repeat the questions that have been raised already, but I reiterate that I share the concerns that have been raised about the workforce and so on. This was a company that was very, very important, of course, in Wales. A proud Welsh company, a strong Welsh name—'dawnus' is Welsh for 'talented', reflecting the real talent that there was within the company. It is a call for all the help to those talents within the company, and those associated with it as subcontractors, that is foremost in our minds today. Concerns have been raised by my colleagues Bethan Jenkins and Dai Lloyd in the south-west of Wales where the company was based, but the concerns, you're right, are Wales-wide, and Dawnus was involved in some key contracts in my constituency as well.
So, we are concerned about the directly employed staff, and the subcontractors are owed millions of pounds, of course. I've spoken with one, a really good company in my constituency, who's owed £175,000. For a small company, that is a lot of money. If you could explain, either now or in coming days and weeks, all the steps that are being taken to maximise the money that can be repaid to those subcontractors, and also the work being done to ensure that those subcontractors are supported in getting involved in continuing with the projects that Dawnus was involved in in various parts of Wales—. Another key question for me moving forward is what is being done to look at the possibility of allowing TUPE—Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 1981—transfer for those workers that were directly employed with Dawnus to contractors that will be carrying on the work on various contracts in various parts of Wales, because, of course, that would give a degree a protection to those workers.
Just a couple of key questions looking back: you have confirmed that you were involved in working with the bank and Dawnus itself once it had become known that the company was facing some difficulties. Could you perhaps describe what happened towards the end, and why, if it was not possible to share more information that could have given various public bodies and others a little bit more preparation, that was not done? Also, perhaps you could confirm whether there was an investor that actually was ready and had been willing to step in to make an investment in Dawnus that perhaps could have saved the company.
Ni fyddaf yn ailadrodd y cwestiynau a godwyd eisoes, ond dywedaf eto fy mod yn rhannu'r pryderon a godwyd am y gweithlu ac ati. Roedd hwn yn gwmni pwysig iawn, wrth gwrs, yng Nghymru. Cwmni Cymreig balch, enw Cymraeg cryf, sy'n adlewyrchu'r doniau gwirioneddol a oedd yn bodoli o fewn y cwmni. Yr hyn sydd yn bennaf ar ein meddyliau heddiw yw galwad am bob cymorth i'r doniau o fewn y cwmni, a'r rheini sy'n gysylltiedig ag ef fel is-gontractwyr. Mae pryderon wedi'u codi gan fy nghyd-Aelodau, Bethan Jenkins a Dai Lloyd yn ne-orllewin Cymru lle roedd y cwmni wedi'i leoli, ond rydych yn iawn, mae'r pryderon yn rhai sy'n cyffwrdd â Chymru gyfan, ac roedd Dawnus yn gysylltiedig â rhai contractau allweddol yn fy etholaeth i yn ogystal.
Felly, rydym yn pryderu am y staff a gyflogir yn uniongyrchol, ac mae miliynau o bunnoedd yn ddyledus i'r is-gontractwyr wrth gwrs. Rwyf wedi siarad gydag un, cwmni da iawn yn fy etholaeth, ac mae £175,000 yn ddyledus iddo. I gwmni bach, mae hynny'n llawer o arian. Os gallwch esbonio, naill ai yn awr neu dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf, y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau'r swm mwyaf o arian y gellir ei ad-dalu i'r is-gontractwyr hynny, a hefyd y gwaith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod yr is-gontractwyr hynny'n cael cymorth i barhau â'r prosiectau roedd Dawnus yn gysylltiedig â hwy mewn gwahanol rannau o Gymru—. Cwestiwn allweddol arall i mi wrth symud ymlaen yw beth sy'n cael ei wneud i edrych ar y posibilrwydd o ganiatáu i'r gweithwyr a gyflogwyd yn uniongyrchol gan Dawnus gael eu trosglwyddo—yn unol â Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981—i gontractwyr a fydd yn parhau â'r gwaith ar gytundebau amrywiol mewn gwahanol rannau o Gymru, oherwydd, wrth gwrs, byddai hynny'n rhoi rhywfaint o ddiogelwch i'r gweithwyr hynny.
Ychydig o gwestiynau allweddol wrth edrych yn ôl: rydych wedi cadarnhau eich bod wedi gweithio gyda'r banc a Dawnus ei hun pan ddaethoch yn ymwybodol fod y cwmni'n wynebu anawsterau. A allech ddisgrifio'r hyn a ddigwyddodd tuag at y diwedd, a pham nad oedd yn bosibl i chi rannu mwy o wybodaeth a allai fod wedi galluogi amryw o gyrff cyhoeddus ac eraill i baratoi ychydig mwy? Hefyd, efallai y gallech gadarnhau a oedd yna fuddsoddwr a oedd yn barod i gamu i mewn a buddsoddi yn Dawnus a allai, o bosibl, fod wedi achub y cwmni.
Can I thank the Member for his question? My understanding is that there may have been an investor that was prepared to step in. However, in spite of all consideration and, I think it's fair to say, everybody's best efforts, Dawnus nonetheless was destined for demise. Our efforts must now focus on how we ensure that the businesses that could be affected by this event are supported through a very turbulent period and how we ensure that as many staff members get alternative work as possible.
The question of TUPE transfers will be dealt with by the taskforce. In terms of some of those contracts and some of those businesses that could be directly affected by the demise of Dawnus, initial analysis of supply chain creditors indicates that there are in the region of 455 Welsh suppliers affected. The total value due to the Welsh supply chain is in the region of £6 million. Officials will continue to monitor and to review as fresh information is received from the administrator. But it does go to demonstrate why it's so vitally important the development bank is integral to the work of the taskforce moving forward.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Deallaf fod yna fuddsoddwr, o bosibl, a oedd yn barod i gamu i mewn. Fodd bynnag, er gwaethaf pob ystyriaeth a chredaf ei bod yn deg dweud, ymdrechion gorau pawb, roedd Dawnus wedi'i dynghedu i fethu. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion yn awr ar sut y gallwn sicrhau bod y busnesau a allai gael eu heffeithio gan y digwyddiad hwn yn cael eu cefnogi drwy gyfnod cythryblus iawn a sut y gallwn sicrhau bod cynifer â phosibl o aelodau o staff yn dod o hyd i waith amgen.
Bydd y tasglu'n ymdrin â mater trosglwyddo gweithwyr yn unol â Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981. Mewn perthynas â rhai o'r contractau hynny a rhai o'r busnesau hynny a allai gael eu heffeithio'n uniongyrchol gan dranc Dawnus, mae dadansoddiad cychwynnol o gredydwyr y gadwyn gyflenwi yn dangos bod oddeutu 455 o gyflenwyr Cymru wedi cael eu heffeithio. Mae cyfanswm y gwerth sy'n ddyledus i'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru oddeutu £6 miliwn. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro ac adolygu wrth i wybodaeth newydd gan y gweinyddwr ddod i law. Ond mae'n dangos pa mor hanfodol bwysig yw sicrhau bod y banc datblygu yn rhan annatod o waith y tasglu wrth symud ymlaen.
Dawnus was actually in my constituency, in Swansea vale. It was a medium-sized construction business, and if there's one thing that we need in Wales it's medium-sized private businesses. Employing 700 made it, in Swansea East terms at least, a large employer. And if you look at the list of companies in Wales, it was in the top 50 in the Western Mail list up until the last list. It's going to be a devastating blow to the economy of Swansea East, but I am aware of the support the Welsh Government has given and, as you know, I approached you over 12 months ago asking for that level of support, and I'm very pleased that it was provided, even if it eventually proved not to be enough. I think it really is important that we do try and protect medium-sized, homegrown Welsh companies, and you couldn't get more Welsh than Dawnus.
I would like to associate myself with everything that Joyce Watson said about the workforce, and I won't repeat it. I've got two questions. You talked about giving support; will the same level of support as is currently being provided to Virgin Media, and which was provided to Tesco staff, be provided to the current Dawnus staff? I know it's not as simple as everybody being on one site, but wherever they are, they'll still need that support. And was Dawnus finally paid all the money it was owed for the work it did in Sierra Leone?
Roedd Dawnus yn fy etholaeth i mewn gwirionedd, yn Abertawe. Roedd yn fusnes adeiladu canolig ei faint, ac rydym angen busnesau preifat canolig eu maint yng Nghymru. Roedd y ffaith ei fod yn cyflogi 700 yn ei wneud yn gyflogwr mawr, yn Nwyrain Abertawe o leiaf. Ac os edrychwch ar y rhestr o gwmnïau yng Nghymru, cafodd ei enwi yn rhestr y 50 uchaf yn y Western Mail hyd nes y rhestr ddiwethaf. Bydd yn ergyd drom i economi Dwyrain Abertawe, ond rwy'n ymwybodol o'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ac fel y gwyddoch, gofynnais i chi am y lefel honno o gefnogaeth dros 12 mis yn ôl, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi'i darparu, hyd yn oed os nad oedd yn ddigon yn y pen draw. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn ceisio diogelu cwmnïau Cymreig cynhenid, canolig eu maint, ac ni allech gael cwmni mwy Cymreig na Dawnus.
Hoffwn gytuno â phopeth a ddywedodd Joyce Watson am y gweithlu, ac nid wyf am ei ailadrodd. Mae gennyf ddau gwestiwn. Soniasoch am roi cymorth; a fydd yr un lefel o gymorth ag a ddarperir i Virgin Media ar hyn o bryd, ac a ddarparwyd i staff Tesco, yn cael ei ddarparu i staff presennol Dawnus? Gwn nad yw mor syml â phe bai pawb ar yr un safle, ond lle bynnag y maent, bydd angen y cymorth hwnnw arnynt. Ac a dalwyd yr holl arian a oedd yn ddyledus iddo i Dawnus yn y pen draw am y gwaith a wnaeth yn Sierra Leone?
I can't comment on the last point that the Member raises, but I'd be happy to write to him once the information is available so that we can answer that question, but I can assure the Member that the same level of support through the taskforce will be afforded to people affected by this latest turn of events at Dawnus that was offered to staff members at Tesco, at Virgin and other companies that have been supported by various taskforces.
Now, the Member makes a really important point, and I think we should just recognise for a moment that the company was one of our proudest Welsh medium-sized enterprises and for that reason, again, I make no apology for all of the effort that went into keeping the company operating strongly. But today is an incredibly sad time for those who were employed by Dawnus and I'm sure everybody's thoughts are with the employees and with, indeed, companies in the supply chain.
Ni allaf wneud sylwadau ar y pwynt olaf a godwyd gan yr Aelod, ond buaswn yn hapus i ysgrifennu ato pan fydd y wybodaeth ar gael fel y gallwn ateb y cwestiwn hwnnw, ond gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y tasglu'n cynnig yr un lefel o gymorth i'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiadau diweddaraf yn Dawnus ag a gynigiwyd i staff Tesco, Virgin a chwmnïau eraill sydd wedi cael eu cefnogi gan wahanol dasgluoedd.
Nawr, mae'r Aelod yn gwneud pwynt hynod bwysig, ac rwy'n credu y dylem gydnabod am eiliad fod y cwmni yn un o'n mentrau canolig eu maint mwyaf balch yng Nghymru ac am y rheswm hwnnw, unwaith eto, nid wyf yn ymddiheuro am yr holl ymdrech a aeth i sicrhau bod y cwmni'n gweithredu'n gryf. Ond mae heddiw'n adeg hynod o drist i'r rheini a gâi eu cyflogi gan Dawnus ac rwy'n siŵr fod meddyliau pawb gyda'r gweithwyr, ac yn wir, gyda'r cwmnïau yn y gadwyn gyflenwi.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
The second topical question this afternoon is to be answered by the Deputy Minister for Economy and Transport. Suzy Davies.
Bydd yr ail gwestiwn amserol y prynhawn yma yn cael ei ateb gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Suzy Davies.
2. A wnaiff y Gweinidog ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am fargen ddinesig bae Abertawe, yn dilyn cyhoeddi adolygiad annibynnol bargen ddinesig bae Abertawe? 290
2. Will the Minister provide an update on the Swansea bay city deal following the publication of the Swansea bay city deal independent review? 290
Thank you. The report provides a solid foundation upon which the Welsh and UK Governments, and the regional partners, can move forward quickly with the delivery of the city deal. We will work closely with the leaders of each local authority to consider how the recommendations can be implemented.
Diolch. Mae'r adroddiad yn darparu sylfaen gadarn sy'n golygu y gall Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a'r partneriaid rhanbarthol, fwrw ymlaen yn gyflym â'r gwaith o gyflwyno'r fargen ddinesig. Byddwn yn cydweithio'n agos ag arweinwyr pob awdurdod lleol i ystyried sut y gellir gweithredu'r argymhellion.
Thank you very much for that answer. I'm sure you'll remember, it's almost two years now since the original announcement was made, and you'll recall that other Members, including Mike Hedges and me, have stood up a number of times in this Chamber to say how difficult it has been and we've found it as Assembly Members—the relevant Assembly Members, with an interest in this—to get any meaningful dialogue with members of what was then the shadow board. That's not exactly in keeping with the core principles of the delivery of good governance in local government framework. So, I very much welcome this review, which has flushed out some of the worries that we, the interested Assembly Members, were hearing about for some time but had no realistic path of clarifying or, indeed, challenging. We all want this deal to work, so this has been a very helpful document today.
I welcome your earlier confirmation that you believe that part 2 of Yr Egin and the Swansea digital waterfront project are almost over the line, and hoping that Governments will now work together to make sure that that happens. I wonder if you can give us any sense of a timeline that will be a step in reversing any loss of confidence that has happened in portfolio projects recently—not necessarily related to those two projects.
My main questions, however, are on governance, and, again, the delay in getting a coherent governance model together has been the subject of some questions in this Chamber. It looks like there is still some fault with that model, with the four council leaders sitting on both the strategy board as well as the joint committee without the necessary Chinese walls and checks and balances to protect them, actually, against accusations of conflict of interest. It looks as if the lead council, Carmarthenshire, doesn't have the capacity to handle the work, so I wonder if you could tell us what you'll be expecting from the new director, who'll be appointed to assume this leadership role. Will this be an independent director? What sort of background and experience will you be expecting him or her to have? And can you confirm that neither Government will take part in the appointment process for that—it will be for the board to do that? And also, bearing in mind what you mentioned in reply to questions from Russell George earlier, about not all models are the same, can you confirm why it is that you've chosen a sort of Cardiff model, with a director, in order to try and solve the problem that's been identified in the review? I'm not saying it's a bad decision, but I'm quite interested to have your answer to that.
Recommendation 3 says that a best practice integrated assurance and approval plan should be put in place pretty quickly. So, I'd like to know what the risk and assurance processes are that are currently in place. Because, coincidentally, an internal review seems to have been done—presumably at the instruction of the board. Because we are talking about four council leaders here; the concept of risk and assurance shouldn't be new to them. So, what reasons were given to those who conducted the independent review for the failure to have—well, what looks like a failure to have—a sensible risk and assurance process in place at the moment? And, in particular, what process was used to appoint the strategy board members and how was the risk of that assessed? Why is there a lack of clarity about how much the councils will need to borrow? What were the problems identified in preparing a financial plan? One of the reasons the Governments haven't signed off the implementation plan is because there is no financial plan. And the role of the private sector—they're the main funders in this, after all—I think that remains underplayed and of minimal influence, except, ostensibly, in the one place where we've had a question about conflict of interest. If you can use those example questions to explain your views on the current system for risk and assurance, I'd be most grateful. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i chi am yr ateb hwnnw. Rwy'n siŵr y byddwch yn cofio, mae bron i ddwy flynedd bellach ers y cyhoeddiad gwreiddiol, a byddwch yn cofio bod Aelodau eraill, gan gynnwys Mike Hedges a minnau, wedi codi nifer o weithiau yn y Siambr hon i ddweud pa mor anodd yw hi wedi bod i ni, fel Aelodau Cynulliad—yr Aelodau Cynulliad perthnasol, sydd â buddiant yn hyn—i sicrhau unrhyw ddeialog ystyrlon gydag aelodau'r hyn a oedd yn fwrdd cysgodol ar y pryd. Nid yw hynny'n cyd-fynd yn llwyr ag egwyddorion craidd y fframwaith llywodraethu da mewn llywodraeth leol. Felly, rwy'n croesawu'r adolygiad hwn, sydd wedi tawelu rhai o'r pryderon roeddem ni, yr Aelodau Cynulliad sydd â buddiant, yn clywed amdanynt ers peth amser heb unrhyw ffordd realistig o'u hegluro neu'n wir, eu herio. Mae pawb ohonom eisiau i'r fargen hon weithio, felly mae hon wedi bod yn ddogfen ddefnyddiol iawn heddiw.
Croesawaf y cadarnhad a roesoch yn gynharach eich bod yn credu bod rhan 2 Yr Egin a phrosiect digidol glannau Abertawe bron â chroesi'r llinell, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd yn awr i sicrhau bod hynny'n digwydd. Tybed a allwch roi syniad i ni o amserlen a fydd yn gam i wrthdroi unrhyw hyder a gollwyd mewn prosiectau portffolio yn ddiweddar—nid o reidrwydd yn gysylltiedig â'r ddau brosiect hwn.
Mae fy mhrif gwestiynau, fodd bynnag, yn ymwneud â llywodraethu, ac unwaith eto, mae'r oedi cyn cael model llywodraethu cydlynol at ei gilydd wedi bod yn destun ambell i gwestiwn yn y Siambr hon. Mae'n ymddangos bod diffygion ynghlwm wrth y model hwnnw o hyd, gyda'r pedwar arweinydd cyngor yn aelodau o'r bwrdd strategaeth yn ogystal â'r cyd-bwyllgor heb y waliau Tsieineaidd angenrheidiol a'r gwiriadau a'r archwiliadau i'w diogelu, mewn gwirionedd, rhag cyhuddiadau o wrthdaro buddiannau. Mae'n ymddangos nad oes gan y cyngor arweiniol, Sir Gaerfyrddin, gapasiti i ymdrin â'r gwaith, felly tybed a allwch chi ddweud wrthym beth y byddwch yn ei ddisgwyl oddi wrth y cyfarwyddwr newydd, a fydd yn cael ei benodi i ymgymryd â'r rôl arweinyddiaeth hon. A fydd yn gyfarwyddwr annibynnol? Pa fath o gefndir a phrofiad y byddwch yn disgwyl iddynt eu cael? Ac a allwch gadarnhau na fydd yr un Lywodraeth yn cymryd rhan yn y broses benodi ar gyfer y swydd honno—ac mai'r bwrdd fydd gwneud hynny? A hefyd, o gofio'r hyn a ddywedasoch mewn ymateb i gwestiynau gan Russell George yn gynharach, ynglŷn â'r ffaith nad yw pob model yr un fath, a allwch gadarnhau pam eich bod wedi dewis rhyw fath o fodel Caerdydd, gyda chyfarwyddwr, er mwyn ceisio datrys y broblem a nodwyd yn yr adolygiad? Nid wyf yn dweud ei fod yn benderfyniad gwael, ond mae gennyf ddiddordeb yn eich ateb i'r cwestiwn hwnnw.
Mae argymhelliad 3 yn dweud y dylid sefydlu cynllun integredig sicrwydd a chymeradwyaeth arfer gorau yn eithaf cyflym. Felly, hoffwn wybod pa brosesau risg a sicrwydd sydd ar waith ar hyn o bryd. Oherwydd, drwy gyd-ddigwyddiad, ymddengys bod adolygiad mewnol wedi cael ei wneud—yn ôl cyfarwyddiadau'r bwrdd, mae'n debyg. Oherwydd rydym yn sôn am bedwar arweinydd cyngor yma; ni ddylai'r cysyniad o risg a sicrwydd fod yn newydd iddynt. Felly, pa resymau a roddwyd i'r rhai a gynhaliodd yr adolygiad annibynnol am y methiant i gael—wel, yr hyn sy'n ymddangos fel methiant i gael—proses risg a sicrwydd synhwyrol ar waith ar hyn o bryd? Ac yn arbennig, pa broses a ddefnyddiwyd i benodi aelodau'r bwrdd strategaeth a sut y cafodd risg y broses honno ei hasesu? Pam fod diffyg eglurder ynghylch faint y bydd angen i'r cynghorau ei fenthyca? Beth oedd y problemau a nodwyd wrth baratoi cynllun ariannol? Un o'r rhesymau nad yw'r Llywodraethau wedi cymeradwyo'r cynllun gweithredu yw oherwydd nad oes cynllun ariannol. A chredaf fod rôl y sector preifat—hwy yw'r prif arianwyr yn hyn, wedi'r cyfan—yn parhau i fod yn rhy fach a heb fawr o ddylanwad, ac eithrio, yn ôl pob golwg, yn yr un man lle cawsom gwestiwn ynghylch gwrthdaro buddiannau. Os gallwch ddefnyddio'r cwestiynau enghreifftiol hynny i egluro eich safbwyntiau ar y system gyfredol ar gyfer risg a sicrwydd, buaswn yn ddiolchgar. Diolch.
Thank you for those questions. A number of them, I think, are best directed towards the city region. This, after all, is a local project. This is not a project the Welsh Government has sponsored. This is a project that's come from the region, and the Welsh Government and the UK Government, jointly, are funding this, and they've put in place a series of assurances that the money is going to be well spent and the strategy is going to be adhered to. So, many of the detailed questions you ask about appointing the strategy board and the financial plan and so on are ones that I'm not in a position to answer; those are the questions that the city deal themselves are to answer. Because, if we want genuinely place-based decision making, then the responsibility and the accountability must remain locally. Although, until now, it's been very different, I think our role does need to change, as I indicated earlier, into more of a partnership and less of a policeman role. But the city deal as currently constituted, as designed by the UK Government, does not give us that role explicitly.
In terms of the timeline, it's our very clear hope that we can get these projects over the line. But, as I've said, this has to come from the city region themselves. Alun Cairns and I have both expressed our hope to the council leaders—and we met them last week—that we would like a pipeline of projects, with momentum. So, if we can get the first two over the line no later than the end of April, we'd like to get more before the summer and before the end of the year. However, it is worth noting that the independent review that the Welsh Government and the UK Government jointly commissioned put all the projects at red risk. Now, this is a very significant finding, placed right at the end of the annex of the report, but it certainly took my eye. So, I don't think we can responsibly put into stone any firm deadlines until we can be assured that the lessons can be learned by the joint board and that the cases are going to be robust enough to meet the tests that we have in place.
You asked about the role of the director and who will appoint that, and the role of the Welsh Government. And you're quite right—this is a local appointment; this is not a role for the Welsh Government to be involved in. I'd expect and hope that they will be advertising that role, and I think the person they get into that role is crucially important. The independent review makes it clear that this should be somebody of equal status and standing to a chief executive in order to provide a challenge and scrutiny. And, to be fair, of the three reports that have now been published—the Wales Audit Office report, the Welsh Government-UK Government report, and then the independent report, jointly commissioned by the four local authorities and carried out by their own internal auditors—that I think is the most rigorous of the reports and the most unsparing in its criticism. And I think some credit needs to go to the city region that they themselves have commissioned that—it's the public sector who have carried out that, not some private sector consultants—and they've published it. So, they've been completely open in the criticisms they've made of themselves, and it's not a comfortable read, but I think, to give them due credit, they have done that and it's now for them to fully absorb the lessons from that report and to implement them. So, I hope I've answered the questions that the Member has raised.
Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Credaf mai'r peth gorau fyddai cyfeirio nifer ohonynt tuag at y dinas-ranbarth. Mae hwn, wedi'r cyfan, yn brosiect lleol. Nid yw hwn yn brosiect y mae Llywodraeth Cymru wedi'i noddi. Mae'n brosiect sydd wedi dod o'r rhanbarth, ac mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ei ariannu ar y cyd, ac maent wedi rhoi sicrwydd y bydd yr arian yn cael ei wario'n dda ac y cydymffurfir â'r strategaeth. Felly, mae llawer o'r cwestiynau manwl rydych yn eu holi ynghylch penodi'r bwrdd strategaeth a'r cynllun ariannol ac ati yn rhai nad wyf mewn sefyllfa i'w hateb; rheini yw'r cwestiynau y mae'r fargen ddinesig ei hun i'w hateb. Oherwydd, os ydym o ddifrif eisiau gwneud penderfyniadau'n seiliedig ar leoedd, rhaid i'r cyfrifoldeb a'r atebolrwydd aros yn lleol. Er ei fod wedi bod yn wahanol iawn tan nawr, credaf fod angen i'n rôl newid, fel y nodais yn gynharach, i fod yn fwy o bartneriaeth ac yn llai o rôl plismon. Ond nid yw'r fargen ddinesig, fel y mae wedi'i chyfansoddi ar hyn o bryd, fel y'i cynlluniwyd gan Lywodraeth y DU, yn rhoi'r rôl honno i ni'n benodol.
O ran yr amserlen, rydym yn gobeithio'n fawr y gallwn gael y prosiectau hyn dros y llinell. Ond fel y dywedais, mae'n rhaid i hyn ddod gan y dinas-ranbarth ei hun. Mae Alun Cairns a minnau wedi mynegi ein gobaith wrth arweinwyr y cynghorau—a chyfarfuom â hwy yr wythnos diwethaf—y byddem yn hoffi llif o brosiectau, gyda momentwm. Felly, os gallwn gael y ddau gyntaf dros y llinell cyn diwedd mis Ebrill fan bellaf, hoffem gael mwy cyn yr haf a chyn diwedd y flwyddyn. Fodd bynnag, mae'n werth nodi bod yr adolygiad annibynnol a gomisiynwyd ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn rhoi'r holl brosiectau ar lefel risg goch. Nawr, mae hwn yn ganfyddiad arwyddocaol iawn, wedi'i nodi ar ddiwedd yr atodiad yn yr adroddiad, ond tynnodd fy sylw yn sicr. Felly, nid wyf yn credu y gallwn gadarnhau unrhyw derfynau amser yn gyfrifol hyd nes y gallwn fod yn sicr y gall y cyd-fwrdd ddysgu gwersi, ac y bydd yr achosion yn ddigon cadarn i fodloni'r profion sydd gennym ar waith.
Gofynasoch am rôl y cyfarwyddwr a phwy fydd yn penodi i'r swydd honno, a rôl Llywodraeth Cymru. Ac rydych yn hollol gywir—mae hwn yn benodiad lleol; nid yw hon yn rôl ar gyfer Llywodraeth Cymru. Buaswn yn gobeithio ac yn disgwyl iddynt hysbysebu'r rôl honno, a chredaf fod y person a gaiff ei benodi i'r rôl honno yn hanfodol bwysig. Mae'r adolygiad annibynnol yn ei gwneud yn glir y dylai'r person hwn fod yn rhywun o statws cyfartal i brif weithredwr er mwyn herio a chraffu. Ac i fod yn deg, o'r tri adroddiad sydd bellach wedi'u cyhoeddi—adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, adroddiad Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a'r adroddiad annibynnol, a gomisiynwyd ar y cyd gan y pedwar awdurdod lleol ac a gyflawnwyd gan eu harchwilwyr mewnol eu hunain—credaf mai hwnnw yw'r adroddiad mwyaf trwyadl ohonynt a'r mwyaf llym ei feirniadaeth. Ac rwy'n credu bod angen rhoi rhywfaint o glod i'r dinas-ranbarth am gomisiynu hwnnw eu hunain—y sector cyhoeddus a gyflawnodd hwnnw, nid ymgynghorwyr sector preifat—ac maent wedi'i gyhoeddi. Felly, maent wedi bod yn gwbl agored yn eu beirniadaeth ohonynt eu hunain, ac mae ei ddarllen yn brofiad anghysurus, ond i roi'r clod y maent yn ei haeddu iddynt, rwy'n credu eu bod wedi gwneud hynny a bellach mater iddynt hwy yw dysgu'r gwersi o'r adroddiad hwnnw yn llawn a'u rhoi ar waith. Felly, gobeithiaf fy mod wedi atebais y cwestiynau a ofynnodd yr Aelod.
I won't go over ground already covered, but, as I mentioned yesterday during the business statement, from my perspective it is particularly worrying that the first recommendation within this independent review looks to encourage, and I quote, 'direct and regular face-to-face' talks between the region and both the UK and Welsh Governments. These are basics, aren't they? Are you disappointed that it took a review team to tell you that? As it stands, the city deal structure and relationship between the region and UK and Welsh Governments is not designed to deliver. It is far too bureaucratic, as we've heard, and it does seem adversarial at times. Do you agree with that assessment as well?
As you've said, what we need to see now is far more of a partnership approach of both Governments working with the city deal team to work through any of the issues, because we've heard—I've certainly heard—from local authority leaders in the region about their frustrations from their side. The city deal team have consistently called for the release of UK and Welsh Government money for the two most advanced projects: the Swansea waterfront development and Yr Egin development in Carmarthen. The review echoes that sentiment, recommending that it should happen immediately.
We need to see Government funding flow, therefore, as soon as possible. It is simply a farcical situation whereby Yr Egin development in Carmarthen has already been built, has been officially opened and is nearly fully occupied, yet the UK and Welsh Governments have still not released the funding. The funding that was meant to be front-loading now is in danger of not even back-loading. The city deal team are understandably saying, 'What more proof do you need? Just release the cash'. But, instead, the project is still tied up in the discussions between the region and the Governments. Will you now commit to releasing the funds for those two projects as a matter of urgency?
A further question: recommendation 5 in this independent review talks of the need, as we've heard, to appoint a portfolio director before the end of April 2019 to provide independent advice to the board. Is this realistic, considering that we are now coming towards March—the end of March 2019, the last time I looked?
And, finally, the controversy around the suspensions at Swansea University is something that hangs over the city deal, so can I ask: what discussions are you having with the university on this? Clearly, the sooner that this issue is resolved, the better it will be for confidence in the city deal.
Nid wyf am ailadrodd yr hyn a drafodwyd eisoes, ond fel y soniais ddoe yn ystod y datganiad busnes, o'm safbwynt i, mae'n peri pryder fod argymhelliad cyntaf yr adolygiad annibynnol hwn yn ceisio annog, a dyfynnaf, 'sgrysiau wyneb yn wyneb uniongyrchol a rheolaidd' rhwng y rhanbarth, Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn bethau sylfaenol, onid ydynt? A ydych yn siomedig ei bod wedi cymryd tîm adolygu i ddweud hynny wrthych? Fel y mae, ni luniwyd strwythur y fargen ddinesig a'r berthynas rhwng y rhanbarth, Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflawni. Mae'n llawer rhy fiwrocrataidd, fel y clywsom, ac mae'n ymddangos yn wrthwynebus ar adegau. A ydych yn cytuno â'r asesiad hwnnw hefyd?
Fel rydych wedi'i ddweud, rydym angen gweld llawer mwy o ddull partneriaeth lle mae'r Llywodraethau'n gweithio gyda thîm y fargen ddinesig i weithio drwy unrhyw broblemau, oherwydd clywsom—yn sicr, fe glywais i—arweinwyr awdurdodau lleol yn y rhanbarth yn mynegi eu rhwystredigaethau ar eu hochr hwy. Mae tîm y fargen ddinesig wedi galw'n gyson am ryddhau arian gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gyfer y ddau brosiect mwyaf datblygedig: datblygiad glannau Abertawe a datblygiad Yr Egin yng Nghaerfyrddin. Mae'r adolygiad yn adleisio'r farn honno, gan argymell y dylai ddigwydd ar unwaith.
Mae angen i ni sicrhau felly fod cyllid Llywodraeth yn llifo cyn gynted â phosibl. Mae'n sefyllfa chwerthinllyd lle mae datblygiad Yr Egin yng Nghaerfyrddin eisoes wedi'i adeiladu, wedi'i agor yn swyddogol a bron â bod wedi'i lenwi, ac eto nid yw Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi rhyddhau'r cyllid. Mae'r cyllid roeddent yn bwriadu ei flaenlwytho bellach mewn perygl o beidio â chael ei ôl-lwytho hyd yn oed. Mae tîm y fargen ddinesig, yn ddealladwy, yn dweud, 'Faint yn fwy o brawf sydd ei angen arnoch? Rhyddhewch yr arian'. Ond yn lle hynny, mae'r prosiect yn dal i fod wedi'i glymu yn y trafodaethau rhwng y rhanbarth a'r Llywodraethau. A wnewch chi ymrwymo yn awr i ryddhau'r cyllid hwnnw ar gyfer y ddau brosiect fel mater o frys?
Cwestiwn pellach: mae argymhelliad 5 yn yr adolygiad annibynnol hwn yn sôn am yr angen, fel y clywsom, i benodi cyfarwyddwr portffolio cyn diwedd mis Ebrill 2019 i ddarparu cyngor annibynnol i'r bwrdd. A yw hyn yn realistig, o ystyried ein bod yn nesu at ddiwedd mis Mawrth yn awr—diwedd mis Mawrth 2019, y tro diwethaf i mi edrych?
Ac yn olaf, mae'r ddadl ynghylch y gwaharddiadau ym Mhrifysgol Abertawe yn hongian uwchben y fargen ddinesig, felly a gaf fi ofyn: pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda'r brifysgol ar hyn? Yn amlwg, gorau po gyntaf y caiff y mater ei ddatrys er mwyn gwella hyder yn y fargen ddinesig.
Thank you for those questions. I'll try to answer them in turn. I think, in many ways, the Member's comments compound the problem we've been seeing, in that there's been a very different perception of the way the city deal is being run depending on which part of the M4 you're coming from. So, the Member's repeating many of the things I've heard said from the city deal end, which is a different perspective from the one in the reports and the one that the Governments have. So, for example, he repeats the call that money be released in an early way to allow these projects to proceed, but we can't release money until there has been a proper business case agreed and submitted. So, I think that is irresponsible—to call for public money to be endorsed in this way without the proper checks and balances put in place.
He also says: why is it that the different parties are not talking to each other? Well, I'm not sure if he's had a chance to properly read both the reports, but I'd suggest that it's worth the investment of time, because it does address many of the points that he asks. So, for example, on page 13 of the independent report by the local authorities, it says, and I quote, that 'business cases are presented to UK and Welsh Governments prematurely, resulting in UK and Welsh Governments undertaking due diligence checks they'd expect the regional office to have undertaken, which is further frustrating the process.'
And I think that this is at the heart of the matter, that much of this challenge and rigour, which the report, led by Pembrokeshire, says was not in place, should be done at a local level and has not been done at the local level. The cases are then sent to the different Governments, who are then having to knock them back because they're not ready, which is creating further tension and misunderstanding and fuelling the degree of suspicion there has been. If they had the skill set and the portfolio approach embedded, they'd be able to carry out those checks on each other, rather than passing them to us to be checked and prematurely submitting those business cases, and I think that really has been at the heart of the problem. So, it's incumbent on us now to reset the way this deal has been operated to give it the best chance of success and to help the local authorities to be able to carry out those checks themselves.
He mentions again, as he did yesterday, the Egin being fully occupied and officially opened and the funding not released. Again, my understanding is the funding in the city deal is for phase 2 of the Egin. It's phase 1 of the Egin that is open and has been occupied, not phase 2. So, I think there's a misunderstanding there about what projects we're talking about.
He asks about a portfolio director being in place by the end of April 2019. Is that realistic? I don't think it is realistic. We could, of course, press ahead with appointing someone, but I think it's really important that the right person gets this job. So, I think we should be more charitable in the way we look at that suggested deadline.
He also asks have we been in discussions with the university. Of course, the university are not partners in the city deal; they're partners of some of the projects within the city deal. And, now that we're moving to a portfolio approach, it's for the city deal themselves to decide how they flex and change the current range of projects they have within their portfolio and whether or not there's still the same appetite to go ahead with them and whether or not they can pass the tests that remain in place.
Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Rwyf am geisio eu hateb yn eu tro. Mewn sawl ffordd, credaf fod sylwadau'r Aelod yn gwaethygu'r broblem rydym wedi bod yn ei gweld, yn yr ystyr fod canfyddiad gwahanol iawn wedi bod o'r ffordd y mae'r fargen ddinesig yn cael ei gweithredu yn dibynnu ar ba ran o'r M4 rydych yn dod ohoni. Felly, mae'r Aelod yn ailadrodd llawer o bethau rwyf wedi'u clywed o gyfeiriad y fargen ddinesig, sy'n safbwynt gwahanol i'r safbwynt yn yr adroddiadau a safbwynt y Llywodraethau. Felly, er enghraifft, mae'n ailadrodd yr alwad i ryddhau'r arian yn gynnar er mwyn galluogi'r prosiectau hyn i fynd rhagddynt, ond ni allwn ryddhau arian hyd nes y bydd achos busnes priodol wedi'i gytuno a'i gyflwyno. Felly, credaf fod hynny'n anghyfrifol—galw am gymeradwyo arian cyhoeddus yn y modd hwn heb roi'r gwiriadau a'r archwiliadau priodol yn eu lle.
Mae hefyd yn dweud: pam nad yw'r gwahanol bartïon yn siarad â'i gilydd? Wel, nid wyf yn siŵr a yw wedi cael cyfle i ddarllen y ddau adroddiad yn iawn, ond buaswn yn awgrymu y byddai'n werth treulio amser ar hynny, oherwydd mae'n ymdrin â llawer o'r pwyntiau y mae'n eu codi. Felly, er enghraifft, ar dudalen 13 yr adroddiad annibynnol gan yr awdurdodau lleol, mae'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, fod 'yr achosion busnes wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn gynamserol, gan olygu bod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cyflawni gwiriadau diwydrwydd dyladwy y byddent yn disgwyl i'r swyddfa ranbarthol fod wedi'u cyflawni, sy'n gwneud y broses yn hyd yn oed yn fwy rhwystredig.'
A chredaf mai dyna sydd wrth wraidd y mater hwn, y dylid gwneud llawer o'r heriau a'r trylwyredd, y mae'r adroddiad, a luniwyd gan Sir Benfro, yn honni nad oedd ar waith, ar lefel leol ac ni wnaed hynny ar y lefel leol. Mae'r achosion wedyn yn cael eu hanfon at y gwahanol Lywodraethau, sy'n gorfod eu gwrthod oherwydd nad ydynt yn barod, sy'n creu camddealltwriaeth a thensiwn pellach ac yn tanio'r elfen o amheuaeth a welwyd. Pe bai ganddynt y set sgiliau a'r dull portffolio wedi'i wreiddio, byddent yn gallu cyflawni'r gwiriadau hynny ar ei gilydd, yn hytrach na'u rhoi i ni i'w harchwilio a chyflwyno'r achosion busnes yn gynamserol, a chredaf mai dyna oedd wrth wraidd y broblem mewn gwirionedd. Felly, mae'n ddyletswydd arnom yn awr i ailosod y ffordd y mae'r fargen hon wedi cael ei gweithredu i roi'r cyfle gorau iddi lwyddo ac i helpu'r awdurdodau lleol i gynnal y gwiriadau hynny eu hunain.
Mae'n crybwyll, unwaith eto, fel y gwnaeth ddoe, y ffaith bod yr Egin wedi'i lenwi ac wedi agor yn swyddogol a'r ffaith nad yw'r cyllid wedi'i ryddhau. Unwaith eto, deallaf fod y cyllid y fargen ddinesig ar gyfer cam 2 o'r Egin. Cam 1 yr Egin sydd wedi agor a'i lenwi, nid cam 2. Felly, credaf fod camddealltwriaeth yno ynghylch pa brosiectau rydym yn sôn amdanynt.
Mae'n gofyn a fydd cyfarwyddwr portffolio yn ei le erbyn diwedd mis Ebrill 2019. A yw hynny'n realistig? Nid wyf yn credu ei fod yn realistig. Gallem fwrw ymlaen â phenodi rhywun wrth gwrs, ond credaf ei bod yn hollbwysig penodi'r person cywir i'r swydd hon. Felly, credaf y dylem fod yn fwy hael yn y ffordd yr edrychwn ar y terfyn amser hwnnw a awgrymwyd.
Mae hefyd yn gofyn a ydym wedi trafod gyda'r brifysgol. Wrth gwrs, nid yw'r brifysgol yn bartneriaid yn y fargen ddinesig; maent yn bartneriaid yn rhai o'r prosiectau o fewn y fargen ddinesig. A gan ein bod bellach yn symud tuag at ddull portffolio, mater i'r fargen ddinesig eu hunain yw penderfynu sut y maent yn addasu ac yn newid yr ystod gyfredol o brosiectau sydd ganddynt yn eu portffolio ac a yw'r un awch yno o hyd i fwrw ymlaen â hwy ai peidio ac a allant basio'r profion sy'n parhau i fod ar waith ai peidio.
And, finally, Mike Hedges.
Ac yn olaf, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I won't repeat anything that Dai Lloyd or Suzy Davies have said, but can I say that we've oft spoken as one on this for the whole period of time? There are not many other issues that you can say that about. But we really have stood together, because we realise how really important this is to the economy of the Swansea bay city region. Will the Welsh Government continue to provide all the support necessary to the Swansea bay city region? And does the Minister accept that to increase the GVA in Wales we need to develop more high-paid highly skilled employment, which is what the Swansea bay city deal is about? It's about getting jobs that pay at a higher level to get our GVA up.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Ni fyddaf yn ailadrodd unrhyw beth y mae Dai Lloyd neu Suzy Davies wedi'i ddweud, ond a gaf fi ddweud ein bod wedi siarad fel un yn aml ar hyn drwy gydol yr amser? Nid oes llawer o faterion eraill y gallwch ddweud hynny amdanynt. Ond rydym wedi sefyll gyda'n gilydd mewn gwirionedd oherwydd ein bod yn sylweddoli pa mor wirioneddol bwysig yw hyn i economi dinas ranbarth bae Abertawe. A fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu'r holl gymorth angenrheidiol i ddinas-ranbarth bae Abertawe? Ac os ydym am gynyddu'r gwerth ychwanegol gros yng Nghymru, a yw'r Gweinidog yn derbyn bod angen i ni ddatblygu mwy o swyddi medrus iawn ar gyflogau uchel, sef yr hyn y mae bargen ddinesig bae Abertawe yn ceisio'i wneud? Mae'n golygu cael swyddi sy'n talu mwy i gynyddu ein gwerth ychwanegol gros.
Yes, indeed. In terms of providing all support necessary, we really want this to succeed. The UK Government want this to succeed. Members here want it to succeed. The local authorities want it to succeed. In some ways, it's not been necessarily set up to succeed in the structures that we've put in place, in the insistence of the five-case business model, which the local authorities have struggled to respond to—that level of scrutiny and rigour. I think the important thing now—. And I stress, in all the reports, it's stressed that there is criticism of all sides here.
We had a very good meeting with the local authority leaders on Friday, in which I emphasised—and there was unanimity on—that there's no profit in pointing fingers here. Clearly, if we want this to succeed we need to press on, learn the lessons, reset. That is certainly the spirit in which the Welsh Government—and, in all the conversations I've had with the Secretary of State for Wales, the UK Government too—are entering into this endeavour. But, ultimately, this is a local-led project. So, in terms of all support necessary, we will give it every support we can, but also, in the spirit of partnership, that leadership has got to come from the local area, and not from us. But we must see it within the spirit of developing regional economic plans and work together on them as equals and, as I say, move away from the policeman to the partner model.
Ie, yn wir. O ran darparu'r holl gymorth angenrheidiol, rydym o ddifrif eisiau i hyn lwyddo. Mae Llywodraeth y DU eisiau i hyn lwyddo. Mae'r Aelodau yma eisiau iddo lwyddo. Mae awdurdodau lleol eisiau iddo lwyddo. Mewn rhai ffyrdd, nid yw o anghenraid wedi'i greu i lwyddo yn y strwythurau rydym wedi'u rhoi ar waith, yn y modd y mynnwyd cael y model busnes pum achos, y mae'r awdurdodau lleol wedi cael trafferth i ymateb iddo—y lefel honno o graffu a thrylwyredd. Credaf mai'r peth pwysig yn awr—. Ac rwy'n pwysleisio, yn yr holl adroddiadau, maent wedi pwysleisio bod beirniadaeth o bob ochr yma.
Cawsom gyfarfod da iawn gydag arweinwyr yr awdurdodau lleol ddydd Gwener, ac ynddo pwysleisiais—ac roeddem yn unfrydol—nad oes dim i'w ennill o pwyntio bysedd yma. Yn amlwg, os ydym eisiau iddo lwyddo mae angen i ni fwrw ymlaen, dysgu'r gwersi, ailffurfio. Dyna'n sicr yw ysbryd Llywodraeth Cymru—ac yn yr holl sgyrsiau rwyf wedi'u cael gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Llywodraeth y DU hefyd—wrth fynd ati i gyflawni hyn. Ond yn y pen draw, mae hwn yn brosiect dan arweiniad lleol. Felly, o ran yr holl gymorth angenrheidiol, byddwn yn rhoi pob cymorth a allwn iddo, ond hefyd, yn ysbryd partneriaeth, mae'n rhaid i'r arweinyddiaeth ddod o'r ardal leol, ac nid oddi wrthym ni. Ond mae'n rhaid i ni edrych arno mewn ysbryd o ddatblygu cynlluniau economaidd rhanbarthol a gweithio arnynt gyda'n gilydd yn gyfartal ac fel rwy'n dweud, symud oddi wrth y model plismon tuag at y model partneriaeth.
Thank you very much, Deputy Minister.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog.
Item 4 is a 90-second statement. Vikki Howells.
Datganiad 90 eiliad yw eitem 4. Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This month marks the thirty-fifth anniversary of the start of the 1984-85 miners' strike. The strike had a significant impact on mining communities throughout the UK, including those here in Wales, and including the ones that I represent in Cynon Valley. Indeed, growing up in a village like Cwmbach, where many of my friends and neighbours were directly affected by the strike, I myself and a whole generation of young people and women, as well as the miners and families themselves, couldn't fail to be shaped and moulded by its effects.
The strike didn't start in Wales, but, by 14 March, every colliery in south Wales was on strike, and, of the 21,500 miners in south Wales, a staggering 99.6 per cent took part. Remarkably, 93 per cent were still on strike a whole year later. That retention figure far surpasses other areas, testament to the resolve and solidarity of the miners and their communities. Yet it's also a reflection on how much their towns and villages relied on the pits. The miners and their families endured unprecedented hardships, yet historians have written of the sense of community that was created, and not just within mining areas. I'm sure we're all familiar with the inspirational film Pride, telling one such story. In Cynon Valley, the miners' support group was twinned with Islington and the London Turkish community. The miners said that the UK Government had a long-term plan to decimate their industry, and as we mark the start of their struggle, we can only reflect on how perceptive they were.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r mis hwn yn nodi pymtheg mlynedd ar hugain o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr 1984-85. Cafodd y streic effaith sylweddol ar gymunedau glofaol ledled y DU, gan gynnwys y rheini yma yng Nghymru, a chan gynnwys y rhai rwy'n eu cynrychioli yng Nghwm Cynon. Yn wir, wrth dyfu fyny mewn pentref fel Cwmbach, lle yr effeithiwyd yn uniongyrchol ar lawer o fy ffrindiau a fy nghymdogion gan y streic, roedd yn amhosibl i mi a chenhedlaeth gyfan o bobl ifanc a menywod, yn ogystal â'r glowyr a'r teuluoedd eu hunain, beidio â chael ein siapio a'n mowldio gan ei heffeithiau.
Ni ddechreuodd y streic yng Nghymru, ond erbyn 14 Mawrth, roedd pob pwll glo yn ne Cymru ar streic, ac o'r 21,500 o lowyr yn ne Cymru, cymerodd gymaint â 99.6 y cant ohonynt ran yn y streic. Yn rhyfeddol, roedd 93 y cant yn dal i fod ar streic flwyddyn gyfan yn ddiweddarach. Mae'r ffigur hwnnw'n llawer uwch na ffigurau mewn ardaloedd eraill, sy'n dyst i benderfyniad ac undod y glowyr a'u cymunedau. Eto i gyd, mae hefyd yn adlewyrchiad o faint roedd eu trefi a'u pentrefi yn dibynnu ar y pyllau glo. Dioddefodd y glowyr a'u teuluoedd galedi nas gwelwyd o'r blaen, ac eto mae haneswyr wedi ysgrifennu am yr ymdeimlad o gymuned a grëwyd, ac nid yn yr ardaloedd glofaol yn unig. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn gyfarwydd â'r ffilm ysbrydoledig Pride, a adroddai stori o'r fath. Yng Nghwm Cynon, roedd grŵp cymorth y glowyr wedi gefeillio ag Islington a chymuned Dwrcaidd Llundain. Dywedodd y glowyr fod gan Lywodraeth y DU gynllun hirdymor i anrheithio eu diwydiant, ac wrth i ni nodi dechrau eu brwydr, ni allwn ond ystyried pa mor graff yr oeddent.
Thank you.
Diolch.
The next item is a motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to move formally the motion.
Yr eitem nesaf yw cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.
Cynnig NDM7017 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 17.3 a 17.13(ii), yn ethol Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelod o’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog yn lle David Rowlands (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig).
Motion NDM7017 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 17.3 and 17.13(ii), elects Janet Finch-Saunders (Welsh Conservatives) as a Member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister in place of David Rowlands (United Kingdom Independence Party).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 5 on our agenda is a debate on Stage 4 of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill, and I call on Llyr Gruffydd to move the motion.
Eitem 5 ar ein hagenda yw dadl ar Gyfnod 4 y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru), a galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig y cynnig.
Cynnig NDM7003 Llyr Gruffydd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo’r Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru).
Motion NDM7003 Llyr Gruffydd
To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Public Services Ombudsman (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae’n bleser gen i gyflwyno Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) i’r Cynulliad Cenedlaethol er mwyn ei gymeradwyo. Dwi'n gobeithio, yn wir, y bydd yr Aelodau’n cefnogi'r Bil y prynhawn yma, achos mi fydd y Bil yn cryfhau rôl yr ombwdsmon er mwyn diogelu’r rheini sydd fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni, gwella cyfiawnder cymdeithasol, ac, wrth gwrs, sicrhau gwelliannau i wasanaethau cyhoeddus a’r gwaith o ymdrin â chwynion.
Heddiw yw penllanw proses a ddechreuodd nôl yn 2015 pan wnaeth Pwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad, o dan gadeiryddiaeth Jocelyn Davies, gynnal ymchwiliad i ystyried ymestyn pwerau’r ombwdsmon. Ar ran Pwyllgorau Cyllid y pedwerydd a’r pumed Cynulliad, hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at yr amryw ymgynghoriadau sydd wedi helpu i lywio a ffurfio'r Bil yma sydd ger ein bronnau ni heddiw.
Hefyd, mi hoffwn i ddiolch i’r Aelodau am ymdrin â’r ddeddfwriaeth hon mewn ffordd adeiladol a chydweithredol—y Bil cyntaf i fynd drwy’r Cynulliad dan law pwyllgor, a hynny oherwydd yr awydd sydd gan bob un ohonom ni i sicrhau bod yr oedolion sydd fwyaf agored i newid, sy’n aml yn fwyaf dibynnol ar ein gwasanaethau cyhoeddus, yn teimlo’n hyderus yn gwneud cwyn i’r ombwdsmon a bod ganddyn nhw'r hawl i ymateb teg i’r gŵyn honno.
Dwi’n ddiolchgar i bwyllgorau’r Cynulliad sydd wedi bod yn gyfrifol am graffu ar y Bil, sef y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, ac yn arbennig y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau o dan gadeiryddiaeth John Griffiths. Mae’r gwaith craffu hwn wedi gwella’r Bil. Er enghraifft, erbyn hyn mae’r Bil yn sicrhau ei bod hi'n ofynnol i’r ombwdsmon ymgynghori â phersonau penodedig, fel comisiynwyr, wrth gynnal ymchwiliadau ar ei liwt ei hun; mae'r Bil nawr yn ei gwneud yn ofynnol i’r ombwdsmon gadw cofrestr o’r holl gwynion sy’n dod i law, ac mae'r Bil hefyd yn cryfhau’r dyletswyddau a’r cyfrifoldebau sy’n cael eu rhoi ar yr ombwdsmon mewn perthynas â’r iaith Gymraeg.
Yng Nghyfnod 2, fe wnaeth yr Aelodau fynegi pryderon am atebolrwydd yr ombwdsmon at y dyfodol. A chyn y bleidlais heddiw, hoffwn i roi sicrwydd i'r Aelodau fy mod i wedi cynnal trafodaethau agoriadol gyda Chadeiryddion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ynghylch trefniadau goruchwylio presennol y Cynulliad, a sut y bydd modd eu cryfhau yn y dyfodol drwy ein cyfrifoldebau ar gyfer penodi'r ombwdsmon, craffu ar amcangyfrif adroddiad blynyddol a chyfrifon yr ombwdsmon ac, wrth gwrs, y ddyletswydd i adolygu gweithrediad y Ddeddf.
Nawr, mae’r camau nesaf o ran gweithredu’r Bil yn cynnwys cael Cydsyniad Brenhinol a chychwyn, neu commencement, gan Weinidogion Cymru, gan weithio gyda’r ombwdsmon i sicrhau ei fod e wedi ymgynghori’n helaeth cyn i’r darpariaethau ddod i rym. Mae hefyd yn ofynnol i’r Ysgrifennydd Gwladol wneud y diwygiadau canlyniadol angenrheidiol i Ddeddfau Senedd y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn ymdrin â gallu'r ombwdsmon i weithio ar y cyd ag ombwdsmyn yr Alban a Gogledd Iwerddon, a rhai darpariaethau mewn perthynas â'r rheoliad cyffredinol ar ddiogelu data—y GDPR—sydd y tu hwnt i gymhwysedd y Cynulliad hwn. A tra bod rhai materion ymarferol fel yna i weithio drwyddyn nhw, mae swyddfa Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi nodi ei bod yn fodlon delio â’r ddeddfwriaeth ganlyniadol angenrheidiol ac, wrth gwrs, mae hynny i’w groesawu yn fawr iawn.
Mae wedi bod yn siwrnai hir i gyrraedd cam 4 fel ag yr ŷn ni wedi ei gyrraedd e heddiw, a dwi’n gofyn yn garedig i Aelodau’r Cynulliad hwn gefnogi Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru).
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It's my pleasure to present the Public Services Ombudsman (Wales) Bill to the National Assembly for Wales for its approval. I hope, indeed, that Members will support the Bill this afternoon because the Bill will strengthen the ombudsman’s role in order to protect the most vulnerable in our society, improve social justice, and, of course, drive improvements in public services and complaints handling.
Now, today marks the culmination of a process that began back in 2015, when the Finance Committee of the fourth Assembly, chaired by Jocelyn Davies, conducted an inquiry to consider extending the ombudsman’s powers. On behalf of both the fourth and fifth Assembly Finance Committees, I would like to thank everyone who has contributed to the various consultations that have helped inform and shape the Bill today.
I would also like to thank Members for the constructive and collaborative approach to this legislation, and this is the first Bill to be taken through the Assembly by a committee. That was based on our shared desire to ensure that the most vulnerable individuals, who are often most reliant on our public services, feel confident complaining to the ombudsman and that they have the right to a fair response to their complaint.
And, I am grateful to the Assembly committees that have been responsible for scrutinising the Bill, namely the Constitutional and Legislative Affairs Committee and, especially, the Equality, Local Government and Communities Committee and its Chair, John Griffiths. Now, this Bill has been improved as a result of that scrutiny. For example, the Bill now ensures that the ombudsman is required to consult specified persons, such as commissioners, when carrying out own-initiative investigations, and the Bill now requires the ombudsman to maintain a register of all the complaints received. The Bill also strengthens the Welsh language duties and responsibilities placed on the ombudsman.
At Stage 2, the Members expressed concerns about the accountability of the ombudsman for the future. Before today's vote, I would like to assure Members that I have had initial discussions with the Chairs of the Public Accounts Committee and the Equality, Local Government and Communities Committee with regard to the oversight arrangements of the Assembly, and how they can be strengthened in future through our responsibilities for appointing the ombudsman, scrutinising the annual report and accounts of the ombudsman and, of course, the duty to review the implementation of the Act.
Now, the next steps in terms of the Bill's implementation, of course, include receiving Royal Assent, commencement by Welsh Ministers, working with the ombudsman to ensure that he has consulted widely before the provisions come into force. It's also a requirement that the Secretary of State makes the necessary consequential amendments to UK Parliament Acts, and this is with regard to the ombudsman's work on a joint basis with the ombudsmen in Scotland and Northern Ireland, and some provisions with regard to the general data protection regulation—the GDPR— which is, of course, beyond the competence of this Assembly. And while some practical issues are to be worked through, the Secretary of State's office has noted that it is willing to deal with the necessary consequential legislation, and that is, of course, to be welcomed very much.
Now, it has been a long journey to reach Stage 4 as we have arrived at today, and I ask Assembly Members to support the Public Services Ombudsman (Wales) Bill.
I thank the Member in charge for all his hard work and for the non-partisan and consensual manner in which he has worked with other parties throughout the Bill process. It's been one of the rare occasions that all parties have generally agreed on a piece of legislation. However, I was disappointed, of course, that my own proposed amendments were unsuccessful.
The ombudsman plays a vital role in ensuring that any member of the public who believes that they've suffered injustice through maladministration or service failure by a public body is able to make a complaint with the reassurance that their complaint will be dealt with fairly and independently by the ombudsman. To this end, we welcome the extension to his powers within this Bill, but, of course, increased power brings increased responsibility with it.
Our unsuccessful Stage 3 amendments included one to ensure that the ombudsman considers the resources of town and community councils when preparing their model complaints-handling procedure and another to ensure that the ombudsman takes into consideration the Nolan principles applying to the ethical standards expected of public office holders when undertaking investigations into complaints against public bodies. We feel that these would have strengthened the Bill.
As I stated at Stage 3, One Voice Wales, representing town and community councils in Wales, had written to me stating that they do have concerns about the model complaints procedure. They further noted that most town and community councils in Wales are incredibly small and employ just one clerk who would normally or likely work on a part-time basis. I've also since received correspondence from the North and Mid Wales Association of Local Councils, which refers to the model complaints procedure on Welshpool Town Council's website and recommends that town councils deal with their own complaints in the first instance where they wish to adopt a code in that regard.
I note that the Member in charge stated at Stage 3 that he has
'included some commentary on this issue in the revised explanatory memorandum to the Bill'
and his view
'is that that sufficiently addresses the concerns expressed'.
We therefore hope that he's proved correct in this respect.
I also note his statement at Stage 3 that he's
'ensured the revised explanatory memorandum now makes it explicit that in holding public office or working in the public sector, the ombudsman and the listed authorities are required to have regard to the Nolan principles.'
We remain of the view that this is critical where complaints to the ombudsman frequently relate to matters to which the alleged conduct of officers are integral and, at the very least, evidence submitted to the ombudsman by said officers in relation to these complaints must be considered in the context of a potential conflict of interest. However, we are generally supportive of the Bill before us today and particularly welcome the aspects of this Bill that allow the ombudsman to initiate his or her own investigations, and which increase the mediums by which people can complain, rather than just by writing, thereby creating a more accessible complaints process. Diolch.
Diolch i'r Aelod cyfrifol am ei holl waith caled ac am y ffordd gydsyniol ac amhleidiol y mae wedi gweithio gyda phleidiau eraill drwy broses y Bil. Mae wedi bod yn un o'r achlysuron prin lle mae pob plaid wedi cytuno at ei gilydd ar ddarn o ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, wrth gwrs, roeddwn yn siomedig fod y gwelliannau a gynigais i yn aflwyddiannus.
Mae'r ombwdsmon yn chwarae rôl hanfodol yn sicrhau bod unrhyw aelod o'r cyhoedd sy'n credu eu bod wedi dioddef anghyfiawnder drwy gamweinyddu neu fethiant gwasanaeth gan gorff cyhoeddus yn gallu gwneud cwyn gyda'r sicrwydd y bydd eu cwyn yn cael ei thrin gan yr ombwdsmon yn deg ac yn annibynnol. I'r perwyl hwn, rydym yn croesawu'r estyniad i'w bwerau o fewn y Bil hwn, ond wrth gwrs, mae mwy o bŵer yn dod â mwy o gyfrifoldeb yn ei sgil.
Roedd ein gwelliannau aflwyddiannus yng Nghyfnod 3 yn cynnwys un i sicrhau bod yr ombwdsmon yn ystyried adnoddau cynghorau tref a chymuned wrth baratoi eu gweithdrefn ymdrin â chwynion enghreifftiol ac un arall i sicrhau bod yr ombwdsmon yn ystyried egwyddorion Nolan sy'n berthnasol i'r safonau moesegol a ddisgwylir gan ddeiliaid swyddi cyhoeddus wrth ymgymryd ag ymchwiliadau i gwynion yn erbyn cyrff cyhoeddus. Rydym yn teimlo y byddai'r rhain wedi cryfhau'r Bil.
Fel y dywedais yng Nghyfnod 3, roedd Un Llais Cymru, sy'n cynrychioli cynghorau tref a chymuned yng Nghymru, wedi ysgrifennu ataf yn dweud bod ganddynt bryderon am y weithdrefn gwynion enghreifftiol. Hefyd, nodwyd bod y rhan fwyaf o gynghorau tref a chymuned yng Nghymru yn anhygoel o fach ac yn cyflogi un clerc yn unig a fyddai, fel arfer, neu'n debygol o fod yn gweithio ar sail ran-amser. Ers hynny, rwyf hefyd wedi derbyn gohebiaeth oddi wrth Gymdeithas Cynghorau Lleol Gogledd a Chanolbarth Cymru, sy'n cyfeirio at y weithdrefn gwyno enghreifftiol ar wefan Cyngor Tref y Trallwng ac mae'n argymell y dylai cynghorau tref ymdrin â'u cwynion eu hunain yn y lle cyntaf lle maent yn dymuno mabwysiadu cod i'r perwyl hwn.
Nodaf fod yr Aelod cyfrifol wedi dweud yng Nghyfnod 3 ei fod
'wedi cynnwys rhai sylwadau ar y mater hwn yn y memorandwm esboniadol diwygiedig i'r Bil'
a'i fod o'r farn
'fod hynny'n rhoi sylw digonol i'r pryderon a fynegwyd'.
Gobeithiwn felly y bydd yn cael ei brofi'n gywir yn hyn o beth.
Nodaf hefyd ei ddatganiad yng Nghyfnod 3, ei fod
'wedi sicrhau serch hynny fod y memorandwm esboniadol diwygiedig bellach yn nodi'n eglur fod gofyn i'r ombwdsmon a'r awdurdodau rhestredig roi sylw dyledus i egwyddorion Nolan wrth ddal swyddi cyhoeddus neu weithio yn y sector cyhoeddus.'
Rydym yn parhau i fod o'r farn fod hyn yn allweddol pan fo cwynion i'r ombwdsmon yn ymwneud yn aml â materion lle mae ymddygiad honedig swyddogion yn rhan annatod ohonynt a fan lleiaf, dylid ystyried tystiolaeth a gyflwynwyd i'r ombwdsmon gan y cyfryw swyddogion mewn perthynas â'r cwynion hyn yng nghyd-destun gwrthdaro buddiannau posibl. Fodd bynnag, rydym yn gyffredinol gefnogol i'r Bil hwn sydd ger ein bron heddiw ac rydym yn croesawu'n arbennig yr agweddau ar y Bil sy'n caniatáu i'r ombwdsmon gychwyn ymchwiliadau ar ei liwt ei hun, a'r agweddau sy'n cynyddu nifer y ffyrdd y gall pobl gwyno, yn hytrach nag ysgrifennu'n unig, gan greu proses gwyno fwy hygyrch. Diolch.
I declare an interest as a county councillor. I won't be supporting this legislation. In Catalunya, they do politics by judiciary—the unionists, that is. And in Labour Wales, we have politics by tribunal. The abuses of the system are actually very similar in principle. I feel we have an ombudsman system lacking in integrity, lacking in accountability of the ombudsman himself, who uses gagging orders, refuses to disclose e-mails and operates with a basic lack of fairness and a lack of transparency.
I want to give you an example of a confidential investigation by the ombudsman, and the person who was confidentially being investigated received a phone call and text messages from a serving Member of this Assembly after discussing the case with the ombudsman. Now, I know that's true because the person was me. I got the text messages; I had the call; I had the discussion and was warned not to take on the ombudsman. I was told I couldn't win, and I think that, with hindsight, in a factual sense, that was correct but morally completely wrong. When there was a tribunal—and I'm talking about the fairness of the system here—I was not allowed to present those text messages as evidence of a lack of transparency, a lack of fairness in the system. The local government ombudsman in Wales is used as a political weapon to stamp out the sense, to stop questions being asked, and it's a way of trying to exert control over politicians. I will oppose this legislation because this office of the ombudsman—and some people may not want to hear this, looking at the reactions around the room—this office of the ombudsman is used in a highly undemocratic way, and I will not support this legislation.
Rwy'n datgan buddiant fel cynghorydd sir. Ni fyddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon. Yng Nghatalwnia, maent yn gwleidydda drwy farnwriaeth—yr unoliaethwyr, hynny yw. Ac yn Llafur Cymru, rydym yn gwleidydda drwy dribiwnlys. Mewn gwirionedd, mae'r modd y camddefnyddir y system yn debyg iawn mewn egwyddor. Teimlaf fod gennym system ombwdsmon sy'n brin o uniondeb, yn brin o atebolrwydd ar ran yr ombwdsmon ei hun, sy'n gorchymyn pobl i gadw'n dawel, sy'n gwrthod datgelu negeseuon e-bost ac sy'n gweithredu gyda diffyg tegwch a diffyg tryloywder sylfaenol.
Rwyf eisiau rhoi enghraifft o ymchwiliad cyfrinachol gan yr ombwdsmon i chi, ac fe gafodd y person a oedd yn cael ei archwilio'n gyfrinachol alwad ffôn a negeseuon testun gan Aelod sy'n gwasanaethu yn y Cynulliad hwn ar ôl trafod yr achos gyda'r ombwdsmon. Nawr, gwn fod hynny'n wir am mai fi oedd y person hwnnw. Cefais y negeseuon testun; cefais yr alwad ffon; cefais y drafodaeth ac fe'm rhybuddiwyd i beidio â herio'r ombwdsmon. Dywedwyd wrthyf na allwn ennill, ac rwy'n credu, wrth edrych yn ôl, mewn ystyr ffeithiol, fod hynny'n gywir, ond yn gwbl anghywir yn foesol. Pan gynhaliwyd tribiwnlys—ac rwy'n sôn am degwch y system yn y fan hon—ni chaniatawyd i mi gyflwyno'r negeseuon testun hynny fel tystiolaeth o ddiffyg tryloywder, diffyg tegwch yn y system. Defnyddir yr ombwdsmon llywodraeth leol yng Nghymru fel arf gwleidyddol i gael gwared ar y synnwyr, i atal pobl rhag gofyn cwestiynau, ac mae'n ffordd o geisio rheoli gwleidyddion. Byddaf yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth hon oherwydd defnyddir swydd yr ombwdsmon—ac efallai na fydd rhai pobl eisiau clywed hyn, o edrych ar yr ymatebion o amgylch yr ystafell—defnyddir swydd yr ombwdsmon mewn ffordd hynod o annemocrataidd, ac ni fyddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon.
Can I call the Minister for Finance and Trefnydd to speak?
A gaf fi alw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i siarad?
Well, I'd like to put on record my thanks to the Member in charge, Llyr Gruffydd, and the Finance Committee and their supporting officials for their time and their work over the last year. The Finance Committee has worked really constructively with the Welsh Government to ensure that the Public Services Ombudsman (Wales) Bill, which we have before us today, is an effective and robust piece of legislation and one that will help strengthen public services in Wales and support public accountability. I hope that Members will be able to support it. I would also like to thank the Equality, Local Government and Communities Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee for their detailed scrutiny of the Bill and put on record my thanks to those Members who were part of the fourth Assembly's Finance Committee and Communities, Equality and Local Government Committee, which were very instrumental in preparing the ground work for this Bill. Beyond this Chamber, I'd like to thank all of those across Wales who have contributed to the development of this Bill through various inquiries and consultations, undertaken both recently and during the fourth Assembly.
Throughout the National Assembly's consideration of this Bill, the value of the service of the ombudsman has been very clear. The ombudsman's office helps those people who have been let down by services and haven't received the level of service that they're entitled to expect. This Bill will support access to the ombudsman's services for vulnerable people, including, for the first time, those who have been let down by private healthcare companies. It grants the ombudsman the new powers to investigate systemic problems on their own initiative where there is evidence of widespread, repetitive and deep-rooted problems, and it will also allow the ombudsman to play a leading role in improving standards in complaints handling across the public sector. This should lead to more complaints being resolved at the first point of contact rather than people having to resort to the ombudsman, and this Bill will make it easier for people to complain to the ombudsman when issues do need to be escalated. The extensive amendments the Finance Committee has made to this Bill since its introduction ensure that it will achieve these aims effectively and will preserve the primacy of complaints processes agreed by the National Assembly.
At the core of this Bill is the principle that healthy and effective complaints processes are a key source of feedback for public bodies and a driver to improve the services that we offer the people of Wales. In that spirit, I hope that Members will support the Public Services Ombudsman (Wales) Bill today, ensuring that Wales continues to be at the leading edge of ombudsman legislation and supporting our public services to be responsive to the needs of people in Wales.
Wel, hoffwn gofnodi fy niolch i'r Aelod cyfrifol, Llyr Gruffydd, a'r Pwyllgor Cyllid a'u swyddogion cynorthwyol am eu hamser a'u gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi gweithio'n adeiladol iawn gyda Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, i sicrhau bod y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) sydd gennym ger ein bron heddiw, yn ddeddfwriaeth effeithiol a chadarn a fydd yn helpu i gryfhau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ac yn cefnogi atebolrwydd cyhoeddus. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n gallu ei gefnogi. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am graffu'n fanwl ar y Bil yn ogystal â chofnodi fy niolch i'r Aelodau a oedd yn rhan o'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn y pedwerydd Cynulliad, a oedd yn allweddol iawn yn y broses o baratoi'r gwaith sylfaenol ar gyfer y Bil hwn. Y tu hwnt i'r Siambr hon, hoffwn ddiolch i bawb ledled Cymru sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r Bil hwn drwy ymchwiliadau ac ymgynghoriadau amrywiol, a gynhaliwyd yn ddiweddar ac yn ystod y pedwerydd Cynulliad.
Drwy gydol yr amser y bu'r Cynulliad Cenedlaethol yn ystyried y Bil hwn, mae gwerth gwasanaeth yr ombwdsmon wedi bod yn glir iawn. Mae swyddfa'r ombwdsmon yn helpu'r bobl a gafodd gam gan wasanaethau ac nad ydynt wedi derbyn y lefel o wasanaeth y mae ganddynt yr hawl i'w ddisgwyl. Bydd y Bil hwn yn cefnogi mynediad at wasanaethau’r ombwdsmon i bobl sy'n agored i niwed, gan gynnwys, am y tro cyntaf, y rheini a gafodd gam gan gwmnïau gofal iechyd preifat. Mae'n rhoi pwerau newydd i'r ombwdsmon ymchwilio i broblemau systemig ar ei liwt ei hun lle ceir tystiolaeth o broblemau eang, ailadroddus a dwfn, a bydd hefyd yn caniatáu i'r ombwdsmon chwarae rôl arweiniol yn gwella safonau ymdrin â chwynion ar draws y sector cyhoeddus. Dylai hyn arwain at fwy o gwynion yn cael eu datrys ar y pwynt cyswllt cyntaf yn hytrach na bod pobl yn gorfod troi at yr ombwdsmon, a bydd y Bil hwn yn ei gwneud yn haws i bobl wneud cwynion i'r ombwdsmon pan fo angen uwchgyfeirio materion. Mae'r diwygiadau helaeth a wnaeth y Pwyllgor Cyllid i'r Bil ers ei gyflwyno yn sicrhau y bydd yn cyflawni'r nodau hyn yn effeithiol ac y bydd yn cynnal goruchafiaeth y prosesau cwynion a gytunwyd gan y Cynulliad Cenedlaethol.
Wrth wraidd y Bil hwn, mae'r egwyddor fod prosesau cwyno effeithiol ac iach yn ffynhonnell allweddol o adborth ar gyfer cyrff cyhoeddus ac yn sbardun i wella'r gwasanaethau a gynigiwn i bobl Cymru. Yn yr ysbryd hwnnw, gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n cefnogi Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) heddiw, gan sicrhau y bydd Cymru yn parhau i fod ar flaen y gad mewn perthynas â deddfwriaeth ombwdsmon a chynorthwyo ein gwasanaethau cyhoeddus i fod yn ymatebol i anghenion pobl Cymru.
Thank you. Can I now call Llyr Gruffydd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I first of all thank Mark Isherwood for his contribution and the way that he as well has engaged in this process? You are right: I have, sort of, recognised some of the issues that you raised and hopefully the revised explanatory memorandum, as you referred to, will be borne out to be true to what I believe is the situation and I'm sure that is the case. Can I thank the Minister as well for her contribution and, again, for the co-operation that we've had with Government officials in dealing with this legislation?
In terms of Neil McEvoy's comments, I am disappointed that he's used this opportunity to make some of the points that he has made, although he's perfectly within his right to do that. I won't comment on any individual cases. We know that there are ways and means for people to pursue any of those concerns that they may have. I could not disagree more in terms of his accusation that the ombudsman lacks integrity, lacks accountability, lacks fairness and lacks transparency. My biggest disappointment is that the Member lacked any interest in previous stages of this Bill, where he could have brought forward amendments to change any deficiencies in the law. He chose not to do so. He sat on his hands when he had an opportunity to put forward amendments to this Bill, changes to this Bill, which would have started to maybe address some of the concerns that he has raised. He didn't do so, so, clearly, it wasn't that much of a concern to him. So, I regret his choice to sit on his hands and to come here and grandstand in front of us. And I'm sure we'll all see through that for what it is.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gyfraniad a'r ffordd y mae wedi cymryd rhan yn y broses hon? Rydych yn iawn: rwyf wedi cydnabod rhai o'r materion a godwyd gennych i raddau a gobeithio y bydd y memorandwm esboniadol diwygiedig, fel y nodoch chi, yn cadarnhau'r hyn y credaf yw'r sefyllfa ac rwy'n siŵr fod hynny'n wir. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei chyfraniad hefyd ac unwaith eto, am y cydweithrediad a gawsom gyda swyddogion y Llywodraeth wrth ymdrin â'r ddeddfwriaeth hon?
O ran sylwadau Neil McEvoy, rwy'n siomedig ei fod wedi defnyddio'r cyfle hwn i wneud rhai o'r pwyntiau a wnaeth, er bod ganddo berffaith hawl i wneud hynny. Nid wyf am wneud sylwadau ar unrhyw achosion unigol. Gwyddom fod yna ffyrdd i bobl ddilyn trywydd unrhyw bryderon a allai fod ganddynt. Ni allwn anghytuno mwy â'i gyhuddiad fod yr ombwdsmon yn brin o uniondeb, yn brin o atebolrwydd ac yn brin o dryloywder. Yr hyn sydd wedi fy siomi fwyaf yw'r ffaith nad oedd gan yr Aelod unrhyw ddiddordeb yng nghyfnodau blaenorol y Bil hwn, lle gallai fod wedi cyflwyno gwelliannau i newid unrhyw ddiffygion yn y gyfraith. Dewisodd beidio â gwneud hynny. Bu'n eistedd ar ei ddwylo tra oedd ganddo gyfle i gyflwyno gwelliannau i'r Bil hwn, newidiadau i'r Bil hwn, a fyddai efallai wedi dechrau mynd i'r afael â rhai o'r pryderon a gododd. Ni wnaeth hynny, felly, yn amlwg, nid oedd yn peri cymaint â hynny o bryder iddo. Felly, mae'n flin gennyf ei fod wedi dewis eistedd ar ei ddwylo a dod yma i siarad yn orchestol ger ein bron. Ac rwy'n siŵr y bydd pawb ohonom yn gweld drwy hynny.
Dwi eisiau felly ategu, os caf i, y diolchiadau y gwnes i’n flaenorol i bawb—neu bron pawb—sydd wedi ymgysylltu â’r broses yma. A dwi eisiau diolch yn arbennig, os caf i, i holl staff y Comisiwn, yn enwedig y clercod, y tîm clercio a thîm cyfreithiol y Pwyllgor Cyllid, am eu cefnogaeth aruthrol nhw a’u holl waith nhw i ddod â ni i’r pwynt yma yn y broses. A gyda hynny o eiriau, a gaf i ofyn i Aelodau gefnogi’r Bil y prynhawn yma, a thrwy hynny agor pennod newydd yng ngwaith yr Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru ac yn y gefnogaeth a’r warchodaeth sydd yna i drigolion Cymru, yn enwedig y rheini, wrth gwrs, sy'n fwyaf dibynnol ar ein gwasanaethau cyhoeddus ni?
I therefore want to add to the thanks that I gave earlier to everyone—or almost everyone—who has engaged in this process. I want to thank, in particular, the Commission staff, particularly the clerks, the clerking team and the legal services team of the Finance Committee, for their great support and for all the work that they have done to bring us to this point in the process. With those few words, may I ask Members to support the Bill this afternoon and to open a new chapter, in so doing, in the work of the Public Services Ombudsman for Wales, and in the support that there is for the citizens of Wales, particularly those who are most dependent on our public services?
Thank you. In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, so I defer voting on this motion until voting time.
Diolch. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, felly gohiriaf y pleidleisio ar y cynnig hwn tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 6 on our agenda this afternoon is a debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee's report on the mobile action plan update, and I call on the Chair of the committee to move the motion. Russell George.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: diweddariad ar y cynllun gweithredu ffonau symudol, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Russell George.
Cynnig NDM6998 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad: Diweddariad ar y Cynllun Gweithredu Ffonau Symudol, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Ionawr 2019.
Motion NDM6998 Russell George
The National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry: Mobile Action Plan Update, which was laid in the Table Office on 24 January 2019
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. I move the motion in my name. This report before us today looks at the progress with the Welsh Government's mobile action plan, and follows on from the Economy, Infrastructure and Skills Committee's 2017 inquiry into digital infrastructure in Wales, when we recommended that the Welsh Government should make firm commitments to collaborate with the UK Government, regulators and the industry to improve digital connectivity and support infrastructure needed for better mobile coverage.
We all know mobile connectivity is now a vital service for the people living and working in Wales, just as water and electricity are. We all know how annoying it is to be without our phones for two hours or a day, or perhaps in some cases—Suzy Davies has just whispered to me—it's lovely; it depends on how you look at it. But Wales still lags some way behind other parts of the UK in terms of coverage, and so this has been an important area of committee scrutiny.
Our update report looked at what has been achieved by the Welsh Government since its mobile action plan, which was launched in October 2017, and we made 10 recommendations. Now, what I'm going to say next I would like to say in every opening of a committee debate for the Economy, Infrastructure and Skills Committee: I welcome the Government's acceptance of all our recommendations and the general positive tone of the response.
The Welsh Government’s response starts by emphasising that telecommunications is a reserved matter, and that it does not hold all the levers to improve mobile coverage. I'd respond to that it two ways. While it's true, it was the Welsh Government, of course, that brought forward the mobile action plan, so, of course, it's not unreasonable for the committee and stakeholders to demand that those planned actions are delivered with urgency. And, secondly, the Welsh Government clearly has a number of levers at its disposal. So, I therefore focus my opening remarks on those areas where the Welsh Government does hold the levers and can set the pace, in particular in relation to planning and business rates, and by collaborating with providers to deliver infill solutions for coverage in hard-to-reach areas.
On planning, the committee made two recommendations: one on best practice guidance and one on allowing higher mast heights under the permitted planning regime. It was obviously very pleasing to see the announcement last month that the rules around mast heights in Wales have finally been relaxed so that masts of up to 25m do not have to go through the full planning permission process. This means that, from next month, the rules in Wales will now be in line with those in Scotland and England. This is something the committee first recommended in its digital infrastructure report in 2017, when we said that the Welsh Government
'should reform the planning regime to support investment in digital connectivity, in particular to allow the installation of masts that cover a wider geographical range.'
We also said that the Welsh Government should work with operators and planning authorities to ensure that plans are clearly communicated to the affected communities, and that the key benefits of mobile connectivity are actively promoted. Although mobile coverage has increased in Wales since 2017, our report found that the role the action plan had played in that improvement was unclear, and we called on the Welsh Government to use its devolved levers to tip the scales of commercial viability in favour of further investment in some problem areas.
We also recommended that the Welsh Government continues to engage with mobile operators and other stakeholders to capture best practice and include that in the revised and consolidated code of best practice and technical advice note 19. The Government has said it will consider a review of TAN 19 when further work on the permitted development rights regulations and the national development framework is complete, and indicated that work is unlikely to begin until 2020.
While I understand the need to undertake this work in a logical order, we do need to move as quickly as possible on this. The clear message from us on the committee and from the industry was that rapid action is needed to ensure that Wales does not fall further behind. The latest Ofcom figures show that, on almost all measures of mobile coverage, Wales is behind the UK average. So, for geographic 4G coverage by all four mobile operators, we are at 57 per cent, compared to a UK average of 66 per cent. I note from the Government’s response that it believes there is scope to combine TAN 19 and the code of practice into one document, and to perhaps adopt the approach taken in England by having mobile providers take a lead on this work.
Obviously when it comes to planning there will always need to be a balance struck between the need for base stations to provide coverage and local community concerns about the landscape, but we must recognise the expectations, I think, of the 90 per cent of people who use mobile phones that they should have full mobile connectivity.
The persistent gaps in coverage are not just between Wales and the other UK nations, but they're also between rural and urban areas of Wales. I am all too aware of this, of course, from my own constituency of Montgomeryshire. The committee considered how a rural roaming obligation might help in areas of poor coverage, although we recognise that it won't help if you are in a notspot area where there is no network to roam onto, and the frustrations of having calls drop out. Nevertheless, we recommended that the Welsh Government should continue to lobby mobile providers for rural wholesale access, and if they do not respond positively, for the Welsh Government to call on the UK Government to make this mandatory through Ofcom, as part of the package of measures to increase coverage. I appreciate that Welsh Government is pursuing this issue, and I'm encouraged that they continue to press the case.
With regard to our recommendation that Welsh Government engages with mobile operators on the merits of business rate relief, it is also welcome that the Government says it is looking at the role of a non-domestic rate support scheme as part of the interventions to tackle specific notspots.
Of course, while we are trying to remedy the problems with 4G coverage, talk has already started to move on to the roll-out of the next generation of mobile connectivity, 5G, and that was mentioned in contributions and questions earlier today. The benefits of 5G, to deliver faster and better broadband, and to potentially—[Interruption.] I'll take it in a moment, if I can, Suzy.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn fy enw i. Mae'r adroddiad sydd ger ein bron heddiw yn edrych ar y cynnydd a wnaed ar gynllun gweithredu ffonau symudol Llywodraeth Cymru, ac mae'n dilyn ymchwiliad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn 2017 i'r seilwaith digidol yng Nghymru, pan argymhellwyd gennym y dylai Llywodraeth Cymru wneud ymrwymiadau pendant i gydweithio â Llywodraeth y DU, rheoleiddwyr a'r diwydiant i wella cysylltedd digidol a chefnogi'r seilwaith sydd ei angen ar gyfer sicrhau signal ffonau symudol gwell.
Gwyddom i gyd fod cysylltedd symudol bellach yn wasanaeth hanfodol i'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yng Nghymru, fel y mae dŵr a thrydan. Gwyddom oll pa mor ddiflas yw bod heb ein ffonau am ddwy awr neu ddiwrnod, neu efallai mewn rhai achosion—mae Suzy Davies newydd sibrwd wrthyf—mae'n hyfryd; mae'n dibynnu ar sut yr edrychwch arno. Ond mae Cymru'n dal i lusgo ar ôl rhannau eraill o'r DU mewn pethynas â signal, ac felly mae hwn wedi bod yn rhan bwysig o waith craffu'r pwyllgor.
Edrychodd ein hadroddiad diweddaru ar yr hyn a gyflawnwyd gan Lywodraeth Cymru ers ei gynllun gweithredu ffonau symudol, a lansiwyd ym mis Hydref 2017, a gwnaethom 10 o argymhellion. Nawr, hoffwn allu dweud yr hyn rwy'n mynd i'w ddweud nesaf wrth agor pob dadl ar ran Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn ein holl argymhellion a naws gadarnhaol yr ymateb yn gyffredinol.
Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn dechrau drwy bwysleisio bod telathrebu'n fater a gadwyd yn ôl, ac nad yw'n meddu ar yr holl ddulliau o wella signal ffonau symudol. Buaswn yn ymateb i hynny mewn dwy ffordd. Er bod hynny'n wir, Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, a gyflwynodd y cynllun gweithredu ffonau symudol, felly nid yw'n afresymol i'r pwyllgor a'r rhanddeiliaid fynnu bod y camau gweithredu hynny a gynlluniwyd yn cael eu darparu ar frys. Ac yn ail, mae'n amlwg fod gan Lywodraeth Cymru nifer o ddulliau at ei defnydd. Felly, rwy'n canolbwyntio fy sylwadau agoriadol ar y meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn meddu ar y dulliau a all osod y cyflymder, yn enwedig mewn perthynas â chynllunio ac ardrethi busnes, a thrwy gydweithio â darparwyr i ddarparu atebion mewnlenwi ar gyfer cysylltedd mewn ardaloedd sy'n anodd eu cyrraedd.
Ar gynllunio, gwnaeth y pwyllgor ddau argymhelliad: un ar ganllawiau arferion gorau ac un ar ganiatáu i uchder mastiau fod yn uwch o dan y gyfundrefn gynllunio a ganiateir. Roedd yn amlwg yn dda iawn gweld y cyhoeddiad y mis diwethaf fod y rheolau sy'n ymwneud ag uchder mastiau yng Nghymru wedi'u llacio o'r diwedd fel nad oes rhaid i fastiau hyd at 25m fynd drwy'r broses caniatâd cynllunio lawn. Mae hyn yn golygu, o'r mis nesaf ymlaen, y bydd y rheolau yng Nghymru bellach yn cyd-fynd â'r rhai yn Lloegr a'r Alban. Mae hyn yn rhywbeth yr argymhellodd y pwyllgor gyntaf yn ei adroddiad ar y seilwaith digidol yn 2017, pan ddywedasom y dylai Llywodraeth Cymru
'ddiwygio’r drefn gynllunio i gefnogi buddsoddiadau mewn cysylltedd digidol, yn
arbennig er mwyn caniatáu i fastiau gael eu gosod sy’n sicrhau darpariaeth ar
gyfer ardal ddaearyddol ehangach.'
Dywedasom hefyd y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda gweithredwyr ac awdurdodau cynllunio i sicrhau bod cynlluniau'n cael eu cyfleu'n glir i'r cymunedau yr effeithir arnynt, a bod manteision allweddol cysylltedd symudol yn cael eu hybu'n weithredol. Er bod signal ffonau symudol wedi cynyddu yng Nghymru ers 2017, canfu ein hadroddiad fod y rôl roedd y cynllun gweithredu wedi'i chwarae yn y gwelliant yn aneglur, a galwasom ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio ei dulliau datganoledig i droi'r fantol ar hyfywedd masnachol o blaid buddsoddiad pellach mewn rhai ardaloedd problemus.
Roeddem hefyd yn argymell bod Llywodraeth Cymru'n parhau i ymgysylltu â gweithredwyr ffonau symudol a rhanddeiliaid eraill i sicrhau'r arferion gorau a chynnwys hynny yn y cod diwygiedig a chyfunol o arferion gorau a nodyn cyngor technegol 19. Dywedodd y Llywodraeth y bydd yn ystyried adolygiad o TAN 19 pan fydd gwaith pellach ar y rheoliadau hawliau datblygu a ganiateir a'r fframwaith datblygu cenedlaethol wedi'i gwblhau, a dynododd fod y gwaith hwnnw'n annhebygol o ddechrau tan 2020.
Er fy mod yn deall yr angen i wneud y gwaith hwn mewn trefn resymegol, mae angen inni symud cyn gynted â phosibl ar hyn. Y neges glir gennym ni ar y pwyllgor a chan y diwydiant oedd bod angen gweithredu'n gyflym i sicrhau nad yw Cymru'n llusgo ymhellach ar ei hôl hi. Dengys ffigurau diweddaraf Ofcom, ar bron bob mesur o signal ffonau symudol, fod Cymru y tu ôl i gyfartaledd y DU. Felly, ar gyfer cysylltedd 4G daearyddol gan y pedwar gweithredwr ffonau symudol fel ei gilydd, rydym ar 57 y cant, o'i gymharu â chyfartaledd y DU o 66 y cant. Sylwaf o ymateb y Llywodraeth ei bod yn credu bod lle i gyfuno TAN 19 a'r cod ymarfer yn un ddogfen, a mabwysiadu'r dull a ddefnyddir yn Lloegr drwy gael darparwyr ffonau symudol i arwain ar y gwaith hwn.
Yn amlwg o ran cynllunio bydd angen sicrhau cydbwysedd bob amser rhwng yr angen am orsafoedd i ddarparu signal a phryderon y gymuned leol ynglŷn â'r dirwedd, ond rhaid inni gydnabod disgwyliadau 90 y cant o bobl sy'n defnyddio ffonau symudol y dylent gael cysylltedd symudol llawn.
Ceir bylchau parhaus yn y cysylltedd nid yn unig rhwng Cymru a gwledydd eraill y DU, ond hefyd rhwng ardaloedd gwledig ac ardaloedd trefol yng Nghymru. Rwy'n ymwybodol iawn o hyn, wrth gwrs, yn fy etholaeth i, Sir Drefaldwyn. Bu'r pwyllgor yn ystyried sut y gallai ymrwymiad trawsrwydweithio gwledig helpu mewn ardaloedd lle mae'r signal yn wan, er ein bod yn cydnabod na fydd yn helpu os ydych mewn man gwan lle na cheir rhwydwaith i drawsrwydweithio arni, a'r rhwystredigaeth o golli signal. Serch hynny, roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru barhau i lobïo darparwyr ffonau symudol am fynediad cyfanwerthu gwledig, ac os nad ydynt yn ymateb yn gadarnhaol, dylai Llywodraeth Cymru alw ar Lywodraeth y DU i wneud hyn yn orfodol drwy Ofcom, fel rhan o'r pecyn o fesurau i gynyddu cysylltedd. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd y mater hwn, ac mae'n galonogol eu bod yn parhau i bwyso am hyn.
O ran ein hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu â gweithredwyr ffonau symudol ar rinweddau rhyddhad ardrethi busnes, mae'n galonogol hefyd fod y Llywodraeth yn dweud ei bod yn edrych ar rôl cynllun cymorth ardrethi annomestig fel rhan o'r ymyriadau i fynd i'r afael â mannau gwan penodol.
Wrth gwrs, tra ydym yn ceisio unioni'r problemau gyda signal 4G, mae'r siarad eisoes wedi dechrau ar symud ymlaen i gyflwyno'r genhedlaeth nesaf o gysylltedd symudol, 5G, a chrybwyllwyd hynny mewn cyfraniadau a chwestiynau yn gynharach heddiw. Mae manteision 5G, i ddarparu band eang cyflymach a gwell—[Torri ar draws.] Fe'i cymeraf mewn eiliad, os caf, Suzy.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
All right, yes.
Iawn, o'r gorau.
—and to potentially revolutionise the manufacturing, transport and healthcare sectors, are highly anticipated. But 5G is unlikely to extend the coverage of mobile networks, as it is more about increasing the capacity of the network than extending its reach. And the technology for 5G does not directly benefit from the change in permitted development rules, as 5G networks are likely to see greater deployment of small base stations, making mast heights less of an issue. But it's still important, though, to ask what the Welsh Government is doing to make Wales 5G ready. We need to be making sure that the Welsh Government is 5G ready. So, we would obviously be interested in the Minister's views on what could be done to maximise the opportunities of 5G technology for Wales. I'll take an intervention from Suzy Davies.
—a'r potensial i chwyldroi'r sectorau gweithgynhyrchu, trafnidiaeth a gofal iechyd, mae edrych ymlaen mawr at hynny. Ond mae 5G yn annhebygol o ymestyn signal rhwydweithiau symudol, gan ei fod yn ymwneud mwy â chynyddu capasiti'r rhwydwaith nag ymestyn ei gyrhaeddiad. Ac nid yw'r dechnoleg ar gyfer 5G yn elwa'n uniongyrchol o'r newid yn y rheolau datblygu a ganiateir, gan fod rhwydweithiau 5G yn debygol o weld mwy o ddefnydd o orsafoedd bach, gan wneud uchder mastiau'n llai o broblem. Ond mae'n dal yn bwysig, er hynny, inni ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i baratoi Cymru ar gyfer 5G. Mae angen inni sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn barod ar gyfer 5G. Felly, yn amlwg byddai gennym ddiddordeb mewn clywed barn y Gweinidog ar yr hyn y gellid ei wneud i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd technoleg 5G ar gyfer Cymru. Fe gymeraf ymyriad gan Suzy Davies.
Thank you very much, Russell. You mentioned 5G there. Of course, that's another technology that involves a level of electromagnetic field. Obviously, there's already existing guidance on people who have a sensitivity to this, to limit their exposure to it, but I just wondered, as the Government is looking at 5G roll-out—and I completely agree with the benefits of this—whether potential health questions are considered as part of that process.
Diolch yn fawr iawn, Russell. Soniasoch am 5G yno. Wrth gwrs, dyna dechnoleg arall sy'n cynnwys lefel o faes electromagnetig. Yn amlwg, ceir canllawiau sy'n bodoli eisoes ar bobl sy'n sensitif i hyn, i gyfyngu ar eu cysylltiad ag ef, ond wrth i'r Llywodraeth edrych ar gyflwyno 5G—a chytunaf yn llwyr â manteision hyn—tybed a roddir ystyriaeth i gwestiynau iechyd posibl yn rhan o'r broses honno.
I thank Suzy Davies for the intervention. It is rather a new technology that is still yet to be rolled out. Certainly, Members of the committee have had members of the public contact us in regard to that question, but the official guidance is saying that there is no health risk for humans or animals. That is the official guidance that is provided. But, clearly, I'd be interested in the Minister's response to that point as well.
If we are to achieve coverage in Wales that is comparable with the UK as a whole, then the Welsh Government, I do think, needs to do more with the levers at its disposal, so I therefore call on the Minister to outline any areas in which the Welsh Government is leading the way. Let's find out where the Welsh Government is leading the way of all the UK nations. I look forward to hearing views from colleagues and from the Minister, and of course I commend this report to the Assembly.
Diolch i Suzy Davies am yr ymyriad. Mae'n dechnoleg eithaf newydd sydd eto i gael ei chyflwyno. Yn sicr, mae aelodau o'r pwyllgor wedi cael aelodau o'r cyhoedd yn cysylltu â ni ynglŷn â'r cwestiwn hwnnw, ond mae'r canllawiau swyddogol yn dweud nad oes unrhyw risg i iechyd pobl nac anifeiliaid. Dyna'r canllawiau swyddogol a ddarperir. Ond yn amlwg, byddai gennyf ddiddordeb yn ymateb y Gweinidog i'r pwynt hwnnw yn ogystal.
Os ydym i sicrhau cysylltedd yng Nghymru sy'n cymharu â'r DU yn ei chyfanrwydd, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy gyda'r dulliau sydd ar gael iddi yn fy marn i, felly galwaf ar y Gweinidog i nodi unrhyw feysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn arwain y ffordd. Gadewch inni ddarganfod lle mae Llywodraeth Cymru yn arwain y ffordd i holl wledydd y DU. Edrychaf ymlaen at glywed barn cyd-Aelodau a'r Gweinidog, ac wrth gwrs rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Cynulliad.
I'd like to thank the Chair for his opening remarks. I didn't, to my recollection, take part in all of the inquiry, but I was there for the tail end, and it's obviously an important issue that affects us all. I do welcome the Welsh Government looking ahead to the future and looking at ways of developing infrastructure. However, there are huge gaps in coverage across Wales, particularly in rural areas, and that's no surprise to anybody. Areas of my region, particularly in the northern Valleys and Gower, are not connected well enough, and some areas seem to have hit a wall in how they can get connected. There is a need to remember, moving forward, that we don't forget communities who may not be perfectly located when establishing 5G networks. There should be equitable distribution across Wales so as to allow areas that are underdeveloped a chance to catch up.
I think it's important to note that large parts of Wales don't even have adequate 4G signal across four networks or more, so talks of 5G could be viewed as very premature in some areas of the country. It's not to say that 5G shouldn't be developed, but it's to say that we need to establish the development of 4G before we potentially move forward.
In terms of better connectivity on a broader level, the Welsh Government at the moment seems to have hit a wall in terms of high-speed and superfast broadband. I've also asked questions in this place before on capacity issues too. We know that in parts of Wales, particularly in areas of high self-employment, people's economic security can depend on their connectivity. It means whether a business is successful or not, so we really need to get to grips with how businesses can get past this particular hurdle.
We have to ensure that a full suite of connectivity options is available, making sure that existing technology is rolled out equitably across Wales. In terms of 5G, I'm still concerned there is a risk we could be left behind, so I think it would be useful to have some clarity from the Government here today on how they are integrating 5G delivery plans with the existing delivery of improving 4G across multiple networks.
Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd am ei sylwadau agoriadol. O'r hyn a gofiaf, ni chymerais ran yn yr ymchwiliad llawn, ond roeddwn yno ar gyfer diwedd y gwaith, ac mae'n amlwg yn fater pwysig sy'n effeithio ar bawb ohonom. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn edrych tua'r dyfodol ac yn edrych ar ffyrdd o ddatblygu seilwaith. Fodd bynnag, ceir bylchau enfawr yn y cysylltedd ledled Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac nid yw hynny'n syndod i neb. Ceir ardaloedd yn fy rhanbarth, yn enwedig yn y Cymoedd gogleddol a Gŵyr, lle nad yw'r signal yn ddigon da, ac ymddengys bod rhai ardaloedd wedi taro wal o ran y modd y gellir eu cysylltu. Mae angen cofio, wrth symud ymlaen, nad ydym yn anghofio cymunedau nad ydynt wedi'u lleoli'n berffaith wrth sefydlu rhwydweithiau 5G. Dylai fod dosbarthiad teg ledled Cymru er mwyn caniatáu cyfle i ardaloedd sydd heb eu datblygu'n ddigonol ddal i fyny.
Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig nodi nad oes gan rannau helaeth o Gymru signal 4G digonol hyd yn oed ar draws pedwar rhwydwaith neu fwy, felly gellid ystyried bod unrhyw sôn am 5G yn gynamserol iawn mewn rhai ardaloedd o'r wlad. Nid na ddylid datblygu 5G, ond mae angen inni sefydlu datblygiad 4G cyn inni symud ymlaen o bosibl.
O ran cysylltedd gwell ar lefel ehangach, ymddengys bod Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd wedi taro wal o ran band eang cyflym a chyflym iawn. Rwyf innau hefyd wedi gofyn cwestiynau yn y lle hwn o'r blaen ar faterion capasiti. Mewn rhannau o Gymru, yn enwedig ardaloedd lle ceir lefelau uchel o hunangyflogaeth, gwyddom y gall diogelwch economaidd pobl ddibynnu ar eu cysylltedd. Mae'n golygu a yw busnes yn llwyddiannus ai peidio, felly mae gwir angen inni fynd i'r afael â sut y gall busnesau oresgyn y rhwystr penodol hwn.
Rhaid i ni sicrhau bod cyfres lawn o opsiynau cysylltedd ar gael, gan wneud yn siŵr fod y dechnoleg bresennol yn cael ei chyflwyno'n deg ledled Cymru. O ran 5G, rwy'n bryderus o hyd fod perygl y gallem gael ein gadael ar ôl, felly credaf y byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurder gan y Llywodraeth yma heddiw ynglŷn â sut y maent yn integreiddio cynlluniau cyflawni 5G gyda'r gwaith presennol o wella 4G ar draws rhwydweithiau lluosog.
I found this really interesting, this topic of connectivity in the modern age, and there were a few things that clearly came out and that I will focus on. One of them was the shared masts element, where you don't have to keep, time and time again, putting up different masts to get the same result if one mast is shared by companies. The Minister told us in the discussions that we had that she had had talks with people in the Home Office so that they would do some futureproofing on those masts. We heard from EE that they were developing 40 new sites, and others were developing their sites, and that they were prepared to share those masts in those sites. So, I think it is important that we do that, because we have heard, and Suzy Davies raised it now, that people are concerned about the health implications of putting up multiple masts on multiple sites. So, maybe that would go some way to help with that.
What we must do is make sure that all communities move forward together here. We can’t have people left behind in what is now a digital age. I’ve had e-mails from people who are actually going somewhere away from their home in order to access some connectivity, just so that they can do that. I’ve heard about people sitting in their cars with their children, so that they can complete their homework. That is definitely not satisfactory. And we know that people are moving more and more to doing everything on their phones, and far less on their computers, and I suppose that we are all guilty of doing that.
I know from experience, in covering my area in Mid and West Wales, that there are plenty of notspots, and I’ve got two phones, and they're on two different networks, but it still doesn’t ensure that I have complete coverage wherever it is that I go. And even if I had all the networks and all the phones to go with them, I would still experience notspots. So, we really need to do something about that.
We’ve heard from the providers, when they’ve asked the Minister for reduced business rates, and the Minister quite rightly said that that has to make commercial sense, that we can’t just reduce business rates unless there is going to be a return for that subsidy—because it will be a subsidy into a private business—to give something back to that community. And in terms of small and medium-sized enterprises—and those are the majority of businesses that are in my area—they do have to have connectivity just even to start up. But if we are asking them to grow and to develop, there is no way that that can be done in a digital age without the high-speed connectivity that they absolutely have to have for that to happen.
Roedd hyn yn ddiddorol iawn, mater cysylltedd yn yr oes fodern, a daeth rhai pethau'n amlwg ac rwyf am ganolbwyntio arnynt. Un ohonynt oedd yr elfen rhannu mastiau, lle nad oes rhaid ichi ddal ati, dro ar ôl tro, i osod mastiau gwahanol i gael yr un canlyniad os rhennir un mast gan gwmnïau. Dywedodd y Gweinidog wrthym yn y trafodaethau a gawsom ei bod wedi cael trafodaethau gyda phobl yn y Swyddfa Gartref fel y byddent yn gwneud peth gwaith diogelu ar gyfer y dyfodol ar y mastiau hynny. Clywsom gan EE eu bod yn datblygu 40 o safleoedd newydd, ac roedd eraill yn datblygu eu safleoedd, a'u bod yn barod i rannu mastiau yn y safleoedd hynny. Felly, credaf ei bod yn bwysig inni wneud hynny, oherwydd clywsom, ac fe gododd Suzy Davies hyn yn awr, fod pobl yn pryderu am y goblygiadau i iechyd o godi mastiau lluosog ar safleoedd lluosog. Felly, efallai y byddai hynny'n mynd beth o'r ffordd i helpu gyda hynny.
Yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod yr holl gymunedau'n symud ymlaen gyda'i gilydd yma. Ni allwn gael pobl wedi'u gadael ar ôl yn yr hyn sydd bellach yn oes ddigidol. Rwyf wedi cael negeseuon e-bost gan bobl sydd mewn gwirionedd yn mynd i rywle i ffwrdd o'u cartref er mwyn gallu cael rhywfaint o gysylltedd, er mwyn gallu gwneud hynny. Rwyf wedi clywed am bobl yn eistedd yn eu ceir gyda'u plant fel y gallant gwblhau eu gwaith cartref. Yn bendant, nid yw hynny'n foddhaol. Ac rydym yn gwybod bod pobl yn symud mwy a mwy i wneud popeth ar eu ffonau, a llawer llai ar eu cyfrifiaduron, ac mae'n debyg ein bod i gyd yn euog o wneud hynny.
Gwn o brofiad, wrth gynrychioli fy ardal i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, fod yna ddigon o fannau gwan, ac mae gennyf ddau ffôn, ac maent ar ddau rwydwaith gwahanol, ond nid yw hynny'n sicrhau bod gennyf signal llawn lle bynnag rwy'n mynd. A hyd yn oed pe bai gennyf yr holl rwydweithiau a'r holl ffonau i fynd gyda hwy, buaswn yn dal i gael mannau gwan. Felly, mae gwir angen inni wneud rhywbeth ynglŷn â hynny.
Rydym wedi clywed gan y darparwyr, ac maent wedi gofyn i'r Gweinidog ostwng ardrethi busnes, a dywedodd y Gweinidog yn hollol gywir fod yn rhaid i hynny wneud synnwyr masnachol, na allwn ostwng ardrethi busnes oni bai fod rhywbeth i'w adennill o'r cymhorthdal hwnnw—oherwydd bydd yn gymhorthdal i fusnes preifat—i roi rhywbeth yn ôl i'r gymuned honno. Ac o ran mentrau bach a chanolig—a dyna yw'r rhan fwyaf o'r busnesau sydd yn fy ardal i—rhaid iddynt gael cysylltedd i ddim ond dechrau hyd yn oed. Ond os ydym yn gofyn iddynt dyfu a datblygu, nid oes unrhyw ffordd y gellir gwneud hynny mewn oes ddigidol heb y cysylltedd cyflym sy'n rhaid iddynt ei gael er mwyn i hynny ddigwydd.
The importance of mobile connectivity has grown exponentially over the past few years, with mobile phone ownership in Wales said to be standing at over 90 per cent for adults—and, from my own experience, it may be even greater with children. Of these mobile phone users in Wales, 57 per cent report using a mobile phone to go online. Therefore, the importance of such connectivity has increased enormously over a relatively short period of time. The question, then, is: has the industry kept pace with these developments? For Wales, unfortunately, the answer has to be ‘no’. Statistics show we have the lowest coverage in the UK. It is concerning, therefore, to read in the Welsh Government’s response to recommendation 4 of the economy and infrastructure committee's report that Ofcom are consulting on their obligations. Their current proposal is setting coverage obligations for Wales at 83 per cent, whilst that for England and Northern Ireland is set at 90 per cent. This is surely nothing short of an insult to Wales. Can we be assured that the Welsh Government will be more than forceful in its deliberations with Ofcom, demanding nothing short of parity with other parts of the UK?
We all know that the planning regime has a key part to play in mobile phone coverage across Wales. It is therefore imperative that the planning regime is as flexible and conducive as possible, reflecting both the topography and population distribution of Wales. All mobile operators were of the opinion that increasing the permissible height of masts from 15 to 30m could have a dramatic effect on coverage, and it is good to see that the Welsh Government, although not going to the 30m, has now agreed to 25m masts. And as Joyce Watson pointed out, it is imperative that these masts are shared. We understand from the operators that a greater height in masts will allow a greater amount of sharing. So, it will be important for the Welsh Government to make sure that they are implementing what they say they are.
We all know that the planning regime has a key part to play in mobile phone coverage across Wales. It is therefore imperative that the planning—. Sorry, I do apologise.
If Wales is to have a mobile coverage network fit for the twenty-first century, it may have to call on innovative methods to cover the many notspots that now exist. The Welsh Government should do all that it can to encourage such innovation. The importance of our emergency services and their ability to save lives depends on the emergency services mobile communications programme—ESMCP. It has received support from the Home Office in providing funding for masts in areas where it is not viable for service providers to do so. Given the comment by EE that they were reaching the edges of commercial viability in terms of direct investment, the Welsh Government should be exploring every possible opportunity to share some of ESMCP's facilities. As EE's comments obviously relate to the topography of Wales, should we look at how parts of Scotland manage with similar topographical restraints?
In summary, it must be recognised that the Welsh Government has done an excellent job of rolling out internet connectivity over a short period of time, but we must see the same robustness apply to the mobile network, which will take an increasing part in connectivity over the coming years. We must acknowledge that 5G, the next new innovation to the mobile network, is rapidly expanding. Wales must be ready to embrace this latest innovation. We cannot be seen to be lagging behind in adopting this new technology. Indeed, if we are to attract high-tech industries to Wales, it is imperative that we are at the forefront of providing such technologies.
Mae pwysigrwydd cysylltedd symudol wedi tyfu fwyfwy dros y blynyddoedd diwethaf, gyda perchnogaeth ar ffonau symudol yng Nghymru dros 90 y cant ymhlith oedolion—ac yn fy mhrofiad i, gallai fod hyd yn oed yn uwch ymhlith plant. O'r defnyddwyr ffonau symudol hyn yng Nghymru, mae 57 y cant yn dweud eu bod yn defnyddio ffôn symudol i fynd ar-lein. Felly, mae pwysigrwydd cysylltedd o'r fath wedi cynyddu'n aruthrol dros gyfnod cymharol fyr o amser. Y cwestiwn wedyn yw: a yw'r diwydiant wedi cadw i fyny gyda'r datblygiadau hyn? Ar gyfer Cymru, yn anffodus, rhaid ateb nad yw wedi gwneud hynny. Dengys ystadegau mai gennym ni y mae'r cysylltedd gwaethaf yn y DU. Mae'n peri pryder, felly, i ddarllen yn ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 4 o adroddiad pwyllgor yr economi a'r seilwaith fod Ofcom yn ymgynghori ar eu rhwymedigaethau. Mae eu cynnig presennol yn gosod rhwymedigaethau cysylltedd ar gyfer Cymru ar 83 y cant, er bod rhwymedigaethau cysylltedd ar gyfer Lloegr a Gogledd Iwerddon wedi'u gosod ar 90 y cant. Yn sicr mae hyn yn sarhad ar Gymru. A allwn fod yn sicr y bydd Llywodraeth Cymru yn ddigon grymus yn ei thrafodaethau ag Ofcom, ac nad yw'n mynnu dim sy'n llai na chydraddoldeb â rhannau eraill o'r DU?
Rydym i gyd yn gwybod bod gan y drefn gynllunio ran allweddol i'w chwarae o ran y signal ffonau symudol ledled Cymru. Mae'n hanfodol felly fod y drefn gynllunio mor hyblyg a chydnaws ag y bo modd, gan adlewyrchu topograffeg a dosbarthiad y boblogaeth yng Nghymru. Roedd yr holl weithredwyr ffonau symudol o'r farn y gallai codi'r uchder a ganiateir ar gyfer mastiau o 15 i 30m gael effaith ddramatig ar signal, ac mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno bellach i ganiatáu mastiau 25m, er nad rhai 30m. Ac fel y nododd Joyce Watson, mae'n hollbwysig fod y mastiau hyn yn cael eu rhannu. Deallwn gan y gweithredwyr y bydd mastiau uwch yn caniatáu mwy o rannu. Felly, bydd yn bwysig i Lywodraeth Cymru wneud yn siŵr eu bod yn gweithredu'r hyn y dywedant eu bod yn ei weithredu.
Mae pawb ohonom yn gwybod bod gan y drefn gynllunio ran allweddol i'w chwarae yn y signal ffonau symudol ledled Cymru. Mae'n hanfodol felly fod y cynlluniau—. Mae'n ddrwg gennyf.
Os yw Cymru i gael rhwydwaith ffonau symudol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, mae'n bosibl y bydd yn rhaid iddi bwyso ar ddulliau arloesol o ymdrin â llawer o'r mannau gwan sy'n bodoli yn awr. Dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i annog arloesi o'r fath. Mae pwysigrwydd ein gwasanaethau brys a'u gallu i achub bywydau yn dibynnu ar raglen cyfathrebu symudol y gwasanaethau brys—ESMCP. Mae wedi cael cymorth gan y Swyddfa Gartref i ddarparu cyllid ar gyfer mastiau mewn ardaloedd lle nad yw'n ymarferol i ddarparwyr gwasanaethau wneud hynny. O ystyried y sylw gan EE eu bod yn cyrraedd terfynau hyfywedd masnachol o ran buddsoddiad uniongyrchol, dylai Llywodraeth Cymru edrych ar bob cyfle posibl i rannu rhai o gyfleusterau'r ESMCP. Gan fod sylwadau EE yn amlwg yn ymwneud â thopograffi Cymru, a ddylem edrych ar sut y mae rhannau o'r Alban yn ymdopi â chyfyngiadau topograffaidd tebyg?
Yn gryno, mae'n rhaid cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwaith rhagorol ar gyflwyno cysylltedd rhyngrwyd dros gyfnod byr o amser, ond rhaid inni weld yr un cadernid mewn perthynas â'r rhwydwaith symudol, a fydd yn chwarae rhan gynyddol mewn cysylltedd dros y blynyddoedd nesaf. Rhaid inni gydnabod bod 5G, yr arloesedd newydd nesaf i'r rhwydwaith ffonau symudol, yn ehangu'n gyflym. Rhaid i Gymru fod yn barod i gofleidio'r arloesedd diweddaraf hwn. Ni allwn gael ein gweld yn llusgo ar ei hôl hi o ran mabwysiadu'r dechnoleg newydd hon. Yn wir, os ydym yn mynd i ddenu diwydiannau uwch-dechnoleg i Gymru, mae'n hanfodol ein bod ar flaen y gad yn darparu technolegau o'r fath.
As a member of the economy committee, I'm of course very pleased to speak in this debate today on the mobile action plan. It's something that I know, Deputy Minister, impacts businesses in my constituency, and something I'm really passionate about. So, I am pleased that the Welsh Government has accepted all recommendations from the committee's report, which some Members have alluded to before me. I think it shows how serious the Welsh Government is about working together to ensure we don't fall short in our ambition to become a global 5G leader, but with that in mind, we do know that competition is fierce on a global stage, and that the UK, unfortunately, as a whole is behind, which is something we need to address.
Llywydd, six countries are already adopting 5G technology, and they include the United States, Japan and China, just to name a few. Now, I spoke about automation and 5G in a statement last year, but I want to take a slightly different approach today, and I want to focus on the impact 5G can have and two things in particular: autonomous vehicles and remote healthcare. Now 5G networks can respond fast enough to co-ordinate self-driving cars, either with cars talking to a central controller at a road intersection, or communicating directly with each other. We sometimes think that this type of technology is years away, and miles away from being a reality, but, actually, we're already seeing companies make Tesla make huge strides in this market. Other companies and experts are already discussing how 5G technology could lead to no traffic lights in the streets—there are cars that are crossing, but they're not bumping into each other. Once all cars have sensors and cameras, they could also capture continuous video footage. Now, if there's an unfortunate accident you'll be able to view video from all angles, not just from the cars involved, but from cars all in the same area at the same time.
Moving to remote healthcare, we know that getting 5G right could permit doctors to perform procedures remotely. The lag time is so miniscule that doctors could use robots to operate on you from 1,000 miles away. People in remote regions across the world can be treated by specialists from wherever, something that is pretty amazing in my eyes.
So, Llywydd, how do we make what seems to be futuristic today's reality? Now, it is possible, because we know that other countries are already leading the way, as I've said before. It requires us to ask difficult questions and rethink how we've been rolling out technology developments in the past here in Wales and in the UK. Should we really wait until everyone is on 4G, and run the risk of certain areas missing out on the opportunity of being 5G pioneers? Now, to be clear, I do want every part of this country to have the best connectivity, but I also want us to jump at the opportunities that are out there in the present.
My generation knows nothing other than technology, so there's no reason why we shouldn't have 5G in our lives. We should, as a Government, as a country, be doing 4G and 5G projects simultaneously, alongside ensuring we have gigabit cities and hubs like I've suggested in the past. Llywydd, there's been a lot of discussion in this Chamber, and it's often about looking to the future. But we are out of touch if we think that's the case with 5G, because with 5G, the future is here and it's now. Diolch.
Fel aelod o bwyllgor yr economi, rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon heddiw ar y cynllun gweithredu ffonau symudol wrth gwrs. Ddirprwy Weinidog, mae'n rhywbeth y gwn ei fod yn effeithio ar fusnesau yn fy etholaeth, a rhywbeth rwy'n teimlo'n wirioneddol angerddol yn ei gylch mewn gwirionedd. Felly, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un o'r argymhellion yn adroddiad y pwyllgor, ac mae rhai o'r Aelodau eisoes wedi cyfeirio atynt. Rwy'n credu ei fod yn dangos pa mor ddifrifol yw Llywodraeth Cymru ynglŷn â gweithio gyda'i gilydd i sicrhau nad ydym yn syrthio'n fyr o'n huchelgais i ddod yn arweinydd 5G byd-eang, ond gyda hynny mewn golwg, rydym yn gwybod bod y gystadleuaeth yn ffyrnig ar y llwyfan byd-eang, a bod y DU gyfan ar ei hôl hi, yn anffodus, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef.
Lywydd, mae chwe gwlad eisoes wedi mabwysiadu technoleg 5G, ac maent yn cynnwys yr Unol Daleithiau, Japan a Tsieina, i enwi ond rhai ohonynt. Nawr, siaradais am awtomatiaeth a 5G mewn datganiad y llynedd, ond rwyf am ddilyn llwybr ychydig yn wahanol heddiw, ac rwyf am ganolbwyntio ar yr effaith y gall 5G ei chael a dau beth yn benodol: cerbydau awtonomaidd a gofal iechyd o bell. Nawr gall rhwydweithiau 5G ymateb yn ddigon cyflym i gydlynu ceir hunan-yrru, naill ai gyda cheir yn siarad â rheolwr canolog ar groesffordd, neu geir sy'n cyfathrebu'n uniongyrchol â'i gilydd. Rydym yn meddwl weithiau fod y math hwn o dechnoleg flynyddoedd i ffwrdd, a milltiroedd i ffwrdd o fod yn realiti, ond mewn gwirionedd, rydym eisoes yn gweld cwmnïau sy'n gwneud Tesla yn gwneud camau enfawr yn y farchnad hon. Mae cwmnïau ac arbenigwyr eraill eisoes yn trafod sut y gallai technoleg 5G arwain at beidio â chael goleuadau traffig ar y strydoedd—mae ceir yn croesi, ond nid ydynt yn taro yn erbyn ei gilydd. Pan fydd gan bob car synwyryddion a chamerâu, gallent gynnwys deunydd fideo parhaus hefyd. Nawr, os ceir damwain anffodus fe fyddwch yn gallu gweld fideo o bob ongl, nid yn unig o'r ceir sy'n rhan ohoni, ond o'r holl geir yn yr un ardal ar yr un pryd.
Gan symud at ofal iechyd o bell, gwyddom y gallai cael 5G yn iawn ganiatáu i feddygon gyflawni triniaethau o bell. Mae'r oedi amser mor eithriadol o fach fel y gallai meddygon ddefnyddio robotiaid i'ch trin o 1,000 o filltiroedd i ffwrdd. Gellir trin pobl mewn mannau pell ar draws y byd gan arbenigwyr o lle bynnag y bônt, rhywbeth sy'n eithaf rhyfeddol yn fy marn i.
Felly, Lywydd, sut rydym yn gwneud yr hyn sydd i'w weld yn perthyn i'r dyfodol yn realiti heddiw? Nawr, mae'n bosibl, oherwydd gwyddom fod gwledydd eraill eisoes yn arwain y ffordd, fel y dywedais eisoes. Mae'n golygu bod yn rhaid inni ofyn cwestiynau anodd ac ailystyried sut y buom yn cyflwyno datblygiadau technoleg yn y gorffennol yma yng Nghymru ac yn y DU. A ddylem aros mewn gwirionedd tan fod pawb ar 4G, a wynebu'r risg y bydd rhai ardaloedd penodol yn colli cyfle i fod yn arloeswyr 5G? Nawr, i fod yn glir, rwyf am i bob rhan o'r wlad hon gael y cysylltedd gorau, ond rwyf hefyd am inni neidio ar y cyfleoedd sydd ar gael yn y presennol.
Nid yw fy nghenhedlaeth i'n gyfarwydd â byd heb dechnoleg, felly nid oes unrhyw reswm pam na ddylai fod gennym 5G yn ein bywydau. Fel Llywodraeth, fel gwlad, dylem fod yn gwneud prosiectau 4G a 5G ar yr un pryd, ochr yn ochr â sicrhau bod gennym ddinasoedd a chanolfannau gigabit fel yr awgrymais yn y gorffennol. Lywydd, cafwyd llawer o drafod yn y Siambr, ac mae'n aml yn ymwneud ag edrych tua'r dyfodol. Ond rydym allan o gysylltiad os credwn mai felly y mae gyda 5G, oherwydd mae 5G gyda ni, mae'r dyfodol yma nawr. Diolch.
Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Lee Waters.
The Deputy Minister to respond to the debate—Lee Waters.
Diolch yn fawr. Thank you to everybody who's taken part for the constructive nature of the contributions, and a particular thanks to the committee for the considered and diligent work they undertook on their inquiry and for their report. I know there was some particularly noteworthy contributions to the work of the committee from people who are no longer members of the committee, so I think we owe our thanks to them too. [Interruption.] I am talking about myself, yes. [Laughter.]
To be able to use your mobile devices to access the internet, as many Members have said, is an essential part of modern life, and that's going to become more so as the internet of things and 5G develops apace, which is why we think this needs to be regulated as a key utility by the UK Government. But it is not. Telecommunications policy is not devolved, and the main levers for improving mobile coverage and capacity rest with Ofcom, as the regulator, and the UK Government. And I believe there's more that Ofcom and the UK Government could do to improve mobile connectivity in Wales. And Bethan Sayed has talked about broadband—nicely leveraged into this debate—where the Welsh Government has demonstrated what it can do, even though it's not devolved. But to reach the remaining part of the population we're struggling with, it does require UK action in tandem—the same is true for mobile. Clearly, our topography and population density poses challenges. Providing the necessary connectivity requires more mobile infrastructure than it would in other parts of the UK, and that's reflected in the current levels of coverage.
Diolch yn fawr. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan am natur adeiladol y cyfraniadau a diolch yn arbennig i'r pwyllgor am y gwaith ystyriol a diwyd a wnaethant ar eu hymchwiliad ac am eu hadroddiad. Gwn y cafwyd cyfraniadau nodedig i waith y pwyllgor gan bobl nad ydynt yn aelodau o'r pwyllgor mwyach, felly credaf fod angen inni ddiolch iddynt hwy hefyd. [Torri ar draws.] Rwy'n sôn amdanaf fy hun, ydw. [Chwerthin.]
Mae gallu defnyddio eich dyfeisiau symudol i gael mynediad at y rhyngrwyd, fel y dywedodd llawer o'r Aelodau, yn rhan hanfodol o fywyd modern, ac mae hynny'n mynd i fod yn fwy felly wrth i ryngrwyd pethau a 5G ddatblygu'n gyflym, a dyna pam y credwn fod angen i Lywodraeth y DU reoleiddio hyn fel cyfleustod allweddol. Ond nid yw'n digwydd. Nid yw'r polisi telathrebu wedi'i ddatganoli, ac Ofcom, fel y rheoleiddiwr, a Llywodraeth y DU sydd â'r prif ddulliau at eu defnydd ar gyfer gwella signal ffonau symudol a chapasiti. Ac rwy'n credu bod mwy y gallai Ofcom a Llywodraeth y DU ei wneud i wella cysylltedd symudol yng Nghymru. A soniodd Bethan Sayed am fand eang—cafodd ei dynnu i mewn i'r ddadl hon yn daclus—lle mae Llywodraeth Cymru wedi dangos yr hyn y gall ei wneud, er nad yw wedi'i ddatganoli. Ond er mwyn cyrraedd y rhan sy'n weddill o'r boblogaeth lle rydym yn cael trafferth, mae gofyn i'r DU weithio ar y cyd—mae'r un peth yn wir am ffonau symudol. Yn amlwg, mae ein topograffi a dwysedd poblogaeth yn creu heriau. Mae darparu'r cysylltedd angenrheidiol yn galw am fwy o seilwaith symudol nag y byddai mewn rhannau eraill o'r DU, ac adlewyrchir hynny yn y lefelau cysylltedd presennol.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I would.
Gwnaf.
I know he was making a frivolous point about being a previous member of the committee, but can he identify any issues within this report and any views he holds that have changed as a result of becoming a Minister in the Government? Has his perspective changed significantly as a result of that experience?
Gwn ei fod yn gwneud pwynt smala ynglŷn â bod yn aelod blaenorol o'r pwyllgor, ond a all nodi unrhyw faterion yn yr adroddiad hwn ac unrhyw safbwyntiau sydd ganddo sydd wedi newid o ganlyniad i ddod yn Weinidog yn y Llywodraeth? A yw ei safbwynt wedi newid yn sylweddol o ganlyniad i'r profiad hwnnw?
Well, I think the fact that the report has been accepted in full suggests that I was convinced by the analysis and the evidence I heard by the committee, and, to be fair, I don't think anything the Minister said at the time—Julie James—when she gave evidence to us, is different from what the Government is saying now. I'm more than happy to admit when I have changed my mind or changed my view, but in this case I think it's more of a seamless evolution.
The picture has improved over recent years as a result of the continued commercial roll-outs of the mobile network operators, but there are still significant areas, particularly rural areas, where there is no reliable mobile coverage. And I'm very concerned that in its consultation on the award of new spectrum to pave the way for 5G, Ofcom is proposing much lower targets for Wales than other parts of the UK. In England and Northern Ireland, they plan to require 90 per cent of the population to be covered, and in Wales they're setting the target at 83 per cent. And as David Rowlands rightly pointed out, that is clearly unjust, and will simply perpetuate the existing challenges and disadvantages Wales has in providing data and digital services. David Rowlands asked the Government to be forceful, and we have submitted a consultation response to Ofcom, and we have sent that to the committee so they see that at this stage, so that they're able to mobilise their rightful indignation as well, to try and get this changed.
For Ofcom and the UK Government have a central role in addressing many of the points raised in the committee's report, and the spectrum option provides a rare opportunity to make a real difference in improving mobile connectivity in Wales. That's why we're urging them to reconsider, and I hope the committee will join the Government in echoing that call.
That said, there are areas where the Welsh Government can act to make a difference and we're committed to do what we can. We welcome the challenge and the scrutiny of the committee to make sure that we are doing as much as we can, when we can do it, and for you to give us the odd constructive prod when you think we could do more. I think that is a helpful part of the scrutiny that this place exists to do.
The action plan focuses on nine key areas where the Welsh Government can use its levers. In some of these areas, our role is one of facilitation, and in others we can intervene more directly. We have made progress in a number of key areas. We have introduced a new 'Planning Policy Wales' document, which encourages planning authorities and mobile operators to work collaboratively. From 1 April, the height of masts allowed under permitted development will rise from 15m to 25m, or 20m in protected landscapes. That is a significant additional rise, without requiring planning permission. It's open still for mobile providers, if they want and can justify higher masts, to go through the planning process to give communities their say, which we think is right.
The forthcoming national development framework is likely to provide more proactive policies for local planning authorities and the industry to act in areas of limited or no coverage. I heard what Russell George said about TAN 19, and I can report to the Chamber that our officials met with the industry yesterday and had a very constructive dialogue. Once the national development framework is completed in the summer, we will approach the industry to co-produce a best practice guide. But, as we say, it is still open for them to do as they've done in England and take the lead. But we'll do what we can to work with them on that.
On 5G, we have commissioned Innovation Point to identify and develop up to three strategic projects, and we expect this work to be completed shortly. For those Members who highlighted the health concerns, I too as a constituency Member have had that correspondence, and I think it's right that we're vigilant about this new technology as it emerges. We currently take advice from Public Health Wales and Public Health England on this and we keep that under review. 5G is still a technology at its very early stages, and we'll make sure that, as that is rolled out, it continues to comply with the guidance and the standards we'd expect it to. It's important that we maintain public confidence in doing that.
Moving on, Transport for Wales has commissioned, through their rail contract, TfW Rail Services to deliver improved mobile connectivity on the rail network. By owning the rail network now, we have the opportunity to use the land to host masts and to host improvements in connectivity. Publicly funded masts built under the new communications contract for the emergency services will be futureproofed by deploying larger mast bases and robust towers capable of supporting multiple operators, as Joyce Watson referenced. We are developing a more local approach to improving mobile connectivity in specific mobile action zones. There, we can target interventions such as business rates relief where we think there's a case for acting where the market otherwise wouldn't act.
We're engaging with local authorities and the operators to develop a business case for investment by the public sector in mobile infrastructure and we're currently developing proposals for a non-domestic rates support scheme where it can be combined with other interventions such as publicly funded infrastructure in the zones and working with local authorities on how the planning system could be used to encourage the deployment of infrastructure into the mobile action zones. So, there are some practical steps that we can do and we are working on.
We've expressed many times over recent years our belief that mobile roaming focused on rural areas should play a central role in improving mobile connectivity in partial notspots. Ofcom has indicated a willingness to look at that, as has the UK Government. Clearly, it's not ideal, because, in the rural area, if you are roaming, your call will drop out and you'd have to reconnect to another operator, but at the moment your call just drops out and doesn't connect to anybody, so, clearly it would be an improvement.
So, I think, Llywydd, overall, we have made good progress. We are working in partnership. The main levers do not lie with us, but we've not used that as an excuse to do nothing. But I'm sure there's more we can do and I look forward to working with the Member to identify that, so that, together, we can improve the service for the people of Wales.
Wel, credaf fod y ffaith bod yr adroddiad wedi'i dderbyn yn llawn yn awgrymu fy mod wedi fy argyhoeddi gan y dadansoddiad a'r dystiolaeth a glywais gan y pwyllgor, ac i fod yn deg, nid wyf yn meddwl bod unrhyw beth a ddywedodd y Gweinidog ar y pryd—Julie James—pan roddodd dystiolaeth i ni, yn wahanol i'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ddweud yn awr. Rwy'n fwy na pharod i gyfaddef pan wyf wedi newid fy meddwl neu newid fy marn, ond yn yr achos hwn, credaf ei fod yn fwy o esblygiad di-dor.
Mae'r darlun wedi gwella dros y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad i gyflwyniadau masnachol parhaus y gweithredwyr rhwydwaith symudol, ond ceir meysydd sylweddol o hyd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, lle nad oes signal ffonau symudol dibynadwy. Ac rwy'n bryderus iawn fod Ofcom, yn eu hymgynghoriad ar ddyfarnu sbectrwm newydd i baratoi'r ffordd ar gyfer 5G, yn argymell targedau is o lawer i Gymru na rhannau eraill o'r DU. Yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, maent yn bwriadu ei gwneud yn ofynnol i 90 y cant o'r boblogaeth gael eu cynnwys, ac yng Nghymru maent yn pennu targed o 83 y cant. Ac fel y dywedodd David Rowlands yn gywir, mae hynny'n amlwg anghyfiawn, a bydd yn parhau'r heriau presennol a'r anfanteision sydd gan Gymru o ran darparu data a gwasanaethau digidol. Gofynnodd David Rowlands i'r Llywodraeth fod yn rymus, ac rydym wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad i Ofcom, ac rydym wedi anfon at y pwyllgor er mwyn iddynt allu gweld hwnnw ar y cam hwn, er mwyn iddynt allu trefnu eu dicter cyfiawn yn ogystal, i geisio cael hyn wedi'i newid.
Mae gan Ofcom a Llywodraeth y DU rôl ganolog o ran mynd i'r afael â llawer o'r pwyntiau a godwyd yn adroddiad y pwyllgor, ac mae'r opsiwn sbectrwm yn gyfle prin i wneud gwahaniaeth go iawn i wella cysylltedd symudol yng Nghymru. Dyna pam rydym yn eu hannog i ailystyried, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor yn ymuno â'r Llywodraeth i ategu'r alwad honno.
Wedi dweud hynny, ceir meysydd lle gall Llywodraeth Cymru weithredu i wneud gwahaniaeth ac rydym yn ymrwymedig i wneud popeth a allwn. Rydym yn croesawu'r her a gwaith craffu'r pwyllgor i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn, pan allwn wneud hynny, ac i chi roi proc adeiladol i ni o bryd i'w gilydd pan fyddwch yn credu y gallem wneud rhagor. Credaf fod hynny'n rhan ddefnyddiol o'r gwaith craffu y mae'r lle hwn yn bodoli ar gyfer ei wneud.
Mae'r cynllun gweithredu yn canolbwyntio ar naw maes allweddol lle gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei dulliau. Yn rhai o'r meysydd hyn, ein rôl yw hwyluso, ac mewn eraill gallwn ymyrryd yn fwy uniongyrchol. Rydym wedi gwneud cynnydd mewn nifer o feysydd allweddol. Rydym wedi cyflwyno dogfen newydd 'Polisi Cynllunio Cymru', sy'n annog awdurdodau cynllunio a gweithredwyr ffonau symudol i weithio ar y cyd. O 1 Ebrill, bydd uchder y mastiau o dan hawl datblygu a ganiateir yn codi o 15m i 25m, neu 20m mewn tirweddau a ddiogelir. Mae hwnnw'n gynnydd ychwanegol sylweddol, heb fod angen caniatâd cynllunio. Os yw darparwyr ffonau symudol eisiau ac yn gallu cyfiawnhau mastiau uwch, gallant fynd drwy'r broses gynllunio i roi hawl i gymunedau ddweud eu dweud, a chredwn fod hynny'n iawn.
Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol sydd ar y ffordd yn debygol o ddarparu polisïau mwy rhagweithiol ar gyfer awdurdodau cynllunio lleol a'r diwydiant er mwyn iddynt allu gweithredu mewn ardaloedd lle mae'r signal yn gyfyngedig neu lle nad oes signal o gwbl. Clywais yr hyn a ddywedodd Russell George am TAN 19, a gallaf adrodd i'r Siambr fod ein swyddogion wedi cyfarfod â'r diwydiant ddoe ac wedi cael sgwrs adeiladol iawn. Pan gwblheir y fframwaith datblygu cenedlaethol yn yr haf, byddwn yn gofyn i'r diwydiant gydgynhyrchu canllaw arferion gorau. Ond fel y dywedwn, mae'n dal yn agored iddynt wneud fel y maent wedi'i wneud yn Lloegr a chymryd yr awenau. Ond byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i weithio gyda hwy ar hynny.
Ar 5G, rydym wedi comisiynu Innovation Point i nodi a datblygu hyd at dri phrosiect strategol, a disgwyliwn i'r gwaith hwn gael ei gwblhau cyn hir. I'r Aelodau a dynnodd sylw at y pryderon iechyd, rwyf innau hefyd fel Aelod etholaeth wedi cael yr ohebiaeth honno, ac rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod yn wyliadwrus ynghylch y dechnoleg newydd hon wrth iddi ymddangos. Ar hyn o bryd rydym yn cael cyngor gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a Public Health England ar hyn ac rydym yn cadw llygad ar hynny. Mae 5G yn dal i fod yn dechnoleg sydd ar gam cynnar iawn, ac fe wnawn yn siŵr, wrth iddi gael ei chyflwyno, y bydd yn parhau i gydymffurfio â'r canllawiau a'r safonau y byddem yn disgwyl iddi gydymffurfio â hwy. Mae'n bwysig ein bod yn cadw hyder y cyhoedd wrth ei wneud.
Gan symud ymlaen, mae Trafnidiaeth Cymru drwy eu contract rheilffyrdd wedi comisiynu Gwasanaethau Rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru i sicrhau gwell cysylltedd symudol ar y rhwydwaith rheilffyrdd. Drwy fod yn berchen ar y rhwydwaith rheilffyrdd bellach, mae gennym gyfle i ddefnyddio'r tir ar gyfer mastiau ac ar gyfer gwella cysylltedd. Bydd mastiau a ariennir o bwrs y wlad a adeiladir o dan y contract cyfathrebu newydd ar gyfer y gwasanaethau brys yn cael eu diogelu ar gyfer y dyfodol drwy ddefnyddio sylfeini mastiau mwy o faint a thyrau cadarn sy'n gallu cynnal gweithredwyr lluosog, fel y nododd Joyce Watson. Rydym yn datblygu dull mwy lleol o wella cysylltedd symudol mewn parthau gweithredu symudol penodol. Yno, gallwn dargedu ymyriadau megis rhyddhad ardrethi busnes lle credwn fod achos dros weithredu lle na fyddai'r farchnad yn gweithredu fel arall.
Rydym yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol a'r gweithredwyr i ddatblygu achos busnes ar gyfer buddsoddiad gan y sector cyhoeddus mewn seilwaith symudol ac rydym ar hyn o bryd yn datblygu cynigion ar gyfer cynllun cymorth ardrethi annomestig lle gellir ei gyfuno ag ymyriadau eraill megis seilwaith a ariennir o bwrs y wlad yn y parthau a gweithio gydag awdurdodau lleol ar sut y gellid defnyddio'r system gynllunio i annog defnydd o seilwaith i mewn i barthau gweithredu symudol. Felly mae yna gamau ymarferol y gallwn eu rhoi ar waith ac sydd eisoes ar y gweill.
Droeon dros y blynyddoedd diwethaf rydym wedi mynegi ein cred y dylai trawsrwydweithio symudol sy'n canolbwyntio ar ardaloedd gwledig chwarae rôl ganolog yn gwella cysylltedd symudol mewn mannau sy'n rhannol wan. Mae Ofcom wedi nodi parodrwydd i edrych ar hynny, fel y mae Llywodraeth y DU. Yn amlwg, nid yw'n ddelfrydol, oherwydd, mewn ardal wledig, os ydych yn trawsrwydweithio, bydd eich galwad yn cael ei cholli a byddai'n rhaid ichi ailgysylltu â gweithredwr arall, ond ar hyn o bryd mae eich galwad yn cael ei cholli ac nid yw'n cysylltu ag unrhyw un, felly, yn amlwg, fe fyddai'n welliant.
Felly, Lywydd, yn gyffredinol, rwy'n credu ein bod wedi gwneud cynnydd da. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth. Nid yw'r prif ddulliau yn ein dwylo ni ond nid ydym wedi defnyddio hynny fel esgus i beidio â gwneud unrhyw beth. Ond rwy'n siŵr fod rhagor y gallwn ei wneud ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod i nodi hynny, fel y gallwn fynd ati gyda'n gilydd i wella'r gwasanaeth ar gyfer pobl Cymru.
Cadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—Russell George.
The Chair of the committee to reply to the debate—Russell George.
Thank you, Presiding Officer. Can I thank Members for taking part in the debate this afternoon? Bethan Sayed, right at the beginning of the debate, pointed out, of course, those people in those notspot areas. And whilst some people who might be watching this debate will be screaming at the screen, saying, 'Hang on, we can't even get any signal at all, why are you talking about 5G?', of course one technology can complement the other. It's not a competition between the two, and Bethan, of course, wasn't even suggesting that. I'm very pleased that Bethan pointed that out. And what I can say to those people who are in those notspot areas is that they certainly do have the ear of the committee, and it's certainly, I think, my view that those areas should go straight from notspot areas to the latest technology. That should be the case.
Joyce Watson pointed out a number of areas. One area that she touched on, of course, is the importance for business to be connected. That is very, very important—that we are not left behind and that business does have good connectivity. And I'm reminded of the example of the advice that farmers are given, from a health and safety point of view, to always keep their mobile phones in their pockets—don't keep it on the dashboard in the tractor, because, if you have an accident, you might not be able to get to it. But what use is that advice if you've got no signal, which is so often the case in very rural areas where farmers are lone working?
I think Joyce Watson and David Rowlands both also touched on higher masts and the need for operators to share infrastructure as well. Operators are doing that, which is welcome, and what they tell us is that, if it's easier for them to have taller masts, then they're more likely to share. Well, now we're seeing that change in the planning regime, we'll of course have a close eye on the mobile operators to see that they're doing just that.
David Rowlands also mentioned—and so did the Deputy Minister—Ofcom's 700 MHz spectrum auction, and I think the Deputy Minister put a challenge out to committee to also lobby Ofcom to raise the bar in this area in terms of making sure that we're on a level playing field with the rest of the UK. And we have done that. I can say that. We, Deputy Minister, wrote a very similar letter to Ofcom's consultation, along the same lines as your own letter to Ofcom as well.
Jack Sargeant and David Rowlands also talked about 5G and being 5G ready. This technology is yet to be rolled out, but it is important that we're 5G ready. It's not too far in the future, as well. And I think, obviously, 5G is needed for automation and artificial intelligence, areas that the Deputy Minister is very keen on, as well as committee members also. So, this is an important area. We don't want to be the last nation in the UK to be adopting this technology and being 5G ready. I would put out the challenge: why can't we be ahead of any other nation across the UK? Why can't we lead the way on this occasion, rather than lagging behind as we have done in other parts of mobile connectivity?
I think, finally, I would just like to thank all the stakeholders that gave evidence, either oral evidence or written evidence. Thank you to committee members. Thank you to the clerking team and the integrated team for their support also, and those who took part in the debate today. I'd also like to thank the Deputy Minister for thanking himself. [Laughter.] But I do commend our report today to the Assembly.
Diolch i chi, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma? Ar ddechrau'r ddadl, nododd Bethan Sayed y bobl yn y mannau gwan hynny wrth gwrs. Ac er y bydd rhai pobl a allai fod yn gwylio'r ddadl hon yn sgrechian ar y sgrin, ac yn dweud, 'Arhoswch funud, ni allwn gael unrhyw signal o gwbl, pam eich bod yn sôn am 5G?', wrth gwrs, gall un dechnoleg ategu'r llall. Nid yw'n gystadleuaeth rhwng y ddwy, ac wrth gwrs, doedd Bethan ddim yn awgrymu hynny hyd yn oed. Rwy'n falch iawn fod Bethan wedi nodi hynny. A'r hyn y gallaf ei ddweud wrth y bobl yn y mannau gwan hynny yw bod y pwyllgor yn sicr yn gwrando arnynt, ac yn bendant, fy marn i yw y dylai'r ardaloedd hynny fynd yn syth o fod yn fannau gwan i'r dechnoleg ddiweddaraf. Dyna ddylai ddigwydd.
Tynnodd Joyce Watson sylw at nifer o feysydd. Un maes y cyfeiriodd ato, wrth gwrs, yw ei bod yn bwysig i fusnesau gael cysylltedd. Mae hynny'n bwysig tu hwnt—nad ydym yn cael ein gadael ar ôl a bod gan fusnesau gysylltedd da. Ac rwy'n cael fy atgoffa o enghraifft y cyngor a roddir i ffermwyr, o safbwynt iechyd a diogelwch, i gadw eu ffonau symudol yn eu pocedi bob amser—peidiwch â'i adael yn y tractor, oherwydd, os byddwch yn cael damwain, efallai na fyddwch yn gallu cael gafael arno. Ond pa ddefnydd yw'r cyngor hwnnw os nad oes gennych signal, sydd mor aml yn wir mewn ardaloedd gwledig iawn lle mae ffermwyr yn gweithio ar eu pen eu hunain?
Credaf fod Joyce Watson a David Rowlands hefyd wedi crybwyll mastiau uwch a'r angen i weithredwyr rannu seilwaith yn ogystal. Mae gweithredwyr yn gwneud hynny, sydd i'w groesawu, a'r hyn y maent yn ei ddweud wrthym yw eu bod yn fwy tebygol o rannu os yw'n haws iddynt gael mastiau uwch. Wel, nawr ein bod yn gweld y newid hwnnw yn y drefn gynllunio, byddwn yn cadw llygad agos ar y gweithredwyr ffonau symudol i weld eu bod yn gwneud hynny.
Soniodd David Rowlands hefyd—fel y gwnaeth y Dirprwy Weinidog—am arwerthiant sbectrwm 700 MHz Ofcom, ac rwy'n meddwl bod y Dirprwy Weinidog wedi gosod her i'r pwyllgor lobïo Ofcom hefyd i godi'r bar yn y maes hwn o ran gwneud yn siŵr ein bod yn cael chwarae teg gyda gweddill y DU. Ac rydym wedi gwneud hynny. Gallaf ddweud hynny. Ddirprwy Weinidog, rydym wedi ysgrifennu llythyr tebyg iawn at ymgynghoriad Ofcom, ar hyd yr un llinellau â'ch llythyr chi at Ofcom.
Siaradodd Jack Sargeant a David Rowlands am 5G a bod yn barod ar gyfer 5G. Mae'r dechnoleg hon yn dal i fod heb ei chyflwyno eto, ond mae'n bwysig ein bod yn barod ar gyfer 5G. Nid yw'n rhy bell yn y dyfodol. Ac rwy'n meddwl, yn amlwg, fod angen 5G ar gyfer awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial, meysydd y mae'r Dirprwy Weinidog yn frwd yn eu cylch, yn ogystal ag aelodau'r pwyllgor. Felly, mae hwn yn faes pwysig. Nid ydym am fod y genedl olaf yn y DU i fabwysiadu'r dechnoleg hon a'r olaf i fod yn barod ar gyfer 5G. Hoffwn osod yr her: pam na allwn fod ar y blaen i unrhyw genedl arall yn y DU? Pam na allwn arwain y ffordd y tro hwn yn hytrach na bod ar ei hôl hi fel rydym wedi bod mewn agweddau eraill o gysylltedd symudol?
Yn olaf, hoffwn ddiolch i'r holl randdeiliaid a roddodd dystiolaeth, naill ai ar lafar neu'n ysgrifenedig. Diolch i aelodau'r pwyllgor. Diolch i'r tîm clercio a'r tîm integredig am eu cymorth hefyd, a'r rhai a gymerodd ran yn y ddadl heddiw. Hoffwn hefyd ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ddiolch i'w hun. [Chwerthin.] Ond rwy'n cymeradwyo ein hadroddiad heddiw i'r Cynulliad.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yna.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni at yr eitem nesaf a'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Gradd ar Wahân? Effaith Brexit ar Addysg Uwch ac Addysg Bellach', a dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Lynne Neagle.
That brings us to the next item and it's the debate on the Children, Young People and Education Committee report, 'Degrees of Separation? The Impact of Brexit on Higher and Further Education', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Lynne Neagle.
Cynnig NDM6996 Lynne Neagle
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—'Gradd ar Wahân? Effaith Brexit ar Addysg Uwch ac Addysg Bellach', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Rhagfyr 2018.
Motion NDM6996 Lynne Neagle
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the Children, Young People and Education Committee Report—'Degrees of Separation? The Impact of Brexit on Higher and Further Education', which was laid in the Table Office on 4 December 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I'm pleased to open this debate today on the Children, Young People and Education Committee’s report, 'Degrees of Separation?', which discusses the impact of Brexit on higher and further education. Members of this Chamber will be fully aware of my views on Brexit, but at the outset of this debate it's important that I emphasise that I am contributing this afternoon as Chair of the committee. The comments I will make draw on the evidence-based report we agreed as a cross-party committee, and the views I will express reflect the recommendations we made together.
Diolch ichi, Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl hon heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Gradd ar Wahân?', sy'n trafod effaith Brexit ar addysg uwch ac addysg bellach. Bydd Aelodau'r Siambr hon yn gwbl ymwybodol o fy safbwyntiau ar Brexit, ond ar ddechrau'r ddadl hon, mae'n bwysig i mi bwysleisio fy mod yn cyfrannu y prynhawn yma fel Cadeirydd y pwyllgor. Mae'r sylwadau y byddaf yn eu gwneud yn deillio o'r adroddiad sy'n seiliedig ar dystiolaeth a gytunwyd gennym fel pwyllgor trawsbleidiol, a bydd y safbwyntiau y byddaf yn eu mynegi yn adlewyrchu'r argymhellion a wnaethom gyda'n gilydd.
It is difficult to know where to begin a debate on the impact of Brexit when so much is still unclear, but I don't want us to focus our discussions on whether we agree with Brexit or on the votes happening in the UK Parliament. Rather, our aim in tabling today's debate is to discuss the potential impact Brexit could have on students and education providers in Wales, based on the evidence we received from experts in the field and those on the front line.
This was a challenging inquiry that was considered against a backdrop that was, and still is, constantly changing. Due to this shifting landscape and the uncertainty surrounding Brexit, a number of significant matters only became clearer as the inquiry progressed. The way we approached our work and the shape of the conclusions and recommendations in the report reflect this uncertainty.
The committee came to three broad conclusions. Conclusion 1: even a reasonably favourable Brexit would, under current plans, require the HE sector to adapt and change in its most important areas of operations, while the FE sector, with its much smaller international staff and student bodies, will also need to respond to Brexit-related changes in their local economies. Conclusion 2: despite Treasury funding guarantees, a 'no deal' scenario would still be significantly disruptive to both sectors, deeply so for the higher education sector. Conclusion 3: we found that few opportunities from Brexit for either sector were identified in the short term, and those that were identified were raised in the context of simply making the best of Brexit.
Within these three broad areas and the key issues that emerged, the committee made 12 recommendations. I am pleased that the Minister was able to accept all 12 recommendations either fully, in part or in principle. However, since the report was published in December 2018, the likelihood of a 'no deal' Brexit and the consequent need for clear and proactive Welsh Government planning to mitigate the impact on staff, students and providers substantially increased. We were therefore concerned that, in relation to a number of the recommendations, the Government’s initial response did not provide sufficient clarity, or failed to respond to all the specific recommendations made.
With so much still unclear, it must be our shared goal to reduce uncertainty for staff and providers as much as possible. I’d like to thank the Minister for the additional information provided last week, which does provide some further clarity on a number of points. The committee will take this additional information into account alongside her response to today’s debate.
I don't intend to go through each of the 12 recommendations today; I would instead prefer to concentrate my comments on three of the key areas contained in the report: student and staff immigration, the effect of Brexit on EU programmes like Erasmus+, and meeting industry skills demands after Brexit.
Firstly, student and staff immigration: new immigration restrictions for EU staff and students was a key issue considered during the inquiry. The evidence we received indicated that a change from the current immigration status quo to a more restricted system would have a detrimental impact on universities. To reduce uncertainty, there needs to be as little change as possible to the rules governing the movement of EU students and staff.
We also recognised that student immigration is not limited to EU students. The committee therefore believes that the immigration rules for EU students and other international students should be brought together into one set of rules for all international students coming to Wales. In highlighting the principle that there should be as little disruption as possible to staff and students, the committee was mindful that it would be for others to set the detail of the rules. It is our clear view, however, that Wales should be able to set its own direction on this.
Our recommendation was, therefore, that, via the UK Immigration Bill, Welsh Government should demand executive powers that allow it to make different immigration rules specifically for students and academic staff in Wales. It is important to note that this is different to seeking legislative competence over immigration. Since the publication of the report, the UK Government has published its White Paper consulting on the UK's future immigration system, and has introduced its Immigration Bill. This Bill appears to give the Secretary of State the power to repeal free movement law in the UK. This means that, in the event of a 'no deal' Brexit, freedom of movement need not be ended immediately.
Mae'n anodd gwybod ble i ddechrau dadl ar effaith Brexit pan fo cymaint yn dal yn aneglur, ond nid wyf am inni ganolbwyntio ein trafodaethau ar i ba raddau rydym yn cytuno â Brexit neu ar y pleidleisiau sy'n digwydd yn Senedd y DU. Yn hytrach, ein nod wrth gyflwyno'r ddadl hon heddiw yw trafod yr effaith bosibl y gallai Brexit ei chael ar fyfyrwyr a darparwyr addysg yng Nghymru, yn seiliedig ar y dystiolaeth a gawsom gan arbenigwyr yn y maes a'r rhai ar y rheng flaen.
Roedd hwn yn ymchwiliad heriol a ystyriwyd mewn cyd-destun a oedd, ac sydd o hyd, yn newid yn barhaus. Oherwydd y tirlun newidiol hwn a'r ansicrwydd ynghylch Brexit, ni ddaeth nifer o faterion arwyddocaol yn gliriach hyd nes i'r ymchwiliad fynd rhagddo. Mae'r ffordd y gwnaethom ein gwaith a siâp y casgliadau a'r argymhellion yn yr adroddiad yn adlewyrchu'r ansicrwydd hwn.
Daeth y pwyllgor i dri chasgliad bras. Casgliad 1: byddai Brexit gweddol ffafriol hyd yn oed o dan y cynlluniau presennol yn ei gwneud yn ofynnol i'r sector addysg uwch addasu a newid yn ei feysydd gwaith pwysicaf, a bydd angen i'r sector addysg bellach hefyd, gyda'u cyrff staff a myfyrwyr rhyngwladol llawer llai, ymateb i newidiadau sy'n gysylltiedig â Brexit yn eu heconomïau lleol. Casgliad 2: er gwaethaf gwarantau ariannol y Trysorlys, byddai senario 'dim bargen' yn dal i aflonyddu'n sylweddol ar y ddau sector, ac yn aflonyddu'n ddwfn iawn ar y sector addysg uwch. Casgliad 3: gwelsom mai ychydig o gyfleoedd a fyddai'n deillio o Brexit i'r naill sector fel y llall yn y tymor byr, ac roedd y rhai a nodwyd yn codi'n unig yng nghyd-destun gwneud y gorau o Brexit.
O fewn y tri maes bras hwn a'r materion allweddol a ddaeth i'r amlwg, gwnaeth y pwyllgor 12 o argymhellion. Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi gallu derbyn pob un o'r 12 argymhelliad naill ai'n llawn, yn rhannol neu mewn egwyddor. Fodd bynnag, ers cyhoeddi'r adroddiad ym mis Rhagfyr 2018, mae'r tebygolrwydd o Brexit 'dim bargen' a'r angen o ganlyniad i hynny am gynlluniau Llywodraeth Cymru clir a rhagweithiol i liniaru'r effaith ar staff, myfyrwyr a darparwyr wedi cynyddu'n sylweddol. Felly roeddem yn pryderu, mewn perthynas â nifer o'r argymhellion, na ddarparodd ymateb cychwynnol y Llywodraeth ddigon o eglurder, neu ei bod wedi methu ymateb i'r holl argymhellion penodol a wnaed.
Gyda chymaint yn dal i fod yn aneglur, rhaid inni ei wneud yn nod cyffredin i leihau cymaint â phosibl o'r ansicrwydd i staff a myfyrwyr. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am y wybodaeth ychwanegol a ddarparwyd yr wythnos diwethaf, sy'n rhoi eglurder pellach ar nifer o bwyntiau. Bydd y pwyllgor yn ystyried y wybodaeth ychwanegol hon ochr yn ochr â'i hymateb i'r ddadl heddiw.
Nid wyf yn bwriadu mynd drwy bob un o'r 12 argymhelliad heddiw; yn hytrach, byddai'n well gennyf ganolbwyntio fy sylwadau ar dri o'r meysydd allweddol a geir yn yr adroddiad: mewnfudo myfyrwyr a staff, effaith Brexit ar raglenni UE megis Erasmus+, a bodloni galwadau diwydiant am sgiliau ar ôl Brexit.
Yn gyntaf, mewnfudo myfyrwyr a staff: roedd cyfyngiadau mewnfudo newydd ar gyfer staff a myfyrwyr o'r UE yn fater allweddol a ystyriwyd yn ystod yr ymchwiliad. Roedd y dystiolaeth a gawsom yn dangos y byddai newid o'r status quo mewnfudo presennol i system fwy cyfyngedig yn effeithio'n andwyol ar brifysgolion. I leihau ansicrwydd, mae angen cyn lleied â phosibl o newid i'r rheolau sy'n rheoli symudiad staff a myfyrwyr o'r UE.
Roeddem hefyd yn cydnabod nad yw mewnfudo myfyriwr yn gyfyngedig i fyfyrwyr yr UE. Mae'r pwyllgor yn credu felly y dylid dwyn y rheolau mewnfudo ar gyfer myfyrwyr o'r UE a myfyrwyr rhyngwladol eraill at ei gilydd yn un set o reolau ar gyfer pob myfyriwr rhyngwladol sy'n dod i Gymru. Wrth dynnu sylw at yr egwyddor y dylai fod cyn lleied o aflonyddu â phosibl ar staff a myfyrwyr, roedd y pwyllgor yn ymwybodol mai mater i eraill yw pennu manylion y rheolau. Ein barn glir, fodd bynnag, yw y dylai Cymru allu pennu ei chyfeiriad ei hun ar hyn.
Felly, ein hargymhelliad oedd y dylai Llywodraeth Cymru fynnu pwerau gweithredol, drwy Fil Mewnfudo y DU, sy'n caniatáu iddi wneud rheolau mewnfudo gwahanol yn benodol ar gyfer myfyrwyr a staff academaidd yng Nghymru. Mae'n bwysig nodi bod hyn yn wahanol i geisio cymhwysedd deddfwriaethol dros fewnfudo. Ers cyhoeddi'r adroddiad, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ei Phapur Gwyn yn ymgynghori ar system fewnfudo'r DU yn y dyfodol, ac mae wedi cyflwyno ei Bil Mewnfudo. Ymddengys bod y Bil hwn yn rhoi pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol ddiddymu cyfraith rhyddid i symud yn y DU. Mae hyn yn golygu, pe bai Brexit 'dim bargen' yn digwydd, nad oes raid dod â rhyddid i symud i ben ar unwaith.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Due to these actions at the UK level, the specific recommendation made by the committee may no longer be necessary, but the principles that lie behind it remain important. In her recent response, the Minister also outlined the work Welsh Government has been undertaking in seeking to contribute to and shape the development of migration policy in the UK. It is a concern, however, that the Government’s position on this still appears to be 'wait and see' before deciding on differential rules, rather than taking a proactive approach, as we recommended. We note that the Welsh Government intends to engage with the Home Office to highlight its main aims for the HE sector. While we welcome this approach, as a committee, we will be monitoring this closely and will seek regular updates on progress.
Finally on this point, we note the publication on Monday of the report 'Migration in Wales' by the Wales Centre for Public Policy. The committee has not had an opportunity to consider this, but we note it is not focused on students. We will reflect on its content as we monitor the ongoing work of the Welsh Government.
I turn now to the effect of Brexit on programmes like Erasmus+ and Horizon. In both the oral and written evidence the committee received, there was complete consensus about the value and importance of international mobility placements for students and staff. We heard clearly that, despite Erasmus+ being only one of several mobility schemes, continued participation in it post Brexit 'would still be hugely beneficial'.
And, as outlined in the report, the committee believes the Welsh Government is doing all it can to maintain Erasmus+ participation. However, students need assurances, especially to confirm that they will face no financial disruption to their mobilities in the short term and in the event of a 'no deal' Brexit. Recommendation 7 of the committee’s report sets out how we believe the Welsh Government can help ensure this. We were therefore concerned that the Welsh Government’s response offered no assurances in this respect to students expecting, or required, to undertake an international mobility placement in 2019-20. As we've already outlined, there must be a clear focus on reducing uncertainty for students and providers and urge the Government to do so.
The third area to focus on today is meeting skills demands after Brexit. The evidence received during the inquiry painted a very clear picture that, through their more local focus and skills-based curricula, further education colleges are particularly sensitive to the strength of their local economies and employers. They also have a key role in meeting skills demand. It is almost inevitable, therefore, that any negative economic impacts from Brexit will also have a negative impact on the FE sector, and further education colleges will need to respond to any changes in skills demands resulting from Brexit.
The committee strongly believes that colleges have a fundamental role to play in any plans the Welsh Government has to upskill workers in economic sectors that may be exposed to risk from Brexit. Recommendation 11 in the report therefore calls on Welsh Government to commit to working jointly with the FE sector to develop and publish a plan to identify and respond to any changing skills demands. We welcome the Minister’s response setting out that proposals for skills projects funded by the EU transition funds are being prepared and that the future skills system in Wales will be demand-led. The additional information provided by the Minister last week also provides some further detail on the work being carried out and the proposals being developed. This additional response does suggest that the aims of Welsh Government and the committee appear to be fundamentally the same in this respect, which is very much welcomed.
One final point I would like to make is in relation to the committee’s recommendation 12 relating to funding the Reid review’s recommendations. We very much welcome the Minister’s announcement last week of an extra £6.6 million to support higher education research. We believe that research and innovation are of fundamental importance to the prosperity of Wales and that the Welsh Government must do all it can to fund the remaining recommendations from the Reid review.
In closing, Deputy Llywydd, I would like to highlight one of the key messages from the inquiry: Brexit will undoubtedly have a deeply disruptive impact on both the higher and FE sectors. While we recognise that there are shared themes across both sectors, we are very aware that the impact of Brexit on both will be very different. In looking to do all we can to help mitigate any disruption, it is vital that we do not simply conflate the very visible impacts on our universities with the impacts on our colleges, which are, on the whole, more locally rooted. I want to make a very clear commitment to both sectors today that, as a committee, we will continue to monitor closely the work the Welsh Government is undertaking to help ensure that it and we do all we can to protect education in Wales from the effects of Brexit in whatever form it takes. Thank you.
Oherwydd y camau hyn ar lefel y DU, efallai na fydd angen yr argymhelliad penodol a wnaed gan y pwyllgor mwyach, ond mae'r egwyddorion sy'n sail iddo yn parhau'n bwysig. Yn ei hymateb diweddar, amlinellodd y Gweinidog y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud yn ceisio cyfrannu at, a llywio datblygiad polisi mewnfudo yn y DU. Mae'n destun pryder, fodd bynnag, fod safbwynt y Llywodraeth ar hyn yn dal i'w weld yn un o 'aros a gweld' cyn penderfynu ar reolau gwahaniaethol, yn hytrach na mabwysiadu ymagwedd ragweithiol, fel yr argymhellwyd gennym. Nodwn fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgysylltu â'r Swyddfa Gartref i dynnu sylw at ei phrif amcanion ar gyfer y sector addysg uwch. Er ein bod yn croesawu'r dull hwn o weithredu, fel pwyllgor, byddwn yn monitro hyn yn ofalus ac yn gofyn am ddiweddariadau rheolaidd ar gynnydd.
Yn olaf ar y pwynt hwn, nodwn gyhoeddiad yr adroddiad ar fewnfudo yng Nghymru gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru ddydd Llun. Nid yw'r pwyllgor wedi cael cyfle i ystyried hwn, ond nodwn nad yw'n canolbwyntio ar fyfyrwyr. Byddwn yn ystyried ei gynnwys wrth inni fonitro gwaith parhaus Llywodraeth Cymru.
Trof yn awr at effaith Brexit ar raglenni fel Erasmus+ a Horizon. Mewn tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig a gafodd y pwyllgor, cafwyd consensws llwyr ynglŷn â gwerth a phwysigrwydd lleoliadau symudedd rhyngwladol i fyfyrwyr a staff. Er mai un yn unig o sawl cynllun symudedd yw Erasmus+, clywsom yn eglur y byddai parhau i gymryd rhan ynddo ar ôl Brexit 'yn dal i fod yn fuddiol iawn'.
Ac fel yr amlinellodd yr adroddiad, mae'r pwyllgor yn credu bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gadw cyfranogiad Erasmus+. Fodd bynnag, mae myfyrwyr angen sicrwydd, yn enwedig er mwyn cadarnhau na fyddant yn wynebu unrhyw darfu ariannol i'w symudedd yn y tymor byr ac os oes Brexit 'dim bargen' yn digwydd. Mae argymhelliad 7 yn adroddiad y pwyllgor yn nodi sut y credwn y gall Llywodraeth Cymru helpu i sicrhau hyn. Felly roeddem yn pryderu nad oedd ymateb Llywodraeth Cymru yn cynnig unrhyw sicrwydd yn hyn o beth i fyfyrwyr sy'n disgwyl mynd ar leoliad, neu y gofynnir iddynt ymgymryd â lleoliad symudedd rhyngwladol yn 2019-20. Fel rydym wedi amlinellu eisoes, rhaid cael ffocws eglur ar leihau ansicrwydd i fyfyrwyr a darparwyr ac rydym yn annog y Llywodraeth i wneud hynny.
Y trydydd maes i ganolbwyntio arno heddiw yn bodloni gofynion sgiliau ar ôl Brexit. Roedd y dystiolaeth a ddaeth i law yn ystod yr ymchwiliad yn paentio darlun clir iawn fod colegau addysg bellach, drwy eu ffocws mwy lleol a'u cwricwla seiliedig ar sgiliau, yn arbennig o sensitif i gryfder eu heconomïau lleol a'u cyflogwyr. Mae ganddynt rôl allweddol hefyd yn bodloni'r galw am sgiliau. Mae bron yn anochel, felly, y bydd unrhyw effeithiau economaidd negyddol sy'n deillio o Brexit hefyd yn effeithio'n negyddol ar y sector addysg bellach, a bydd angen i golegau addysg bellach ymateb i unrhyw newidiadau yn y galw am sgiliau sy'n deillio o Brexit.
Mae'r pwyllgor yn credu'n gryf fod rôl sylfaenol gan golegau i'w chwarae mewn unrhyw gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella sgiliau gweithwyr mewn sectorau economaidd a allai fod yn agored i risg yn sgil Brexit. Mae argymhelliad 11 yn yr adroddiad yn galw felly ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i weithio ar y cyd gyda'r sector addysg bellach ar ddatblygu a chyhoeddi cynllun i nodi ac ymateb i unrhyw newid yn y gofynion sgiliau. Rydym yn croesawu ymateb y Gweinidog sy'n nodi bod cynigion ar gyfer prosiectau sgiliau a ariennir drwy arian pontio yr UE yn cael eu paratoi ac y bydd y system sgiliau yng Nghymru yn y dyfodol yn seiliedig ar alw. Mae'r wybodaeth ychwanegol a ddarparwyd gan y Gweinidog yr wythnos diwethaf hefyd yn rhoi manylion pellach am y gwaith sy'n cael ei gyflawni a'r cynigion sy'n cael eu datblygu. Mae'r ymateb ychwanegol hwn yn awgrymu bod nodau Llywodraeth Cymru a'r pwyllgor yr un fath yn y bôn yn y cyswllt hwn, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr.
Hoffwn wneud un pwynt i gloi mewn perthynas ag argymhelliad 12 y pwyllgor sy'n ymwneud ag ariannu argymhellion adolygiad Reid. Croesawn yn fawr iawn gyhoeddiad y Gweinidog yr wythnos diwethaf o £6.6 miliwn ychwanegol i gefnogi ymchwil addysg uwch. Rydym yn credu bod ymchwil ac arloesedd yn hanfodol bwysig i ffyniant Cymru a bod rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i ariannu gweddill argymhellion adolygiad Reid.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at un o'r negeseuon allweddol o'r ymchwiliad: yn ddi-os bydd effaith Brexit yn hynod o aflonyddgar ar y sector addysg uwch a'r sector addysg bellach. Er ein bod yn cydnabod y ceir themâu cyffredin ar draws y ddau sector, rydym yn ymwybodol iawn y bydd effaith Brexit ar y ddau yn wahanol iawn. Wrth geisio gwneud popeth a allwn i helpu i liniaru unrhyw amharu, mae'n hanfodol nad ydym yn cyfuno'r effeithiau amlwg iawn ar ein prifysgolion â'r effeithiau ar ein colegau, sydd ar y cyfan, yn fwy lleol. Rwyf am wneud ymrwymiad clir iawn i'r ddau sector heddiw y byddwn, fel pwyllgor, yn parhau i fonitro'n agos y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu addysg yng Nghymru rhag effeithiau Brexit ym mha ffurf bynnag y bydd. Diolch.
Can I thank Lynne Neagle and my colleagues on the committee as well as the committee staff, and, of course, the Minister for their part in this inquiry? I hope Members have found the report interesting. We didn't get the opportunity to hear from the education Minister on the department's preparedness for Brexit in that marathon session we had fairly recently, so this is a chance to look at this more closely.
I think what struck me most in the inquiry is that while our higher education sector will undoubtedly be disrupted and hit financially by Brexit, particularly if there's a 'no deal' Brexit, it has recognised the challenges and wanted to get on with meeting them, even in this period of uncertainty. There was a genuine sense that the reputation of our higher education institutions would be strong enough to withstand the buffeting of the storm ahead, but they were likely to need some political help to lever the value of that core asset.
I have no problem signing up to this report because of how it framed its recommendations. One of the questions that have become difficult to answer—or will be post Brexit—is why staff and students if they've come from the EU should be treated differently from staff and students from other countries from now on. Our main selling point should be that the excellence of our research and academic offer, alongside accessibility to those who would benefit from a university experience regardless of their background—as I say, it should be the selling point, not that individuals from some countries can have a financial advantage over individuals from other countries through the former tuition fee grant, which is why I draw Members' attention to the first six recommendations in particular, in which we ask Welsh Government to examine why EU students choose to come to Wales, and to report now on the legacy of Global Wales and to be clear about its expectations of Global Wales II as well, because I think they must be connected.
We will lose EU students. I'm in no doubt about that. So, our universities do need to examine their unique selling points and use whatever Global Wales II can offer to fit their own maintenance and growth strategies, and that will mean Welsh Government talking again to HE institutions to make sure that Global Wales II is compatible with those universities' strategic priorities in this new challenging environment—because it is more challenging. We've already seen a 10 per cent drop in EU students studying here when there's been a 2 per cent rise in other parts of the UK, and we also heard that despite that—despite that—the sector's short to medium-term reliance on EU funding streams for programmes was relatively high, which is why I thought recommendation 1 was very interesting, and I appreciate, as Lynne mentioned earlier, we may not need that now, but I still think it's something to ask ourselves: whether our powers that are incidental to the devolved area of education could be explored to devise a way to apply different rules for permitting overseas students and staff to come here.
As well as Global Wales, we also took evidence that Welsh Government needs to step up to the plate now in delivering on the Reid review recommendations, and I also welcome the announcement of the £6 million. It's not particularly clear why there's been policy drag here. I think, if our universities need to sell excellence, innovation and specialism to attract the finance staff and students they will need, it can't be Government policy that puts them at a disadvantage. Professor Reid was—well, he was stating the obvious, really, when he said that our universities needed to move on from reliance on EU funding and become more competitive at winning UK funding, and it should remain a cause for concern that we already have a research and innovation gap, which can't get bigger. Whatever the justifiable complaint there may be about the UK's lack of clarity about things like the prosperity fund, that doesn't explain the funding gap nor the slower pace on Reid, but I am pleased things have moved on there.
I'm pleased also with the First Minister's commitment that any future regional funding won't disappear into the general pot and that will remain multi-annual in nature. That suggests he can do it for other services as well, but maybe that's for another day. It's a shame, I thought, though, that there was nothing earlier in the 2019-20 budget despite that Barnett consequential. It struck me that it did give Scotland that little bit of an edge on us by having early announcements.
Just finally, Welsh Government has given £6.2 million to HEFCW and £3.5 million to Global Wales to help them respond to Brexit challenges, and while it's quite right that it's up to them how they spend it on what, I, for one, would really like to have a little bit more detail on quite what they've spent it on, because in the case of HEFCW, it seems to be about universities getting some money a little bit sooner than they were going to get it. Well, how are they going to use that? And, with Global Wales, it's subject to continuing negotiations with Universities Wales, which means it may not even have been spent, and yet, we could be leaving in 10 days' time. So, that's the best part of £10 million, the efficacy of which remains a bit of a mystery, at a time when we're facing uncertainty, and at least, I'd like to have some certainty on how that was spent. Thank you.
A gaf fi ddiolch i Lynne Neagle a fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor yn ogystal â staff y pwyllgor, a'r Gweinidog wrth gwrs, am eu rhan yn yr ymchwiliad hwn? Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau'n teimlo bod yr adroddiad yn ddiddorol. Ni chawsom gyfle i glywed gan y Gweinidog addysg ynglŷn â pharodrwydd yr adran ar gyfer Brexit yn y sesiwn faith a gawsom yn weddol ddiweddar, felly mae hwn yn gyfle i edrych ar hyn yn fanylach.
Er nad oes amheuaeth y bydd Brexit yn aflonyddu ar ein sector addysg uwch ac yn ergyd ariannol iddo, rwy'n meddwl mai'r hyn a'm trawodd fwyaf yn yr ymchwiliad yw ei fod wedi cydnabod yr heriau ac am fwrw ati i'w goresgyn, hyd yn oed yn cyfnod hwn o ansicrwydd. Roedd yna ymdeimlad gwirioneddol y byddai enw da ein sefydliadau addysg uwch yn ddigon cryf i wrthsefyll rhyferthwy'r storm sydd o'n blaenau, ond eu bod yn debyg o fod angen rhywfaint o gymorth gwleidyddol i hyrwyddo gwerth yr ased craidd hwnnw.
Nid oes gennyf broblem gydag ymrwymo i'r adroddiad hwn oherwydd y modd y fframiodd ei argymhellion. Un o'r cwestiynau sydd wedi dod yn fwyfwy anodd i'w hateb—neu a fydd yn anos i'w hateb ar ôl Brexit—yw pam y dylid trin staff a myfyrwyr sydd wedi dod o'r UE yn wahanol i staff a myfyrwyr o wledydd eraill o hyn ymlaen. Rhagoriaeth ein hymchwil a'n cynnig academaidd ddylai fod yn brif bwynt gwerthu i ni, ochr yn ochr â hygyrchedd i'r rheini a fyddai'n cael budd o brofiad prifysgol ni waeth beth fo'u cefndir—fel rwy'n dweud, dylai fod yn bwynt gwerthu, nid y gall unigolion o rai gwledydd gael mantais ariannol dros unigolion o wledydd eraill drwy'r grant ffioedd dysgu blaenorol, a dyna pam rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at y chwe argymhelliad cyntaf yn arbennig, lle rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru archwilio pam fod myfyrwyr o'r UE yn dewis dod i Gymru, ac adrodd yn awr ar waddol Cymru Fyd-eang a bod yn glir ynghylch ei disgwyliadau ar gyfer Cymru Fyd-eang II hefyd, oherwydd credaf fod yn rhaid iddynt fod wedi'u cysylltu.
Byddwn yn colli myfyrwyr o'r UE. Rwy'n sicr o hynny. Felly, mae angen i'n prifysgolion archwilio eu pwyntiau gwerthu unigryw a defnyddio beth bynnag y gall Cymru Fyd-eang II ei gynnig i gyd-fynd â'u strategaethau twf a chynnal a chadw eu hunain, a bydd hynny'n golygu bod Llywodraeth Cymru'n siarad unwaith eto â sefydliadau addysg uwch i wneud yn siŵr fod Cymru Fyd-eang II yn gydnaws â blaenoriaethau strategol y prifysgolion yn yr amgylchedd newydd heriol hwn—oherwydd mae'n fwy heriol. Rydym eisoes wedi gweld gostyngiad o 10 y cant yn nifer y myfyrwyr o'r UE sy'n astudio yma pan fu cynnydd o 2 y cant mewn rhannau eraill o'r DU, a chlywsom hefyd, er gwaethaf hynny—er gwaethaf hynny—fod dibyniaeth tymor byr i dymor canolig y sector ar ffrydiau ariannu'r UE ar gyfer rhaglenni yn gymharol uchel, a dyna pam roeddwn yn credu bod argymhelliad 1 yn ddiddorol iawn, ac rwy'n derbyn, fel y soniodd Lynne yn gynharach, efallai na fydd angen hwnnw yn awr, ond rwy'n dal i gredu ei fod yn rhywbeth i ofyn i ni'n hunain: a ellid archwilio ein pwerau sy'n gysylltiedig â'r maes addysg datganoledig er mwyn dyfeisio ffordd o ddefnyddio rheolau gwahanol ar gyfer caniatáu i fyfyrwyr a staff tramor ddod yma.
Yn ogystal â Cymru Fyd-eang, clywsom dystiolaeth hefyd fod angen i Lywodraeth Cymru fwrw ati yn awr i gyflawni argymhellion adolygiad Reid, ac rwy'n croesawu'r cyhoeddiad o £6 miliwn. Nid yw'n arbennig o glir pam y bu'r polisi yn llyffethair yn hyn o beth. Os oes angen i'n prifysgolion werthu rhagoriaeth, arloesedd ac arbenigedd er mwyn denu'r cyllid, y staff a'r myfyrwyr y bydd eu hangen arnynt, ni all polisi Llywodraeth eu rhoi o dan anfantais. Roedd yr Athro Reid—wel, roedd yn datgan yr amlwg, mewn gwirionedd, pan ddywedodd fod angen i'n prifysgolion symud oddi wrth ddibyniaeth ar arian yr UE a dod yn fwy cystadleuol er mwyn ennill cyllid yn y DU, a dylai fod yn achos pryder o hyd fod gennym fwlch ymchwil ac arloesedd eisoes, na all fynd yn fwy. Beth bynnag fo'r gŵyn gyfiawn ynglŷn â diffyg eglurder y DU ynghylch pethau fel y gronfa ffyniant, nid yw'n esbonio'r bwlch cyllido na'r arafwch ar Reid, ond rwy'n falch fod pethau wedi symud ymlaen yno.
Rwy'n falch hefyd ynglŷn ag ymrwymiad y Prif Weinidog na fydd unrhyw gyllid rhanbarthol yn y dyfodol yn diflannu i mewn i'r pot cyffredinol ac y bydd yn parhau'n amlflwydd o ran ei natur. Awgryma hynny y gall ei wneud ar gyfer gwasanaethau eraill hefyd, ond efallai mai rhywbeth at ddiwrnod arall yw hynny. Mae'n drueni er hynny nad oedd dim yn gynharach yn y gyllideb ar gyfer 2019-20 er gwaethaf y swm canlyniadol Barnett. Fe'm trawodd ei fod yn rhoi ychydig bach o fantais i'r Alban drosom drwy eu bod yn cael cyhoeddiadau cynnar.
Yn olaf, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £6.2 miliwn i CCAUC a £3.5 miliwn i Cymru Fyd-eang i'w helpu i ymateb i heriau Brexit, ac er ei bod yn hollol gywir mai mater iddynt hwy yw sut y byddant yn ei wario ac ar beth, buaswn i, yn sicr, yn hoffi cael ychydig bach mwy o fanylion ynglŷn â beth yn union y maent wedi'i wario arno, oherwydd yn achos CCAUC, ymddengys ei fod yn ymwneud â phrifysgolion yn cael arian ychydig bach yn gynharach nag y byddent yn ei gael. Wel, sut y maent yn mynd i'w ddefnyddio? A gyda Cymru Fyd-eang, mae'n amodol ar drafodaethau sy'n parhau â Prifysgolion Cymru, sy'n golygu efallai na fydd wedi'i wario hyd yn oed, ac eto, gallem fod yn gadael ymhen 10 diwrnod. Felly, dyna'r rhan orau o £10 miliwn y mae ei effeithiolrwydd yn parhau i fod yn dipyn o ddirgelwch, ar adeg pan ydym yn wynebu ansicrwydd, a hoffwn i o leiaf gael rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â sut y gwariwyd hwnnw. Diolch.
Well, I'm not sure if we can say that we welcome another debate on Brexit, but I think it's important that we discuss it in relation to education. But, here we are again, talking about this important issue. I'm not going to go into much detail on the finer points of this committee report. I'm sure that many of us will have read the report and we've listened to Lynne Neagle's introduction as Chair, but there are lots of issues there for us to pick up on, from whatever party that we're in.
It does lay out some very clear pathways to offer some security and to build some resilience in the sector, as we face what is potentially a very disruptive and uncertain period in our lives in relation to higher education in particular. I think the university sector has been clear, so we must react in that same way. The current state of Brexit is going to be a serious deterrent to attracting people to come to the UK to study and work in our higher education sectors. This is going to be the case in other aspects of the economy, which we have debated at length here, but particularly in higher education, and I am personally very concerned about the short and longer term impacts that this could have on our economy.
The Welsh Government has implemented sweeping changes to student support over the last several years. There has been some confusion that I think Suzy Davies referred to earlier, which I don't think has been communicated to our European partners particularly well, regarding changes to that support and, in particular, the removal of the tuition fee grant. But in this current Brexit process, Britain has become an international laughing stock. I was in the Committee of the Regions and that was the attitude that I faced on a daily basis; emphasising that I was Welsh and trying to remove myself from some of the decisions that have been made was particularly challenging. But The Washington Post has said that the Brexit mess, from the US, is like watching a country argue with itself in an empty room whilst trying to shoot itself in the foot. Now, imagine what our European partners must feel, who come here on a regular basis to study and to take part in our vibrant higher education institutions.
I'm particularly interested in recommendation 1 relating to the treatment of free movement and the immigration status of those EU-27 citizens working and studying in higher education. I would support this, as the uncertainty, with certain politicians playing this issue—playing with people's lives like a cheap political football—has been an absolute disgrace. And, funnily enough, none of them are actually bothered to come into the Chamber to discuss this report today. There are people who've been committed to this country and who are contributing to it and their status should be settled, and that should not be questioned.
I'm also concerned about the loss of potential EU partnerships, such as Erasmus+ and Horizon 2020, and that's not just for HE; I've spoken at length with leaders in the further education sector whose young people may not have otherwise been able to have gone to many of our European capital cities and have utilised that potential because of Erasmus+—and only because of Erasmus+. They would not have had that opportunity otherwise, and we can't underestimate that influence on a young person's life, on how they will form relationships in the future, how they will think about working abroad for the first time. If they don't get that opportunity through Erasmus+, then we may be confining the aspirations of some areas of Wales where aspirations are already at a low point.
The Minister has said in the past that HE establishments are autonomous, but this isn't something that's going to fly, I think, in relation to Brexit, and I would hope that the Minister would commit to initiating a mitigation strategy and a round-table with vice-chancellors to ensure that higher education institutions are acting in unison. I think leadership in this regard is entirely essential. And if the Minister, potentially, doesn't want to do it, then why doesn't the committee do it? Why don't you take the mantle in terms of hosting these opinions and coming up with a strategy in this regard?
In relation to recommendation 2, I believe that this response lacks clarity and seems to put the onus on universities with only a commitment to ask HEFCW to engage. This doesn't seem to be the cornerstone of the proposal as requested in this particular document.
I do welcome that the Welsh Government has accepted, to a large degree, the other recommendations, and I look forward to some further detail on some of these. I know that the economy committee that I sit on will be potentially coming up with similar recommendations in relation to the Graeme review, but also Welsh visibility and participation in UK-wide research funding opportunities. We have to make that work.
Cardiff University has called for the Welsh Government to work with the UK Government to underwrite UK student mobility in the EU and commit to seeing what support could be done to continue widening participation from BME international students. I've said this before; I have a declaration of interest in that regard. My husband is from India, and if he hadn't come here, I wouldn't have met him. So, you know, we have to encourage more international students to come to Wales, if only to facilitate intercultural relationships on a personal level. [Laughter.] You can see these Brexit debates are something that I'm really enjoying here today.
I jest, but I think this is a really, really important issue, because the more integration that we allow between different cultures, between different countries, the wealthier we are as a nation, as people, and I think that's integral to what the issue is with Brexit. If we make enemies of each other, then how are we going to be able to work together for the future benefit of our nation? We've seen what's happened in New Zealand recently, but we've seen the amazing response of the people of New Zealand to such an attack. I think that the problem that we have is that higher education is a microcosm of society, and we have to treat that as a way in which we can support the sector, but also how that, then, will emanate through all of our lives in various different ways.
Wel, nid wyf yn siŵr os gallwn ddweud ein bod yn croesawu dadl arall am Brexit, ond credaf ei bod yn bwysig inni ei drafod mewn perthynas ag addysg. Ond dyma ni unwaith eto, yn sôn am y mater pwysig hwn. Nid wyf am fynd i'r afael â llawer o fanylion yr adroddiad pwyllgor hwn. Rwy'n siŵr y bydd llawer ohonom wedi darllen yr adroddiad ac wedi gwrando ar gyflwyniad Lynne Neagle fel Cadeirydd, ond ceir llawer o faterion yno i ni i fynd ar eu trywydd, beth bynnag yw ein plaid.
Mae'n nodi llwybrau clir iawn i gynnig rhywfaint o sicrwydd ac adeiladu gwytnwch yn y sector, wrth i ni wynebu'r hyn a allai fod yn gyfnod ansicr ac aflonyddgar iawn yn ein bywydau mewn perthynas ag addysg uwch yn arbennig. Rwy'n credu bod y sector prifysgolion wedi bod yn glir, felly rhaid inni ymateb yn yr un ffordd. Mae sefyllfa bresennol Brexit yn mynd i fod yn rhwystr difrifol i ddenu pobl i'r DU i astudio a gweithio yn ein sectorau addysg uwch. Mae hyn yn mynd i fod yn wir mewn agweddau eraill ar yr economi, a drafodwyd gennym yn fanwl yma, ond yn enwedig mewn addysg uwch, ac yn bersonol, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r effeithiau tymor byr a mwy hirdymor y gallai hyn eu cael ar ein heconomi.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu newidiadau ysgubol i gymorth i fyfyrwyr dros y blynyddoedd diwethaf. Cafwyd peth dryswch y credaf fod Suzy Davies wedi cyfeirio ato'n gynharach, ac nid wyf yn meddwl bod hynny wedi'i gyfleu i'n partneriaid Ewropeaidd yn arbennig o dda mewn perthynas â newidiadau i'r cymorth hwnnw ac yn benodol, cael gwared ar y grant ffioedd dysgu. Ond ym mhroses bresennol Brexit, mae Prydain wedi troi'n gyff gwawd rhyngwladol. Roeddwn yn y Pwyllgor Rhanbarthau a dyna'r agwedd a wynebwn yn ddyddiol; pwysleisio mai Cymraes oeddwn i ac roedd ceisio datgysylltu fy hun oddi wrth rai o'r penderfyniadau a wnaed yn arbennig o anodd. Ond mae The Washington Post wedi dweud bod llanastr Brexit, o'r Unol Daleithiau, fel gwylio gwlad yn dadlau gyda'i hun mewn ystafell wag tra'n ceisio saethu ei hun yn ei throed. Nawr, dychmygwch beth mae ein partneriaid Ewropeaidd yn teimlo, y rhai sy'n dod yma'n rheolaidd i astudio ac i gymryd rhan yn ein sefydliadau addysg uwch bywiog.
Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn argymhelliad 1 sy'n ymwneud â'r modd yr ymdrinnir â rhyddid i symud a statws mewnfudo dinasyddion 27 gwlad yr UE sy'n gweithio ac yn astudio mewn addysg uwch. Buaswn yn cefnogi hyn, gan fod yr ansicrwydd, gyda'r modd y mae rhai gwleidyddion wedi bod yn chwarae gyda'r mater hwn—yn chwarae gyda bywydau pobl fel pêl-droed wleidyddol rad—yn gwbl warthus. Ac yn rhyfedd ddigon, nid oes yr un ohonynt wedi trafferthu dod i'r Siambr i drafod yr adroddiad hwn heddiw. Mae yna bobl sydd wedi ymrwymo i'r wlad hon ac sy'n cyfrannu ati a dylai eu statws fod yn sefydlog, ac ni ddylid cwestiynu hynny.
Rwyf hefyd yn bryderus ynghylch colli partneriaethau UE posibl, megis Erasmus+ a Horizon 2020, ac nid mewn addysg uwch yn unig; rwyf wedi siarad llawer ag arweinwyr yn y sector addysg bellach na fyddai eu pobl ifanc wedi gallu mynd i lawer o'n prifddinasoedd Ewropeaidd fel arall ac sydd wedi defnyddio'r potensial hwnnw oherwydd Erasmus+—a dim ond oherwydd Erasmus+. Ni fyddent wedi cael y cyfle hwnnw fel arall, ac ni allwn danbrisio'r dylanwad hwnnw ar fywyd person ifanc, ar sut y byddant yn ffurfio cysylltiadau yn y dyfodol, sut y byddant yn meddwl am weithio dramor am y tro cyntaf. Os nad ydynt yn cael cyfle o'r fath drwy Erasmus+, efallai ein bod yn cyfyngu ar ddyheadau rhai mannau yng Nghymru lle mae dyheadau eisoes ar bwynt isel.
Mae'r Gweinidog wedi dweud yn y gorffennol fod sefydliadau addysg uwch yn ymreolaethol, ond ni chredaf y bydd hynny'n wir mewn perthynas â Brexit, a buaswn yn gobeithio y byddai'r Gweinidog yn ymrwymo i gychwyn strategaeth liniaru a chyfarfod bwrdd crwn gydag is-gangellorion i sicrhau bod sefydliadau addysg uwch yn gweithredu ar y cyd. Credaf fod arweinyddiaeth yn hyn o beth yn gwbl hanfodol. Ac os nad yw'r Gweinidog am ei wneud o bosibl, pam na all y pwyllgor ei wneud? Pam na wnewch chi wynebu'r cyfrifoldeb a ddaw yn sgil arddel y safbwyntiau hyn a chreu strategaeth yn hyn o beth?
Mewn perthynas ag argymhelliad 2, rwy'n credu bod diffyg eglurder yn perthyn i'r ymateb hwn ac ymddengys ei fod yn rhoi'r cyfrifoldeb ar y prifysgolion gyda dim ond ymrwymiad i ofyn i CCAUC ymgysylltu. Nid yw'n ymddangos mai dyma gonglfaen yr argymhelliad fel y gofynnai'r ddogfen hon amdani.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhellion eraill i raddau helaeth, ac edrychaf ymlaen at gael rhagor o fanylion am rai o'r rhain. Gwn y bydd pwyllgor yr economi rwy'n aelod ohono yn dyfeisio argymhellion tebyg o bosibl mewn perthynas ag adolygiad Graeme, ond hefyd amlygrwydd Cymru a'i chyfranogiad mewn cyfleoedd ariannu ymchwil ledled y DU. Rhaid inni wneud i hynny weithio.
Mae Prifysgol Caerdydd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i warantu symudedd myfyrwyr y DU yn yr UE ac i ymrwymo i weld pa gymorth y gellid ei wneud i barhau i ehangu cyfranogiad myfyrwyr rhyngwladol o blith pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen; rwyf am ddatgan buddiant yn hynny o beth. Mae fy ngŵr o India, a phe na bai wedi dod yma, ni fuaswn wedi ei gyfarfod. Felly, wyddoch chi, rhaid inni annog mwy o fyfyrwyr rhyngwladol i ddod i Gymru, hyd yn oed os mai er mwyn hwyluso cysylltiadau rhyngddiwylliannol ar lefel bersonol yn unig y gwnawn hynny. [Chwerthin.] Gallwch weld bod y dadleuon hyn ar Brexit yn rhywbeth rwy'n eu mwynhau'n fawr yma heddiw.
Rwy'n cellwair, ond credaf fod hwn yn fater gwirioneddol bwysig, oherwydd po fwyaf o integreiddio rydym yn ei ganiatáu rhwng gwahanol ddiwylliannau, rhwng gwahanol wledydd, y mwyaf cyfoethog fyddwn ni fel cenedl, fel pobl, a chredaf fod hynny'n rhan annatod o'r broblem gyda Brexit. Os gwnawn elynion o'n gilydd, sut y gallwn weithio gyda'n gilydd er budd ein cenedl yn y dyfodol? Gwelsom beth a ddigwyddodd yn Seland Newydd yn ddiweddar, ond rydym wedi gweld ymateb rhyfeddol pobl Seland Newydd i ymosodiad o'r fath. Credaf mai'r broblem sydd gennym yw bod addysg uwch yn feicrocosm o gymdeithas, a rhaid inni ei drin fel ffordd inni allu cefnogi'r sector, ond hefyd sut y bydd hynny wedyn yn treiddio drwy ein bywydau mewn amryw o ffyrdd gwahanol.
I wanted to say, 'Well, I used to teach higher education international students, from within the EU and outside the EU,' and I was going to say about what great relationships I had with those students, but I didn't want to go any further then, following what Bethan Sayed was saying. [Laughter.]
The students that contributed to my courses brought a whole range of different experiences and backgrounds, and you can see in one classroom, whether they're European Union or non-European Union, the value that these students bring to our economy, and of course, also—Universities Wales has commissioned research—they also come and spend money here, and they have a value directly into the economy on which we rely.
I wanted to concentrate on recommendations 1, 2 and 7. With regard to recommendation 1, in the response the Minister has said 'accept in principle' to what Suzy Davies recognised as quite an innovative approach, and we should see if we can take this further anyway—proactively demand executive powers for Welsh Ministers over spatially different immigration rules for students and academic staff. I think that's an innovative approach, and it recognises the kind of devolution settlement we might want to see collectively in the future, apart from, of course, Michelle Brown, who is not supporting recommendation 1 by her absence today. I think we can be quite innovative about this. Suzy Davies would say—I'm not party political for the sake of being so, but I do have to note what the Minister says in her response to recommendation 1:
'Our aim is to ensure the Welsh economy is not adversely affected by an overly restrictive migration system and that Welsh Universities are able to meet their future staffing and student needs.'
Well, yes. The UK Government has now got this White Paper and the Bill going through on immigration, but I don't share our Chair's optimism that it will lead to any better policy, because I have to say, Theresa May, as Home Secretary, introduced incredibly restrictive immigration practices for international students outside the EU, and all I can think is that those incredibly restrictive practices will be imposed on EU students now. So, it won't be the fact that we will be able to offer international students outside the EU the same equality that EU students enjoy now; quite the opposite. Those EU students will be closed down as a result of UK Government policy, and therefore I think recommendation 1 should still hold, and still has a lot to recommend it.
With regard to recommendation 2, the Minister accepts in principle and says that universities are 'independent, autonomous bodies'—that they are, that they are—and therefore it would be inappropriate to commission this study. But when it comes to, say, housing, that wouldn't stop us commissioning a study. Housing companies are independent, autonomous bodies, but it doesn't stop us commissioning a study as to why houses aren't being built. I don’t see why we cannot support the university sector—some would say the more worthy university sector—as it’s currently structured, by commissioning studies into how students will be affected by the consequences of Brexit. I would urge the Minister to reconsider on that ground, particularly in terms of the parameters that are imposed on her with regard to continued participation in Erasmus+ post Brexit.
Which brings me to recommendation 7, which is about Erasmus+. The vice-chancellor of Cardiff University, Professor Colin Riordan, has called on the UK Government to create an alternative back-up scheme, but, with 'no deal' Brexit looming, and looming ever closer every day, it appears that that will be in vain.
Let’s focus on what the Welsh Government can do. The report notably places the blame for an unwillingness to engage on the European Commission and the response from the Government on the European Commission and calls for the UK Government to urgently set aside funds for an alternative to Erasmus+. Can I ask the Cabinet Secretary? She said she’s awaiting responses from the Government to the House of Lords' committee's report. This is changing daily; perhaps she’s had an update since. But can she also tell us, in addition to what has happened since she wrote her letter to us on 15 March, what engagement she has had with the European Commission? Maybe we should bypass the UK Government and go to the European Commission directly on the principle of subsidiarity—those decisions taken relevant to those areas in which they have most effect. Has she considered that as a process and a decision?
I think the report, as it’s presented, is a good one, and I think it gives us a very clear insight into the problems faced by higher education as a result of Brexit.
Roeddwn am ddweud, 'Wel, roeddwn i'n arfer dysgu myfyrwyr rhyngwladol addysg uwch, yn hanu o'r UE ac o'r tu allan i'r UE,' ac roeddwn yn mynd i ddweud am y berthynas wych oedd gennyf gyda'r myfyrwyr hynny, ond nid oeddwn am fynd gam ymhellach wedyn, yn sgil beth oedd Bethan Sayed yn ei ddweud. [Chwerthin.]
Roedd y myfyrwyr a gyfrannai at fy nghyrsiau yn dod ag amrywiaeth eang o wahanol brofiadau a chefndiroedd, a gallwch weld mewn un ystafell ddosbarth, boed yn hanu o'r Undeb Ewropeaidd neu o'r tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd, y gwerth y mae'r myfyrwyr hyn yn ei gyfrannu i'n heconomi, ac wrth gwrs, hefyd—mae Prifysgolion Cymru wedi comisiynu ymchwil—maent yn dod ac yn gwario arian yma, ac mae iddynt werth uniongyrchol i'r economi rydym yn dibynnu arni.
Roeddwn am ganolbwyntio ar argymhellion 1, 2 a 7. O ran argymhelliad 1, yn yr ymateb mae'r Gweinidog wedi dweud 'derbyn mewn egwyddor' i'r hyn y cydnabu Suzy Davies ei fod yn ddull go arloesol o weithredu, a dylem weld a allwn fynd â hyn ymhellach beth bynnag—mynd ati'n rhagweithiol i fynnu pwerau gweithredol i Weinidogion Cymru dros reolau mewnfudo gofodol wahanol ar gyfer myfyrwyr a staff academaidd. Rwy'n meddwl bod honno'n ymagwedd arloesol, ac mae'n cydnabod y math o setliad datganoli yr hoffem ei weld ar y cyd yn y dyfodol, ar wahân i Michelle Brown, wrth gwrs, nad yw'n cefnogi argymhelliad 1 yn ôl ei habsenoldeb heddiw. Credaf y gallwn fod yn eithaf arloesol ynglŷn â hyn. Byddai Suzy Davies yn dweud—nid wyf yn bod yn wleidyddol er mwyn bod yn wleidyddol, ond rhaid imi nodi beth y mae'r Gweinidog yn ei ddweud yn ei hymateb i argymhelliad 1:
'Ein nod yw sicrhau nad yw economi Cymru yn cael ei heffeithio’n andwyol
gan system mudo gyfyngol a bod Prifysgolion Cymru yn gallu bodloni eu hanghenion at y dyfodol'
Wel, ie. Bellach mae gan Lywodraeth y DU y Papur Gwyn hwn a'r Bil sy'n mynd rhagddo ar fewnfudo, ond nid wyf yn rhannu optimistiaeth ein Cadeirydd y bydd yn arwain at unrhyw bolisi gwell, oherwydd rhaid imi ddweud, cyflwynodd Theresa May, fel Ysgrifennydd Cartref, arferion mewnfudo anhygoel o gyfyngol ar gyfer myfyrwyr rhyngwladol y tu allan i'r UE, a'r oll y gallaf feddwl yw y bydd yr arferion anhygoel o gyfyngol hynny'n cael eu gosod ar gyfer myfyrwyr yr UE yn awr. Felly, ni fyddwn yn gallu cynnig yr un cydraddoldeb i fyfyrwyr rhyngwladol o'r tu allan i'r UE ag y mae myfyrwyr o'r UE yn ei fwynhau yn awr; i'r gwrthwyneb yn llwyr. Bydd myfyrwyr o'r UE yn cael eu cyfyngu o ganlyniad i bolisi Llywodraeth y DU, a chredaf felly y dylai argymhelliad 1 ddal i sefyll, ac mae llawer o rinwedd ynddo.
O ran argymhelliad 2, roedd y Gweinidog yn derbyn mewn egwyddor ac yn dweud bod prifysgolion yn gyrff 'annibynnol ac ymreolaethol'—ac mae hynny'n wir—ac felly y byddai'n amhriodol comisiynu'r astudiaeth hon. Ond yn y maes tai, dyweder, ni fyddai hynny'n ein hatal rhag comisiynu astudiaeth. Mae cwmnïau tai yn gyrff annibynnol ac ymreolaethol, ond nid yw hynny yn ein hatal rhag comisiynu astudiaeth ynglŷn â pham nad oes tai'n cael eu hadeiladu. Nid wyf yn gweld pam na allwn gefnogi'r sector prifysgolion—byddai rhai'n dweud y sector prifysgolion mwy teilwng—fel y mae wedi'i strwythuro ar hyn o bryd, drwy gomisiynu astudiaethau ar sut y bydd canlyniadau Brexit yn effeithio ar fyfyrwyr. Buaswn yn annog y Gweinidog i ailystyried ar y sail honno, yn enwedig o ran y paramedrau a osodir arni mewn perthynas â pharhau i gymryd rhan yn Erasmus+ ar ôl Brexit.
Sy'n dod â mi at argymhelliad 7, sy'n ymwneud ag Erasmus+. Mae is-ganghellor Prifysgol Caerdydd, yr Athro Colin Riordan, wedi galw ar Lywodraeth y DU i greu cynllun wrth gefn amgen, ond gyda Brexit 'dim bargen' ar y gorwel, ac yn nesu fwyfwy bob dydd, mae'n ymddangos mai ofer fyddai gwneud hynny.
Gadewch inni ganolbwyntio ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud. Mae'r adroddiad yn rhoi'r bai yn amlwg am amharodrwydd i gymryd rhan ar y Comisiwn Ewropeaidd a'r ymateb gan y Llywodraeth ar y Comisiwn Ewropeaidd ac yn galw ar Lywodraeth y DU i neilltuo cronfeydd ar frys ar gyfer rhywbeth amgen yn lle Erasmus+. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet? Dywedodd ei bod yn aros am ymatebion gan y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor Tŷ'r Arglwyddi. Mae hyn yn newid bob dydd; efallai ei bod wedi cael diweddariad ers hynny. Ond a all ddweud wrthym hefyd, yn ogystal â beth sydd wedi digwydd ers iddi ysgrifennu ei llythyr atom ar 15 Mawrth, pa gysylltiad a gafodd gyda'r Comisiwn Ewropeaidd? Efallai y dylem basio heibio i Lywodraeth y DU a mynd at y Comisiwn Ewropeaidd yn uniongyrchol ar yr egwyddor o sybsidiaredd—penderfyniadau a wneir sy'n berthnasol i'r ardaloedd y maent yn effeithio fwyaf arnynt. A yw wedi ystyried honno fel proses a phenderfyniad?
Credaf fod yr adroddiad, fel y'i cyflwynir, yn un da, ac mae'n rhoi cipolwg clir iawn inni ar y problemau sy'n wynebu addysg uwch o ganlyniad i Brexit.
Thank you very much. Can I call the Minister for Education, Kirsty Williams?
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. And can I thank Lynne Neagle and members of the committee for their work in this area?
Given the enormous uncertainty surrounding Brexit and the limited time available to me this afternoon, I will not go into a discussion about the impact of the UK Government's handling of Brexit on the higher and further education sectors here.
I fully appreciate the challenges that Brexit provides for those sectors, their students and individual institutions. That is why, since June 2016, I and colleagues have been proactive in doing all we can to help mitigate those challenges, provide leadership, and identify new opportunities and partnerships. We provided guarantees in 2017-18, in 2018-19, and for 2019-20 that EU students at Welsh universities will continue to be eligible for financial support. We are introducing an outward mobility pilot going beyond Europe that will give Welsh students the opportunity to study, work or volunteer overseas. And we know that it is students from the most disadvantaged backgrounds that too often miss out on those opportunities, and our scheme will reach out to those students.
Through the Global Wales programme, we are supporting the sector to reach new markets and to build new partnerships. I recently signed a memorandum of understanding with the Vietnamese Government, and we are in the process of agreeing exciting new partnerships in North America.
Only last week, as has been referenced by a number of speakers, I announced new funding worth £6.6 million to enable Welsh universities and researchers to compete for a greater share of UK funding, as suggested by Professor Graeme Reid’s review.
For Bethan Sayed’s information, within a week of the Brexit referendum result, I convened a HE working group to advise me on the challenges facing the sector, made up of vice-chancellors. That group has been particularly useful. Vice-chancellors are, of course, represented on the First Minister’s Brexit group. Colin Riordan of Cardiff University is also representing the Welsh sector on some UK consultative arrangements. It was this Government that initiated the regular four nations meetings of the university Ministers so that we could work across the UK on these matters, but also hold the UK Government’s feet to the fire on promises that they have made.
Deputy Presiding Officer, this is an uncertain and rapidly changing area, and, of course, this is not helped, I'm sorry to say, by at times limited and often very unclear communications from the UK Government. Although I have been in post for less than three years, I'm onto my third different English education Secretary, and my third different universities Minister. Of course, we all know why Jo Johnson and Sam Gyimah are no longer in the Government.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A hoffwn ddiolch i Lynne Neagle ac aelodau'r pwyllgor am eu gwaith yn y maes hwn.
O ystyried yr ansicrwydd enfawr ynglŷn â Brexit a'r amser cyfyngedig sydd ar gael imi y prynhawn yma, nid wyf am drafod effaith y modd y mae Llywodraeth y DU yn ymdrin â Brexit ar y sector addysg uwch a'r sector addysg bellach yma.
Rwy'n deall yn iawn beth yw'r heriau y mae Brexit yn eu creu i'r sectorau hynny, eu myfyrwyr a sefydliadau unigol. Dyna pam, ers mis Mehefin 2016, fy mod i a chydweithwyr wedi bod wrthi'n rhagweithiol yn gwneud popeth a allwn i helpu i liniaru'r heriau hynny, darparu arweinyddiaeth, a nodi cyfleoedd a phartneriaethau newydd. Darparwyd gwarantau gennym yn 2017-18, yn 2018-19, ac ar gyfer 2019-20 y bydd myfyrwyr yr UE mewn prifysgolion yng Nghymru yn parhau i fod yn gymwys ar gyfer cymorth ariannol. Rydym yn cyflwyno cynllun treialu symudedd allanol sy'n mynd y tu hwnt i Ewrop i roi cyfle i fyfyrwyr Cymru astudio, gweithio neu wirfoddoli dramor. A gwyddom mai myfyrwyr o'r cefndiroedd mwyaf difreintiedig sy'n rhy aml yn colli'r cyfleoedd hynny, a bydd ein cynllun yn estyn allan at y myfyrwyr hynny.
Drwy raglen Cymru Fyd-eang, rydym yn cefnogi'r sector i gyrraedd marchnadoedd newydd ac i adeiladu partneriaethau newydd. Yn ddiweddar llofnodais femorandwm cyd-ddealltwriaeth gyda Llywodraeth Fietnam, ac rydym wrthi'n cytuno ar bartneriaethau newydd cyffrous yng Ngogledd America.
Yr wythnos diwethaf, fel y nododd nifer o siaradwyr, cyhoeddais £6.6 miliwn o gyllid newydd i alluogi prifysgolion Cymru ac ymchwilwyr i gystadlu am gyfran fwy o gyllid y DU, fel yr awgrymodd adolygiad yr Athro Graeme Reid.
Er gwybodaeth i Bethan Sayed, o fewn wythnos i ganlyniad refferendwm Brexit, cynullais weithgor addysg uwch i roi cyngor imi ar yr heriau a oedd yn wynebu'r sector, gweithgor a oedd yn cynnwys yr is-gangellorion. Mae'r grŵp hwnnw wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol. Wrth gwrs, mae'r is-gangellorion wedi'u cynrychioli yng ngrŵp Brexit y Prif Weinidog. Mae Colin Riordan o Brifysgol Caerdydd hefyd yn cynrychioli sector Cymru ar drefniadau ymgynghorol yn y DU. Y Llywodraeth hon a ddechreuodd y cyfarfodydd rheolaidd rhwng Gweinidogion prifysgol y pedair gwlad fel y gallem weithio ar draws y DU ar y materion hyn, gan ddal i fynnu bod Llywodraeth y DU yn cadw at yr addewidion a wnaethant.
Ddirprwy Lywydd, mae hwn yn faes ansicr sy'n newid yn gyflym, ac wrth gwrs, nid yw hynny'n cael ei helpu, mae'n ddrwg gennyf ddweud, gan gyfathrebiadau prin ar adegau ac aneglur yn aml iawn gan Lywodraeth y DU. Er imi fod yn y swydd ers llai na thair blynedd, rwyf ar fy nhrydydd Ysgrifennydd addysg ar gyfer Lloegr, a fy nhrydydd gwahanol Weinidog prifysgolion. Wrth gwrs, mae pawb ohonom yn gwybod pam nad yw Jo Johnson a Sam Gyimah yn aelodau o'r Llywodraeth mwyach.
But I can now turn to the committee's recommendations. On recommendation 1, I agree that it is vital that the UK Government's migration policy does not create unhelpful and unnecessary barriers to the universities' ability to attract EU students and faculty to come to Wales, and in particular, that it does not have a differential impact on Wales that puts our institutions at a particular disadvantage. I have to agree with the comments made by Hefin David—this point is well understood. It was well understood by Jo Johnson, it was well understood by Sam Gyimah, it is now well understood by Chris Skidmore, but of course they have to run the gauntlet of the Home Office and the Prime Minister, and the Prime Minister's record on this is one that Hefin outlined. So, although they understand the challenges, I'm afraid I sometimes feel for them and the battles that they're trying to win at a Westminster level. What we do know as well is that some decisions that have been made have been particularly unhelpful, and don't recognise the reality of HE provision. So, for instance, part-time courses, four-year courses, and don't get me started on the post-work visa scenario where Wales's needs were ignored initially completely by Westminster.
On recommendation 2, I agree that it's important for universities to understand what attracts or deters students from studying in Wales, but I do feel that recruitment is a matter for them, but we will continue to work with HEFCW and the sector on these matters, and will assist where we can.
As regards recommendations 4, 5 and 6 on Global Wales II, the committee made a number of recommendations on the detailed implementation, monitoring and evaluation of Global Wales II, and asked for more detailed information to be provided, which was included in my written response last week to the committee's follow-up letter. The issues raised by the committee are being pursued by my officials in discussion with HEFCW, which is managing our financial contribution to Global Wales II on behalf of the Welsh Government, and I hope some of that extra detail about the nature of when payments will be made and the evidence that will be required for payments to be made, has provided some reassurance to the Minister.
On recommendation 7, in relation to participants in future Erasmus projects proposed for later than 2019, our concern about the UK Government's handling of its proposed underwrite guarantee, as again mentioned by Hefin David, has been shared by the House of Lords, who recommended last month that the moneys that would have covered the underwrite guarantee should be used to put in place a UK replacement arrangement, and we continue to press UK Ministers to deliver on this.
The EU's proposals in relation to UK participation in the EU's 2019 budget would seem to offer an opportunity to resolve this and to provide reassurance on access to Erasmus funding for students going abroad in autumn 2019. But disappointingly, once again, the UK Government has yet to say what its position is on this proposed solution. And I think it's important to note that it's not just university students or indeed FE students that benefit from Erasmus+ projects; Welsh schools have been particularly successful in accessing this money and providing opportunities for their students. As I said, I absolutely do not want to let the Westminster Government off the hook here, but I can assure Members that we continue to work on contingency plans for a Welsh solution if absolutely necessary. But it is the Westminster Government that should pick up the financial tag. I have to say: we have been proactive in supplying information to the UK Government about the importance of this scheme, but once again, that information disappears into the Treasury and we do not have any feedback from them. But in terms of value for money, sometimes it's about knowing the cost of everything and the value of nothing. Even a UK replacement scheme, I believe, would not bring us the advantages that we currently enjoy as participants in the Erasmus+ programme.
On recommendation 8, regarding the evaluation of the overseas mobility pilot, this will be received by the Government in the summer of 2021 when we will be able to share the results with the committee. As regards recommendations 9 and 10, it is a matter of concern that the UK Government has yet to share its thinking on the future of the regional development funding. We will continue to press them on our priorities as set out in the Welsh Government's policy paper on this issue, and I'm very glad that that position is being wholeheartedly supported by Universities Wales and our Welsh vice-chancellors.
On recommendation 11, on changing skill needs, officials are working with our partners to ensure the current plans are being developed to focus on the changing needs of Wales as a result of Brexit-related disruptions, and are developing options for actions that could be taken to address 'no deal' Brexit resilience issues. The financial implications of proposals emerging from this process will need consideration as part of the Welsh Government's wider Brexit resilience work.
And I think what's really important to me, as I reflect on why we're in this situation in the first place—it was perhaps previous Governments' inability to respond to industrial change that has led to us and maybe many people in those communities feeling that Brexit was an option for them, and we cannot fail to address those industrial changes and economic changes again, otherwise we will set up more problems for our future.
And finally, Deputy Presiding Officer, if I may, on recommendation 12—implementation of the Reid review—I have made £6.6. million available and Welsh Government are establishing the office in London. The Higher Education Funding Council for Wales are also embedding a member of staff part-time there so that we can draw down our fair share of UKRI money. And I will give the Chamber a commitment that I will work with them, with the sector, to ensure that the real and present risks that Brexit and especially a 'no deal' Brexit faces for the sector—we will continue to do all that we can to support the sector to mitigate them.
Ond gallaf droi yn awr at argymhellion y pwyllgor. Ar argymhelliad 1, rwy'n cytuno ei bod yn hanfodol nad yw polisi mewnfudo Llywodraeth y DU yn creu rhwystrau diangen a di-fudd i allu prifysgolion i ddenu myfyrwyr a doniau o'r UE i ddod i Gymru, ac yn benodol, nad oes iddo effaith wahaniaethol ar Gymru sy'n rhoi ein sefydliadau o dan anfantais benodol. Rhaid imi gytuno â'r sylwadau a wnaed gan Hefin David—mae'r pwynt hwn wedi ei ddeall yn dda. Roedd Jo Johnson yn ei ddeall yn dda, roedd Sam Gyimah yn ei ddeall yn dda, mae Chris Skidmore yn ei ddeall yn dda yn awr, ond wrth gwrs mae'n rhaid iddynt fynd drwy felin y Swyddfa Gartref a'r Prif Weinidog, ac amlinellodd Hefin record y Prif Weinidog ar hyn. Felly, er eu bod yn deall yr heriau, mae arnaf ofn fy mod weithiau'n teimlo drostynt a'r brwydrau y maent yn ceisio'u hennill yn San Steffan. Yr hyn a wyddom yn ogystal yw bod rhai penderfyniadau a wnaed wedi bod yn arbennig o annefnyddiol, ac nid ydynt yn cydnabod realiti'r ddarpariaeth addysg uwch. Felly, er enghraifft, cyrsiau rhan-amser, cyrsiau pedair blynedd, a pheidiwch â dechrau sôn am y senario fisa ôl-gwaith lle cafodd anghenion Cymru eu hanwybyddu'n llwyr ar y dechrau gan San Steffan.
Ar argymhelliad 2, rwy'n cytuno ei bod hi'n bwysig i brifysgolion ddeall beth sy'n denu neu'n atal myfyrwyr rhag astudio yng Nghymru, ond rwy'n teimlo bod recriwtio'n fater iddynt hwy, ond byddwn yn parhau i weithio gyda CCAUC a'r sector ar y materion hyn, a byddwn yn helpu lle gallwn.
Ar argymhellion 4, 5 a 6 ar Cymru Fyd-eang II, gwnaeth y pwyllgor nifer o argymhellion ar weithrediad manwl, monitro a gwerthuso Cymru Fyd-eang II, a gofynnodd am ragor o wybodaeth fanwl, a gynhwyswyd yn fy ymateb ysgrifenedig yr wythnos diwethaf i lythyr dilynol y pwyllgor. Mae fy swyddogion yn mynd ar drywydd y materion a godwyd gan y pwyllgor mewn trafodaethau gyda CCAUC, sy'n rheoli ein cyfraniad ariannol i Cymru Fyd-eang II ar ran Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio bod rhai o'r manylion ychwanegol ynglŷn â pha bryd y gwneir taliadau a'r dystiolaeth y bydd ei hangen er mwyn gwneud taliadau wedi darparu rhywfaint o sicrwydd i'r Gweinidog.
Ar argymhelliad 7, mewn perthynas â'r rhai sy'n cymryd rhan mewn prosiectau Erasmus arfaethedig yn y dyfodol wedi 2019, mae ein pryder ynghylch y modd y mae Llywodraeth y DU wedi ymdrin â'i gwarant tanysgrifennu arfaethedig, fel y crybwyllwyd eto gan Hefin David, wedi'i rannu â Thŷ'r Arglwyddi, a argymhellodd fis diwethaf y dylid defnyddio'r arian a fyddai wedi mynd tuag at y gwarant tanysgrifennu i roi trefniant newydd ar waith yn y DU, ac rydym yn parhau i bwyso ar Weinidogion y DU i gyflawni hyn.
Mae'n ymddangos y byddai argymhellion yr UE mewn perthynas â chyfranogiad y DU yng nghyllideb yr UE ar gyfer 2019 yn cynnig cyfle i ddatrys hyn a rhoi sicrwydd ynghylch mynediad at arian Erasmus i fyfyrwyr sy'n mynd dramor yn hydref 2019. Ond mae'n siomedig, unwaith eto, fod Llywodraeth y DU yn dal heb ddweud beth yw ei safbwynt ar yr ateb arfaethedig hwn. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi nad myfyrwyr prifysgol yn unig, na myfyrwyr addysg bellach yn wir, sy'n elwa o brosiectau Erasmus+; mae ysgolion Cymru wedi bod yn arbennig o lwyddiannus yn cael gafael ar yr arian hwn a darparu cyfleoedd ar gyfer eu myfyrwyr. Fel y dywedais, nid wyf am achub croen Llywodraeth San Steffan yma mewn unrhyw fodd, ond gallaf sicrhau'r Aelodau ein bod yn parhau i weithio ar gynlluniau wrth gefn ar gyfer ateb Cymreig os byddant yn wirioneddol angenrheidiol. Ond Llywodraeth San Steffan a ddylai dalu'r gost ariannol. Rhaid imi ddweud: rydym wedi bod wrthi'n rhagweithiol yn darparu gwybodaeth i Lywodraeth y DU ynglŷn â phwysigrwydd y cynllun hwn, ond unwaith eto, mae'r wybodaeth honno'n diflannu i mewn i'r Trysorlys ac nid ydym yn cael unrhyw adborth ganddynt. Ond o ran gwerth am arian, weithiau mae'n ymwneud â gwybod cost popeth a gwerth dim. Credaf na fyddai cynllun newydd gan y DU yn rhoi'r manteision a fwynhawn ar hyn o bryd fel cyfranogwyr yn rhaglen Erasmus+.
Ar argymhelliad 8, ynghylch y gwerthusiad o'r cynllun treialu symudedd tramor, caiff hwn ei dderbyn gan y Llywodraeth yn ystod haf 2021 pan fyddwn yn gallu rhannu'r canlyniadau gyda'r pwyllgor. Mewn perthynas ag argymhellion 9 a 10, mae'n destun pryder nad yw Llywodraeth y DU wedi rhannu ei syniadau hyd yma am ddyfodol cyllid datblygu rhanbarthol. Byddwn yn parhau i bwysleisio ein blaenoriaethau wrthynt fel y'u nodir ym mhapur polisi Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, ac rwy'n falch iawn fod y safbwynt hwnnw'n cael ei gefnogi'n llwyr gan Prifysgolion Cymru a'n his-gangellorion Cymreig.
Ar argymhelliad 11, ar anghenion sgiliau sy'n newid, mae swyddogion yn gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau y datblygir y cynlluniau presennol i ganolbwyntio ar anghenion sy'n newid yng Nghymru o ganlyniad i aflonyddu'n ymwneud â Brexit, ac yn datblygu opsiynau ar gyfer camau gweithredu y gellid eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â phroblemau cydnerthedd yn deillio o Brexit 'dim bargen'. Bydd angen ystyried goblygiadau ariannol cynigion sy'n deillio o'r broses hon fel rhan o waith ehangach Llywodraeth Cymru ar gydnerthedd yn sgil Brexit.
A chredaf mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig i mi, wrth i mi ystyried pam rydym yn y sefyllfa hon yn y lle cyntaf—efallai mai anallu Llywodraethau blaenorol i ymateb i newid diwydiannol sydd wedi arwain at wneud i ni a llawer o bobl yn cymunedau hynny efallai i deimlo bod Brexit yn opsiwn iddynt hwy, ac ni allwn fethu mynd i'r afael â'r newidiadau diwydiannol ac economaidd hynny eto, neu fel arall byddwn yn creu mwy o broblemau ar gyfer y dyfodol.
Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, os caf, ar argymhelliad 12—gweithredu adolygiad Reid—rwyf wedi darparu £6.6. miliwn ac mae Llywodraeth Cymru yn sefydlu'r swyddfa yn Llundain. Mae Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru hefyd yn lleoli aelod o staff rhan-amser yno fel y gallwn ddefnyddio ein cyfran deg o arian UKRI. A byddaf yn rhoi ymrwymiad i'r Siambr y byddaf yn gweithio gyda hwy, gyda'r sector, i sicrhau bod y risgiau gwirioneddol a phresennol y mae Brexit, a Brexit 'dim bargen' yn enwedig, yn eu creu i'r sector—byddwn yn parhau i wneud popeth a allwn i gynorthwyo'r sector i'w lliniaru.
Thank you. Can I call on Lynne Neagle, as Chair, to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Lynne Neagle, fel Cadeirydd, i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank everybody who has spoken in the debate today? Your contributions are very much valued, including the Minister's. Can I also take this opportunity to thank all the organisations who engaged with our inquiry and provided such insightful written and oral evidence, and also take the opportunity to thank our excellent clerking and research team? This was a difficult and challenging inquiry because of the fast-moving situation, and I’m very grateful for their expertise and input. I won’t be able to reply to every point that Members made today, but if I can just pick up on some of the points made.
Can I thank Suzy for her contribution and her continued support for recommendation 1, and also the points that Suzy Davies made, which were echoed by Bethan Sayed, about the need to really get to the bottom of why EU students come to study here in Wales? As you’ve highlighted, we have already seen a significant drop, and we do need to very urgently get on top of that, so that we can ensure that our universities are as resilient as possible. Thank you, too, for your welcome to the FM’s announcement on the multi-annual funding and the regional funds—that is going to be crucial going forward.
I’d like to thank Bethan for her contribution and her support for the recommendations on immigration and, again, on establishing why students come here. Also, Bethan raised the importance of Erasmus+, and I wholeheartedly agree with your comments on that, and I’m grateful to you for highlighting the involvement of FE in Erasmus+, because it is often seen as a HE initiative. I have got a personal bugbear about Erasmus+, in that I was once an Erasmus student, so I do very much see the value of that, particularly for young people from our most deprived communities. I was in that position, I’d never had anyone in my family go to university, yet I had the brilliant opportunity to go and study in a university in Paris, and I think it’s vital that we continue to see, particularly our young people from our low-income families, continue to get that opportunity. So, we’ve all got to keep pushing on that.
Hefin David also raised the importance of Erasmus+, which I know that he’s been able to see from a very useful front-line perspective, and highlighted the importance of recommendation 1 and 2 also. I completely take on board what you’ve said—I have little confidence in the Prime Minister’s approach to immigration myself. I think the immigration Bill does provide us with an opportunity to make those arguments, and to make them as strongly as we can. And I hope that we, as a committee, can work with the Welsh Government, to ensure that we continue to emphasise to the UK Government the importance of certainty in this area, not just for our students, but for our staff in our universities—it's absolutely crucial.
So, can I just close, Deputy Llywydd, by thanking again everybody who has spoken today, and everybody who has contributed to this inquiry? The committee will be taking a very keen interest in developments going forward and continuing to monitor Welsh Government activity in this area, and I'm sure, along with all other Members, hoping for some certainty as soon as possible. Thank you.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw. Gwerthfawrogir eich cyfraniadau'n fawr, gan gynnwys cyfraniad y Gweinidog. A gaf fi fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i'r holl sefydliadau a fu'n ymwneud â'n hymchwiliad ac sydd wedi darparu tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig mor graff, a hoffwn fachu ar y cyfle hefyd i ddiolch i'n tîm clercio ac ymchwil rhagorol? Roedd hwn yn ymchwiliad anodd a heriol oherwydd bod y sefyllfa'n newid yn gyflym, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eu harbenigedd a'u mewnbwn. Ni fyddaf yn gallu ymateb i bob pwynt a wnaeth yr Aelodau heddiw, ond os caf fynd ar drywydd rhai o'r pwyntiau a wnaed.
Diolch i Suzy am ei chyfraniad a'i chefnogaeth barhaus i argymhelliad 1, a hefyd y pwyntiau a wnaeth Suzy Davies, a adleisiwyd gan Bethan Sayed, am yr angen i fynd at wraidd y rheswm pam y mae myfyrwyr o'r UE yn dod i astudio yma yng Nghymru. Fel rydych wedi amlygu, rydym eisoes wedi gweld gostyngiad sylweddol, ac mae angen i ni fynd i'r afael â hynny fel mater o frys er mwyn inni allu sicrhau bod ein prifysgolion mor gadarn â phosibl. Diolch i chi hefyd am eich croeso i gyhoeddiad Prif Weinidog Cymru ynghylch ariannu amlflwydd a'r cronfeydd rhanbarthol—mae hynny'n mynd i fod yn hollbwysig wrth symud ymlaen.
Hoffwn ddiolch i Bethan am ei chyfraniad a'i chefnogaeth i'r argymhellion ar fewnfudo ac unwaith eto, ar sefydlu pam y mae myfyrwyr yn dod yma. Hefyd, soniodd Bethan am bwysigrwydd Erasmus+, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylwadau ar hynny, ac rwy'n ddiolchgar i chi am dynnu sylw at gyfranogiad addysg bellach yn Erasmus+, oherwydd mae'n aml yn cael ei weld fel menter addysg uwch. Mae gennyf chwilen yn fy mhen am Erasmus+, am fy mod yn fyfyriwr Erasmus ar un adeg, felly rwy'n gweld gwerth hwnnw'n fawr iawn, yn enwedig i bobl ifanc o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Roeddwn i yn y sefyllfa honno, nid oedd neb o fy nheulu wedi bod mewn prifysgol, ac eto cefais gyfle gwych i fynd i astudio mewn prifysgol ym Mharis, a chredaf ei bod yn hanfodol ein bod yn dal ati i weld, yn enwedig ein pobl ifanc o deuluoedd incwm isel, yn parhau i gael y cyfle hwnnw. Felly, mae'n rhaid i bawb ohonom barhau i bwyso am hynny.
Soniodd Hefin David hefyd am bwysigrwydd Erasmus+, y gwn ei fod wedi gallu ei weld o bersbectif rheng flaen defnyddiol iawn, a thynnodd sylw at bwysigrwydd argymhelliad 1 a 2 hefyd. Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywedoch—nid oes gennyf fawr o hyder yn agwedd Prif Weinidog y DU tuag at fewnfudo fy hun. Credaf fod y Bil mewnfudo yn rhoi cyfle inni wneud y dadleuon hynny, ac i sicrhau ein bod yn eu gwneud bod mor gryf ag y gallwn. A gobeithio fel pwyllgor y gallwn weithio gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn parhau i bwysleisio wrth Lywodraeth y DU pa mor bwysig yw sicrwydd yn y maes hwn, nid yn unig ar gyfer ein myfyrwyr, ond ar gyfer ein staff yn ein prifysgolion—mae'n gwbl hanfodol.
Felly, a gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch eto i bawb sydd wedi siarad heddiw, a phawb a gyfrannodd at yr ymchwiliad hwn? Bydd gan y pwyllgor ddiddordeb brwd iawn mewn datblygiadau yn y dyfodol a pharhau i fonitro gweithgarwch Llywodraeth Cymru yn y maes hwn, ac rwy'n siŵr y bydd, ynghyd â'r holl Aelodau eraill, yn gobeithio am rywfaint o sicrwydd cyn gynted â phosibl. Diolch.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2, 3, 4 a 5 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2, 3, 4 and 5 in the name of Darren Millar.
Item 8 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on the Kurds in Turkey. I call on Delyth Jewell to move the motion. Delyth.
Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y Cwrdiaid yn Nhwrci. Galwaf ar Delyth Jewell i wneud y cynnig. Delyth.
Cynnig NDM6999 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi, er bod materion tramor yn fater a gedwir i Lywodraeth a Senedd y DU ar hyn o bryd, mae adran 62 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn darparu: 'The Welsh Ministers, the First Minister and the Counsel General may make appropriate representations about any matter affecting Wales'.
2. Yn cydnabod y gymuned Cwrdaidd sylweddol yng Nghymru.
3. Yn nodi bod preswylydd o Gymru—İmam Sis, dyn Cwraidd ifanc—ar streic newyn amhenodol, ddigyfaddawd o 17 Rhagfyr 2018, a ddechreuwyd i brotestio yn erbyn ynysu'r arweinydd Cwrdaidd Abdullah Öcalan sydd wedi'i garcharu gan Dwrci ers 1999 o dan amodau sydd, yn ôl pob deall, yn mynd yn groes i rwymedigaethau cyfreithiol gwladwriaeth Twrci mewn perthynas â hawliau dynol.
4. Yn nodi bod streiciau newyn yn digwydd ledled Ewrop a'r byd, gan gynnwys gan Leyla Güven, aelod etholedig o Senedd Twrci.
5. Yn nodi bod Twrci yn un o lofnodwyr sawl cytuniad hawliau dynol rhyngwladol, gan gynnwys y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol fel aelod o Gyngor Ewrop.
6. Yn mynegi ei bryder ynghylch y rhesymau dros y streiciau newyn.
7. Yn cydnabod mai nod y streiciau newyn yn y pen draw yw gweld ateb heddychlon, gwleidyddol i'r cwestiwn Cwrdaidd yn Nhwrci.
8. Yn cadarnhau pwysigrwydd cynnal rhwymedigaethau hawliau dynol yn Nhwrci.
9. Yn galw ar Lywodraeth Cymru, ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, i ysgrifennu at y Pwyllgor i Atal Artaith a Thriniaeth Annynol neu Ddiraddiol neu Gosb yn galw ar y Pwyllgor i ymweld â Charchar Imrali i asesu amodau Abdullah Öcalan.
Motion NDM6999 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that, whilst foreign affairs is a matter currently reserved to the UK Government and Parliament, Section 62 of the Government of Wales Act 2006 provides that 'The Welsh Ministers, the First Minister and the Counsel General may make appropriate representations about any matter affecting Wales'.
2. Recognises the substantial Kurdish community in Wales.
3. Notes that a resident of Wales—İmam Sis, a young Kurdish man—is on an indefinite, non-alternating hunger strike as of 17 December 2018, which was initiated to protest the isolation of the Kurdish leader Abdullah Öcalan who has been imprisoned by Turkey since 1999 under conditions which are understood to contravene the Turkish state’s legal obligations in relation to human rights.
4. Notes that hunger strikes are taking place across Europe and the world, including by Leyla Güven, an elected member of the Turkish Parliament.
5. Notes that Turkey is a signatory to several international human rights treaties, including the European Convention of Human Rights as a member of the Council of Europe.
6. Expresses its concern at the reasons behind the hunger strikes.
7. Recognises that the ultimate aim of the hunger strikes is to see a peaceful, political solution to the Kurdish question in Turkey.
8. Affirms the importance that human rights obligations are upheld in Turkey.
9. Calls on the Welsh Government, on behalf of the National Assembly for Wales, to write to the Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment calling for the committee to visit Imrali Prison to assess the conditions of Abdullah Öcalan.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm proud to open today's debate on this motion. It's a matter of double importance to me, partly because I'm spokesperson for international affairs, but also because Imam Sis, who has inspired us to table today's debate, lives in Newport, and that falls within my region. I anticipate that Members on other sides of this Chamber will have differing views about what's got us to this point, and there'll come a time for us to debate those points, but let's begin with the human life that is at stake here, not 15 miles from where we stand at this very minute.
I'll say his name again, because God knows he hasn't had the attention he should have had to date: Imam Sis. Imam has been on hunger strike for 94 days and he's done that in protest at the Turkish state's treatment of the Kurdish leader Abdullah Öcalan, who has been held in on-and-off solitary confinement since 1999, in contravention of international law. Imam is on this indefinite hunger strike alongside 300 of his compatriots, including Leyla Güven, who is a democratically elected Kurdish MP in the Turkish Parliament and who is now nearing death having refused food for 130 consecutive days. I implore Members to not dismiss what we're talking about here—people's lives. For that reason, I point out that our motion today is a straightforward one and we will not be accepting any of the proposed amendments.
I have written to Leyla and to the secretariat for the European committee for the prevention of torture, and my letter called on them to review their investigation into the treatment of Mr Öcalan. The committee has looked into his case before now. Unfortunately, they do not have the necessary powers to ensure Mr Öcalan's human rights are enforced, which is why those campaigning for him have resorted to extreme measures to try to secure that his legal rights are honoured.
Plaid Cymru welcomed the Welsh Government's decision to establish an international affairs ministry, and today is an opportunity for Wales to take its place on the international stage by being the first nation, through this Parliament and Government, to show its solidarity with the Kurdish people. Surely, it is incumbent on the National Assembly and Welsh Government to recognise and support the part that a Newport man is currently playing in an international struggle for justice, equality and human rights. I look forward to hearing Members' contributions and, truly, I hope for the support of the Labour benches as well, given that their party leader, Jeremy Corbyn, has also given his full support to the hunger strikers' cause. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl ar y cynnig hwn heddiw. Mae'n fater pwysig i mi mewn dwy ffordd, yn rhannol oherwydd fy mod yn llefarydd ar faterion rhyngwladol, ond hefyd oherwydd bod Imam Sis, sydd wedi ein hysbrydoli i gyflwyno'r ddadl heddiw, yn byw yng Nghasnewydd, sydd yn fy rhanbarth. Rwy'n rhagweld y bydd gan Aelodau ar ochrau eraill y Siambr safbwyntiau gwahanol ynglŷn â beth sydd wedi dod â ni i'r pwynt hwn, ac fe ddaw amser i ni drafod y pwyntiau hynny, ond gadewch inni ddechrau gyda'r bywyd dynol sydd yn y fantol yma, lai na 15 milltir o ble y safwn yr eiliad hon.
Fe ddywedaf ei enw eto, oherwydd dyn a ŵyr, nid yw wedi cael y sylw y dylai fod wedi'i gael hyd yma: Imam Sis. Mae Imam wedi bod ar streic newyn ers 94 diwrnod a gwnaeth hynny mewn protest ynglŷn â'r modd y mae gwladwriaeth Twrci yn trin arweinydd y Cwrdiaid, Abdullah Öcalan, sydd wedi'i garcharu, heb gysylltiad â neb am gyfnodau, ers 1999 yn groes i gyfraith ryngwladol. Mae Imam ar y streic newyn hon am gyfnod amhenodol ochr yn ochr â 300 o'i gydwladwyr, gan gynnwys Leyla Güven, sy'n AS Cwrdaidd a etholwyd yn ddemocrataidd i Senedd Twrci ac sydd bellach yn agos at farw ar ôl gwrthod bwyd am 130 o ddiwrnodau'n olynol. Rwy'n erfyn ar yr Aelodau i beidio â diystyru'r hyn rydym yn sôn amdano yma—bywydau pobl. Am y rheswm hwnnw, rwy'n nodi bod ein cynnig heddiw yn un syml ac ni fyddwn yn derbyn unrhyw un o'r gwelliannau a gynigir.
Rwyf wedi ysgrifennu at Leyla ac at ysgrifenyddiaeth y pwyllgor Ewropeaidd er atal arteithio, a galwodd fy llythyr arnynt i adolygu eu hymchwiliad i driniaeth Mr Öcalan. Mae'r pwyllgor wedi edrych ar ei achos cyn hyn. Yn anffodus, nid oes ganddynt y pwerau angenrheidiol i sicrhau bod hawliau dynol Mr Öcalan yn cael eu gorfodi, a dyna pam y mae'r rhai sy'n ymgyrchu ar ei ran wedi troi at fesurau eithafol i geisio sicrhau bod ei hawliau cyfreithiol yn cael eu parchu.
Croesawodd Plaid Cymru benderfyniad Llywodraeth Cymru i sefydlu gweinyddiaeth materion rhyngwladol, ac mae heddiw'n gyfle i Gymru gymryd ei lle ar y llwyfan rhyngwladol drwy fod y wlad gyntaf, drwy gyfrwng y Senedd a'r Llywodraeth hon, i ddangos ei bod yn sefyll gyda'r Cwrdiaid. Does bosib nad yw'n ddyletswydd ar y Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru i gydnabod a chefnogi'r rhan y mae dyn o Gasnewydd yn ei chwarae ar hyn o bryd yn y frwydr ryngwladol dros gyfiawnder, cydraddoldeb a hawliau dynol. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau, ac rwy'n gobeithio'n wirioneddol y cawn gefnogaeth y meinciau Llafur yn ogystal, o gofio bod arweinydd eu plaid, Jeremy Corbyn, hefyd wedi rhoi ei gefnogaeth lawn i achos y streicwyr newyn. Diolch.
Thank you. I have selected the five amendments to the motion, and I call on Darren Millar to move amendments 1 to 5, tabled in his name.
Diolch. Rwyf wedi dethol y pump gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 1 i 5, a gyflwynwyd yn ei enw.
Gwelliant 1—Darren Millar
Ym mhwynt 3, dileu 'ynysu'r arweinydd Cwrdaidd' a rhoi yn ei le 'ynysu arweinydd Cwrdaidd y PKK (Plaid Gweithwyr Cwrdistan)'.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ôl pwynt 3 ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn nodi bod y PKK yn sefydliad terfysgol a waharddwyd yn y DU, yr Undeb Ewropeaidd, ac Unol Daleithiau America.
Yn condemnio pob gweithred derfysgol a gyflawnir gan y PKK ac yn cydnabod y dioddefwyr a'r sifiliaid a laddwyd ac a gafodd eu dal yn eu hymosodiadau.
Yn cydnabod hawl Twrci i amddiffyn ei hun rhag ymosodiadau terfysgol gan y PKK.
Gwelliant 3—Darren Millar
Dileu pwynt 7 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod mai nod o streicwyr newyn yw galluogi Abdullah Öcalan i gael gafael ar gynrychiolaeth gyfreithiol a chysylltu â'i deulu.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 8 ac ailrifo'n unol â hynny:
Yn nodi fod Ysgrifennydd Tramor Llywodraeth y DU a Llysgennad EM â Thwrci wedi pwysleisio wrth Lywodraeth Twrci yr angen i barchu hawliau dynol, osgoi anafu sifiliaid a dychwelyd at y broses heddwch.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar y PKK i roi'r gorau i derfysgaeth fel modd o hybu ei amcanion a dychwelyd at y broses heddwch.
Amendment 1—Darren Millar
In point 3, after ‘isolation of the Kurdish’, insert ‘PKK (Kurdistan Workers’ Party)’.
Amendment 2—Darren Millar
Insert new points after point 3 and renumber accordingly:
Notes that the PKK is a proscribed terrorist organisation in the UK, the European Union, and the United States of America.
Condemns all terrorist acts perpetrated by the PKK and acknowledges the victims and civilians killed and caught up in their attacks.
Acknowledges the right of Turkey to defend itself against terrorist attacks by the PKK.
Amendment 3—Darren Millar
Delete point 7 and replace with:
Recognises that the aim of the hunger strikers is to enable Abdullah Öcalan access to legal representation and contact with his family.
Amendment 4—Darren Millar
Insert new point after point 8 and renumber accordingly:
Notes that the UK Government’s Foreign Secretary and Her Majesty’s Ambassador to Turkey have emphasised to the Turkish government the need to respect human rights, avoid civilian casualties and return to the peace process.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls upon the PKK to abandon terrorism as a means to furthering its aims and return to the peace process.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2, 3, 4 a 5.
Amendments 1, 2, 3, 4 and 5 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendments tabled in my name. I have to say that many will call into question whether it's a good use of the National Assembly's time for us to be holding an opposition debate on foreign affairs and matters that are non-devolved, particularly at a time when Wales is facing huge domestic challenges that demand our attention. Many will also find it to be extremely distasteful that we're debating a motion today that sympathises with the leader and founding member of a prescribed terrorist organisation, especially given the dreadful attacks that have been perpetrated in Christchurch and Utrecht in recent days.
As a person who has visited the Kurdistan region of Iraq just last year, and has Kurdish friends from Turkey and Iraq, I do recognise that there is a desire amongst many Kurdish people for an independent Kurdish state. But regardless of whether people in this Chamber support that aim or not, I would hope that we can all be united in our condemnation of the use of terror to achieve that goal.
Now, I note that the motion before us refers to the ongoing hunger strike by Imam Sis, which was initiated to protest at the isolation of Abdullah Öcalan and to raise concern about Öcalan's human rights. I do not know Mr Sis, but from my research I gather he's a very sincere person, a very passionate man who believes in a future independent Kurdish state that values all of its citizens and upholds their rights. And I, like others in this Chamber, am moved by his plight, and I'm very concerned for his health, his well-being and his welfare, but I'm also very concerned about what appears to be the blind loyalty among some of the hunger-strikers to Abdullah Öcalan, the founder and leader of the Kurdistan Workers' Party, which is better known as the PKK. He was, of course, arrested back in 1999, as we've already heard, and he was arrested on terror and other related offences and has been in prison since.
Now, in addition to being a proscribed terrorist organisation by the UK, the PKK is also considered to be a terrorist organisation by the EU—
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn fy enw i. Rhaid imi ddweud y bydd llawer yn cwestiynu a yw'n ddefnydd da o amser y Cynulliad Cenedlaethol inni fod yn cynnal dadl gwrthblaid ar faterion tramor a materion nad ydynt wedi'u datganoli, yn enwedig ar adeg pan fo Cymru'n wynebu heriau domestig enfawr sy'n galw am ein sylw. Bydd llawer o bobl hefyd yn ystyried ei bod yn eithriadol o annymunol ein bod yn trafod cynnig heddiw sy'n cydymdeimlo ag arweinydd ac sylfaenydd sefydliad terfysgol a gondemniwyd, yn enwedig o ystyried yr ymosodiadau ofnadwy a gyflawnwyd yn Christchurch ac Utrecht yn y dyddiau diwethaf.
Fel rhywun a ymwelodd ag ardal Kurdistan o Irac y llynedd, ac sydd â ffrindiau Cwrdaidd o Dwrci ac Irac, rwy'n cydnabod bod yna awydd ymysg llawer o bobl Gwrdaidd am wladwriaeth Gwrdaidd annibynnol. Ond ni waeth a yw pobl yn y Siambr hon yn cefnogi'r nod hwnnw ai peidio, buaswn yn gobeithio y gall pawb ohonom fod yn gytûn yn ein condemniad o'r defnydd o derfysgaeth i gyrraedd y nod hwnnw.
Nawr, rwy'n nodi bod y cynnig ger ein bron yn cyfeirio at y streic newyn sy'n parhau gan Imam Sis, streic newyn a ddechreuwyd mewn protest yn erbyn ynysu Abdullah Öcalan ac i ofyn cwestiynau ynglŷn â hawliau dynol Öcalan. Nid wyf yn adnabod Mr Sis, ond o fy ymchwil deallaf ei fod yn berson ddiffuant iawn, yn ddyn angerddol iawn sy'n credu mewn gwladwriaeth Gwrdaidd annibynnol yn y dyfodol sy'n gwerthfawrogi ei holl ddinasyddion ac yn diogelu eu hawliau. Ac fel eraill yn y Siambr hon, rwyf wedi fy nghyffwrdd gan ei sefyllfa, ac rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'i iechyd a'i les, ond rwyf hefyd yn bryderus iawn ynglŷn â'r hyn sydd i'w weld fel teyrngarwch dall ymysg rhai o'r streicwyr newyn i Abdullah Öcalan, sylfaenydd ac arweinydd Plaid Gweithwyr Kurdistan, sy'n fwy adnabyddus fel y PKK. Wrth gwrs, cafodd ei arestio yn 1999, fel y clywsom eisoes, a'i arestio am droseddau terfysgaeth a throseddau eraill cysylltiedig ac mae wedi bod yn y carchar ers hynny.
Nawr, yn ogystal â bod yn gorff terfysgol a gondemniwyd gan y DU, mae'r UE hefyd yn ystyried bod y PKK yn sefydliad terfysgol—
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—by the EU, the United States, Japan and NATO.
—gan yr UE, yr Unol Daleithiau, Japan a NATO.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
The primary aim of the PKK, of course, has been to establish an independent Kurdish state in south-eastern Turkey, Syria and Iraq, but the PKK also wants to monopolise Kurdish political power, and it has done this by showing intolerance, suppressing opposition and attacking the interests of rival Kurdish political groups.
Prif nod y PKK, wrth gwrs, yw sefydlu gwladwriaeth Gwrdaidd annibynnol yn ne-ddwyrain Twrci, Syria ac Irac, ond mae'r PKK eisiau manteisio'n llawn hefyd ar rym gwleidyddol Cwrdaidd, ac mae wedi gwneud hyn drwy ddangos anoddefgarwch, mygu gwrthwynebiad ac ymosod ar fuddiannau grwpiau gwleidyddol Cwrdaidd sy'n cystadlu â hwy.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Since the establishment of the PKK back in 1978 on a far-left revolutionary Marxist philosophy, tens of thousands of people have died.
Ers sefydlu'r PKK yn ôl yn 1978 ar athroniaeth Farcsaidd chwyldroadol asgell chwith eithafol, mae degau o filoedd o bobl wedi marw.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Suicide bombs, car bombs, roadside bombs have been planted—
Gosodwyd bomiau hunanladdiad, bomiau car, bomiau ar ymyl ffyrdd—
The Member is not taking an intervention. Allow the Member to continue.
Nid yw'r Aelod yn derbyn ymyriad. Caniatewch i'r Aelod barhau.
—by the PKK and they have claimed the lives and changed the lives of many innocent civilians and their families, including children. The PKK has been accused of being involved in the narcotics trade, child smuggling, tax evasion and counterfeit-money production. As recently as 2016, Human Rights Watch alleged that groups affiliated to the PKK have recruited boys and girls to be soldiers in their cause. And the PKK, of course, continue to mount deadly terrorist attacks in Turkey.
Now, there have rightly been many questions asked of the actions of Turkey during the conflict that they have had with the PKK, including their treatment of prisoners. Now, clearly, Turkey has a legitimate right to defend itself against the PKK and terrorism, but, as is the case in any conflict, civilian casualties should always be avoided and human rights should always be fully respected and protected. Successive UK Governments have rightly urged the Turkish authorities to respect human rights, including the right to freedom of expression in the course of their anti-terror operations. And earlier this year, British Embassy officials discussed the imprisonment of Abdullah Öcalan with Turkish officials, including the issue of the hunger strikes by Leyla Güven and others. They have made it clear that the UK expects Turkey to ensure that prisoners' human rights are observed, including access to medical treatment and legal representation, and that all sides in this conflict, all stakeholders, need to return to the peace process. And to this end, the UK Government has provided funding to civil society organisations that are seeking to build dialogue between the different actors on the Kurdish issue, and I think we ought to recognise that in this debate.
Now, time has beaten me, but I do hope that Members will recognise that we've sought to clarify and give some context to this debate by making it clear with our amendments just what's behind the situation that we find ourselves in, and we have the opportunity this afternoon to condemn the terrorism that has been perpetrated by the PKK.
—gan y PKK ac maent wedi cipio bywydau a newid bywydau llawer o sifiliaid diniwed a'u teuluoedd, gan gynnwys plant. Cyhuddwyd y PKK o fod yn rhan o'r fasnach gyffuriau, smyglo plant, osgoi talu treth a chynhyrchu arian ffug. Mor ddiweddar â 2016, honnodd Human Rights Watch fod grwpiau'n gysylltiedig â'r PKK wedi recriwtio bechgyn a merched i fod yn filwyr dros eu hachos. Ac mae'r PKK, wrth gwrs, yn parhau i gyflawni ymosodiadau terfysgol angheuol yn Nhwrci.
Nawr, gofynnwyd llawer o gwestiynau ynglŷn â gweithredoedd Twrci yn ystod y gwrthdaro rhyngddynt a'r PKK, a hynny'n briodol, gan gynnwys eu triniaeth o garcharorion. Nawr, yn amlwg, mae gan Dwrci hawl cyfreithlon i amddiffyn ei hun rhag y PKK a therfysgaeth, ond fel sy'n digwydd mewn unrhyw wrthdaro, dylid osgoi anafu sifiliaid bob amser a dylid parchu hawliau dynol a'u hamddiffyn yn llawn. Mae Llywodraethau olynol yn y DU wedi annog yr awdurdodau yn Nhwrci yn briodol i barchu hawliau dynol, gan gynnwys hawl i ryddid mynegiant yng nghwrs eu gweithgaredd gwrth-derfysgaeth. Ac yn gynharach eleni, trafododd swyddogion Llysgenhadaeth Prydain garchariad Abdullah Öcalan gyda swyddogion Twrcaidd, gan gynnwys mater y streiciau newyn gan Leyla Güven ac eraill. Maent wedi dweud yn glir bod y DU yn disgwyl i Dwrci sicrhau y perchir hawliau dynol carcharorion, gan gynnwys mynediad at driniaeth feddygol a chynrychiolaeth gyfreithiol, a bod angen i bob ochr yn y gwrthdaro hwn, yr holl randdeiliaid, ddychwelyd at y broses heddwch. Ac i'r perwyl hwn, mae Llywodraeth y DU wedi darparu cyllid i sefydliadau cymdeithas sifil sy'n ceisio adeiladu deialog rhwng y gwahanol weithredwyr ar fater y Cwrdiaid, ac rwy'n meddwl y dylem gydnabod hynny yn y ddadl hon.
Nawr, mae amser wedi fy nhrechu, ond rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cydnabod ein bod wedi ceisio egluro a rhoi rhywfaint o gyd-destun i'r ddadl hon drwy ei gwneud yn glir gyda'n gwelliannau beth yn union sydd wrth wraidd y sefyllfa rydym ynddi, a chawn gyfle y prynhawn yma i gondemnio'r derfysgaeth a achoswyd gan y PKK.
Thank you to Delyth Jewell for opening this debate, and I'm pleased that we are standing here having these international debates, because this is the place to have them. This is our national institution and we should make no apology for that.
To start off with, I wanted to react quickly to something that Darren Millar said. The Belgian Supreme Court ruled earlier this month that there was no terror activity from the PKK and instead it was an organisation in conflict with Turkey over their treatment of the Kurds. Terror designation is often a political question, not a technical one. That's the ruling by the Supreme Court in Belgium, and I am really sorry that you've used this debate to try and dilute what we are here today to do—to talk about the human rights of political prisoners who have not had access to a solicitor to even try and make a point about their political—
Diolch i Delyth Jewell am agor y ddadl hon, ac rwy'n falch ein bod yn sefyll yma'n cael y dadleuon rhyngwladol hyn, oherwydd dyma'r lle i'w cael. Dyma ein sefydliad cenedlaethol ac ni ddylem ymddiheuro am hynny.
I ddechrau, roeddwn eisiau ymateb yn gyflym i rywbeth a ddywedodd Darren Millar. Dyfarnodd Goruchaf Lys Gwlad Belg yn gynharach y mis hwn nad oes unrhyw weithgarwch terfysgol gan y PKK ac yn hytrach, mai sefydliad ydynt sydd mewn gwrthdaro â Thwrci ynglŷn â'u triniaeth o'r Cwrdiaid. Mae dynodi beth sy'n derfysgaeth yn gwestiwn gwleidyddol yn aml, ac nid un technegol. Dyna ddyfarniad y Goruchaf Lys yng Ngwlad Belg, ac mae'n wirioneddol ddrwg gennyf eich bod wedi defnyddio'r ddadl hon i geisio gwanhau'r hyn rydym yma i'w wneud heddiw—sef siarad am hawliau dynol carcharorion gwleidyddol heb fynediad at gyfreithiwr hyd yn oed i geisio gwneud pwynt ynglŷn â'u—
I've supported the human rights of prisoners.
Rwyf wedi cefnogi hawliau dynol carcharorion.
You took four minutes before you even mentioned Turkey—
Cymerodd bedair munud cyn i chi sôn am Dwrci hyd yn oed—
Because I had a lot to get through.
Roedd gennyf lawer i fynd drwyddo.
—and about the terror that Turkey are imposing on the Kurdish community.
I think the Plaid Cymru motion covers the key points relevant to this debate. I am a little confused by some of the Conservative amendments, which seem to puzzlingly refer only to the PKK, when this debate is focused on the general situation of the Kurds in Anatolia and northern Syria: a cynical—a cynical—attempt to try and dilute this particular debate here today. I've met Kurdish residents in Wales and their campaign group, which has absolutely no involvement with the PKK. Reading these Tory amendments, you could be forgiven for thinking that they are a deliberate attempt to muddy the water and excuse the treatment of the Kurds in Turkey, always through the lens of the PKK, an organisation, in practice, with a limited reach and operation.
Let's also be clear that the Turkish Government consistently uses the threat of the PKK as a wider justification for the generally poor human rights conditions they maintain in southern and south-eastern Turkey. And I won't take any lessons from a party who said that Nelson Mandela was a terrorist. Let us look back in history and see what the Conservatives have done to treat people with a lack of respect in our international discourse. There are politicians that have been locked up—politicians like Leyla Güven, who are democratically elected—intimidated, harassed on their streets, communities that have suffered intimidation and a curtailment of their democratic rights. The Turks and others are now directly using military action in northern Syria under the pretext of combating terror, by attacking rebel groups that, up until relatively recently, had the support of the United States and others as partners in the war against Isis. So, I reject these Tory amendments, as do my colleagues, and I don't think they show an adequate appreciation of the wider context.
On a personal level, I see this as a basic fight for justice for a people who have been stateless throughout the vast majority of their history. Some Kurdish origin states were established, but were overran by Turkic states and confederations when they moved into the middle east in the middle ages. Kurds have been without a formally recognised state since that point in time. So, I would hope that Members recognise their struggle in that particular context, recognise the struggle and passions that this ignites, from a people just looking for a homeland, looking for somewhere to make their home, so that the people who have come to listen to this debate, many of whom are from that community, can thrive and can practice their own religion and language and culture, and seriously consider what it takes to drive people to hunger strike for such long periods of time. People are going to suffer, as happened in the north of Ireland. When people thought that the political process could not help them, they resorted to hunger strike because they wanted to be listened to, and they wanted to ensure that they could come to a solution.
My heart goes out to Imam Sis and to all those who are on hunger strike. Clearly, it's a very difficult position for us to be in, because we don't want people to be in that type of situation, but we do commend them for doing that as an act of political protest and support them in their plight. I would hope that we would get a positive statement of support from the international Minister here today, and a recognition that she will do everything within her possibility to fight for justice for the Kurdish community, not only those who are in Turkey, but for people in Wales who are fighting from the sidelines, fighting here because they simply are not safe to return to their home country. So, I hope that you will all take part in this debate and support the Plaid Cymru motion.
—ac am y derfysgaeth y mae Twrci yn ei orfodi ar y gymuned Gwrdaidd. Credaf fod cynnig Plaid Cymru yn cwmpasu'r pwyntiau allweddol sy'n berthnasol i'r ddadl. Rwy'n ddryslyd braidd ynghylch rhai o welliannau'r Ceidwadwyr, sy'n ymddangos fel pe baent ond yn cyfeirio at y PKK yn rhyfedd ddigon, er bod y ddadl hon yn canolbwyntio ar sefyllfa gyffredinol y Cwrdiaid yn Anatolia a gogledd Syria: ymgais sinigaidd—sinigaidd—i geisio gwanhau'r ddadl hon yma heddiw. Rwyf wedi cyfarfod â phreswylwyr Cwrdaidd yng Nghymru a'u grŵp ymgyrchu, ac nid oes ganddynt unrhyw gysylltiad o gwbl â'r PKK. Wrth ddarllen y gwelliannau Torïaidd hyn, gellid maddau ichi am feddwl eu bod yn ymgais fwriadol i gymylu'r dyfroedd ac esgusodi'r driniaeth y mae'r Cwrdiaid yn ei chael yn Nhwrci, bob amser drwy lens y PKK, sefydliad sydd â chyrhaeddiad a gweithrediad cyfyngedig yn ymarferol.
Gadewch inni fod yn glir hefyd fod Llywodraeth Twrci yn gyson yn defnyddio bygythiad y PKK fel cyfiawnhad ehangach dros yr amodau hawliau dynol gwael yn gyffredinol sydd ganddynt yn ne a de-ddwyrain Twrci. Ac nid wyf am gymryd unrhyw wersi gan blaid a ddywedodd mai terfysgwr oedd Nelson Mandela. Gadewch inni edrych yn ôl mewn hanes i weld beth y mae'r Ceidwadwyr wedi'i wneud i drin pobl â diffyg parch yn ein hymwneud rhyngwladol. Ceir gwleidyddion sydd wedi cael eu rhoi dan glo—gwleidyddion fel Leyla Güven, a etholwyd yn ddemocrataidd—eu bygwth, eu herlid ar eu strydoedd, cymunedau sydd wedi dioddef bygythiadau a chyfyngiadau ar eu hawliau democrataidd. Mae'r Tyrciaid ac eraill erbyn hyn yn defnyddio gweithgaredd milwrol uniongyrchol yng ngogledd Syria o dan yr esgus eu bod yn ymladd yn erbyn terfysgaeth, drwy ymosod ar grwpiau sy'n gwrthryfela a oedd, tan yn gymharol ddiweddar, yn cael cefnogaeth yr Unol Daleithiau ac eraill fel partneriaid yn y rhyfel yn erbyn Isis. Felly, rwy'n gwrthod y gwelliannau hyn gan y Torïaid, fel y mae fy nghyd-Aelodau'n ei wneud, ac nid wyf yn meddwl eu bod yn dangos gwerthfawrogiad digonol o'r cyd-destun ehangach.
Ar lefel bersonol, rwy'n gweld hon fel brwydr sylfaenol dros gyfiawnder i bobl sydd wedi bod heb wladwriaeth eu hunain drwy ran fawr o'u hanes. Sefydlwyd rhai gwladwriaethau Cwrdaidd gwreiddiol, ond cawsant eu goresgyn gan wladwriaethau Twrcaidd a chydffederasiynau pan symudasant tua'r dwyrain canol yn ystod yr oesoedd canol. Bu'r Cwrdiaid heb wladwriaeth ffurfiol gydnabyddedig ers yr adeg honno. Felly, buaswn yn gobeithio bod yr Aelodau'n cydnabod eu brwydr yn y cyd-destun penodol hwnnw, yn cydnabod y frwydr a'r angerdd y mae hyn yn ei gynnau, ymhlith pobl sy'n gwneud dim mwy na chwilio am famwlad, pobl sy'n chwilio am rywle i'w alw'n gartref, fel y gall y bobl sydd wedi dod i wrando ar y ddadl hon, gyda llawer ohonynt yn dod o'r gymuned honno, ffynnu ac arfer eu crefydd a'u hiaith a'u diwylliant eu hunain, ac ystyried o ddifrif beth mae'n ei gymryd i wneud i bobl fynd ar streic newyn am amser mor hir. Mae pobl yn mynd i ddioddef, fel a ddigwyddodd yng ngogledd Iwerddon. Pan oedd pobl yn credu na allai'r broses wleidyddol eu helpu, fe droesant at streic newyn am eu bod am i rywun wrando arnynt, ac roeddent eisiau sicrhau y gallent ddod o hyd i ateb.
Mae fy nghalon yn gwaedu dros Imam Sis a phawb sydd ar streic newyn. Yn amlwg, mae'n sefyllfa anodd iawn i ni fod ynddi, oherwydd nid ydym am i bobl fod mewn sefyllfa o'r fath, ond rydym yn eu canmol am wneud hynny fel gweithred o brotest wleidyddol ac yn eu cefnogi yn eu hadfyd. Buaswn yn gobeithio y caem ddatganiad cadarnhaol o gefnogaeth gan y Gweinidog rhyngwladol yma heddiw, a chydnabyddiaeth y bydd yn gwneud popeth yn ei gallu i frwydro dros gyfiawnder i'r gymuned Gwrdaidd, nid yn unig y rhai sydd yn Nhwrci, ond i bobl yng Nghymru sy'n ymladd o'r cyrion, sy'n ymladd yma am nad yw'n ddiogel iddynt ddychwelyd i'w mamwlad. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch oll yn cymryd rhan yn y ddadl hon ac yn cefnogi cynnig Plaid Cymru.
I am glad to be able to participate in this important motion, and, just as we have previously discussed issues relating to Spain and Catalonia, as I have previously raised issues relating to Ukraine, just as we discuss issues around genocide in the Balkans, so it is right that we speak up today on behalf of our Kurdish community and the current situation in Kurdistan, in Kurdish communities, and in the context of human and national rights. I first became engaged with Kurdish activists back in 1976, when I became aware of the history of the struggle of the Kurdish people to protect their cultural and linguistic rights and their rightful demands for nationhood. Their history is one of death and torture, of exploitation, broken promises and betrayal by the world's powers—a trust that has been broken by the west time and time again as a consequence of geopolitical politics and vested interests, very similar to the geopolitics that I've spoken about in this Chamber affecting Ukraine to this day. So, it's one that I feel a great personal affinity with.
As long ago as 1963, a Ukrainian dissident poet Vasyl Symonenko wrote a solidarity poem to highlight this common cause. It was titled 'Kurdskomy Bratovi', 'to a Kurdish Brother', and it was a poem that was rapidly banned by the then Soviet authorities. It read:
'Вони прийшли не тільки за добром / Прийшли забрати ім'я твоє, мову.'
'Жиріє з крові змучених народів / Наш ворог найлютіший—шовінізм.'
'To steal your goods alone they did not come, / they came to take away your race and language.'
'And on the blood of tortured nations thriving, / grows fat our worst of foeman—chauvinism.'
'He acts with shame and with deceit, / his plan is to turn you all into a humble brood'.
Llywydd, this motion is not about the politics of Abdullah Öcalan or his political party. It is about the treatment of a political leader of many Kurds, arrested in February 1999, kept in solitary confinement, exposed—like many other Kurds—to trial recognised by the UN and human rights groups as unfair, and unsatisfactory treatment, as recognised by bodies such as Amnesty International, by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, and his treatment is symbolic of the treatment of the Kurdish people.
Llywydd, the plight of the Kurdish people is one we should be ashamed of, because over decades we have been—our Governments have been—complicit in turning a blind eye to the abuses of basic human and national rights, just as we have of the Palestinian people. It seems that we are forever to put our economic and vested interests ahead of the basic rights of the Kurdish people and the undemocratic and increasingly oppressive actions of the Turkish Government and also, indeed, the Syrian, Iraqi and Iranian Governments. It seems that yet again oil always speaks louder than human rights.
Since the coup in Turkey, 150,000 public officials have been dismissed, 64,000 jailed on so-called terrorism charges, and 150 journalists and nine parliamentarians imprisoned. Atrocities are being committed on a daily basis against the Kurdish people. If there is ever to be a just peace and resolution of the Kurdish question, then Turkey and other Governments must engage with the Kurdish people and their representatives. I, therefore, give my full support to this motion.
And, in respect of the Tory amendment, it is typical of the Tories that they choose to ignore human rights issues and become apologists for Turkish atrocities. I condemn all terrorism and human rights abuses and I note that this amendment—. This amendment is exactly the same tactic the Tories used to support apartheid South Africa—the same Tories who labelled Nelson Mandela a terrorist, who wore—[Interruption.]—the same Tories who wore 'hang Mandela' T-shirts, only to fawn over Nelson Mandela decades later, despite doing nothing to secure his release, and it is so disappointing that they repeat their historic mistakes and failings.
Rwy'n falch o allu cymryd rhan yn y cynnig pwysig hwn, ac yn union fel rydym wedi trafod materion yn ymwneud â Sbaen a Chatalonia o'r blaen, ac fel y soniais i am faterion yn ymwneud ag Ukrain, fel rydym yn trafod materion yn ymwneud â hil-laddiad yn y Balcanau, felly hefyd mae'n iawn inni godi llais heddiw ar ran ein cymuned Gwrdaidd a'r sefyllfa gyfredol yn Kurdistan, mewn cymunedau Cwrdaidd, ac yng nghyd-destun hawliau dynol a hawliau cenedlaethol. Deuthum i gysylltiad ag ymgyrchwyr Cwrdaidd gyntaf yn ôl yn 1976, pan ddeuthum yn ymwybodol o hanes brwydr y bobl Gwrdaidd i ddiogelu eu hawliau diwylliannol ac ieithyddol a'u galwadau cywir am gael eu cydnabod yn genedl. Mae eu hanes yn llawn o farwolaeth ac artaith, o gamfanteisio, o frad ac addewidion a dorrwyd gan bwerau'r byd—ymddiriedaeth a dorrwyd gan y gorllewin dro ar ôl tro o ganlyniad i wleidyddiaeth geowleidyddol a buddiannau breintiedig, tebyg iawn i'r geowleidyddiaeth y siaradais amdani yn y Siambr hon sy'n effeithio ar yr Ukrain hyd heddiw. Felly, mae'n fater rwy'n teimlo cryn dipyn o gysylltiad personol ag ef.
Yn ôl yn 1963, ysgrifennodd bardd anghydffurfiol o Ukrain, Vasyl Symonenko, gerdd o undod i dynnu sylw at yr achos cyffredin hwn. Ei henw oedd 'Kurdskomy Bratovi', 'i Frawd Cwrdaidd', ac roedd yn gerdd a gafodd ei gwahardd yn fuan iawn gan yr awdurdodau Sofietaidd ar y pryd. Dyma hi:
'Вони прийшли не тільки за добром / Прийшли забрати ім'я твоє, мову.'
'Жиріє з крові змучених народів / Наш ворог найлютіший—шовінізм.
Ni ddaethant i ddwyn eich nwyddau yn unig, / daethant i ddwyn eich hil a'ch iaith.
A chan ffynnu ar waed gwledydd cythryblus, / tyf yn dew y gwaethaf o'n gelynion—siofinyddiaeth.
Mae'n gweithredu gyda chywilydd a thwyll, / ei gynllun yw troi pawb ohonoch yn giwed ddarostyngedig.
Lywydd, nid ymwneud â gwleidyddiaeth Abdullah Öcalan na'i blaid wleidyddol y mae'r cynnig hwn. Mae'n ymwneud â thriniaeth arweinydd gwleidyddol llawer o Gwrdiaid, a gafodd ei arestio ym mis Chwefror 1999, a'i garcharu mewn cell ar ei ben ei hun, a'i orfodi fel llawer o Gwrdiaid eraill—i wynebu achos y mae'r Cenhedloedd Unedig a grwpiau hawliau dynol yn cydnabod ei fod yn achos annheg, a thriniaeth anfoddhaol, fel y mae cyrff fel Amnesty International yn ei gydnabod, a'r Pwyllgor Ewropeaidd er Atal Arteithio a Thriniaeth neu Gosb Annynol neu Ddiraddiol, ac mae ei driniaeth yn symbol o'r driniaeth y mae pobl Gwrdaidd yn ei dioddef.
Lywydd, dylem gywilyddio ynghylch dioddefaint y bobl Gwrdaidd, oherwydd dros y degawdau rydym wedi bod—mae ein Llywodraethau—wedi bod yn rhan o'r troi llygad dall at gam-drin hawliau dynol a chenedlaethol sylfaenol, fel y gwnaethom yn achos y Palestiniaid. Mae'n ymddangos ein bod am roi ein buddiannau economaidd a'n buddiannau breintiedig o flaen hawliau sylfaenol y bobl Gwrdaidd a gweithredoedd annemocrataidd a mwyfwy gormesol Llywodraeth Twrci a hefyd, yn wir, Llywodraethau Syria, Irac ac Iran. Mae'n ymddangos unwaith eto fod olew bob amser yn siarad yn uwch na hawliau dynol.
Ers y cipio grym yn Nhwrci, diswyddwyd 150,000 o swyddogion cyhoeddus, carcharwyd 64,000 ar gyhuddiadau terfysgol, fel y'u gelwir, a charcharwyd 150 o newyddiadurwyr a naw o seneddwyr. Mae erchyllterau'n cael eu cyflawni'n ddyddiol yn erbyn y Cwrdiaid. Os oes heddiwch cyfiawn ac ateb yn mynd i fod i fater y Cwrdiaid, rhaid i Dwrci a Llywodraethau eraill ymgysylltu â'r bobl Gwrdaidd a'u cynrychiolwyr. Rwy'n rhoi fy nghefnogaeth lawn i'r cynnig hwn felly.
Ac mewn perthynas â gwelliant y Torïaid, mae'n nodweddiadol o'r Torïaid eu bod yn dewis anwybyddu materion hawliau dynol ac amddiffyn erchyllterau Twrcaidd. Rwy'n condemnio pob terfysgaeth a cham-drin hawliau dynol a nodaf fod y gwelliant hwn—. Mae'r gwelliant hwn yn defnyddio yn union yr un dacteg ag y defnyddiodd y Torïaid i gefnogi apartheid yn Ne Affrica—yr un Torïaid ag a labelodd Nelson Mandela'n derfysgwr, a wisgodd—[Torri ar draws.]—yr un Torïaid ag a wisgodd grysau-T 'hang Mandela', ddim ond i weinieithio dros Nelson Mandela ddegawdau yn ddiweddarach er na wnaethant ddim i sicrhau ei fod yn cael ei ryddhau, ac mae hi mor siomedig eu bod yn ailadrodd eu camgymeriadau a'u methiannau hanesyddol.
I'm very pleased that Plaid Cymru's been able to secure this debate today. A Welsh citizen who has become a friend is on hunger strike in Newport, and I was reminded of Imam Sis's commitment to building strong and diverse communities when a Facebook memory photograph popped up just this week from two years ago, when Imam and I marched together in Cardiff against racism. He was prepared to stand up for our communities then and he has on many other occasions. Now, it's our turn to stand with him and his fellow Kurds and their struggle.
I first got into politics because I wanted to challenge inequity, inequality and injustice, and that is still a motivator for me more than two decades on, and while we have so many problems to deal with here in Wales—problems and issues that we raise in this institution day in and day out—we also have a duty to speak out when there is an international matter that requires our attention, especially when it affects a Welsh citizen.
The treatment of the Kurdish people at the hands of an increasingly despotic Turkish state is one such issue. The torture meted out to the Kurdish people demands that we speak out and condemn such action. Imam Sis is on day 94 of a hunger strike. He is one of more than 300 people who have joined Kurdish politician Leyla Güven on hunger strike. The strike is to put pressure on the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment to fulfil its duties and pay a visit to check on the situation of the Kurdish leader.
I saw Imam Sis just last week, and it's hard to see how much he has deteriorated since that photograph that was taken two years ago. It's impossible not to be inspired by the unassuming and unflinching bravery that he exudes. I only hope that Turkey, a country that is a signatory to the European Convention on Human Rights, fulfils its international obligations before good people like Imam Sis die.
If this national institution sends a clear message today that Turkey must cease its barbaric treatment of Kurdish people, we will contribute to increasing international pressure to resolve this situation. I have today received a response to a letter I sent to Kurdish MP Leyla Güven, who is also on hunger strike in Turkey. In that letter, she says 'our demand is completely legal and humane'. She says, 'We, the Kurds, are a people whose language, identity, culture are still criminalised. Thousands of our politicians are currently in prison for their thoughts. Our municipal buildings have been forcibly seized and are run by appointed trustees of the Government. We are a people subjected to all kinds of denial, annihilation and assimilation policies. To put an end to this lawlessness, our struggle continues.' Does anyone see any parallels here? Us Welsh should understand this. Time is fast running out for people like Leyla Güven and Imam Sis, so I urge you all to support us in this debate.
Rwy'n falch iawn fod Plaid Cymru wedi gallu sicrhau'r ddadl hon heddiw. Mae dinesydd Cymreig sydd wedi dod yn gyfaill ar streic newyn yng Nghasnewydd, ac fe'm hatgoffwyd o ymrwymiad Imam Sis i adeiladu cymunedau cryf ac amrywiol pan welais ffotograff cof Facebook yr wythnos hon o ddwy flynedd yn ôl, pan orymdeithiodd Imam a minnau gyda'n gilydd yng Nghaerdydd yn erbyn hiliaeth. Roedd yn barod i sefyll dros ein cymunedau bryd hynny, ac mae wedi gwneud hynny ar lawer o achlysuron eraill. Nawr, dyma ein tro ni i sefyll gydag ef a gyda'i gyd-Gwrdiaid a'u brwydr.
Deuthum i mewn i fyd gwleidyddiaeth oherwydd fy mod am herio annhegwch, anghydraddoldeb ac anghyfiawnder, ac mae hynny'n dal i fod yn ysgogiad i mi fwy na dau ddegawd yn ddiweddarach, ac er bod gennym gymaint o broblemau i fynd i'r afael â hwy yma yng Nghymru—problemau a materion rydym yn rhoi sylw iddynt yn y sefydliad hwn bob dydd—mae gennym ddyletswydd hefyd i godi llais pan fo mater rhyngwladol yn galw am ein sylw, yn enwedig pan fo'n effeithio ar ddinesydd Cymreig.
Mae triniaeth y Cwrdiaid dan law gwladwriaeth Twrci sy'n fwyfwy gormesol yn fater o'r fath. Mae'r artaith tuag at y bobl Gwrdaidd yn mynnu ein bod yn codi llais ac yn condemnio gweithredoedd o'r fath. Mae Imam Sis ar ddiwrnod 94 o streic newyn. Mae'n un o fwy na 300 o bobl sydd wedi ymuno â'r gwleidydd Cwrdaidd Leyla Güven ar streic newyn. Nod y streic newyn yw rhoi pwysau ar y Pwyllgor Ewropeaidd er Atal Arteithio a Thriniaeth neu Gosb Annynol neu Ddiraddiol i gyflawni ei ddyletswyddau a mynd ar ymweliad i wirio sefyllfa'r arweinydd Cwrdaidd.
Gwelais Imam Sis yr wythnos diwethaf, ac mae'n anodd gweld faint y mae wedi dirywio ers y llun a dynnwyd ddwy flynedd yn ôl. Mae'n amhosibl peidio â chael eich ysbrydoli gan y dewrder diymhongar a diysgog y mae'n ei arddangos. Rwy'n gobeithio y bydd Twrci, gwlad sy'n un o lofnodwyr y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, yn cyflawni ei rhwymedigaethau rhyngwladol cyn y bydd pobl dda fel Imam Sis yn marw.
Os yw'r sefydliad cenedlaethol hwn yn anfon neges glir heddiw fod yn rhaid i Dwrci roi'r gorau i'w thriniaeth farbaraidd o'r bobl Gwrdaidd, byddwn yn cyfrannu at gynyddu pwysau rhyngwladol i ddatrys y sefyllfa hon. Heddiw, cefais ymateb i lythyr a anfonais at Leyla Güven, yr AS Cwrdaidd, sydd hefyd ar streic newyn yn Nhwrci. Yn y llythyr hwnnw, mae'n dweud bod eu galwad yn gwbl gyfreithlon a dyngarol. Mae'n dweud, 'Rydym ni, y Cwrdiaid, yn bobl y mae ein hiaith, ein hunaniaeth, ein diwylliant yn dal i gael eu hystyried yn droseddau. Ar hyn o bryd, mae miloedd o'n gwleidyddion yn y carchar oherwydd yr hyn y maent yn ei feddwl. Mae ein hadeiladau trefol wedi'u meddiannu drwy rym ac yn cael eu rhedeg gan ymddiriedolwyr a benodwyd gan y Llywodraeth. Pobl ydym sy'n dioddef dan bob math o bolisi gwahardd, difodi a chymhathu. Mae ein brwydr yn parhau er mwyn rhoi diwedd ar yr anghyfraith.' A oes unrhyw un yn gweld tebygrwydd yma? Dylem ni'r Cymry ddeall hyn. Mae amser yn prysur ddod i ben i bobl fel Leyla Güven ac Imam Sis, felly rwy'n eich annog i'n cefnogi yn y ddadl hon.
Mohammad Asghar.
Mohammad Asghar.
Thank you, Presiding Officer. I'm just grateful to you for letting me speak for a couple of minutes. The fact is that I've been to Kurdistan myself. I stayed in Sulaymaniyah, I stayed in Duhok and I stayed in Diyarbakir. I've travelled through Kurdistan, which is divided into four parts, partly owned by Iranians, partly owned by Syrians, partly owned by Iraqis and partly owned by Turkish. At the moment, Abdullah Öcalan—[Interruption.] Just let me speak my few words, please. You must be aware of the background of Kurdistan first. They're all Muslim. I went there in one of my Kurdish friends' company and one of the restaurants would not serve me because they thought I was an Arab, and, once they were told I was British, then, actually, they looked after me very well—Kurdish fellow. I'm very, very friendly with Kurdish people, I went with them, and three times more, and I'm friendly with Turks also. Don't underestimate that they are altogether. They are living there for centuries.
Now, you're setting up a very different precedent here. If somebody comes from any part of the world and starts going on a hunger strike—'Do this in my country otherwise I'm going to die'—what message are you going to give to the world? There are many, many other parts of the world having the same sort—[Interruption.] Wait a minute. They're having the same problems and you're giving a route for this sort of thing—'Okay, come to this country; we'll try to help you'. That is actually a problem for those people to sort out their own problems with their own communities.
Please, yes, you wanted to ask something.
Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i chi am adael imi siarad am funud neu ddwy. Y ffaith yw fy mod wedi bod yn Kurdistan fy hun. Arhosais yn Sulaymaniyah, arhosais yn Duhok a arhosais yn Diyarbakir. Rwyf wedi teithio drwy Kurdistan, sydd wedi'i rhannu'n bedair rhan, ac yn berchen yn rhannol i'r Iraniaid, yn rhannol i'r Syriaid, yn rhannol i Irac ac yn rhannol i Dwrci. Ar hyn o bryd, mae Abdullah Öcalan—[Torri ar draws.] Gadewch imi siarad fy ychydig eiriau, os gwelwch yn dda. Rhaid i chi fod yn ymwybodol o gefndir Kurdistan yn gyntaf. Maent oll yn Fwslimiaid. Euthum yno yng nghwmni un o fy ffrindiau Cwrdaidd ac nid oedd un o'r bwytai yn fodlon gweini arnaf oherwydd eu bod yn credu mai Arab oeddwn i, a phan gawsant wybod fy mod yn dod o Brydain, fe wnaethant edrych ar fy ôl yn dda iawn—cyfaill Cwrdaidd. Rwy'n gyfeillgar tu hwnt gyda'r bobl Gwrdaidd, euthum gyda hwy, a thair gwaith wedyn ac rwy'n gyfeillgar â Thyrciaid hefyd. Peidiwch â bychanu'r ffaith eu bod gyda'i gilydd. Maent yn byw yno ers canrifoedd.
Nawr, rydych yn gosod cynsail gwahanol iawn yma. Os bydd rhywun yn dod o unrhyw ran o'r byd ac yn dechrau mynd ar streic newyn—'Gwnewch hyn yn fy ngwlad neu fel arall rwy'n mynd i farw'—pa neges a roddwch i'r byd? Ceir llawer iawn o rannau eraill o'r byd sy'n cael yr un math—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Maent yn cael yr un problemau ac rydych chi'n rhoi llwybr i'r math hwn o beth—'Iawn, dewch i'r wlad hon; fe geisiwn ni eich helpu'. Mae honno'n broblem mewn gwirionedd i'r bobl hynny ddatrys eu problemau eu hunain gyda'u cymunedau eu hunain.
Os gwelwch yn dda, ie, roeddech eisiau gofyn rhywbeth.
I just wanted to pick up on what you were saying about how part of the Kurdish community is owned by Iran and partly by—. It's not owned by them; it's occupied by them. And we have to realise that people don't go on hunger strike because they just want to bring attention to themselves. There has to be some really, really fierce commitment that will give them the strength to end their life, effectively, for the cause that they are endeavouring to achieve. I met Imam Sis last night, and I have to say that everything that has been said about him by other people is absolutely true. He is an extremely upright and admirable individual, and we simply have to be a little bit more reflective on why it is that people are so desperate to get their cause heard and their self-determination so that they're not continuing to be bombed and imprisoned for simply wanting to speak their own language and have their own self-administration.
Roeddwn am wneud sylw ar yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â sut y mae rhan o gymuned y Cwrdiaid yn eiddo i Iran ac yn rhannol—. Nid ydynt yn berchen arni; maent wedi'i meddiannu. A rhaid inni sylweddoli nad yw pobl yn mynd ar streic newyn er mwyn tynnu sylw atynt eu hunain. Rhaid cael ymroddiad gwirioneddol danbaid a fydd yn rhoi nerth iddynt roi diwedd ar eu bywydau, i bob pwrpas, dros yr achos y maent yn ymdrechu i'w gyflawni. Cyfarfûm ag Imam Sis neithiwr, a rhaid imi ddweud bod popeth a ddywedwyd amdano gan bobl eraill yn hollol wir. Mae'n unigolyn eithriadol o glodwiw a rhagorol, a rhaid inni fyfyrio ychydig bach rhagor ynglŷn â pham y mae pobl mor daer am gael eu hachos wedi'i glywed a'u hunanbenderfyniad fel nad ydynt yn parhau i gael eu bomio a'u carcharu yn syml am eu bod eisiau siarad eu hiaith eu hunain a chael eu gweinyddiaeth eu hunan.
Thank you for your little lesson, but the fact is what you just heard me saying; you're setting up a very different precedent. You're asking for the people. There's not one Öcalan here. You're not talking about one Abdullah Öcalan. There are a lot of other similar sorts of situations around the globe. Don't underestimate—. You are actually opening Pandora's—. You are opening Pandora's box—[Interruption.] No, no, no. Those countries must look after their own selves. And they're living very happily. Don't ever think the Turks and Kurdish are fighting every day. The great people are living together, and their Imam—. As he said, the Kurdish are a great nation. Iraqis, Iranians, Syrians—they are also the same. And they're living for centuries. They're not—. You just mentioned occupation; it's nonsense. There's no occupation. They were divided into groups, yes. If you go back 500 years—. Look, Jeremy Adams, on the Irish isle—20 years ago, he was a different person. Gerry Adams, sorry. He was a different person 30 years ago. Now, he's a totally different person. [Interruption.] Time and—. Wait a minute. Time and negotiation do happen, and they do change the nation. It will happen. It will happen with Turkey. [Interruption.] As long as Turkey and they sit—. It is their job. It's not our job. They will sit and sort their problem out, to make sure—. Do not open Pandora's box here. [Interruption.] Thank you, no—
Diolch i chi am eich gwers fach, ond y ffaith amdani yw'r hyn rydych newydd fy nghlywed yn ei ddweud; rydych yn gosod cynsail gwahanol iawn. Rydych yn gofyn ar ran y bobl. Nid un Öcalan sydd yma. Nid ydych yn siarad am un Abdullah Öcalan. Mae yna lawer o fathau eraill o sefyllfaoedd tebyg ledled y byd. Peidiwch â diystyru'r—. Mewn gwirionedd rydych yn agor blwch Pandora—. Rydych yn agor blwch Pandora—[Torri ar draws.] Na na na. Rhaid i'r gwledydd hynny edrych ar ôl eu hunain. Ac maent yn byw'n hapus iawn. Peidiwch byth â meddwl bod y Tyrciaid a'r Cwrdiaid yn ymladd bob dydd. Mae'r mwyafrif o bobl yn byw gyda'i gilydd, ac mae eu Imam—. Fel y dywedodd, mae'r Cwrdiaid yn genedl wych. Pobl Irac, Iran, Syria—maent hwy hefyd yr un peth. Ac maent yn byw felly ers canrifoedd. Nid ydynt—. Rydych newydd grybwyll meddiannaeth; mae'n lol llwyr. Nid oes meddiannaeth. Fe'u rhannwyd yn grwpiau, do. Os ewch yn ôl 500 mlynedd—. Edrychwch, Jeremy Adams, ar ynys Iwerddon—20 mlynedd yn ôl, roedd yn berson gwahanol. Gerry Adams, mae'n ddrwg gennyf. Roedd yn berson gwahanol 30 mlynedd yn ôl. Nawr, mae'n berson hollol wahanol. [Torri ar draws.] Mae amser a—. Arhoswch funud. Mae amser a thrafod yn digwydd, ac maent yn newid y genedl. Fe fydd yn digwydd. Fe fydd yn digwydd gyda Thwrci. [Torri ar draws.] Cyhyd ag y bo Twrci a hwythau'n eistedd—. Eu gwaith hwy yw hynny. Nid ein gwaith ni. Byddant yn eistedd ac yn datrys eu problem, i wneud yn siŵr—. Peidiwch ag agor blwch Pandora yma. [Torri ar draws.] Diolch i chi, na—
Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan.
The Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Gaf i ddechrau trwy ddweud, fel Gweinidog dros faterion rhyngwladol, ein bod ni fel Llywodraeth â diddordeb mawr mewn diogelu hawliau dynol ar draws y byd, a dyma pam y daeth nifer fawr ohonom ni yn actif yn y byd gwleidyddol i ddechrau? Mae gyda ni yng Nghymru draddodiad hir o sefyll yn gadarn gyda mudiadau gwleidyddol, progressive, trwy'r holl fyd.
Thank you very much. May I start by saying, as Minister for international affairs, that we as a Government take a great interest in safeguarding human rights across the globe, and that is why many of us became active in politics in the first place? We in Wales have a long tradition of standing shoulder to shoulder with political, progressive organisations throughout the world.
May I make it clear to begin with that the Welsh Government condemns persecution and violence in all their forms, anywhere in the world, and we support efforts to promote reconciliation where there is discord?
Now, turning to the motion before us today, I think it's important to recognise and celebrate the political, economic and cultural contribution made by people of Kurdish heritage to Welsh communities. When people who are born in other parts of the world come to Wales to make Wales their home, we are enriched as a nation. And when those who have adopted Wales as their country as a nation suffer, we suffer with them, and that's why we're extremely concerned about the worsening condition of Imam Sis from Newport. We absolutely recognise the strength of feeling that exists in Welsh communities on the issue we're debating today. He is, as we've heard, on hunger strike to draw attention and to seek improvements to the conditions under which the Kurdish leader Öcalan is being held in a Turkish prison.
Today, I've spoken to the Turkish ambassador of the United Kingdom, as I did in January, where I raised the concerns of Welsh citizens about the worsening condition of Imam Sis and the reasons for his ongoing hunger strike. The ambassador asserted that in March 2018, the European committee for the prevention of torture published a report that highlighted that the conditions under which Öcalan was being held had materially improved since their previous visit in 2013. He also suggested that Öcalan's brother had been to visit him in January this year, and as far as he knows—and I think it's probably worth checking this—Öcalan does have access to lawyers. It's worth noting, however, that the European report suggests that the authors had serious concerns regarding the prisoner's contact with the outside world, and that this has further deteriorated.
The situation of Kurdish communities in Turkey and the neighbouring countries is an extremely complex matter that has deep historical roots as well as having broader significance in the present-day politics of the region. Since the 1980s, there has been a series of unsuccessful attempts to bring about an end to the violence through peace talks, and during this time, more than 40,000 people have lost their lives. We can’t lose sight of this, and our thoughts go to the victims, their families, and the civilians caught up on both sides of the conflict.
Now, we expect the Turkish authorities to ensure that prisoners’ human rights are observed, including access to medical treatment. We support the UK Government’s stance of urging all sides to return to negotiations, and for the peace process to be resumed and to bring about reconciliation and a lasting peace.
The motion under consideration today invites the National Assembly to call on the Welsh Government to write to the European Council on its behalf. As this is the first debate of this nature since I’ve become Minister for international relations, I believe it’s important to emphasise and to underline the fact that foreign policy is an area of policy that is specifically reserved to the UK Government. Therefore, the power to produce such a statement rests with the UK Government. However much Plaid Cymru would like us to have this power, the fact is we do not have it.
The motion does seem somewhat unusual, in that the opposition debate today does not call on the Welsh Government to do anything in the areas in which we have responsibility and in which we have the resources available to take action.
A gaf fi ei gwneud yn glir i ddechrau fod Llywodraeth Cymru yn condemnio erledigaeth a thrais yn eu holl ffurfiau, yn unrhyw le yn y byd, a'n bod yn cefnogi ymdrechion i hyrwyddo cymod lle ceir anghytgord?
Nawr, i droi at y cynnig ger ein bron heddiw, credaf ei bod hi'n bwysig cydnabod a dathlu'r cyfraniad gwleidyddol, economaidd a diwylliannol a wneir gan bobl o dras Cwrdaidd i gymunedau Cymru. Pan fydd pobl sy'n cael eu geni mewn rhannau eraill o'r byd yn dod i Gymru i wneud eu cartref yng Nghymru, cawn ein cyfoethogi fel gwlad. A phan fydd y rhai sydd wedi mabwysiadu Cymru fel eu gwlad yn dioddef fel cenedl, rydym yn dioddef gyda hwy, a dyna pam rydym yn hynod o bryderus ynglŷn â chyflwr dirywiol Imam Sis o Gasnewydd. Rydym yn bendant yn cydnabod cryfder y teimlad sy'n bodoli mewn cymunedau yng Nghymru ynglŷn â'r mater yr ydym yn ei drafod heddiw. Fel y clywsom, mae ar streic newyn i dynnu sylw ac i geisio gwelliannau i'r amodau y mae'r arweinydd Cwrdaidd Öcalan yn cael ei gadw ynddynt mewn carchar yn Nhwrci.
Heddiw, siaradais â llysgennad Twrci yn y Deyrnas Unedig, fel y gwneuthum ym mis Ionawr, pan soniais am bryderon dinasyddion Cymreig ynghylch cyflwr iechyd Imam Sis sy'n gwaethygu a'r rhesymau dros ei streic newyn barhaus. Nododd y llysgennad fod y pwyllgor Ewropeaidd er atal arteithio wedi cyhoeddi adroddiad ym mis Mawrth 2018 a oedd yn nodi bod yr amodau roedd Öcalan yn cael ei gadw ynddynt wedi gwella'n sylweddol ers eu hymweliad blaenorol yn 2013. Awgrymodd hefyd fod brawd Öcalan wedi bod yn ymweld ag ef ym mis Ionawr eleni a chyn belled ag y gŵyr—ac mae'n debyg ei bod yn werth gwirio hyn—mae Öcalan yn cael cysylltu â chyfreithwyr. Mae'n werth nodi, fodd bynnag, fod yr adroddiad Ewropeaidd yn awgrymu bod gan yr awduron bryderon difrifol ynghylch cysylltiad y carcharor â'r byd y tu allan, a bod hyn wedi gwaethygu ymhellach.
Mae sefyllfa cymunedau Cwrdaidd yn Nhwrci a'r gwledydd cyfagos yn fater hynod gymhleth sydd â gwreiddiau dwfn yn hanesyddol yn ogystal ag arwyddocâd ehangach yng ngwleidyddiaeth gyfoes yr ardal. Ers y 1980au, cafwyd cyfres o ymdrechion aflwyddiannus i roi terfyn ar y trais drwy drafodaethau heddwch, ac yn ystod y cyfnod hwn, mae mwy na 40,000 o bobl wedi colli eu bywydau. Ni allwn golli golwg ar hyn, ac mae ein meddyliau gyda'r dioddefwyr, eu teuluoedd, a'r sifiliaid a ddaliwyd ar ddwy ochr y gwrthdaro.
Nawr, rydym yn disgwyl i'r awdurdodau Twrcaidd roi sicrwydd y glynir at hawliau dynol carcharorion, gan gynnwys mynediad at driniaeth feddygol. Rydym yn cefnogi safbwynt Llywodraeth y DU ynglŷn ag annog pob ochr i ddychwelyd at drafodaethau, ac i'r broses heddwch ailddechrau a chreu cymod a heddwch parhaol.
Mae'r cynnig dan ystyriaeth heddiw yn gwahodd y Cynulliad Cenedlaethol i alw ar Lywodraeth Cymru i ysgrifennu at y Cyngor Ewropeaidd ar ei ran. Gan mai dyma'r ddadl gyntaf o'r natur hon ers i mi ddod yn Weinidog cysylltiadau rhyngwladol, credaf ei bod hi'n bwysig pwysleisio a thanlinellu'r ffaith bod polisi tramor yn faes polisi a neilltuwyd yn benodol i Lywodraeth y DU. Felly, mae'r pŵer i gynhyrchu datganiad o'r fath yn nwylo Llywodraeth y DU. Ni waeth faint y byddai Plaid Cymru'n hoffi ein gweld yn cael y pŵer hwn, y ffaith amdani yw nad yw yn ein dwylo ni.
Mae'r cynnig i'w weld braidd yn anarferol, yn yr ystyr nad yw dadl yr wrthblaid heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud unrhyw beth yn y meysydd y mae gennym gyfrifoldeb ynddynt a lle mae gennym adnoddau ar gael i roi camau ar waith.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'm happy to do that.
Rwy'n hapus i wneud hynny.
Thank you for taking an intervention; it will be very brief. Do you not think it's perfectly relevant for Welsh Government to take an opinion on a matter that is not devolved?
Diolch ichi am dderbyn ymyriad; bydd yn fyr iawn. A gredwch ei bod yn gwbl berthnasol i Lywodraeth Cymru roi safbwynt ar fater nad yw wedi'i ddatganoli?
I think, when it comes to reserved matters, we have to honour the agreement that we have, and this is an area that is specifically reserved. Foreign affairs is specifically reserved. That’s why, as the Welsh Government, we are treating this motion as we would a backbench Members' debate, and we are granting a free vote to Labour Members.
Now, I’d like to encourage Members in future to ensure that, where we engage with international issues, we keep the focus clearly on those areas in which we can take action and make a real difference. Now, we as a Government will abstain on this motion, but there is nothing to prevent the National Assembly from writing on its own behalf to the European Council.
O ran materion a gadwyd yn ôl, credaf fod yn rhaid inni barchu'r cytundeb sydd gennym, ac mae hwn yn faes penodol sydd wedi'i gadw'n ôl. Mae materion tramor yn benodol wedi'u cadw yn ôl. Dyna pam ein bod, fel Llywodraeth Cymru, yn trin y cynnig hwn fel y byddem yn trin dadl gan Aelodau meinciau cefn, ac rydym yn caniatáu pleidlais rydd i'r Aelodau Llafur.
Nawr, hoffwn annog yr Aelodau yn y dyfodol i sicrhau, lle rydym yn ymwneud â materion rhyngwladol, ein bod yn cadw'r ffocws yn eglur ar y meysydd y gallwn weithredu ynddynt a gwneud gwahaniaeth go iawn. Nawr, fel Llywodraeth, byddwn yn ymatal ar y cynnig hwn, ond nid oes dim i atal y Cynulliad Cenedlaethol rhag ysgrifennu ar ei ran ei hun at y Cyngor Ewropeaidd.
Delyth Jewell i ymateb i'r ddadl.
Delyth Jewell to reply to the debate.
Thank you to everyone who's taken part in this debate. Members have spoken very movingly in favour of the motion. I agree with Bethan that it’s only right that this Chamber should express our voice on international issues, particularly when they concern a Welsh citizen. Mick Antoniw spoke of the personal affinity that he feels with the Kurds, and I thank him for his very moving words. And Leanne spoke of her personal friendship with Imam. I, too, am proud to call Imam a friend. I agree that it’s impossible not to be inspired by him. Thank you to Jenny Rathbone as well for her support on this.
I was glad to hear the Minister saying that we in Wales have a tradition of calling out injustice internationally, and I will quote her words: when people from other parts of the world come to Wales to make their home, we are enriched, and when they suffer, we suffer, too.
I’m glad that she has raised this issue with the Turkish ambassador. I would still implore the Government to please support our motion. We can still write a letter on this. Again, when the Government have created a ministry for international affairs, surely it is within the bounds of that to express an opinion on this.
I’m afraid that I found some of Darren Millar’s comments—and I’ll use his word—‘distasteful’. I regret the tone of his contribution profoundly. I won’t get into what Darren has said, but I’ll repeat that the motion is about human rights and ending the enforced solitary confinement of a political prisoner. And the life of a Welsh citizen—Imam is 32; he’s a year older than me, and he might die.
Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Mae'r Aelodau wedi siarad yn deimladwy iawn o blaid y cynnig. Rwy'n cytuno gyda Bethan nad yw ond yn iawn i'r Siambr hon fynegi ein llais ar faterion rhyngwladol, yn enwedig pan fyddant yn ymwneud â dinesydd Cymreig. Soniodd Mick Antoniw am y cysylltiad personol y mae'n ei deimlo gyda'r Cwrdiaid, a diolch iddo am ei eiriau teimladwy dros ben. A siaradodd Leanne am ei chyfeillgarwch personol ag Imam. Rwyf innau hefyd yn falch o alw Imam yn ffrind. Rwy'n cytuno ei bod yn amhosibl peidio â chael ein hysbrydoli ganddo. Diolch i Jenny Rathbone hefyd am ei chefnogaeth ar hyn.
Roeddwn yn falch o glywed y Gweinidog yn dweud bod gennym ni yng Nghymru draddodiad o dynnu sylw at anghyfiawnder rhyngwladol, ac rwyf am ddyfynnu ei eiriau: pan fydd pobl o rannau eraill o'r byd yn dod i Gymru i wneud eu cartref, cawn ein cyfoethogi, a phan fyddant yn dioddef, rydym ninnau'n dioddef hefyd.
Rwy'n falch ei bod wedi codi'r mater hwn gyda llysgennad Twrci. Buaswn yn dal i erfyn ar y Llywodraeth i gefnogi ein cynnig os gwelwch yn dda. Gallwn ddal i ysgrifennu llythyr ar hyn. Unwaith eto, pan fo'r Llywodraeth wedi creu gweinyddiaeth materion rhyngwladol, onid yw mynegi barn ar hyn yn dod o fewn ffiniau hynny.
Mae arnaf ofn fy mod yn ystyried rhai o sylwadau Darren Millar—ac fe ddefnyddiaf ei air ef—yn 'annymunol'. Rwy'n gresynu'n fawr at dôn ei gyfraniad. Nid wyf am fynd i mewn i'r hyn y mae Darren wedi'i ddweud, ond rwyf am ailadrodd fod y cynnig yn ymwneud â hawliau dynol a rhoi diwedd ar ynysu gorfodol carcharor gwleidyddol. A bywyd dinesydd Cymreig—mae Imam yn 32; mae flwyddyn yn hŷn na fi, ac fe allai farw.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
You didn't take an intervention from me, Darren. I'm not going to take one from you.
Llywydd, I wish to end the debate by explaining that Imam and the others on this strike are motivated in their actions by their desire to give Mr Öcalan a voice that has been denied him. To do that, they are willing to sacrifice their lives—not that they want to. A few weeks ago, I visited Imam in the Kurdish community centre in Newport. He's now living in that centre as he's too unwell to go elsewhere.
I'd been anticipating the visit with a sense of foreboding. I thought it was going to be quite traumatic, but in reality it was life-affirming. Imam told me he's not on hunger strike because he wants to die. It's because he wants to celebrate life. At first, that might seem like a contradiction, but actually it's in keeping with this phenomenon that many sub-state nations experience—that of asserting a positive in the face of a challenging negative. That's something that small nations with more powerful neighbours, like the Kurds, like the Welsh, will have an affinity with, and in that light, Imam's resolution, though drastic, though concerning, is actually not paradoxical at all.
The Kurdish centre in Newport where Imam is living was established with the aid of my predecessor, Steffan Lewis, and I know that this is something he would have supported wholeheartedly. Imam, too, is caring, thoughtful; he is an honourable man whose only concern is seeking justice for his brothers and sisters in their Kurdish homelands. I'm deeply concerned about his welfare, and I fear the worst may come to pass unless his reasonable demand for Mr Öcalan to be treated humanely is met, and I therefore implore my fellow Members to support our motion today, and Imam, we send our best wishes to you. Diolch.
Ni wnaethoch dderbyn ymyriad gennyf fi, Darren. Nid wyf am gymryd un gennych chi.
Lywydd, hoffwn gloi'r ddadl drwy esbonio bod Imam a'r lleill sydd ar y streic newyn hon wedi'u hysgogi yn eu gweithredoedd gan eu hawydd i roi llais i Mr Öcalan wedi iddo gael ei amddifadu o'i lais ei hun. I wneud hynny, maent yn barod i aberthu eu bywydau—nid eu bod yn dymuno gwneud hynny. Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais ag Imam yn y ganolfan gymunedol Gwrdaidd yng Nghasnewydd. Mae bellach yn byw yn y ganolfan honno am ei fod yn rhy sâl i fynd i unman arall.
Roeddwn wedi rhagweld yr ymweliad gydag ymdeimlad o fraw. Roeddwn yn meddwl y byddai'n eithaf trawmatig, ond mewn gwirionedd roedd yn gwneud i rywun werthfawrogi bywyd. Dywedodd Imam wrthyf nad oedd ar streic newyn am ei fod eisiau marw. Mae ar streic newyn am ei fod eisiau dathlu bywyd. Ar yr olwg gyntaf, efallai fod hynny'n ymddangos fel gwrthddywediad, ond mewn gwirionedd mae'n gydnaws â'r ffenomen a brofir gan lawer o wledydd is-wladwriaethol—lle mae pobl yn pwyso ar y cadarnhaol yn wyneb negydd heriol. Mae hynny'n rhywbeth y bydd cenhedloedd bach sydd â chymdogion mwy pwerus, fel y Cwrdiaid, fel y Cymry, yn cydymdeimlo ag ef ac yng ngoleuni hynny, er ei fod yn eithafol, er ei fod yn peri pryder, nid yw penderfyniad Imam yn baradocsaidd o gwbl.
Sefydlwyd y ganolfan Gwrdaidd yng Nghasnewydd lle mae Imam yn byw gyda chymorth fy rhagflaenydd, Steffan Lewis, a gwn fod hyn yn rhywbeth y byddai ef wedi ei gefnogi i'r carn. Mae Imam, hefyd, yn ofalgar, yn feddylgar; mae'n ŵr anrhydeddus a'i unig bryder yw ceisio cyfiawnder i'w frodyr a'i chwiorydd yn eu mamwlad Gwrdaidd. Rwy'n pryderu'n fawr am ei les, ac ofnaf efallai y daw'r gwaethaf i'w ran oni wireddir ei alwad resymol am driniaeth drugarog i Mr Öcalan, ac felly erfyniaf ar fy nghyd-Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw, ac Imam, anfonwn ein dymuniadau gorau atoch. Diolch.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.
Sy'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl Plaid Cymru ar yr ymgyrch menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth. Dwi'n galw ar Helen Mary Jones i'w wneud y cynnig.
Which brings us to the next item, which is the Plaid Cymru debate: women against state pension inequality campaign. I call on Helen Mary Jones to move the motion.
Cynnig NDM7000 Rhun ap Iorwerth
Cefnogwyd gan David J. Rowlands
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod ymgyrch barhaus menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth;
2. Yn galw ar Lywodraeth y DU i wneud trefniadau pensiwn gwladol trosiannol teg i bob menyw a anwyd ar neu ar ôl 6 Ebrill 1951, sydd wedi gorfod ysgwyddo baich y cynnydd yn annheg, o ran oedran pensiwn y wladwriaeth (SPA) gyda diffyg hysbysiad priodol.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i gefnogi'r ymgyrch WASPI.
4. Yn galw ar y Cwnsler Cyffredinol i ystyried pa gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd mewn perthynas â'r ymgyfreitha disgwyliedig yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau am y camdrafod honedig o godi oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod a aned yn y 1950au.
Motion NDM7000 Rhun ap Iorwerth
Supported by David J. Rowlands
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the continuing women against state pension inequality campaign.
2. Calls on the UK Government to make fair transitional state pension arrangements for all women born on or after 6 April 1951, who have unfairly borne the burden of the increase to the state pension age (SPA) with lack of appropriate notification.
3. Calls on the Welsh Government to make representations to the UK Government in support of the WASPI campaign.
4. Calls on the Counsel General to consider what action the Welsh Government could take in relation to the expected litigation against the Department for Work and Pensions for the alleged mishandling of raising the state pension age for women born in the 1950s.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I am pleased to propose this motion on behalf of Plaid Cymru, the Party of Wales, and on behalf of the 138,600 women in Wales born in the 1950s deprived of their pensions without due and proper notice.
Now, I want to be clear here that we are not opposing the equalisation of the pension age. That is entirely just, it's entirely proper. But the issue is not equalisation, but the lack of notice and the catastrophic way in which this has been carried out. These women were denied the right to change their plans and to make preparation. The Department for Work and Pensions has acknowledged that many of these women were never informed, until the point that they actually turned up and applied for their pension, aged 60. So, it is not about opposing the equalisation of the pension age, but it is about opposing the way that the women were treated.
Now, the facts, Llywydd, are well known. Legislation to gradually equalise the pension age was passed in 1995, and that was unexceptionable—except that the women who were to be affected were not appropriately told. Years later, in 2011, the Tory-Liberal Democrat coalition decided to escalate the timescale. Now, on this occasion, some of the women were told and some were not, and some of those who were informed were given just a year's notice of a six-year delay in their access to their pension. Women have been left without a basic income that they were expecting. This is not money that enables our fellow citizens to live in the lap of luxury. This is about having a reasonable standard of life. Some of those women have had to carry on working in roles that they are no longer physically strong enough to undertake safely—for example, caring—and I have seen doctors' letters to women advising them not to carry on with that kind of work when they have no choice. Some have been forced to rely solely on partners for support, and in many cases that's all right, but in some cases that leaves women vulnerable to financial abuse and to having to stay in abusive relationships because they have no money to go elsewhere. Many of them are living on their limited savings, and many of those savings are now gone. All are poorer than they expected to be after a lifetime of work, paid or unpaid. Some have been plunged into serious poverty.
Let me tell you about Rose. It's not her real name. She is happy for me to share her story, but she is much too proud to allow her neighbours, let alone her children, to know how hard things are for her now. Rose lives in a rural community in Wales. She worked in an office in the late 1960s and early 1970s for a few years, but had no opportunity—in fact, was not allowed, as a woman in those days—to contribute to the occupational pension scheme that was available to her male colleagues. She married and she worked at home for many years, looking after her children and contributing to her community in numerous voluntary capacities. When she returned to paid work in her late 40s, she made a point of, in the language that we would use, ‘topping up her stamp’, so that she would be entitled to her pension. And she went without to be able to afford to do that.
Well, after a few short years back in paid work, Rose once again found herself needed at home, first of all to care for her mother, and then for her older husband, who sadly passed away. As well as taking a huge emotional toll, this has affected Rose's health. She tells me, ‘I’m not as strong as I used to be.’ Rose was 59 when she was widowed. Her husband’s private pension did not make provision for dependants. Rose found some part-time work and dipped into her small savings pot. She thought she’d be okay—her pension would come in in a few months’ time when she was 60. Nobody had told her that she would have to wait. She made her application and that was the point at which she knew her pension was not due for some years.
So, Rose keeps working. Her savings are gone. She takes as many hours in her part-time job as she can manage, but it is not enough. There are days when the main meal of the day is tea and toast so that she can put petrol in her car to enable her to get to her part-time work. She dreads the car breaking down or the house needing repair. She saves hard for Christmas gifts and birthday gifts for her grandchildren, and it really upsets her that she can’t give them more. This is not how she expected to live and this is not what she deserves. Presiding Officer, Rose and the thousands and thousands of other women like her are looking for us today in this National Assembly to stand by her and speak up for her. Of course, these matters are not devolved, but that does not prevent us from expressing solidarity and support.
In bringing my introductory remarks to an end, I would ask Members to reject the Conservative amendments. Amendment 1 removes all meaningful content from this motion. Amendment 2 is factually incorrect and I would invite the Conservatives, in that context, to consider withdrawing it. The Department for Work and Pensions has admitted that many of the women were not contacted at all, and many of those who were contacted were contacted much too late for them to be able to make any meaningful adaptations to their arrangements. The High Court this summer will determine the extent to which the Department for Work and Pensions operated unlawfully.
And I would invite the Conservatives today, Presiding Officer, to have the courage of their lack of convictions, and if they are unable to support the WASPI women in the wrong that’s been done to them, if they are unable to stand up against this injustice, then withdraw your amendments and just vote against the motion, because we know that’s what you mean. I look forward to the contributions of all Members to this debate, and I hope that, at the end of that, we will feel able, as a National Assembly, to stand in solidarity with Rose and all the other women.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig hwn ar ran Plaid Cymru, ac ar ran y 138,600 o fenywod yng Nghymru a anwyd yn y 1950au ac a amddifadwyd o'u pensiynau heb hysbysiad dyladwy a phriodol.
Nawr, rwyf am fod yn glir yma nad ydym yn gwrthwynebu cydraddoli oedran pensiwn. Mae hynny'n gwbl gyfiawn, mae'n gwbl briodol. Nid cydraddoli yw'r broblem, ond diffyg hysbysiad ynglŷn â'r ffordd drychinebus y cyflawnwyd hyn. Amddifadwyd y menywod o'r hawl i newid eu cynlluniau a pharatoi. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cydnabod na roddwyd gwybod i lawer o'r menywod hyn, hyd nes iddynt wneud cais am eu pensiwn, yn 60 oed. Felly, nid yw'n ymwneud â gwrthwynebu cydraddoli oedran pensiwn, ond mae'n ymwneud â gwrthwynebu'r ffordd y cafodd y menywod eu trin.
Nawr, mae'r ffeithiau'n hysbys iawn, Lywydd. Pasiwyd deddfwriaeth i gydraddoli oedran pensiwn yn raddol yn 1995, ac nid oedd dim yn eithriadol ynglŷn â hynny—heblaw'r ffaith na roddwyd gwybod yn briodol i'r menywod yr effeithiai arnynt. Flynyddoedd yn ddiweddarach, yn 2011, penderfynodd clymblaid y Torïaid a'r Democratiaid Rhyddfrydol gyflymu'r amserlen. Nawr, ar yr achlysur hwn, dywedwyd wrth rai o'r menywod ac nid wrth y lleill, ac ni roddwyd ond blwyddyn o rybudd i rai a gafodd wybod y byddai gohiriad o chwe blynedd cyn y gallent gyffwrdd â'u pensiwn. Cafodd menywod eu gadael heb yr incwm sylfaenol yr oeddent yn ei ddisgwyl. Nid arian i alluogi ein cyd-ddinasyddion i fyw yn foethus yw hwn. Mae'n ymwneud â chael safon resymol o fywyd. Bu'n rhaid i rai o'r menywod hyn barhau i weithio mewn swyddi nad ydynt yn ddigon cryf yn gorfforol mwyach i'w cyflawni'n ddiogel—er enghraifft, gofalu—ac rwyf wedi gweld llythyrau meddyg i fenywod yn eu cynghori i beidio â pharhau i wneud y math hwnnw o waith pan nad oes ganddynt unrhyw ddewis. Mae rhai wedi gorfod dibynnu'n llwyr ar bartneriaid am gymorth, ac mewn llawer o achosion mae hynny'n iawn, ond mewn rhai achosion mae'n gwneud menywod yn agored i gam-drin ariannol a gorfod aros mewn perthynas gamdriniol am nad oes ganddynt arian i fynd i rywle arall. Mae llawer ohonynt yn byw ar eu cynilion cyfyngedig, ac mae llawer o'r cynilion hynny bellach wedi mynd. Maent oll yn dlotach na'r hyn y disgwylient fod ar ôl oes o waith, am dâl neu'n ddi-dâl. Mae rhai wedi'u gwthio i dlodi difrifol.
Gadewch imi ddweud wrthych am Rose. Nid dyna ei henw iawn. Mae hi'n hapus imi rannu ei stori, ond mae hi'n llawer rhy falch i ganiatáu i'w chymdogion, heb sôn am ei phlant, wybod pa mor anodd yw hi arni bellach. Mae Rose yn byw mewn cymuned wledig yng Nghymru. Roedd hi'n gweithio mewn swyddfa ar ddiwedd y 1960au a dechrau'r 1970au am ychydig flynyddoedd, ond ni chafodd unrhyw gyfle i gyfrannu—yn wir, fel dynes yn y dyddiau hynny, nid oedd yn cael cyfrannu—at y cynllun pensiwn galwedigaethol a oedd ar gael i'w chydweithwyr gwrywaidd. Fe briododd a bu'n gweithio adref am flynyddoedd lawer, yn gofalu am ei phlant a chyfrannu at ei chymuned mewn sawl swydd wirfoddol. Pan ddychwelodd at waith cyflogedig yn ei 40au hwyr, gwnaeth bwynt o 'ychwanegu at ei stamp', yn yr iaith y byddem yn ei defnyddio, fel y byddai ganddi hawl i'w phensiwn. Ac aeth heb bethau er mwyn gallu fforddio gwneud hynny.
Wel, ar ôl ychydig flynyddoedd yn ôl mewn swydd gyflogedig, unwaith eto gwelodd Rose fod ei hangen adref, yn gyntaf oll i ofalu am ei mam, ac yna am ei gŵr hŷn, a fu farw. Yn ogystal â bod yn straen emosiynol enfawr, effeithiodd hyn ar iechyd Rose. Mae'n dweud wrthyf, 'nid wyf mor gryf ag yr arferwn fod.' Roedd Rose yn 59 pan gafodd ei gwneud yn wraig weddw. Nid oedd pensiwn preifat ei gŵr yn darparu ar gyfer dibynyddion. Daeth Rose o hyd i rywfaint o waith rhan-amser a dipio i mewn i'w phot cynilion bach. Roedd hi'n meddwl y byddai'n iawn—byddai'n tynnu ei phensiwn ymhen ychydig fisoedd pan fyddai'n 60 oed. Ni ddywedodd neb wrthi y byddai'n rhaid iddi aros. Gwnaeth ei chais a dyna pryd y cafodd wybod nad oedd yn mynd i gael ei phensiwn am rai blynyddoedd.
Felly, mae Rose yn dal i weithio. Mae ei chynilion wedi mynd. Mae'n cymryd cynifer o oriau yn ei swydd ran-amser ag y gall ymdopi â hwy, ond nid yw'n ddigon. Mae yna ddyddiau pan fydd te a thost yn brif bryd o fwyd y dydd er mwyn iddi allu rhoi petrol yn ei char i'w galluogi i gyrraedd ei gwaith rhan-amser. Mae ofn mawr arni y bydd y car yn torri lawr neu fod angen gwneud gwaith atgyweirio ar y tŷ. Mae'n cynilo'n galed ar gyfer anrhegion Nadolig ac anrhegion pen-blwydd ar gyfer ei hwyrion, ac mae'n peri gofid go iawn iddi na all roi mwy iddynt. Nid fel hyn roedd hi'n disgwyl byw ac nid dyma mae hi'n ei haeddu. Lywydd, mae Rose a miloedd a'r filoedd o fenywod eraill tebyg iddi'n troi atom ni heddiw yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn i sefyll gyda hi a siarad ar ei rhan. Wrth gwrs, nid yw'r materion hyn wedi'u datganoli, ond nid yw hynny'n ein rhwystro rhag mynegi undod a chefnogaeth.
Wrth ddod â fy sylwadau agoriadol i ben, hoffwn ofyn i'r Aelodau wrthod y gwelliannau Ceidwadol. Mae gwelliant 1 yn dileu'r holl gynnwys ystyrlon o'r cynnig hwn. Mae gwelliant 2 yn ffeithiol anghywir a hoffwn wahodd y Ceidwadwyr, yn y cyd-destun hwnnw, i ystyried ei dynnu'n ôl. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cyfaddef na chysylltwyd â nifer o'r menywod o gwbl, a chysylltwyd â llawer o'r lleill yn llawer rhy hwyr iddynt allu gwneud unrhyw addasiadau ystyrlon i'w trefniadau. Yr haf hwn bydd yr Uchel Lys yn penderfynu i ba raddau y gweithredodd yr Adran Gwaith a Phensiynau'n anghyfreithlon.
A hoffwn wahodd y Ceidwadwyr heddiw, Lywydd, i fod yn ddigon dewr i sefyll dros eu hegwyddorion neu eu diffyg egwyddorion, ac os na allant gefnogi'r menywod WASPI mewn perthynas â'r cam a wnaed iddynt, os na allant sefyll yn erbyn yr anghyfiawnder hwn, yna tynnwch eich gwelliannau yn ôl a phleidleisiwch yn erbyn y cynnig, oherwydd gwyddom mai dyna rydych yn ei olygu. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau gan yr holl Aelodau i'r ddadl hon, ac rwy'n gobeithio, ar ddiwedd hynny, y byddwn yn teimlo, fel Cynulliad Cenedlaethol, y gallwn sefyll yn unedig gyda Rose a'r holl fenywod eraill.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig ac rydw i'n galw ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Mark Isherwood.
I have selected the two amendments to the motion. I call on Mark Isherwood to move amendments 1 and 2 tabled in the name of Darren Millar. Mark Isherwood.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwyntiau 2 a 4 ac ailrifo'n unol â hynny.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod Llywodraethau olynol y DU wedi cyfathrebu gyda menywod yr effeithiwyd arnynt ers y newidiadau i oedran pensiwn menywod ers Deddf Pensiynau 1995 a Deddf Pensiynau 2007 a bod ymgynghoriad cyhoeddus a dadleuon helaeth wedi cael eu cynnal yn y Senedd o ran cynnydd ychwanegol i oedran pensiwn y wladwriaeth yn 2011.
Amendment 1—Darren Millar
Delete points 2 and 4 and renumber accordingly.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that successive UK Governments have communicated with affected women since the changes to women’s pension ages since the Pensions Act 1995 and Pensions Act 2007 and that a public consultation exercise and extensive debates were undertaken in Parliament in relation to additional increases to the state pension age in 2011.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch, Llywydd. The change to state pension age, announced in 1993, followed equality legislation and various cases in the European courts. Changes in life expectancy were also being considered. Equalisation was initially brought about by the Pensions Act in 1995, when an EU directive prompted the UK Government to equalise retirement age for men and women—then 65 and 60 respectively. The UK Government chose to level it at 65, with staged increases in women’s state pension age between 2010 and 2020.
Following the 1995 Act, actual and projected pensioner population growth continued faster than anticipated, due to increasing longevity. The then Labour Government, therefore, decided that a state pension age fixed at 65 was not affordable or sustainable, and introduced the Pensions Act 2007, increasing the state pension age to 68 in stages between 2024 and 2046.
The coalition Government set out further changes in the Pensions Act 2011, which accelerated the equalisation of women’s state pension age and brought forward the increase in equalised state pension age to 66 by 2020. However, this included a concession so that no woman would see an increase to her state pension age of more than 18 months, relative to the 1995 Act timetable, at a cost to the Exchequer of £1.1 billion.
The Pensions Act 2014—
Diolch, Lywydd. Daeth y newid i oedran pensiwn y wladwriaeth, a gyhoeddwyd yn 1993, yn sgil deddfwriaeth cydraddoldeb ac amryw o achosion yn y llysoedd Ewropeaidd. Roedd newidiadau mewn disgwyliad oes yn cael eu hystyried hefyd. Deddf Pensiynau 1995 a arweiniodd yn gyntaf at gydraddoli, pan ysgogodd cyfarwyddeb yr UE Lywodraeth y DU i gydraddoli oedran ymddeol ar gyfer dynion a menywod—a oedd yn 65 oed a 60 oed ar y pryd. Dewisodd Llywodraeth y DU ei lefelu ar 65 oed, gyda chynnydd fesul cam yn oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod rhwng 2010 a 2020.
Yn dilyn Deddf 1995, parhaodd y cynnydd gwirioneddol ac amcanestynedig yn y boblogaeth bensiynwyr yn gyflymach nag a ragwelwyd, oherwydd hirhoedledd cynyddol. Felly penderfynodd y Llywodraeth Lafur ar y pryd nad oedd oedran pensiwn y wladwriaeth sefydlog yn 65 oed yn fforddiadwy nac yn gynaliadwy, a chyflwynodd Ddeddf Pensiynau 2007, gan godi oedran pensiwn y wladwriaeth i 68 fesul cam rhwng 2024 a 2046.
Nododd y Llywodraeth glymblaid newidiadau pellach yn Neddf Pensiynau 2011 a gyflymodd y broses o gydraddoli oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod a chyflwyno'r cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth wedi'i gydraddoli i 66 oed erbyn 2020. Fodd bynnag, roedd hyn yn cynnwys consesiwn fel na fyddai unrhyw ddynes yn gweld cynnydd o fwy na 18 mis yn yr oedran y dôi'n gymwys i gael pensiwn y wladwriaeth, o'i gymharu ag amserlen Deddf 1995, ar gost o £1.1 biliwn i'r Trysorlys.
Deddf Pensiynau 2014—
Are you taking an intervention, Mark Isherwood?
A ydych yn derbyn ymyriad, Mark Isherwood?
I wasn't aware there was a—. Yes, certainly.
Nid oeddwn yn ymwybodol fod yna—. Iawn, yn sicr.
Thank you for taking the intervention. Do you accept, though, that the crux of this issue is that many, many women were not notified of the changes, and that that's where the injustice lies? And if that is proven to be correct, then the UK Government should be compensating those women. Do you agree with that? [Applause.]
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. Fodd bynnag, a ydych yn derbyn mai craidd y mater hwn yw na chafodd llawer iawn o fenywod eu hysbysu am y newidiadau, ac mai dyna lle mae'r anghyfiawnder? Ac os profir bod hynny'n gywir, dylai Llywodraeth y DU ddigolledu'r menywod hynny. A ydych yn cytuno â hynny? [Cymeradwyaeth.]
I'm coming to that, but I'm aware this is a matter of live litigation.
Rwy'n dod at hynny, ond rwy'n ymwybodol bod hwn yn fater sy'n destun ymgyfreitha ar hyn o bryd.
Can I just call on members in the public gallery, who I know are very interested in what we're discussing here—if you can allow the Members in the Chamber to carry on their contributions, for them to be heard. They are elected representatives of all the people of Wales and they need to be heard. If you clap, clap right at the end, and not during the debate. But I'm not urging you to clap, before anybody criticises me for saying that. [Laughter.] If you can allow all Members to be heard during their contributions, that would be very gratefully received. Mark Isherwood.
A gaf fi alw ar aelodau yn yr oriel gyhoeddus, y gwn fod ganddynt ddiddordeb mawr yn yr hyn rydym yn ei drafod yma—os gallwch ganiatáu i'r Aelodau yn y Siambr fwrw ymlaen â'u cyfraniadau, er mwyn iddynt gael eu clywed. Maent yn gynrychiolwyr etholedig ar ran holl bobl Cymru ac mae angen iddynt gael eu clywed. Os ydych yn clapio, clapiwch ar y diwedd un, ac nid yn ystod y ddadl. Ond nid wyf yn eich annog i glapio, cyn i neb fy meirniadu am ddweud hynny. [Chwerthin.] Os gallwch ganiatáu i bob Aelod gael eu clywed yn ystod eu cyfraniadau, byddai hynny'n dderbyniol iawn. Mark Isherwood.
That's very kind, thank you. I'm conscious, because this is live litigation, I'm trying to avoid expressing an opinion and rather focusing on the actual history behind this.
So, the Pensions Act 2014 then increased state pension age to 67 between 2026 and 2028, and introduced regular reviews of the state pension age, the first of which was the 2017 Cridland review, to ensure that the system remains fair, sustainable and affordable for taxpayers on an ongoing basis.
We can't ignore the issue of life expectancy. Back in 1926, when the state pension age was first set, there were nine people of working age for every pensioner. The ratio is now 3:1 and is set to fall closer to 2:1 by the latter half of the twenty-first century. Life expectancy at 65 has increased by more than 10 years since the 1920s, when the state pension age was first set. The first five of those years were added between 1920 and 1990. The next five were added in just 20 years, from 1990 to 2010. The number of people receiving a state pension is expected to grow by one third over the next 25 years and, by 2034, there will be more than twice as many people over 100 as there are now. Life expectancy at age 65 in the UK is now projected to increase to 26.7 years for men and 28.7 years for women between 2014 and 2064. Speaking in Westminster last November, the Under-Secretary of State for Work and Pensions, Guy Opperman, said,
'The Government have gone to significant lengths to communicate the changes to ensure that those affected were fully aware of their rights...including communication campaigns, information online, and individual letters posted to approximately 1.2 million women who were directly affected by the 1995 Act changes. A further 5 million letters were sent later to those affected by the 2011 Act changes between January 2012 and November 2013.'
He concluded,
'Between April 2000 and the end of September 2018, the Department for Work and Pensions provided more than 24 million personalised state pension statements, and we continue to encourage individuals to request a personalised state pension statement.'
I move amendment 2. Last December, the work and pensions Secretary stated that revising the 2011 changes would cost over £30 billion by 2026, that returning to age 60 for women would cost £77 billion by 2021, and that creating a new inequality between men and women would be dubious as a matter of law. The High Court subsequently granted permission for judicial review of the impact of these matters on women born in the 1950s. The case is listed to be heard on 5 and 6 June. It's clearly inappropriate for the DWP to investigate a matter that is being considered by the High Court and they have therefore suspended action on related complaints until a final decision has been taken by the courts. The Parliamentary and Health Service Ombudsman has also suspended consideration of related cases on the same basis. As Guy Opperman said in January,
'I stand here defending the actions not just of this Government but of the coalition Government, the Labour Government of 1997-2010 and the preceding Government, all of whose actions are effectively the subject matter of the judicial review.'
As the DWP has also said, it does not comment on live litigation—a protocol that this Assembly has previously adopted, but which this motion appears to breach. I move amendment 1 accordingly.
Mae hynny'n garedig iawn, diolch. Oherwydd bod hwn yn fater sy'n destun ymgyfreitha ar hyn o bryd, rwy'n ymwybodol iawn fy mod yn ceisio osgoi mynegi barn ac yn canolbwyntio yn hytrach ar yr hanes go iawn wrth wraidd hyn.
Felly, cododd Deddf Pensiynau 2014 oedran pensiwn y wladwriaeth i 67 rhwng 2026 a 2028, a chyflwynodd adolygiadau rheolaidd o oedran pensiwn y wladwriaeth, a'r cyntaf ohonynt oedd adolygiad Cridland 2017, i sicrhau bod y system yn parhau i fod yn deg, yn gynaliadwy ac yn fforddiadwy i drethdalwyr ar sail barhaus.
Ni allwn anwybyddu mater disgwyliad oes. Yn ôl yn 1926, pan osodwyd oedran pensiwn y wladwriaeth am y tro cyntaf, roedd naw o bobl o oedran gweithio am bob un pensiynwr. Mae'r gymhareb bellach yn 3:1 ac mae'n mynd i ddisgyn yn agosach i 2:1 erbyn ail hanner yr unfed ganrif ar hugain. Mae disgwyliad oes yn 65 oed wedi codi mwy na 10 mlynedd ers y 1920au, pan osodwyd oedran pensiwn y wladwriaeth am y tro cyntaf. Ychwanegwyd y pum mlynedd gyntaf o'r blynyddoedd hynny rhwng 1920 a 1990. Ychwanegwyd y pum mlynedd nesaf mewn 20 mlynedd yn unig, rhwng 1990 a 2010. Disgwylir i nifer y bobl sy'n derbyn pensiwn y wladwriaeth dyfu traean dros y 25 mlynedd nesaf ac erbyn 2034, bydd mwy na dwywaith cymaint o bobl dros 100 ag a geir yn awr. Rhagwelir bellach y bydd disgwyliad oes yn 65 oed yn y DU yn codi i 26.7 o flynyddoedd ar gyfer dynion a 28.7 o flynyddoedd i fenywod rhwng 2014 a 2064. Wrth siarad yn San Steffan fis Tachwedd diwethaf, dywedodd yr Is-Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, Guy Opperman, fod
y Llywodraeth wedi mynd i drafferth sylweddol i gyfleu'r newidiadau er mwyn sicrhau bod y rhai yr effeithir arnynt yn llwyr ymwybodol o'u hawliau... gan gynnwys ymgyrchoedd cyfathrebu, gwybodaeth ar-lein, a llythyrau unigol a bostiwyd at oddeutu 1.2 miliwn o fenywod yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol gan newidiadau Deddf 1995. Anfonwyd 5 miliwn o lythyrau pellach yn ddiweddarach at y rhai yr effeithiwyd arnynt gan newidiadau Deddf 2011 rhwng mis Ionawr 2012 a mis Tachwedd 2013.
Daeth i'r casgliad, fod
yr Adran Gwaith a Phensiynau, rhwng mis Ebrill 2000 a diwedd mis Medi 2018, wedi darparu mwy na 24 miliwn o ddatganiadau pensiwn gwladol personol, ac rydym yn parhau i annog unigolion i wneud cais am ddatganiad pensiwn gwladol personol.
Rwy'n cynnig gwelliant 2. Fis Rhagfyr diwethaf, dywedodd yr Ysgrifennydd gwaith a phensiynau y byddai adolygu newidiadau 2011 yn costio dros £30 biliwn erbyn 2026, y byddai dychwelyd at 60 oed i fenywod yn costio £77 biliwn erbyn 2021, ac y byddai creu anghydraddoldeb newydd rhwng dynion a menywod yn amheus fel mater o gyfraith. Yn sgil hynny, rhoddodd yr Uchel Lys ganiatâd ar gyfer adolygiad barnwrol o effaith y materion hyn ar fenywod a anwyd yn y 1950au. Trefnwyd i'r achos gael ei glywed ar 5 a 6 Mehefin. Mae'n amlwg yn amhriodol i'r Adran Gwaith a Phensiynau ymchwilio i fater sy'n cael ei ystyried gan yr Uchel Lys ac felly maent wedi atal gweithredu ar gwynion cysylltiedig hyd nes y bydd penderfyniad terfynol wedi'i wneud gan y llysoedd. Mae'r Ombwdsmon Seneddol a Gwasanaeth Iechyd hefyd wedi atal ystyriaeth o achosion cysylltiedig ar yr un sail. Fel y dywedodd Guy Opperman ym mis Ionawr,
Rwy'n sefyll yma'n amddiffyn gweithredoedd nid yn unig y Llywodraeth hon ond y Llywodraeth glymblaid, Llywodraeth Lafur 1997-2010 a'r Llywodraeth cyn honno, y mae eu camau gweithredu i gyd i bob pwrpas yn faterion at sylw'r adolygiad barnwrol.
Fel y dywedodd yr Adran Gwaith a Phensiynau hefyd, nid yw'n gwneud sylwadau ar ymgyfreitha byw—protocol a fabwysiadwyd gan y Cynulliad hwn o'r blaen, ond mae'r cynnig hwn i'w weld yn mynd yn groes iddo. Rwy'n cynnig gwelliant 1 yn unol â hynny.
My colleagues and others have already established what the issue is here. To recap, the UK Government changed the rules to equalise the pension age for men and women without any consideration that men and women born in the 1950s faced a very different environment, with women facing considerable legal restrictions on their ability to achieve fair pay and access to pension funds. They then failed to communicate these changes to those likely to lose out—a communications effort so poor that there's been speculation that those in charge of women's pensions ended up running the Brexit campaign three years ago. [Laughter.] I may joke, but when it's been pointed out, the injustices and hardship that this is causing to these women, the UK Government has just ignored them. In fact, worse than ignored: it's imposed an additional hardship on mixed-age couples by denying many of them pension credit benefit and switching them onto the lower value universal credit.
And isn't it interesting timing, how we heard yesterday from a House of Commons committee that has seen evidence to suggest that, as a result of 86 per cent of the austerity cuts that have hit women, some of those women are turning to sex work? We can't just assume that this is only an issue for younger women. How many WASPI women, I wonder, have been forced to take this route?
All of this has really been a catalogue of poor decision making and trivialising the concerns of people that's been undertaken by a Government that, time and time again, demonstrates that it cares very little for the financial well-being of women. It makes numerous changes that disproportionately affect poorer women, and this is one of them. And people wonder why we need to make the apparatus of government, both political and administrative, more reflective of the society that it serves. Put simply, more women in senior decision-making roles in Whitehall and Westminster, and, of course, this is unlikely to happen, but if it had happened, this issue would have been addressed far sooner and it would not have been dismissed as a niche issue. So, our motion here is simple: let's support this incredible campaign and correct an injustice. [Applause.]
Mae fy nghyd-Aelodau ac eraill eisoes wedi sefydlu beth yw'r broblem yn y fan hon. I grynhoi, newidiodd Llywodraeth y DU y rheolau er mwyn cydraddoli oedran pensiwn i ddynion a menywod heb unrhyw ystyriaeth fod dynion a menywod a anwyd yn y 1950au yn wynebu amgylchedd gwahanol iawn, gyda menywod yn wynebu cyfyngiadau cyfreithiol sylweddol ar eu gallu i sicrhau cyflog teg a mynediad at gronfeydd pensiwn. Wedyn methwyd cyfathrebu'r newidiadau hyn i'r rhai a oedd yn debygol o fod ar eu colled—ymdrech gyfathrebu a oedd mor wael fel bod rhai'n awgrymu mai'r rhai a oedd yn gyfrifol am bensiynau menywod a aeth i redeg yr ymgyrch Brexit dair blynedd yn ôl. [Chwerthin.] Efallai fy mod yn tynnu coes, ond pan nodwyd yr anghyfiawnder a'r caledi y mae hyn yn ei achosi i'r menywod hyn, cawsant eu hanwybyddu gan Lywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, yn waeth na'u hanwybyddu: mae wedi creu caledi ychwanegol i barau oedran cymysg drwy amddifadu llawer ohonynt o fudd-dal credyd pensiwn a'u newid i'r credyd cynhwysol gwerth is.
Ac onid yw'n amseru diddorol, ein bod wedi clywed ddoe gan bwyllgor Tŷ'r Cyffredin a welodd dystiolaeth sy'n awgrymu, o ganlyniad i 86 y cant o'r toriadau cyni sydd wedi taro menywod, fod rhai o'r menywod bellach yn troi at waith rhyw? Ni allwn ragdybio mai mater ar gyfer menywod iau yn unig yw hwn. Faint o fenywod WASPI, tybed, a orfodwyd i ddilyn y trywydd hwn?
Mae hyn i gyd wedi bod yn gyfres o benderfyniadau gwael a bychanu pryderon pobl gan Lywodraeth sydd, dro ar ôl tro, yn dangos nad yw'n poeni fawr ddim am les ariannol menywod. Mae'n gwneud nifer o newidiadau sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod tlotach, a dyma un ohonynt. Ac mae pobl yn meddwl tybed pam y mae angen inni sicrhau bod peirianwaith Llywodraeth, yn wleidyddol ac yn weinyddol, yn adlewyrchu'r gymdeithas y mae'n ei gwasanaethu yn well. Yn syml, rhagor o fenywod mewn swyddi uwch lle gwneir penderfyniadau yn Whitehall a San Steffan, ac wrth gwrs, mae hyn yn annhebygol o ddigwydd, ond pe bai wedi digwydd, byddai'r mater wedi cael sylw'n llawer cynt ac ni fyddai wedi cael ei ddiystyru fel mater ymylol. Felly, mae ein cynnig yma yn syml: gadewch inni gefnogi'r ymgyrch anhygoel hon a chywiro anghyfiawnder. [Cymeradwyaeth.]
Can I start by declaring an interest? Members of my family were born in the 1950s. I actually live with one, and she gave me permission to mention it, so I'm okay. I was going to start differently, but I've just spent six minutes listening to the Conservative spokesperson and not once in those six minutes did I get any empathy for these women. Not once in those six minutes did I get an apology for these women. The Government has actually rejected the implications for these women, and that's disgraceful. It's about time they sat down, and stood up, maybe both together, to actually listen to the voices of these women—and it's been heard from Helen Mary Jones already this afternoon—to actually identify the differences and challenges faced by these women. Rose is not just one woman; every community we have has a Rose.
A gaf fi ddechrau drwy ddatgan buddiant? Cafodd aelodau o fy nheulu eu geni yn y 1950au. Rwy'n byw gydag un mewn gwirionedd, a rhoddodd ganiatâd i mi ddweud hynny, felly rwy'n iawn. Roeddwn yn mynd i ddechrau mewn ffordd wahanol, ond rwyf newydd dreulio chwe munud yn gwrando ar lefarydd y Ceidwadwyr ac ni welais unrhyw empathi tuag at y menywod hyn unwaith yn ystod y chwe munud. Ni chlywais unrhyw ymddiheuriad i'r menywod hyn unwaith yn ystod y chwe munud. Mae'r Llywodraeth wedi gwrthod y goblygiadau i'r menywod hyn, ac mae hynny'n warthus. Mae'n hen bryd iddynt eistedd, a sefyll, efallai'r ddau gyda'i gilydd, i wrando ar leisiau'r menywod hyn mewn gwirionedd—a chlywyd hynny gan Helen Mary Jones eisoes y prynhawn yma—i nodi'r gwahaniaethau a'r heriau a wynebir gan y menywod hyn. Nid un ddynes yn unig yw Rose; mae yna Rose ym mhob un o'n cymunedau.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'd be more than happy to.
Buaswn yn hapus i wneud hynny.
I've got family members affected by this, as I'm sure other people have here. And I can assure you I have every sympathy for some of the individuals who have been affected. But will you accept that there was a Labour Government that could have changed these arrangements and did absolutely nothing to change them? Do you accept that that is the case?
Mae gennyf aelodau teuluol yr effeithiwyd arnynt gan hyn, fel sydd gan bobl eraill yma rwy'n siŵr. A gallaf eich sicrhau bod gennyf bob cydymdeimlad â rhai o'r unigolion yr effeithiwyd arnynt. Ond a wnewch chi dderbyn bod yna Lywodraeth Lafur a allai fod wedi newid y trefniadau hyn ac ni wnaeth unrhyw beth o gwbl i'w newid? A ydych yn derbyn bod hynny'n wir?
Here we go: the Tories trying to blame somebody else again, when the Tories did all the motions. It's about time they took responsibility for their actions, and they're not doing that. Let's look at this reality. As I said, there's a Rose in every community. Let's get serious about this. It's known that 33 per cent of men may end up only on the state pension, but 55 per cent of women will end up relying on the state pension—disproportionately affecting women again.
We have a situation with the age-barrier issue. A woman who was born in May 1953 will have had a pension in November 2016, a loss of some £2,000. A woman born in May 1954 will not get a pension until January 2020, a loss of some £20,000. For the sake of 12 months, a huge difference. That is not fair. Also, let's go on to this, because the third problem we have is the notice. The women up there will tell you: the notice. My wife will tell you she didn't get notice. This is a big issue. And, when you do get notice—three years—what can you do in three years to prepare for your pension changes? Nothing. That is totally inappropriate and totally ineffective. You are putting these women in a position where they cannot make alternative arrangements, they cannot live on the income they're going to get, they cannot prepare, and that is unfair.
I go back to a couple of points here: ages. We talk about negativity, but let's be honest about it—when I tweeted this about 1950s women, I was told off. I was born in 1960. I know the Member who was on the radio this morning will be in the same category. I was born in 1960. What about me? She will be affected as well, because we are thinking only in the 1950s because they're coming up to their pension age now, but this is going to affect women for many, many years. And why should we be debating it? It's not just about supporting women, because this Government will have to pick up the pieces for those women. There will be a demand upon social needs. Those women are now carers very often; whether they're caring for older relatives or grandchildren, they become carers. If they have to work, who's going to be the carers? Who's going to pick up the bill for the carers? The people in the front row here. It affects the Welsh Government. It affects everything we do, and what's more important, it affects the women out there. It's the real situation.
Some are able to have occupational pensions, but I think Helen Mary highlighted this: they came from an age where they weren't entitled to occupational pensions; they weren't included in that. Some of them didn't start work until later in life, because of the tradition in those days where they started looking after the family and then came in to work later on, sometimes part-time and built them up. That results in any occupational pension that they did have being very small anyway. And everyone—everyone—relied upon the concept of, 'Well, I'm going to have a pension at the age of 60, and that's my calculation, that's what I'm working towards—a pension at the age of 60, so I can retire and help with the caring needs of my family.' That's been shot, because they now have to work because they can't have the income when they would have retired.
And some of those are working in jobs that are physically demanding, and it's going to make them ill as a consequence of that. It's going to make them probably have demands upon social services, social needs, because of that condition they will then get because they're working those extra years. What are we doing as a society, putting that upon women? It's about time we took our responsibilities and treated these women fairly, and the transitional period, thrown out of the window by the Tory Government. These women have been put on the scrapheap. It's about time we stood up and represent these women, and told the Tory Government, 'You have a duty to these women; deliver that duty.' [Applause.]
Dyma ni: mae'r Torïaid yn ceisio beio rhywun arall eto, er mai'r Torïaid wnaeth y cyfan. Mae'n hen bryd iddynt ysgwyddo cyfrifoldeb am eu gweithredoedd, ac nid ydynt yn gwneud hynny. Gadewch inni edrych ar y realiti. Fel y dywedais, mae yna Rose ym mhob cymuned. Beth am fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Mae'n hysbys y gallai 33 y cant o ddynion fod yn ddibynnol ar bensiwn y wladwriaeth yn unig, ond bydd 55 y cant o fenywod yn dibynnu ar bensiwn y wladwriaeth yn unig—gan effeithio'n anghymesur ar fenywod unwaith eto.
Mae gennym sefyllfa gyda'r mater rhwystr oedran. Bydd dynes a anwyd ym mis Mai 1953 wedi cael pensiwn ym mis Tachwedd 2016, colled o tua £2,000. Ni fydd dynes a anwyd ym mis Mai 1954 yn cael pensiwn tan fis Ionawr 2020, colled o tua £20,000. Gwahaniaeth enfawr ar draul 12 mis. Nid yw hynny'n deg. Hefyd, beth am fynd ymlaen at hyn, gan mai'r drydedd broblem sydd gennym yw'r hysbysiad. Bydd y menywod i fyny yno'n dweud wrthych: yr hysbysiad. Bydd fy ngwraig yn dweud wrthych na chafodd hi hysbysiad. Mae hon yn broblem fawr. A phan gewch hysbysiad—tair blynedd—beth allwch chi ei wneud mewn tair blynedd i baratoi ar gyfer y newidiadau i'ch pensiwn? Dim byd. Mae hynny'n gwbl amhriodol ac yn gwbl aneffeithiol. Rydych yn rhoi'r menywod hyn mewn sefyllfa lle na allant wneud trefniadau amgen, ni allant fyw ar yr incwm y byddant yn ei gael, ni allant baratoi, ac mae hynny'n annheg.
Rwyf am fynd yn ôl at rai o'r pwyntiau yma: oedrannau. Rydym yn sôn am agwedd negyddol, ond gadewch inni fod yn onest—pan drydarais hyn ynghylch menywod y 1950au, dywedwyd y drefn wrthyf. Cefais fy ngeni ym 1960. Gwn y bydd yr Aelod a oedd ar y radio y bore yma yn yr un categori. Cefais fy ngeni ym 1960. Beth amdanaf i? Effeithir arni hithau yn ogystal, gan nad ydym ond yn meddwl yn y 1950au am eu bod yn dod at oedran pensiwn yn awr, ond mae hyn yn mynd i effeithio ar fenywod am lawer iawn o flynyddoedd. A pham y dylem fod yn dadlau yn ei gylch? Mae'n ymwneud â mwy na chefnogi menywod, oherwydd bydd yn rhaid i'r Llywodraeth hon ysgwyddo'r baich o ran y menywod hynny. Bydd yna alw o ran anghenion cymdeithasol. Mae'r menywod hynny'n ofalwyr yn aml iawn yn awr; boed yn gofalu am berthnasau hŷn neu am wyrion, maent yn dod yn ofalwyr. Os oes yn rhaid iddynt weithio, pwy sy'n mynd i fod yn ofalwyr? Pwy sy'n mynd i dalu'r Bil am y gofalwyr? Y bobl yn y rhes flaen yma. Mae'n effeithio ar Lywodraeth Cymru. Mae'n effeithio ar bopeth a wnawn, ac yn fwy pwysig, mae'n effeithio ar y menywod. Mae'n broblem go iawn.
Mae rhai'n gallu cael pensiynau galwedigaethol, ond credaf fod Helen Mary wedi tynnu sylw at hyn: daethant o gyfnod lle nad oedd ganddynt hawl i bensiynau galwedigaethol; ni chawsant eu cynnwys yn hynny. Ni ddechreuodd rhai ohonynt weithio tan yn ddiweddarach mewn bywyd, oherwydd y traddodiad yn y dyddiau hynny lle roeddent yn dechrau edrych ar ôl y teulu ac yna'n dod i weithio yn nes ymlaen, weithiau'n rhan-amser. Mae hynny'n golygu bod unrhyw bensiwn galwedigaethol a oedd ganddynt yn fach iawn beth bynnag. Ac roedd pawb—pawb—yn dibynnu ar y cysyniad o, 'Wel, rwy'n mynd i gael pensiwn yn 60 oed, a dyna fy nghyfrifiad i, dyna rwy'n gweithio tuag ato—pensiwn yn 60 oed, felly gallaf ymddeol a helpu gydag anghenion gofalu fy nheulu.' Mae hynny wedi mynd i'r gwynt, gan fod yn rhaid iddynt weithio bellach am na allant gael yr incwm pan fyddent wedi ymddeol.
Ac mae rhai o'r rheini'n gweithio mewn swyddi sy'n heriol yn gorfforol, a bydd yn eu gwneud yn sâl o ganlyniad i hynny. Mae'n mynd i olygu y byddant yn creu galwadau ar y gwasanaethau cymdeithasol, anghenion cymdeithasol, oherwydd y cyflwr y byddant yn ei gael wedyn am eu bod yn gweithio'r blynyddoedd ychwanegol hynny. Beth rydym ni fel cymdeithas yn ei wneud, yn rhoi hynny ar ysgwyddau menywod? Mae'n hen bryd inni ysgwyddo ein cyfrifoldebau a thrin y menywod hyn yn deg, a'r cyfnod trosiannol, a daflwyd allan drwy'r ffenestr gan y Llywodraeth Dorïaidd. Mae'r menywod hyn wedi'u rhoi ar y domen. Mae'n hen bryd inni sefyll a chynrychioli'r menywod hyn, a dweud wrth y Llywodraeth Dorïaidd, 'Mae gennych ddyletswydd tuag at y menywod hyn; cyflawnwch y ddyletswydd honno.' [Cymeradwyaeth.]
I'm going to declare an interest in this, and I'm also going to inform Darren Millar, who has put this amendment down, that it's wholly and absolutely inaccurate, because I know that I didn't have a letter. Don't tell me I had a letter and I didn't read it: I didn't have a letter, I couldn't read it, and that's the same for those people up there. We had the initial warnings when the Labour Government said they were going to change things. The accelerator letters, I don't know where they went, but there must be a postbox full of them somewhere, and it must be in the ether, because it never landed in people's letterboxes. So, you need to remove this and you need to face some facts, and you need to be honest about it.
So, I went out there—. I've spoken many times on this debate that we've had today, and I've met many, many people. I met somebody outside today who was telling me that it's physically impossible for her to do her job at the age that she's expected to do it. There's almost an understanding that men very often do physically demanding work, but it doesn't somehow translate and get read across that women do physically demanding work. Cleaning, for example, is physically demanding work. Nursing and caring is physically demanding work. You would need to try it. I suggest you try it, and then think about the fact that you will be expected to do it at the age of 60.
This takes us back to Victorian times. When we very first had to have pensions, it was at 70. The age was 70, and there were caveats within it that you didn't do this, or you didn't do that, because if you weren't of good character you couldn't have a pension. We're going backwards at a rate that has never been seen before.
Rwyf am ddatgan buddiant yn hyn o beth, ac rwyf hefyd am roi gwybod i Darren Millar, sydd wedi cyflwyno'r gwelliant hwn, ei fod yn gyfan gwbl anghywir, oherwydd gwn na chefais i lythyr. Peidiwch â dweud wrthyf fy mod wedi cael llythyr a heb ei ddarllen: ni chefais lythyr, ac ni allwn ei ddarllen, ac mae hynny yr un fath i'r bobl i fyny yno. Cawsom y rhybuddion cychwynnol pan ddywedodd y Llywodraeth Lafur eu bod yn bwriadu newid pethau. Y llythyrau cyflymu, nid wyf yn gwybod i ble yr aethant, ond rhaid bod blwch post yn llawn ohonynt yn rhywle, a rhaid ei fod yn yr ether, oherwydd ni laniodd drwy dwll llythyrau pobl. Felly, mae angen i chi ddileu hyn a rhaid ichi wynebu ffeithiau, a rhaid ichi fod yn onest am y peth.
Felly, euthum allan yno—. Rwyf wedi siarad droeon ar y ddadl hon a gawsom heddiw, ac rwyf wedi cyfarfod â llawer iawn o bobl. Cyfarfûm â rhywun y tu allan heddiw a oedd yn dweud wrthyf ei bod yn gorfforol amhosibl iddi wneud ei gwaith yn yr oed y mae disgwyl iddi ei wneud. Ceir dealltwriaeth bron fod dynion yn gwneud gwaith sy'n drwm yn gorfforol yn aml iawn, ond nid yw'n trosi rywsut ac yn cael ei ddeall bod menywod yn gwneud gwaith sy'n drwm yn gorfforol. Mae glanhau, er enghraifft, yn waith sy'n drwm yn gorfforol. Mae nyrsio a gofalu yn waith sy'n drwm yn gorfforol. Byddai angen ichi roi cynnig arni. Awgrymaf eich bod yn rhoi cynnig arni ac yna'n meddwl am y ffaith y bydd disgwyl i chi ei wneud yn 60 oed.
Aiff hyn â ni'n ôl i oes Fictoria. Pan oedd yn rhaid inni gael pensiynau am y tro cyntaf, 70 oedd yr oed. Roedd yr oedran yn 70, ac roedd cafeatau o fewn hynny nad oeddech yn gwneud y peth hwn, neu nad oeddech yn gwneud y peth arall, oherwydd os nad oeddech o gymeriad da ni allech gael pensiwn. Rydym yn mynd tuag yn ôl ar gyflymder nas gwelwyd erioed o'r blaen.
Joyce, will you give way?
Joyce, a wnewch chi ildio?
Yes.
Gwnaf.
Joyce, thank you for giving way. I wonder how you'd respond to a constituent from Bridgend, Jocelyn from the WASPI Bridgend and Valleys group, who said to me when I asked her, 'What would you say if you were able to speak in this debate?' And she said, 'Huw, what I'd say is that 1950s women have suffered enough through inequality all of our lives. We now live a life of induced poverty, uncertainty, illness, homelessness for some, debt and sadness, and are treated like second-class citizens. Equality is not equality for us born in the 1950s.' Would you agree with that?
Joyce, diolch i chi am ildio. Tybed sut y byddech yn ymateb i etholwr o Ben-y-bont ar Ogwr, Jocelyn o grŵp WASPI Pen-y-bont ar Ogwr a'r Cymoedd, a ddywedodd wrthyf pan ofynnais iddi, 'Beth a ddywedech pe baech yn cael siarad yn y ddadl hon?' Ac fe ddywedodd, 'Huw, yr hyn a ddywedwn yw bod menywod y 1950au wedi dioddef digon yn sgil anghydraddoldeb ar hyd ein bywydau. Rydym bellach yn byw bywyd llawn o dlodi gorfodol, ansicrwydd, salwch, digartrefedd i rai, dyled a thristwch, a chawn ein trin fel dinasyddion eilradd. Nid yw cydraddoldeb yn gydraddoldeb i ni a gafodd ein geni yn y 1950au.' A fyddech yn cytuno â hynny?
I absolutely agree with it. And the other issue that I would like to raise, again, and I raised it yesterday, is that anybody that tries to find employment at the age of 65 plus—and we're talking about people having to work beyond 65—they're more likely to die, according to Prime Cymru's figures, before they get a job than they are likely to get a job.
And we also need to be aware—because it's going to affect this age group as well, again, and women, again—that the pension credits from May this year are going to be paid once the youngest person becomes entitled to that pension credit. So, it isn't only now that they're going to be affected, which they clearly are, but by increasing this age before they can receive their pension, it also moves it further along the way before they can actually get pension credits. And that has been sneaked through without any notification in the chaos that is Brexit. Well, you haven't hidden that news, we won't let you hide that news, and I won't actually accept this amendment, because I know personally that this is absolutely inaccurate. [Applause.]
Rwy'n cytuno'n llwyr. A'r mater arall yr hoffwn ei godi, unwaith eto, ac fe'i codais ddoe, yw bod unrhyw un sy'n ceisio dod o hyd i waith yn 65 oed a hŷn—ac rydym yn sôn am bobl yn gorfod gweithio y tu hwnt i 65 oed—yn ôl ffigurau Prime Cymru, maent yn fwy tebygol o farw cyn iddynt gael swydd nag y maent o gael swydd.
Ac mae angen inni fod yn ymwybodol hefyd— oherwydd bydd yn effeithio ar y grŵp oedran hwn yn ogystal unwaith eto, a menywod unwaith eto—fod y credydau pensiwn o fis Mai eleni yn mynd i gael eu talu pan ddaw'r person ieuengaf i fod â hawl i'r credyd pensiwn hwnnw. Felly, nid nawr yn unig yr effeithir arnynt, ac mae'r effaith arnynt yn amlwg, ond drwy godi'r oedran hwn cyn y gallant dderbyn eu pensiwn, mae hefyd yn ei symud ymhellach i ffwrdd cyn y gallant gael credydau pensiwn mewn gwirionedd. A chafodd hynny ei wthio drwodd yn llechwraidd heb unrhyw rybudd ynghanol anhrefn llwyr Brexit. Wel, nid ydych wedi cuddio'r newyddion hwnnw, ni wnawn adael i chi guddio'r newyddion hwnnw, ac nid wyf am dderbyn y gwelliant hwn, oherwydd gwn yn bersonol ei fod yn gyfan gwbl anghywir. [Cymeradwyaeth.]
I have to declare an interest at the outset, because I am a WASPI woman. I'm a woman unfairly affected by state pension age changes and one of the Women Against State Pension Inequality.
In 1995, the then Conservative Government introduced a new Pensions Act that would have raised the age of retirement for women to 65—the same age as men—by 2025. This would have given women 15 years to change their retirement plans; 15 more years of savings to help meet the shortfall in their pension funds. However, the Conservative and Lib Dem coalition Government changed these plans. The Pensions Act 2011 sped up the changes, meaning that women’s state pension age would increase from 63 in 2016 to 65 in November this year. The Act also stated that both men and women’s state pension age should increase to 66 by 2020.
I, like thousands of my compatriots, was not personally notified of the changes. I received no letter, I received no explanation, and no-one told me my retirement plans would have to change.
But unlike many other women in this situation, I am fortunate, I am still in employment and I am not facing destitution. Sadly, many women have been badly affected by these changes, and I have read of at least one women who took her own life as a result of the financial black hole she found herself in.
Nobody disagrees that men and women's retirement ages shouldn't be the same. However, these changes shouldn't have been introduced without decades of notice, years to plan, and time to make additional financial arrangements. As it stands, the changes to women's pensions were introduced too fast and too haphazardly.
I only learnt of the changes via an offhand remark from one of my friends who delivers parcels. She told me that she was looking forward to becoming part-time delivering parcels because her legs were not what they used to be. And she was going to go part-time. Unfortunately, due to these changes, she'd now found she had to deliver parcels for a further six years on a full-time basis. So, that's how I found out. And women are being made to suffer because of a lack of foresight and planning by successive UK Governments.
Unfortunately, we can't correct past mistakes, but we can mitigate the effects those mistakes are having on women born in the 1950s. Twelve months ago in this Chamber, I brought forward a motion calling for a bridging pension that supplies an income until state pension age, which is not means-tested; compensation for the absence of a bridging pension to those women who have already reached their state pension age; compensation to all of those who have not started to receive a bridging pension by an appropriate date, which would be sufficient to recover lost monetary interest; and compensation to the beneficiaries of the estates of those who are deceased and failed to receive a bridging pension. Therefore, I call on the Welsh Government to demand justice from the UK Government. We owe it to thousands of Welsh women, women who have paid their dues, to pay them their state pension. [Applause.]
Rhaid imi ddatgan buddiant ar y dechrau, oherwydd rwy'n ddynes WASPI. Rwy'n ddynes yr effeithiwyd arni'n annheg gan y newidiadau i oedran pensiwn y wladwriaeth ac un o'r Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth.
Yn 1995, cyflwynodd y Llywodraeth Geidwadol Ddeddf Pensiynau newydd a fyddai wedi codi oedran ymddeol menywod i 65 oed—yr un oedran â dynion—erbyn 2025. Byddai hyn wedi rhoi 15 mlynedd i fenywod newid eu cynlluniau ymddeol; 15 mlynedd yn fwy o gynilion i helpu i lenwi'r diffyg yn eu cronfeydd pensiwn. Fodd bynnag, newidiodd Llywodraeth glymblaid y Ceidwadwyr a'r Democratiaid Rhyddfrydol y cynlluniau hyn. Cyflymodd Deddf Pensiynau 2011 y newidiadau, gan olygu y byddai oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod yn codi o 63 yn 2016 i 65 ym mis Tachwedd eleni. Roedd y Ddeddf hefyd yn datgan y dylai oedran pensiwn y wladwriaeth i ddynion a menywod godi i 66 erbyn 2020.
Fel miloedd o fy nghydwladwyr, ni chefais fy hysbysu'n bersonol ynglŷn â'r newidiadau. Ni chefais lythyr, ni chefais unrhyw esboniad, ac ni ddywedodd neb wrthyf y byddai fy nghynlluniau ar gyfer ymddeol yn gorfod newid.
Ond yn wahanol i lawer o fenywod eraill yn y sefyllfa hon, rwy'n ffodus, rwy'n dal i weithio, ac nid wyf yn wynebu tlodi. Yn anffodus, mae llawer o fenywod wedi'u heffeithio'n ddrwg gan y newidiadau hyn, ac rwyf wedi darllen am o leiaf un ddynes a laddodd ei hun o ganlyniad i'r twll du ariannol roedd hi'n ei wynebu.
Nid oes neb yn anghytuno na ddylai oedrannau ymddeol dynion a menywod fod yr un fath. Fodd bynnag, ni ddylai'r newidiadau hyn fod wedi'u cyflwyno heb ddegawdau o rybudd, blynyddoedd i allu cynllunio, ac amser i wneud trefniadau ariannol ychwanegol. Fel y mae pethau, cyflwynwyd y newidiadau i bensiynau menywod yn rhy gyflym ac yn rhy ar hap.
Ni chlywais am y newidiadau hyd nes i mi glywed sylw wrth basio gan un o fy ffrindiau sy'n dosbarthu parseli. Dywedodd wrthyf ei bod hi'n edrych ymlaen at ddosbarthu parseli'n rhan-amser am nad oedd ei choesau gystal â'r hyn yr arferent fod. Ac roedd hi'n mynd i fynd yn rhan-amser. Yn anffodus, oherwydd y newidiadau hyn, roedd hi bellach yn deall y byddai'n rhaid iddi ddosbarthu parseli am chwe blynedd arall yn amser llawn. Felly, dyna sut y cefais i wybod. Ac mae menywod yn gorfod dioddef oherwydd diffyg rhagofal a chynllunio gan Lywodraethau DU olynol.
Yn anffodus, ni allwn gywiro camgymeriadau'r gorffennol, ond gallwn liniaru effeithiau'r camgymeriadau hynny ar fenywod a anwyd yn y 1950au. Ddeuddeg mis yn ôl yn y Siambr hon, cyflwynais gynnig yn galw am bensiwn pontio sy'n darparu incwm hyd at oedran pensiwn y wladwriaeth, nad yw'n ddarostyngedig i brawf modd; iawndal am absenoldeb pensiwn pontio i'r menywod sydd eisoes wedi cyrraedd oedran pensiwn y wladwriaeth; iawndal i bawb nad ydynt wedi dechrau cael pensiwn pontio erbyn dyddiad priodol, a fyddai'n ddigon i adennill budd ariannol a gollwyd; ac iawndal i fuddiolwyr ystadau'r rhai sydd wedi marw ac wedi methu cael pensiwn pontio. Felly, galwaf ar Lywodraeth Cymru i fynnu cyfiawnder gan Lywodraeth y DU. Mae arnom ddyletswydd i filoedd o fenywod Cymru, menywod sydd wedi talu eu dyledion, i dalu pensiwn y wladwriaeth iddynt. [Cymeradwyaeth.]
Y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
The Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
I welcome the opportunity to speak on behalf of the Welsh Labour Government. I thank the movers of this motion for putting forward this debate today. It highlights the issues faced by thousands of women in Wales who were born in the 1950s who've had their state pension age raised without effective or sufficient notification, as we've heard about this afternoon. We believe that, in fact, Helen Mary, it amounts to 195,000 women in Wales. I can say today that we support this motion in full.
Although pension matters aren't devolved, the Welsh Government has made strong representations about the impact of the pensions Acts of 1995 and 2011 disproportionately affecting women who've had their state pension age raised significantly without effective or sufficient notification. The Welsh Government has written to the UK Government to raise our concerns about the impact of the increase in the state pension age and we'll continue to make those representations, strengthened by the debate today, to the UK Ministers who remain responsible for these matters.
The poor and untimely communication to those women most disproportionately impacted by the changes is unforgivable, and it's been clearly highlighted in the debate today. We know women affected by the changes are now enduring hardship and poverty as a result of changes that they knew nothing about, as Members have said today.
Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad ar ran Llywodraeth Lafur Cymru. Diolch i'r rhai a wnaeth y cynnig i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'n tynnu sylw at y problemau a wynebir gan filoedd o fenywod yng Nghymru a gafodd eu geni yn y 1950au sydd wedi cael eu hoedran pensiwn y wladwriaeth wedi'i godi heb hysbysiad effeithiol na digonol, fel y clywsom y prynhawn yma. Mewn gwirionedd, Helen Mary, credwn ei fod yn 195,000 o fenywod yng Nghymru. Gallaf ddweud heddiw y byddwn yn cefnogi'r cynnig hwn yn llawn.
Er nad yw materion pensiwn wedi'u datganoli, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno sylwadau cryf ynglŷn ag effaith Deddfau pensiynau 1995 a 2011 yn effeithio'n anghymesur ar fenywod a welodd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth yn cael ei godi'n sylweddol heb hysbysiad effeithiol na digonol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i fynegi ein pryderon ynghylch effaith y cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth a byddwn yn parhau i wneud y sylwadau hynny, wedi'u cryfhau gan y ddadl heddiw, i Weinidogion y DU sy'n parhau'n gyfrifol am y materion hyn.
Mae'r cyfathrebiadau gwael ac anamserol i'r menywod yr effeithiwyd yn fwyaf anghymesur arnynt gan y newidiadau yn anfaddeuol, a thynnwyd sylw eglur at hynny yn y ddadl heddiw. Gwyddom bellach fod menywod yr effeithiwyd arnynt gan y newidiadau parhaus bellach yn dioddef caledi a thlodi o ganlyniad i'r newidiadau na wyddent ddim amdanynt, fel y mae'r Aelodau wedi dweud heddiw.
Thank you. I welcome the fact that you want to write on this non-devolved issue, but we just sat in a debate prior to this where the Minister for international affairs said she couldn't intervene because is was a non-devolved issue. How can you intervene on this non-devolved issue but you couldn't intervene on the previous non-devolved issue?
Diolch. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod eisiau ysgrifennu ar y mater hwn sydd heb ei ddatganoli, ond rydym newydd eistedd drwy ddadl cyn hon pan ddywedodd y Gweinidog materion rhyngwladol na allai ymyrryd oherwydd ei fod yn fater nad yw wedi'i ddatganoli. Sut y gallwch ymyrryd ar y mater hwn sydd heb ei ddatganoli ond na allech ymyrryd ynghylch y mater blaenorol nad yw wedi'i ddatganoli?
I welcome the opportunity today to bring some consensus about the representations that we can make on behalf of the women in Wales who are so adversely affected by these changes. Many women in this age group will have worked part-time, often in more than one part-time job, in low-paid roles, taking time off work to care for children or elderly relatives. Many have experienced inequality, as Huw Irranca-Davies said, throughout their lives and were expecting to have some rights in their pensionable times. They've worked, they've paid their national insurance contributions, they've contributed fully to society, but now they find themselves once again being directly disadvantaged as women.
So, we pay tribute today, and this is an important strong voice from this Chamber, to campaigners in our constituencies. I particularly want to pay tribute to Kay Ann Clarke and Theresa Hughes, who I met on the steps of the Senedd today. There are several campaign groups campaigning for justice—Women Against State Pension Inequality, BackTo60, Shoulder to Shoulder, We Paid In You Pay Out—speaking across the land about their campaigns. I think we must pay tribute to the accomplishments of these groups. They've got the message over into the mainstream media, and to politicians. They've formed groups across the country in our constituencies. They've also been instrumental in the formation of the all-party parliamentary group on state pension inequality for women.
As a result of their campaign, women from across the country submitted complaints of maladministration against the Department for Work and Pensions. The High Court has granted permission for a judicial review, due to take place on 5 and 6 June. So, we will continue to monitor developments and raise our concerns with the UK Ministers who are responsible for these matters. I will say, in response to your motion—[Interruption.]
Rwy'n croesawu'r cyfle heddiw i ddod â rhywfaint o gonsensws ynghylch y sylwadau y gallwn eu gwneud ar ran y menywod yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt mor niweidiol gan y newidiadau hyn. Bydd llawer o fenywod yn y grŵp oedran hwn wedi gweithio'n rhan-amser, yn aml mewn mwy nag un swydd ran-amser, mewn swyddi ar gyflogau isel, gan gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith i ofalu am berthnasau sy'n blant neu'n bobl hŷn. Mae llawer wedi profi anghydraddoldeb, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, drwy gydol eu bywydau ac roeddent yn disgwyl cael rhai hawliau wrth gyrraedd oedran pensiwn. Maent wedi gweithio, maent wedi talu eu cyfraniadau yswiriant gwladol, maent wedi cyfrannu'n llawn i gymdeithas, ond bellach cânt eu rhoi dan anfantais yn uniongyrchol unwaith eto fel menywod.
Felly, rydym yn talu teyrnged heddiw, ac mae hwn yn llais cryf a phwysig o'r Siambr hon, i ymgyrchwyr yn ein hetholaethau. Hoffwn dalu teyrnged yn arbennig i Kay Ann Clarke a Theresa Hughes, y cyfarfûm â hwy ar risiau'r Senedd heddiw. Ceir sawl grŵp ymgyrchu sy'n ymgyrchu dros gyfiawnder—Menywod yn erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, BackTo60, Shoulder to Shoulder, We Paid In You Pay Out—sy'n siarad ar draws y wlad am eu hymgyrchoedd. Credaf fod rhaid inni dalu teyrnged i gyflawniad y grwpiau hyn. Maent wedi sicrhau bod y neges yn cael ei chyfleu i'r cyfryngau prif ffrwd, ac i wleidyddion. Maent wedi ffurfio grwpiau ar draws y wlad yn ein hetholaethau. Maent hefyd wedi bod yn allweddol yn y gwaith o ffurfio grŵp seneddol hollbleidiol ar anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth i fenywod.
O ganlyniad i'w hymgyrch, cyflwynodd menywod ledled y wlad gwynion ynghylch camweinyddu yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau. Mae'r Uchel Lys wedi rhoi caniatâd i gynnal adolygiad barnwrol, sydd i'w gynnal ar 5 a 6 Mehefin. Felly, byddwn yn parhau i fonitro datblygiadau ac yn mynegi ein pryderon wrth Weinidogion y DU sy'n gyfrifol am y materion hyn. Fe ddywedaf, mewn ymateb i'ch cynnig—[Torri ar draws.]
Thank you for taking the intervention. It's really an opportunity to correct what I thought was misleading information on the position of the DWP that was made by the Conservatives. There is no reason at all, when there is a judicial review, why the DWP can't comment, because it's about process and procedure. If the DWP recognises that the women have been treated unfairly, they can say so. All they have to do is withdraw their opposition to the judicial review, and then enter into negotiations and discussions as to how they rectify what has been a rather serious mistake—a gross mistake that they've made. [Applause.]
Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Mewn gwirionedd mae'n gyfle i gywiro'r hyn y tybiwn ei bod yn wybodaeth gamarweiniol ar safbwynt yr Adran Gwaith a Phensiynau a wnaed gan y Ceidwadwyr. Nid oes unrhyw reswm o gwbl, pan gynhelir adolygiad barnwrol, pam na all yr Adran Gwaith a Phensiynau roi sylwadau, oherwydd mae a wnelo â phroses a gweithdrefn. Os yw'r Adran Gwaith a Phensiynau'n cydnabod bod menywod wedi'u trin yn annheg, gallant ddweud hynny. Y cyfan sydd ganddynt i'w wneud yw tynnu eu gwrthwynebiad i'r adolygiad barnwrol yn ôl, a chychwyn negodiadau a thrafodaethau ynglŷn â sut y gallant unioni'r hyn a oedd yn gamgymeriad go ddifrifol—camgymeriad enbyd y maent wedi'i wneud. [Cymeradwyaeth.]
Absolutely, and I can assure you and assure this Chamber that if litigation is commenced, the Counsel General and Welsh Ministers will consider what options are available to us in this Welsh Government to respond. So, I conclude with a very powerful statement made by Philip Alston from the UN, a special rapporteur on extreme poverty and human rights. He said last year that women born in the 1950s have been particularly impacted by an abrupt and poorly phased-in change to the state pension age, so that the impact of the changes is such as to severely penalise those who happen to be on the cusp of retirement.
We will, Llywydd, support the motion in full and oppose amendments 1 and 2. It is the UK Government that has a responsibility towards these women and to put a wrong right; they can do it now, as Mick Antoniw has said, and ensure that women's equality is supported and promoted. And, as David Rees said, that rally I think he attended in Port Talbot last Saturday—they were there to call for our support and for the UK Government to 'give us back our dignity, our self-worth and our lives'. That's what women campaigners are calling for. We back them all the way—Welsh Government and Labour AMs back them here today in support of this motion from Plaid Cymru. [Applause.]
Yn hollol, a gallaf eich sicrhau a sicrhau'r Siambr hon os rhoddir camau cyfreithiol ar waith, y bydd Gweinidogion Cymru a'r Cwnsler Cyffredinol yn ystyried pa opsiynau sydd ar gael i ni yn Llywodraeth Cymru i ymateb. Felly, rwyf am orffen gyda datganiad pwerus iawn gan Philip Alston o'r Cenhedloedd Unedig, rapporteur arbennig ar dlodi eithafol a hawliau dynol. Dywedodd y llynedd fod menywod a aned yn y 1950au wedi'u heffeithio'n arbennig gan newid sydyn a gyflwynwyd yn wael i oedran pensiwn y wladwriaeth, fel bod effaith y newidiadau yn cosbi'r rhai sy'n digwydd bod ar fin ymddeol yn ddifrifol.
Lywydd, byddwn yn cefnogi'r cynnig yn llawn ac yn gwrthwynebu gwelliannau 1 a 2. Llywodraeth y DU sydd â chyfrifoldeb tuag at y menywod hyn ac i unioni cam; gallant wneud hynny yn awr, fel y dywedodd Mick Antoniw, a sicrhau bod cydraddoldeb i fenywod yn cael ei gefnogi a'i hyrwyddo. Ac fel y dywedodd David Rees, y rali honno y credaf ei fod wedi'i mynychu ym Mhort Talbot ddydd Sadwrn diwethaf—roeddent yno i alw am ein cefnogaeth ac am i Lywodraeth y DU 'roi ein hurddas, ein hunan-barch a'n bywydau yn ôl i ni'. Dyna'r hyn y mae'r menywod sy'n ymgyrchu yn galw amdano. Rydym yn eu cefnogi yr holl ffordd—mae Llywodraeth Cymru ac Aelodau Cynulliad Llafur yn eu cefnogi yma heddiw drwy gefnogi'r cynnig hwn gan Blaid Cymru. [Cymeradwyaeth.]
Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl. Helen Mary Jones.
Helen Mary Jones to reply to the debate. Helen Mary Jones.
Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you very much. And can I thank most of the Members who've contributed to this debate? I can't possibly respond to all the points that have been made, but we've heard some very moving individual testimonies, people speaking either for their friends, colleagues or for themselves.
I think the points made particularly by David Rees and Leanne were about women's different life experiences, about how much more they depend on the state pension. It was literally not possible for my constituent, Rose, to save in an employer's pension scheme, because she wasn't allowed because of her sex. Those women's lives have been very different and we owe them something for the unpaid work that they've done, for the caring that they've done, for the volunteering in their communities.
I'm extremely grateful to the Welsh Government for their support for this motion and I really hope that they will look at ways in which they can practically make representations on behalf of the women so affected. And now, Llywydd, we come to the cognitive dissonance that is Mark Isherwood. I mean, we all know what a very nice human being he is, but how on earth can he hold the values that I believe he genuinely does hold and then talk such nonsense? Mark Isherwood has explained to us—[Interruption.]—I'm sorry, Mark, no, I don't have time. I normally would, but I don't have time—
Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Ac a gaf fi ddiolch i'r rhan fwyaf o'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon? Ni allaf ymateb i'r holl bwyntiau sydd wedi'u gwneud, ond rwyf wedi clywed tystiolaeth deimladwy iawn gan unigolion, gan bobl yn siarad naill ai ar ran eu ffrindiau neu eu cydweithwyr neu drostynt eu hunain.
Credaf fod y pwyntiau a wnaed yn benodol gan David Rees a Leanne yn ymwneud â gwahanol brofiadau menywod mewn bywyd, ynglŷn â chymaint mwy y maent yn dibynnu ar bensiwn y wladwriaeth. Yn llythrennol nid oedd yn bosibl i fy etholwr, Rose, gynilo arian mewn cynllun pensiwn cyflogwr, oherwydd ni châi wneud hynny oherwydd ei rhyw. Mae bywydau'r menywod hynny wedi bod yn wahanol iawn ac mae arnom rywbeth iddynt am y gwaith di-dâl y maent wedi'i wneud, am y gofalu y maent wedi'i wneud, am wirfoddoli yn eu cymunedau.
Rwy'n hynod ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am eu cefnogaeth i'r cynnig hwn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddant yn edrych ar ffyrdd y gallant wneud sylwadau yn ymarferol ar ran y menywod yr effeithiwyd arnynt yn y modd hwn. Ac yn awr, Lywydd, down at anghysondeb gwybyddol Mark Isherwood. Hynny yw, mae pawb ohonom yn gwybod ei fod yn fod dynol mor neis, ond sut ar y ddaear y gall arddel y gwerthoedd y credaf ei fod o ddifrif yn eu harddel a siarad nonsens o'r fath wedyn? Eglurodd Mark Isherwood i ni—[Torri ar draws.]—Mae'n ddrwg gennyf, Mark, na, nid oes gennyf amser. Fe fuaswn yn gwneud fel arfer, ond nid oes amser gennyf—
Yes, you do, Helen Mary.
Oes mae, Helen Mary.
All right. If he wants more rope to hang himself with, then I'm happy to provide him with it.
O'r gorau. Os yw am fwy o raff i grogi ei hun, rwy'n hapus i'w rhoi iddo.
No, no, no. Mark Isherwood.
Na, na, na. Mark Isherwood.
Because this matter is under judicial consideration and therefore prohibited from public discussion elsewhere, I stuck to historic facts and quotes from the record; I didn't express a view and we do not oppose a judicial review. But because of the circumstance, I did not feel it appropriate to risk a sub judice contribution.
Oherwydd bod y mater dan ystyriaeth farnwrol ac felly wedi'i wahardd rhag cael ei drafod yn gyhoeddus mewn mannau eraill, glynais at ffeithiau hanesyddol a dyfyniadau o'r cofnod; ni fynegais farn ac nid ydym yn gwrthwynebu adolygiad barnwrol. Ond oherwydd yr amgylchiadau, nid oeddwn yn teimlo ei bod hi'n briodol creu risg o gyfraniad sub judice.
Your point is made, but your point is incorrect. Unless you disbelieve Joyce Watson, Caroline Jones and others who have said in this Chamber that they did not receive a letter, amendment 2 is factually incorrect, and I invite you again to withdraw it, because it is just wrong. The Department for Work and Pensions have said that there were many women who were not corresponded with.
Now, Mark Isherwood, you speak in one way and then the amendments that you're placing are contradictory, in a sense, to what you've said. You've described to us what you said was a historical case, you've described to us what should have happened, and on all of the points of legislation, yes, you were correct, but the issue is not the legislation, the issue is not equalising the age—the issue is that women should've been told when they had time to plan. And far be it for me to defend the Labour Party, because, as you know, this is not my habit, but on this occasion, it is not their fault. Goodness knows it often is—[Laughter.]—but on this occasion, it is not their fault.
To draw my remarks to a close, Llywydd, I again invite the Conservatives to withdraw their second amendment, because it is factually inaccurate. I urge this Assembly to oppose both their amendments. And my final message, Llywydd, is to all the women so affected. I urge every single woman in this age group who did not get a letter to register your complaint with the Department for Work and Pensions. Every one of those, if Jane Hutt's figures are correct—and I relied on figures from the House of Commons, so I suppose it's not surprising that it's an underestimate—every single one of those almost 200,000 women: register your complaint. By doing so you become by implication part of the process that's subject to judicial review. I would urge you to go and talk to your Assembly Member or MP to get some assistance with that process. You may consider that that isn't a very sensible thing to do if your Assembly Member or MP is a Conservative. I urge you, all these women, to demand your rights, and the majority of us will stand with you as you do. [Applause.]
Rydych wedi gwneud eich pwynt, ond mae eich pwynt yn anghywir. Oni bai eich bod yn amau Joyce Watson, Caroline Jones ac eraill sydd wedi dweud yn y Siambr hon na chawsant llythyr, mae gwelliant 2 yn ffeithiol anghywir, ac rwy'n eich gwahodd eto i'w dynnu'n ôl, oherwydd mae'n anghywir. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi dweud nad anfonwyd gohebiaeth at lawer o fenywod.
Nawr, Mark Isherwood, rydych yn siarad mewn un ffordd ac yna mae'r gwelliannau rydych yn eu cyflwyno'n gwrthddweud yr hyn a ddywedasoch, mewn un ystyr. Rydych wedi disgrifio'r hyn y dywedasoch ei fod yn achos hanesyddol, rydych wedi disgrifio beth ddylai fod wedi digwydd, ac ar bob un o'r pwyntiau cyfreithiol, oeddech, roeddech yn gywir, ond nid y ddeddfwriaeth yw'r broblem, nid cydraddoli'r oedran yw'r broblem—y broblem yw y dylid bod wedi dweud wrth fenywod pan oedd ganddynt amser i gynllunio. Ac nid fy lle i yw amddiffyn y Blaid Lafur, oherwydd, fel y gwyddoch, nid dyna fy arfer, ond ar yr achlysur hwn, nid eu bai hwy yw hyn. Dyn a ŵyr mae'n fai arnynt hwy yn aml—[Chwerthin.]—ond ar yr achlysur hwn, nid eu bai hwy yw hyn.
I ddod â fy sylwadau i fwcwl, Lywydd, rwyf eto'n gwahodd y Ceidwadwyr i dynnu eu hail welliant yn ôl am ei fod yn ffeithiol anghywir. Rwy'n annog y Cynulliad i wrthwynebu eu dau welliant. Ac mae fy neges i gloi, Lywydd, i'r holl fenywod yr effeithiwyd arnynt. Rwy'n annog pob dynes yn y grŵp oedran hwn na chafodd lythyr i gofrestru eich cwyn gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau. Pob un o'r rheini, os yw ffigurau Jane Hutt yn gywir—ac rwy'n dibynnu ar ffigurau o Dŷ'r Cyffredin, felly mae'n debyg nad yw'n syndod ei fod yn amcangyfrif rhy isel—pob un o'r bron 200,000 o fenywod hynny: cofrestrwch eich cwyn. Drwy wneud hynny, byddwch yn dod yn sgil hynny'n rhan o'r broses sy'n ddarostyngedig i adolygiad barnwrol. Rwy'n eich annog i fynd i siarad â'ch Aelod Cynulliad neu eich Aelod Seneddol i gael rhywfaint o gymorth gyda'r broses honno. Efallai y byddwch yn ystyried nad yw hynny'n beth synhwyrol iawn i'w wneud os yw eich Aelod Cynulliad neu eich Aelod Seneddol yn Geidwadwr. Rwy'n eich annog, yr holl fenywod hyn, i fynnu eich hawliau, a bydd y rhan fwyaf ohonom yn sefyll gyda chi pan wnewch hynny. [Cymeradwyaeth.]
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The question is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I defer the vote until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Daw hyn â ni at y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar Gyfnod 4 y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 46, tri yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
That brings us to voting time, and the first vote this afternoon is on Stage 4 of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Llyr Gruffydd. Open the vote. Close the vote. In favour 46, three abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
NDM7003 Dadl: Cyfnod 4 y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru): O blaid: 46, Yn erbyn: 1, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
NDM7003 Debate: Stage 4 of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill: For: 46, Against: 1, Abstain: 3
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y Cwrdiaid yn Nhwrci, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, 14 yn ymatal, 11 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig. [Cymeradwyaeth.]
The next vote is on the Kurds in Turkey, and I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 25, 14 abstentions, 11 against. The motion is agreed. [Applause.]
NDM6999 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 11, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
NDM6999 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 25, Against: 11, Abstain: 14
Motion has been agreed
Y bleidlais nesaf, felly, yw'r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar yr ymgyrch menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig heb ei ddiwygio. [Cymeradwyaeth.]
The next vote, therefore, is the vote on the Plaid Cymru debate on the women against state pension inequality campaign. I call for a vote on the motion without amendment, tabled by Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, eight against. The motion is agreed without amendment. [Applause.]
NDM7000 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 41, Yn erbyn: 8, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7000 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 41, Against: 8, Abstain: 0
Motion has been agreed
Daw hyn â ni at ddiwedd y cyfnod pleidleisio.
That brings us to the end of voting time.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
If Members are leaving the Chamber, can they do so quickly?
We now move to the short debate, and I call on Paul Davies to speak on the topic he has chosen.
Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allant wneud hynny'n gyflym?
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Paul Davies i siarad ar y pwnc a ddewiswyd ganddo.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to once again take the opportunity to raise the issue of protecting services at Withybush hospital in this Chamber, and I'm happy to give Helen Mary Jones a minute of my time.
I'm sure the topic of my short debate will come as no great shock to the Welsh Government, as I have raised this particular issue on many occasions, not just in this Assembly, but in previous Assemblies too. However, I refuse to apologise for raising this vital issue once again, as it remains to be the single biggest priority of my constituents, who are continually facing a threat to their vital health services.
Now, to bring Members up to speed, in recent years Hywel Dda University Health Board has embarked on a ruthless centralisation agenda in relation to delivering health services in west Wales, and as a result of that agenda, services have continued to slip away from Withybush hospital in my constituency and move eastwards to Glangwili hospital. As we all know, the health board did launch a consultation on the future of services and decided on a way forward that would effectively see Withybush hospital lose round-the-clock general hospital status and be repurposed, and a new general hospital would be built somewhere between Narberth and St Clears to provide accident and emergency, specialist, urgent and planned care. At the time, Steve Moore, the health board's chief executive, said that it, and I quote,
'offers us the best chance to deal with the fragility our NHS faces and to provide the population with safe, effective care that meets their needs.'
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch unwaith eto o fanteisio ar y cyfle i godi mater diogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yn y Siambr hon, ac rwy'n hapus i roi munud o fy amser i Helen Mary Jones.
Rwy'n siŵr na fydd pwnc fy nadl fer yn sioc fawr i Lywodraeth Cymru, gan fy mod wedi codi'r mater penodol hwn ar sawl achlysur, nid yn unig yn y Cynulliad hwn, ond mewn Cynulliadau blaenorol hefyd. Fodd bynnag, rwy'n gwrthod ymddiheuro am godi'r mater allweddol hwn unwaith eto, gan ei fod yn dal i fod yn brif flaenoriaeth i fy etholwyr, sy'n wynebu bygythiad yn barhaol i'w gwasanaethau iechyd hanfodol.
Nawr, er mwyn sicrhau bod yr Aelodau'n gwybod lle mae pethau arni, yn y blynyddoedd diwethaf mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cychwyn ar agenda ganoli ddidostur mewn perthynas â darparu gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru, ac o ganlyniad i'r agenda honno, mae gwasanaethau wedi parhau i lithro i ffwrdd o ysbyty Llwynhelyg yn fy etholaeth ac i symud tua'r dwyrain i ysbyty Glangwili. Fel y mae pawb ohonom yn gwybod, lansiodd y bwrdd iechyd ymgynghoriad ar ddyfodol gwasanaethau a phenderfynu ar ffordd ymlaen a fyddai i bob pwrpas yn golygu bod ysbyty Llwynhelyg yn colli statws ysbyty cyffredinol ddydd a nos ac yn cael ei ailbwrpasu, a byddai ysbyty cyffredinol newydd yn cael ei adeiladu rhywle rhwng Arberth a Sanclêr i ddarparu gwasanaeth damweiniau ac achosion brys, gofal arbenigol, gofal brys a gofal wedi'i gynllunio. Ar y pryd, dywedodd Steve Moore, prif weithredwr y bwrdd iechyd, fod hyn, ac rwy'n dyfynnu,
yn cynnig y cyfle gorau posibl inni ymdrin â natur fregus ein GIG ac yn darparu gofal diogel ac effeithiol i'r boblogaeth a fyddai'n ateb eu hanghenion.
So, let's fast-forward to 2019, and where are we now? Well, there have been recent reports that the health board are once again revisiting how maternity services should be delivered in Pembrokeshire, following media speculation that Withybush hospital's midwife-led maternity services are set to be reduced to a day staffed service. This would effectively mean that midwives would be on-call for women who want to give birth at Withybush hospital out of designated hours. Of course, when pushed to confirm exactly what would happen to the service, Hywel Dda University Health Board denied these reports. But given that this was reported in the first place, it does leave a huge question mark over the future of the unit. Unfortunately, these reports create uncertainty over the current service provision. Now, in announcing changes to neonatal services in 2014, the then Minister for Health and Social Services and now the current First Minister said that, and I quote,
'An essential factor in any maternity model of care is that the mother should be able to make a clinically informed decision on the place of birth.'
Now, yesterday, during First Minister's questions, the First Minister confirmed that there are no proposals of any sort to make a change in maternity services at Withybush hospital. So, at long last, the Government has clearly made its view clear on a service at the hospital. I hope, therefore, the Welsh Government will now ensure that the local health board comes forward to confirm categorically that no changes will take place to maternity services at Withybush hospital, so that mothers living in the area are reassured that these particular services will continue.
Members will be aware that I have continually raised constituents' fears that the closure or downgrading of one service has a detrimental impact on the whole hospital and calls into question the sustainability of other services. Indeed, the Minister's predecessor admitted that he didn't know what to say in relation to the slippery slope theory but that the hospital would have a secure and significant place in the health services that are provided in Pembrokeshire. Well, that was in 2014, and I think it's safe to say that that is certainly not the case now. Since 2014, we've seen services downgraded, others under threat, and no certainty or assurances from either the local health board or the Welsh Government. Members may be aware that Hywel Dda University Health Board is under targeted intervention status and has been for some time now, and there's a very real belief amongst some in the community I represent that the constant mismanagement of services now means that the health board should be placed in special measures. Perhaps then the Welsh Government will choose to finally intervene and ensure that people living in all parts of the region are treated fairly and have access to the services that they so desperately need.
Following news that the health board is planning to build a new hospital between Narberth and St Clears, it became clear that this would result in there being no fully functioning A&E service at Withybush hospital but rather a minor injuries unit serving the area instead. That is simply unacceptable to the people that I represent. In fact, Members will remember the enormous petition raised by local campaigner Myles Bamford-Lewis objecting to the removal of A&E services from Withybush hospital, which gathered over 40,000 signatures. That is a hugely significant statement, which makes it abundantly clear that the people of Pembrokeshire will continue to oppose the downgrading of services at Withybush hospital. And those 40,000 voices deserve to be listened to.
Pembrokeshire is a county that needs desperate upgrades to its public transport infrastructure network, has significant poverty levels and has a particular high age demographic—all factors that demonstrate the need for an accident and emergency service to be maintained in the constituency. Let's not forget that, through the summer in particular, Pembrokeshire also welcomes thousands of tourists and visitors from across Wales and further afield, all of whom should be confident that emergency services are available quickly in the event that they are needed. What advert does that send to people across Britain and indeed right across the world? 'Welcome to Pembrokeshire, enjoy our landscape, enjoy our food and drink, and please be careful, because if you need emergency treatment, then you will have to go elsewhere.' And let me remind the Minister that it's not only politicians on this side of the Chamber that believe that A&E services must stay put. Last September, in a debate on a petition saying 'no' to the closure of Withybush hospital's A&E service, his own party colleague, the Member for Swansea East, said, and I quote:
'The ability to access an A&E department is something that people want as close to their homes as possible. Requesting one in the ancient county of Pembrokeshire should surely not be too much to ask.'
Felly, gadewch inni wibio ymlaen i 2019, a lle rydym yn awr? Wel, cafwyd adroddiadau diweddar fod y bwrdd iechyd unwaith eto'n ailedrych ar sut y dylid darparu gwasanaethau mamolaeth yn Sir Benfro, yn dilyn dyfalu yn y cyfryngau fod gwasanaethau mamolaeth dan arweiniad bydwragedd ysbyty Llwynhelyg yn mynd i gael eu cyfyngu i wasanaeth dydd wedi'i staffio. Byddai hyn i bob pwrpas yn golygu y byddai bydwragedd ar alwad i fenywod sydd eisiau rhoi genedigaeth yn ysbyty Llwynhelyg y tu allan i oriau dynodedig. Wrth gwrs, wrth gael eu gwthio i gadarnhau yn union beth fyddai'n digwydd i'r gwasanaeth, gwadodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yr adroddiadau hyn. Ond gan fod hyn wedi'i adrodd yn y lle cyntaf, mae'n gadael marc cwestiwn mawr dros ddyfodol yr uned. Yn anffodus, mae'r adroddiadau hyn yn creu ansicrwydd ynglŷn â'r ddarpariaeth bresennol o wasanaethau. Nawr, wrth gyhoeddi newidiadau i wasanaethau newyddenedigol yn 2014, dywedodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y pryd a'r Prif Weinidog presennol bellach, ac rwy'n dyfynnu,
Ffactor hanfodol mewn unrhyw fodel gofal mamolaeth yw y dylai'r fam allu gwneud penderfyniad yn seiliedig ar wybodaeth glinigol ynglŷn â'r man geni.
Nawr, ddoe, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, cadarnhaodd y Prif Weinidog nad oes unrhyw gynigion o unrhyw fath i wneud newid i'r gwasanaethau mamolaeth yn ysbyty Llwynhelyg. Felly, o'r diwedd, mae'r Llywodraeth yn amlwg wedi gwneud ei safbwynt yn glir ar wasanaeth yn yr ysbyty. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau yn awr fod y bwrdd iechyd lleol yn camu ymlaen i gadarnhau'n bendant na fydd unrhyw newidiadau yn digwydd i wasanaethau mamolaeth yn ysbyty Llwynhelyg, fel bod mamau sy'n byw yn yr ardal yn cael tawelwch meddwl y bydd y gwasanaethau arbennig hyn yn parhau.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fy mod wedi tynnu sylw at ofnau etholwyr yn gyson y bydd cau neu israddio un gwasanaeth yn effeithio'n andwyol ar yr ysbyty cyfan ac yn codi cwestiynu ynghylch cynaliadwyedd gwasanaethau eraill. Yn wir, cyfaddefodd rhagflaenydd y Gweinidog nad oedd yn gwybod beth i'w ddweud mewn perthynas â theori'r llethr llithrig ond y byddai i'r ysbyty le diogel ac arwyddocaol yn y gwasanaethau iechyd a ddarperir yn Sir Benfro. Wel, roedd hynny yn 2014, a chredaf ei bod yn ddiogel dweud nad yw hynny'n wir o gwbl bellach. Ers 2014, rydym wedi gweld gwasanaethau'n cael eu hisraddio, eraill o dan fygythiad, ac ni chafwyd pendantrwydd na sicrwydd gan y bwrdd iechyd lleol na Llywodraeth Cymru. Efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda o dan statws ymyrraeth wedi'i thargedu ac wedi bod felly ers peth amser bellach, a cheir cred real iawn ymhlith rhai yn y gymuned rwy'n ei chynrychioli fod camreoli gwasanaethau cyson bellach yn golygu y dylid gosod y bwrdd iechyd dan drefniant mesurau arbennig. Efallai wedyn y bydd Llywodraeth Cymru yn dewis ymyrryd o'r diwedd ac yn sicrhau bod pobl sy'n byw ym mhob rhan o'r rhanbarth yn cael eu trin yn deg ac yn cael mynediad at y gwasanaethau y maent eu hangen mor daer.
Yn dilyn newyddion fod y bwrdd iechyd yn cynllunio i adeiladu ysbyty newydd rhwng Arberth a Sanclêr, daeth yn glir y byddai hyn yn golygu na fydd gwasanaeth damweiniau ac achosion brys llawn yn ysbyty Llwynhelyg ond yn hytrach, uned mân anafiadau i wasanaethu'r ardal yn lle hynny. Mae hynny'n annerbyniol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli. Yn wir, bydd yr Aelodau'n cofio'r ddeiseb enfawr gan yr ymgyrchydd lleol Myles Bamford-Lewis yn gwrthwynebu cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg, deiseb a gasglodd dros 40,000 o lofnodion. Mae hwnnw'n ddatganiad arwyddocaol iawn, sy'n ei gwneud yn gwbl glir y bydd pobl Sir Benfro yn parhau i wrthwynebu israddio gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Ac mae'r 40,000 o leisiau hynny'n haeddu gwrandawiad.
Mae angen uwchraddio rhwydwaith seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus Sir Benfro yn helaeth, mae lefelau tlodi'r sir yn sylweddol ac mae ganddi ddemograffeg oedran arbennig o uchel—sydd oll yn ffactorau sy'n dangos yr angen am gynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn yr etholaeth. Gadewch inni beidio ag anghofio, drwy'r haf yn enwedig, fod Sir Benfro hefyd yn croesawu miloedd o dwristiaid ac ymwelwyr o bob rhan o Cymru a thu hwnt, a dylai pob un ohonynt fod yn hyderus fod gwasanaethau brys ar gael yn gyflym pe bai eu hangen. Pa hysbyseb y mae hynny'n ei anfon i bobl ledled Prydain ac yn wir ar draws y byd? 'Croeso i Sir Benfro, mwynhewch ein tirwedd, mwynhewch ein bwyd a'n diod, a byddwch yn ofalus os gwelwch yn dda, oherwydd os byddwch angen triniaeth frys, bydd rhaid i chi fynd i rywle arall.' A gadewch imi atgoffa'r Gweinidog nad gwleidyddion ar yr ochr hon i'r Siambr yn unig sy'n credu bod yn rhaid cadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yno. Fis Medi diwethaf, mewn dadl ar ddeiseb yn dweud 'na' i gau'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg, dywedodd ei gyd-Aelod o'i blaid ei hun, yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, ac rwy'n dyfynnu:
Mae'r gallu i gyrraedd adran damweiniau ac achosion brys yn rhywbeth y mae pobl am ei gael mor agos i'w cartrefi â phosibl. Does bosibl na ddylai fod yn ormod gofyn am un yn yr hen Sir Benfro.
Unquote. At least this helpful intervention shows that the need to protect services at Withybush hospital is not a party political issue, and that, even in the Labour Party, there are some that understand and agree with the voice of local people. Despite this, the health board is determined to push ahead with plans that would directly put lives at risk by forcing people to travel further afield for emergency treatment. We in Pembrokeshire accept that we have to travel further afield for specialist treatment, but forcing us to travel further afield for lifesaving treatment and emergency services is totally unacceptable and dangerous. I use the word 'dangerous' because, from time to time, we see the A40 closed and getting further eastwards in an emergency situation when the road is closed is nigh on impossible. And what have the Welsh Government said on this issue? Very little, to be perfectly honest.
The Minister has been right to point out that he may have to take a decision in the process and so has stepped back from giving a view on the proposals. But the First Minister was more than happy yesterday to give his view that no changes should take place to maternity services. Nevertheless, to refuse to confirm whether or not the money will be made available for the health board's plans to build a brand-new hospital somewhere between Narberth and St Clears is simply extraordinary. Either the money is there or it isn't, and let me remind Members that it would probably cost at least £500 million to build a brand-new, state-of-the-art hospital.
Given that the health board is under targeted intervention status, the Welsh Government cannot simply wash its hands of it and remain silent on the affordability of its plans. In the meantime, the people of Pembrokeshire are completely in the dark about how services will be delivered in the future. Is it any wonder that communities in west Wales feel so let down and neglected by their local health board and the Welsh Government? Sadly, the local health board have a terrible track record when it comes to cutting services and leaving the public without new facilities. Even now, it has yet to give any concrete assurances over the future of some of Withybush's most essential services. Now, in August 2014, when the special care baby unit was closed, we were promised the delivery of a new, state-of-the-art facility at Glangwili hospital. Over four and a half years on, they still have not built this new facility. We are still waiting for these new services. So, where do we go from here?
The health board and the Welsh Government are keen to point out the problems that Withybush hospital has had in recruiting staff, saying that reform must happen to confront these challenges. However, to my mind, the constant removal of key services from Withybush hospital in recent years, coupled with downgrading other services, has done nothing to attract junior doctors or other medical professionals to Pembrokeshire. Clinicians will feel disinclined to consider roles at a hospital that has been earmarked for downgrading, and this creates an even bigger wave of unsustainability over current services. We already know that the health board is struggling to fill posts in other areas, and I sincerely believe that the years of uncertainty and the erosion of services locally in Pembrokeshire has certainly not helped the situation. The health Minister himself has said that—and I quote:
'People have powerful emotional attachments to the venues in which healthcare is delivered, but it is about investing in communities, attracting doctors, nurses, therapists, scientists, by operating a modern healthcare system to make the best use of digital technology and to keep hospitals for those who really need it.'
Unquote. And I completely agree. That's why further investment is not just needed in Pembrokeshire in relation to its primary and community-based services, but in its hospital services too. To allow any further reduction of services at the hospital and to support the removal of A&E services from Withybush hospital would simply work against that ambition. Indeed, any decisions that result in patients travelling further for treatment is a direct contradiction to the Minister's previous remarks that we want people to receive as much care as possible as locally as possible. Therefore, in responding to this debate, at the very least can the Minister confirm that, to meet the Government's intention to deliver services locally, it will ensure that A&E services will not be removed from Withybush hospital?
Dirprwy Lywydd, in recent years all but one thing has remained, and that's the local health board's inability to listen to the people of Pembrokeshire and meaningfully engage with them on the future of services at their local hospital. Members may point to the consultation on the transforming clinical services programme, but each one of the options offered to patients in Pembrokeshire resulted in services being downgraded at Withybush hospital. There was no option that would transform services for the better at Withybush hospital; in fact, it just demonstrated the health board's ongoing efforts to centralise services further away from communities in Pembrokeshire.
As a result, the views of the people of Pembrokeshire were, once again, thrown to one side and ignored. At the crux of this issue is a health board that refuses to take on board local people's views and, as such, the patient's voice has been lost. That's why it's more important than ever that politicians of all colours and at all tiers of Government do all that they can to ensure the views of people are heard loud and clear.
Therefore, in closing, Deputy Presiding Officer, I reiterate the title of today's debate: 'Fighting for Future Services'. We are fighting to protect vital services at Withybush hospital, fighting to ensure Pembrokeshire has a health service fit for the twenty-first century, and fighting to protect the patient's voice. Hywel Dda University Health Board has proven yet again that it is incapable of working with the people it serves. Therefore, it is time for the Welsh Government to intervene and to take control. Leadership is now needed, and I once again appeal to the Minister to step in and save those vital services at Withybush before it's too late. It seems that the First Minister can step in and make it clear that there will be no changes to current maternity services, so it goes without saying that the Welsh Government can now step in and save these other vital services, including A&E as well. Pembrokeshire needs and deserves a first-class health service fit for the future, and only by working with local communities, not against them, will that service be delivered.
Cau'r dyfyniad. O leiaf mae'r ymyriad buddiol hwn yn dangos nad yw'r angen i amddiffyn gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yn fater sy'n ymwneud â gwleidyddiaeth plaid, a hyd yn oed yn y Blaid Lafur, ceir rhai sy'n deall ac yn cytuno gyda llais y bobl leol. Er hynny, mae'r bwrdd iechyd yn benderfynol o symud ymlaen gyda chynlluniau a fyddai'n rhoi bywydau mewn perygl yn uniongyrchol drwy orfodi pobl i deithio ymhellach i gael triniaeth frys. Rydym ni yn Sir Benfro yn derbyn bod yn rhaid inni deithio ymhellach i gael triniaeth arbenigol, ond mae ein gorfodi i deithio ymhellach i gael driniaeth sy'n achub bywyd a gwasanaethau brys yn gwbl annerbyniol ac yn beryglus. Rwy'n defnyddio'r gair 'peryglus' oherwydd, o bryd i'w gilydd, gwelwn yr A40 ar gau ac mae mynd ymhellach tua'r dwyrain mewn sefyllfa o argyfwng pan fydd y ffordd ar gau bron yn amhosibl. A beth y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ar y mater hwn? Ychydig iawn, a bod yn berffaith onest.
Mae'r Gweinidog wedi bod yn iawn i nodi y gallai fod yn rhaid iddo wneud penderfyniad yn y broses ac felly ei fod wedi camu'n ôl rhag rhoi barn ar y cynigion. Ond roedd y Prif Weinidog yn fwy na bodlon ddoe i roi ei farn na ddylid newid gwasanaethau mamolaeth. Serch hynny, mae gwrthod cadarnhau a fydd arian ar gael ai peidio ar gyfer cynlluniau'r bwrdd iechyd i adeiladu ysbyty newydd sbon rywle rhwng Arberth a Sanclêr yn anhygoel. Naill ai mae arian ar gael neu nid yw ar gael, a gadewch imi atgoffa'r Aelodau y byddai'n costio o leiaf £500 miliwn i adeiladu ysbyty modern newydd sbon yn ôl pob tebyg.
Gan fod y bwrdd iechyd yn destun statws ymyrraeth wedi'i thargedu, ni all Llywodraeth Cymru olchi ei dwylo ohono ac aros yn dawel ynghylch fforddiadwyedd ei gynlluniau. Yn y cyfamser, mae pobl Sir Benfro yn y tywyllwch yn llwyr o ran sut y caiff gwasanaethau eu darparu yn y dyfodol. A oes unrhyw syndod fod cymunedau yng ngorllewin Cymru yn teimlo eu bod wedi cael cam ac wedi'u hesgeuluso gan eu bwrdd iechyd lleol a Llywodraeth Cymru? Yn anffodus, mae gan y bwrdd iechyd lleol record ofnadwy am dorri gwasanaethau a gadael y cyhoedd heb gyfleusterau newydd. Hyd yn oed yn awr, mae eto i roi unrhyw sicrwydd pendant ynglŷn â dyfodol rhai o wasanaethau mwyaf hanfodol Llwynhelyg. Nawr, ym mis Awst 2014, pan gaewyd yr uned gofal arbennig i fabanod, addawyd y byddai cyfleuster newydd modern yn cael ei ddarparu yn ysbyty Glangwili. Dros bedair blynedd a hanner yn ddiweddarach, mae'r cyfleuster newydd yn dal i fod heb ei adeiladu. Rydym yn dal i aros am y gwasanaethau newydd hyn. Felly, i ble yr awn oddi yma?
Mae'r bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru yn awyddus i nodi'r problemau y mae ysbyty Llwynhelyg wedi'u cael wrth recriwtio staff, gan ddweud bod yn rhaid i ddiwygio ddigwydd er mwyn mynd i'r afael â'r heriau hyn. Fodd bynnag, yn fy marn i, nid yw symud gwasanaethau allweddol yn gyson o ysbyty Llwynhelyg yn y blynyddoedd diwethaf, ynghyd ag israddio gwasanaethau eraill, wedi gwneud dim i ddenu meddygon iau neu weithwyr proffesiynol meddygol eraill i Sir Benfro. Bydd clinigwyr yn teimlo'n amharod i ystyried swyddi mewn ysbyty a glustnodwyd ar gyfer israddio, ac mae hyn yn creu ton hyd yn oed yn fwy o anghynaliadwyedd dros y gwasanaethau presennol. Rydym eisoes yn gwybod bod y bwrdd iechyd yn ei chael hi'n anodd llenwi swyddi mewn ardaloedd eraill, a chredaf yn ddiffuant nad yw'r blynyddoedd o ansicrwydd ac erydu gwasanaethau lleol yn Sir Benfro wedi helpu'r sefyllfa o gwbl. Mae'r Gweinidog ei hun wedi dweud—ac rwy'n dyfynnu:
'Mae gan bobl ymlyniad emosiynol grymus i'r lleoliadau lle y darperir gofal iechyd, ond mae'n ymwneud â buddsoddi mewn cymunedau, denu meddygon, nyrsys, therapyddion, gwyddonwyr, drwy weithredu system gofal iechyd fodern i wneud y defnydd gorau o dechnoleg ddigidol ac i gadw ysbytai ar gyfer y rhai sydd eu gwir angen.'
Cau'r dyfyniad. Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Dyna pam y mae angen buddsoddiad pellach nid yn unig yn Sir Benfro mewn perthynas â'i gwasanaethau sylfaenol a chymunedol, ond yn ei gwasanaethau ysbyty hefyd. Byddai caniatáu unrhyw ostyngiad pellach yng ngwasanaethau'r ysbyty a chefnogi cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg yn gweithio yn erbyn yr uchelgais hwnnw. Yn wir, byddai unrhyw benderfyniadau sy'n arwain at gleifion yn teithio ymhellach am driniaeth yn gwbl groes i sylwadau blaenorol y Gweinidog ein bod am i bobl dderbyn cymaint o ofal â phosibl mor lleol â phosibl. Felly, wrth ymateb i'r ddadl hon, a all y Gweinidog gadarnhau, er mwyn cyflawni bwriad y Llywodraeth i ddarparu gwasanaethau'n lleol, y bydd, fan lleiaf, yn sicrhau na chaiff gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eu colli o ysbyty Llwynhelyg?
Ddirprwy Lywydd, yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae un peth wedi aros, sef anallu'r bwrdd iechyd lleol i wrando ar bobl Sir Benfro ac ymgysylltu â hwy mewn ffordd ystyrlon ar ddyfodol gwasanaethau yn eu hysbyty lleol. Efallai y bydd yr Aelodau'n cyfeirio at yr ymgynghoriad ar y rhaglen trawsnewid gwasanaethau clinigol, ond arweiniai pob un o'r opsiynau a gynigiwyd i gleifion yn Sir Benfro at israddio gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Ni chafwyd unrhyw opsiwn a fyddai'n trawsnewid gwasanaethau er gwell yn ysbyty Llwynhelyg; yn wir, dangosai'n unig ymdrechion parhaus y bwrdd iechyd i ganoli gwasanaethau ymhellach oddi wrth gymunedau yn Sir Benfro.
O ganlyniad, cafodd safbwyntiau pobl Sir Benfro eu gwthio o'r neilltu unwaith eto a'u hanwybyddu. Yn ganolog i'r mater hwn ceir bwrdd iechyd sy'n gwrthod ystyried barn pobl leol, ac fel y cyfryw, mae llais y claf wedi'i golli. Dyna pam y mae'n bwysicach nag erioed fod gwleidyddion o bob lliw ac ar bob lefel o Lywodraeth yn gwneud popeth a allant i sicrhau bod safbwyntiau pobl yn cael eu clywed yn glir.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n ailadrodd teitl y ddadl heddiw: 'Brwydro dros Wasanaethau'r Dyfodol.' Rydym yn brwydro i amddiffyn gwasanaethau hanfodol yn ysbyty Llwynhelyg, yn brwydro i sicrhau bod gan Sir Benfro wasanaeth iechyd sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac yn brwydro i amddiffyn llais y claf. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi profi unwaith eto ei fod yn analluog i weithio gyda'r bobl y mae'n eu gwasanaethu. Felly, mae'n bryd i Lywodraeth Cymru ymyrryd a chymryd rheolaeth. Mae angen arweinyddiaeth yn awr, ac apeliaf unwaith eto ar y Gweinidog i gamu i mewn ac achub y gwasanaethau hanfodol hynny yn ysbyty Llwynhelyg cyn iddi fynd yn rhy hwyr. Mae'n ymddangos y gall y Prif Weinidog gamu i mewn a'i gwneud yn glir na fydd unrhyw newidiadau i wasanaethau mamolaeth cyfredol, felly nid oes angen dweud y gall Llywodraeth Cymru gamu i mewn yn awr ac achub y gwasanaethau hanfodol eraill hyn, gan gynnwys gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ogystal. Mae Sir Benfro angen ac yn haeddu gwasanaeth iechyd o'r radd flaenaf sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ac ni ellir darparu'r gwasanaeth hwnnw heb weithio gyda chymunedau lleol, yn hytrach nag yn eu herbyn.
I'm very grateful to Paul Davies for giving me a few moments of his valuable time. I associate myself with the remarks that he's made. There is a real issue of trust with those local communities, not only in Pembrokeshire, but across the Hywel Dda health board. Simply, they don't believe that they will be listened to when they raise their voices. The underlying problem here is that we have health service managers trying to impose a model of service that works very well in big English urban centres on rural communities in Wales. It is time for this to stop. It is time for us to look at more comparable countries like Canada, like Australia, like Scotland, as more appropriate models for healthcare that will really work for our rural communities. Paul Davies is right: the people in the communities we represent have a right to expect us to speak up for them.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Paul Davies am roi ychydig o'i amser gwerthfawr i mi. Rwy'n cysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaeth. Mae yna broblem wirioneddol yn ymwneud ag ymddiriedaeth y cymunedau lleol hynny, nid yn unig yn Sir Benfro, ond ar draws bwrdd iechyd Hywel Dda. Yn syml, nid ydynt yn credu y bydd unrhyw un yn gwrando arnynt pan fyddant yn codi eu lleisiau. Y broblem sylfaenol yma yw bod gennym reolwyr gwasanaeth iechyd yn ceisio gosod model gwasanaeth sy'n gweithio'n dda iawn mewn canolfannau trefol mawr yn Lloegr ar gymunedau gwledig yng Nghymru. Mae'n bryd i hyn ddod i ben. Mae'n bryd inni edrych ar wledydd y gellir cymharu'n well â hwy fel Canada, fel Awstralia, fel yr Alban, fel modelau mwy priodol ar gyfer gofal iechyd a fydd yn gweithio'n dda ar gyfer ein cymunedau gwledig. Mae Paul Davies yn iawn: mae gan bobl yn y cymunedau a gynrychiolwn hawl i ddisgwyl inni godi llais ar eu rhan.
Can I now call the Minister for Health and Social Services to reply to the debate? Vaughan Gething.
A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl? Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today's debate is a subject that we have discussed on numerous occasions. As with Paul Davies, I make no apologies to Members—they will hear me reiterate again why services across our national health service must change if we are to provide the health service that the people of Wales need and deserve. That is true for services not just in Pembrokeshire, but across the whole of Wales. So, let me remind Members again of the challenges faced by our NHS, not just in Wales but across the UK: the rise of our older population, enduring inequalities in health, increasing numbers of patients with chronic conditions, a difficult financial climate, and a UK-wide shortage of health professionals in certain specialities that causes difficulties in recruitment in every single nation of the UK.
Now, these are well established facts that we keep returning to. It does the NHS and the public that we serve no good to try and keep re-running old arguments of why things should stay the way they are. The adage, 'If it ain't broke, don't fix it', could not be more inappropriate in healthcare. Waiting until it is broken means waiting until real avoidable harm is caused. No public servant, and certainly no Minister, should contemplate doing that. So, our health and care service must change. That was a very clear message from the parliamentary review, which clearly advocated the need for a revolution within our health and care system to meet future demand. It concluded that our current system is not fit for the future. Across the Chamber, parties said they signed up to the recommendations of the parliamentary review, yet, here we are, debating again why change should not happen.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Mae'r ddadl heddiw yn bwnc a drafodwyd gennym droeon. Fel Paul Davies, nid wyf am ymddiheuro i'r Aelodau—byddant yn fy nghlywed yn ailadrodd unwaith eto pam y mae'n rhaid i wasanaethau ar draws ein gwasanaeth iechyd gwladol newid os ydym yn mynd i ddarparu'r gwasanaeth iechyd y mae pobl Cymru ei angen ac yn ei haeddu. Mae hynny'n wir am wasanaethau nid yn unig yn Sir Benfro, ond ar draws Cymru gyfan. Felly, gadewch imi atgoffa'r Aelodau unwaith eto o'r heriau a wynebir gan ein GIG, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU: y cynnydd yn ein poblogaeth hŷn, anghydraddoldebau parhaus yn y maes iechyd, niferoedd cynyddol o gleifion â chyflyrau cronig, mewn hinsawdd sy'n anodd yn ariannol, a phrinder gweithwyr iechyd proffesiynol ar draws y DU mewn rhai arbenigeddau sy'n achosi anawsterau recriwtio ym mhob un o wledydd y DU.
Nawr, mae'r rhain yn ffeithiau sefydledig rydym yn dal i ddychwelyd atynt. Nid yw'n gwneud unrhyw les i'r GIG a'r cyhoedd a wasanaethir gennym ein bod yn ailadrodd hen ddadleuon ynglŷn â pham y dylai pethau aros fel y maent. Mae'r ymadrodd, 'Os nad yw wedi torri, peidiwch â'i drwsio', yn gwbl amhriodol mewn gofal iechyd. Mae aros nes ei fod wedi torri yn golygu aros nes yr achosir niwed go iawn y gellir ei osgoi. Ni ddylai unrhyw was cyhoeddus, ac yn sicr ni ddylai unrhyw Weinidog ystyried gwneud hynny. Felly, rhaid i'n gwasanaeth iechyd a gofal newid. Roedd honno'n neges glir iawn a ddaeth o'r adolygiad seneddol, a oedd yn amlwg yn dadlau o blaid yr angen am chwyldro yn ein system iechyd a gofal er mwyn ateb y galw yn y dyfodol. Daeth i'r casgliad nad yw ein system bresennol yn addas ar gyfer y dyfodol. Ar draws y Siambr, dywedodd y pleidiau eu bod yn cytuno ag argymhellion yr adolygiad seneddol, ac eto, dyma ni, yn trafod eto pam na ddylai newid ddigwydd.
There will always be contentious choices to be made in every single part of Wales. We, of course, must continue to engage and confront those challenges by having difficult conversations and by addressing them with clinically led choices, because, if we do not, change is less likely to happen until a point of crisis and a service collapses. We either allow change to happen to us in a chaotic, crisis-led manner or we empower our health service, our staff and the public to take ownership and to choose what the future should be.
Now we do, of course, need to build additional capacity into community and primary care—that's central in our plan, 'A Healthier Wales'. We need to do that to keep people well for longer and to look after them closer to home, which is not just seen within 'A Healthier Wales', but is also within the Hywel Dda strategy. People should be able to receive advice and support across a wide range of health and care issues that matter to them and their families and also to be able to attend more current out-patient appointments outside of a hospital setting. And there are good examples across Hywel Dda of how care really is being delivered closer to home already.
Now, I do, as Paul Davies has mentioned, understand the powerful attachment that people have to the future of healthcare and, in particular, to hospital locations. But the future of healthcare is about so much more than the current location of buildings; it's about that investment in communities, attracting doctors, nurses, therapists, scientists, and that does mean operating a modern healthcare system, making full use of digital technology and keeping hospital for those who really need to have their care delivered within a hospital setting.
In Hywel Dda, the health board recognised that a number of their services are fragile and dependent up on significant numbers of temporary staff—it's a point our own Public Accounts Committee have made on more than one occasion. Having a large number of temporary staff delivering care can lead to poorer quality and certainly higher costs. To meet these challenges, the health board began engaging with staff and the public on its transforming clinical services programme in 2017, and a number of clinically led proposals were developed and formally consulted on between April and July last year, and I recognise that Paul Davies does not support those proposals—he's entitled not to do so. At the public board meeting in September, 11 recommendations were agreed, and, importantly, these recommendations were developed and put forward by the doctors, nurses, therapists, scientists and wider staff groups who live in, work in and serve the people of mid and west Wales.
Now, some key decisions were made, including developing a business case for the construction of a new major hospital between Narberth and St Clears. I don't recognise the figure that Paul Davies came up with of £500 million. Actually, when you consider that the specialist critical care centre that I decided should be built in Gwent—the price tag for that is about £350 million, so I don't recognise Paul Davies's figure. But, even for that, they had to develop a business case to come forward to say, 'Here is the detail of why we want to spend a significant sum of public money'.
Now, it did also look at the repurposing of both Withybush and Glangwili hospitals. And the health board did investigate the feedback provided during the consultation. Clinicians and staff worked with the public and other organisations on that additional detail to put together a 20-year strategy for the area. And that strategy, 'A Healthier Mid and West Wales', was agreed at the end of November last year. That sets out the direction of travel for the next 20 years. The detailed plan to support implementation will be developed over the coming months and years and, of course, I expect the health board to carry on working with key stakeholders, other organisations, their own staff, and, of course, the public.
Now I really do understand the concerns felt locally by people in Pembrokeshire about Withybush. As I say, I understand the powerful attachment that people have to a local hospital, and Withybush will continue to have an important part in the future of healthcare services in the area. And, of course, we have invested in a range of services within Withybush. That includes £7.5 million for a new dialysis unit, £3.9 million to refurbish the pathology department, £600,000 for a new single photon emission CT multimode scanner, and over £3 million to complete the improvements on wards 9 and 10 to modernise haematology, oncology and palliative care services at the hospital.
Bydd yna ddewisiadau dadleuol i'w gwneud bob amser ym mhob cwr o Gymru. Rhaid inni barhau i ymgysylltu wrth gwrs ac wynebu'r heriau hynny drwy gael sgyrsiau anodd a thrwy ymdrin â hwy gyda dewisiadau dan arweiniad clinigol, oherwydd, os na wnawn hynny, mae newid yn llai tebygol o ddigwydd hyd nes y cyrhaeddir pwynt argyfwng a bydd gwasanaethau'n methu. Rydym naill ai'n caniatáu i newid ddigwydd i ni mewn modd anhrefnus, wedi'i arwain gan argyfwng neu rydym yn grymuso ein gwasanaeth iechyd, ein staff a'r cyhoedd i gymryd perchnogaeth a dewis beth ddylai ddigwydd yn y dyfodol.
Nawr, mae angen inni adeiladu capasiti ychwanegol mewn gofal cymunedol a sylfaenol wrth gwrs—mae hynny'n ganolog yn ein cynllun, 'Cymru Iachach'. Mae angen inni wneud hynny er mwyn cadw pobl yn iach am amser hirach ac edrych ar eu holau'n nes adref, rhywbeth a welir yn strategaeth Hywel Dda yn ogystal ag yn 'Cymru Iachach'. Dylai pobl allu cael cyngor a chymorth ar draws ystod eang o faterion iechyd a gofal sydd o bwys iddynt hwy a'u teuluoedd a gallu mynychu apwyntiadau cleifion allanol mwy cyfredol y tu allan i leoliad ysbyty. A cheir enghreifftiau da ar draws Hywel Dda o sut y caiff gofal ei ddarparu'n nes at y cartref eisoes.
Nawr, fel y soniodd Paul Davies, rwy'n deall yr ymlyniad pwerus sydd gan bobl at ddyfodol gofal iechyd ac yn arbennig at leoliadau ysbyty. Ond mae dyfodol gofal iechyd yn ymwneud â llawer mwy na lleoliad cyfredol adeiladau; mae'n ymwneud â buddsoddi mewn cymunedau, denu meddygon, nyrsys, therapyddion, gwyddonwyr, ac mae hynny'n golygu gweithredu system gofal iechyd fodern, gan wneud defnydd llawn o dechnoleg ddigidol a chadw ysbyty ar gyfer y rhai sydd angen cael eu gofal wedi'i ddarparu o fewn ysbyty.
Yn Hywel Dda, roedd y bwrdd iechyd yn cydnabod bod nifer o'u gwasanaethau yn fregus ac yn dibynnu ar niferoedd sylweddol o staff dros dro—mae'n bwynt y mae ein Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi'i wneud ar fwy nag un achlysur. Gall cael nifer fawr o staff dros dro yn darparu gofal arwain at ansawdd gwaeth, a chostau uwch yn sicr. I oresgyn yr heriau hyn, dechreuodd y bwrdd iechyd ymgysylltu â staff a'r cyhoedd ar ei raglen trawsnewid gwasanaethau clinigol yn 2017, a datblygwyd nifer o argymhellion dan arweiniad clinigol ac ymgynghorwyd yn ffurfiol arnynt rhwng mis Ebrill a mis Gorffennaf y llynedd, ac rwy'n cydnabod nad yw Paul Davies yn cefnogi'r argymhellion hynny—mae ganddo hawl i beidio â'u cefnogi. Yng nghyfarfod cyhoeddus y bwrdd ym mis Medi, cytunwyd ar 11 o argymhellion, ac yn bwysig, datblygwyd yr argymhellion hyn a'u cyflwyno gan y meddygon, y nyrsys, y therapyddion, y gwyddonwyr a grwpiau ehangach o staff sy'n byw, yn gweithio ac yn gwasanaethu pobl canolbarth a gorllewin Cymru.
Nawr, gwnaed rhai penderfyniadau allweddol, gan gynnwys datblygu achos busnes ar gyfer adeiladu ysbyty mawr newydd rhwng Arberth a Sanclêr. Nid wyf yn cydnabod y ffigur o £500 miliwn a roddodd Paul Davies. Mewn gwirionedd, pan fyddwch yn ystyried bod y ganolfan gofal critigol arbenigol y penderfynais y dylid ei hadeiladu yng Ngwent—pris honno yw tua £350 miliwn, felly nid wyf yn cydnabod ffigur Paul Davies. Ond hyd yn oed ar gyfer hynny, roedd yn rhaid iddynt ddatblygu achos busnes i allu dweud, 'Dyma fanylion y rheswm pam rydym am wario swm sylweddol o arian cyhoeddus'.
Nawr, edrychodd hefyd ar ailbwrpasu ysbyty Llwynhelyg ac ysbyty Glangwili. Ac archwiliodd y bwrdd iechyd yr adborth a ddarparwyd yn ystod yr ymgynghoriad. Gweithiodd clinigwyr a staff gyda'r cyhoedd a sefydliadau eraill ar y manylion ychwanegol i lunio strategaeth 20 mlynedd ar gyfer yr ardal. A chytunwyd ar y strategaeth honno, 'Canolbarth a Gorllewin Cymru Iachach', ddiwedd mis Tachwedd y llynedd. Mae'n nodi'r cyfeiriad ar gyfer yr 20 mlynedd nesaf. Datblygir y cynllun manwl i gefnogi ei weithrediad dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, ac wrth gwrs, rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd barhau i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol, sefydliadau eraill, eu staff eu hunain, a'r cyhoedd wrth gwrs.
Nawr, rwy'n deall y pryderon a deimlir yn lleol gan bobl yn Sir Benfro ynglŷn ag ysbyty Llwynhelyg. Fel y dywedaf, rwy'n deall yr ymlyniad pwerus sydd gan bobl tuag at ysbyty lleol, a bydd Llwynhelyg yn parhau i fod â rhan bwysig yn nyfodol gwasanaethau gofal iechyd yn yr ardal. Ac wrth gwrs, rydym wedi buddsoddi mewn amrywiaeth o wasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Mae hynny'n cynnwys £7.5 miliwn ar gyfer uned ddialysis newydd, £3.9 miliwn i adnewyddu'r adran batholeg, £600,000 ar gyfer sganiwr CT amlfodd newydd sy'n allyrru ffotonau unigol a dros £3 miliwn i gwblhau'r gwelliannau ar wardiau 9 a 10 i foderneiddio gwasanaethau haematoleg, oncoleg a gofal lliniarol yn yr ysbyty.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, I'd be happy to.
Rwy'n hapus i wneud.
I think it’s important at this stage to resettle the community and for you to confirm, Minister, that there are no plans as we speak for the maternity services that currently exist in Withybush hospital to change, to be removed. Because, clearly, this rumour is out there. I don’t know how or why it’s got out there, but we need to put it to bed pretty quickly, because we'll have distress being put on expectant parents, who will be clearly needing those services in the very near future.
And the other issue that I think I would like, if you could confirm, is that, should the business case be successful, should it be the case that a new hospital is to be built, that’s going to be an extremely long-term plan and that the services that are currently enjoyed by people will be the same services in place, where they currently are, before any major hospital is rebuilt.
Onid yw'n bwysig tawelu meddwl y gymuned ar y cam hwn a'ch bod yn cadarnhau, Weinidog, nad oes unrhyw gynlluniau wrth inni siarad i newid na chael gwared ar y gwasanaethau mamolaeth sy'n bodoli ar hyn o bryd yn ysbyty Llwynhelyg. Oherwydd, yn amlwg, mae'r si hon allan yno. Nid wyf yn gwybod sut na pham y mae hi allan yno, ond mae angen inni roi diwedd arni yn go gyflym, oherwydd fe fydd yn peri pryder i ddarpar rieni a fydd angen y gwasanaethau hynny yn y dyfodol agos iawn.
A'r mater arall y credaf yr hoffwn pe gallech ei gadarnhau yw hyn: os yw'r achos busnes yn llwyddiannus, os yw'n wir fod ysbyty newydd yn mynd i gael ei adeiladu, bydd hwnnw'n gynllun hirdymor iawn a'r un gwasanaethau ag y mae pobl yn eu mwynhau ar hyn o bryd fydd ar waith, lle maent ar hyn o bryd, cyn yr adeiladir unrhyw ysbyty mawr.
Thank you for the question and the two points. I’m happy to reconfirm the statement set out yesterday by the First Minister. It reconfirms what the health board themselves have said. There is absolutely no threat to 24/7 deliveries being made at the Withybush midwife-led unit, and I do hope that will put an end to the scaremongering that is taking place. It is actively scaring members of the local community who rely on those services.
And I take on board your point about a future hospital. I made the point that they hospital that is being developed now, the Grange University Hospital in Gwent, well, that took several years to agree a plan and then to get to the point where a business case was approved, and I then made the choice to actually invest that money in delivering a hospital. It does take several years to get to the point of the work starting, and, actually, the work to deliver the hospital takes time, of course, to build it. Within that time, services have to be delivered within the current footprint. Any changes around the way services are delivered have to be led by need and the ability to deliver those services. I do not expect there to be a large-scale disinvestment in services from either of the current hospitals, at either Glangwili or, indeed, Withybush, as a result of what might happen in the future on the back of a business plan that I have yet to receive.
It’s also worth pointing out, when we’re talking about services, that a number of concerns were raised about the changes to women’s and children’s services previously, about the concentrating on Glangwili. And, actually, I’ve made choices about investing in those new services to make sure there’s a better service for patients there, to make sure we're investing in neonatal services there, because I said absolutely at the time that it is not appropriate to wait until a future choice is made and not to invest in the current service provision. So, we are actively investing already in the way care is delivered.
And when we talk about A&E services, you should just take a think about the fact that this is a choice that’s been led by staff who deliver those services. The lead consultant in A&E at Glangwili is an advocate for the plan that’s been put forward. He’s not saying, ‘My workplace should not change’. He’s saying that this will deliver better care for people right across the region that we serve. And that’s the voice of staff who live in that part of Wales, the voice of people who deliver the care that is provided, and that is a voice that we should take seriously. And it's certainly one that is in my mind as I make my choices as a Minister for the whole country.
I look forward, though, to continuing to listen to our clinical voices—those clinical voices in the Royal College of Paediatric and Child Health who have confirmed the move in services to Glangwili for neonatal care has improved the quality of care and the compliance with national clinical standards, and better patient outcomes.
As I said at the start, this is a well-rehearsed debate that we may yet return to again. I have previously called for maturity and leadership from all of us, in every party, in taking service change and improvement forward, and I do so again now, because doing nothing is not an option. The quality of care, high quality in terms of experience and outcomes, that is what should drive us. I recognise that change and reform for a purpose are still difficult. However, they are essential if we are to improve healthcare and provide the quality of care and treatment that every community in Wales is entitled to expect.
Diolch ichi am y cwestiwn a'r ddau bwynt. Rwy'n hapus i gadarnhau'r datganiad a gyflwynwyd ddoe gan y Prif Weinidog. Mae'n cadarnhau beth y mae'r bwrdd iechyd eu hunain wedi dweud. Ni cheir unrhyw fygythiad i'r genedigaethau 24/7 yn yr uned dan arweiniad bydwragedd yn Llwynhelyg, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n rhoi diwedd ar y codi bwganod sy'n digwydd. Mae'n dychryn aelodau o'r gymuned leol sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hynny.
Ac rwy'n derbyn eich pwynt am ysbyty yn y dyfodol. Gwneuthum y pwynt fod yr ysbyty sy'n cael ei ddatblygu yn awr, Ysbyty Athrofaol Grange yng Ngwent, wel, cymerodd hwnnw flynyddoedd cyn y cytunwyd ar gynllun ac yna i gyrraedd y pwynt lle cymeradwywyd achos busnes, ac yna dewisais fuddsoddi'r arian hwnnw mewn gwirionedd ar gyfer darparu ysbyty. Mae'n cymryd blynyddoedd lawer i gyrraedd y pwynt pan fydd gwaith yn dechrau, ac mewn gwirionedd, mae'r gwaith ar ddarparu'r ysbyty yn cymryd amser i'w adeiladu wrth gwrs. Yn ystod yr amser hwnnw, mae'n rhaid darparu gwasanaethau o fewn yr ôl troed presennol. Rhaid i unrhyw newidiadau yn y ffordd y caiff gwasanaethau eu darparu gael eu harwain gan angen a'r gallu i ddarparu'r gwasanaethau hynny. Nid wyf yn disgwyl y bydd dadfuddsoddi ar raddfa fawr yn digwydd mewn gwasanaethau yn yr ysbytai presennol, naill ai yn ysbyty Glangwili neu ysbyty Llwynhelyg yn wir, o ganlyniad i'r hyn a allai ddigwydd yn y dyfodol yn sgil cynllun busnes rwyf eto i'w dderbyn.
Mae hefyd yn werth nodi, pan fyddwn yn sôn am wasanaethau, y mynegwyd nifer o bryderon ynghylch y newidiadau i wasanaethau menywod a phlant yn flaenorol, a'r canolbwyntio ar Langwili. Ac mewn gwirionedd, rwyf wedi gwneud dewisiadau ynglŷn â buddsoddi yn y gwasanaethau newydd hynny er mwyn gwneud yn siŵr fod gwasanaeth gwell i gleifion yno, i wneud yn siŵr ein bod yn buddsoddi mewn gwasanaethau newyddenedigol yno, oherwydd dywedais yn bendant ar y pryd nad yw'n briodol aros tan y gwneir dewis pellach a pheidio â buddsoddi yn y gwasanaethau presennol. Felly, rydym wrthi'n buddsoddi eisoes yn y ffordd y darperir gofal.
A phan soniwn am wasanaethau damweiniau ac achosion brys, dylech feddwl am y ffaith bod hwn yn ddewis a arweiniwyd gan y staff sy'n darparu'r gwasanaethau hynny. Mae'r meddyg ymgynghorol arweiniol yn yr adran damweiniau ac achosion brys yng Nglangwili yn cefnogi'r cynllun a gyflwynwyd. Nid yw'n dweud, 'Ni ddylai fy ngweithle newid'. Mae'n dweud y bydd hyn yn darparu gofal gwell i bobl ar draws y rhanbarth a wasanaethir gennym. A dyna lais y staff sy'n byw yn y rhan honno o Gymru, llais y bobl sy'n rhoi'r gofal a ddarperir, a dyna'r llais y dylem fod o ddifrif yn ei gylch. Ac yn sicr mae'n un sydd yn fy meddwl wrth imi wneud fy newisiadau fel Gweinidog ar gyfer y wlad gyfan.
Rwy'n edrych ymlaen, fodd bynnag, at barhau i wrando ar ein lleisiau clinigol—y lleisiau clinigol yn y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant sydd wedi cadarnhau bod symud gwasanaethau i Langwili ar gyfer gofal newyddenedigol wedi gwella ansawdd y gofal a chydymffurfiaeth â safonau clinigol cenedlaethol, a gwell canlyniadau i gleifion.
Fel y dywedais ar y dechrau, mae hon yn ddadl a ailadroddwyd droeon ac mae'n bosibl y byddwn yn dychwelyd ati eto. Rwyf wedi galw o'r blaen am aeddfedrwydd ac arweinyddiaeth gan bob un ohonom, ym mhob plaid, wrth ddatblygu newid a gwelliant yn y gwasanaeth, a gwnaf hynny eto yn awr, oherwydd nid yw gwneud dim yn opsiwn. Yr hyn a ddylai ein sbarduno yw ansawdd gofal, ansawdd uchel y gofal o ran profiad a chanlyniadau. Rwy'n cydnabod bod newid a diwygio i bwrpas yn dal i fod yn anodd. Fodd bynnag, maent yn hanfodol os ydym yn mynd i wella gofal iechyd a darparu gofal a thriniaeth o'r ansawdd y mae gan bob cymuned yng Nghymru hawl i'w ddisgwyl.
Thank you. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:05.
The meeting ended at 19:05.