Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
27/11/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac rydw i wedi derbyn gwybodaeth, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd arweinydd y tŷ, Julie James, yn ateb cwestiynau ar ran y Prif Weinidog. Cwestiwn 1—Mark Isherwood.
The first item today is questions to the First Minister, and I've received notification, under Standing Order 12.58, that the leader of the house, Julie James, will answer questions today on behalf of the First Minister. Question 1—Mark Isherwood.
1. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar gyfer cynyddu ffyniant economaidd yng Ngogledd Cymru? OAQ52981
1. What is the Welsh Government's policy to increase economic prosperity in North Wales? OAQ52981
Our 'Prosperity for All' economic action plan sets out how we intend to support the Welsh economy over the next decade and beyond, and how we can pool the resources, expertise and knowledge we have in Wales to strengthen our economic foundations and futureproof the Welsh economy.
Mae ein cynllun gweithredu economaidd 'Ffyniant i Bawb' yn nodi sut yr ydym ni'n bwriadu cefnogi economi Cymru dros y degawd nesaf a thu hwnt, a sut y gallwn gyfuno'r adnoddau, yr arbenigedd a'r wybodaeth sydd gennym ni yng Nghymru i gryfhau ein sylfeini economaidd a diogelu economi Cymru ar gyfer y dyfodol.
Diolch. In March 2016, the UK Government announced that it was opening the door to a growth deal for north Wales, and called on the Welsh Government to devolve powers down and invest in the region as part of the deal. The bid was submitted to both Governments last December, including calls for the delegation of powers by Welsh Government to north Wales, so that it could operate in an executive capacity in certain areas. Following the UK Government's announcement of £120 million for the growth deal, how do you respond to the statements made from the stage at the north Wales growth bid conference on 1 November, organised by the economic ambition board, 'We've heard of the UK Government commitment but worry about the commitment from the Welsh Government in a smoke and mirrors situation.' So, where is the money, when will it be announced by the Welsh Government, and will this be accepting the bid or instead designing a system, as appears to be the case, where Welsh Government still has those levers of power, and the delegated calls are not necessarily going their way?
Diolch. Ym mis Mawrth 2016, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn agor y drws i fargen twf ar gyfer y gogledd, a galwodd ar Lywodraeth Cymru i ddatganoli pwerau i lawr a buddsoddi yn y rhanbarth yn rhan o'r fargen. Cyflwynwyd y cais i'r ddwy Lywodraeth fis Rhagfyr diwethaf, gan gynnwys galwadau i Lywodraeth Cymru ddirprwyo pwerau i'r gogledd, fel y gallai weithredu mewn swyddogaeth weithredol mewn meysydd penodol. Yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU o £120 miliwn ar gyfer y fargen twf, sut ydych chi'n ymateb i'r datganiadau a wnaed o'r llwyfan yng nghynhadledd bargen twf y gogledd ar 1 Tachwedd, a drefnwyd gan y bwrdd uchelgais economaidd, 'Rydym ni wedi clywed am ymrwymiad Llywodraeth y DU ond yn poeni am yr ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru mewn sefyllfa mwg a drychau.' Felly, ble mae'r arian, pryd bydd yn cael ei gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru, ac a fydd hyn yn derbyn y cais neu yn hytrach yn dylunio system, fel y mae'n ymddangos yw'r gwir, lle mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod â'r ysgogiadau hynny, ac nad yw'r galwadau i ddirprwyo yn mynd o'i phlaid o anghenraid?
That's not a picture we recognise. Negotiations between north Wales partners and the Welsh and UK Governments are advancing well on the north Wales growth bid. Officials from both Governments and north Wales partners attended a workshop last week to discuss and agree a package of proposals and the next steps to enable delivery of the deal. The Cabinet Secretary is meeting with partners on Friday of this week, I believe, and that will all form an integral component of the overall vision for north Wales. So, from our point of view, other than that the UK Government hasn't come up with the entire package of money that we were expecting, the deal is progressing well.
Nid yw hwnnw'n ddarlun yr ydym ni'n ei adnabod. Mae trafodaethau rhwng partneriaid y gogledd a Llywodraethau Cymru a'r DU yn symud ymlaen yn dda ar gynnig twf y gogledd. Roedd swyddogion o'r ddwy Lywodraeth a phartneriaid yn y gogledd yn bresennol mewn gweithdy yr wythnos diwethaf i drafod a chytuno ar becyn o gynigion a'r camau nesaf i alluogi cyflawniad y cytundeb. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfarfod â phartneriaid ddydd Gwener yr wythnos hon, rwy'n credu, a bydd hynny i gyd yn rhan annatod o'r weledigaeth gyffredinol ar gyfer y gogledd. Felly, o'n safbwynt ni, heblaw'r ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi darparu'r pecyn cyfan o arian yr oeddem ni'n ei ddisgwyl, mae'r fargen yn mynd rhagddi'n dda.
Rydym i gyd yn edrych ymlaen am gyhoeddiad cynnar ynglŷn ag unrhyw gefnogaeth y byddai'r Llywodraeth yn ei roi i'r gwaith yna, wrth gwrs, ond os ydym ni o ddifrif ynglŷn â ffyniant economaidd gogledd Cymru, yna byddai Brexit ddim yn digwydd o gwbl.
We all look forward to seeing an early announcement of any support that the Government might give to that work, of course, but if we are serious about the economic prosperity of north Wales, then Brexit wouldn’t happen at all.
Sorry, Llyr, my translator thing is intermittent, I'm afraid.
Mae'n ddrwg gen i, Llyr, mae fy mheth cyfieithu'n ysbeidiol, mae arna i ofn.
Can you borrow the finance Minister's? [Laughter.]
A allwch chi fenthyg un y Gweinidog cyllid? [Chwerthin.]
Sorry. We'll try again.
Mae'n ddrwg gen i. Rhoddwn gynnig arall arni.
Llyr Gruffydd.
Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr. Roeddwn i jest yn gwneud y pwynt y byddwn ni i gyd yn edrych ymlaen at glywed cyhoeddiad buan, gobeithio, gan yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn ag unrhyw gefnogaeth y bydd y Llywodraeth yn ei rhoi i'r cynllun twf yn y gogledd. Ond y pwynt roeddwn i eisiau ei wneud oedd: os ydym ni o ddifrif ynglŷn â ffyniant economaidd yn y gogledd, yna byddai Brexit ddim yn digwydd o gwbl. Ac rŷm ni wedi gweld, drwy adroddiad gan y London School of Economics yn ddiweddar iawn nawr, wrth gwrs, yr impact y bydd sawl senario gwahanol yn ei gael. Ond o gofio, wrth gwrs, dibyniaeth economi gogledd Cymru ar weithgynhyrchu, ar y sector amaeth a bwyd, a phwysigrwydd strategol porthladd Caergybi, onid yw hi'n glir bod aros o fewn y farchnad sengl yn gwbl greiddiol yn hyn o beth? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau, nid yn unig bod Llywodraeth Prydain yn barod i gadarnhau hynny, ond bod eich plaid chi eich hunan yn San Steffan yn barod i ddadlau dros hynny?
Thank you very much. I was just making the point that we all look forward to hearing an early announcement, hopefully, from the Cabinet Secretary on any support that the Government may give to the north Wales growth deal. But the point that I wanted to make was: if we’re serious about the economic prosperity of north Wales, then Brexit wouldn’t happen at all. And we have seen, through a London School of Economics report very recently, the impact that many different scenarios will have. But bearing in mind, of course, the reliance of the north Wales economy on manufacturing, on agriculture and food, and the strategic importance of the port of Holyhead, isn’t it clear now that staying within the single market is crucially important in this regard? And can you tell us what you’re doing to ensure that not only the UK Government is ready to confirm that, but that your own party itself in Westminster will make that case?
Yes, it's clear that the current negotiating deal that the Prime Minister is attempting, by any means necessary, to garner up some very much-needed support for is ill-advised as a result of her red lines. She has learnt a little from our proposals, but much too little and much too late. I entirely agree with the Member that the recent forecasts from a number of sources simply underline the economic prospects of a 'no deal' and hard Brexit, and any Brexit that takes us out of the single market and the customs union is also problematic.
Ydy, mae'n eglur bod y cytundeb negodi presennol y mae Prif Weinidog y DU yn ei geisio, trwy unrhyw ddull angenrheidiol, i ennyn rhywfaint o gefnogaeth y mae wir ei hangen arno yn annoeth o ganlyniad i'w llinellau coch. Mae hi wedi dysgu rhyw fymryn o'n cynigion, ond llawer rhy ychydig ac yn llawer rhy hwyr. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod mai'r cwbl y mae'r rhagolygon diweddar o nifer o ffynonellau yn ei wneud yw tanlinellu rhagolygon economaidd Brexit 'dim cytundeb' a chaled, ac mae unrhyw Brexit sy'n ein tynnu ni allan o'r farchnad sengl a'r undeb tollau yn peri problemau hefyd.
2. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd mewn ymateb i adroddiad Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru 2018, 'A yw Cymru'n decach?'? OAQ52990
2. What action will the Welsh Government take in response to the Equality and Human Rights Commission Wales 2018 report, ‘Is Wales Fairer?’? OAQ52990
Thank you for that question. I am very grateful for the report, which provides valuable evidence to support the efforts of all our public bodies to reduce inequality in Wales. I recently met with the Wales commissioner to discuss the challenges identified, and officials are now considering the recommendations in some detail.
Diolch am y cwestiwn yna. Rwy'n ddiolchgar iawn am yr adroddiad, sy'n cynnig tystiolaeth werthfawr i gefnogi ymdrechion ein holl gyrff cyhoeddus i leihau anghydraddoldeb yng Nghymru. Cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda chomisiynydd Cymru i drafod yr heriau a nodwyd, ac mae swyddogion wrthi'n ystyried yr argymhellion yn eithaf manwl ar hyn o bryd.
Leader of the house, the Tory UK Government's political choice of austerity is causing more and more misery and hardship for our communities—rising poverty, homelessness and rough-sleeping, queues at food banks, mental and physical ill health. All of this in the world's fifth-largest economy. Professor Philip Alston, the UN rapporteur on poverty and human rights, has just issued a report, which is absolutely damning, regarding the callous and uncaring nature of the UK Government's policies, making the vulnerable pay the price for their failures. And the Equality and Human Rights Commission has published its report on fairness in Wales, showing discrimination and disadvantage hitting poorer communities, disabled people, women, and ethnic minorities. We know that many of the levers to address this situation are in the control of the UK Government, but, of course, Welsh Government also has key responsibilities. So, leader of the house, will Welsh Government now further consider how it can achieve a laser-like focus on tackling poverty, with specific targets, monitoring and evaluation in place, and further consider the issues in the case for devolving the administration of welfare benefits, given the impact of the roll-out of universal credit in Wales?
Arweinydd y tŷ, mae dewis gwleidyddol Llywodraeth Dorïaidd y DU o gyni cyllidol yn achosi mwy a mwy o ofid a chaledi i'n cymunedau—tlodi cynyddol, digartrefedd a chysgu ar y stryd, ciwio mewn banciau bwyd, salwch meddwl a chorfforol. Hyn i gyd ym mhumed economi fwyaf y byd. Mae'r Athro Philip Alston, adroddwr y CU ar dlodi a hawliau dynol, newydd gyhoeddi adroddiad, sy'n hollol ddamniol, ynghylch natur ddideimlad ac angharedig polisïau Llywodraeth y DU, gan wneud i'r rhai sy'n agored i niwed dalu'r pris am ei methiannau. Ac mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi cyhoeddi ei adroddiad ar degwch yng Nghymru, sy'n dangos gwahaniaethu ac anfantais yn taro cymunedau tlotach, pobl anabl, menywod a lleiafrifoedd ethnig. Rydym ni'n gwybod mai Llywodraeth y DU sy'n rheoli llawer o'r dulliau ar gyfer datrys y sefyllfa hon, ond, wrth gwrs, mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldebau allweddol hefyd. Felly, arweinydd y tŷ, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ymhellach nawr sut y gall hi sicrhau'r pwyslais mwyaf manwl posibl ar fynd i'r afael â thlodi, gyda thargedau penodol, monitro a gwerthuso ar waith, ac ystyried ymhellach y materion yn yr achos dros ddatganoli gweinyddu budd-daliadau lles, o ystyried effaith cyflwyno credyd cynhwysol yng Nghymru?
Officials are looking very carefully at the report in a lot of detail—laser-like focus, as John Griffiths says—with a view to having it be fed into the next iteration of our strategic equality plan, and, indeed, in the way that the previous strategic equality plan was based on the previous 'Is Wales Fairer?' report. We're very pleased that we've been able to work in conjunction with the Equality and Human Rights Commission in that regard. I've also had a number of meetings with other officials of the Equality and Human Rights Commission, with my management board, for example, in my portfolio responsibilities, looking to see what we can do to pick up on some of the data that we need, in order to be able to drive some of those issues.
Professor Philip Alston's report echoes what we've been saying all along that there's overwhelming evidence from a range of respected organisations, including parliamentary committees and the National Audit Office, as John Griffiths highlighted, that the UK is just hellbent on delivering its damaging welfare and tax reform policies, which are entirely regressive, and which we regret. We have a number of measures that we can put in place to try and ameliorate those, but, unfortunately, we do not have the levers at our disposal to completely take them away.
I'd just like to draw attention to two things that we're very keen on doing, that is making sure that well-paid work, through our fair work commission, is very much at the top of the agenda in Wales, because we know that's the best route out of poverty, and also to ensure that everything we do takes into account the needs of those people with all the protected characteristics. So, our recent consultation for disability action, for example, which is still open—and I would very much encourage all Assembly Members, Llywydd, to respond to it.
Mae swyddogion yn edrych yn ofalus iawn ar yr adroddiad ac yn fanwl iawn—y pwyslais mwyaf manwl posibl, fel y mae John Griffiths yn ei ddweud—gyda golwg iddo gael ei gyfrannu at fersiwn nesaf ein cynllun cydraddoldeb strategol, ac, yn wir, yn y ffordd yr oedd y cynllun cydraddoldeb strategol blaenorol yn seiliedig ar yr adroddiad 'A yw Cymru'n Decach?' blaenorol. Rydym ni'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gweithio ar y cyd â'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn hynny o beth. Rwyf i hefyd wedi cynnal nifer o gyfarfodydd gyda swyddogion eraill o'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, gyda'm bwrdd rheoli, er enghraifft, yn fy nghyfrifoldebau portffolio, yn edrych i weld beth allwn ni ei wneud i fynd ar drywydd rhai o'r data sydd eu hangen arnom ni, er mwyn gallu bwrw ymlaen â rhai o'r materion hynny.
Mae adroddiad yr Athro Philip Alston yn adleisio'r hyn yr ydym ni wedi bod yn ei ddweud o'r cychwyn bod tystiolaeth gref gan amrywiaeth o sefydliadau uchel eu parch, gan gynnwys pwyllgorau seneddol a Swyddfa Archwilio Genedlaethol, fel y dywedodd John Griffiths, bod y DU yn gwbl benderfynol o gyflwyno ei pholisïau diwygio lles a threthi niweidiol, sy'n gwbl atchweliadol, ac yr ydym ni'n eu gresynu. Mae gennym ni nifer o fesurau y gallwn ni eu rhoi ar waith i geisio lleddfu'r rheini, ond, yn anffodus, nid yw'r ysgogiadau ar gael i ni gael gwared arnyn nhw yn llwyr.
Hoffwn dynnu sylw at ddau beth yr ydym ni'n awyddus iawn i'w wneud, sef gwneud yn siŵr bod gwaith sy'n talu'n dda, drwy ein comisiwn gwaith teg, yn bendant ar frig yr agenda yng Nghymru, gan ein bod ni'n gwybod mai dyna'r llwybr gorau allan o dlodi, a hefyd sicrhau bod popeth yr ydym ni'n ei wneud yn cymryd anghenion y bobl hynny â'r holl nodweddion gwarchodedig i ystyriaeth. Felly, ein hymgynghoriad diweddar ar gyfer gweithredu ar anabledd, er enghraifft, sy'n dal ar agor—a byddwn yn annog yn bendant bod holl Aelodau'r Cynulliad, Llywydd, yn ymateb iddo.
The Welsh Government is committed to providing 100,000 apprenticeships in this term. However, the 'Is Wales Fairer?' report found that, in apprenticeships, strong gender segregation remains, ethnic minorities are under-represented and the representation of disabled people is particularly low. What is the acting First Minister—your Government—doing to tackle gender segregation and to boost the employment prospects of ethnic minorities and disabled people through the apprenticeship system in this country?
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu 100,000 o brentisiaethau yn ystod y tymor hwn. Fodd bynnag, canfu adroddiad 'A yw Cymru'n Decach?', mewn prentisiaethau, bod gwahanu cryf ar sail rhyw yn parhau, bod lleiafrifoedd ethnig wedi'u tangynrychioli a bod cynrychiolaeth pobl anabl yn arbennig o isel. Beth mae'r Prif Weinidog dros dro—eich Llywodraeth chi—yn ei wneud i fynd i'r afael â gwahanu ar sail rhyw ac i hybu rhagolygon cyflogaeth lleiafrifoedd ethnig a phobl anabl drwy'r system brentisiaeth yn y wlad hon?
We've appointed an equality champion to work with our apprenticeship providers in order to do that, and the Minister has been working very hard to ensure that we get very good representation from all groups of protected characteristics in particular. There is a wider society issue at play in the gender segregation, so you see very many more women in social settings, very many more men in hard engineering settings, and that's a wide social construct across UK society. We have been running a number of campaigns, and I'd just like to highlight the This is Me campaign, around gender stereotyping, to try and get the message out there that people should try to be the person they want to be and not something that's predetermined by their sex, in particular, or any other characteristic. If the Member hasn't seen that campaign, I recommend it to him—it's been one of the most successful we've had in terms of reach. We remain absolutely committed to working very hard on eliminating gender stereotyping, and therefore gender inequality, from Welsh society.
Rydym ni wedi penodi hyrwyddwr cydraddoldeb i weithio gyda'n darparwyr prentisiaeth er mwyn gwneud hynny, ac mae'r Gweinidog wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau ein bod ni'n cael cynrychiolaeth dda iawn o'r holl grwpiau nodweddion gwarchodedig yn arbennig. Mae mater cymdeithasol ehangach ar waith o ran gwahanu ar sail rhyw, felly rydych chi'n gweld llawer iawn mwy o fenywod mewn lleoliadau cymdeithasol, llawer iawn mwy o ddynion mewn lleoliadau peirianneg caled, ac mae hwnnw'n ddarlun cymdeithasol eang ar draws cymdeithas y DU. Rydym ni wedi bod yn rhedeg nifer o ymgyrchoedd, a hoffwn dynnu sylw at yr ymgyrch Dyma Fi, yn ymwneud â stereoteipio ar sail rhyw, i geisio lledaenu'r neges y dylai pobl geisio fod y person y maen nhw eisiau ei fod ac nid rhywbeth sydd wedi'i bennu ymlaen llaw gan eu rhyw, yn arbennig, neu unrhyw nodwedd arall. Os nad yw'r Aelod wedi gweld yr ymgyrch honno, rwy'n ei hargymell iddo—bu'n un o'r rhai mwyaf llwyddiannus yr ydym ni wedi eu cael o ran cyrhaeddiad. Rydym ni'n parhau i fod wedi ymrwymo'n llwyr i weithio'n galed iawn ar roi terfyn ar stereoteipio ar sail rhyw, ac felly anghydraddoldeb ar sail rhyw, o gymdeithas Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid—Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition—Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, a ydych chi'n credu ei bod hi'n iawn bod corff cyhoeddus pwysig yn gallu gweithredu heb roi sylw dyledus i fframweithiau cyfreithiol neu arian trethdalwyr?
Thank you, Llywydd. Leader of the house, do you believe that it's right that an important public body can operate without giving due regard to legal frameworks or taxpayers' money?
No, of course I don't, and I don't know what he's referring to. But, no, in general, of course, the answer to that would be 'of course I don't'.
Nac ydw, wrth gwrs nad ydw i, ac wn i ddim beth mae e'n cyfeirio ato. Ond, na, yn gyffredinol, wrth gwrs, yr ateb i hynny fyddai 'wrth gwrs nad ydw i'.
Wel, rydw i'n falch ei bod hi'n cytuno â hynny, oherwydd mae gyda ni sefydliad yma yng Nghymru sydd yn gweithredu heb roi sylw dyledus i fframweithiau cyfreithiol neu arian trethdalwyr. Fel y gwyddoch, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol am gatalog o fethiannau sydd â chanlyniadau difrifol ar gyfer y rheolaeth gynaliadwy o adnoddau Cymru. Nid yn unig y mae cyfrifon y corff wedi cael eu cymhwyso yn nhair o'r pum mlynedd mae e wedi bod yn weithredol, ond mae e hefyd wedi colli £1 filiwn o arian cyhoeddus i drethdalwyr. Mewn adroddiad damniol ar gyfrifon Cyfoeth Naturiol Cymru, mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi codi pryderon nad yw'r sefydliad yn derbyn cyfrifoldeb am ei fethiannau a'i fod wedi diystyru nifer o argymhellion gan adroddiadau'r archwilydd cyffredinol. Pan ofynnais i i'r Prif Weinidog nôl ym mis Hydref, roedd e o'r farn bod y sefydliad yma yn addas i'r pwrpas. Felly, a ydych chi fel Llywodraeth nawr yn dal i gredu bod y sefydliad yma yn addas i'w ddiben?
Well, I'm pleased that she would agree with that, because we do have an institution here in Wales that is operating without giving due regard to legal frameworks or taxpayers’ money. As you know, Natural Resources Wales is responsible for a catalogue of failings that have grave outcomes for the sustainable management of Wales’s resources. Not only have the body’s accounts been qualified for three of the five years of its operation, but it’s also lost £1 million of public money to the taxpayer. In a damning report on NRW, the Public Accounts Committee has raised concerns that the institution isn’t taking responsibility for its failings and has disregarded many recommendations made by the auditor general. When I asked the First Minister back in October, he was of the view that this organisation was fit for purpose. So, do you as a Government still believe that this organisation is fit for purpose?
I think that there is a new management regime at NRW. The Cabinet Secretary has answered questions on this, as has the First Minister, on a number of occasions. Changing the organisation now would be a massive organisational change, on top of some of the other challenges that the Member has mentioned. We've only just put—very recently in organisational terms—a new chief executive in, we have a new board, five new board members and a new interim chair. I think it's time to let them get on with the task and not to visit another set of organisational challenges on top of what they already have.
Rwy'n credu bod cyfundrefn reoli newydd yn Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ateb cwestiynau am hyn, fel y mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud, ar sawl achlysur. Byddai newid y sefydliad nawr yn newid sefydliadol enfawr, yn ychwanegol i rai o'r heriau eraill y mae'r Aelod wedi cyfeirio atyn nhw. Dim ond newydd—yn ddiweddar iawn o safbwynt sefydliadol—benodi prif weithredwr newydd ydym ni, mae gennym ni fwrdd newydd, pum aelod newydd o'r bwrdd a chadeirydd dros dro newydd. Rwy'n credu ei bod hi'n amser gadael iddyn nhw fwrw ymlaen â'r dasg a pheidio â chyflwyno cyfres arall o heriau sefydliadol ar ben yr hyn sydd ganddyn nhw eisoes.
Arweinydd y tŷ, rydw i'n teimlo nad ydych chi'n derbyn graddfa'r mater yma. Mae hwn yn sefydliad sy'n methu: mae'n methu i wella ar ei berfformiad ac i ddysgu o'i gamgymeriadau difrifol, mae'n methu â dilyn ei ofynion statudol a chyfreithiol, ac mae'n methu â chyflawni gwerth am arian i drethdalwyr Cymru. Mae'n amlwg nad oes gan eich Llywodraeth chi unrhyw strategaeth ar waith i ddelio â'r sefydliad hwn, ac mae hyd yn oed un Aelod o'ch plaid chi wedi disgrifio Cyfoeth Naturiol Cymru fel 'allan o reolaeth'.
Mae llawer ohonom ni yn dal pryderon difrifol am allu eich Llywodraeth chi i reoli gwasanaethau cyhoeddus, gyda'n bwrdd iechyd mwyaf mewn mesurau arbennig, ynghyd ag 19 o ysgolion. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn sefydliad cyhoeddus arall o dan eich rheolaeth chi sy'n methu â chyflawni. Felly, arweinydd y tŷ, ar ran pawb sy'n gwerthfawrogi ac sy'n dibynnu ar adnoddau naturiol Cymru, a wnewch chi nawr alw amser ar y sefydliad hwn, sy'n amlwg yn methu, â sicrhau bod y digwyddiad yma yn cael ei ddiwygio'n gyfan gwbl?
Leader of the house, I feel that you’re not accepting the scale of this problem. This is an institution that is failing: it’s failing to improve on its performance and to learn from its grave mistakes, it’s failing to follow its statutory and legal requirements, and it’s failing to deliver value for money for the taxpayers of Wales. It’s clear that your Government has no strategy in place to deal with this organisation, and even one Member of your own party has described NRW as ‘out of control’.
Many of us have grave concerns about the ability of your Government to manage public services, with our largest health board in special measures, along with 19 schools. NRW is another public organisation that is under your management that is failing to deliver. So, leader of the house, on behalf of everyone who appreciates and relies on Welsh natural resources, will you now call time on this organisation, which is clearly failing, and ensure that it is totally reformed?
As I said, I think that would be entirely the wrong approach to organisational challenge. The Member is very keen on highlighting some of the negative aspects and, absolutely, the organisation has a number of things that it needs to address, and its new management arrangements are designed to address them. But I think there are two sides to every story. It is important to remember that during storm Callum, for example, NRW delivered internationally acclaimed projects to help with emergency responder issues, with flood protection, with alleviation. It manages 7 per cent of Wales's land area and employs 1,900 staff. It is important that the management of that organisation has the chance to bed in and sort out its problems. I think I'm right in quoting a Roman general in saying that the illusion of change can be done by simply moving the boards around. What you actually need is real management structural change and we believe we've now got the management team in place to do that.
Fel y dywedais, rwy'n credu mai dyna fyddai'r dull cwbl anghywir o ymateb i her sefydliadol. Mae'r Aelod yn awyddus iawn i dynnu sylw at rai o'r agweddau negyddol ac, yn sicr, mae gan y sefydliad nifer o bethau y mae angen iddo fynd i'r afael â nhw, a bwriedir i'w drefniadau rheoli newydd fynd i'r afael â nhw. Ond rwy'n credu bod dwy ochr i bob stori. Mae'n bwysig cofio, yn ystod storm Callum, er enghraifft, bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi darparu prosiectau a gafodd glod rhyngwladol i helpu gyda materion ymatebwyr brys, gydag amddiffyn rhag llifogydd, gyda lliniaru. Mae'n rheoli 7 y cant o arwynebedd tir Cymru ac yn cyflogi 1,900 o staff. Mae'n bwysig bod rheolwyr y sefydliad hwnnw yn cael cyfle i gynefino a datrys ei broblemau. Rwy'n credu fy mod i'n iawn wrth ddyfynnu cadfridog Rhufeinig yn dweud y gellir cyflwyno'r argraff o newid, dim ond drwy symud y byrddau o gwmpas. Yr hyn sydd ei angen arnoch mewn gwirionedd yw newid gwirioneddol i'r strwythur rheoli ac rydym ni'n credu erbyn hyn bod gennym ni'r tîm rheoli ar waith i wneud hynny.
Arweinydd Plaid Cymru—Adam Price.
Plaid Cymru leader—Adam Price.
Diolch, Llywydd. Back in January, the First Minister stated in this Chamber that your Government was completely against privatisation in the NHS and contrasted that with the situation in England. Indeed, the policy of the Government when Carwyn Jones first became First Minister was to phase out the use of the private sector completely by 2011. What actions are you taking today to ensure that health boards do not allow private sector providers to increase their foothold here in Wales?
Diolch, Llywydd. Yn ôl ym mis Ionawr, dywedodd y Prif Weinidog yn y Siambr hon bod eich Llywodraeth yn gwrthwynebu preifateiddio yn y GIG yn llwyr gan gymharu hynny â'r sefyllfa yn Lloegr. Mewn gwirionedd, polisi'r Llywodraeth pan benodwyd Carwyn Jones yn Brif Weinidog i ddechrau oedd diddymu'n raddol y defnydd o'r sector preifat yn llwyr erbyn 2011. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd heddiw i sicrhau nad yw byrddau iechyd yn caniatáu i ddarparwyr sector preifat gynyddu eu dylanwad yma yng Nghymru?
Yes, we're absolutely committed to making sure that the national health service is based on its founding principles, so delivered by public sector staff where at all possible and free at the point of delivery.
Ie, rydym ni'n gwbl ymrwymedig i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth iechyd gwladol yn seiliedig ar ei egwyddorion sylfaenol, ac yn cael ei ddarparu felly gan staff sector cyhoeddus pan fo hynny'n bosibl o gwbl ac yn rhad ac am ddim ar y pwynt darparu.
It's well established that your Government's record on NHS waiting times is far from satisfactory. For example, the auditor general has recently reported a 55 per cent growth since 2015 in the number of patients whose follow-up appointments are delayed twice as long as they should be. Now, one area where targets are currently being met is in radiology, but this is because health boards are increasingly outsourcing to the private sector. The auditor general's report notes that waiting time performance has been helped by securing additional capacity from the private sector in response to what he describes as
'difficulties with recruitment and retention of staff, outdated and insufficient scanning equipment, along with IT weaknesses'
within the NHS. Isn't what is happening at the moment a policy of privatisation by stealth as a sticking plaster to mask longer term structural problems within the Welsh NHS?
Mae'n gydnabyddedig iawn bod hanes eich Llywodraeth o ran amseroedd aros y GIG ymhell o fod yn foddhaol. Er enghraifft, mae'r archwilydd cyffredinol wedi adrodd yn ddiweddar y bu cynnydd o 55 y cant ers 2015 i nifer y cleifion y caiff eu hapwyntiadau dilynol eu gohirio ddwywaith cyn hired ag y dylent. Nawr, mae radioleg yn un maes lle mae targedau yn cael eu bodloni ar hyn o bryd, ond mae hyn oherwydd bod byrddau iechyd fwyfwy yn cynnig contractau allanol i'r sector preifat. Mae adroddiad yr archwilydd cyffredinol yn nodi bod perfformiad o ran amseroedd aros wedi cael ei helpu trwy sicrhau capasiti ychwanegol o'r sector preifat mewn ymateb i'r hyn y mae'n ei ddisgrifio fel
'anawsterau o ran recriwtio a chadw staff, oherwydd bod y cyfarpar sganio’n hen ac yn annigonol, ac oherwydd gwendidau TG'
yn y GIG. Onid yw'n wir bod yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn bolisi o breifateiddio llechwraidd fel plastr i guddio problemau strwythurol tymor hwy yn y GIG yng Nghymru?
Well, I couldn't really disagree with the Member more. Clearly, we have to arrange for services to be delivered in the best possible fashion, but there is a clear, determined, publicly stated, open and transparent principle at stake, which is: where possible, we deliver it by public sector staff, free at the point of delivery. Clearly, there are some instances where we have to use private sector providers in the short term in order to cover off to make sure that the service is delivered, and the Member would be the first to stand on his feet and criticise us if we didn't do that. But there's clearly not a route to privatisation on a wholesale basis, as he suggests.
Wel, ni allwn anghytuno mwy gyda'r Aelod a dweud y gwir. Yn amlwg, mae'n rhaid i ni drefnu i wasanaethau gael eu darparu yn y modd gorau posibl, ond ceir egwyddor eglur, benderfynol, a fynegwyd yn gyhoeddus, agored a thryloyw yn y fantol, sef: pan fo hynny'n bosibl, rydym ni'n eu darparu gan staff sector cyhoeddus, yn rhad ac am ddim ar y pwynt darparu. Yn amlwg, ceir rhai achosion lle mae'n rhaid i ni ddefnyddio darparwyr sector preifat yn y tymor byr fel trefniant wrth gefn i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth yn cael ei ddarparu, a'r Aelod fyddai'r cyntaf i sefyll ar ei draed a'n beirniadu ni pe na byddem ni'n gwneud hynny. Ond mae'n amlwg nad oes llwybr i breifateiddio ar sail eang, fel y mae ef yn ei awgrymu.
Well, look, leader of the house, there may be an argument, obviously, for using private sector capacity in an emergency, but it's not how you build a sustainable NHS. Long-term planning requires you to train the workforce, buy the equipment needed, so you have the capacity to meet the demands in the future. Now, in fact, spending on the use of private sector providers has gone up substantially on your Government's watch. In 2011, it was at £14 million; last year it was £38.5 million. Now that's a 260 per cent increase over the last seven years. The Labour Party in England, under Jeremy Corbyn, has pledged to end the use of private sector provision in the NHS completely; that was the policy here. Isn't this yet another case of Labour saying one thing in opposition at Westminster and doing the opposite in Government here in Wales? And let's—[Interruption.] Let's put—[Interruption.] Let's put Jeremy Corbyn to one side for a second. Aren't you reneging on Bevan's values and your own vision?
Wel, edrychwch, arweinydd y tŷ, efallai fod dadl, yn amlwg, dros ddefnyddio capasiti sector preifat mewn argyfwng, ond nid dyna sut yr ydych chi'n adeiladu GIG cynaliadwy. Mae cynllunio hirdymor yn ei gwneud yn ofynnol i chi hyfforddi'r gweithlu, prynu'r offer sydd ei angen, fel bod y capasiti gennych chi i fodloni'r gofynion yn y dyfodol. Nawr, mewn gwirionedd, mae gwariant ar y defnydd o ddarparwyr sector preifat wedi cynyddu'n sylweddol ers i'ch Llywodraeth chi fod mewn grym. Yn 2011, roedd yn £14 miliwn; y llynedd, roedd yn £38.5 miliwn. Nawr, mae hynny'n gynnydd o 260 y cant dros y saith mlynedd diwethaf. Mae'r Blaid Lafur yn Lloegr, o dan Jeremy Corbyn, wedi addo rhoi terfyn ar y defnydd o ddarpariaeth sector preifat yn y GIG yn llwyr; dyna oedd y polisi yma. Onid yw hwn yn achos arall o Lafur yn dweud un peth fel yr wrthblaid yn San Steffan ac yn gwneud i'r gwrthwyneb mewn Llywodraeth yma yng Nghymru? A gadewch i ni—[Torri ar draws.] Gadewch i ni roi—[Torri ar draws.] Gadewch i ni roi Jeremy Corbyn o'r neilltu am eiliad. Onid ydych chi'n cefnu ar werthoedd Bevan a'ch gweledigaeth eich hun?
Well, Llywydd, I can do no better than to repeat what I said: of course we are not doing that. The Welsh Government is utterly committed to delivering the NHS as a public service free at the point of use. Of course we sometimes have to use private contractors to fill off service difficulties and of course we are doing exactly as he suggested we should do, which is training the largest number of staff we can into the biggest number of training places that we have ever had in order to fill that off. And, actually, we're absolutely four square with the Labour Party at a UK level on this. We absolutely abhor privatisation of the NHS, and it's certainly not the principle or policy of this Government.
Wel, Llywydd, ni allaf wneud dim gwell nag ailadrodd yr hyn a ddywedais: wrth gwrs nad ydym ni'n gwneud hynny. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i ddarparu'r GIG fel gwasanaeth cyhoeddus rhad ac am ddim ar y pwynt o ddefnydd. Wrth gwrs mae'n rhaid i ni ddefnyddio contractwyr preifat weithiau i ymateb i anawsterau gwasanaeth ac wrth gwrs rydym ni'n gwneud yn union fel yr awgrymodd y dylem ni ei wneud, sef hyfforddi'r nifer fwyaf o staff y gallwn yn y nifer fwyaf o leoedd hyfforddi y bu gennym ni erioed er mwyn cyflawni hynny. Ac, mewn gwirionedd, rydym ni'n sefyll ochr yn ochr â'r Blaid Lafur ar lefel y DU yn hyn o beth. Mae preifateiddio'r GIG yn gwbl wrthun i ni, ac yn sicr nid dyna egwyddor na pholisi'r Llywodraeth hon.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. On the weekend, I had the pleasure of using local train services across northern England and Scotland. The trains ran on time, services connected with one another, and there were plenty of seats for people to sit on. I think it's fair to say that people using trains in Wales aren't receiving quite the same treatment. Leader of the house, are you and your Government in full agreement with Transport for Wales's director of customer services, Bethan Jelfs, when she said recently that customers must 'share the pain' of the recent rail disruption?
Diolch, Llywydd. Dros y penwythnos, cefais y pleser o ddefnyddio gwasanaethau rheilffordd lleol ar draws gogledd Lloegr a'r Alban. Roedd y trenau'n rhedeg yn brydlon, roedd gwasanaethau yn cysylltu â'i gilydd, ac roedd digonedd o seddi i bobl eistedd arnynt. Onid yw'n deg i ddweud nad yw pobl sy'n defnyddio trenau yng Nghymru yn cael yr un driniaeth. Arweinydd y tŷ, a ydych chi a'ch Llywodraeth yn cytuno'n llwyr â chyfarwyddwr gwasanaethau cwsmeriaid Trafnidiaeth Cymru, Bethan Jelfs, pan ddywedodd yn ddiweddar bod yn rhaid i gwsmeriaid rannu poen y tarfu diweddar ar y rheilffyrdd?
No. Of course, we are very sorry indeed, as many people have said in the Chamber over the last week or so, to find ourselves in the position where Transport for Wales has inherited a fleet of trains, very substandard and substantially not what we'd expect—frankly, from years and years and years of underinvestment by the private sector. So, we have a very firm recovery plan in place. The Cabinet Secretary for Economy and Transport met with the chief executive officer of Transport for Wales last week to seek assurance that that recovery plan was there. It was confirmed at that meeting that Transport for Wales and Network Rail have operationalised a full recovery plan to manage the situation and that we will be receiving regular updates from the CEO of Transport for Wales on progress against that plan.
The engineers from Transport for Wales and from Network Rail are working around the clock to resume services as soon as possible. We've only had the franchise for just under a month; we cannot correct the underinvestment of 15 years in four weeks.
Nac ydym. Wrth gwrs, mae'n hynod ddrwg gennym, fel y mae llawer o bobl wedi ei ddweud yn y Siambr yn ystod yr wythnos ddiwethaf, ganfod ein hunain yn y sefyllfa lle mae Trafnidiaeth Cymru wedi etifeddu fflyd o drenau, is-safonol iawn ac nid yr hyn y byddem ni'n ei ddisgwyl i raddau helaeth—a dweud y gwir, oherwydd y blynyddoedd ar flynyddoedd ar flynyddoedd o danfuddsoddi gan y sector preifat. Felly, mae gennym ni gynllun adfer cadarn iawn ar waith. Cafodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth gyfarfod gyda phrif swyddog gweithredol Trafnidiaeth Cymru yr wythnos diwethaf i geisio sicrwydd bod y cynllun adfer hwnnw yno. Cadarnhawyd yn y cyfarfod hwnnw bod Trafnidiaeth Cymru a Network Rail wedi rhoi cynllun adfer llawn ar waith i reoli'r sefyllfa ac y byddwn yn cael diweddariadau rheolaidd gan brif swyddog gweithredol Trafnidiaeth Cymru ar gynnydd o'i gymharu â'r cynllun hwnnw.
Mae'r peirianwyr o Trafnidiaeth Cymru a Network Rail yn gweithio bob awr o'r dydd i ailddechrau gwasanaethau cyn gynted â phosibl. Ychydig yn llai na mis yn unig y bu'r fasnachfraint gennym ni; ni allwn gywiro tanfuddsoddiad 15 mlynedd mewn pedair wythnos.
Yes, I appreciate the problems that were inherited by Transport for Wales, of course, but I do wonder whether some of the things that Transport for Wales have recently been presiding over are difficulties of their own making. For instance, it's been well publicised that around 25 to 30 per cent of the fleet covering Wales and borders has been removed for servicing and repair. Of course, I realise that train wheels are subject to wear and tear, which might be accelerated by leaves on the line during the autumn of any year. Given that this is a difficulty faced by all train franchises every single year, surely the way in which Transport for Wales's well-paid officers should be dealing with this is by expecting and anticipating this issue, and then planning for it in advance. Most rail users simply don't understand why 25 per cent of the fleet had to be withdrawn all at the same time this autumn. Why could the withdrawal not be staggered to, say, 5 per cent at a time over five weeks, rather than 25 per cent all at once in a week?
Ie, rwy'n sylweddoli bod problemau a gafodd eu hetifeddu gan Trafnidiaeth Cymru, wrth gwrs, ond rwy'n meddwl tybed a yw rhai o'r pethau y mae Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn gyfrifol amdanyn nhw yn ddiweddar yn anawsterau a grëwyd ganddyn nhw eu hunain. Er enghraifft, rhoddwyd llawer o sylw i'r ffaith fod tua 25 i 30 y cant o'r fflyd ar gyfer Cymru a'r gororau wedi cael ei dynnu'n ôl i'w archwilio a'i drwsio. Wrth gwrs, rwy'n sylweddoli bod olwynion trên yn gwisgo, a allai gael ei waethygu gan ddail ar y rheilffordd yn ystod yr hydref mewn unrhyw flwyddyn. O ystyried bod hwn yn anhawster a wynebir gan bob masnachfraint rheilffordd bob blwyddyn, siawns mai'r ffordd y dylai swyddogion Trafnidiaeth Cymru, sy'n cael eu talu'n dda, fod yn ymdrin â hyn yw trwy ddisgwyl a rhagweld y broblem hon, ac yna cynllunio ar ei chyfer ymlaen llaw. Nid yw'r rhan fwyaf o ddefnyddwyr y rheilffyrdd yn gallu deall pam mae'n rhaid tynnu 25 y cant o'r fflyd yn ôl i gyd ar yr un pryd yr hydref hwn. Pam na ellid eu tynnu'n ôl fesul tipyn, tua 5 y cant ar y tro dros bum wythnos, dyweder, yn hytrach na 25 y cant i gyd ar unwaith mewn wythnos?
Actually, Transport for Wales have done an absolutely fantastic job, and 10 per cent of the fleet is now back in action again. So, I think, actually, they're to be praised for the swiftness of their response. Clearly, there are real issues with keeping trains that are substandard in operation that I don't have to reiterate to the Member. We are working very hard to make sure that the fleet is back in action. As I say, the operational recovery plan is in place; the Cabinet Secretary is receiving regular updates. We very much want to make sure that the service to the people of Wales is as good as it possibly can be as we go into the autumn.
A dweud y gwir, mae Trafnidiaeth Cymru wedi gwneud gwaith cwbl wych, ac mae 10 y cant o'r fflyd yn weithredol eto. Felly, rwy'n credu, mewn gwirionedd, y dylid eu canmol am gyflymder eu hymateb. Yn amlwg, ceir problemau gwirioneddol gyda chadw trenau i weithredu nad ydyn nhw'n ddigon da, ac nid oes rhaid i mi eu hailadrodd i'r Aelod. Rydym ni'n gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod y fflyd yn weithredol eto. Fel y dywedais, mae'r cynllun adfer gweithredol ar waith; mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cael diweddariadau rheolaidd. Rydym ni'n awyddus iawn i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth i bobl Cymru cystal ag y gall fod wrth i ni gyrraedd yr hydref.
Well, I'm glad to hear that, leader of the house, and I hope that the fleet is back in good condition in good time for the passengers, and I hope the passengers will get the benefits of that. Passengers at the moment, though, are not just frustrated about train delays. In recent weeks, I've had complaints from constituents that, during morning rush hour, there have been long queues of passengers in Cardiff stretching right across the station. The queues comprise passengers who've completed their journeys, but were unable to buy a ticket either at their starting train station or from a member of staff on the train, so they had to go to the unpaid fares counter at Cardiff Central station. The time it took to get through this queue was sometimes averaging 20 minutes to 30 minutes. Now, we had issues with the previous operator, Arriva Trains Wales, whereby they were threatening to fine lots of people hundreds of pounds for not having valid tickets and then, of course, it transpired that many of the ticket machines on their unstaffed stations weren't actually working. So, now we seem to be going through a whole new ticketing palaver with the new operator. Now, I know it's early days, leader of the house—we all accept that—but what can you do to assure the rail users that the new service is not going to simply go on replicating all the problems of the old one?
Wel, rwy'n falch o glywed hynny, arweinydd y tŷ, ac rwy'n gobeithio y bydd y fflyd yn ôl mewn cyflwr da mewn da bryd i'r teithwyr, ac rwy'n gobeithio y bydd y teithwyr yn mwynhau buddion hynny. Fodd bynnag, nid ynghylch oediadau trên yn unig y mae teithwyr yn teimlo'n rhwystredig ar hyn o bryd. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rwyf i wedi cael cwynion gan etholwyr y bu ciwiau hir o deithwyr yng Nghaerdydd yn ystod oriau brig y bore yn ymestyn ar draws yr orsaf. Mae'r ciwiau yn cynnwys teithwyr sydd wedi cwblhau eu teithiau, ond nad oeddent yn gallu prynu tocyn yn eu gorsaf reilffordd gychwynnol na chan aelod o staff ar y trên, felly bu'n rhaid iddyn nhw fynd at y cownter teithiau na thalwyd amdanynt yng ngorsaf Caerdydd Canolog. Roedd yr amser yr oedd hi'n ei gymryd i gyrraedd blaen y ciw hwn weithiau'n 20 munud i 30 munud ar gyfartaledd. Nawr, roedd gennym ni broblemau gyda'r gweithredwr blaenorol, Trenau Arriva Cymru, pan oedden nhw'n bygwth codi dirwy o gannoedd o bunnoedd ar bobl am nad oedd ganddyn nhw docynnau dilys ac wedyn, wrth gwrs, daeth i'r amlwg bod llawer o'r peiriannau tocynnau yn eu gorsafoedd nad ydynt wedi eu staffio, ddim yn gweithio mewn gwirionedd. Felly, mae'n ymddangos erbyn hyn ein bod ni'n mynd trwy anrhefn tocynnau newydd sbon gyda'r gweithredwr newydd. Nawr, gwn mai dyddiau cynnar yw hi, arweinydd y tŷ—rydym ni i gyd yn derbyn hynny—ond beth allwch chi ei wneud i sicrhau defnyddwyr rheilffyrdd nad yw'r gwasanaeth newydd yn mynd i barhau i ailadrodd holl broblemau'r hen un?
Very much part of the new franchise is to move to the ticketless system that you see—. If you go to Transport for London, for example, almost all of the services are ticketless, so we'll be moving to that. The investment is very much there. That's very much part of the plan—to move to ticketless operations as fast as possible.
Mae symud i'r system ddi-docyn yr ydych chi'n ei gweld yn rhan bwysig o'r fasnachfraint newydd—. Os ewch chi i Transport for London, er enghraifft, mae bron pob un o'r gwasanaethau yn ddi-docyn, felly byddwn ni'n symud tuag at hynny. Mae'r buddsoddiad yn sicr yno. Dyna'n sicr yw'r bwriad—symud i weithrediadau di-docyn mor gyflym â phosibl.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar wella signal ffonau symudol yng nghanolbarth Cymru? OAQ53016
3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on improving mobile phone coverage in mid Wales? OAQ53016
Yes. Work continues on the delivery of our mobile action plan. This includes the publication of our new 'Planning Policy Wales' document very shortly, which recognises the economic importance of mobile coverage and appropriate permitted development rights for mobile phone infrastructure.
Gwnaf. Mae gwaith yn parhau ar ddarpariaeth ein cynllun gweithredu symudol. Mae hyn yn cynnwys cyhoeddi ein dogfen 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd yn fuan iawn, sy'n cydnabod pwysigrwydd economaidd signal symudol a hawliau datblygu priodol a ganiateir ar gyfer seilwaith ffonau symudol.
Thank you for your answer, leader of the house. Of course, the mobile action plan that you talk about hasn't delivered any concrete actions to date. We've seen planning policy updated and guidance updated in Scotland and in England as well. That's helped to prepare the way for 5G deployment and has helped to speed up the process for new mobile phone masts. A report that you commissioned on permitted development rights with respect to mobile telecommunications recommends an increase in the height of mobile masts to 20m or 25m, despite the fact that you've previously said that there's no evidence to support this. Can you update us on the status of implementing these recommendations, and commit to a public date when these reforms will be delivered?
Diolch am eich ateb, arweinydd y tŷ. Wrth gwrs, nid yw'r cynllun gweithredu symudol yr ydych chi'n sôn amdano wedi cyflawni unrhyw gamau pendant hyd yma. Rydym ni wedi gweld polisi a chanllawiau cynllunio yn cael eu diweddaru yn yr Alban ac yn Lloegr hefyd. Mae hynny wedi helpu i baratoi'r ffordd ar gyfer cyflwyno 5G ac wedi helpu i gyflymu'r broses ar gyfer mastiau ffonau symudol newydd. Mae adroddiad a gomisiynwyd gennych chi ar hawliau datblygu a ganiateir o ran telathrebu symudol yn argymell cynnydd i uchder mastiau ffonau symudol i 20 metr neu 25 metr, er gwaethaf y ffaith eich bod chi wedi dweud yn y gorffennol nad oes unrhyw dystiolaeth i gefnogi hyn. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y statws o ran gweithredu'r argymhellion hyn, ac ymrwymo i ddyddiad cyhoeddus pan fydd y diwygiadau hyn yn cael eu cyflawni?
Yes. What I actually said, if you remember, was that it was very important that we make sure that what we recommend in Wales is fit for purpose in Wales, particularly in our very beautiful national parks. We wanted very much to ensure that the people of Wales are very happy with what we were proposing by way of infrastructure. Russell George, you and I have had these conversations very frequently over the last several years. We will be shortly publishing a new 'Planning Policy Wales'; that will set out some different permitted development rights, as you said. There are a number of other things that we're still talking about inside the mobile action plan around the way that that infrastructure is deployed, and I won't rehearse them here, because the Llywydd will start tapping her fingers on the desk. But there are a large number of things in contemplation there, a suite of which we hope will help. But, in the end, this is not devolved to Wales. In the end, what we need is action from the UK Government to—
Gallaf. Yr hyn a ddywedais mewn gwirionedd, os cofiwch chi, oedd ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod yr hyn yr ydym ni'n ei argymell yng Nghymru yn addas i'w ddiben yng Nghymru, yn enwedig yn ein parciau cenedlaethol hardd iawn. Roeddem ni'n sicr eisiau sicrhau bod pobl Cymru yn hapus iawn â'r hyn yr oeddem ni'n ei gynnig o ran seilwaith. Russell George, rydych chi a minnau wedi cael y sgyrsiau hyn yn aml iawn dros y blynyddoedd diwethaf. Byddwn yn cyhoeddi 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd yn fuan; bydd hwnnw'n nodi rhai o'r gwahanol hawliau datblygu a ganiateir fel y dywedasoch. Ceir nifer o bethau eraill yr ydym ni'n dal i'w trafod yn y cynllun gweithredu symudol ynghylch y ffordd y defnyddir y seilwaith hwnnw, ac ni wnaf eu hailadrodd yn y fan yma, gan y bydd y Llywydd yn dechrau tapio ei bysedd ar y ddesg. Ond ceir nifer fawr o bethau a fydd yn cael eu hystyried yn y fan yna, cyfres ohonyn nhw yr ydym ni'n gobeithio y byddant yn helpu. Ond, yn y pen draw, nid yw hyn wedi'i ddatganoli i Gymru. Yn y pen draw, yr hyn sydd ei angen arnom ni yw camau gweithredu gan Lywodraeth y DU i—
This is a planning question.
Cwestiwn cynllunio yw hwn.
Yes, planning policy is devolved to Wales, but that will not—. It's not a silver bullet. What would be a silver bullet is putting 100 per cent geographic coverage for the mobile phone operators across Wales, or, if that's not going to be done in the spectrum sales, then allowing roaming in rural areas. This is a matter of some discussion between us. If we don't do that, we will never get the coverage that he, I know, very much wants, and certainly on this side of the house we very much want.
Ie, mae polisi cynllunio wedi'i ddatganoli i Gymru, ond ni fydd hynny'n—. Nid yw'n fwled arian. Yr hyn a fyddai'n fwled arian yw cyflwyno signal daearyddol 100 y cant i weithredwyr ffonau symudol ledled Cymru, neu, os nad yw hynny'n mynd i gael ei wneud yn y gwerthiannau sbectrwm, yna caniatáu trawsrwydweithio mewn ardaloedd gwledig. Mae hwn yn destun cryn drafodaeth rhyngom. Os na fyddwn ni'n gwneud hynny, ni fyddwn byth yn cael y signal y mae ef, rwy'n gwybod, wir ei eisiau, ac yn sicr ar yr ochr hon i'r tŷ yr ydym ni wir ei eisiau.
Leader of the house, yesterday at the winter fair I published a consultation document about economic futures for Powys. And there at the show, and also in e-mails that I've received since, I've had numerous communications highlighting the difficulties faced with the poor access to 4G in the Newtown and Llanidloes areas. Now, I appreciate from your response to Russell George that there are some elements of this agenda that are not devolved, but what further can you do, because those businesses are telling us that the poor mobile access is really having an impact on their capacity to expand?
Arweinydd y tŷ, ddoe yn y ffair aeaf cyhoeddais ddogfen ymgynghori ar ddyfodol economaidd i Bowys. Ac yno yn y sioe, a hefyd mewn negeseuon e-bost yr wyf i wedi eu derbyn ers hynny, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth yn tynnu sylw at yr anawsterau a wynebir gyda'r mynediad gwael at 4G yn ardaloedd y Drenewydd a Llanidloes. Nawr, rwy'n sylweddoli o'ch ymateb i Russell George bod rhai elfennau o'r agenda hon nad ydyn nhw wedi'u datganoli, ond beth arall allwch chi ei wneud, oherwydd mae'r busnesau hynny yn dweud wrthym ni bod y mynediad symudol gwael yn cael effaith wirioneddol ar eu gallu i ehangu?
Yes, and I have every sympathy with them. Unfortunately, the 4G spectrum was sold in such a way that you can hold it and never use it, and that's very much part of the discussion with the UK Government about the sale of future spectrum, because we think that just being able to buy it and then hold it and never do anything with it is not the way forward for obvious reasons. We are looking, however, to make sure that we can maximise our use of public buildings, public space, and the new technologies that cross across mobile and broadband, so that, for example, we can broadcast a Wi-Fi signal off public buildings. So, we're actively looking to see what other things we can do to enable, for example, Wi-Fi calling. Unfortunately, we cannot change the 4G situation, but we are constantly lobbying both Ofcom and the UK Government to change the way that the spectrum is held and to change the geographical obligation coverages in that, because at the moment it's absolutely hopeless.
Ie, ac mae gen i bob cydymdeimlad â nhw. Yn anffodus, gwerthwyd y sbectrwm 4G yn y fath fodd fel y gallwch chi ei gadw a byth ei ddefnyddio, ac mae hynny'n rhan fawr o'r drafodaeth gyda Llywodraeth y DU am werthu sbectrwm yn y dyfodol, oherwydd nid ydym ni'n meddwl mai gallu ei brynu ac yna ei gadw a byth gwneud dim byd ag ef yw'r ffordd ymlaen am resymau amlwg. Rydym ni'n bwriadu, fodd bynnag, gwneud yn siŵr y gallwn ni wneud y defnydd mwyaf posibl o adeiladau cyhoeddus, mannau cyhoeddus, a'r technolegau newydd sy'n croesi ar draws symudol a band eang, fel y gallwn, er enghraifft, ddarlledu signal Wi-Fi oddi ar adeiladau cyhoeddus. Felly, rydym ni'n ystyried yn weithredol i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i alluogi, er enghraifft, galwadau Wi-Fi. Yn anffodus, ni allwn newid y sefyllfa 4G, ond rydym ni'n lobïo Ofcom a Llywodraeth y DU yn gyson i newid y ffordd y cedwir y sbectrwm ac i newid y signalau rhwymedigaeth ddaearyddol yn hynny, oherwydd mae nhw'n gwbl anobeithiol ar hyn o bryd.
Tynnwyd cwestiwn 4 [OAQ53014] yn ôl. Cwestiwn 5, felly—Leanne Wood.
Question 4 [OAQ53014] is withdrawn. Question 5—Leanne Wood.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ddefnyddio canabis at ddibenion meddyginiaethol? OAQ52980
5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on cannabis use for medicinal purposes? OAQ52980
Yes. The law regarding medicinal cannabis in England, Wales and Scotland changed on 1 November 2018. Specialist doctors may now decide whether to prescribe cannabis-based products for medicinal use where clinically appropriate.
Gwnaf. Newidiodd y gyfraith ar ganabis meddyginiaethol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban ar 1 Tachwedd 2018. Caiff meddygon arbenigol benderfynu erbyn hyn a ddylid rhagnodi cynhyrchion seiliedig ar ganabis i'w defnyddio ar sail feddyginiaethol pan fo hynny'n briodol yn glinigol.
As you've said, from 1 November 2018, changes to the misuse of drugs legislation has enabled unlicensed cannabis-based products to be prescribed by some doctors for medicinal use where there is a special clinical need. At the time, our chief pharmaceutical officer, Andrew Evans, said that the number of people in Wales who would be prescribed medicinal cannabis is likely to be very small. The interim guidance published is restrictive, and charities such as the MS Society say that nothing will change in the short term for the 10,000 people in the UK living with MS who could get relief from pain and muscle spasms by using medicinal cannabis.
Now, Sativex is only licensed for the treatment of spasticity, and then it's only available to a small group of people living with MS who meet the criteria. Now that the legislation's been changed, can the NHS in Wales make medicinal cannabis available to everyone who would benefit from it, or do we need to continue to hang on the coat-tails of the NHS in England? And will the Welsh Government review the interim guidance on prescribing medicinal cannabis so that access to the treatment is not so heavily restricted?
Fel yr ydych chi wedi ei ddweud, o 1 Tachwedd 2018, mae newidiadau i'r ddeddfwriaeth camddefnyddio cyffuriau wedi caniatáu i gynhyrchion seiliedig ar ganabis didrwydded gael eu rhagnodi gan rai meddygon at ddefnydd meddyginiaethol lle ceir angen clinigol arbennig. Ar y pryd, dywedodd ein prif swyddog fferyllol, Andrew Evans, bod nifer y bobl yng Nghymru y byddai canabis meddyginiaethol yn cael ei ragnodi iddynt yn debygol o fod yn fach iawn. Mae'r canllawiau dros dro a gyhoeddwyd yn gyfyngol, ac mae elusennau fel y Gymdeithas MS yn dweud na fydd dim yn newid yn y tymor byr i'r 10,000 o bobl yn y DU sy'n byw gyda MS a allai gael rhyddhad o boen a gwingiadau'r cyhyrau trwy ddefnyddio canabis meddyginiaethol.
Nawr, mae Sativex wedi'i drwyddedu ar gyfer y driniaeth o sbastigedd yn unig, ac wedyn nid yw ond ar gael i grŵp bach o bobl sy'n byw gydag MS sy'n bodloni'r meini prawf. Nawr bod y ddeddfwriaeth wedi cael ei newid, a all y GIG yng Nghymru sicrhau bod canabis meddyginiaethol ar gael i bawb a fyddai'n elwa arno, neu a oes angen i ni barhau i hongian ar gynffonau'r GIG yn Lloegr? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru adolygu'r canllawiau dros dro ar ragnodi canabis meddyginiaethol fel nad yw mynediad at y driniaeth wedi ei gyfyngu mor llym?
Yes, I share the Member's concern. We've all had constituents who've been contacting us about the use of medicinal cannabis. I think it's important to set out the actual situation as we find it. So, prior to the change in law, Sativex was able to be prescribed to treat spasticity and multiple sclerosis where clinically appropriate. At present, seven pharmaceutical companies are developing around 21 new medicines that contain cannabis derivatives or synthetic cannabis compounds. As each medicine is ready, it will go through the well-established processes in place to ensure it's safe and effective and appropriate for use. The quality control processes are obviously the most safe way to provide patients with access to the medically active compound in cannabis. The Member well knows that the legal classification of drugs is not a devolved matter to Wales. It remains the responsibility of the UK Government and it's something we can't unilaterally take action on. But it is, we think, most appropriate to look at a UK-wide basis for the use of medicinal cannabis and, as the evidence base grows and as the products available grow, then the availability of the medicines will, of course, be more widespread in Wales, as it will be elsewhere in the UK.
Ie, rwy'n rhannu pryder yr Aelod. Rydym ni i gyd wedi cael etholwyr sydd wedi bod yn cysylltu â ni ynghylch y defnydd o ganabis meddyginiaethol. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig cyflwyno'r sefyllfa wirioneddol fel yr ydym ni'n ei gweld. Felly, cyn y newid i'r gyfraith, gellid rhagnodi Sativex i drin sbastigedd a sglerosis ymledol, pan oedd hynny'n briodol yn glinigol. Ar hyn o bryd, mae saith cwmni fferyllol yn datblygu oddeutu 21 o feddyginiaethau newydd sy'n cynnwys deilliadau canabis neu gyfansoddion canabis synthetig. Wrth i bob meddyginiaeth fod yn barod, bydd yn mynd drwy'r prosesau hirsefydlog sydd ar waith i sicrhau ei bod yn ddiogel ac yn effeithiol ac yn briodol i'w defnyddio. Y prosesau rheoli ansawdd, yn amlwg yw'r ffordd fwyaf diogel i roi mynediad i gleifion at y cyfansoddyn meddygol gweithredol mewn canabis. Mae'r Aelod yn gwybod yn iawn nad yw dosbarthiad cyfreithiol cyffuriau yn fater sydd wedi'i ddatganoli i Gymru. Mae'n dal i fod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU, ac mae'n rhywbeth na allwn ni gymryd camau annibynnol arno. Ond, rydym ni'n credu ei bod hi'n fwyaf priodol edrych ar sail y DU gyfan ar gyfer y defnydd o ganabis meddyginiaethol ac, wrth i'r sail dystiolaeth dyfu ac wrth i'r cynhyrchion sydd ar gael gynyddu, yna bydd y meddyginiaethau sydd ar gael, wrth gwrs, ar gael yn fwy eang yng Nghymru, fel y byddant mewn rhannau eraill o'r DU.
Leader of the house, the misuse of cannabis, of course, can be very dangerous indeed. It can act as a gateway to much harder substances, which can result in ruining people's lives. Will you therefore join me in condemning the actions of the north Wales police and crime commissioner, Arfon Jones, for his irresponsible behaviour in visiting cannabis clubs, which are promoting illegal activity, including being the guest of honour on 23 October at a private cannabis club in London? This sort of behaviour sends mixed messages, frankly, to young people in our country. And do you agree that police commissioners actually ought to support people and the police in upholding the law, not encourage people to break it?
Arweinydd y tŷ, gall camddefnyddio canabis, wrth gwrs, fod yn beryglus dros ben. Gall fod yn llwybr i sylweddau llawer caletach, a all arwain at ddifetha bywydau pobl. A wnewch chi ymuno â mi felly i gondemnio gweithredoedd comisiynydd heddlu a throseddu gogledd Cymru, Arfon Jones, am ei ymddygiad anghyfrifol o ymweld â chlybiau canabis, sy'n hyrwyddo gweithgarwch anghyfreithlon, gan gynnwys bod yn ŵr gwadd ar 23 Hydref mewn clwb canabis preifat yn Llundain? Mae'r math hwn o ymddygiad yn anfon negeseuon cymysg, a dweud y gwir, i bobl ifanc yn ein gwlad. Ac a ydych chi'n cytuno y dylai comisiynwyr heddlu gynorthwyo pobl a'r heddlu i gynnal y gyfraith mewn gwirionedd, nid annog pobl i'w thorri?
Well, I think it's very important not to mix up the use of medicinal cannabis with the unlawful use of a prescribed drug. So, I'm not going to go down the rabbit-hole that the Member has opened up in front of me. I think it's actually extremely important to make the very clear distinction between the use of illegal drugs—which is what the Member's talking about—and the purpose of this question, which is to talk about the availability of medicinal cannabis in the Welsh NHS.
Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn peidio â chymysgu'r defnydd o ganabis meddyginiaethol â'r defnydd anghyfreithlon o gyffur rhagnodedig. Felly, nid wyf i'n mynd i fynd i lawr y twll cwningen y mae'r Aelod wedi ei agor o fy mlaen. Rwy'n credu ei bod yn bwysig dros ben gwahaniaethu yn amlwg iawn rhwng y defnydd o gyffuriau anghyfreithlon—sef yr hyn y mae'r Aelod yn sôn amdano—a diben y cwestiwn hwn, sef trafod y canabis meddyginiaethol sydd ar gael yn GIG Cymru.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd gofal iechyd yn y gymuned yng Ngogledd Cymru? OAQ53018
6. What assessment has the First Minister made of the effectiveness of community healthcare in North Wales? OAQ53018
Our approach on health and well-being in our communities is set out in our primary care model for Wales. In north Wales, we expect the health board and local authorities to collaborate with a wide range of service providers to plan and deliver effective and seamless health and well-being care.
Nodir ein dull gweithredu ar iechyd a llesiant yn ein cymunedau yn ein model gofal sylfaenol ar gyfer Cymru. Yn y gogledd, rydym ni'n disgwyl i'r bwrdd iechyd ac awdurdodau lleol gydweithredu ag amrywiaeth eang o ddarparwyr gwasanaeth i gynllunio a darparu gofal iechyd a llesiant effeithiol a di-dor.
Fe gofiwch chi, rydw i'n siŵr, bum mlynedd yn ôl, fe gaewyd nifer o ysbytai cymunedol yn y gogledd, gan symud i drefn newydd o ofal yn y gymuned trwy gyflwyno'r gwasanaeth home enhanced care—HECS yw'r acronym sy'n cael ei ddefnyddio—a oedd yn cael ei werthu fel cyfundrefn fwy effeithiol, a byddai rhywun yn disgwyl, felly, fod modd inni allu mesur unrhyw lwyddiant sydd wedi cael ei gyflawni yn y cyfnod yna. Ond mae'n glir erbyn hyn nad oes posib mesur llwyddiant neu fethiant yr approach newydd yma oherwydd nad oes yna ddim record gyson o faint o gleifion sydd yn derbyn HECS ar draws bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr; nid yw'r bwrdd yn gwybod faint o gleifion sy'n derbyn HECS ar hyn o bryd; nid oes dim record o gost y gwasanaeth yn cael ei chadw; ac er mai'r bwriad yw cadw claf ar HECS am ddim ond pythefnos, nid oes dim record lawn yn cael ei chadw o ba hyd y mae cleifion yn derbyn HECS. Yn wir, rydw i wedi gweld tystiolaeth fod rhai cleifion wedi derbyn HECS am dros 10 wythnos. Nawr, mae'n ymddangos i fi bod hyn yn llanast llwyr. Felly, pam bod eich Llywodraeth chi wedi caniatáu i ogledd Cymru gael trefn newydd o ofal iechyd heb sicrhau bod modd i fesur llwyddiant neu effeithlonrwydd y broses honno, ac a allwch chi ddweud wrthym ni a ydych chi'n hyderus bod y gyfundrefn newydd yma'n gweithio?
You will recall that five years ago, a number of community hospitals in north Wales were closed, moving to a new regime of care in the community through the introduction of the home enhanced care system—the HECS—which was sold as a more effective system. And one would expect, therefore, that we could measure any success that has been delivered during that period, but it’s now clear that it isn’t possible to measure the success or failure of this new approach, because there is no consistent record of how many patients receive HECS across the Betsi Cadwaladr health board. The board doesn’t know how many patients are in receipt of HECS at the moment, there is no record of the cost of the service kept and, although the intention is to keep a patient on HECS for just a fortnight, there is no full record of how long patients are in receipt of HECS. Indeed, I’ve seen evidence that some patients have received HECS for over 10 weeks. Now, it appears to me that this is an utter mess. So, why has your Government allowed north Wales to have a new system of healthcare without ensuring that you can measure the success or efficiency of that process? Can you tell us, are you confident that this new system is working?
I'm afraid I don't know the detail that the Member has set out there. I'd be very grateful if he would write to the First Minister, and we'll get a detailed response to him as soon as possible.
Mae gen i ofn nad wyf i'n ymwybodol o'r manylion y mae'r Aelod wedi cyfeirio atynt yn y fan yna. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe byddai'n ysgrifennu at y Prif Weinidog, a byddwn yn cael ymateb manwl iddo cyn gynted â phosibl.
Community and primary care services play a vital role in reducing hospital admissions. As we approach the winter months, it is vital that these services are strengthened to offer a genuine and safe alternative to hospital care, particularly for our older people, and this must include fully co-ordinated, multidisciplinary community care support teams. Now, we know, from last year's evaluation of winter planning, initiatives such as frailty services, which are vital in reducing hospital admissions, did not deliver as effectively as they could or should have done in the Betsi Cadwaladr health board. How are you, as a Government, ensuring that winter pressures funding reaches these services to build capacity and resilience in community services this winter across Wales, and how will you ensure that hospital at home is, in fact, safe treatment and care at home?
Mae gwasanaethau gofal cymunedol a sylfaenol yn chwarae rhan hanfodol i leihau derbyniadau i'r ysbyty. Wrth i ni nesáu at fisoedd y gaeaf, mae'n hanfodol bod y gwasanaethau hyn yn cael eu cryfhau i gynnig dewis arall gwirioneddol a diogel yn hytrach na gofal ysbyty, yn enwedig i'n pobl hŷn, ac mae'n rhaid i hyn gynnwys timau cymorth gofal cymunedol amlddisgyblaeth cwbl gydlynol. Nawr, rydym ni'n gwybod, o werthusiad blwyddyn diwethaf o gynllunio ar gyfer y gaeaf, na wnaeth mentrau fel gwasanaethau eiddilwch, sy'n hanfodol i leihau derbyniadau i'r ysbyty, ddarparu mor effeithiol ag y gallent neu y dylent fod wedi ei wneud ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Sut ydych chi, fel Llywodraeth, yn sicrhau bod cyllid pwysau'r gaeaf yn cyrraedd y gwasanaethau hyn i gynyddu capasiti a chydnerthedd mewn gwasanaethau cymunedol y gaeaf hwn ledled Cymru, a sut gwnewch chi sicrhau bod ysbyty yn y cartref yn driniaeth a gofal diogel yn y cartref, mewn gwirionedd?
The Cabinet Secretary recently set out his winter preparedness statement, making sure that we are as resilient as it's possible to be as we approach the winter months. Integrated winter delivery plans have been received from each health board, and have been scrutinised carefully by officials, the NHS Wales delivery unit and the national programme for unscheduled care, and feedback has been provided to inform further enhancement of the plans ahead of the winter period. We're as confident, therefore, as we can be, that we are prepared for the winter ahead, but Members will all be aware of the stresses and strains that winter can bring on the NHS, and we could all be well-advised to make sure that our constituents receive the message that they should go to the appropriate healthcare provider, the community pharmacy, where that's appropriate, the GP, where that's appropriate, and not turn up at accident and emergency when they have other issues, so that we can ensure that we have as smooth a winter period as humanly possible.
Cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet ei ddatganiad parodrwydd ar gyfer y gaeaf yn ddiweddar, gan wneud yn siŵr ein bod ni mor gydnerth â phosibl wrth i ni nesáu at fisoedd y gaeaf. Derbyniwyd cynlluniau darpariaeth y gaeaf integredig gan bob bwrdd iechyd, ac mae swyddogion, uned gyflawni GIG Cymru a'r rhaglen genedlaethol ar gyfer gofal heb ei drefnu wedi craffu arnynt yn ofalus, a darparwyd adborth i hysbysu gwelliant pellach i'r cynlluniau cyn cyfnod y gaeaf. Rydym ni mor ffyddiog, felly, ag y gallwn fod, ein bod ni'n barod ar gyfer y gaeaf sydd i ddod, ond bydd yr holl Aelodau yn ymwybodol o'r pryderon a'r straen y gall y gaeaf eu hachosi i'r GIG, ac efallai y byddai'n ddoeth i bob un ohonom ni wneud yn siŵr bod ein hetholwyr yn cael y neges y dylen nhw fynd at y darparwr gofal iechyd priodol, y fferyllfa gymunedol, pan fo hynny'n briodol, y meddyg teulu, pan fo hynny'n briodol, a pheidio â mynd yn syth i adran damweiniau ac achosion brys pan fydd ganddyn nhw broblemau eraill, fel y gallwn ni sicrhau ein bod ni'n cael gaeaf mor ddidrafferth â phosibl.
7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leddfu tagfeydd yng Nghasnewydd a'r cyffiniau? OAQ52994
7. What is the Welsh Government doing to alleviate congestion in and around Newport? OAQ52994
We are taking significant steps to tackle congestion and improve journey-time reliability across Wales, through our road infrastructure projects, pinch-points programme and improvements to public transport.
Rydym ni'n cymryd camau sylweddol i fynd i'r afael â thagfeydd a gwella dibynadwyedd amser teithiau ledled Cymru, drwy ein prosiectau seilwaith ffyrdd, ein rhaglen mannau cyfyng a gwelliannau i drafnidiaeth gyhoeddus.
Thank you, leader of the house. Newport's road network is undeniably under strain. Any incident or heavy congestion on the M4 has a significant effect, not just on the main artery for Wales, but a severe knock-on effect on local roads. It also causes traffic that's passing through the city on the M4, like heavy goods vehicles and others, to spill out onto Newport's roads. Next week, the Severn bridge tolls will finally be lifted. Without any mitigation, this will put an additional pressure on the bottleneck at the Brynglas tunnels. Already poor air quality due to idling traffic will only get worse. With bus companies finding it hard to cope during heavy congestion and current disruption on trains, local people have very few alternatives. What preparation is being made to help alleviate congestion on an already struggling road network following the abolishment of the tolls?
Diolch, arweinydd y tŷ. Ni ellir gwadu bod rhwydwaith ffyrdd Casnewydd o dan straen. Mae unrhyw ddigwyddiad neu dagfeydd trwm ar yr M4 yn cael effaith sylweddol, nid yn unig ar y brif ffordd i Gymru, ond sgil-effaith ddifrifol ar ffyrdd lleol. Mae hefyd yn achosi i draffig sy'n teithio drwy'r ddinas ar yr M4, fel cerbydau nwyddau trwm ac eraill, i orlifo allan i ffyrdd Casnewydd. Yr wythnos nesaf, bydd tollau pontydd Hafren, yn cael eu diddymu o'r diwedd. Heb unrhyw gamau lliniaru, bydd hyn yn rhoi pwysau ychwanegol ar y dagfa yn nhwnelau Bryn-glas. Bydd ansawdd aer sydd eisoes yn wael oherwydd traffig llonydd ddim ond yn gwaethygu. Gyda chwmnïau bysiau yn ei chael yn anodd ymdopi yn ystod tagfeydd trwm a'r tarfu presennol ar y trenau, prin iawn yw'r dewisiadau eraill i bobl leol. Pa waith paratoi sy'n cael ei wneud i helpu i leddfu tagfeydd ar rwydwaith ffyrdd sydd eisoes mewn trafferthion ar ôl diddymu'r tollau?
Thank you for that very important question. We've been conducting a series of studies into measures to tackle pinch points on the most heavily congested parts of the motorway and trunk road network. Those studies are under way, and as soon as we've got the results, we will be acting on them. Our transport network needs to obviously be sustainable, as the Member rightly points out.
The pinch-point studies are designed to look at a range of solutions to congestion problems right across the whole range of things available, from public transport to active travel measures, for example. We continue to support local authorities in addressing key local congestion issues through the provision of financial support and collaborative working. A number of other things have been done on the artery, as she calls the M4, quite rightly. M4 junction 28—the construction was completed in autumn 2018, representing an investment of £13.7 million in that area, and the Brynglas tunnels have recently had a £40 million uplift to ensure the tunnels are compliant with current design standards. In addition, essential maintenance has been carried out on the Usk river bridge and the Malpas viaduct.
The Member will, of course, be aware of where we are with the M4 corridor around Newport. The year-long public inquiry has just finished, and we are awaiting advice from the lawyers on the public inquiry to be supplied to the Executive when that's complete. We hope that that process will continue, and then, as the Llywydd knows, we're hoping to get a debate in Plenary time, as promised, on the M4.
Diolch am y cwestiwn pwysig iawn yna. Rydym ni wedi bod yn cynnal cyfres o astudiaethau ar fesurau i fynd i'r afael â mannau cyfyng ar y rhannau o'r rhwydwaith traffyrdd a chefnffyrdd lle ceir y mwyaf o dagfeydd. Mae'r astudiaethau hynny wedi cychwyn, a chyn gynted ag y bydd y canlyniadau gennym ni, byddwn yn cymryd camau ar eu sail. Mae angen i'n rhwydwaith trafnidiaeth fod yn gynaliadwy, yn amlwg, fel y mae'r Aelod yn ei nodi'n briodol.
Bwriedir i'r astudiaethau o fannau cyfyng ystyried amrywiaeth o atebion i broblemau tagfeydd ar draws yr holl ystod o bethau sydd ar gael, o drafnidiaeth gyhoeddus i fesurau teithio llesol, er enghraifft. Rydym ni'n parhau i gynorthwyo awdurdodau lleol i fynd i'r afael â materion lleol allweddol yn ymwneud â thagfeydd trwy ddarparu cymorth ariannol a gweithio ar y cyd. Gwnaed nifer o bethau eraill ar y brif ffordd, fel y mae'n galw'r M4, yn gwbl briodol. Cyffordd 28 yr M4—cwblhawyd y gwaith adeiladu yn ystod hydref 2018, sy'n cynrychioli buddsoddiad o £13.7 miliwn yn yr ardal honno, a gwnaed gwaith ailwampio gwerth £40 miliwn ar dwnelau Bryn-glas yn ddiweddar i sicrhau bod y twnelau yn cydymffurfio â safonau dylunio cyfredol. Hefyd, gwnaed gwaith cynnal a chadw hanfodol ar bont afon Wysg a thraphont Malpas.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, o'n sefyllfa o ran coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Mae'r ymchwiliad cyhoeddus blwyddyn o hyd newydd orffen, ac rydym ni'n aros am gyngor gan gyfreithwyr i'r ymchwiliad cyhoeddus gael ei ddarparu i'r Weithrediaeth pan fydd hwnnw wedi ei gwblhau. Rydym ni'n gobeithio y bydd y broses honno'n parhau, ac yna, fel y mae'r Llywydd yn gwybod, rydym ni'n gobeithio cael dadl yn amser y Cyfarfod Llawn, fel yr addawyd, ar yr M4.
I note that the Minister got through a minute and a half before you actually mentioned the M4 relief road, and I do hope we have this debate next week, as I think you suggested in a prior session. I just wonder, given the First Minister has worked so hard to ensure that he doesn't prejudice his position so that he can consider the inquiry dispassionately and then take the planning decision, isn't it important that he's allowed to take that planning decision, even if a new First Minister in Welsh Government, nonetheless, thereafter, has to decide whether to actually spend the money on taking up that permission if he grants it?
Rwy'n sylwi bod y Gweinidog wedi siarad am funud a hanner cyn i chi sôn am ffordd liniaru'r M4, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cael y ddadl hon yr wythnos nesaf, fel yr awgrymwyd gennych, rwy'n credu, mewn sesiwn flaenorol. Rwy'n meddwl tybed, o ystyried bod y Prif Weinidog wedi gweithio mor galed i sicrhau nad yw'n rhagfarnu ei safbwynt fel y gall ystyried yr ymchwiliad mewn modd diduedd ac yna gwneud y penderfyniad cynllunio, onid yw'n bwysig ein bod yn caniatáu iddo wneud y penderfyniad cynllunio hwnnw, hyd yn oed os oes rhaid i Brif Weinidog newydd yn Llywodraeth Cymru, serch hynny, wedyn, benderfynu a ddylid gwario'r arian ar fwrw ymlaen â'r caniatâd hwnnw os yw'n ei roi?
Well, no, that's not how the legals work; it's an executive decision for the Government. So, if it's not the Government, then, obviously, he can't take it. However, we are currently working very hard, as I've said repeatedly—we're currently working very hard to make sure that all of the legal advice and all of the other advice necessary to ensure that the decision can be properly considered and taken in the light of all relevant information will be available. As soon as it's available, then the First Minister will be able to apply his mind to that. There's no certainty of the outcome of that; the First Minister needs to apply his judgment to that when he's got all of that information in front of him. Once that has been done, then it can proceed to the next stages of that very, very complex legal set of issues that surround it.
Wel, na, nid dyna sut mae'r ochr gyfreithiol yn gweithio; penderfyniad gweithredol i'r Llywodraeth yw hwn. Felly, os nad y Llywodraeth, yna, yn amlwg, ni all ei wneud. Fodd bynnag, rydym ni'n gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd, fel yr wyf i wedi ei ddweud droeon—rydym ni'n gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd i wneud yn siŵr y bydd yr holl gyngor cyfreithiol a'r holl gyngor arall sydd ei angen i sicrhau y gall y penderfyniad gael ei ystyried yn briodol a'i wneud yng ngoleuni'r holl wybodaeth berthnasol a fydd ar gael. Cyn gynted ag y bydd ar gael, yna bydd y Prif Weinidog yn gallu rhoi ei feddwl ar hynny. Nid oes unrhyw sicrwydd ynghylch canlyniad hynny; mae angen i'r Prif Weinidog wneud ei ddyfarniad ynghylch hynny pan fydd ganddo'r holl wybodaeth honno o'i flaen. Ar ôl i hynny gael ei wneud, yna gall symud ymlaen i gamau nesaf y gyfres o faterion cyfreithiol cymhleth iawn, iawn sy'n gysylltiedig ag ef.
I'd like to take this opportunity to thank organisations such as Gwent Wildlife Trust and Friends of the Earth Cymru for their vocal opposition to the Government's proposed black route M4 around Newport, which, as we all know, will do nothing to alleviate congestion around the city or the wider area. I note that it took the leader of the house a little while to get round to mentioning the black route in her answer, but I wonder if she'll take this opportunity now to agree with me that we'd be far better off, financially and environmentally, by investing money earmarked for the black route instead on the final phases of the metro system and improving public transport links between the communities of the south-east.
Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i sefydliadau fel Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gwent a Chyfeillion y Ddaear Cymru am eu gwrthwynebiad llafar i lwybr du arfaethedig y Llywodraeth ar gyfer yr M4 o amgylch Casnewydd, na fydd, fel yr ydym ni i gyd yn gwybod, yn gwneud dim i leddfu tagfeydd o gwmpas y ddinas nac yn yr ardal ehangach. Nodaf iddi gymryd cryn dipyn o amser i arweinydd y tŷ gyfeirio at y llwybr du yn ei hateb, ond tybed a wnaiff hi achub ar y cyfle hwn nawr i gytuno â mi y byddem ni'n llawer gwell ein byd, yn ariannol ac yn amgylcheddol, drwy fuddsoddi arian a glustnodwyd ar gyfer y llwybr du ar gamau olaf y system fetro yn hytrach, a gwella cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus rhwng cymunedau'r de-ddwyrain.
As I said, the Government is in a legal process; it's not for me to upset the legal process. The legal process is a set process that I've explained on a lot of occasions; I'm happy to explain it again. The reason I took a little while to get to the M4 is because I do think that Members need to understand that this is a range of measures; there are a suite of things happening across the road network in that area as well as across Wales, and to get fixated on a single project is not necessarily where we want to be. It's a very important project, of course it is. There is a legal process that we are in, the legal process is inexorable, we must follow it to its conclusion, whatever that is, and I'm sure the Member will be taking part in the debate when it's brought forth.
Fel y dywedais, mae'r Llywodraeth mewn proses gyfreithiol; nid fy lle i yw amharu ar y broses gyfreithiol. Mae'r broses gyfreithiol yn broses sefydlog yr wyf i wedi ei hesbonio ar sawl achlysur; rwy'n hapus i'w hesbonio eto. Y rheswm y cymerais i ychydig o amser i gyfeirio at yr M4 oedd y ffaith fy mod i'n credu bod angen i'r Aelodau ddeall bod hon yn amrywiaeth o fesurau; mae cyfres o bethau sy'n digwydd ar draws y rhwydwaith ffyrdd yn yr ardal honno yn ogystal â ledled Cymru, ac nid datblygu obsesiwn gydag un prosiect yw'r sefyllfa yr ydym ni eisiau bod ynddi o reidrwydd. Mae'n brosiect pwysig iawn, wrth gwrs ei fod. Ceir proses gyfreithiol yr ydym ni ynddi, mae'r broses gyfreithiol yn ddiwrthdro, mae'n rhaid i ni ei dilyn i'w chasgliad, beth bynnag fydd hwnnw, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn cymryd rhan yn y ddadl pan fydd hi'n cael ei chynnal.
Leader of the house, one of the issues, when it comes to tackling the pinch points, of course, is that you often just free up traffic to go to the next pinch point. One of the next pinch points further on from that location, of course, is the A470, which is now recognised, actually, as the most congested part of Wales with very serious pollution issues. Would you agree with me that the ultimate solution to our problems on the roads is the development and maintenance of a public transport system that gives people the opportunity not to have to drive on the roads to get to where they need to go, using a safe and efficient and comfortable public transport system?
Arweinydd y tŷ, un o'r materion, o ran mynd i'r afael â mannau cyfyng, wrth gwrs, yw mai'r cwbl yr ydych chi'n ei wneud yn aml yw rhyddhau traffig i fynd ymlaen i'r man cyfyng nesaf. Un o'r mannau cyfyng nesaf ymhellach ymlaen o'r lleoliad hwnnw, wrth gwrs, yw'r A470, a gydnabyddir erbyn hyn, a dweud y gwir, fel y rhan brysuraf o Gymru sydd â phroblemau llygredd difrifol iawn. A fyddech chi'n cytuno â mi mai'r ateb yn y pen draw i'n problemau ar y ffyrdd yw datblygu a chynnal system trafnidiaeth gyhoeddus sy'n rhoi cyfle i bobl i beidio â gorfod gyrru ar ffyrdd i gyrraedd lle maen nhw angen mynd, gan ddefnyddio system trafnidiaeth gyhoeddus ddiogel ac effeithlon a chyfforddus?
Yes, and as I said, I emphasised that the pinch-point studies are designed to look at a range of solutions to congestion problems—not just road building, but absolutely everything, from public transport to active travel. A whole suite of measures is necessary to reduce congestion in most parts of Wales, not a fixation on a single part of that.
Byddwn, ac fel y dywedais, pwysleisiais fod astudiaethau mannau cyfyng wedi'u cynllunio i ystyried amrywiaeth o atebion i broblemau tagfeydd—nid adeiladu ffyrdd yn unig, ond popeth, o drafnidiaeth gyhoeddus i deithio llesol. Mae angen cyfres lawn o fesurau i leihau tagfeydd yn y rhan fwyaf o rannau o Gymru, nid obsesiwn ag un rhan o hynny.
8. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i fabwysiadu terfynau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer allyriadau o ronynnau? OAQ52997
8. What consideration has the Welsh Government given to adopting the World Health Organization’s air quality limits for the emission of particulate matter? OAQ52997
We are considering all options to improve air quality in Wales. As part of the clean air programme, the Minister for Environment has established an air quality evidence, innovation and improvements project, which will consider the practical application of the World Health Organization guidelines for air pollution in Wales.
Rydym yn ystyried pob dewis i wella ansawdd aer yng Nghymru. Yn rhan o'r rhaglen aer glân, mae Gweinidog yr Amgylchedd wedi sefydlu prosiect tystiolaeth, arloesedd a gwelliannau ar gyfer ansawdd aer, a fydd yn ystyried y defnydd ymarferol o ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer llygredd aer yng Nghymru.
Leader of the house, I'm sure you'll be aware that this is a very important matter that relates to the concerns of my colleague for Newport West, which is that pollution and congestion are very, very serious matters when it comes to public health. You may be aware that there was a report last month, published by the English public health organisation, about the effects of long-term exposure on cardiovascular morbidity i.e. it's killing more of us than it needs to. And although a lot of concern has been expressed about the levels of nitrogen oxides in the environment, I think it's really important we consider particulates in combination with them, because it's particulates that are the most damaging, because they penetrate the very smallest ventricles, and particularly the impact on children. So, I'd be very grateful if you could tell me what consideration, if any, the Government has so far given to adopting the WHO limits, which are obviously considerably better than the European Union's limits.
Arweinydd y tŷ, rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol bod hwn yn fater pwysig iawn sy'n ymwneud â phryderon fy nghyd-Aelod dros Orllewin Casnewydd, sef bod llygredd a thagfeydd yn faterion difrifol dros ben pan ddaw i iechyd y cyhoedd. Efallai y byddwch yn ymwybodol bod adroddiad fis diwethaf, a gyhoeddwyd gan sefydliad iechyd y cyhoedd yn Lloegr, ar effeithiau amlygiad hirdymor ar afiachusrwydd cardiofasgwlaidd h.y. mae'n lladd mwy ohonom ni nag y mae angen iddo. Ac er y mynegwyd llawer o bryder ynghylch y lefelau o ocsidau nitrogen yn yr amgylchedd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n ystyried gronynnau mewn cyfuniad â nhw, oherwydd gronynnau sydd fwyaf niweidiol, gan eu bod nhw'n treiddio'r fentriglau lleiaf, ac yn enwedig yr effaith ar blant. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi ddweud wrthyf pa ystyriaeth, os o gwbl, y mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi hyd yma i fabwysiadu terfynau Sefydliad Iechyd y Byd, sy'n amlwg yn sylweddol well na therfynau'r Undeb Ewropeaidd.
Yes, absolutely. As part of the clean air programme established this summer, as I just said, an air quality evidence, innovation and improvements project has been set up. That will look at the World Health Organization guidelines for air pollution and all of their potential impacts and for potential adoption in Wales. The guidelines are based solely on scientific conclusions about public health aspects of air pollution, and don't consider the technical feasibility or the economic, political and social aspects of the achievement of those levels. Therefore, we have officials currently assessing such practical aspects so that we can underpin future targets with evidence, to ensure they deliver the most effective change, supporting the delivery of our well-being goals. We already have access to a wide range of levers to take forward action to improve air quality, including planning, infrastructure, legislation, regulation and communication measures. The Minister has indicated that we would consider legislating as well, if we find that that suite of measures isn't sufficient for the practical implementation of the standards.
Gallaf, yn sicr. Yn rhan o'r rhaglen aer glân a sefydlwyd yr haf hwn, fel yr wyf i newydd ei ddweud, sefydlwyd prosiect tystiolaeth, arloesedd a gwelliannau ar gyfer ansawdd aer. Bydd hwnnw'n edrych ar ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ar gyfer llygredd aer a'u holl effeithiau posibl, ac ar gyfer eu mabwysiadu o bosibl yng Nghymru. Mae'r canllawiau yn seiliedig ar gasgliadau gwyddonol am agweddau iechyd cyhoeddus llygredd aer yn unig, ac nid ydynt yn ystyried ymarferoldeb technegol nac agweddau economaidd, gwleidyddol a chymdeithasol ar gyflawni'r lefelau hynny. Felly, mae gennym ni swyddogion yn asesu agweddau ymarferol o'r fath ar hyn o bryd fel y gallwn seilio targedau yn y dyfodol ar dystiolaeth, i sicrhau eu bod yn cyflawni'r newid mwyaf effeithiol, gan helpu i gyflawni ein nodau llesiant. Mae gennym ni fynediad at amrywiaeth eang o ysgogiadau eisoes i fwrw ymlaen â chamau i wella ansawdd aer, gan gynnwys cynllunio, seilwaith, deddfwriaeth, rheoliadau a mesurau cyfathrebu. Mae'r Gweinidog wedi nodi y byddem yn ystyried deddfu hefyd, os byddwn yn canfod nad yw'r gyfres honno o fesurau yn ddigonol ar gyfer gweithredu'r safonau yn ymarferol.
Back in March, leader of the house, I did ask the First Minister what leadership role the Welsh Government was taking to reduce the premature deaths through poor air quality. We know that 2,000 people a year die prematurely through poor air quality here in Wales. That's 6 per cent of all deaths in Wales, or five every day. Those are really, really major figures that we've desperately got to be tackling, and when you talk to certain organisations, they say there's good work going on in isolation, but not in a co-ordinated fashion. Would the Government be open-minded to actually having a summit of all relevant partners to try and drive forward this agenda, so that by 2021, when this Assembly breaks for the elections, we can see genuine improvement in those figures and a substantial reduction in the premature deaths through poor air quality here in Wales?
Yn ôl ym mis Mawrth, arweinydd y tŷ, gofynnais i'r Prif Weinidog pa swyddogaeth arweinyddiaeth yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei chymryd i leihau marwolaethau cynamserol drwy ansawdd aer gwael. Rydym ni'n gwybod bod 2,000 o bobl y flwyddyn yn marw'n gynamserol bob blwyddyn drwy ansawdd aer gwael yma yng Nghymru. Mae hynny'n 6 y cant o'r holl farwolaethau yng Nghymru, neu bump bob dydd. Mae'r rheini'n ffigurau mawr dros ben y mae hanfodol i ni fynd i'r afael â nhw, a phan fyddwch chi'n siarad â sefydliadau penodol, maen nhw'n dweud bod gwaith da yn cael ei wneud yn annibynnol, ond nid mewn modd cydlynol. A fyddai'r Llywodraeth yn ddigon meddwl agored i gynnal uwchgynhadledd o'r holl bartneriaid perthnasol i geisio bwrw ymlaen â'r agenda hon, fel y gallwn ni weld, erbyn 2021, pan fydd y Cynulliad hwn yn torri ar gyfer yr etholiadau, welliant gwirioneddol i'r ffigurau hynny a gostyngiad sylweddol i'r marwolaethau cynamserol drwy ansawdd aer gwael yma yng Nghymru?
Yes. As I said, we've got the studies going on at the moment, and I'm sure, once we've bottomed out some of the practical aspects, then we will be consulting on a way forward on that. I can't speak for this particular area, but normally we would look to consult and engage with as wide a range of stakeholders as possible—particularly those with expert knowledge on how to implement practical standards in clean air, which, after all, as the Member points out, is what we all want.
Byddem. Fel y dywedais, mae gennym ni'r astudiaethau sy'n cael eu cynnal ar hyn o bryd, ac rwy'n siŵr, ar ôl i ni gytuno ar rai o'r agweddau ymarferol, y byddwn ni'n ymgynghori ar ffordd ymlaen ar hynny. Ni allaf siarad ar gyfer y maes penodol hwn, ond fel rheol byddem yn ceisio ymgynghori ac ymgysylltu ag amrywiaeth mor eang o randdeiliaid â phosibl—yn enwedig y rhai â gwybodaeth arbenigol am sut i weithredu safonau ymarferol mewn aer glân, sef, wedi'r cyfan, fel mae'r Aelod yn ei nodi, yr hyn yr ydym ni i gyd ei eisiau.
Well, dirty air is killing our citizens, and it's ruining the lives of our children. Now, Plaid Cymru has outlined some of our proposals in relation to tackling vehicle emissions, pollution monitoring, pollution and congestion charging, creating clean air zones, but also giving them that legal underpinning that they need. Now, you mentioned that you might consider it. Well, I would urge you, please, as a Government, to support Plaid Cymru's proposals for a clean air Bill for Wales.
Wel, mae aer budr yn lladd ein dinasyddion, ac mae'n difetha bywydau ein plant. Nawr, mae Plaid Cymru wedi amlinellu rhai o'n cynigion o ran mynd i'r afael ag allyriadau o gerbydau, monitro llygredd, ffioedd llygredd a thagfeydd, creu ardaloedd aer glân, ond gan hefyd roi'r sail gyfreithiol honno sydd ei hangen arnyn nhw. Nawr, soniasoch efallai y byddwch chi'n ei ystyried. Wel, rwyf yn eich annog, os gwelwch yn dda, fel Llywodraeth, i gefnogi cynigion Plaid Cymru ar gyfer Bil aer glân i Gymru.
Yes, as I said, we've a range of measures in place, and we need to look to see what we can do with current levers, including that we have—. For example, we consulted earlier this year on tackling roadside nitrogen dioxide concentrations. That document set out how we will reduce concentrations of nitrogen dioxide around roads in Wales where levels are above the limit. That plan will be published by the end of this month. We've also got the clean air zone framework for Wales. The final framework will be published by the end of the year. We've a number of other, as I said, studies and so on going on. What we need to do is get the most comprehensive set of measures in place and then look to see what can be added by a clean air Act. Certainly, that's not off the table, but it may not be necessary. What we'd really like to do is just get on with it as soon as possible.
Ie, fel y dywedais, mae gennym ni amrywiaeth o fesurau ar waith, ac mae angen i ni edrych i weld beth y gallwn ni ei wneud gydag ysgogiadau cyfredol, gan gynnwys bod gennym ni—. Er enghraifft, ymgynghorwyd yn gynharach eleni ar fynd i'r afael â chrynodiadau nitrogen deuocsid ar ymyl y ffordd. Roedd y ddogfen honno'n nodi sut y byddwn yn lleihau crynodiadau o nitrogen deuocsid o amgylch ffyrdd yng Nghymru lle mae lefelau yn uwch na'r terfyn. Bydd y cynllun hwnnw'n cael ei gyhoeddi erbyn diwedd y mis hwn. Mae gennym ni fframwaith ardal aer glân Cymru hefyd. Bydd y fframwaith terfynol yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd y flwyddyn. Mae gennym ni nifer o astudiaethau eraill ac ati, fel y dywedais, ar y gweill. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw cael y gyfres fwyaf gynhwysfawr o fesurau ar waith ac yna edrych i weld beth y gellid ei ychwanegu drwy gael Deddf aer glân. Yn sicr, nid yw hynny oddi ar y bwrdd, ond efallai na fydd yn angenrheidiol. Yr hyn yr hoffem ni ei wneud yn sicr yw bwrw ymlaen â phethau cyn gynted â phosibl.
Diolch i arweinydd y tŷ, yn ateb ar ran y Prif Weinidog.
Thank you, leader of the house, responding on behalf of the First Minister.
Nawr, yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes gan arweinydd y tŷ, Julie James.
Now the next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. The only change to this week's business is to reduce the time allocated to questions to the Counsel General tomorrow. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Yr unig newid i fusnes yr wythnos hon yw lleihau'r amser sydd wedi ei neilltuo ar gyfer holi'r Cwnsler Cyffredinol yfory. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei amlinellu yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, y gellir eu gweld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Leader of the house, could I revisit the M4 discussion that was just had in FMQs? During an environment and sustainability committee meeting last week, the Cabinet Secretary for Economy and Transport was before us. He clearly outlined that the planning decision is a decision for the First Minister and him alone. It's not a collective responsibility decision of the Government as a whole, which you indicated in your response to us. But, he also told the committee members that there was the belief within Government that a debate would be taken on 4 December and that the report would be made available to Members of this institution this week. It's a 580-page report, as I understand it. You are leader of the house, responsible for Government business. If that debate is to be taken next Tuesday, you would have to be tabling that debate today. Can you confirm whether that debate will be tabled today, and that the report will be released for Members to look over in the coming days? Or, is it really the case that this debate will not see the light of day now under this current First Minister, and that we are looking at going into the spring term before that debate is held here? As I said, there are so many conflicting notes and responses to questions out there that we do need clarity. This is the largest infrastructure project that the Welsh Government has undertaken, or will potentially undertake, since 1999. From the Cabinet Secretary, to your good self, to the First Minister himself, there are so many different scenarios working out there that we, as Members, do require the courtesy that we do have clarity from the Government over the course of action.
I'd also ask, in light of the continuing poor experience that people are having on the railways, that the Cabinet Secretary himself brings forward a statement that outlines entirely what happened in the handover process from Arriva Trains to the new franchise operator. There is evidence, given by the Cabinet Secretary himself and by Transport for Wales, that it wasn't the most ideal handover that could have been undertaken. Yet, this date was well-known to many people; it was known to everyone, in fact. The statement that we received from Transport for Wales last week even alludes to the fact that the stores for spare parts were certainly not what they should be, and there was an inadequacy there. We do need to understand, because we are all getting e-mails, telephone correspondence, face-to-face experiences with the travelling public over the horrendous situation that many have been left in. It is not fair on the travelling public, leave alone Members in this institution, that we cannot furnish them with the answers that they do deserve.
I am grateful for the statement that came from Transport for Wales last week. But, if this were a positive news story, I'm sure the Cabinet Secretary would be making a statement about the initial handover and the six weeks in the intervening period. So, please can we have a Government statement outlining exactly the responsibilities the Government has taken on itself to fix this problem?
Arweinydd y tŷ, a gaf i edrych eto ar drafodaeth yr M4 sydd newydd gael ei chynnal yng nghwestiynau’r Prif Weinidog? Yn ystod cyfarfod y pwyllgor amgylchedd a chynaliadwyedd yr wythnos diwethaf, roedd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth o’n blaen ni. Amlinellodd yn glir mai penderfyniad y Prif Weinidog a’r Prif Weinidog yn unig yw’r penderfyniad cynllunio. Nid penderfyniad y mae'r Llywodraeth gyfan yn gyd-gyfrifol amdano yw hyn, sef yr hyn y gwnaethoch chi ei fynegi yn eich ymateb inni. Ond, dywedodd hefyd wrth aelodau’r pwyllgor bod cred o fewn y Llywodraeth y byddai dadl ar 4 Rhagfyr, ac y byddai’r adroddiad ar gael i Aelodau o'r sefydliad hwn yr wythnos hon. Mae'n adroddiad 580 o dudalennau, fel yr wyf yn deall. Chi yw arweinydd y tŷ, sy'n gyfrifol am fusnes y Llywodraeth. Os bydd y ddadl honno yn cael ei chynnal ddydd Mawrth nesaf, byddai’n rhaid ichi gyflwyno’r ddadl honno heddiw. A wnewch chi gadarnhau a fydd y ddadl honno yn cael ei chyflwyno heddiw, ac y bydd yr adroddiad yn cael ei ryddhau fel y gall yr Aelodau edrych drosto yn ystod y dyddiau nesaf? Neu, ai'r gwir amdani yw na fydd y ddadl hon yn gweld golau dydd yn awr o dan y Prif Weinidog presennol hwn, ac na fydd y ddadl honno yn debygol o gael ei chynnal yma cyn tymor y gwanwyn? Fel y dywedais, mae cymaint o nodiadau ac ymatebion cyferbyniol i gwestiynau y mae angen eglurder arnom. Dyma’r prosiect seilwaith mwyaf y mae Llywodraeth Cymru wedi ymgymryd ag ef, neu y bydd wedi ymgymryd ag ef o bosibl, ers 1999. Rhwng Ysgrifennydd y Cabinet, chithau, a’r Prif Weinidog ei hun, mae cymaint o wahanol sefyllfaoedd yn ymffurfio fel ein bod ni, yr Aelodau, angen eglurder gan y Llywodraeth yn ystod y camau gweithredu.
Byddwn yn gofyn hefyd, yng ngoleuni’r profiadau gwael parhaus y mae pobl yn eu cael ar y rheilffyrdd, i Ysgrifennydd y Cabinet ei hun gyflwyno datganiad sy'n amlinellu yn llwyr yr hyn a ddigwyddodd yn ystod y broses o drosglwyddo rhwng Trenau Arriva a gweithredwr y fasnachfraint newydd. Ceir tystiolaeth, gan Ysgrifennydd y Cabinet ei hun a chan Drafnidiaeth Cymru, nad dyna oedd y trosglwyddiad mwyaf delfrydol y gellid ei wneud. Ond eto, roedd y dyddiad hwn yn adnabyddus i lawer o bobl; roedd yn hysbys i bawb, mewn gwirionedd. Mae hyd yn oed y datganiad a gawsom ni yr wythnos diwethaf gan Drafnidiaeth Cymru yn cyfeirio at y ffaith nad oedd y storfeydd ar gyfer darnau sbâr yr hyn y dylent fod yn sicr, a'u bod yn annigonol. Mae angen inni ddeall, gan ein bod ni i gyd yn cael negeseuon e-bost, gohebiaeth dros y ffôn, profiadau wyneb yn wyneb gyda’r cyhoedd sy'n teithio ynghylch y sefyllfa erchyll y mae llawer o bobl wedi eu gadael ynddi. Nid yw'n deg ar y cyhoedd sy’n teithio, heb sôn am Aelodau’r sefydliad hwn, na allwn ni roi'r atebion iddyn nhw y maen nhw’n eu haeddu .
Rwyf yn ddiolchgar am y datganiad a ddaeth gan Drafnidiaeth Cymru yr wythnos diwethaf. Ond, pe bai hon yn stori newyddion gadarnhaol, rwyf yn siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad ynghylch y trosglwyddiad cychwynnol a’r chwe wythnos yn y cyfamser. Felly, gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth os gwelwch yn dda sy’n amlinellu'r union gyfrifoldebau y mae’r Llywodraeth wedi ymgymryd â nhw i ddatrys y broblem hon?
On the M4, I'll try to be as crystal clear as I possibly can be. We are in a legal process. We had a local inquiry. That report has been received by the Government. It is subject to official advice and legal advice. When the official and legal advice and clearances are through, it will be submitted to the First Minister for his executive decision. It is not a collective decision of the Cabinet; it is an executive decision of the First Minister.
Once that has been done, to be clear, I have made it very clear that, because of the scale of the project and the interest across Wales, unlike any other highway project, we will bring forward a debate in Government time. There is still some possibility that we could do that next Monday. We would have to have the Llywydd's indulgence to do that. It was discussed at Business Committee this morning that there is still that possibility. However, as I said before, if that's not possible—if that's not possible because we haven't got to that point in the process—then we'll see what else can be done.
If it does go out past the end of this Assembly term, then I will be recommending to the incoming First Minister, whoever she or he would be, that the commitment by this Government is honoured, that that debate comes forward, and I don't see any reason why that couldn't happen. But it must be in the correct sequence. We can't have a debate in Assembly time before the making of the Orders, because that is not a relevant consideration in terms of the way that that decision must be made. So, there's a very clear set of processes, and the Assembly debate must come at the right point in that process. So, it's still not inconceivable that we could do it next Tuesday, but, if we can do it, we will. If we can't, then we'll have to see what else can be done.
We are very committed to the debate, but it has to be at the right point in the process. The process is immensely complex. The amount of things that have to be done in order for the First Minister to be able to take that decision lawfully, taking into account all the relevant considerations, is hugely complicated. So, we need to get the process right, and then we need to move on to the debate. So, I hope that that is clear. I don't know how to make it any clearer than that.
In terms of Transport for Wales, the Cabinet Secretary has indicated to me that he's very happy to ensure that Transport for Wales give a weekly update to all Members on where we are with the transition arrangements and the handover. So, I'll make sure that that happens.
Ynghylch yr M4, fe geisiaf fod mor glir ag y gallaf. Rydym ni mewn proses gyfreithiol. Rydym ni wedi cael ymchwiliad lleol. Mae’r Llywodraeth wedi cael yr adroddiad hwnnw. Mae'n amodol ar gyngor swyddogol a chyngor cyfreithiol. Ar ôl cael y cyngor swyddogol a chyfreithiol a chwblhau'r cliriadau, caiff ei gyflwyno i'r Prif Weinidog ar gyfer ei benderfyniad gweithredol yntau. Nid penderfyniad y Cabinet ar y cyd mohono; penderfyniad gweithredol y Prif Weinidog ydyw.
Unwaith y bydd hynny wedi ei wneud, i fod yn glir, rwyf wedi ei gwneud hi’n glir iawn, oherwydd maint y prosiect a'r diddordeb ledled Cymru, yn wahanol i unrhyw brosiect priffyrdd arall, y byddwn ni'n cyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth. Mae peth posibilrwydd o hyd y gallem ni wneud hynny ddydd Llun nesaf. Byddai'n rhaid inni gael caniatád y Llywydd i wneud hynny. Trafodwyd yn y Pwyllgor Busnes y bore 'ma bod hyn yn bosibilrwydd o hyd. Fodd bynnag, fel y dywedais o'r blaen, os nad yw hynny'n bosibl—os nad yw hynny'n bosibl gan nad ydym ni wedi cyrraedd y pwynt hwnnw yn y broses—yna byddwn yn gweld beth arall y gellir ei wneud.
Os cyrhaeddwn ni ddiwedd tymor y Cynulliad hwn, yna byddaf yn argymell i’r Prif Weinidog newydd, pwy bynnag y bydd ef neu hi, fod ymrwymiad y Llywodraeth hon yn cael ei anrhydeddu, bod y ddadl honno yn cael ei chyflwyno, ac ni allaf weld unrhyw reswm pam na allai hynny ddigwydd. Ond mae’n rhaid i hyn ddigwydd yn y drefn gywir. Ni allwn ni gael dadl yn amser y Cynulliad cyn gwneud y Gorchmynion, oherwydd nid yw hynny'n ystyriaeth berthnasol o’r ffordd y mae'n rhaid gwneud y penderfyniad hwnnw. Felly, bydd yn rhaid cael cyfres glir iawn o brosesau, a bydd yn rhaid i ddadl y Cynulliad ddod ar yr adeg iawn yn ystod y broses honno. Felly, mae posibilrwydd o hyd y gallem ni wneud hynny ddydd Mawrth nesaf, ond, os gallwn ni wneud hynny, byddwn yn gwneud hynny. Os na allwn ni, yna bydd yn rhaid inni weld beth arall y gellir ei wneud.
Rydym ni'n ymrwymedig iawn i'r ddadl, ond mae'n rhaid i hynny fod ar yr adeg briodol yn ystod y broses. Mae'r broses yn hynod o gymhleth. Mae’r holl bethau y mae’n rhaid eu gwneud fel y gall y Prif Weinidog wneud y penderfyniad hwnnw yn gyfreithlon, gan roi sylw i'r holl ystyriaethau perthnasol, yn hynod o gymhleth. Felly, mae angen inni gael y broses yn gywir, ac mae arnom ni angen symud ymlaen at y ddadl. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n glir. Nid wyf yn gwybod sut i’w ddweud yn gliriach na hynny.
O ran Trafnidiaeth Cymru, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi mynegi imi ei fod yn hapus iawn i sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn rhoi diweddariad wythnosol i'r holl Aelodau ynghylch ble'r ydym ni arni gyda'r trefniadau pontio a’r trosglwyddiad. Felly, byddaf yn gwneud yn siŵr bod hynny'n digwydd.
Leader of the house, can I ask for a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services concerning GP premises, please? As you'll be aware, GPs who are independent contractors in the traditional mould also own their own premises, and I well remember as young GPs, you are expected to take out what is effectively a second mortgage on a GP surgery at the same time as you are taking out a first mortgage on a family home.
Now, recently, I've received representations to the effect that, when you fast-forward 20 to 30 years, and GPs retire, or retire early, or move on, leaving the remaining GPs with a building that is often difficult to sell, with negative equity and early redemption penalties, huge financial losses can be incurred at this difficult time. And people wonder why GPs do not want to become independent contractors owning their own surgeries any more.
Now, the NHS in England has a compensation system for GPs in similar circumstances. GPs who have provided a lifetime of service to their communities face huge financial losses if they are the last ones standing in GP premises after the other partners have left. We don't expect hospital consultants to have an obligatory financial stake in your average district general hospital or tertiary specialist care centre, and I would value a statement from the Cabinet Secretary to clarify matters. Thank you very much.
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch meddygfeydd teulu, os gwelwch yn dda? Fel y byddwch yn ymwybodol, mae meddygon teulu sy'n gontractwyr annibynnol hefyd yn berchen ar eu hadeiladau eu hunain yn draddodiadol, a chofiaf yn dda, yn feddyg teulu ifanc, y disgwylir ichi gael yr hyn sydd, yn effeithiol, yn ail forgais ar feddygfa deulu ar yr un pryd â morgais ar eich cartref teuluol.
Nawr, yn ddiweddar, rwyf wedi cael sylwadau i'r perwyl, pan rydych chi'n gwibio 20 i 30 mlynedd yn eich blaen, pan fo meddygon teulu yn ymddeol, neu'n ymddeol yn gynnar, neu'n symud yn eu blaenau, gan adael y meddygon teulu sy'n weddill gydag adeilad sy'n anodd ei werthu yn aml, gydag ecwiti negyddol a chosbau adbrynu cynnar, bod modd cael colledion ariannol enfawr yn ystod y cyfnod anodd hwn. Ac mae pobl yn meddwl tybed pam nad yw meddygon teulu yn dymuno bod yn gontractwyr annibynnol sy'n berchen ar eu meddygfeydd eu hunain mwyach.
Nawr, mae gan y GIG yn Lloegr system iawndal ar gyfer meddygon teulu mewn amgylchiadau tebyg. Meddygon teulu sydd wedi rhoi oes o wasanaeth i'w cymunedau sy'n wynebu colledion ariannol enfawr os mai nhw yw'r rhai olaf mewn meddygfa deulu ar ôl i'r partneriaid eraill adael. Nid ydym ni'n disgwyl i feddygon ymgynghorol mewn ysbytai fod â chyfran ariannol orfodol yn eich ysbyty cyffredinol dosbarth arferol neu ganolfan gofal arbenigol trydyddol, a byddwn yn gwerthfawrogi datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet i egluro pethau. Diolch yn fawr iawn.
Yes, the Member highlights a particular issue with the current system in which GPs are independent contractors. We are seeing a shift towards fewer, larger sized GP practices with a wider skill mix of health professionals providing a greater range of healthcare locally, and that's partly because of what the Member is pointing out there about the financial commitments and so on.
We do take over practices in some circumstances of a managed practice approach, particularly as the tendency to use locums attracting higher costs and so on plays out. So, he's right to highlight that. We're working closely with the British Medical Association and NHS Wales colleagues on a programme of contract reform to address how the contract operates, making it more sustainable for GPs whilst delivering against the actions. The number of GP practices is gradually reducing, and it is a trend. As part of those negotiations, we are looking to see what can be done to alleviate the circumstances that the Member highlights.
Ie, mae'r Aelod yn tynnu sylw at broblem benodol gyda'r system bresennol lle mae meddygon teulu yn gontractwyr annibynnol. Rydym ni'n gweld symudiad tuag at lai o bractisau meddygon teulu sy'n fwy o ran maint gyda chymysgedd sgiliau ehangach o weithwyr iechyd proffesiynol sy'n darparu amrywiaeth ehangach o ofal iechyd yn lleol, ac mae hynny'n rhannol oherwydd yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud ynghylch ymrwymiadau ariannol ac ati.
Rydym ni yn meddiannu practisau mewn rhai amgylchiadau os caiff y practisau hynny eu rheoli, yn enwedig gan fod y duedd o ddefnyddio staff locwm sy'n costio mwy ac ati yn datblygu. Felly, mae'n gywir i dynnu sylw at hynny. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda Chymdeithas Feddygol Prydain a chydweithwyr yn GIG Cymru ar raglen diwygio contractau i fynd i'r afael â sut y mae contractau yn gweithredu, sy'n ei gwneud hi'n fwy cynaliadwy i feddygon teulu o ran cyflawni'r camau gweithredu. Mae nifer y practisau meddygon teulu yn gostwng yn raddol, ac mae hynny'n duedd. Yn rhan o'r trafodaethau hynny, rydym ni'n edrych i weld beth y gellir ei wneud i liniaru'r amgylchiadau hynny y mae'r Aelod yn tynnu sylw atynt.
I wanted to raise the issue about folic acid. The UK Government, as the leader of the house will know, recently announced its plans to fortify flour with folic acid to reduce spina bifida and other preventable birth defects linked to low folic acid. I think we know that, at the moment, two children a week in the UK are born with preventable birth defects. It's very good news that the UK Government has announced this, and I know this is something that Scottish and Welsh Ministers have lobbied for, and I assume it will apply to all UK flour producers. But I did wonder whether it would be possible to have a statement in Wales to clarify that this will apply in Wales and how it will link with our duties to regulate food and our responsibilities for food standards, because I think, obviously, this is something that mothers in particular need to know.
Roeddwn i'n bwriadu codi'r mater o asid ffolig. Mae Llywodraeth y DU, fel y bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol, wedi cyhoeddi ei chynlluniau i atgyfnerthu blawd ag asid ffolig yn ddiweddar i leihau spina bifida a namau geni ataliadwy eraill sy'n gysylltiedig â lefelau isel o asid ffolig. Credaf ein bod ni'n gwybod bod dau blentyn yr wythnos yn y DU, ar hyn o bryd, yn cael eu geni gyda namau geni ataliadwy. Mae'n newyddion da iawn bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi hyn, ac rwy'n gwybod fod hyn yn rhywbeth y mae Gweinidogion Cymru a'r Alban wedi lobïo drosto, ac rwy'n tybio y bydd hyn yn berthnasol i holl gynhyrchwyr blawd y DU. Ond roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai'n bosibl cael datganiad yng Nghymru i egluro y bydd hyn yn berthnasol i Gymru a sut y bydd yn cysylltu â'n dyletswyddau i reoleiddio bwyd a'n cyfrifoldebau dros safonau bwyd, oherwydd rwy'n credu, yn amlwg, bod hyn yn rhywbeth y mae mamau yn benodol angen ei wybod.
Yes, the Member highlights an incredibly important area. We very much welcome the positive announcement from the UK Government to fortify flour with folic acid. We have for a very long time called for this to be taken forward, and the Cabinet Secretary for Health and Social Services has written a joint letter with the Scottish Government yesterday to endorse our support and to drive forward rapid action in this regard. We note that the expected timing is early 2019 for the consultation, and officials have begun a positive dialogue to drive forward the consultation on a UK-wide level. We also know that the Committee on Toxicity of Chemicals in Food, Consumer Products and the Environment are yet to make an official report on the maximum level of folic acid, but we're of the view that that shouldn't delay the consultation process with a view to agreeing a uniform approach to the introduction of legislation across the UK as soon as possible.
Ie, mae'r Aelod yn tynnu sylw at faes hynod o bwysig. Rydym ni'n croesawu'n fawr iawn y cyhoeddiad cadarnhaol gan Lywodraeth y DU i atgyfnerthu blawd ag asid ffolig. Rydym ni wedi bod yn galw ers amser hir i fwrw ymlaen â hyn, ac mae Ysgrifennodd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu llythyr ar y cyd â Llywodraeth yr Alban ddoe i gadarnhau ein cefnogaeth a hyrwyddo gweithredu cyflym yn hyn o beth. Nodwn mai'r amseriad disgwyliedig ar gyfer yr ymgynghoriad yw dechrau 2019, a bod swyddogion wedi dechrau deialog cadarnhaol i hyrwyddo'r ymgynghoriad drwy'r Deyrnas Unedig. Rydym ni'n gwybod hefyd nad yw'r Pwyllgor ar Wenwyndra Cemegion mewn Bwyd, Nwyddau Defnyddwyr a'r Amgylchedd wedi gwneud adroddiad swyddogol ynghylch y lefel uchaf o asid ffolig eto, ond rydym ni o'r farn na ddylid oedi'r broses ymgynghori gyda bwriad o gytuno ar ddull gweithredu unffurf i gyflwyno deddfwriaeth ledled y DU cyn gynted â phosib.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Minister for Culture, Tourism and Sport on the results of the latest school sport survey? According to the survey, the gap between children from the most and the least deprived areas taking part in sport has widened in the last three years. The number of children taking part in sport outside school three or more times a week has remained unchanged since 2015, and the gender disparity between boys and girls remains the same. Enjoyment of sports, both in and out of school, has fallen, and as the chief executive of Sport Wales said, in her words,
'Without it, there is no hope of them having a positive lifelong relationship with sport.'
Please can we have a statement from the Minister on what can be done to encourage more pupils to take part in sports in Wales, please?
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon ar ganlyniadau'r arolwg diweddaraf ynglŷn â chwaraeon mewn ysgolion? Yn ôl yr arolwg, mae'r bwlch rhwng plant o'r ardaloedd mwyaf a lleiaf difreintiedig sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon wedi ehangu yn ystod y tair blynedd diwethaf. Mae nifer y plant sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon y tu allan i'r ysgol dair gwaith yr wythnos neu fwy wedi aros yn ddigyfnewid ers 2015, ac mae'r gwahaniaethau rhwng y rhywiau rhwng bechgyn a merched yn parhau i fod yr un fath. Mae'r mwynhad o chwaraeon, yn yr ysgol a'r tu allan i'r ysgol, wedi gostwng, ac fel y mae prif weithredwr Chwaraeon Cymru wedi dweud,
heb hynny, nid oes ganddyn nhw unrhyw obaith o gael perthynas gadarnhaol gydol oes â chwaraeon.
Os gwelwch yn dda, gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar yr hyn y gellir ei wneud i annog mwy o ddisgyblion i gymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
The Member highlights a very important part of the curriculum, and the Member will be aware that, as part of the Donaldson reforms to the curriculum, we're rolling out the new curriculum and part of that is very much to be a healthy, active citizen of Wales. We hope very much that that will mean that sport is far more integrated into the curriculum. The Member will be aware that we've been experimenting with the mile a day programme for primary schools, and so on. So he highlights a very important part of the roll-out of the new curriculum. It's very much part of our planning for the future for schools with a view to getting our children as they come out of our schools to be the healthy, active participants in Welsh society that we want them to be.
Mae'r Aelod yn amlygu rhan bwysig iawn o'r cwricwlwm, a bydd yr Aelod yn ymwybodol, yn rhan o ddiwygiadau Donaldson i'r cwricwlwm, ein bod ni'n cyflwyno cwricwlwm newydd a rhan fawr iawn o hynny yw bod yn ddinesydd iach a gweithgar yng Nghymru. Rydym ni'n gobeithio yn fawr iawn y bydd hynny'n golygu y bydd chwaraeon yn rhan llawer mwy creiddiol o'r cwricwlwm. Bydd yr Aelod yn ymwybodol y buom ni'n arbrofi gyda'r rhaglen milltir y diwrnod ar gyfer ysgolion cynradd, ac ati. Felly mae'n amlygu rhan bwysig iawn o gyflwyno'r cwricwlwm newydd. Mae'n rhan bwysig iawn o'n cynllunio ar gyfer y dyfodol ar gyfer ysgolion gyda'r nod o sicrhau bod ein plant, fel maen nhw'n dod allan o'n hysgolion, yn cyfrannu at gymdeithas Cymru mewn modd iach a gweithgar, fel yr ydym ni'n dymuno iddyn nhw ei wneud.
Leader of the house, I'd like to ask for two statements today. I continue to deal with a large volume of casework relating to problems caused by unadopted housing estates. In fact, I would say it's the largest single element in my postbag, and I know that other Assembly Members see similar issues. Some time ago, during a debate on unadopted roads, the economy and transport Secretary announced that he would be setting up a taskforce to look into this issue. Please can we have a statement updating Members on this work?
Secondly, I recently met with a representative of the WAVE 70/30 campaign. That campaign focuses on eliminating child maltreatment through primary prevention. Their solution, offering support to parents and expectant parents before damage occurs, accords well with Welsh Government priorities, so could we have an update from Ministers on work to promote positive parenting?
Arweinydd y tŷ, fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw. Rwy'n parhau i ymdrin â swmp mawr o waith achos sy'n ymwneud â phroblemau a achosir gan ystadau tai sydd heb eu mabwysiadu. Yn wir, byddwn i'n dweud mai hyn yw'r elfen fwyaf yn fy mag post, ac rwy'n gwybod fod Aelodau eraill y Cynulliad yn gweld materion tebyg. Beth amser yn ôl, yn ystod dadl ar ffyrdd nad oedden nhw wedi eu mabwysiadu, cyhoeddodd Ysgrifennydd yr economi a thrafnidiaeth y byddai'n sefydlu tasglu i edrych ar y mater hwn. A gawn ni ddatganiad i ddiweddaru'r Aelodau ar y gwaith hwn?
Yn ail, cyfarfûm yn ddiweddar â chynrychiolydd yr ymgyrch WAVE 70/30. Mae'r ymgyrch honno'n canolbwyntio ar ddileu camdriniaeth plant drwy ataliaeth sylfaenol. Mae eu hateb, sef cynnig cymorth i rieni a darpar rieni cyn y bydd niwed yn digwydd yn cyd-fynd yn dda â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru, felly gawn ni ddiweddariad gan y Gweinidogion ar y gwaith i hyrwyddo magu plant yn gadarnhaol?
Yes, indeed. Taking them in reverse order, officials have met with George Hosking, the founder and CEO of the WAVE Trust, on a number of occasions to discuss the work, including the 70/30 campaign that the Member highlights, and the adverse childhood experiences work. The meetings have provided opportunities for officials to share with the WAVE Trust information on the Welsh Government's policies and key family support programmes. We anticipate that that will have a mutual interest with the WAVE Trust and that discussions will continue.
The approach of the campaign is completely compatible with the aims and objectives of our Flying Start and Families First programmes, as well as the Welsh Government's positive parenting campaign, 'Parenting. Give it Time'. We're very supportive of the campaign and believe the services provided have the potential to complement the work already undertaken by the Government, and we're very happy to work alongside the project.
In terms of unadopted roads, the Cabinet Secretary has been looking for some time at some of the issues, in conjunction with the Minister for housing, the Minister for planning and a number of other people across the Government. I'll check with them where that work is and how it's progressing and write to the Member accordingly.
Ie, yn wir. Gan ymdrin â nhw tuag yn ôl, mae swyddogion wedi cwrdd â George Hosking, sylfaenydd a phrif swyddog gweithredol WAVE Trust, ar sawl achlysur i drafod y gwaith, gan gynnwys yr ymgyrch 70/30 y mae'r Aelod yn ei amlygu, a gwaith ynglŷn â phrofiadau plentyndod andwyol. Mae'r cyfarfodydd wedi rhoi cyfleoedd i swyddogion rannu gwybodaeth gyda WAVE Trust ynghylch polisïau a rhaglenni allweddol Llywodraeth Cymru o ran rhoi cymorth i deuluoedd. Rydym ni'n rhagweld y bydd gennym ni ddiddordeb cyffredin gyda WAVE Trust ac y bydd trafodaethau yn parhau.
Mae dull yr ymgyrch yn gwbl gydnaws â nodau ac amcanion ein rhaglenni Dechrau'n Deg a Theuluoedd yn Gyntaf, yn ogystal ag ymgyrch magu plant yn gadarnhaol Llywodraeth Cymru, 'Magu plant. Rhowch amser iddo'. Rydym ni'n gefnogol iawn i'r ymgyrch ac yn credu bod gan y gwasanaethau a ddarperir y gallu i ategu'r gwaith a wnaed eisoes gan y Llywodraeth, ac rydym ni'n hapus i weithio ochr yn ochr â'r prosiect.
O ran ffyrdd nad ydyn nhw wedi eu mabwysiadu, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn edrych ar rai o'r materion ers peth amser, ar y cyd â'r Gweinidog dros dai, y Gweinidog dros gynllunio a nifer o bobl eraill yn y Llywodraeth. Byddaf yn gwirio gyda nhw ble'r ydym ni arni gyda'r gwaith hwnnw a sut mae pethau'n bwrw ymlaen a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod yn unol â hynny.
Could I call for a single statement on rail services in north Wales? On Saturday I attended the Wrexham-Bidston Rail Users Association's annual general meeting, where the chair referred us to Transport for Wales's live travel updates on Saturday, which showed that, with the exception of minor delays at Cardiff-Shrewsbury and Cardiff-Swansea, all the other south Wales services had good service, whereas Llandudno-Blaenau Ffestiniog and Chester-Crewe had severe delays, and Wrexham-Bidston had an amended timetable—i.e. cancelled.
Yesterday, the executive member for transport at Wrexham wrote to the Cabinet Secretary here. You will be aware that following the decision by Transport for Wales that no train services operated on Wrexham-Bidston last weekend, due to rail services in south Wales being supplemented due to a sporting fixture, no stakeholders here were consulted in advance or informed directly of that, or then the decision to rescind and reduce the reduced timetable over the weekend with no discussion with stakeholders. We know that the chair of Neston transport working group, the other end of this line, on Friday e-mailed—it's been their position in Neston for three years that the whole of the line should be operated by Merseytravel, because at least the section from Bidston to Shotton, they say, could then experience high-quality services provided by them.
And, finally, on Friday, my office received a phone call from a rail insider, a whistleblower, who wished to remain anonymous, who told me that the majority of trains had been cancelled because no spares were available when the Welsh Government took over, and that the tooling and spares had been taken by Arriva. So, we need to know why these missing spares were not picked up and provided for by the operator, and why the wheel lathes access was not put into place. Again, we heard on Saturday that there was no access, belatedly, to Crewe, Bristol and Taunton. But we also know that the excuse for so many trains being off the line is because of shortage of wheel lathes. Is there a sustainable solution in place, or is this a one-off, and will this address the problem?
I don't want a short response. I'm calling for a ministerial statement to this Assembly so that we can get to the bottom of these many questions being raised by very worried stakeholders.
A gaf i ofyn am un datganiad ynglŷn â gwasanaethau rheilffyrdd yn y gogledd? Euthum i gyfarfod cyffredinol blynyddol Cymdeithas Defnyddwyr Rheilffordd Wrecsam-Bidston ddydd Sadwrn, lle cyfeiriodd y Cadeirydd ni at ddiweddariadau teithio byw Trafnidiaeth Cymru ddydd Sadwrn, a ddangosodd, ac eithrio mân achosion o oedi rhwng Caerdydd a'r Amwythig a rhwng Caerdydd ac Abertawe, fod holl wasanaethau eraill y de yn wasanaethau da, tra bod oedi difrifol rhwng Llandudno a Blaenau Ffestiniog a rhwng Caer a Chryw, ac roedd amserlen Wrecsam-Bidston wedi ei newid—h.y. wedi ei dileu.
Ddoe, ysgrifennodd yr aelod gweithredol dros drafnidiaeth yn Wrecsam at Ysgrifennydd y Cabinet. Byddwch yn ymwybodol, yn dilyn y penderfyniad gan Drafnidiaeth Cymru nad oedd gwasanaethau trên yn gweithredu rhwng Wrecsam a Bidston y penwythnos diwethaf, oherwydd ychwanegu at wasanaethau rheilffyrdd yn y de oherwydd digwyddiad chwaraeon, nid ymgynghorwyd ag unrhyw randdeiliaid yn y fan yma ymlaen llaw ac ni chawsant eu hysbysu'n uniongyrchol o hynny, nac wedyn y penderfyniad i ddileu a chwtogi ar yr amserlen a oedd eisoes wedi ei chwtogi dros y penwythnos heb unrhyw drafodaeth gyda'r rhanddeiliaid. Rydym ni'n gwybod fod cadeirydd gweithgor trafnidiaeth Neston, ar ben arall y llinell, wedi e-bostio ddydd Gwener—eu sefyllfa yn Neston am dair blynedd oedd y dylai'r llinell gyfan gael ei gweithredu gan Merseytravel, gan y byddai'r darn rhwng Bidston a Shotton, o leiaf, meddent, yn gallu cael y gwasanaethau o ansawdd uchel y maen nhw'n eu darparu.
Ac, yn olaf, ddydd Gwener, derbyniodd fy swyddfa alwad ffôn gan rywun o'r tu mewn sy'n gysylltiedig â rheilffyrdd, chwythwr chwiban, a oedd yn dymuno aros yn ddienw, a ddywedodd wrthyf fod y rhan fwyaf o'r trenau wedi eu dileu gan nad oedd rhai sbâr ar gael pan gymerodd Lywodraeth Cymru yr awenau, a bod yr offer a'r darnau sbâr wedi eu cymryd gan Arriva. Felly, mae arnom ni angen gwybod pam na wnaeth y gweithredwr sylwi ar y darnau sbâr colledig hyn a'u darparu, a pham na roddwyd mynediad at durniau olwynion yn ei lle. Eto, clywsom ddydd Sadwrn, yn rhy hwyr, nad oedd mynediad i Cryw, Bryste na Taunton. Ond gwyddom hefyd mai'r esgus dros yr holl drenau nad ydynt ar y llinellau yw prinder turniau olwynion. A oes ateb cynaliadwy ar waith, neu ai problem untro yw hyn, ac a fydd hyn yn datrys y broblem?
Nid wyf eisiau ymateb byr. Rwy'n gofyn am ddatganiad gweinidogol i'r Cynulliad hwn fel y gallwn ni fynd at wraidd yr amryw gwestiynau hyn sy'n cael eu codi gan randdeiliaid pryderus iawn.
As I said, the situation with the stock being off the rails—as I said in answer to an FMQ, we've got 10 per cent of that stock back in action. And in response to Andrew R.T. Davies, we did say that we'll arrange for Transport for Wales to have a weekly update for Members on the situation across Wales, and I'll make sure the Member is included in that, obviously.
Fel y dywedais, y sefyllfa lle nad yw'r stoc ar y cledrau—fel y dywedais mewn ateb i gwestiynau'r Prif Weinidog, mae gennym ni 10 y cant o'r stoc honno ar waith eto. Ac mewn ymateb i Andrew R.T. Davies, fe wnaethom ni ddweud y byddwn yn gwneud trefniadau i Drafnidiaeth Cymru roi diweddariad wythnosol i'r Aelodau ar y sefyllfa ledled Cymru, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr Aelod yn cael ei gynnwys yn hynny, yn amlwg.
Leader of the house, I call for a statement on two matters. The first one is: you'll be aware of the Musicians' Union report, which raises the issue of the lack of access to music now for whole sections of communities, and individuals, particularly from more deprived backgrounds. It would be very helpful to have a statement that actually analysed that report and identified whether those conclusions actually apply to Wales as well.
And the second one I'd like to ask for is a statement on the discussions that Welsh Government has had with the UK Government in respect of the provision of information to Members of Parliament and to Assembly Members from differing Parliaments. The reason being this: we are all parliamentary representatives; we raise matters on behalf of our constituents. I have matters I've had to raise with the Home Office. The Home Office refused to reply to Members of the National Assembly for Wales. If we were to adopt the tit-for-tat approach in respect of devolved responsibilities between the respective Parliaments, then business would break down, constituents would have a bad deal in terms of representation. And it seems to me that this is a major issue, that the Home Office has adopted the position of basically completely refusing to engage with Members of the Assembly for Wales. If we adopted that in other areas, we'd have very significant consequences. We obviously don't want to have that. It seems to me it's a matter that needs to be resolved at Government to Government level.
Arweinydd y tŷ, rwy'n gofyn am ddatganiad ar ddau fater. Y cyntaf yw: byddwch yn ymwybodol o adroddiad Undeb y Cerddorion, sy'n codi'r mater o ddiffyg mynediad at gerddoriaeth, nawr, sy'n effeithio ar rannau cyfan o gymunedau, ac unigolion, yn enwedig pobl o gefndiroedd mwy difreintiedig. Byddai datganiad sy'n dadansoddi'r adroddiad hwnnw gan nodi a yw'r casgliadau hynny hefyd yn berthnasol i Gymru mewn gwirionedd yn ddefnyddiol iawn.
Ac yn ail, hoffwn ofyn am ddatganiad ar y trafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch darparu gwybodaeth i Aelodau Seneddol ac Aelodau'r Cynulliad o wahanol Seneddau. Dyma'r rheswm: mae pob un ohonom ni yn gynrychiolwyr seneddol; rydym yn codi materion ar ran ein hetholwyr. Mae gennyf faterion yr wyf wedi gorfod eu codi gyda'r Swyddfa Gartref. Gwrthododd y Swyddfa Gartref ymateb i Aelodau o Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Pe baem yn arddel yr egwyddor dant am ddant gan gyfeirio at gyfrifoldebau datganoledig rhwng y Seneddau priodol, yna byddai busnes yn chwalu, byddai etholwyr yn cael bargen wael o ran cynrychiolaeth. Ac mae'n ymddangos i mi fod hwn yn fater pwysig, bod y Swyddfa Gartref wedi arddel y safbwynt o wrthod ymgysylltu ag Aelodau Cynulliad Cymru yn llwyr. Pe baem yn gwneud hynny mewn meysydd eraill, byddai gennym ni ganlyniadau sylweddol iawn. Yn amlwg, nid ydym ni'n dymuno hynny. Mae'n ymddangos i mi fod hyn yn fater y mae arno angen ei ddatrys rhwng Llywodraethau.
Yes, actually, it's something I've already raised with the Llywydd. It's Commission to Commission level, I think. And we've had some discussion about reciprocal arrangements. Members will have seen in the recent Her Majesty's Revenue and Customs communication about Welsh tax rates, and the communication that's gone to all Assembly Members—about HMRC making arrangements to deal with Assembly Members in raising issues around the Welsh tax. We've had a similar conversation about the Home Office and other reciprocal arrangements about access to buildings and facilities and so on. And I think it's a matter the Llywydd will want to take up in the future; we've had some discussion about it.
In terms of the music arrangements, the Member highlights a very serious part of Welsh culture and society. I know he himself is a keen ukulele and banjo player—I thought I'd mention that in his company. We absolutely recognise the current pressures facing music services and the need to take action as soon as possible. That's why the Cabinet Secretary has made additional funding of £3 million over the next two years available for music provision across Wales. Proposals are currently being considered on how to spend the funding, and an announcement on that is expected extremely shortly.
Ie, a dweud y gwir, mae hyn yn rhywbeth yr wyf eisoes wedi ei godi gyda'r Llywydd. Lefel Comisiwn i Gomisiwn ydyw, rwy'n credu. Ac rydym ni wedi cael peth trafodaeth ynghylch trefniadau dwyochrog. Bydd Aelodau wedi gweld yng nghyfathrebu diweddar Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi, ynghylch cyfraddau treth yng Nghymru, a'r ohebiaeth a anfonwyd at bob un o Aelodau'r Cynulliad—ynghylch CThEM yn gwneud trefniadau i ymdrin ag Aelodau'r Cynulliad wrth godi materion sy'n ymwneud â'r dreth Gymreig. Rydym ni wedi cael sgwrs debyg am y Swyddfa Gartref a threfniadau dwyochrog eraill ynghylch mynediad i adeiladau a chyfleusterau ac ati. Ac rwyf yn credu bod hwn yn fater y bydd y Llywydd yn dymuno rhoi sylw iddo yn y dyfodol; rydym ni wedi cael peth trafodaeth am y peth.
O ran y trefniadau cerddoriaeth, mae'r aelod yn amlygu'r rhan difrifol iawn o ddiwylliant a chymdeithas Cymru. Rwy'n gwybod ei fod ef ei hun yn chwaraewr ukelele a banjo brwd—roeddwn yn meddwl y byddwn yn sôn am hynny yn ei gwmni. Rydym yn cydnabod yn llwyr y pwysau presennol sy'n wynebu gwasanaethau cerddoriaeth a'r angen i wneud rhywbeth cyn gynted â phosib. Dyna pam fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyflwyno cyllid ychwanegol o £3 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf i ddarparu cerddoriaeth ledled Cymru. Mae cynigion yn cael eu hystyried ar hyn o bryd ynglŷn â sut i wario'r arian, a disgwylir cyhoeddiad ynglŷn â hynny yn fuan iawn.
I wondered if we could have a statement, a whole-system approach from the Government, on gambling. Last week, the Gambling Commission published its annual report on the issue of young people and gambling, and, worryingly, it is now the biggest harmful activity that young people up to 16 are engaging in. So, it's now a bigger problem than alcohol consumption by under 16-year-olds. Some of the concerns that were expressed at the cross-party group last Tuesday were that 90 per cent of pubs do not take action to prevent young people using their fruit machines. It takes them up to half an hour before they actually do anything, and meanwhile, of course, all the money's gone down the tube. So, I appreciate that the chief medical officer takes this matter very seriously, but it seems to me it's also a regulatory matter for local authorities to ensure that pubs, if they have these dreadful fruit machines, are actually supervising who's using them. Plus, I think there's a general issue around the way in which the gambling companies are penetrating—across social media, through sporting activities—young people's brains, that gambling is something that it's cool to do. And we've seen from research produced in Australia that this is a pretty terrifying way in which children's brains are being cooked. So, I wondered if we could have a statement so that we can see that the Government is taking this as seriously as we should have taken smoking some 30 years ago.
Tybed a allem ni gael datganiad gan y Llywodraeth ynglŷn ag ymdrin â'r diwydiant hapchwarae yn ei gyfanrwydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Comisiwn Hapchwarae ei adroddiad blynyddol ar y mater o bobl ifanc a hapchwarae, ac, yn bryderus, dyma'r gweithgaredd mwyaf niweidiol bellach y mae pobl ifanc hyd at 16 oed yn ei wneud. Felly, mae hyn bellach yn fwy o broblem nag yfed alcohol ymysg pobl o dan 16 mlwydd oed. Rhai o'r pryderon a fynegwyd yn y grŵp trawsbleidiol ddydd Mawrth diwethaf oedd nad yw 90 y cant o'r tafarndai yn cymryd camau i atal pobl ifanc sy'n defnyddio eu peiriannau ffrwythau. Mae'n cymryd hyd at hanner awr cyn iddyn nhw wneud unrhyw beth, ac yn y cyfamser, wrth gwrs, mae'r holl arian wedi diflannu. Felly, rwy'n gwerthfawrogi bod y prif swyddog meddygol yn cymryd y mater hwn yn ddifrifol iawn, ond mae'n ymddangos imi hefyd mai mater rheoleiddiol i awdurdodau lleol yw sicrhau bod tafarndai, os yw'r peiriannau ffrwythau ofnadwy hyn ganddyn nhw, yn goruchwylio pwy sy'n eu defnyddio. Hefyd, credaf fod mater cyffredinol ynglŷn â'r ffordd y mae cwmnïau hapchwarae yn treiddio—drwy'r cyfryngau cymdeithasol, drwy weithgareddau chwaraeon—i ymenydd pobl ifanc, bod hapchwarae yn rhywbeth cŵl i'w wneud. Ac rydym ni wedi gweld mewn gwaith ymchwil a gynhyrchwyd yn Awstralia bod hyn yn ffordd eithaf dychrynllyd y mae ymenyddiau plant yn cael eu dylanwadu arnynt. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad i weld bod y Llywodraeth yn cymryd hyn o ddifrif fel y dylem ni fod wedi ei wneud gydag ysmygu tua 30 mlynedd yn ôl.
The Member highlights a matter of some concern, across the Chamber, to everybody. Earlier this year, I wrote jointly with the Cabinet Secretary for Health and Social Services to the Advertising Standards Authority about the proliferation of gambling advertising on television, and through social media and online—for those of us who are gamers, it's absolutely all over the gaming industry—particularly in the way they seek to influence vulnerable and especially children and young people in those adverts. Their response was placed in the Members' library, and I've subsequently met with the Advertising Standards Authority to discuss the issue of shared mobile devices, and how they know who's being targeted by them. They're taking it very seriously indeed, I'm pleased to say.
As a Government, we have been working across departments to identify actions we can take to reduce and tackle the gaming gambling-related issues. The Cabinet Secretary for Health and Social Services is planning to make a statement in due course, outlining the actions taken so far, and what else we can do. We are taking this very seriously indeed. The Member is absolutely right to highlight the difficulties, and the work on fixed-odds betting terminals that's being undertaken in the UK Parliament by Labour colleagues has gone some way to addressing this as well.
Mae'r Aelod yn tynnu sylw at fater sydd o gryn bryder, ym mhob rhan o'r Siambr, i bawb. Yn gynharach eleni, fe ysgrifennais i ar y cyd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol at yr Awdurdod Safonau Hysbysebu am y llwyth o hysbysebion hapchwarae ar y teledu, a thrwy'r cyfryngau cymdeithasol ac ar-lein—ar gyfer y rhai ohonom ni sy'n ymhél â gemau, mae'n drwch drwy'r diwydiant—yn enwedig yn y ffordd y maen nhw'n ceisio dylanwadu ar bobl hawdd manteisio arnyn nhw, ac yn enwedig plant a phobl ifanc yn yr hysbysebion hynny. Rhoddwyd eu hymateb yn Llyfrgell yr Aelodau, ac rwyf wedi cyfarfod ers hynny â'r Awdurdod Safonau Hysbysebu i drafod y mater o ddyfeisiau symudol sy'n cael eu rhannu, a sut maen nhw'n gwybod pwy sy'n cael eu targedu ganddyn nhw. Maen nhw'n hollol o ddifri ynghylch hynny, rwy'n falch o ddweud.
Fel Llywodraeth, rydym ni wedi bod yn gweithio gydag adrannau gwahanol i weld beth y gallwn ni ei wneud i leihau a mynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â hapchwarae. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cynllunio i wneud datganiad maes o law, sy'n amlinellu'r hyn a wnaed hyd yma, a beth arall y gallwn ni ei wneud. Rydym ni'n hollol o ddifri ynglŷn â hyn. Mae'r Aelod yn llygad ei le i dynnu sylw at yr anawsterau, ac mae'r gwaith sy'n cael ei wneud yn Senedd y DU ar derfynellau betio ods sefydlog gan gyd-Aelodau Llafur wedi mynd peth o'r ffordd i fynd i'r afael â hyn hefyd.
Diolch i arweinydd y tŷ.
I thank the leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ar y wybodaeth ddiweddaraf am gynllun cyflawni Ein Cymoedd, Ein Dyfodol. Rydw i'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Alun Davies.
The next item, therefore, is the statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services—update on the Our Valleys, Our Future delivery plan. And I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer, and I'm grateful to you for providing this opportunity to inform Members about the latest updates that we have made to our ambitions and plans for the south Wales Valleys. This is set out in the 'Our Valleys, Our Future' delivery plan.
Just a few months ago, in July, I had the pleasure of updating Members about the first 12 months of progress since we published 'Our Valleys, Our Future'. Since then, the ministerial taskforce for the south Wales Valleys has been reviewing its work and the more than 60 actions that we identified in the delivery plan, to ensure that they are still fit for purpose, and will continue to contribute to our three overarching priorities. Members will remember the three priorities at the heart of the taskforce’s work were based on the feedback we received from people living and working in the Valleys. They told us that they wanted good jobs and the skills to do them, better public services and improvements, and a focus on their local community. This year’s update of the delivery plan has focused attention on those areas, which add real value to Valleys communities.
We have identified new actions and programmes that will make a positive difference over the next 12 months, such as a focus on maximising the benefits of the investment on the A465 corridor for local communities alongside this important development. We know the improved transport links for the Heads of the Valleys have the potential to unlock new housing developments and tourism, new job opportunities, and economic development for the region. The investment in the dualling of this road has to be measured and understood in the increased economic activity and the creation of new opportunities, which will flow from the dualling of the A465. The taskforce has been working with stakeholders and partners to identify and build on these opportunities for investment associated with the dualling project.
Over the next 12 months, we will continue this work to develop priority areas for the Heads of the Valleys. Deputy Presiding Officer, I recently announced a £25 million capital fund to support the seven strategic hubs over the next two years. Local authorities in the hub areas have led the development of the blueprints for long-term improvements in each strategic hub. Working with the Valleys authorities and the Cardiff capital region city deal we will confirm further details of the plans for the seven hubs in the new year.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac rwy'n ddiolchgar i chi am roi'r cyfle hwn i hysbysu'r Aelodau am yr addasiadau diweddaraf yr ydym ni wedi'u gwneud i'n huchelgeisiau a'n cynlluniau ar gyfer Cymoedd y De. Nodir hyn yn y cynllun cyflawni 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'.
Dim ond ychydig fisoedd yn ôl, ym mis Gorffennaf, cefais y pleser o roi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau am y 12 mis cyntaf o gynnydd ers inni gyhoeddi 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'. Ers hynny, mae'r Tasglu Gweinidogol ar gyfer Cymoedd y De wedi bod yn adolygu ei waith a'r mwy na 60 o gamau gweithredu a nodwyd gennym ni yn y cynllun cyflawni, i sicrhau eu bod yn dal yn addas at y diben, ac y byddant yn parhau i gyfrannu at ein tair blaenoriaeth gynhwysfawr. Bydd Aelodau yn cofio bod y tair blaenoriaeth sydd wrth wraidd gwaith y tasglu yn seiliedig ar yr adborth a gawsom ni gan bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd. Fe wnaethon nhw ddweud wrthym ni eu bod eisiau swyddi da a'r sgiliau i'w gwneud nhw, gwell gwasanaethau cyhoeddus a gwelliannau, a phwyslais ar eu cymuned leol. Mae diweddariad eleni ynglŷn â'r cynllun cyflawni wedi canolbwyntio ar y meysydd hynny, sy'n ychwanegu gwerth gwirioneddol i gymunedau yn y Cymoedd.
Rydym ni wedi nodi camau gweithredu a rhaglenni newydd a fydd yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol dros y 12 mis nesaf, megis canolbwyntio ar fanteisio i'r eithaf ar y buddsoddiad ar goridor yr A465 ar gyfer cymunedau lleol sy'n ffinio â'r datblygiad pwysig hwn. Rydym ni'n gwybod fod gan y cysylltiadau trafnidiaeth gwell ar gyfer Blaenau'r Cymoedd y potensial i esgor ar ddatblygiadau tai newydd a thwristiaeth, cyfleoedd gwaith newydd a datblygu economaidd ar gyfer y rhanbarth. Mae angen mesur a deall y buddsoddi yn y gwaith o ddeuoli'r ffordd hon yng nghyd-destun y cynnydd mewn gweithgarwch economaidd a chreu cyfleoedd newydd, a fydd yn deillio o'r gwaith deuoli ar yr A465. Mae'r tasglu wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid i ganfod ac adeiladu ar y cyfleoedd hyn ar gyfer buddsoddi sy'n gysylltiedig â'r prosiect deuoli.
Dros y 12 mis nesaf, byddwn yn parhau â'r gwaith hwn i ddatblygu meysydd blaenoriaeth ar gyfer Blaenau'r Cymoedd. Dirprwy Lywydd, yn ddiweddar, cyhoeddais gronfa gyfalaf gwerth £25 miliwn i gefnogi saith canolbwynt strategol dros y ddwy flynedd nesaf. Mae'r awdurdodau lleol yn yr ardaloedd canolbwynt hyn wedi arwain y gwaith o ddatblygu'r glasbrintiau ar gyfer gwelliannau hirdymor ym mhob canolbwynt strategol. Gan weithio gydag awdurdodau'r Cymoedd a bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd byddwn yn cadarnhau manylion pellach am y cynlluniau ar gyfer y saith canolbwynt yn y flwyddyn newydd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I am pleased to say that we have made available development funding for some of the local authorities in the strategic hub areas. This will commission the feasibility and design of new integrated transport hubs, replacing, where necessary, existing rail and bus interchange and improving infrastructure and connectivity, which will incorporate the key metro development sites. The designs will also take into account the wider regeneration ambitions for these areas.
Business support remains a key area for us. We want to encourage the facilitation of entrepreneurship and enterprise amongst individuals, businesses and communities in the Valleys. I have provided funding for a focused business support campaign that identifies and brings together success amongst Valleys communities. I have also allocated funding for a pilot project to support a peer-to-peer network for high-growth Valleys-based business founders or leaders.
Harnessing digital technologies plays an important role in this updated plan. We have included three pilot schemes for the Valleys, which the taskforce’s digital work stream will oversee. The taskforce will work with Transport for Wales to ensure its new integrated responsive transport programme gets people from all parts of the Valleys to and from their health appointments more effectively, and we will be developing an app to support this.
We will also pilot the Wi-Fi i Fi programme–an exciting way opening up public sector broadband to create community Wi-Fi hotspots to be used by everyone in the local area. Again, an app will be created, which shows where these hotspots are in the Valleys. We are also investing in the Wales-wide mapping tool 'Lle'. We will develop its functionality and content to enable easy access to a host of useful data to inform and encourage investment in the Valleys.
Deputy Presiding Officer, last month I updated members about the creation of a Valleys regional park and our ambition to use the park to strengthen the national and international profile of the region. Last month I published a prospectus, inviting others to help shape the thinking behind this regional park. The prospectus has been well received here and across the Valleys. There was also a striking consensus that to succeed we need to work collaboratively with a focus on the Valleys as a whole.
We have refreshed the 'My Community' section in the delivery plan to deliver the first phase of the Valleys regional park, focusing on the three themes of landscape: culture and identity; recreation and wellbeing; and then communities and enterprise. At the heart of our plans for the regional park are the gateway locations across the Valleys, which will help tell the stories of these Valleys. These gateway sites will encourage people to be more active and to explore the beautiful landscapes of the Valleys. I have said that I intend to announce the first location of these gateways by the end of the year and deliver phase 1 by spring 2019.
Deputy Presiding Officer, working closely with local authorities and other partners in the Valleys, I am pleased to be able to announce today that Dare Valley Country Park, Caerphilly castle, Cwmcarn forest, Blaenavon World Heritage Visitor Centre—[Interruption.]—I can't hear that—Cyfarthfa Park and Bryngarw Country Park will be amongst those gateway sites. I will announce further sites in the coming weeks. The £7 million of capital funding for the development of the Valleys regional park, which the Cabinet Secretary for Finance announced in the draft budget for 2019-20, will be invested in these gateways and the iconic trails that connect the Valleys. The detailed plans for utilising the whole of that allocation will be announced in due course.
One of the defining features of the Valleys taskforce has been its ongoing engagement with people living and working in the Valleys. It's been really important for all of us to talk to and listen to people and local communities. That's how this plan was and has been developed and shaped. That engagement will continue to be at the heart of our approach. The taskforce will also continue to work across the whole of Welsh Government and with both city deals. We want to be a catalyst not just for change in the Valleys, but for a more joined-up Government working together to deliver for the people we represent. This delivery plan cuts across all the Welsh Government departments and all of my Cabinet colleagues’ portfolios. I’d like to thank all of my colleagues and their departments for their commitment to this agenda.
Deputy Presiding Officer, we want this plan to meet the needs and ambitions of people living and working in the Valleys and their expectations. The taskforce has already began to make a real and lasting difference to the south Wales Valleys, and it will continue to do so.
Rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi sicrhau bod arian datblygu ar gael ar gyfer rhai o'r awdurdodau lleol yn yr ardaloedd canolbwynt strategol. Bydd hyn yn comisiynu dichonoldeb a dyluniad canolfannau trafnidiaeth integredig newydd, gan ddisodli, lle bo angen, cyfnewidfeydd bws a rheilffyrdd presennol a gwella seilwaith a chysylltedd, a fydd yn cynnwys y safleoedd datblygu allweddol o ran y metro. Bydd y cynlluniau hefyd yn ystyried yr uchelgeisiau adfywio ehangach ar gyfer yr ardaloedd hyn.
Mae cymorth busnes yn parhau i fod yn faes allweddol i ni. Rydym ni eisiau annog hwyluso entrepreneuriaeth a menter ymhlith unigolion, busnesau a chymunedau yn y Cymoedd. Rwyf wedi darparu cyllid ar gyfer ymgyrch benodol i gefnogi busnesau sy'n adnabod ac yn cyfuno llwyddiannau yng nghymunedau'r Cymoedd. Rwyf hefyd wedi dyrannu cyllid ar gyfer prosiect treialu i gefnogi rhwydwaith cymheiriaid ar gyfer sylfaenwyr neu arweinwyr busnesau yn y Cymoedd sydd â'r potensial i dyfu.
Mae manteisio ar dechnoleg ddigidol yn chwarae rhan bwysig yn y cynllun diwygiedig hwn. Rydym ni wedi cynnwys tri chynllun treialu ar gyfer y Cymoedd, y bydd ffrwd waith digidol y tasglu yn eu goruchwylio. Bydd y tasglu yn gweithio gyda Thrafnidiaeth Cymru i sicrhau bod ei raglen trafnidiaeth ymatebol integredig newydd yn gwneud yn siŵr fod pobl o bob rhan o'r Cymoedd yn cyrraedd ac yn gadael eu hapwyntiadau iechyd yn fwy effeithiol, a byddwn yn datblygu ap i gefnogi hyn.
Byddwn hefyd yn treialu'r rhaglen Wi-Fi i Fi–ffordd gyffrous o ddefnyddio band eang y sector cyhoeddus i greu llecynnau Wi-Fi cymunedol i'w defnyddio gan bawb yn y fro. Unwaith eto, caiff ap ei greu, fydd yn dangos ble mae'r llecynnau hyn yn y Cymoedd. Rydym ni hefyd yn buddsoddi yn yr offeryn mapio Cymru gyfan 'Lle'. Byddwn yn datblygu ei swyddogaethau a'i gynnwys fel ei bod hi'n hawdd cyrchu llawer iawn o ddata defnyddiol fel modd o roi canllaw ac anogaeth i fuddsoddi yn y Cymoedd.
Dirprwy Lywydd, y mis diwethaf rhoddais yr wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau ynglŷn â chreu parc rhanbarthol yn y Cymoedd a'n huchelgais i ddefnyddio'r parc i gryfhau delwedd genedlaethol a rhyngwladol y rhanbarth. Y mis diwethaf cyhoeddais brosbectws, yn gwahodd eraill i helpu i lunio'r meddylfryd y bydd y parc rhanbarthol hwn yn seiliedig arno. Bu croeso brwd i'r prosbectws yn y fan yma a ledled y Cymoedd. Hefyd cafwyd cydsyniad trawiadol bod angen inni gydweithio gan roi pwyslais ar y Cymoedd yn eu cyfanrwydd er mwyn llwyddo.
Rydym ni wedi diweddaru'r adran 'Fy nghymuned' yn y cynllun cyflawni er mwyn gyflawni cam cyntaf parc rhanbarthol y Cymoedd, gan ganolbwyntio ar y tair thema tirwedd, sef; diwylliant a hunaniaeth; hamdden a lles; ac yna cymunedau a menter. Wrth wraidd ein cynlluniau ar gyfer y parc rhanbarthol mae'r lleoliadau porth ledled y Cymoedd, a fydd yn helpu i adrodd hanes y Cymoedd hyn. Bydd y safleoedd porth hyn yn annog pobl i fod yn fwy egnïol ac i archwilio tirweddau hardd y Cymoedd. Rwyf wedi dweud fy mod yn bwriadu cyhoeddi lleoliad cyntaf y pyrth hyn erbyn diwedd y flwyddyn a chyflawni cyfnod 1 erbyn gwanwyn 2019.
Dirprwy Lywydd, gan weithio'n agos gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill yn y Cymoedd, rwy'n falch o allu cyhoeddi heddiw y bydd Parc Gwledig Cwm Dâr, Castell Caerffili, coedwig Cwmcarn, Canolfan Ymwelwyr Treftadaeth y Byd Blaenafon—[Torri ar draws.]—Ni allaf glywed hynna—Parc Cyfarthfa a Pharc Gwledig Bryngarw ymhlith y safleoedd porth hynny. Byddaf yn cyhoeddi safleoedd pellach yn yr wythnosau nesaf. Caiff y £7 miliwn o arian cyfalaf ar gyfer datblygu parc rhanbarthol y Cymoedd, y cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn y gyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20, ei fuddsoddi yn y pyrth hyn a'r llwybrau eiconig sy'n cysylltu'r Cymoedd. Caiff y cynlluniau manwl ar gyfer defnyddio'r holl ddyraniad hwnnw eu cyhoeddi maes o law.
Un o nodweddion diffiniol tasglu'r Cymoedd yw ei ymgysylltiad parhaus gyda phobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd. Mae hi wedi bod yn bwysig iawn i bob un ohonom ni i siarad a gwrando ar bobl a chymunedau lleol. Dyna sut y cafodd y cynllun hwn ei ddatblygu a'i lunio. Bydd y cyswllt hwnnw yn parhau i fod wrth wraidd ein dull o weithredu. Bydd y tasglu hefyd yn parhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru yn ei chyfanrwydd a gyda'r ddwy fargen ddinesig. Rydym ni eisiau sbarduno nid yn unig newid yn y Cymoedd, ond creu Llywodraeth mwy cydgysylltiedig sy'n cydweithio i ddarparu ar gyfer y bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli. Mae'r cynllun cyflenwi hwn yn croesi ffiniau holl adrannau Llywodraeth Cymru a chyfrifoldebau pob un o'm cydweithwyr yn y Cabinet. Fe hoffwn i ddiolch i bob un o fy nghydweithwyr a'u hadrannau am eu hymrwymiad i'r agenda yma.
Dirprwy Lywydd, rydym ni eisiau i'r cynllun hwn ddiwallu anghenion ac uchelgeisiau pobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd a'u disgwyliadau. Mae'r tasglu eisoes wedi dechrau gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol i Gymoedd y de, a bydd yn parhau i wneud hynny.
You state that one of the defining features of the work of the ministerial taskforce for the south Wales Valleys has been its ongoing engagement with people living and working in the Valleys, stressing the importance of talking to and listening to people and local communities. Of course, co-production, which is in Welsh legislation, goes further, very much in terms of the sustainability duty and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and that involves designing and delivering services together, sharing power and working in equal partnership. So, does this go beyond talking to and listening to, and, if so, how are you ensuring that services are being designed and delivered on a parity of power basis with local people, local communities and local organisations?
Of course, west Wales and the Valleys, which, unfortunately, has continued to produce the lowest value of goods and services per head of all UK regions or areas, includes four north Wales counties, and this programme only addresses those in the south Wales Valleys part of that. Why is that? Or is that because you believe, possibly correctly, that the initiatives in north Wales behind the growth deal, the growth vision, the growth bid, are ticking the boxes up there? And, if you do believe that, and that's the reason why the four north Wales counties have been excluded, what consideration have you given to the way the six north Wales counties, the business sector and academia have come together and, with a voice of unity, brought forward their proposals for that region and closing that prosperity gap there?
The Welsh Government's 'Our Valleys, Our Future' progress report 2018, I have to say, is a bit of eclectic mix of cobbled together Welsh Government programmes and policies. As it rightly says:
'more good jobs and opportunities to get skills are needed'
and that you're committed to exploring options to target investment and create new strategic hubs areas, which you refer to in your statement as:
'areas where public money is focused to provide opportunities for the private sector to invest and create new jobs.'
So, how has the private sector been incorporated within that, not just as someone to talk to and listen to, but in the context, as in north Wales, where those solutions are being co-produced for delivery together?
You refer in this report to the Welsh Government's knowledge and analytical services department identifying areas across south Wales Valleys where economic potential was greatest. Again, similarly, how have they worked with the business and third sectors to reach their conclusions, or have they simply done this talking to and listening to people?
You refer to the Welsh Government's employability plan, published in March this year. Of course, we understand it's not due to roll out until next year, although a range of employment programmes are now operating in Wales, such as the programmes being delivered through Remploy and the Department for Work and Pensions. We know from previous responses in this Chamber from Welsh Government members that those programmes have got Welsh Government input. So, can you tell us if and how, therefore, those UK schemes operating in Wales with Welsh Government input have been or will be incorporated into the work in 'Our Valleys, Our Future'?
You refer, in the report, to Ferndale developing a hub with a range of community-based services, and I love the sound of that—that sounds brilliant. But will you give consideration to the work of Dr Karen Sankey in Wrexham, whose work has been identified, I know, by the Welsh Government's health department, who's developed a community hub model to bring together and address the physical, psychological and social needs of people in that community, including those on the streets, as a best practice model?
You refer to account executives for secondary schools and working with Careers Wales. Again, how will that address the concern that was raised when Careers Wales was no longer able to facilitate pupils in schools going into the workplaces for practical work experience? Are we purely talking about within school, and, if so, how will that integrate with the businesses themselves?
Two very, very short questions remaining, and then I'm finished. South Wales metro—you refer to a long-term programme. How long term, really, are you thinking about with this, in dialogue with your colleagues? Because we keep hearing these things bandied around, and they do sound very positive, and, although I don't live in south Wales, I wish the people there every good wish, but when do you anticipate this being transport on the ground?
Finally, you refer in the report to the 20,000 affordable housing targets—of course, that includes home purchase, it includes intermediate rent, and provision by a range of providers. So, what collective housing needs assessment is at the core of this, not just to identify the numbers of units needed by people in the population, but the type and range of properties, whether that's social rent, intermediate rent, low-cost purchase or full market purchase or otherwise? Thank you.
Rydych chi'n dweud mai un o nodweddion diffiniol gwaith y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de fu ei ymgysylltiad parhaus gyda phobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd, gan bwysleisio pwysigrwydd siarad gyda a gwrando ar bobl a chymunedau lleol. Wrth gwrs, mae cyd-gynhyrchu, sydd mewn deddfwriaeth yng Nghymru, yn mynd ymhellach, i raddau helaeth iawn o ran y ddyletswydd gynaliadwyedd a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae hynny'n cynnwys cyd-ddylunio a chyd-ddarparu gwasanaethau, rhannu grym a gweithio mewn partneriaeth gyfartal. Felly, a yw hyn yn mynd y tu hwnt i siarad a gwrando, ac, os felly, sut ydych chi'n sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu cynllunio a'u darparu yn seiliedig ar gydraddoldeb grym gyda phobl leol, cymunedau lleol a sefydliadau lleol?
Wrth gwrs, mae gorllewin Cymru a'r Cymoedd, sydd, yn anffodus, wedi parhau i gynhyrchu'r gwerth isaf o ran nwyddau a gwasanaethau y pen o holl ranbarthau neu ardaloedd y DU, yn cynnwys pedair sir yn y gogledd, ac mae'r rhaglen hon yn mynd i'r afael â rhai yng Nghymoedd y de yn unig. Pam hynny? Neu a yw hynny oherwydd eich bod yn credu, o bosib yn gywir, bod y mentrau yn y gogledd y mae'r fargen dwf, y weledigaeth dwf, y cynnig twf yn seiliedig arnynt, yn cyflawni hynny? Ac, os ydych chi yn credu hynny, ac mai dyna'r rheswm pam mae pedair sir y gogledd wedi'u heithrio, pa ystyriaeth a roesoch chi i'r ffordd y mae chwe sir y gogledd, y sector busnes a'r byd academaidd wedi dod at ei gilydd a, gydag un llais, wedi cyflwyno eu cynigion ar gyfer y rhanbarth hwnnw a chau'r bwlch ffyniant yn y fan yna?
Mae adroddiad cynnydd 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' 2018 Llywodraeth Cymru, mae'n rhaid imi ddweud, yn dipyn o gymysgedd dethol o bolisïau a rhaglenni Llywodraeth Cymru wedi eu taflu ynghyd. Fel y mae'n dweud yn gwbl briodol:
mae angen mwy o swyddi da a chyfleoedd i gael sgiliau,
a'ch bod wedi ymrwymo i archwilio'r dewisiadau i dargedu buddsoddiad a chreu ardaloedd canolbwynt strategol newydd, yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn eich datganiad fel
ardaloedd lle mae arian cyhoeddus yn canolbwyntio ar ddarparu cyfleoedd i'r sector preifat fuddsoddi a chreu swyddi newydd.
Felly, sut mae'r sector preifat wedi'i gynnwys o fewn hynny, nid yn unig fel rhywun i siarad ag ef a gwrando arno, ond yng nghyd-destun, fel yn y gogledd, lle cydweithir ar yr atebion hynny ar gyfer darparu rhywbeth ar y cyd?
Rydych chi'n cyfeirio yn yr adroddiad hwn at adran wybodaeth a gwasanaethau dadansoddol Llywodraeth Cymru gan nodi ardaloedd ledled Cymoedd y de lle'r oedd y mwyaf o botensial economaidd. Unwaith eto, yn yr un modd, sut maen nhw wedi gweithio gyda'r sector busnes a'r trydydd sector i lunio'u casgliadau, neu a ydyn nhw wedi gwneud hyn drwy ddim ond siarad a gwrando ar bobl?
Rydych chi'n cyfeirio at gynllun cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni. Wrth gwrs, rydym ni'n deall nad oes disgwyl iddo gael ei gyflwyno tan y flwyddyn nesaf, er bod amrywiaeth o raglenni cyflogaeth bellach ar waith yng Nghymru, megis y rhaglenni a gyflwynir drwy'r Adran Gwaith a Phensiynau a Remploy. Rydym ni'n gwybod o ymatebion blaenorol yn y Siambr hon gan Aelodau Llywodraeth Cymru bod Llywodraeth Cymru wedi cael mewnbwn i'r rhaglenni hynny. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni os a sut, felly, mae'r cynlluniau Prydeinig hynny sy'n gweithredu yng Nghymru gyda mewnbwn Llywodraeth Cymru wedi cael neu sut fyddan nhw'n cael eu hymgorffori i'r gwaith yn 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'?
Rydych chi'n cyfeirio, yn yr adroddiad, at Glynrhedynog yn datblygu canolfan ag amrywiaeth o wasanaethau cymunedol, ac rwyf wrth fy modd yn clywed hynny—mae hynny'n swnio'n wych. Ond a wnewch chi roi ystyriaeth i waith Dr Karen Sankey yn Wrecsam, y mae adran iechyd Llywodraeth Cymru, rwy'n gwybod, wedi cyfeirio at ei gwaith, sydd wedi datblygu model canolfan gymunedol i ddwyn ynghyd a mynd i'r afael ag anghenion corfforol, seicolegol a chymdeithasol y bobl yn y gymuned honno, gan gynnwys y rhai ar y strydoedd, fel model arfer gorau?
Rydych chi'n cyfeirio at weithredwyr cyfrif ar gyfer ysgolion uwchradd ac at weithio gyda Gyrfa Cymru. Unwaith eto, sut fydd hynny'n ymdrin â'r pryder y soniwyd amdano pan nad oedd Gyrfa Cymru yn gallu hwyluso disgyblion mewn ysgolion i ymweld â gweithleoedd er mwyn cael profiad gwaith ymarferol mwyach? A ydym ni'n sôn am ddim ond o fewn ysgolion, ac, os felly, sut y bydd hynny'n integreiddio gyda'r busnesau eu hunain?
Dau gwestiwn byr iawn, iawn yn weddill, ac yna byddaf wedi gorffen. Metro de Cymru—rydych chi'n cyfeirio at raglen hirdymor. Pa mor hirdymor, mewn gwirionedd, ydych chi'n ei olygu yn hyn o beth, mewn trafodaethau gyda'ch cyd-Aelodau? Oherwydd rydym ni wedi clywed sôn am y pethau hyn, ac maen nhw'n swnio'n gadarnhaol iawn, ac, er nad wyf i'n byw yn y de, rwy'n dymuno'r gorau i'r bobl sy'n byw yno, ond pryd ydych chi'n rhagweld y caiff hyn ei weithredu mewn gwirionedd?
Yn olaf, rydych chi'n cyfeirio yn yr adroddiad at y targedau o 20,000 o dai fforddiadwy—wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys prynu cartref, mae'n cynnwys rhent canolradd, a darpariaeth gan ystod o ddarparwyr. Felly, pa asesiad ar y cyd o anghenion tai sy'n greiddiol i hyn, nid yn unig o ran canfod nifer yr unedau sydd eu hangen ar bobl yn y boblogaeth, ond y math a'r amrywiaeth o eiddo, boed hwnnw'n rhent cymdeithasol, rhent canolraddol, prynu'n rhad, am bris llawn y farchnad neu fel arall? Diolch.
Thank you very much. The Conservative spokesperson seems to have conspired to ask the same question half a dozen times. I'll try to answer it only once. In terms of the approach that we're taking, we are seeking to involve people from the point at which we begin through the point at which we develop our concepts and deliver those concepts. There isn't—. He asked on a number of occasions in that contribution about co-production in different areas of our work, but the whole of what we do is about working with people. It's not the ownership of Welsh Government; it is Welsh Government acting as a catalyst, bringing people together to enable us to use not only the power of Government but the creativity of people and the ambition and vision of people living in and throughout the Valleys.
He asked a specific question on UK schemes and UK employability schemes. I'm disappointed that he doesn't understand that the regional manager for the DWP is actually a member of the taskforce. So, all of these matters are actually hardwired into our discussions and our debates. This is a fundamental part of what we're doing. He says it's an eclectic mix of schemes—people are creative, and creativity isn't always clean and tidy, I'm afraid. But let me say this to him: we have a number of entrepreneurs represented on the taskforce as well, and the work streams that we are developing on the taskforce themselves bring people together and enable people to make a contribution and to play different roles.
So, this isn't a matter of compartmentalising our work in the way that the Conservative spokesperson has sought to do; this is fundamental, about what the taskforce actually is at it roots, at its heart. In terms of the way that we're taking things forward, we are seeking to be more inventive or creative in the way we talk and the way we communicate with people. I've invested a great deal of time, whether it's in public meetings, talking to smaller groups of people—. Last week, I was in Blaenavon doing a Facebook live event, talking to people and answering their questions on social media. We do this in a number of different ways over a period of time.
I do notice that the Conservative spokesperson for these matters tries on a number of occasions in his contributions to this place to pit parts of Wales against each other—region against region, community against community. I wish that he would desist in doing so. It diminishes him and his contributions. This is not a matter of the Valleys of south Wales having any sort of preferential treatment over another part of the country—this is about addressing poverty; it is about addressing the poverty that exists in these places.
He's a member of a party that has actively contributed to the creation of that poverty. For those of us who were brought up in the Valleys of south Wales, we saw what Conservative Governments—successive UK Conservative Governments—did to us. They did nothing to support our communities, but everything to undermine our communities. [Interruption.] They did everything to take away the economic base of what we were seeking to do. This is about redressing that balance. This is about redressing that balance and tackling that poverty. I hear him, Deputy Presiding officer, calling from his seat. This isn't about setting north against south or east against west. When he does that, he diminishes himself. And I will not allow him to do that to this scheme or to diminish what we are seeking to do. This is not about pitting community against community, it's about tackling poverty, and I know that the Conservatives have difficulty with that concept, but it's what this Government was elected to do.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ymddangos bod llefarydd y Ceidwadwyr wedi cynllwynio i ofyn yr un cwestiwn hanner dwsin o weithiau. Fe wnaf i geisio ei ateb unwaith yn unig. O ran sut yr ydym ni'n mynd ati, rydym ni'n ceisio cynnwys pobl o'r adeg lle'r ydym ni'n dechrau hyd at yr adeg y byddwn ni'n datblygu ein cysyniadau ac yn cyflwyno'r cysyniadau hynny. Does dim—. Gofynnodd ar nifer o achlysuron yn y cyfraniad hwnnw am gyd-gynhyrchu yng ngwahanol feysydd ein gwaith, ond mae'r cyfan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yn ymwneud â gweithio gyda phobl. Nid yw'n eiddo i Lywodraeth Cymru; mae ynglŷn â Llywodraeth Cymru yn gweithredu fel catalydd, gan ddod â phobl at ei gilydd er mwyn inni allu defnyddio nid yn unig grym Llywodraeth ond creadigrwydd pobl ac uchelgais a gweledigaeth pobl sy'n byw yn y Cymoedd a ledled y Cymoedd.
Gofynnodd gwestiwn penodol ar gynlluniau'r DU a chynlluniau cyflogadwyedd y DU. Rwy'n siomedig nad yw'n deall bod rheolwr rhanbarthol Yr Adran Gwaith a Phensiynau mewn gwirionedd yn aelod o'r tasglu. Felly, mae'r holl faterion hyn yn rhan greiddiol mewn gwirionedd o'n trafodaethau a'n dadleuon. Mae hyn yn rhan sylfaenol o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Mae'n dweud ei fod yn gymysgedd dethol o gynlluniau—mae pobl yn greadigol, ac nid yw creadigrwydd bob amser yn lân ac yn daclus, mae arnaf i ofn. Ond gadewch i mi ddweud hyn wrtho; mae gennym ni nifer o entrepreneuriaid wedi eu cynrychioli ar y tasglu hefyd, ac mae'r ffrydiau gwaith yr ydym ni'n eu datblygu ar y tasglu eu hunain yn dod â phobl at ei gilydd ac yn galluogi pobl i wneud cyfraniad ac i ymgymryd â swyddogaethau gwahanol.
Felly, nid yw hyn yn fater o rannu ein gwaith yn gategorïau, yn y ffordd y mae llefarydd y Ceidwadwyr wedi ceisio ei wneud; mae hyn yn sylfaenol ynglŷn â beth mewn gwirionedd sydd gan y tasglu wrth ei wraidd, wrth ei galon. O ran y ffordd yr ydym ni'n bwrw ymlaen â phethau, rydym ni'n ceisio bod yn fwy dyfeisgar neu greadigol yn y ffordd yr ydym ni'n siarad ac yn y ffordd yr ydym ni'n cyfathrebu â phobl. Rwyf wedi buddsoddi llawer o amser, boed hynny mewn cyfarfodydd cyhoeddus, yn siarad â grwpiau llai o bobl—. Yr wythnos diwethaf, roeddwn i ym Mlaenafon yn cynnal digwyddiad Facebook byw, yn siarad â phobl ac yn ateb eu cwestiynau ar y cyfryngau cymdeithasol. Rydym ni'n gwneud hyn mewn nifer o ffyrdd gwahanol dros gyfnod o amser.
Rwyf yn sylwi bod llefarydd y Ceidwadwyr ar gyfer y materion hyn yn ceisio sawl gwaith yn ei gyfraniadau yn y fan yma i roi rhannau o Gymru benben â'i gilydd—rhanbarth yn erbyn rhanbarth, cymuned yn erbyn cymuned. Byddai'n dda gennyf petai'n ymatal rhag gwneud hynny. Mae'n bychanu ei hun a'i gyfraniadau. Nid yw hyn yn fater o Gymoedd y de yn cael unrhyw fath o driniaeth ffafriol dros ran arall o'r wlad—mae hyn yn ymwneud â mynd i'r afael â thlodi; mae'n ymwneud â mynd i'r afael â'r tlodi sy'n bodoli yn y lleoedd hyn.
Mae'n aelod o blaid sydd wedi cyfrannu'n sylweddol at greu'r tlodi hwnnw. I'r rhai ohonom ni a fagwyd yng Nghymoedd y de, rydym ni wedi gweld beth wnaeth Llywodraethau Ceidwadol—Llywodraethau Ceidwadol olynol y DU—i ni. Ni wnaethon nhw ddim byd i gefnogi ein cymunedau, ond popeth i danseilio ein cymunedau. [Torri ar draws.] Fe wnaethon nhw bopeth i gael gwared ar y sylfaen economaidd yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. Mae hyn ynglŷn ag unioni'r cydbwysedd hwnnw. Mae hyn ynglŷn ag unioni'r cydbwysedd hwnnw a mynd i'r afael â'r tlodi hwnnw. Rwy'n ei glywed, Dirprwy Lywydd, yn galw o'i sedd. Nid yw hyn ynglŷn â gosod y gogledd yn erbyn y de neu'r dwyrain yn erbyn y gorllewin. Pan fo'n gwneud hynny, mae'n bychanu ei hun. Ac ni fyddaf yn caniatáu iddo wneud hynny i'r cynllun hwn nac i fychanu'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. Nid oes a wnelo hyn â gosod cymuned yn erbyn cymuned, mae'n ymwneud â mynd i'r afael â thlodi, ac rwy'n gwybod bod y Ceidwadwyr yn cael anhawster gyda'r cysyniad hwnnw, ond dyna beth yr etholwyd y Llywodraeth hon i'w wneud.
I'm not convinced that this statement brings anything new to the table today, and I think the evidence for that is the attack that the Cabinet Secretary just made. Cabinet Secretary, you always seem to attack when you don't have any answers.
Anyway, you finished your statement today by saying that the delivery plan in front of us today cuts across all Welsh Government departments and all of your Cabinet colleagues' portfolios, so I'll use this opportunity to ask some questions today about how the Welsh Government's wider policy agenda affects the ambitions that you set out in your plan.
A major element of supporting priority 1 of the delivery plan, which is to create good-quality jobs and the skills to do them, is, as you mention, the Welsh Government's childcare offer. Now, this offer will provide 30 hours of free early education and childcare to working parents of three and four-year-olds for 48 weeks of the year. As my Plaid Cymru colleague Llyr Gruffydd has consistently argued, by limiting the offer of free childcare provision to working parents only, you are actively creating another barrier for economically inactive parents from returning to work. This has also been supported by the children's commissioner, who stated that
'children whose parents are not employed will fall even further behind their peers if they miss out on this provision.'
Your target of helping 7,000 economically inactive and unemployed people in the Valleys into work was so that you could bring the Valleys parts of the local authorities in question up to the same levels as the rest of Wales. Cabinet Secretary, your Government's childcare offer will not support this aim. In fact, it'll make the situation in the Valleys even worse, leading to even more families being left behind. Therefore, as a member of the Government, what representations have you made to your colleagues to urge them to expand the childcare offer to all parents in Wales?
The problem in many of the Valleys communities is not the number of jobs, it's the quality of those jobs. It's the low-skilled and low-paid nature of many of those jobs and the fact that way too many of them are insecure jobs. The target of supporting 7,000 people into employment by 2021 is, of course, to be welcomed. However, without bringing new industries and developing existing ones to grow further, you may well support 7,000 people into employment on one hand, but the insecure nature of the labour market in the Valleys might well result in those job losses elsewhere in the same area. Therefore, can the Cabinet Secretary provide a target figure of how many jobs will be secured in the period up until 2021 as well?
Last week, the Welsh Government lost a vote in the Assembly calling for no more cuts to further education and lifelong learning, a sector that has been a persistent target for the cuts, now, over many, many years. If we are serious about reversing the long-term decline in the Welsh economy and raising skills, incomes and productivity, then the further education sector is absolutely crucial. A major element of the taskforce's delivery plan skills agenda will depend heavily on the Welsh Government's employability plan, for example, which will place demands and expectations on colleges and the wider skills and learning sector as crucial delivery partners. However, in reality, nobody can take these plans and sentiments forward when the funding isn't there to support these priorities. Therefore, how confident are you that the funding is there to deliver the training required to upskill the Valleys' labour force?
Now, I'm sure I don't need to explain to anyone how difficult it is to travel on the Valleys lines at the moment. It simply cannot carry on as things stand. That's why I welcome the development funding secured to commission the feasibility and design of new integrated transport hubs to ease travel opportunities into the new strategic hubs. Specifically, I welcome the commitment to looking at improvements in infrastructure as part of the metro development. Much of the focus with the metro development with regard to the Valleys is how best to connect Valleys communities with Cardiff, instead of considering how we connect the Valleys to each other. The idea for the Valleys circle line was not included in the next phase of the metro development. Therefore, can the Cabinet Secretary commit to ensuring that part of the development funding will go towards the feasibility of pursuing the creation of a circle line for the Valleys?
Nid wyf yn argyhoeddedig bod y datganiad hwn yn cyflwyno unrhyw beth newydd i'n sylw ni heddiw, ac rwy'n credu mai'r dystiolaeth o hynny yw'r ymosodiad a wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet rai munudau'n ôl. Ysgrifennydd Cabinet, mae'n ymddangos eich bod wastad yn ymosod pan nad oes gennych chi unrhyw atebion.
Beth bynnag, fe wnaethoch chi orffen eich datganiad heddiw drwy ddweud bod y cynllun cyflawni sydd ger ein bron heddiw yn cynnwys holl adrannau Llywodraeth Cymru a holl bortffolios eich cydweithwyr yn y Cabinet, felly fe wnaf i achub ar y cyfle hwn i ofyn rhai cwestiynau heddiw ynglŷn â sut mae agenda polisi ehangach Llywodraeth Cymru yn effeithio ar yr uchelgeisiau a nodwyd gennych chi yn eich cynllun.
Elfen bwysig o gefnogi blaenoriaeth 1 y cynllun cyflawni, sef creu swyddi o ansawdd da a'r sgiliau i'w gwneud nhw, yw, fel y soniwch chi, cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru. Nawr, mae'r cynnig hwn yn darparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio sydd â phlant tair a phedair blwydd oed am 48 o wythnosau'r flwyddyn. Fel y mae fy nghyd-Aelod Plaid Cymru Llyr Gruffydd wedi dadlau'n gyson, drwy gyfyngu'r cynnig o ddarpariaeth gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio yn unig, rydych chi'n creu rhwystr sylweddol arall i rieni economaidd anweithgar rhag dychwelyd i'r gwaith. Mae'r comisiynydd plant wedi cefnogi hyn hefyd, a dywedodd y bydd
plant rhieni nad ydyn nhw'n gweithio yn llithro ymhellach fyth ar ôl eu cyfoedion os cânt eu heithrio o'r ddarpariaeth hon.
Diben eich targed o helpu 7,000 o bobl ddi-waith ac economaidd anweithgar yn y Cymoedd i gael gwaith oedd er mwyn ichi allu dod â'r rhannau hynny o'r awdurdodau lleol dan sylw sy'n cynnwys y Cymoedd i'r un lefel â gweddill Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, ni fydd cynnig gofal plant eich Llywodraeth yn cefnogi'r nod hwn. Yn wir, bydd yn gwneud y sefyllfa yn y Cymoedd hyd yn oed yn waeth, gan arwain at hyd yn oed mwy o deuluoedd yn cael eu hesgeuluso. Felly, fel aelod o'r Llywodraeth, pa sylwadau a ydych chi wedi eu gwneud i'ch cyd-Aelodau i bwyso arnyn nhw i ehangu'r cynnig gofal plant i bob rhiant yng Nghymru?
Y broblem yn llawer o gymunedau'r Cymoedd yw nid nifer y swyddi, ond ansawdd y swyddi hynny. Mae'n ymwneud â natur sgiliau isel a chyflog isel llawer o'r swyddi hynny a'r ffaith bod llawer gormod ohonyn nhw yn swyddi ansicr. Mae'r targed o gefnogi 7,000 o bobl i gael gwaith erbyn 2021, wrth gwrs, i'w groesawu. Fodd bynnag, heb ddod â diwydiannau newydd a datblygu'r rhai sy'n bodoli eisoes i dyfu ymhellach, mae'n bosib iawn y byddwch chi'n cefnogi 7,000 o bobl i gael gwaith ar un llaw, ond gallai natur ansicr y farchnad lafur yn y Cymoedd arwain at golli'r swyddi hynny mewn mannau eraill yn yr un ardal. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi ffigur targed o faint o swyddi a gaiff eu sicrhau yn ystod y cyfnod hyd at 2021 hefyd?
Yr wythnos diwethaf, collodd Llywodraeth Cymru bleidlais yn y Cynulliad yn galw am ddim mwy o doriadau i addysg bellach a dysgu gydol oes, sector sydd wedi bod yn darged parhaus ar gyfer y toriadau, erbyn hyn, dros lawer iawn o flynyddoedd. Os ydym ni o ddifrif am wrthdroi'r dirywiad hirdymor yn economi Cymru a chodi sgiliau, incwm a chynhyrchiant, yna mae'r sector addysg bellach yn gwbl hanfodol. Bydd elfen fawr o agenda sgiliau cynllun cyflawni'r tasglu yn dibynnu'n helaeth ar gynllun cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, er enghraifft, a fydd yn gosod gofynion a disgwyliadau ar y colegau a'r sector dysgu a sgiliau ehangach fel partneriaid cyflawni hollbwysig. Fodd bynnag, mewn gwirionedd, ni all neb ddwyn y maen i'r wal gyda'r teimladau a'r cynlluniau hyn pan nad yw'r cyllid ar gael i gefnogi'r blaenoriaethau hyn. Felly, pa mor ffyddiog ydych chi fod arian ar gael i ddarparu'r hyfforddiant gofynnol i uwchsgilio gweithlu'r Cymoedd?
Nawr, rwy'n sicr nad oes angen imi esbonio i neb pa mor anodd yw hi i deithio ar reilffyrdd y Cymoedd ar hyn o bryd. Ni all hyn barhau fel y mae pethau ar hyn o bryd. Dyna pam rwy'n croesawu'r arian datblygu a sicrhawyd i gomisiynu dichonoldeb a dyluniad canolfannau trafnidiaeth integredig newydd i hwyluso cyfleoedd teithio i'r canolbwyntiau strategol newydd. Yn benodol, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i edrych ar welliannau yn y seilwaith yn rhan o'r gwaith o ddatblygu'r metro. Mae llawer o'r pwyslais gyda datblygiad y metro yn y Cymoedd ynglŷn â sut orau i gysylltu cymunedau yn y Cymoedd â Chaerdydd, yn hytrach nag ystyried sut yr ydym ni'n cysylltu'r Cymoedd â'i gilydd. Ni chynhwyswyd y syniad ar gyfer llinell gylch y Cymoedd yn ystod cam nesaf datblygiad y metro. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i sicrhau y bydd rhan o'r cyllid datblygu yn mynd tuag at ddichonoldeb parhau i ystyried creu llinell gylch ar gyfer y Cymoedd?
I'm grateful to the Plaid Cymru spokesperson for her questions. I reflect and observe that when I answered questions on previous occasions—I think, last year—I was attacked by Plaid Cymru for placing in the plan policy issues that were directly targeted at the Valleys, and I notice that this afternoon she's decided to major on all of those policy issues that aren't directly targeted at the Valleys. I reflect on that because—[Interruption.] I said in the first paragraph, because—
Rwy'n ddiolchgar i lefarydd Plaid Cymru am ei chwestiynau. Rwy'n meddwl yn ôl ac yn sylwi pan atebais gwestiynau ar achlysur blaenorol—rwy'n credu, y llynedd—ymosodwyd arnaf gan Blaid Cymru am gynnwys materion polisi yn y cynllun a oedd wedi eu targedu'n uniongyrchol at y Cymoedd, a sylwaf y prynhawn yma ei bod hi wedi penderfynu canolbwyntio ar yr holl faterion polisi hynny nad ydyn nhw'n canolbwyntio'n uniongyrchol ar y Cymoedd. Rwy'n pendroni ynglŷn â hynny oherwydd—[Torri ar draws.] Dywedais yn y paragraff cyntaf, oherwydd—
Can you make him answer the questions, Deputy Presiding Officer, rather than—[Inaudible.]
A allwch chi wneud iddo ateb y cwestiynau, Dirprwy Lywydd, yn hytrach na—[Anghlywadwy.]
It's a statement, and the Minister has an opportunity to answer the questions in the way he wants to answer them. If that's not acceptable, then there are other methods that you could use.
Datganiad ydyw, ac mae cyfle i'r Gweinidog ateb y cwestiynau yn y ffordd y mae ef eisiau eu hateb. Os nad yw hynny'n dderbyniol, yna mae dulliau eraill y gallech chi eu defnyddio.
I will say to the Member that I listened to her questions, and perhaps she might listen to my answers.
In terms of the childcare offer, it is a manifesto commitment and a commitment of the programme for government for this Government, and it will be delivered in the way that is being described, and it will continue to be delivered in the way that's described. It is, I believe, one of the most ambitious and generous childcare offers anywhere in the United Kingdom, and I make no apology for investing in childcare. And as a Minister at the beginning of this Government, I played my part in developing the opportunities for the childcare offer, and I saw the difference that it was making to people's lives up and down the Valleys and elsewhere.
Let me also say this to the Member: if she's read the updated delivery plan, she will know that we're also going further than simply offering childcare facilities and opportunities. We're also addressing the adverse childhood experiences that many children growing up in the Valleys will face in their lives. We're also talking to the police about how we can ensure that it's done in a holistic way, and we're looking at addressing the experiences of children growing up in, sometimes, some very difficult households. So, we are investing not simply in the childcare offer—and I reject her criticisms of it—but we're actually investing in a more holistic approach to the early years as well. So, we're going further than the suggestion she has made.
She criticises us for adopting the target of 7,000 people into work, rather than, I think, the point that she was making was this, creating a job creation target. What this target does is very, very clear. It ensures that the Valleys have the same economic profile and social profile as other parts of the country. I've said, Deputy Presiding Officer, in my answer to the Conservative spokesperson that the reason we established this taskforce is to address the poverty that exists in the Valleys of south Wales, and it is people who are affected by that poverty, and it is people who we are seeking to ensure are able to get back into work, and to have the sort of work that we want them to have.
I recognise very well—I recognise from my own constituency and I recognise from this work—the impact of underemployment in the Valleys, and the impact of poorly paid employment in the Valleys. We recognise that. We recognise—and that is why this Government is committed to creating Wales as a fair work nation so that we do work with business, and we do work with all sectors of the economy, and we invest in the foundational economy to actually create the work for people. But I defend us having a target of 7,000 people becoming economically active in this way, because that is what we've been advised will do most to invest in the people and the communities of the Valleys of south Wales.
We do have the funding in place for this, and we do have the funding in place for the training opportunities and for the metro. But let me say this—let me be absolutely clear in doing this—what we've been trying to do over the last year has been to ensure that we not only hardwire accountability into what we do, but we actually hardwire our targets into that as well so that Members are able to come here to question me on what we're doing and what we're achieving. But that has to be done on the basis of the plans that we are publishing and the targets that we are setting. I believe that the targets are ambitious, visionary and demonstrate that it is this Government and Welsh Labour that have a very real, ambitious vision for the Valleys of south Wales.
Fe wnaf i ddweud wrth yr Aelod fy mod i wedi gwrando ar ei chwestiynau, ac efallai y gwnaiff hi wrando ar fy atebion i.
O ran y cynnig gofal plant, mae'n ymrwymiad maniffesto ac yn ymrwymiad rhaglen lywodraethu ar gyfer y Llywodraeth hon, ac fe gaiff ei ddarparu yn y ffordd a ddisgrifir, a bydd yn parhau i gael ei ddarparu yn y ffordd a ddisgrifir. Mae, rwy'n credu, yn un o'r cynigion gofal plant mwyaf uchelgeisiol a hael yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, ac nid wyf yn ymddiheuro am fuddsoddi mewn gofal plant. Ac fel Gweinidog ar ddechrau'r Llywodraeth hon, fe wnes i chwarae fy rhan yn datblygu'r cyfleoedd ar gyfer y cynnig gofal plant, a gwelais y gwahaniaeth yr oedd yn ei wneud i fywydau pobl ar hyd a lled y Cymoedd ac mewn mannau eraill.
Gadewch imi ddweud hyn hefyd wrth yr Aelod: Os yw hi wedi darllen y cynllun cyflawni diwygiedig, bydd hi'n gwybod ein bod ni hefyd yn mynd ymhellach na dim ond cynnig cyfleusterau a chyfleoedd gofal plant. Rydym ni hefyd yn mynd i'r afael â phrofiadau plentyndod andwyol y bydd llawer o blant sy'n cael eu magu yn y Cymoedd yn eu hwynebu yn eu bywydau. Rydym ni hefyd yn siarad â'r heddlu ynghylch sut y gallwn ni sicrhau y gwneir hynny mewn ffordd gynhwysfawr, ac rydym ni'n bwriadu mynd i'r afael â phrofiadau plant sy'n cael eu magu, weithiau, mewn rhai cartrefi anodd iawn. Felly, rydym ni yn buddsoddi nid yn unig yn y cynnig gofal plant—ac rwy'n gwrthod ei beirniadaeth ohono—ond mewn gwirionedd rydym ni'n buddsoddi mewn dull mwy cynhwysfawr o ymdrin â'r blynyddoedd cynnar hefyd. Felly, rydym ni'n mynd ymhellach na'r awgrym y mae hi wedi ei wneud.
Mae hi'n ein beirniadu ni am fabwysiadu targed o 7,000 o bobl i gael gwaith, yn hytrach na, rwy'n credu mai'r sylw yr oedd hi yn ei wneud oedd hyn, creu targed creu swyddi. Mae'r hyn y mae'r targed hwn yn ei wneud yn glir iawn, iawn. Mae'n sicrhau bod gan y Cymoedd yr un proffil economaidd a'r proffil cymdeithasol â rhannau eraill o'r wlad. Rwyf wedi dweud, Dirprwy Lywydd, yn fy ateb i lefarydd y Ceidwadwyr mai'r rheswm pam yr ydym ni wedi sefydlu'r tasglu hwn yw er mwyn trechu'r tlodi sy'n bodoli yng Nghymoedd y de, a'r bobl yr effeithir arnyn nhw gan y tlodi hwnnw, a'r bobl yr ydym ni'n ceisio sicrhau y gallan nhw ddychwelyd i'r gwaith, ac i gael y math o waith yr ydym ni eisiau iddyn nhw ei gael.
Rwy'n ymwybodol iawn—rwy'n ymwybodol o fy etholaeth fy hun ac rwy'n ymwybodol o'r gwaith hwn—o effaith tangyflogaeth yn y Cymoedd, ac effaith gwaith cyflogedig gwael yn y Cymoedd. Rydym ni'n cydnabod hynny. Rydym ni'n cydnabod—a dyna pam mae'r Llywodraeth hon yn ymrwymedig i sicrhau fod Cymru yn genedl waith teg fel ein bod ni yn gweithio gyda'r byd busnes, a'n bod ni yn gweithio gyda phob sector o'r economi, ac yn buddsoddi yn yr economi sylfaenol i greu gwaith i bobl mewn gwirionedd. Ond rwy'n amddiffyn y targed o 7,000 o bobl yn dod yn economaidd weithgar yn y modd hwn, oherwydd dyna beth yn ôl y cyngor a gawsom ni fyddai'n gwneud y mwyaf i fuddsoddi ym mhobl a chymunedau Cymoedd y de.
Mae gennym ni'r arian ar gyfer hyn, ac mae gennym ni'r cyllid ar gyfer y cyfleoedd hyfforddi ac ar gyfer y metro. Ond gadewch i mi ddweud hyn—gadewch imi fod yn gwbl glir wrth wneud hyn—yr hyn yr ydym ni wedi ceisio ei wneud dros y flwyddyn ddiwethaf yw sicrhau ein bod ni nid yn unig yn rhoi atebolrwydd wrth wraidd yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, ond ein bod ni mewn gwirionedd yn cysylltu ein targedau â hynny hefyd fel bod Aelodau yn gallu dod yma i holi ynghylch beth yr ydym ni'n ei wneud a'r hyn yr ydym ni'n ei gyflawni. Ond mae'n rhaid gwneud hynny ar sail y cynlluniau yr ydym ni'n eu cyhoeddi a'r targedau yr ydym ni yn eu gosod. Rwy'n credu bod y targedau yn uchelgeisiol a blaengar ac yn dangos mai'r Llywodraeth hon a Llafur Cymru sydd â gweledigaeth uchelgeisiol, wirioneddol ar gyfer Cymoedd y de.
On 16 November, I visited Welsh ICE, which is based in Caerphilly business park, and it was recently awarded Welsh Government funding to become a regional enterprise hub to encourage and support entrepreneurship, linking with all kinds of partners from universities, local businesses, colleges and the Development Bank of Wales. They're also linking up with satellites, who are to be confirmed, according to the development plan, and I'd like to hear more about that.
If it's going to be successful, Welsh ICE wants to support the Minister's ambition for connectivity, which has already been referred to, and help identify key partners. When I visited Welsh ICE, they showed me an infographic that demonstrated the businesses that were linking in with them. It was interesting that it was a kind of upside-down T shape in the fact that it was businesses from along the M4 corridor and then the Rhymney valley linking into Cardiff and not much outside of that area. So, there's certainly a challenge to get those different communities linking into Welsh ICE. I particularly want to see businesses from Bargoed and Senghenydd linking into Welsh ICE, but also from across those Valleys communities. Overwhelmingly, we see businesses interested in the southern parts; we need to connect the northern Valleys.
So, what can the Welsh Government do to encourage this? I notice in his statement that he mentions a focused business support campaign. Can he just elaborate on what he means by that and also what he means by the peer-to-peer network that he referred to in his statement? Some elaboration on those things also would assist Members in understanding how we're going to develop those northern Valleys communities and businesses.
Ar 16 Tachwedd, ymwelais â Chanolfan Arloesi Menter Cymru, sydd ym Mharc Busnes Caerffili, y dyfarnwyd arian Llywodraeth Cymru iddi'n ddiweddar er mwyn iddi ddod yn ganolfan fenter ranbarthol i annog a chefnogi entrepreneuriaeth, gan gysylltu â phob math o bartneriaid o'r prifysgolion, busnesau lleol, colegau a Banc Datblygu Cymru. Mae hefyd yn cysylltu â chanolfannau ategol, sydd i'w cadarnhau, yn ôl y cynllun datblygu, ac fe hoffwn i glywed mwy am hynny.
Os yw'n mynd i fod yn llwyddiannus, mae angen i Ganolfan Arloesi Menter Cymru gefnogi uchelgais y Gweinidog ar gyfer cysylltedd, y cyfeiriwyd ato eisoes, a helpu i adnabod partneriaid allweddol. Pan ymwelais â Chanolfan Arloesi Menter Cymru, fe wnaethon nhw ddangos ffeithlun imi a oedd yn dangos y busnesau a oedd yn cysylltu â nhw. Roedd yn ddiddorol ei fod yn fath o siâp T ar ei ben i lawr oherwydd y ffaith yw mai busnesau ar hyd coridor yr M4 ac yna Cwm Rhymni oedd yn cysylltu â Chaerdydd, a dim llawer y tu allan i'r ardal honno. Felly, ceir her yn sicr i gael y cymunedau gwahanol hynny i gysylltu â Chanolfan Arloesi Menter Cymru. Rwyf yn arbennig eisiau gweld busnesau o Fargoed a Senghennydd yn cysylltu â Chanolfan Arloesi Menter Cymru, ond hefyd busnesau o gymunedau ledled y Cymoedd. Rydym ni'n gweld bod gan y mwyafrif helaeth o fusnesau ddiddordeb yn y rhannau deheuol; mae angen inni gysylltu'r Cymoedd gogleddol.
Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i annog hyn? Sylwaf yn ei ddatganiad ei fod yn sôn am ymgyrch benodol i gefnogi busnesau. A all ymhelaethu ychydig ynglŷn â beth y mae'n ei olygu wrth hynny a hefyd beth y mae'n ei olygu wrth y rhwydwaith cymheiriaid y cyfeiriodd ato yn ei ddatganiad? Byddai ymhelaethu ar y pethau hynny hefyd yn helpu Aelodau i ddeall sut yr ydym ni'n mynd i ddatblygu cymunedau a busnesau yn y Cymoedd gogleddol.
The development of investment in the northern Valleys is a point that's been well made by the Member for Caerphilly over his time here, and it's something I clearly share for reasons that are clear. We have discussed the Rhymney valley with the Member for Merthyr Tydfil and Rhymney as well. It is important that we're able to reach out beyond the southern parts of the Valleys of south Wales, and that's why we are putting in place a development plan that specifically looks at maximising the impact of the A465 dualling project, and we need to be able to deliver that over the coming six months or so.
In terms of Welsh ICE, I've clearly met with Welsh ICE, and we do have a representative on the taskforce who's taking forward the plans on entrepreneurship. What we hope to be able to do is use the model of Welsh ICE to be able to extend that to parts of the region in the south-east of Wales where we haven't got a similar sort of facility, and what I hope we'll be able to do is use individuals who are entrepreneurs in their own right to mentor and work with businesses in order to deliver the sort of help and support that is tailored for each individual business. So, it's very much a granular approach to ensuring that people who are establishing and running small businesses have exactly the support that they need—not the support that we believe that they need—and that's absolutely essential.
What I hope we'll be able to do is use the model of Welsh ICE in Caerphilly to be able to develop exactly that approach in other parts of the south-east of Wales.
Mae datblygu buddsoddiad yn y Cymoedd gogleddol yn sylw sydd wedi'i grybwyll droeon gan yr Aelod dros Gaerffili yn ystod ei amser yma, ac mae'n rhywbeth yr wyf yn amlwg yn ei rannu am resymau sy'n glir. Rydym ni wedi trafod Cwm Rhymni gyda'r Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni hefyd. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n gallu ymestyn allan y tu hwnt i rannau deheuol Cymoedd y De, a dyna pam ein bod ni'n rhoi cynllun datblygu ar waith sy'n edrych yn benodol ar fanteisio i'r eithaf ar effaith prosiect deuoli ffordd yr A465, ac mae angen inni allu darparu hynny yn ystod y chwe mis nesaf.
O ran Canolfan Arloesi Menter Cymru, rydw i wedi cyfarfod â Chanolfan Arloesi Menter Cymru yn amlwg, ac mae gennym ni gynrychiolydd ar y tasglu sy'n bwrw ymlaen â'r cynlluniau ar entrepreneuriaeth. Yr hyn yr ydym ni'n gobeithio gallu ei wneud yw defnyddio model Canolfan Arloesi Menter Cymru i allu ymestyn hynny i rannau o'r rhanbarth yn y de-ddwyrain lle nad oes gennym ni gyfleuster tebyg, a'r hyn yr wyf i'n ei obeithio y gallwn ni ei wneud yw defnyddio unigolion sy'n entrepreneuriaid yn eu hawl eu hunain i fentora a gweithio gyda busnesau er mwyn darparu'r math o gymorth a chefnogaeth sydd wedi'i deilwra ar gyfer pob busnes unigol. Felly, mae ynglŷn â mynd ati gan bwyll i sicrhau bod pobl sy'n sefydlu a rhedeg busnesau bach yn cael yr union gymorth sydd ei angen arnyn nhw—nid y cymorth yr ydym ni'n credu sydd ei angen arnyn nhw—ac mae hynny'n gwbl hanfodol.
Yr hyn yr wyf i yn gobeithio y gallwn ni ei wneud yw defnyddio model Canolfan Arloesi Menter Cymru yng Nghaerffili i allu mynd ati yn yr un modd yn union mewn rhannau eraill o'r de-ddwyrain.
I have two more speakers whose areas have been, I think, named in the Minister's statement. Therefore, I will take them, but if they can be brief, that would be helpful. Vikki Howells.
Mae gennyf ddau siaradwr arall y mae eu meysydd, rwy'n credu, wedi cael eu crybwyll yn natganiad y Gweinidog. Felly, rhoddaf gyfle iddyn nhw ymateb, ond os gallan nhw fod yn gryno, byddai hynny o gymorth. Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Cabinet Secretary. I welcome your comments about using the Heads of the Valley corridor as a tool for economic development. The former Tower colliery site in Hirwaun is ideally situated for these purposes and is, as you will know, currently undergoing restoration. What discussions have you had with the team at Tower Regeneration about how the Valleys taskforce can help to exploit the untapped potential of this site?
Secondly, it was good to hear about the discovery gateways and the mention of Dare Valley Country Park in particular. I agree with you—I think it would be an excellent location for that. I'm glad to see that it will also be backed up by a definite budget line. When will detailed plans for this be available?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n croesawu eich sylwadau ynghylch defnyddio coridor Blaenau'r Cymoedd fel arf ar gyfer datblygu economaidd. Mae hen safle Glofa'r Tŵr yn Hirwaun yn ddelfrydol ar gyfer y dibenion hyn ac, fel y gwyddoch chi, mae'n cael ei adfer ar hyn o bryd. Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda'r tîm sy'n adfywio Glofa'r Tŵr ynglŷn â sut y gall tasglu'r Cymoedd helpu i fanteisio ar botensial enfawr y safle hwn?
Yn ail, roedd yn dda clywed am y pyrth darganfod a'r sôn am Barc Gwledig Cwm Dâr yn benodol. Rwy'n cytuno â chi—rwy'n credu y byddai'n lleoliad ardderchog ar gyfer hynny. Rwy'n falch o weld y bydd hefyd yn ategu hyn drwy neilltuo llinell iddo yn y gyllideb. Pryd fydd cynlluniau manwl ar gyfer hyn ar gael?
I hope they'll be available early in the new year—in the next new year. I would expect that we would be able to make more detailed announcements in January or February of 2019. I certainly want us to be in a position to be able to make those investments in the current financial year. So, I want us to move ahead with some pace on that. I also want to be able to announce further discovery sites in the coming weeks, potentially before Christmas, but certainly early in the new year, in which we'll be able to build upon the basis upon which we're able to make these announcements today. So, I want to move with a fair degree of pace to move forward with this. I also believe that we need to create a far greater structure for the Valleys regional park in terms of how it will actually deliver what its potential will be, and I hope that we can put a structure in place immediately after Christmas as well, and certainly in the first quarter of 2019.
In terms of Tower colliery, Tower colliery were represented at the seminar we had, which kicked off, if you like, the work that we're doing on the A465 corridor in the spring. They've clearly been kept in touch with the work that is being undertaken by the group of people I've invited to develop an economic development plan for the Heads of the Valleys, and I agree with the Member for the Cynon Valley, the Tower colliery site is an important site, and I see it as being an important strategic site for the future of the A465 corridor.
Rwy'n gobeithio y byddan nhw ar gael yn fuan yn y flwyddyn newydd—yn y flwyddyn newydd nesaf. Byddwn yn disgwyl y byddem ni'n gallu gwneud cyhoeddiadau manylach ym mis Ionawr neu Chwefror 2019. Rwy'n sicr eisiau inni fod mewn sefyllfa i allu gwneud y buddsoddiadau hynny yn y flwyddyn ariannol gyfredol. Felly, rwyf eisiau inni symud ymlaen yn weddol gyflym yn hynny o beth. Rwyf hefyd eisiau gallu cyhoeddi safleoedd darganfod pellach yn yr wythnosau nesaf, o bosib cyn y Nadolig, ond yn sicr yn gynnar yn y flwyddyn newydd, y byddwn ni'n gallu adeiladu ar y sail yr ydym ni'n gallu gwneud y cyhoeddiadau hyn heddiw. Felly, rwyf eisiau bwrw iddi yn weddol gyflym i symud ymlaen â hyn. Credaf hefyd fod angen i ni greu strwythur mwy o lawer ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd o ran sut y bydd yn cyflawni mewn gwirionedd beth fydd ei botensial, ac rwy'n gobeithio y gellir rhoi strwythur ar waith ar unwaith ar ôl y Nadolig hefyd, ac yn sicr yn chwarter cyntaf 2019.
O ran Glofa'r Tŵr, cynrychiolwyd Glofa'r Tŵr yn y seminar a oedd gennym ni, a sbardunodd, os mynnwch chi, y gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar goridor yr A465 yn y gwanwyn. Maen nhw'n amlwg wedi cael gwybod y diweddaraf am y gwaith a wneir gan y grŵp o bobl yr wyf wedi eu gwahodd i ddatblygu cynllun datblygu economaidd ar gyfer Blaenau'r Cymoedd, ac rwy'n cytuno gyda'r Aelod dros Gwm Cynon, bod safle Glofa'r Tŵr yn safle pwysig, ac rwy'n ei weld fel safle strategol bwysig ar gyfer dyfodol coridor yr A465.
Finally, Rhianon Passmore.
Yn olaf, Rhianon Passmore.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, as the Assembly Member for Islwyn, I greatly welcome the £7 million Valley regional park announcement, and greatly welcome that Cwmcarn Forest Drive will be among the first wave of projects of the discovery gateways to be announced by the Welsh Government. Members will know how prized the historic Cwmcarn Forest Drive is in my constituency: it is one of the jewels in the Welsh crown, and it is very good news, indeed, for my constituency. It is exactly the effective partnership working between Welsh Government, local authorities and other parties working together—even in this age of Tory austerity, local government, Welsh Government, and their partner organisations will and can make a positive difference to our communities. Would the Cabinet Secretary be willing to meet with me at the Cwmcarn Forest Drive and meet representatives of the friends of the Cwmcarn Forest Drive to spread the word of this truly transformative potential of the discovery gateways to the people of Islwyn?
Finally, Cabinet Secretary, I wish to explore in more detail the new local transport hubs that have been mentioned and identified by Welsh Government, which will directly benefit the communities of Islwyn, and as I've stated, my constituency is very enthusiastic for increased and enhanced connectivity between our Valleys, and I would ask that the Cabinet Secretary update us as Members in detail as to how this important work develops as the months proceed. Thank you, Deputy Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fel yr Aelod Cynulliad dros Islwyn, croesawaf yn fawr y cyhoeddiad o £7 miliwn ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd, ac rwy'n croesawu'n fawr y bydd Ffordd Coedwig Cwmcarn ymysg y don gyntaf o brosiectau y pyrth darganfod i'w cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Bydd yr Aelodau'n gwybod pa mor werthfawr yw Ffordd Coedwig hanesyddol Cwmcarn yn fy etholaeth i: mae'n un o'r perlau yng nghoron Cymru, ac mae'n newyddion da iawn, yn wir, ar gyfer fy etholaeth. Dyma'n union y gwaith partneriaeth effeithiol rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a phartïon eraill yn gweithio gyda'i gilydd—hyd yn oed yn yr oes hon o gyni Torïaidd, y gall llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru a'u sefydliadau partner wneud gwahaniaeth cadarnhaol yn ein cymunedau. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn barod i gyfarfod â mi ar Ffordd Coedwig Cwmcarn a chwrdd â chynrychiolwyr cyfeillion Ffordd Coedwig Cwmcarn i ledaenu'r gair hwn am botensial trawsnewidiol gwirioneddol y pyrth darganfod i bobl Islwyn?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ymchwilio yn fanylach i'r canolfannau trafnidiaeth lleol newydd a grybwyllwyd ac a nodwyd gan Lywodraeth Cymru, a fydd o fantais uniongyrchol i gymunedau Islwyn, ac fel yr wyf i wedi dweud, mae fy etholaeth yn frwdfrydig iawn i gael cysylltedd gwell ac ychwanegol rhwng y Cymoedd, ac rwy'n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni fel Aelodau mewn cryn fanylder ynglŷn â sut y bydd y gwaith pwysig hwn yn datblygu wrth i'r misoedd fynd rhagddynt. Diolch, Dirprwy Lywydd.
I'm certainly happy, Deputy Presiding Officer, to meet individual Members or groups of Members in order to update them on this work as it develops over the coming weeks and months. I'm certainly very, very happy to do that, and I'm also delighted to visit Cwmcarn Forest Drive with the Member. I hope she doesn't mind if I bring my family along with me. We've always enjoyed that part of the world. It's a great place for families to be able to relax and enjoy the fantastic environment and landscape of the Valleys of south Wales. We're very fortunate to represent such places, and I think we should all take great pride in the environment and the landscape of the Valleys, and tell the whole world that the Valleys of south Wales are a very, very special place to be, to see, to visit, to live, to work.
Rwy'n sicr yn hapus, Dirprwy Lywydd, i gyfarfod Aelodau unigol neu grwpiau o Aelodau er mwyn eu diweddaru ar y gwaith hwn wrth iddo ddatblygu dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Rwy'n sicr yn hapus iawn, iawn i wneud hynny, ac rwyf hefyd yn falch iawn o ymweld â Ffordd Coedwig Cwmcarn gyda'r Aelod. Rwy'n gobeithio nad oes gwahaniaeth ganddi os byddaf yn dod â'm teulu gyda fi. Rydym ni wastad wedi mwynhau'r rhan honno o'r byd. Mae'n lle gwych i deuluoedd allu ymlacio a mwynhau amgylchedd a thirwedd gwych Cymoedd y de. Rydym ni'n ffodus iawn i gynrychioli lleoedd o'r fath, ac rwy'n credu y dylem ni i gyd ymfalchio'n fawr yn amgylchedd a thirwedd y Cymoedd, a dweud wrth y byd bod Cymoedd y de yn lle arbennig iawn, iawn i fod, i weld, i ymweld, i fyw, i weithio.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on our agenda is a statement by the leader of the house: update on the implementation of the Violence Against Women, Domestic Abuse, and Sexual Violence (Wales) Act 2015, and I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 4 ar ein hagenda yw datganiad gan arweinydd y Tŷ: y diweddaraf am weithredu'r Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru), a galwaf ar arweinydd y Tŷ, Julie James.
Diolch, Deputy Llywydd. I'm very pleased to give Assembly Members an update on the significant progress made since the violence against women, domestic abuse and sexual violence Act came into force in 2015. The two annual reports that have been published since I took on this portfolio provide more detail of this progress.
Our national strategy published in 2016 outlines six objectives. These objectives were designed to enable compliance, as far as our powers allow, with the Council of Europe Convention on Preventing and Combating Violence Against Women and Domestic Violence, or the Istanbul convention. The delivery framework, which we published in July 2018, explains how we will work across Government departments to deliver against each of these six objectives.
The Welsh Government is committed to the prevention of violence against women, domestic abuse and sexual violence, or VAWDASV. It's an impossible acronym, Deputy Presiding Officer, but VAWDASV, as it's called. We want to improve the public sector response to these issues, and through education, empowerment and engagement, we are challenging attitudes and behaviours across society.
We need to work together to protect those who are currently experiencing VAWDASV. Our national training framework, for example, ensures that, for the first time, standards have been set on training for professionals to help them to recognise who is at risk. Last year, we published draft guidance and rolled out 'ask and act' training. 'Ask and act' is a process of targeted enquiry to be practised by front-line professionals. The training has been developed with survivors, and therefore informed by lived experience. It has the potential to change and save lives, and feedback from the early adoption work shows that it does achieve this.
We've trained over 135,000 people across Wales through e-learning and face-to-face training. That is 135,000 professionals who are more knowledgeable, more aware and more confident to respond to those experiencing VAWDASV. We have published a suite of films aimed at public service leadership to raise awareness of VAWDASV. These films have been viewed over 6,500 times. We are raising awareness amongst children and young people and are teaching them what healthy relationships look like. This work is aimed at preventing them from becoming victims, or even perpetrators. Many schools deliver this through the Welsh Government-funded Spectrum project. We are also strengthening our guidance for schools to include links to appropriate support. This will build upon our good practice guide on taking a whole education approach, and also our guidance for school governors.
The introduction of the new curriculum in 2022 will offer the opportunity to deliver relationships and sexuality education in a completely different way to traditional sex education. Schools do not have to wait until formal roll-out if they feel sufficiently equipped to do so before then.
One of my officials jointly chairs the female genital mutilation, honour-based violence and forced marriage leadership group with the Crown Prosecution Service and BAWSO. This group has developed a delivery framework for tackling so-called honour-based violence, whilst providing the best possible support to survivors. The group has also been instrumental in supporting Wales’s first specialist women’s well-being clinic for those affected by FGM.
We are working under a collaborative agreement with HM Prison and Probation Service on improving the approach to working with perpetrators. This links with the framework to support positive change for those at risk of offending in Wales. The newly formed perpetrator services network takes part in regular practice-sharing events, and a rapid evidence review on what works with domestic abuse perpetrators is due to be published in December. Next month, I will be launching new perpetrator service standards to support commissioners and services to deliver safe and effective practices. We have conducted a mapping exercise of perpetrator services in Gwent and are sharing the learning from this with other areas.
We are tackling gender stereotyping through our communication campaign, This is Me. Gender stereotyping can lead to gender inequality, which is at the root of violence against women, domestic abuse and sexual violence. Survivors have informed our campaigns, and it is their words, voiced by actors, that delivered powerful messages about the impact of just being asked, 'Is everything OK?' in our Don’t be a Bystander campaign.
Working with survivors is integral to our delivery. We want those with lived experience to have a voice in the development and delivery of policy, funding and legislation. That is why we will be piloting a national survivor panel next year and undertaking more work on what a survivor engagement framework should look like.
Welsh Government continues to fund the Live Fear Free website and helpline. These provide 24-hour confidential support, information and advice to women, men and children experiencing abuse. It is also there for concerned others and for professionals working with victims and survivors. Men are supported through the Dyn project and men's helpline. We are working with the national advisers and key stakeholders to develop national indicators that will be measures of progress against the purposes of the Act. We will consult on these by the end of the year and will publish the final indicators by May 2019.
We have provided guidance to support local health boards and local authorities to publish their first local strategies. Our national advisers are reviewing these and will feed back on how these can improve delivery. Earlier this month, the First Minister announced that he would commission an expert-led review into refuge provision and sexual violence services in Wales. The review will look to take the best of the international approaches to inform a made-in-Wales model of support for victims of sexual assault and domestic abuse.
Violence against women, domestic abuse and sexual violence are horrifyingly prevalent, not only in Wales, but across the world. Our legislation is groundbreaking, but nothing will change overnight; these issues are too deeply entrenched. We are making progress, however, and I want the progress that has been made over the past three years since the Act was introduced to be recognised. I am determined that Wales will realise its ambition to be the safest place for women in Europe. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o roi diweddariad i Aelodau'r Cynulliad am y cynnydd sylweddol a wnaed ers y daeth y Ddeddf trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i rym yn 2015. Mae'r ddau adroddiad blynyddol a gyhoeddwyd ers imi ymgymryd â'r portffolio hwn yn rhoi rhagor o fanylion am y cynnydd hwn.
Mae ein strategaeth genedlaethol a gyhoeddwyd yn 2016 yn amlinellu chwe amcan. Cynlluniwyd yr amcanion hyn er mwyn galluogi cydymffurfio, i'r graddau y mae ein pwerau yn caniatáu, gyda Chonfensiwn Cyngor Ewrop ar atal a mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a thrais domestig, neu Gonfensiwn Istanbwl. Mae'r fframwaith cyflawni, a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Gorffennaf 2018, yn esbonio sut fyddwn ni'n gweithio gydag amrywiol adrannau'r Llywodraeth i gyflawni pob un o'r chwe amcan.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, neu VAWDASV. Mae'n acronym amhosib, Dirprwy Lywydd, ond VAWDASV, fel y'i gelwir. Rydym ni eisiau gwella ymateb y sector cyhoeddus i'r materion hyn, a thrwy addysg, grymuso ac ymgysylltu, rydym ni'n herio agweddau ac ymddygiadau ym mhob haen o gymdeithas.
Mae angen inni gydweithio i amddiffyn y rhai sydd ar hyn o bryd yn dioddef VAWDASV. Mae ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol, er enghraifft, yn sicrhau, am y tro cyntaf, bod safonau wedi'u gosod ynglŷn â hyfforddiant i weithwyr proffesiynol i'w helpu i adnabod pwy sydd mewn perygl. Y llynedd, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau drafft a chyflwyno hyfforddiant 'holi a gweithredu'. Mae 'holi a gweithredu' yn broses o ymholi penodol i'w arfer gan weithwyr proffesiynol rheng flaen. Mae'r hyfforddiant wedi ei ddatblygu gyda goroeswyr, ac felly mae'n seiliedig ar brofiadau y mae pobl wedi byw drwyddyn nhw. Mae ganddo'r potensial i newid ac i achub bywydau, ac mae adborth gan y gwaith mabwysiadu cynnar yn dangos ei fod yn gwneud hyn.
Rydym ni wedi hyfforddi dros 135,000 o bobl ledled Cymru drwy hyfforddiant e-ddysgu ac wyneb yn wyneb. Dyna 135,000 o weithwyr proffesiynol sydd yn fwy gwybodus, yn fwy ymwybodol ac yn fwy hyderus i ymateb i'r rhai sy'n dioddef VAWDASV. Rydym ni wedi cyhoeddi cyfres o ffilmiau ar gyfer arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus i godi ymwybyddiaeth o VAWDASV. Mae'r ffilmiau hyn wedi cael eu gweld dros 6,500 o weithiau. Rydym ni'n codi ymwybyddiaeth ymhlith plant a phobl ifanc ac yn eu haddysgu ynghylch sut beth yw perthnas iach. Nod y gwaith hwn yw eu hatal rhag bod yn ddioddefwyr, neu hyd yn oed rhag cyflawni'r fath weithredoedd. Mae llawer o ysgolion yn cyflawni hyn drwy gyfrwng prosiect Sbectrwm a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Rydym ni hefyd yn cryfhau ein canllawiau ar gyfer ysgolion i gynnwys cysylltiadau i gefnogaeth briodol. Bydd hyn yn adeiladu ar ein canllaw arfer da o ran ymdrin ag addysg mewn modd cynhwysfawr, a hefyd ein canllawiau ar gyfer llywodraethwyr ysgol.
Bydd cyflwyniad y cwricwlwm newydd yn 2022 yn cynnig cyfle i ddarparu addysg rhywioldeb a pherthnasoedd mewn ffordd hollol wahanol i addysg ryw draddodiadol. Does dim rhaid i ysgolion aros neu gyflwyno hynny'n ffurfiol os ydyn nhw'n teimlo'n ddigon cymwys i wneud hynny cyn hynny.
Mae un o'm swyddogion yn cyd-gadeirio grŵp arweinyddiaeth ar anffurfio organau rhywiol merched, trais ar sail anrhydedd a phriodas orfodol gyda Gwasanaeth Erlyn y Goron a BAWSO. Mae'r grŵp hwn wedi datblygu fframwaith cyflawni er mwyn mynd i'r afael â thrais ar sail anrhydedd fel y'i gelwir, gan ddarparu'r cymorth gorau posib i oroeswyr. Mae'r grŵp wedi bod yn allweddol hefyd yn cefnogi clinig lles menywod arbenigol cyntaf Cymru ar gyfer y rhai yr effeithir arnynt gan anffurfio organau cenhedlu benywod.
Rydym ni'n gweithio o dan gytundeb cydweithredu â Gwasanaeth Carchar Ei Mawrhydi a'r Gwasanaeth Prawf i wella'r dull o weithio gyda'r rhai sy'n cyflawni'r troseddau hyn. Mae hyn yn cysylltu â'r fframwaith i gefnogi newid cadarnhaol ar gyfer y rhai hynny sydd mewn perygl o droseddu yng Nghymru. Mae'r rhwydwaith gwasanaethau tramgwyddwyr sydd newydd ei ffurfio yn cymryd rhan mewn digwyddiadau rhannu arferion rheolaidd, ac mae adolygiad tystiolaeth cyflym ynglŷn â beth sy'n gweithio gyda'r rhai sy'n cyflawni cam-drin domestig i fod i gael ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr. Fis nesaf, byddaf yn lansio safonau gwasanaeth tramgwyddwyr newydd i gefnogi gwasanaethau a chomisiynwyr i weithio'n ddiogel ac effeithiol. Rydym ni wedi cynnal ymarfer mapio o wasanaethau tramgwyddwyr yng Ngwent ac yn rhannu'r hyn a ddysgwyd ag ardaloedd eraill.
Rydym ni'n mynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw drwy ein hymgyrch cyfathrebu, Dyma Fi. Gall stereoteipio ar sail rhyw arwain at anghydraddoldeb rhwng y rhywiau, sydd wrth wraidd trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rydym ni wedi seilio ein hymgyrchoedd ar sylwadau goroeswyr, a'u geiriau nhw, wedi eu lleisio gan actorion, sy'n darparu negeseuon grymus am effaith rhywun dim ond yn gofyn, 'Ydy popeth yn iawn?' yn ein hymgyrch Paid Cadw'n Dawel.
Mae gweithio gyda goroeswyr yn rhan annatod o'r darparu. Rydym ni eisiau i'r rhai hynny sydd â phrofiad bywyd o hyn gael llais wrth ddatblygu a darparu polisi, cyllid a deddfwriaeth. Dyna pam y byddwn ni'n treialu panel goroeswr cenedlaethol y flwyddyn nesaf ac yn gwneud mwy o waith ynglŷn â sut beth ddylai'r fframwaith ymgysylltu â goroeswr fod.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu'r wefan a'r llinell gymorth Byw Heb Ofn. Mae'r rhain yn rhoi cymorth cyfrinachol 24-awr, gwybodaeth a chyngor i fenywod, dynion a phlant sy'n cael eu cam-drin. Mae hefyd yno ar gyfer pobl eraill sy'n poeni ac ar gyfer gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda dioddefwyr a goroeswyr. Cefnogir dynion drwy'r prosiect Dyn a llinell gymorth i ddynion. Rydym ni'n gweithio gydag ymgynghorwyr cenedlaethol a rhanddeiliaid allweddol i ddatblygu dangosyddion cenedlaethol y byddant yn fodd o fesur cynnydd at ddibenion y Ddeddf. Byddwn yn ymgynghori ar y rhain erbyn diwedd y flwyddyn ac yn cyhoeddi'r dangosyddion terfynol erbyn mis Mai 2019.
Rydym ni wedi darparu canllawiau i gefnogi'r byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol i gyhoeddi eu strategaethau lleol yn gyntaf. Mae ein cynghorwyr cenedlaethol yn adolygu'r rhain ac yn adrodd yn ôl ar sut y gall hyn wella cyflawni. Yn gynharach y mis hwn, cyhoeddodd y Prif Weinidog y byddai'n comisiynu adolygiad dan arweiniad arbenigol i ddarpariaeth lloches a gwasanaethau trais rhywiol yng Nghymru. Bydd yr adolygiad yn ceisio defnyddio'r gorau o'r dulliau rhyngwladol yn sail i'r model yng Nghymru o gymorth i ddioddefwyr ymosodiadau rhywiol a cham-drin domestig.
Mae trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn arswydus o gyffredin, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y byd. Mae ein deddfwriaeth yn torri tir newydd, ond ni fydd dim yn newid dros nos; mae'r materion hyn wedi ymwreiddio'n rhy ddwfn. Rydym ni'n gwneud cynnydd, fodd bynnag, ac rwyf eisiau i'r cynnydd sydd wedi'i wneud dros y tair blynedd diwethaf ers cyflwyno'r Ddeddf gael ei gydnabod. Rwy'n benderfynol y bydd Cymru'n gwireddu ei huchelgais i fod y lle mwyaf diogel ar gyfer menywod yn Ewrop. Diolch.
Thank you for your statement. You say that standards are being set for training professionals, and refer to 135,000 people trained. Of course, training is an event rather than a process, and awareness isn't the same as understanding and acceptance of issues as we go forward. So, how do you propose to embed this, not as a one-off online or face-to-face training event, but as an ongoing cultural awareness and change?
Diolch am eich datganiad. Rydych chi'n dweud bod safonau'n cael eu pennu ar gyfer hyfforddi gweithwyr proffesiynol, ac yn cyfeirio at 135,000 o bobl wedi'u hyfforddi. Wrth gwrs, mae hyfforddiant yn ddigwyddiad yn hytrach nag yn broses, ac nid yw ymwybyddiaeth yr un fath â deall a derbyn materion wrth inni gamu i'r dyfodol. Felly, sut ydych chi'n bwriadu sefydlu hyn, nid fel digwyddiad hyfforddi ar-lein neu wyneb yn wyneb unwaith yn unig, ond fel ymwybyddiaeth a newid diwylliannol parhaus?
You refer to healthy relationships education for children and young people, preventing them from becoming victims or perpetrators, and the introduction of relationships and sexuality education in schools from 2022, but schools not having to wait until the formal roll-out if they feel sufficiently equipped before then to do this. When I questioned you on this recently in the Equality, Local Government and Communities Committee, I pointed out that there were programmes like the Hafan Cymru programme in schools. I think we've both been out with them and were both impressed by that. I referred to my working with Jocelyn Davies and Peter Black at Stage 4 of the Act, threatening, possibly, to bring it down had we not got assurances on healthy relationships education—or, you're now rephrasing it as the new term you're using, 'relationships and sexuality education'—in schools. I said we didn't support this on the grounds that we'd wait seven years for it, and leaving schools to have the option, if they wish, in the meantime. So, how have you taken forward what you stated to me in the committee, which was that you hadn't had the conversation with Kirsty Williams about the seven years, so you would go back and have that, because it was then a surprise to you?
You refer to the work of the female genital mutilation, honour-based violence and forced marriage leadership group, and their development of a delivery framework for tackling so-called honour-based violence. How is that delivery framework turning into delivery? Could you give us a bit more information on what the delivery is, who's doing it, where, when and how will that be monitored?
You refer to perpetrator programmes. I also, with the support of the other opposition parties during the passage of the Act, put down amendments, which were defeated by the Government, calling for perpetrator programmes to be within the Act. At the time, we were told by the then Minister that there weren't any accredited schemes available in Wales. In fact, there were; there was the Relate Cymru scheme, which has also been adopted by various other providers across Wales.
You refer to collaborative agreement with HM Prison and Probation Service. Well, I received assurances that we would have action by the Welsh Government on pre-custodial perpetrator programmes. So, can you confirm that the new perpetrator service standards you'll be launching to support commissioners and services next month will also address the need for pre-custodial perpetrator programmes, and how they will reflect the Respect accreditation standards, on which evidence was given to the cross-party group on violence against women and children some months ago, providing an evidence-based framework for work with perpetrators of domestic violence and abuse? And also, their new delivering interventions work with young people who use violence and abuse towards a family member, work with women using violence against men, and work with those in same-sex relationships, which they also told that cross-party group about.
You refer to the Live Fear Free website, and men being supported through the Dyn project and men's helpline. Of course, you wouldn't refer a woman victim or survivor to a charity run by men, and during the passage of the Act, another amendment I put down was calling for what Welsh Women's Aid had called for in the past, which was a gender-specific strategy for men and women. Again, the Minister stated this wouldn't be in the Act, but the need would be addressed as we move forward. So, given that North Wales Police has now announced that a quarter of their domestic abuse reports involve men, and the crime survey for England states that 42 per cent of the cases they now are picking up are affecting men, and that three quarters of suicides are men, how will you also work with some wonderful charities like KIM Inspire in Holywell, which you might have heard of and who would love you to visit, who started out supporting women needing mental health support in their community? They have now also established and recruited men to deliver the KIM 4 HIM project, which is groundbreaking, established by a brilliant women's group but incorporating men to deliver it. And, of course, there is the work of DASU, the Domestic Abuse Safety Unit on Deeside, who were also innovative, many years ago, in broadening their services to incorporate men as well as women, who work together in mutual support.
Rydych chi'n cyfeirio at addysg perthnasoedd iach i blant a phobl ifanc, yn eu hatal rhag dod yn ddioddefwyr neu dramgwyddwyr, a chyflwyno addysg am berthnasoedd a rhywioldeb mewn ysgolion o 2022, ond nad oes yn rhaid i ysgolion aros tan y cyflwyniad ffurfiol os ydyn nhw'n teimlo eu bod wedi eu paratoi'n ddigonol cyn hynny i wneud hyn. Pan holais chi ynglŷn â hyn yn ddiweddar yn y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, nodais fod yna raglenni fel y rhaglen Hafan Cymru ar waith mewn ysgolion. Rwy'n credu bod y ddau ohonom ni wedi bod allan gyda nhw ac i hynny greu argraff arnom ni. Cyfeiriais y bûm i'n gweithio gyda Jocelyn Davies a Peter Black yng Nghyfnod 4 y Ddeddf, yn bygwth, o bosib, ei atal pe byddem ni heb gael sicrwydd ynglŷn ag addysg ar berthnasoedd iach—neu, rydych chi'n awr yn ei aralleirio ar ffurf y term newydd yr ydych chi'n ei ddefnyddio, 'addysg perthnasoedd a rhywioldeb'—mewn ysgolion. Dywedais nad oeddem ni'n cefnogi hyn ar y sail y byddem ni'n aros saith mlynedd amdano, gan roi'r dewis i ysgolion, os maen nhw'n dymuno, yn y cyfamser. Felly, sut ydych chi wedi gweithredu ar yr hyn a ddywedwyd gennych chi wrthyf i yn y pwyllgor, sef nad oeddech chi wedi cael y sgwrs gyda Kirsty Williams am y saith mlynedd, felly y byddech chi'n dychwelyd ac yn cael y sgwrs honno, oherwydd ei bod hi'n syndod i chi bryd hynny?
Rydych chi'n cyfeirio at waith y grŵp arweinyddiaeth ar anffurfio organau rhywiol merched, trais ar sail anrhydedd a phriodas orfodol, a'u bod wedi datblygu fframwaith gweithredu er mwyn mynd i'r afael â thrais ar sail anrhydedd, fel y'i gelwir. Sut mae'r fframwaith gweithredu hwnnw yn troi yn weithredu? Allech chi roi ychydig mwy o wybodaeth inni ynglŷn â beth fydd yn cael ei wneud, pwy sy'n gwneud hynny, ble, pryd a sut y caiff ei fonitro?
Rydych chi'n cyfeirio at raglenni tramgwyddwyr. Fe wnes i hefyd, gyda chefnogaeth rhai o'r gwrthbleidiau eraill yn ystod hynt y Ddeddf, gyflwyno gwelliannau, a drechwyd gan y Llywodraeth, a galw ar i raglenni tramgwyddwyr fod yn rhan o'r Ddeddf. Ar y pryd, dywedwyd wrthym ni gan y Gweinidog nad oedd unrhyw gynlluniau achrededig ar gael yng Nghymru. Y gwir amdani oedd bod cynllun iau o'r fath yn bodoli; dyna gynllun Relate Cymru, sydd hefyd wedi'i fabwysiadu gan ddarparwyr amrywiol eraill ledled Cymru.
Rydych chi'n cyfeirio at gytundeb cydweithredu â Gwasanaeth Carchar ei Mawrhydi a'r Gwasanaeth Prawf. Wel, cefais sicrwydd y byddai Llywodraeth Cymru yn gweithredu o ran rhaglenni tramgwyddwyr cyn carcharu. Felly, a allwch chi gadarnhau bod y safonau gwasanaeth tramgwyddwyr newydd y byddwn chi yn eu lansio i gefnogi comisiynwyr a gwasanaethau y mis nesaf hefyd yn ymateb i'r angen am rhaglenni tramgwyddwyr cyn carcharu, a sut y byddant yn adlewyrchu'r safonau achrededig Respect, y cyflwynwyd tystiolaeth yn ei gylch i'r grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant rai misoedd yn ôl, gan ddarparu fframwaith sy'n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer gweithio gyda'r rhai sy'n cyflawni trais domestig a cham-drin? A hefyd, mae eu technegau newydd yn gweithio gyda phobl ifanc sy'n defnyddio trais ac yn cam-drin aelod o'r teulu, yn gweithio gyda menywod sy'n defnyddio trais yn erbyn dynion, ac yn gweithio gyda'r rhai mewn perthnasau o'r un rhyw, y gwnaethon nhw hefyd ddweud wrth y grŵp trawsbleidiol amdano.
Rydych chi'n cyfeirio at y wefan Byw Heb Ofn, a dynion yn cael eu cefnogi drwy'r prosiect Dyn a llinell gymorth i ddynion. Wrth gwrs, fyddech chi ddim yn cyfeirio dioddefwr neu oroeswr sy'n fenyw at elusen sy'n cael ei redeg gan ddynion, ac yn ystod hynt y Ddeddf, cyflwynais welliant arall a oedd yn galw am yr hyn yr oedd Cymorth i Fenywod Cymru wedi galw amdano yn y gorffennol, sef strategaeth rhyw-benodol ar gyfer dynion a menywod. Unwaith eto, dywedodd y Gweinidog na fyddai hyn yn y Ddeddf, ond y byddai'r angen hwnnw yn cael sylw yn y dyfodol. Felly, o ystyried bod Heddlu Gogledd Cymru bellach wedi cyhoeddi bod chwarter eu hachosion o gam-drin domestig yn cynnwys dynion, a bod arolwg troseddu Lloegr yn nodi bod 42 y cant o'r achosion y maen nhw'n ymdrin â nhw bellach yn effeithio ar ddynion, a bod tri chwarter o achosion o hunanladdiad yn ddynion, sut fyddwch chi'n gweithio hefyd gyda rhai elusennau gwych fel KIM Inspire yn Nhreffynnon, yr ydych chi efallai wedi clywed amdani ac a fyddai wrth eu boddau pe byddech chi'n ymweld, a ddechreuodd drwy gefnogi menywod sydd angen cefnogaeth iechyd meddwl yn eu cymuned? Maen nhw bellach wedi eu sefydlu a recriwtio dynion i gyflwyno eu KIM 4 HIM, sy'n torri tir newydd, a sefydlwyd gan grŵp menywod gwych ond sy'n ymgorffori dynion i'w gyflawni. Ac, wrth gwrs, dyna waith DASU, yr uned diogelwch cam-drin domestig ar Lannau Dyfrdwy, a oedd hefyd yn arloesol, flynyddoedd lawer yn ôl, yn ehangu eu gwasanaethau i gynnwys dynion yn ogystal â menywod, sy'n gweithio gyda'i gilydd gan gefnogi ei gilydd.
Okay. Well, I'll do my best with that very long list of issues that you've raised. In terms of the training being an event and not a process—I think you said—it's a training framework. So, we are rolling out specific parts of the training framework. So, for example, 'ask and act' is part of the framework. So, the national training framework exists, within which the training programme sits, and the whole point of them is that they are a process and that people continue to progress with their knowledge, so that it's an effective set of professional qualifications. But also, actually, it's a set of abilities and skills that all front-line workers should have. I was particularly impressed by going, for example, to the South Wales Fire and Rescue Service, who've put all of their firefighters through it because firefighters are respected and are allowed into people's houses. They've been trained to look for the signs of domestic violence and sexual violence, and that's been very successful and I was very impressed with that. So, I think I can reassure the Member that we are very much aware that it's a framework and not an event.
In terms of the schools issue that he raised with me in committee, with my conversation with the Cabinet Secretary for Education, we have that in the diary but we've not yet actually met. But, as I said to him, we are making sure that the programmes that we currently fund, as I said in the committee, are still there and that schools that have got expertise as a result of those programmes and so on can roll out the new curriculum as soon as possible. As soon as I've had the meeting with Kirsty Williams, I will come back to him. I've not yet been able to have that due to diary pressures.
In terms of perpetrator programmes, we're working with Cardiff Metropolitan University to undertake a rapid evidence assessment of what works with domestic abuse perpetrators, which will be published imminently. We'll be consulting on draft guidance for public services working with perpetrators, and we are working with the regional VAWDASV boards to ensure that safe and effective work with perpetrators is reflected in their strategies. So, we will expect to see the consultation on that very shortly.
In terms of the issues that he made about the quarter of domestic abuse reports being men, Deputy Presiding Officer, without taking anything away from the men who suffer from domestic violence—because all domestic violence is an abhorrent process in our society—it's the scale of the abuse. Two women a week are killed by their partners. That simply isn't the case for men reporting domestic abuse. That's without being disrespectful to those people who are, because that's not my intention. But, clearly, the scale of the problem is nothing like what the figures that the Member quoted would lead you to believe. Men report abuse—it's a generalisation, I know—at a much lower level than women. Women tolerate it for much longer, and the abuse is much worse and much more violent. So, we do have to have a proportionate response to the various sorts of abuse. We do have the various helplines and projects that are being sponsored, but it would be a mistake to think that some sort of equality across the provision was what was required as a result of some of the statistics the Member quoted.
Iawn. Wel, fe wnaf i fy ngorau gyda'r rhestr hir iawn yna o faterion yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw. O ran bod yr hyfforddiant yn ddigwyddiad ac nid yn broses—rwy'n credu ichi ddweud—mae'n fframwaith hyfforddi. Felly, rydym ni'n cyflwyno agweddau penodol ar y fframwaith hyfforddiant. Felly, er enghraifft, mae 'gofyn a gweithredu' yn rhan o'r fframwaith. Felly, mae'r fframwaith hyfforddi cenedlaethol yn bodoli, y mae'r rhaglen hyfforddiant yn rhan ohono, a'u holl ddiben yw eu bod yn broses a bod pobl yn parhau i wneud cynnydd â'u gwybodaeth, fel ei fod yn set effeithiol o gymwysterau proffesiynol. Ond hefyd, mewn gwirionedd, mae'n gyfres o alluoedd a sgiliau y dylai fod gan bob gweithiwr rheng flaen. Gwnaed argraff arbennig arnaf pan euthum, er enghraifft, i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru, sydd wedi rhoi'r hyfforddiant i gyd i bob un o'u diffoddwyr tân oherwydd bod diffoddwyr tân yn cael eu parchu ac yn cael mynd i mewn i dai pobl. Maen nhw wedi cael eu hyfforddi i edrych am arwyddion o drais domestig a thrais rhywiol, ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus iawn ac fe gafodd hynny argraff fawr iawn arnaf. Felly, credaf y gallaf dawelu meddwl yr Aelod ein bod yn ymwybodol iawn ei fod yn fframwaith ac nid yn ddigwyddiad.
O ran y mater ysgolion a gododd gyda mi yn y pwyllgor, gyda fy sgwrs ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, mae gennym ni hynny yn y dyddiadur ond dydym ni ddim wedi cyfarfod eto mewn gwirionedd. Ond, fel y dywedais wrtho, rydym ni'n gwneud yn siŵr bod y rhaglenni yr ydym ni'n eu hariannu ar hyn o bryd, fel y dywedais yn y pwyllgor, yn dal i fod yno ac y gall ysgolion sydd wedi datblygu arbenigedd o ganlyniad i'r rhaglenni hynny ac ati gyflwyno'r cwricwlwm newydd cyn gynted â phosib. Cyn gynted ag yr wyf wedi cael cyfarfod gyda Kirsty Williams, byddaf yn rhoi gwybod iddo. Nid wyf eto wedi llwyddo i wneud hynny oherwydd pwysau dyddiadur.
O ran rhaglenni tramgwyddwyr, rydym ni'n gweithio gyda Phrifysgol Metropolitan Caerdydd i wneud asesiad tystiolaeth cyflym o'r hyn sy'n gweithio gyda'r rhai sy'n cyflawni cam-drin domestig, a gyhoeddir yn fuan. Byddwn yn ymgynghori ar ganllawiau drafft ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio gyda thramgwyddwyr, ac rydym ni'n gweithio gyda byrddau VAWDASV rhanbarthol i sicrhau yr adlewyrchir gwaith gyda thramgwyddwyr yn ddiogel ac effeithio yn eu strategaethau. Felly, byddwn yn disgwyl gweld ymgynghoriad ar hynny cyn bo hir.
O ran y materion y soniodd amdanyn nhw bod chwarter yr achosion o gam-drin domestig yn ddynion, Dirprwy Lywydd, heb ddiystyru am eiliad y dynion sy'n dioddef trais yn y cartref—oherwydd mae pob trais domestig yn broses wrthun yn ein cymdeithas—mae ynglŷn â graddfa'r cam-drin. Mae dwy fenyw yr wythnos yn cael eu lladd gan eu partneriaid. Mae hynny ymhell o fod yn wir ar gyfer dynion sy'n adrodd am gam-drin domestig. Mae hynny heb fod yn amharchus i'r bobl hynny sydd, oherwydd nid dyna yw fy mwriad. Ond, yn amlwg, nid yw maint y broblem yn ddim byd tebyg i'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yn eich arwain i gredu. Mae llawer llai o dynion yn adrodd am gam-drin—mae'n cyffredinoli, rwy'n gwybod—ar lefel is o lawer na merched. Mae menywod yn ei oddef lawer yn hwy, ac mae'r cam-drin yn waeth o lawer ac yn llawer mwy treisgar. Felly, mae'n rhaid inni gael ymateb cymesur i wahanol fathau o gam-drin. Mae gennym ni'r llinellau cymorth a'r prosiectau sy'n cael eu noddi, ond byddai'n gamgymeriad meddwl bod angen rhyw fath o gydraddoldeb yn y ddarpariaeth o ganlyniad i rai o'r ystadegau a ddyfynnwyd gan yr Aelod.
Leader of the house, I would urge caution when discussing who provides services. As a former probation officer and support worker for Women's Aid, I would say, of course, that all violence and all abuse in all relationships is wrong, but I'm also acutely aware of perpetrators who say that they are victims of abuse as a cover for their actions. So, when considering the funding of services, I'd want to be satisfied that proper checks are taking place to avoid this sort of cover from perpetrators being publicly funded and further harming victims. So, how can we ensure that those getting money for the provision of these services are bona fide?
I'm surprised that, three and a half years into this legislation, the basic level of mapping services has yet to happen. We know from the organisations delivering these services that there are gaping holes in service provision, and cuts to local government may well have made this situation worse. But, we don't know the extent of that because we can't properly follow the budget lines through to show this.
As I raised with you in committee, I'm concerned about the provision for children in all of this. When I worked for Women's Aid in the 1990s, we were campaigning for core funding for children's services. If children are not given the opportunity to work through the impact of the domestic abuse that's taking place between their parents, we risk seeing patterns of that behaviour being repeated.
I also raised concerns with you about the teaching of relationships, control, consent et cetera in school. The need is there to start at a very young age, but this won't come in now, we've heard, until 2022—eight years into the legislation. That tells me that this matter is not a priority for your Government. We cannot wait for another three years' worth of potential harm to be done before we address this among young people. And the work that's being done by the third sector, fantastic though it may well be, is great, but it's not enough—it isn't comprehensive enough. So, my questions are: will you ensure that children's domestic abuse services are core funded? I know you said that this will be covered by the review of services, but I don't think that there was specific mention of children's services in that statement. Will you work with the Cabinet Secretary for Education to bring those curriculum changes forward?
I welcome the First Minister's announcement to commission an expert review into refuge provision and sexual violence services in Wales. This is long overdue. We've got so many people who are not receiving the help that they need when they ask for it, and there are many, many more who don't seek help until much, much later. And we're letting all of these people down by not adequately funding services that can help people to rebuild their lives after a traumatic incident. So, another question, then, is: when are we likely to see the conclusion of that review? And more importantly, when will we see additional resources allocated to fund extra services?
And my final question is a question that I asked you in committee, but I didn't get an answer for there, so perhaps I'll get one here. In 2016, a previous national adviser said that commissioning guidance is critical to the purpose of the Act. So, when is that guidance going to be published?
Arweinydd y tŷ, byddwn yn annog bod yn ofalus wrth drafod pwy sy'n darparu gwasanaethau. Fel cyn swyddog prawf a gweithiwr cymorth ar gyfer Cymorth i Fenywod, byddwn yn dweud, wrth gwrs, bod pob trais a cham-drin ym mhob perthynas yn anghywir, ond rwyf hefyd yn ymwybodol iawn o bobl sy'n cyflawni camdriniaeth sy'n dweud eu bod yn dioddef cam-drin i guddio'u gweithredoedd. Felly, wrth ystyried ariannu'r gwasanaethau, byddwn eisiau bod yn fodlon bod gwiriadau priodol yn digwydd i osgoi'r math hwn o sefyllfa lle caiff pobl sy'n cyflawni camdriniaeth eu hariannu yn gyhoeddus a niweidio ymhellach. Felly, sut y gallwn ni sicrhau bod y rhai sy'n cael arian ar gyfer darpariaeth y gwasanaethau hyn yn ddilys?
Rwy'n synnu, tair blynedd a hanner ers cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, bod y cam sylfaenol o fapio gwasanaethau eto i ddigwydd. Rydym ni'n gwybod o'r sefydliadau sy'n darparu'r gwasanaethau hyn bod diffygion anferth yn y ddarpariaeth gwasanaeth, ac fe all toriadau i Lywodraeth Leol wneud y sefyllfa hon yn waeth. Ond, nid ydym ni'n gwybod graddau hynny oherwydd ni allwn ni ddilyn y llinellau cyllideb yn iawn i ddangos hyn.
Fel y soniais wrthych chi yn y pwyllgor, rwy'n bryderus ynghylch y ddarpariaeth ar gyfer plant yn hyn i gyd. Pan oeddwn yn gweithio i Cymorth i Fenywod yn y 1990au, roeddem ni'n ymgyrchu am gyllid craidd ar gyfer gwasanaethau plant. Os nad yw plant yn cael y cyfle i weithio drwy effaith y cam-drin domestig sy'n digwydd rhwng eu rhieni, mae perygl inni weld patrymau'r ymddygiad hwnnw yn cael eu hailadrodd.
Fe wnes i grybwyll pryderon hefyd wrthych chi am addysgu perthnasoedd, rheolaeth, caniatâd ac ati yn yr ysgol. Mae'r angen yna i ddechrau ar oedran ifanc iawn, ond ni fydd hyn yn digwydd yn awr, rydym ni wedi clywed, tan 2022—wyth mlynedd ers cyflwyno'r ddeddfwriaeth. Mae hynny'n dweud wrthyf i nad yw'r mater hwn yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth. Ni allwn ni aros i werth tair blynedd arall o niwed posib ddigwydd cyn inni ymdrin â hyn ymhlith pobl ifanc. Ac mae'r gwaith sy'n cael ei wneud gan y trydydd sector, er mor rhagorol y gallai fod, yn wych, ond nid yw'n ddigon—nid yw'n ddigon cynhwysfawr. Felly, fy nghwestiynau yw: a wnewch chi sicrhau bod y gwasanaethau cam-drin domestig i blant yn cael arian craidd? Rwy'n gwybod ichi ddweud y caiff hyn ei gwmpasu gan yr adolygiad o wasanaethau, ond nid wyf yn credu y cafwyd cyfeiriad penodol at wasanaethau plant yn y datganiad hwnnw. A fyddwch chi'n gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gyflwyno'r newidiadau cwricwlwm hynny?
Rwy'n croesawu cyhoeddiad y Prif Weinidog i gomisiynu adolygiad arbenigol o ddarpariaeth lloches a gwasanaethau trais rhywiol yng Nghymru. Mae'n hwyr glas gwneud hynny. Mae gennym ni gymaint o bobl nad ydyn nhw'n cael y cymorth y mae arnyn nhw ei angen pan fyddan nhw'n gofyn amdano, a cheir llawer iawn mwy nad ydyn nhw'n gofyn am gymorth tan yn llawer, llawer iawn hwyrach. Ac rydym ni'n siomi'r holl bobl hyn drwy beidio â rhoi cyllid digonol i wasanaethau sy'n gallu helpu pobl i ailadeiladu eu bywydau ar ôl digwyddiad trawmatig. Felly, cwestiwn arall, wedyn, yw: pryd ydym ni'n debygol o weld casgliad yr adolygiad hwnnw? Ac yn bwysicach, pryd fyddwn ni'n gweld adnoddau ychwanegol yn cael eu dyrannu i ariannu gwasanaethau ychwanegol?
Ac mae fy nghwestiwn olaf yn gwestiwn a ofynnais ichi yn y pwyllgor, ond chefais i ddim ateb iddo yno, felly efallai y caf i un yma. Yn 2016, dywedodd cynghorydd cenedlaethol blaenorol fod canllawiau comisiynu yn hanfodol i bwrpas y Ddeddf. Felly, pryd caiff y canllawiau hynny eu cyhoeddi?
I'll try and work my way through that list of questions. The proportionality bit is very important to us. So, as I said, we've got to look very carefully at who's providing what services and what the proportionate response to various levels are—[Interruption.] Yes. So, for example, many of the providers dealing with women who are seeking refuge from domestic abuse are also seeking refuge because they've experienced sexual violence, for example. The two things go hand in hand with women—not so much with male survivors of domestic abuse. And without taking anything away from men who come forward, as I said, the level at which men come forward is—it's a generalisation, of course, and that's always invidious, but, across, the piece, it's much less so. So, we're working very hard to make sure we do get a proportionate response and a proportionate funding level as a result of that. Would that we had enough money to fund absolutely all of it, but we don't, so a proportionate response is very important to us.
As part of our sustainable funding model, we are looking to see how we work across the piece with the regional services. For the first time ever, local authorities have had to come forward with a plan and a map of their services. So, it's the first time we're responding to that. We've worked very hard, particularly in a pilot area in Gwent, who are much more advanced in terms of their collaboration in this area, to see what will work and what will not work. I think it's fair to say that we've had some unintended consequences of some of the funding arrangements that we've put in place. So, for example, we ask people to collaborate, and then we ask them to submit a retender for services, in which the unique selling point that they're resubmitting is part of the collaboration. So, clearly, there are some unintended behaviour consequences of that, and we're working very hard to overcome that. And some of the regional consortia have made very strong and I think sustainable suggestions for that. The national advisers are chairing those discussions and I'm sure we can come up with a more sustainable model for that.
I actually agree with her about the mapping services. That's the purpose of the local authorities being asked to come forward in this way with their plan for the services and our response to that. The First Minister has announced his expert-led review. I'm very keen to see the voice of the survivor inside that. It's important that the experts are there to give us that advice, but, as I said, we want to see survivors at the heart of reviews of services, because we know how much we learn from what happened to them and where we might have intervened earlier, and what worked for them and what didn't. I was very pleased to be at the launch of a Welsh European Funding Office-funded service with Mark Drakeford, my colleague, last week—Threshold DAS—where that was emphasised. I had the privilege and pleasure of meeting four of the survivors there, who talked us through their experience and what would have been of assistance to them. And it's very important indeed for us to do that.
Part of the gender review of policy, which is going on simultaneously as well—it will be no surprise to anybody here, if you've read stage 1 of the review, it's in there, but the stage 2 review as well looks at resources and the budgeting process as part of that review, and I'm sure that that will come to the forefront. One of the things we want to look at is how we measure interventions across the Welsh Government, and what impact we look at in terms of what those interventions deliver, and that hasn't been done in quite that way before, so I'm very keen to get that done. And the guidance will be out very shortly. I don't want to give you an absolute deadline, but I'm hopeful it will be very shortly.
Fe wnaf i geisio gweithio fy ffordd drwy'r rhestr yna o gwestiynau. Mae'r darn ynglŷn â chymesuredd yn bwysig iawn i ni. Felly, fel y dywedais i, mae'n rhaid i ni edrych yn ofalus ar bwy sy'n darparu pa wasanaethau a beth yw'r ymateb cymesur i lefelau amrywiol—[Torri ar draws.] Ie. Felly, er enghraifft, mae llawer o ddarparwyr sy'n ymdrin â menywod sy'n ceisio lloches rhag cam-drin domestig hefyd yn ceisio lloches oherwydd eu bod wedi dioddef trais rhywiol, er enghraifft. Mae'r ddau beth yn mynd law yn llaw â menywod—nid cymaint felly gyda dynion sydd wedi goroesi cam-drin domestig. A heb fod yn ddiystyriol o gwbl o ddynion sy'n dod ymlaen, fel y dywedais, mae nifer y dynion sy'n dod ymlaen—mae'n cyffredinoli, wrth gwrs, ac mae hynny bob amser yn annymunol, ond, yn gyffredinol, mae'n llawer llai felly. Felly, rydym ni'n gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr y cawn ni ymateb cymesur ac arian cymesur o ganlyniad i hynny. O na bai gennym ni ddigon o arian i ariannu pob agwedd arno, ond does gennym ni ddim, felly mae ymateb cymesur yn bwysig iawn i ni.
Fel rhan o'n model ariannu cynaliadwy, rydym ni'n edrych i weld sut yr ydym ni'n gweithio'n gyffredinol gyda gwasanaethau rhanbarthol. Am y tro cyntaf erioed, bu'n rhaid i awdurdodau lleol gyflwyno cynllun a map o'u gwasanaethau. Felly, dyma'r tro cyntaf yr ydym ni'n ymateb i hynny. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn, yn enwedig mewn ardal dreialu yng Ngwent, sy'n llawer mwy datblygedig o ran eu cydweithio yn y maes hwn, i weld beth fydd yn gweithio ac na fydd hyn yn gweithio. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud ein bod ni wedi cael rhai canlyniadau anfwriadol o rai o'r trefniadau ariannu yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith. Felly, er enghraifft, rydym ni'n gofyn i bobl gydweithio, ac yna rydym ni'n gofyn iddyn nhw gyflwyno ail dendr ar gyfer gwasanaethau, y mae'r pwynt gwerthu unigryw y maen nhw'n ei ailgyflwyno yn rhan o'r cydweithio. Felly, yn amlwg, ceir canlyniadau anfwriadol o ran arferion yn hynny o beth, ac rydym ni'n gweithio'n galed iawn i oresgyn hynny. Ac mae rhai o'r consortia rhanbarthol wedi gwneud awgrymiadau cryf a chynaliadwy iawn rwy'n credu ar gyfer hynny. Mae'r ymgynghorwyr cenedlaethol yn cadeirio'r trafodaethau hynny ac rwy'n siŵr y gallwn ni gynnig model mwy cynaliadwy ar gyfer hynny.
Rwy'n cytuno â hi mewn gwirionedd am y gwasanaethau mapio. Dyna ddiben gofyn i'r awdurdodau lleol ddod ymlaen yn y modd yma gyda'u cynllun ar gyfer y gwasanaethau a'n hymateb i hynny. Mae'r Prif Weinidog wedi cyhoeddi ei adolygiad a arweinir gan arbenigwyr. Rwy'n awyddus iawn i weld llais y goroeswr sy'n elfen greiddiol o hynny. Mae'n bwysig bod yr arbenigwyr yno i roi'r cyngor hwnnw inni, ond, fel y dywedais, rydym ni eisiau gweld goroeswyr wrth galon yr adolygiadau o wasanaethau, oherwydd rydym ni'n gwybod faint yr ydym ni'n ei ddysgu o'r hyn a ddigwyddodd iddyn nhw, a lle y gallasem ni fod wedi ymyrryd yn gynharach, a beth oedd yn gweithio iddyn nhw a beth oedd ddim. Roeddwn yn falch iawn o fod yn lansiad gwasanaeth a ariennir gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru gyda Mark Drakeford, fy nghyd-Aelod, yr wythnos diwethaf—Threshold DAS—lle pwysleisiwyd hynny. Cefais y fraint a'r pleser o gyfarfod pedwar o'r goroeswyr yno, a soniodd wrthym ni am eu profiad a beth fyddai wedi bod o gymorth iddyn nhw. Ac mae'n bwysig iawn yn wir inni wneud hynny.
Rhan o adolygu'r polisi i gael cyfatebiaeth rhwng y rhywiau, sy'n mynd ar yr un pryd hefyd—ni fydd hi'n syndod i neb yma, os ydych chi wedi darllen cam 1 yr adolygiad, mae i'w weld yno, ond mae cam 2 yr adolygiad yn edrych hefyd ar adnoddau a'r broses gyllidebu yn rhan o'r adolygiad hwnnw, ac rwy'n siŵr y bydd hyn yn dod i'r amlwg. Un o'r pethau yr ydym ni eisiau edrych arno yw sut ydym ni'n mesur ymyriadau ar draws Llywodraeth Cymru, a pha effaith ydym ni'n edrych arno o ran beth mae'r ymyriadau hynny yn eu cyflawni, ac nid yw hynny wedi'i wneud yn union felly o'r blaen, felly rwy'n awyddus iawn i gwblhau hynny. A bydd y canllawiau ar gael yn fuan iawn. Does arnaf i ddim eisiau rhoi dyddiad pendant i chi, ond rwy'n obeithiol y bydd yn fuan iawn.
John Griffiths.
John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd—
Diolch, Dirprwy Lywydd—
Sorry—excuse me, John. On the curriculum, I've yet to have the meeting with Kirsty Williams, and as soon as I have, I'll report to all Members about where we are with that. Sorry, John—I beg your pardon.
Mae'n ddrwg gennyf—esgusodwch fi, John. Ar y cwricwlwm, nid wyf byth wedi cael y cyfarfod gyda Kirsty Williams, a chyn gynted ag y bydd ef gennyf, byddaf yn adrodd i'r holl Aelodau o ran ble'r ydym gyda hynny. Mae'n ddrwg gennyf, John.
John Griffiths—we'll try again. [Laughter.]
John Griffiths — fe geisiwn eto. [Chwerthin.]
No problem at all.
Leader of the house, as you will know, the committee that I Chair, the Equality, Local Government and Communities Committee, is taking a general approach of returning to reports and, indeed, legislation that we've scrutinised, to make sure that implementation is what it needs to be, and that includes this particular piece of legislation. So, one aspect that we've been concerned with, as Leanne Wood mentioned, is the statutory commissioning guidance, and the timeliness of taking that forward. And as Leanne Wood also said, the previous national adviser said, I think some two years ago, that the publication of statutory guidance is critical to the purpose of the Act, and that she was very concerned at the time that there was no confirmed timeline for publication of that guidance. And, indeed, in the absence of that, Lloyds Bank Foundation and Welsh Women's Aid produced non-statutory guidance. So, I'd just be interested in anything further you can say in terms of making sure that those issues are satisfactorily addressed.
Also, in terms of the local strategies, leader of the house, in a recent evidence session, you said that the draft strategies were all published by the deadline set in the legislation, which I think was May of this year. But I'm just wondering if there are any legal consequences in terms of those local strategies not being published in their final form by that May deadline, given that that deadline was actually set out in the legislation. I'm wondering whether there will be a timescale for the delivery framework, because I think that's obviously very significant to the progress that needs to be made.
And finally, on the review of refuge provision, I wonder if you might provide some clarity as to how the review, announced by the First Minister, will work alongside the sustainable funding model.
Dim problem o gwbl.
Arweinydd y tŷ, fel y byddwch yn gwybod, mae'r pwyllgor yr wyf yn Gadeirydd arno, y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn cymryd ymagwedd gyffredinol ar gyfer dychwelyd yr adroddiadau ac, yn wir, y ddeddfwriaeth yr ydym wedi craffu arni, i wneud yn siŵr bod y gweithredu yn cyrraedd y safon briodol, ac mae hynny'n cynnwys y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth. Felly, un agwedd yr ydym ni wedi bod yn bryderus amdani, fel y soniodd Leanne Wood, yw'r canllawiau comisiynu statudol, a phrydlondeb bwrw ymlaen gyda hynny. Ac fel y dywedodd Leanne Wood hefyd, roedd y cynghorydd cenedlaethol blaenorol wedi dweud, ryw ddwy flynedd yn ôl rwy'n credu, fod cyhoeddi'r canllawiau statudol yn allweddol at ddiben y Ddeddf, a'i bod hi'n bryderus iawn ar y pryd nad oedd unrhyw amserlen wedi ei chadarnhau ar gyfer cyhoeddi'r canllawiau hynny. Ac, yn wir, yn absenoldeb hynny, cynhyrchodd Ymddiriedolaeth Banc Lloyds a Chymorth i Ferched Cymru ganllawiau anstatudol. Felly, yn syml, bydd gennyf ddiddordeb mewn unrhyw beth pellach y gallwch ei ddweud o ran gwneud yn siŵr bod y materion hynny yn cael eu datrys yn foddhaol.
Hefyd, o ran y strategaethau lleol, arweinydd y tŷ, mewn sesiwn dystiolaeth ddiweddar, roeddech wedi dweud bod y strategaethau drafft i gyd wedi eu cyhoeddi erbyn y dyddiad cau a osodwyd yn y ddeddfwriaeth, sef mis Mai eleni rwyf yn credu. Ond tybed a oes unrhyw ganlyniadau cyfreithiol o ran y strategaethau lleol hynny nad ydynt yn cael eu cyhoeddi yn eu ffurfiau terfynol erbyn y dyddiad cau hwnnw ym mis Mai, o ystyried bod y dyddiad cau hwnnw wedi ei nodi yn y ddeddfwriaeth. Rwyf yn meddwl tybed a fydd amserlen ar gyfer y fframwaith cyflawni, gan fy mod i'n credu yn amlwg bod hynny'n bwysig iawn tuag at y cynnydd y mae'n rhaid ei wneud.
Ac yn olaf, ar adolygu darpariaeth lloches, tybed a allech roi rhywfaint o eglurder ynghylch sut y bydd yr adolygiad, a gyhoeddwyd gan y Prif Weinidog, yn gweithio ochr yn ochr â'r model ariannu cynaliadwy.
I'll start there, because that allows me to talk about the two together. We've set up a task and finish group of stakeholders to develop the sustainable funding model, after all of the work that we were doing, as I said in answer to Leanne Wood, around sorting out the necessary infrastructure to regionalise the commissioning. And then we realised, as a result of various submissions, from all over Wales, that people were not in a position to do that, and there were various difficulties. So, rather than forging ahead with that—we very much want this to work, in the end, so what we did was we rowed back from that a little bit. And the task and finish group is chaired by one of the national advisers, Yasmin Khan, with a view to us working out the sustainable funding model that everybody involved in the sector actually buys into and agrees. So, the timescale did slip, but I thought it was much more important to have that sustainable funding model than to have the rigid timetable and then not have something that worked.
In terms of whether there was a penalty or a consequence of them not having done it, we had to consider that, because I didn't think that, where we are in the cycle, that was a proportionate response. So, we decided that that wasn't a proportionate response in this instance. However, it's possible to have that if, in further iterations, the timescale isn't met. But given where we are in the Act, and this is new territory and so on, and given that they'd got their drafts in, we didn't think that was a proportionate response. But it is possible to do that later on in the cycle if we do have somebody who doesn't produce it in good time.
In terms of the refuge provision, what we want to look at is the assessment of need coming back from the local authorities, what's currently funded at the moment, what the map of that looks like and how that matches. This is a very complex area, because it's not just Welsh Government funding—there are a raft of other sets of funding: lots of charities fund in this area, the UK Government tampon tax funds in this area, and a number of other things do. So, what we want to do is put a set of fundings together that allow people to get the best out of that jigsaw and to kind of provide a pathway through it, because you don't want to have a PhD in how some of that fits together to be able to access it, and to stop the constant competition for small amounts of money that goes on in groups of people we'd like to have collaboration from. So, that's no small task and finish group that the national advisers are chairing, but I'm told it's going very well, and we are very hopeful that we'll have a seriously sustainable funding model coming back out of it.
Fe ddechreuaf yn y fan yna, gan y bydd hynny'n caniatáu imi siarad am y ddau gyda'i gilydd. Rydym wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen o randdeiliaid i ddatblygu model ariannu cynaliadwy, ar ôl yr holl waith a wnaethom, fel y dywedais yn fy ateb i Leanne Wood, o amgylch y seilwaith angenrheidiol i ranbartholi’r comisiynu. Ac wedyn, fe wnaethom sylwi, o ganlyniad i gyflwyniadau amrywiol, o bob cwr o Gymru, nad oedd pobl mewn sefyllfa i wneud hynny, a bod anawsterau amrywiol yn bodoli. Felly, yn hytrach na bwrw ymlaen â hynny—rydym yn awyddus iawn i hyn weithio, yn y pen draw, felly yr hyn a wnaethom oedd cefnu ychydig bach. Ac mae’r grŵp gorchwyl a gorffen yn cael ei gadeirio gan un o’r ymgynghorwyr cenedlaethol, Yasmin Khan, gyda bwriad o’n cael ni i weithio allan y model ariannu cynaliadwy y mae pawb sy’n gysylltiedig â’r sector mewn gwirionedd yn ei gefnogi ac yn cytuno ag ef. Felly, fe wnaeth yr amserlen lithro, ond credais ei bod hi’n llawer pwysicach cael y model ariannu cynaliadwy hwnnw na chael yr amserlen anhyblyg ac yna bod heb rywbeth a oedd yn gweithio.
O ran a oedd cosb neu ganlyniad i'r ffaith nad oedden nhw wedi gwneud hynny, roedd yn rhaid inni ystyried hynny, gan nad oeddwn i’n credu, y lle yr ydym ynddo yn y cylch, bod hynny’n ymateb cymesur. Felly, fe wnaethom benderfynu nad oedd hynny’n ymateb cymesur yn yr achos hwn. Fodd bynnag, mae'n bosibl cael hynny os na fydd yr amserlen yn cael ei bodloni mewn fersiynau pellach. Ond o ystyried lle'r ydym arni yn y Ddeddf, a bod hyn yn faes newydd ac ati, ac o ystyried eu bod nhw wedi cyflwyno eu drafftiau, nid oeddem ni’n credu bod hynny’n ymateb cymesur. Ond mae'n bosibl gwneud hynny yn ddiweddarach yn y cylch os oes gennym rywun nad yw’n cynhyrchu mewn da bryd.
O ran y ddarpariaeth lloches, rydym yn bwriadu edrych ar yr asesiad o’r angen sy’n dod yn ôl o’r awdurdodau lleol, beth sy’n cael ei ariannu ar hyn o bryd, sut y mae’r map yn edrych a sut mae hynny'n cyfateb. Mae hyn yn faes cymhleth iawn, oherwydd nid cyllid Llywodraeth Cymru yn unig yw ef—ceir llwyth o setiau cyllid eraill: mae llawer o elusennau sy’n ariannu yn y maes hwn, mae treth tamponau Llywodraeth y DU yn ariannu yn y maes hwn, ac mae nifer o bethau eraill yn gwneud. Felly, yr hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud yw rhoi set o gyllidebau gyda’i gilydd a fydd yn caniatáu i bobl gael y gorau o'r jig-so hwnnw gan ryw fath o ddarparu llwybr drwyddo, gan nad ydych chi eisiau gorfod cael doethuriaeth mewn sut y mae peth o hynny’n dod at ei gilydd er mwyn bod yn gallu cael gafael arno, ac i atal y gystadleuaeth gyson am symiau bach o arian sy'n digwydd mewn grwpiau o bobl yr hoffem gael cydweithrediad ganddyn nhw. Felly, nid grŵp gorchwyl a gorffen bach y mae ymgynghorwyr cenedlaethol yn ei gadeirio mohono, ond dywedir wrthyf fod pethau’n mynd yn dda iawn, ac rydym yn obeithiol iawn y bydd gennym fodel ariannu hynod gynaliadwy yn dod allan ohono.
My interest in this subject is prompted by the many years I spent as a justice of the peace, where I saw first-hand the terrible effect that domestic abuse has not only on the victims but also on the families. So, can I thank the leader of the house for her statement? It is gratifying to see the steps being taken by the Welsh Government to eradicate these abhorrent crimes. The Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 was a welcome, much-needed piece of legislation. I also think it right to recognise the many interventions and initiatives the Welsh Government has introduced since the Act, including a national strategy and its six objectives, published in 2016, and the leader of the house mentions the Live Fear Free website and helpline. It would be of interest to have some figures on how effective these two interventions are and the level of interaction by victims with both these online services.
Leader of the house, for many years, domestics were ignored by police and society in general, often viewed as 'family matters'. Thankfully, that is no longer the case. It is now acknowledged that domestic abuse not only affects the families involved, but also society in general. Those who grow up in a violent household often take that violence into their wider social activities, and those who regularly view domestic abuse are far more likely to see it as normal behaviour and often reflect it in their own domestic relationships.
One of the key factors in protecting the victims of domestic abuse is the provision of interventions to help them get out of such relationships. They must be sure that if they leave an abusive environment, they will be protected from their abuser and provided with a safe refuge, not just for themselves but also for any children they may have. They must also be confident that their predicament is understood and that the law will act against the perpetrators in an appropriate manner. Leader of the house, we must ensure that there are adequate numbers of refuges to take any, and all, victims of domestic abuse.
Leader of the house, you mentioned that Gwent Police has become the first force in Wales to offer 24-hour specialist support to victims of domestic abuse. They will, in the force's control room, have a team of four specially trained assertive outreach officers who will work exclusively with people who come forward as the victims of such crime. This is a positive response to the fact that Gwent Police receive around 12,000 domestic abuse calls a year. But we know that there are probably many more victims out there who, for fear of reprisal, fail to report such abuse. It is to be hoped that other police forces in Wales will follow this excellent example. Perhaps the leader of the house could update us on where other police forces are with regard to that.
We must all play our part, both as AMs and as ordinary citizens, in helping to eradicate this evil practice. Domestic abuse is violence and violence of the worst kind, because it is often perpetrated against some of the most vulnerable in society. We must send a clear message that it will not be tolerated in Welsh society.
Caiff fy niddordeb yn y pwnc hwn ei ysgogi gan y blynyddoedd lawer a dreuliais fel ynad heddwch, lle gwelais yn uniongyrchol effaith ofnadwy trais yn y cartref, nid ar y dioddefwyr yn unig, ond hefyd ar y teuluoedd. Felly, a gaf i ddiolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad? Mae'n braf gweld y camau a gymerir gan Lywodraeth Cymru i ddileu’r troseddau ffiaidd hyn. Croesawyd Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, ac roedd yn ddarn o ddeddfwriaeth yr oedd angen mawr amdano. Rwyf hefyd yn meddwl ei bod hi’n iawn cydnabod y nifer o ymyriadau a mentrau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cyflwyno ers y Ddeddf, gan gynnwys strategaeth genedlaethol a’i chwe amcan a gyhoeddwyd yn 2016, ac mae arweinydd y tŷ yn sôn am y llinell gymorth a’r wefan Byw Heb Ofn. Byddai cael ffigurau ynghylch effeithiolrwydd y ddau ymyriad hyn o ddiddordeb ynghyd â lefel y rhyngweithio gan ddioddefwyr â'r ddau wasanaeth ar-lein hyn.
Arweinydd y tŷ, ers blynyddoedd lawer, roedd trais yn y cartref yn cael ei anwybyddu gan yr heddlu a'r gymdeithas yn gyffredinol, gan ei weld fel ‘materion teuluol’ yn aml. Diolch byth, nad yw hynny bellach yn wir. Cydnabyddir bellach nad yw trais yn y cartref yn effeithio ar y teuluoedd yn unig, ond hefyd ar gymdeithas yn gyffredinol. Mae pobl sy'n tyfu i fyny gyda thrais yn y cartref yn aml yn mynd â’r trais hwnnw gyda nhw i’w gweithgareddau cymdeithasol ehangach, ac mae'r rhai sy'n gweld trais yn y cartref yn rheolaidd yn llawer mwy tebygol o'i ystyried yn ymddygiad arferol ac maen nhw’n adlewyrchu hynny yn aml yn eu perthnasoedd domestig eu hunain.
Ffactor allweddol wrth amddiffyn dioddefwyr trais yn y cartref yw darparu ymyriadau i’w helpu nhw i ddianc o berthnasoedd o'r fath. Mae’n rhaid iddyn nhw fod yn siŵr os byddan nhw’n gadael amgylchedd camdriniol, y byddan nhw’n cael eu hamddiffyn rhag eu camdriniwr ac y bydd lloches ddiogel yn cael ei darparu ar eu cyfer nhw, ac nid ar eu cyfer nhw yn unig ond hefyd ar gyfer unrhyw blant sydd ganddyn nhw. Mae’n rhaid iddyn nhw fod yn hyderus hefyd y bydd eu sefyllfa yn cael ei deall ac y bydd y gyfraith yn gweithredu yn erbyn y drwgweithredwyr mewn modd priodol. Arweinydd y tŷ, mae’n rhaid inni sicrhau bod niferoedd digonol o lochesi i gymryd unrhyw, a phob, dioddefwr trais yn y cartref.
Arweinydd y tŷ, roeddech yn sôn mai Heddlu Gwent yw’r heddlu cyntaf yng Nghymru i gynnig cymorth arbenigol 24 awr i ddioddefwyr trais yn y cartref. Bydd ganddyn nhw, yn ystafell reoli’r heddlu, dîm o bedwar swyddog gwaith allanol pendant sydd wedi eu hyfforddi yn arbennig ac a fydd yn gweithio gyda phobl sy'n dod ymlaen fel dioddefwyr trosedd o'r fath yn unig. Mae hyn yn ymateb cadarnhaol at y ffaith bod Heddlu Gwent yn derbyn tua 12,000 o alwadau trais yn y cartref y flwyddyn. Ond gwyddom, mae'n debyg, bod llawer mwy o ddioddefwyr allan yna sydd, oherwydd ofn dialedd, yn methu â chrybwyll camdriniaeth o'r fath. Y gobaith yw y bydd heddluoedd eraill yng Nghymru yn dilyn yr esiampl ragorol hon. Efallai y gall arweinydd y tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar le y mae heddluoedd eraill o ran hynny.
Mae’n rhaid i bob un ohonom chwarae ein rhan, yn Aelodau’r Cynulliad ac yn ddinasyddion cyffredin, gan helpu i ddileu'r arfer drwg yma. Mae cam-drin domestig yn drais a thrais o'r math gwaethaf, gan ei fod yn aml yn digwydd i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Mae’n rhaid inni anfon neges glir na oddefir hyn yn y gymdeithas yng Nghymru.
Well, yes, thank you for those remarks. I want to pay tribute to our previous colleague Jeff Cuthbert, who is the police and crime commissioner, who has taken his passion in this regard into Gwent Police with him, and Gwent Police have indeed been good role models in this, and he's the lead police commissioner in this area. We work very closely with him to make sure that we understand what works, and, as I said, Gwent is one of the areas where we've been looking to see how we roll out the regional commissioning, because of the advanced nature of their arrangements.
David Rowlands raised an interesting point about data. That is an issue for us, and one of the reasons we're doing the review that the First Minister announced is to make sure that we do have all of the right data and, where we don't have it, we know in advance we don't have it and we put in place the right arrangements so that we can collect that data. And that data can come from all over the place: from A&E resources, from GPs, from programmes, from helplines, and all the rest of it. So, that's one of the many purposes of the review.
And just in terms of the normal behaviour and the perpetrator programmes, we know that they work. After the This Is Me campaign, we had an increased use of the Live Fear Free website by over 6,000 per cent. So, it really did work. Seven million impressions through tv and radio advertisements, a significant increase across the use of all of our social media channels—so, that's very good. We also know that calls to the helpline from concerned others doubled during the Don't Be a Bystander campaign period compared with the same period the year before. So, we know that they work and we collect the data to show that.
The last thing to say is that future campaigns are going to be focusing on coercive control. Deputy Presiding Officer, I've seen the storyboard for that; it actually moved me to tears, I have to say. We are launching those in January and we expect similar penetration and reach across the market to redouble our efforts to say what David Rowlands said, that this behaviour is simply not tolerable in any civilised society, never mind Wales.
Wel, ie, diolch ichi am y sylwadau hynny. Rwyf yn dymuno talu teyrnged i’n cyn gyd-Aelod Jeff Cuthbert, sy’n gomisiynydd heddlu a throsedd, sydd wedi mynd â’i angerdd gydag ef i Heddlu Gwent, ac mae Heddlu Gwent yn sicr wedi bod yn ddelfryd ymddwyn da yn hyn o beth, ac y fe yw comisiynydd arweiniol yr heddlu yn y maes hwn. Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag ef i wneud yn siŵr ein bod ni’n deall beth sy'n gweithio, ac, fel y dywedais, Gwent yw un o'r ardaloedd yr ydym wedi bod yn edrych arno i weld sut i gyflwyno'r comisiynu rhanbarthol, oherwydd natur ddatblygedig eu trefniadau.
Cododd David Rowlands bwynt diddorol ynghylch data. Mater i ni yw hynny, ac un o'r rhesymau pam rydym yn gwneud yr adolygiad y cyhoeddodd y Prif Weinidog yw i wneud yn siŵr bod y data cywir i gyd gennym a, lle nad yw ef gennym, rydym yn gwybod ymlaen llaw nad yw ef gennym a gallwn roi’r trefniadau cywir ar waith fel y gallwn gasglu’r data hwnnw. A daw’r data hwnnw o bob man: o adnoddau damweiniau ac achosion brys, gan feddygon teulu, o raglenni, o linellau cymorth, ac yn y blaen. Felly, dyna un o lawer o ddibenion yr adolygiad.
Ac o ran yr ymddygiad arferol a’r rhaglenni tramgwyddwyr yn unig, gwyddom eu bod nhw’n gweithio. Ar ôl yr ymgyrch This Is Me, fe gawsom ni fwy o ddefnydd o’r wefan Byw Heb Ofn gan dros 6,000 y cant. Felly, roedd ef yn wir yn gweithio. Saith miliwn o argraffiadau drwy hysbysebion teledu a radio, cynnydd sylweddol yn nefnydd ein sianeli cyfryngau cymdeithasol i gyd—felly, mae hynny'n dda iawn. Rydym hefyd yn gwybod bod galwadau i'r llinell gymorth gan bobl eraill sy’n bryderus yn ystod yr ymgyrch Paid Cadw'n Dawel wedi dyblu o'i gymharu â'r un cyfnod y flwyddyn flaenorol. Felly, gwyddom eu bod nhw’n gweithio ac rydym yn casglu data i ddangos hynny.
Y peth olaf i'w ddweud yw bydd ymgyrchoedd yn y dyfodol yn canolbwyntio ar reolaeth gymhellol. Ddirprwy Lywydd, rwyf wedi gweld y bwrdd stori ar gyfer hynny; cyffwrddodd fi hyd at ddagrau, mae’n rhaid imi ddweud. Rydym yn lansio’r rhai hynny fis Ionawr ac rydym yn disgwyl treiddiad tebyg gan gyrraedd pob rhan o’r farchnad i ddyblu ein hymdrechion i ddweud yr hyn a ddywedodd David Rowlands, sef bod yr ymddygiad hwn yn annerbyniol mewn unrhyw gymdeithas waraidd, heb sôn am Gymru.
And, finally, Joyce Watson.
Ac, yn olaf, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I thank you for your update today, leader of the house. We all know that last Sunday was the International Day for the Elimination of Violence against Women and that there will be 16 days of activism. There is huge campaigning going on and awareness-raising around things like the White Ribbon campaign, and I'll be doing one of those again with the Women's Institute in Aberystwyth on Friday.
But what isn't happening is—the incidence of domestic abuse and the deaths of two women per week, they're not coming down. There is no reduction whatsoever in those figures, and those figures do represent people. They represent individuals and families and loved ones that are being lost. So, it leads me to ask the question: whilst I recognise all the good work that we are now putting into schools, teaching children about the respect agenda at the very earliest stages that they are able to comprehend that, what work are we doing beyond that in terms of other clubs, social clubs, sports clubs, youth clubs that aren't attached to schools, where we can get that message into communities in a different way? Because it is obvious that we have to change the pattern of behaviour, and the pattern of behaviour clearly starts with young people.
The other figure that doesn't seem to be coming up very often is the one that the South Wales Fire and Rescue Service told me last week, that they receive 60 calls every single month about threatened arson. And, if you look at the UK figures, when it comes to domestic abuse, 40 per cent of them are as a consequence of arson attacks.
So, those are my two questions: one about other fire and rescue services taking up the very good work that's been driven by Huw Jakeway in south Wales, and the other question is about widening, as far and wide as possible, the impact and the influence that we can have on young people under the respect agenda.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch ichi am eich diweddariad heddiw, arweinydd y tŷ. Gwyddom i gyd mai dydd Sul diwethaf oedd Diwrnod Rhyngwladol Diddymu Trais yn erbyn Menywod a bydd 16 diwrnod o weithredu. Ceir llawer o ymgyrchu parhaus a chodi ymwybyddiaeth am bethau fel ymgyrch y Rhuban Gwyn, a byddaf yn gwneud un o'r rhai hynny unwaith eto gyda Sefydliad y Merched yn Aberystwyth ddydd Gwener.
Ond yr hyn nad yw’n digwydd yw—nifer yr achosion o drais yn y cartref a dwy fenyw sy’n marw bob wythnos, nid yw’r nifer hwnnw’n lleihau. Nid oes gostyngiad o gwbl yn y ffigurau hynny, ac mae’r ffigurau hynny yn cynrychioli pobl. Maen nhw’n cynrychioli unigolion a theuluoedd ac anwyliaid sy'n cael eu colli. Felly, mae hyn yn fy arwain i ofyn y cwestiwn: er fy mod i’n cydnabod yr holl waith da yr ydym yn ei roi i mewn i’r ysgolion yn awr, yn addysgu plant am faterion parch yn gynnar pan eu bod nhw’n gallu deall hynny; mae’r gwaith yr ydym yn ei wneud y tu hwnt i hynny o ran clybiau eraill, clybiau cymdeithasol, clybiau chwaraeon, clybiau ieuenctid nad ydynt yn gysylltiedig ag ysgolion, sut allwn ni drosglwyddo'r neges honno i gymunedau mewn ffordd wahanol? Oherwydd, mae hi'n amlwg bod rhaid inni newid y ffordd y mae pobl yn ymddwyn, ac mae'r ffordd y mae pobl yn ymddwyn yn amlwg yn dechrau gyda phobl ifanc.
Y ffigur arall nad yw'n ymddangos yn aml iawn yw'r un y dywedodd Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru wrthyf amdano yr wythnos diwethaf, eu bod nhw’n cael 60 o alwadau bob mis ynghylch bygythiadau llosgi bwriadol. Ac, os edrychwch chi ar ffigurau'r DU ynghylch trais yn y cartref, mae 40 y cant ohonyn nhw o ganlyniad i ymosodiadau llosgi bwriadol.
Felly, dyna fy nau gwestiwn: un am y gwasanaethau tân ac achub eraill yn ymgymryd â’r gwaith da iawn sydd wedi ei sbarduno gan Huw Jakeway yn y de, a’r llall am ehangu, gymaint â phosibl, yr effaith a’r dylanwad y gallwn eu cael ar bobl ynghylch materion parch.
Yes, and, as usual—Joyce Watson has championed this for years beyond mention. All of your political career, you've been a champion for this, quite rightly so. And it is worrying that the figures don't move. We need a much more concerted, across our society, impact on this. It's part of the reason we were running the gender stereotyping piece, because I think—. Some people, we had some feedback saying, 'What's this got to do with it?' But, actually, we need to understand the base cause of some of these issues, and a large part of the base cause is people being forced into role models that they simply don't want to be in, don't live up to, and it makes people seriously suffer in their mental health, and that leads on to these kinds of programmes. So, I couldn't agree with you more. We're having a conversation with our universities about running compulsory consent programmes before people register, for example, and I'd like to pay tribute to Cardiff University, which has already done that, and we'd like to see that rolled out across the piece, and to have compulsory consent talks in schools for young people as they become sexually active as part of the new curriculum, and, as I said, I will be talking to Kirsty about the timing of that, and what we can do about it.
But she makes a very good point, and I will be taking it up with the national advisers as well, about how we can get, for example, our youth engagement and protection programme involved in this matter, because she's absolutely right: we have to get that consent talk out there. Unfortunately, with my data and digital hat on, you see increasing numbers of young men addicted to pornography online, and that's a real serious issue as well. We see the rise of some behaviours associated with that.
So, this is—you're absolutely right: we need to get this widespread in society, and that whole issue around ACEs, teaching children that what they're experiencing is not normal or right, and that they have rights, and our whole rights-based approach to education, is also in this space. So, I think we just need a whole-Government approach to working it out, and I think the gender review is very much pushing us in that direction as well, and she's absolutely right to highlight it.
Ie, ac, fel arfer—mae Joyce Watson wedi hyrwyddo hyn ers blynyddoedd maith. Eich holl yrfa wleidyddol, rydych wedi hyrwyddo hyn, a da o beth yw hynny. Ac mae'n destun pryder nad yw’r ffigurau’n symud. Mae angen llawer mwy o effaith ar y cyd, ar draws ein cymdeithas, ar hyn. Mae’n rhan o'r rheswm pam rydym yn rhedeg y darn ynghylch stereoteipio ar sail rhyw, gan fy mod i’n credu—. Mae rhai pobl, rydym wedi cael rhai sylwadau sy’n gofyn beth sydd gan hyn i wneud â’r peth. Ond, mewn gwirionedd, mae angen inni ddeall achos sylfaenol rhai o'r materion hyn, a rhan fawr o'r achos sylfaenol yw bod pobl yn cael eu gorfodi i fod yn esiamplau ymddygiad nad ydyn nhw’n dymuno bod, nid ydyn nhw’n bodloni’r disgwyliadau, ac maen nhw’n gwneud i bobl ddioddef o ddifrif yn eu hiechyd meddwl, ac mae hynny'n arwain at y mathau hyn o raglenni. Felly, allwn i ddim cytuno â chi yn fwy. Rydym ni'n cael sgyrsiau gyda'n prifysgolion ynghylch rhedeg rhaglenni cydsyniad gorfodol cyn i bobl gofrestru, er enghraifft, a byddwn i’n hoffi talu teyrnged i Brifysgol Caerdydd, sydd eisoes wedi gwneud hynny, a byddem ni’n hoffi gweld hynny’n ymestyn yn gyffredinol, a chael sgyrsiau gorfodol ynghylch cydsyniad ar gyfer pobl ifanc mewn ysgolion wrth iddyn nhw ddechrau ymwneud â gweithgarwch rhywiol yn rhan o'r cwricwlwm newydd, ac, fel y dywedais, byddaf yn siarad gyda Kirsty ynghylch amseriad hynny, a’r hyn y gallwn ni ei wneud am y peth.
Ond mae hi’n gwneud pwynt da iawn, a byddaf yn codi hynny gyda'r cynghorwyr cenedlaethol hefyd, ynghylch sut y gallwn, er enghraifft, gael ein rhaglen diogelu ac ymgysylltu â phobl ifanc i gymryd rhan yn y mater hwn, gan ei bod hi’n hollol gywir: mae’n rhaid cael y sgyrsiau cydsyniad hynny allan yn y gymdeithas. Yn anffodus, gan wisgo fy het data a digidol, ceir nifer cynyddol o ddynion ifanc sy’n gaeth i bornograffi ar-lein, ac mae hynny'n fater difrifol hefyd. Rydym yn gweld cynnydd mewn rhai mathau o ymddygiad sy'n gysylltiedig â hynny.
Felly, mae hyn—rydych yn llygad eich lle: mae arnom angen gwneud hyn yn gyffredin mewn cymdeithas, ac mae’r holl fater ynghylch profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, addysgu plant nad yw’r hyn y maen nhw’n ei brofi yn arferol nac yn gywir, a bod ganddyn nhw hawliau, a bod ein dull addysgol cyfan sy’n seiliedig ar hawliau, yn y lle hwn hefyd. Credaf, felly, bod arnom angen dull Llywodraeth gyfan i weithio hyn allan, a chredaf fod yr adolygiad rhyw yn ein gwthio i'r cyfeiriad hwnnw yn fawr iawn hefyd, ac mae hi'n hollol gywir wrth dynnu sylw at hynny.
Thank you very much, leader of the house. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i chi, arweinydd y tŷ. Diolch.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendments 2, 3, 4 and 5 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl 'Astudiaeth Ddichonoldeb i Oriel Gelf Gyfoes i Gymru' ac 'Astudiaeth Ddichonoldeb i Amgueddfa Chwaraeon i Gymru'. Galwaf ar y Gweinidog, Dafydd Elis-Thomas.
The next item is the debate 'A National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study' and 'A Sport Museum for Wales Feasibility Study', and I call on the Minister, Dafydd Elis-Thomas.
Cynnig NDM6873 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi’r astudiaethau dichonoldeb ar 'Oriel Gelf Gyfoes Genedlaethol i Gymru— Astudiaeth Ddichonoldeb' ac 'Amgueddfa Chwaraeon i Gymru—Astudiaeth Ddichonoldeb'.
2. Yn croesawu’r dadansoddi a’r argymhellion yn y ddau adroddiad, ynghyd â’r cyfleoedd a’r heriau sydd ynghlwm wrthynt.
3. Yn cydnabod bod gofyn gwneud rhagor o waith cyn y gall penderfyniadau gael eu gwneud ynghylch camau gweithredu yn y dyfodol.
Motion NDM6873 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the feasibility studies on a 'National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study' and 'A Sport Museum for Wales Feasibility Study'.
2. Welcomes the analysis and recommendations in both reports, together with the opportunities and challenges they present.
3. Recognises that further work is required before decisions on future action is taken.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Nid yw 'dichonoldeb' yn air hawdd i'w yngan yn Gymraeg nag yn Saesneg, ond mae'n fraint gen i gyflwyno'r ddadl yma a dathlu'r ffaith ein bod ni'n genedl sy'n gyforiog o hanes a diwylliant, ble mae ein hanes a'n treftadaeth ni yn elfennau pwysig yn ein cymeriad fel cenedl. Ac, o ganlyniad i hynny, mae'r ffordd yr ydym ni yn cyfleu ein hunain drwy gelf a chwaraeon bob amser yn fater trafodaeth yn ein plith ni.
Yn yr achos yma, mi fu'r ymgynghorwyr ar gyfer y ddwy astudiaeth yma yn gweithio am flwyddyn, a mwy na hynny, ac mae'r adroddiadau terfynol bellach wedi'u cyhoeddi, ac rydw i wedi cael cyfle i'w hastudio nhw. Mi fyddaf i'n cyfeirio ar rai o'r prif argymhellion, ond beth rydym ni'n ceisio amdani ydy nid chwilio am atebion hawdd na sydyn, ond rhoi cyfle i bobl gyfrannu i'r drafodaeth, ac mae'r ddadl yma yn amser y Llywodraeth yn rhan o hynny.
Rydym ni am geisio sicrhau—a dyma ydy'r prif amcan—fod pobl Cymru yn cael gafael ac yn gallu cymryd rhan a mwynhau ein celf a diwylliant byrlymus, a'n bod ni'n cynyddu'r gyfranogaeth honno. I'r pwrpas yma, fe ymgynghorwyd â rhanddeiliaid o bob math—arbenigwyr yn eu maes, pobl â diddordeb arbennig mewn amgueddfeydd a chelf—ac mae'r argymhellion yn y ddau adroddiad yn deillio o'r trafodaethau hynny.
I edrych yn gyntaf gyda'r astudiaeth chwaraeon, amgueddfa bêl-droed genedlaethol oedd symbyliad cychwyn yr astudiaeth yma yn wreiddiol, ond, yn fuan iawn, fe ledwyd y briff yn ehangach i ystyried treftadaeth chwaraeon o bob math, ond bod pêl-droed yn parhau yn elfen ganolog yn yr argymhellion. Felly, mae'n bwysig ein bod ni yn cofio am yr ystod o gemau hanesyddol a oedd yn cael eu chwarae yng Nghymru, yn sail i'r gemau modern megis rygbi a phêl-droed a snwcer a bocsio, heb anghofio am bwysigrwydd y cynnydd sylweddol mewn pêl-rwyd ymhlith menywod, a'r diddordeb byw a newydd, oherwydd llwyddiant pobl fel Geraint Thomas, mewn beicio ac yna athletau a nofio yn ogystal. Mae gennym ni sêr yn y byd chwaraeon, ac mae'r sêr yr un mor bwysig ag yw cyfranogaeth y boblogaeth yn gyffredinol. Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi canfod yn y trafodaethau rwyf i wedi eu cael gyda'r adran sy'n gyfrifol am y maes yma yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig fod yna fwy o ddiddordeb gennym ni yng Nghymru—ac mae polisi'r Llywodraeth yn adlewyrchu hynny—mewn cynyddu cyfranogaeth a llai o bwyslais, o bosib, ar gyfrif medalau. Ac rydw i'n meddwl bod hynny yn beth iach.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. 'Dichonoldeb' isn’t an easy word to pronounce in Welsh, nor is ‘feasibility’ in English, but it’s my pleasure to open this debate and to celebrate the fact that we are a nation that is awash with history and culture, where our history and heritage are important elements of our national character. And, as a result of that, the way in which we convey ourselves through sport and art is always a topic for discussion among us.
In this case, the consultants for these two feasibility studies worked for 12 months and more, and the final reports have now been published. I have had an opportunity to study them and I will refer to some of the main recommendations contained within them, but what we are seeking here is not easy or quick solutions, but to give people an opportunity to contribute to the discussion, and this debate in Government time is part of that.
We will seek to ensure—and this is the main objective—that the people of Wales can access and can participate and enjoy our art and culture, and that we enhance and increase that participation. To this end, stakeholders of all kinds were consulted—specialists in their areas, people who have a particular interest in museums, galleries and in arts more generally—and the recommendations of both reports emerge from those discussions.
To look, first of all, at the sports study, a national football museum was the initial spark for this study, but, very soon, the brief was widened to consider sports heritage of all kinds, but football remaining a central part in the recommendations. Therefore, it’s important that we do bear in mind the range of historical sports played in Wales, which are the basis, of course, for the modern versions of football, rugby, snooker and boxing, never mind the importance of the great increase in netball among women, and the very live interest, because of the success of people like Geraint Thomas, in cycling, as well as athletics and swimming too. We have sports stars in Wales, and the stars are just as important as the participation of the wider population. I have to say that I have found in the discussions that I have had with the department responsible for this area within the UK Government that there is more interest among us here in Wales—and the Government’s policy here reflects that—in increasing participation and less emphasis, perhaps, on counting medals, and I do think that that is healthy.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae'r adroddiadau yma, fel y dywedais i, yn benllanw sgyrsiau a chyfraniadau gan sefydliadau ac unigolion, ac mae'r prif gyrff llywodraethu wedi cyfrannu, gan gofio bod gennym ni dros 60 o gyrff llywodraethu ar yr holl amrywiol chwaraeon yng Nghymru, ac mae'r dystiolaeth yn adlewyrchu barn y rheini. Mae yna argymhelliad pendant i fuddsoddi yn Wrecsam yn yr adroddiad i alluogi datblygu'r amgueddfa yno yn amgueddfa bêl-droed. Ac mae'r argymhelliad hefyd yn mynd ymlaen yn y panel i sôn am banel arbenigol ar dreftadaeth chwaraeon i gryfhau gweledigaeth genedlaethol a fframweithiau yn codi o hynny. Ac yna mae'r argymhelliad pwysig bod yna gampau eraill yn haeddu sylw a bod yn rhaid ceisio ffyrdd eraill o wneud hynny yn hytrach na chreu rhagor o amgueddfeydd i wahanol fathau o chwaraeon.
Mae yna gyfeiriad penodol wedi cael ei wneud at yr awdurdod lleol yn Wrecsam yn yr adroddiad, ac mae'n amlwg nad mater i Lywodraeth Cymru benderfynu ffordd ymlaen ar ei phen ei hun ydy hwn. Rydw i wedi ceisio pob cyfle—ac rydw i'n cael llawer ohonyn nhw, wrth gwrs—i drafod o gwmpas achlysuron chwaraeon i geisio gweld beth yw'r farn a beth yw'r ymdeimlad yn gyffredinol yn y sector yng Nghymru.
Mae'r un peth yn wir gyda'r adroddiad celf gyfoes. Dyma'r adeg o'r flwyddyn y mae yna lawer o arddangosfeydd celf o bob math yn digwydd ac rydw i wedi cael cyfle i weld y diwylliant celf gyfoes iach a bywiog o bob math ar draws Cymru yn ystod y misoedd diwethaf, o'r amgueddfeydd a'r orielau mawr drwodd i'r datblygiad diddorol sy'n digwydd bellach mewn llawer o orielau preifat, llai, a'r orielau rhanbarthol, safonol, megis y Mostyn yn y gogledd a Glyn y Weddw a Glynn Vivian yn Abertawe. Mae hyn i gyd wedi cael ei gydnabod yn glir yn yr adroddiad ac efallai mai un o'r argymhellion mwyaf rhybuddiol i mi fel Gweinidog oedd nad ydym yn creu gormod o gynnwrf nac unrhyw fath o anwastadrwydd yn y ddarpariaeth bresennol sy'n bod. Ac rydw i'n meddwl bod hynny yn allweddol bwysig.
Mae'r argymhellion yn eithaf clir. Y cam cyntaf ydy'r hyn a elwir yn gynfas cenedlaethol comisiynu gweithiau newydd ledled Cymru i greu diddordeb, gydag artistiaid yn gweithio ochr yn ochr â chymunedau lleol; y cam o fuddsoddi yn y seilwaith sydd gennym yn barod gan ddarparu dull cyflenwi sy'n agor y casgliadau cenedlaethol ac yn cynnig gweithiau newydd i gynulleidfaoedd ar draws y wlad; ac yna y trydydd argymhelliad i sefydlu pencadlys celf gyfoes cenedlaethol yn ofod parhaol ac yn llwyfan bywiog.
Wel, mae'r model yma sydd wedi'i awgrymu yn yr adroddiad yn un cymhleth, ond mae o'n un y gallwn ni feddwl am ei ddatblygu mewn sawl ffordd wahanol, gan gysylltu hynny â pha adnoddau sydd ar gael. Fel gyda'r astudiaethau chwaraeon, mae'r cyfan yn dibynnu ar weithredu mewn partneriaeth, yn fy marn i, ac mi fyddaf i yn ceisio gwneud hynny os caf i'r cyfle i barhau yn y swydd yma ac i weithredu ar yr argymhellion. Mae'r astudiaeth yn codi allan o ymgynghoriad, gwybodaeth a dealltwriaeth arbenigol ac rydw i'n ddiolchgar iawn i'r rhai a wnaeth y gwaith, a hefyd i'r holl garedigion chwaraeon a charedigion celf mas fanna sydd wedi cymryd diddordeb yn y broses yma, ac rydw i'n edrych ymlaen at glywed beth a ddywedir ymhellach yn y ddadl yma heddiw.
These reports, as I say, are the high point of a series of discussions by a number of individuals and organisations, and the main governing bodies have contributed, bearing in mind that we have over 60 governing bodies on all of the various sports in Wales, and the evidence reflects the views expressed there. There is a recommendation to invest in Wrexham in order to allow the development of a football museum there, and the recommendation goes on to mention an expert panel on sport heritage in order to strengthen that national vision, and there will be frameworks arising from that. And then there’s an important recommendation that other sports deserve to be included and that we must seek other means of addressing that issue, rather than creating further museums for the various different sports.
There is a specific reference that has been made to the local authority in Wrexham in the report, and it is clear that it’s not a mater for the Welsh Government to determine the way forward alone. And I have sought all opportunities—and I do have very many of them—to have discussions on these issues around sporting events in order to see what the view is and what the feeling is more generally within the sector.
The same is true with the report on contemporary arts. This is the time of year when a great many arts exhibitions are taking place, and I have had an opportunity to see the vibrant contemporary arts culture of all kinds across Wales over the past few months, from the major museums and galleries through to the interesting developments happening now in many private galleries, smaller galleries, as well as the quality regional galleries, such as Mostyn, Glyn y Weddw and the Glynn Vivian in Swansea. This has all been clearly recognised in the report, and perhaps one of the starkest recommendations for me, as a Minister, is that we shouldn’t create too much imbalance in the current provision, and I do feel that that is a crucially important point.
The recommendations are quite clear. The first step is what is called a national canvass to commission new works the length and breadth of Wales to generate interest, with artists working alongside local communities. The next step would be investing in the infrastructure that we have and providing a supply structure that opens out the national collections and provides new works to audiences across the nation. And then the third recommendation is to establish a headquarters for contemporary art as a permanent space and a vibrant platform for the arts.
Now, this model that has been suggested in the report is complex, but it is one that we can consider developing in many different ways, linking that with the resources available to us. As with the sports feasibility studies, it’s all reliant on working in partnership, in my view, and I will be seeking to do that if I have the opportunity to continue in this role and to implement these recommendations. The study arises from a consultation, information and specialist knowledge and I’m very grateful to those who carried out this work, and also to all the friends of sports and the arts out there who have taken an interest in this process, and I look forward to listening to this debate here this afternoon.
Rwyf wedi dethol y pump gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar David Melding i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar—David Melding.
I have selected the five amendments to the motion. I call on David Melding to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar—David Melding.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwyntiau 2 a 3 a rhoi yn eu lle:
Yn cydnabod gwerth y dadansoddiad a ddarparwyd yn y ddau adroddiad fel sail ar gyfer ymgysylltu cyhoeddus helaeth;
Yn croesawu'r argymhellion ar gyfer paneli arbenigol i wella sut y caiff treftadaeth chwaraeon a chelfyddydol Cymru ei chydnabod a'i diogelu.
Yn credu bod yn rhaid i benderfyniadau ar weithredu yn y dyfodol adlewyrchu uchelgais i greu rhywbeth ffres ac sy'n arwain y byd.
Amendment 1—Darren Millar
Deletes points 2 and 3 and replace with:
Acknowledges the value of the analysis provided in the two reports as a basis for extensive public engagement.
Welcomes the recommendations for expert panels to improve the recognition and protection of Wales's sporting and artistic heritage.
Believes that decisions on future action must reflect the ambition to create something fresh and world leading.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm very pleased to take part in this debate and I welcome it. I'd like to thank those involved in producing these two reports. It's rigorous work and I think an excellent base for future options to be developed. I also think there'll be a lot of common ground on these matters, and I look forward to the development of specific proposals. We won't actually be supporting the Government motion, just because I don't think the recommendations are focused enough to be endorsed in that fashion. I don't think they're meant to be, really. They are pointing us in a certain direction. I'm very keen that we now engage in some extensive public engagement, because these areas really do demand it.
Contemporary art builds on a great tradition in the twentieth century, something I think the work of Peter Lord has demonstrated—that we have an outstanding record in the visual arts that is often overlooked. We also have, in the last 15 to 20 years, seen the incredible success of the Artes Mundi award, which internationally has put us on the map. But, we need to focus now on Welsh contemporary art, and similarly with sport. These are issues that do cry out for very extensive public engagement. So, can I just talk about the contemporary art gallery first?
I think the central issue to resolve here is whether a prestigious and high-profile new building is required, and I have to say I think it is. If so, should it be the first objective of any strategy or a possible conclusion of a spoke and then hub strategy, which is sort of what is the main thrust of that report that we're discussing this afternoon? I think Adam Price brought incredible energy to this debate when he challenged us to think in Guggenheim terms in Bilbao or New York—those incredible structures. We may or may not be able to match them, but our ambition perhaps should be in the first place to do so. Then, he mentioned somewhere like Port Talbot. This is great contemporary thinking and builds on some recent traditions in terms of artistic achievement. There may not be the answer, but I do think that's kind of where the thinking has to be.
As the report says, these matters carry high risks. We don't have a very happy recent record in terms of contemporary art provision facilities. I don't particularly want to pick over the failures of past projects, but this is a challenging area. It's also the lifeblood of creative artistic work in our current generation, so it should receive a very, very high priority. Above all, I think we do need to see something new, visible, and world leading. If we don't start off with that ambition, I'm not quite sure that we're going to get where we want to be. The report, in fairness, does use these terms, and we certainly want a dispersed, federal-type model as part of the strategy, but I think that prestigious building is something that we do need to consider and really bring some focus onto that.
In terms of sport, again, the report points to the risks, particularly around financial fragility. The Scottish experience is quite instructive here, I think. I myself think to look at sport in general rather than football in particular may be the way we need to go. I think everyone here believes that a prestigious national museum, or another one, needs to be located in north Wales. I can't think of a better place than Wrexham, so I like that aspect of what we are considering. That's why we will support Plaid Cymru's amendments 2 and 5. But again, I do think we need to consider this matter very thoroughly, though sport in its cultural dimension does not receive the prominence it should. I think it's a massive factor in our national life. And whilst we all enjoy it in terms of what's going on at any particular moment, the effect it has on society, I think, is really profound and needs to be examined, celebrated and reflected on in that manner as well. So, we do need to look at these things in a very ambitious way also.
Can I just finally say that I like the ideas of the panels and I look forward to their work? And that is the sort of engagement that we should have hard-wired into our system. I think we will find consensus on these matters, but we do need quite a vigorous debate to start it all off. Thank you.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon ac yn ei chroesawu hi. Hoffwn ddiolch i'r rhai sydd wedi cymryd rhan yn y gwaith o gynhyrchu'r ddau adroddiad hyn. Mae'n waith trylwyr iawn ac yn fy marn i mae'n sail ardderchog ar gyfer dewisiadau i'w datblygu yn y dyfodol. Rwyf i o'r farn hefyd y bydd llawer o dir cyffredin o ran y materion hyn, ac rwy'n edrych ymlaen at ddatblygu cynigion penodol. Ni fyddwn mewn gwirionedd yn cefnogi cynnig y Llywodraeth, a'r unig reswm am hynny yw na chredaf fod digon o ganolbwyntio ar yr argymhellion i'w cymeradwyo yn y modd hwnnw. Nid wyf yn credu mai dyna yw eu diben, mewn gwirionedd. Maen nhw'n ein cyfeirio ni i gyfeiriad penodol. Rwy'n awyddus iawn ein bod yn bwrw ymlaen â rhywfaint o ymgysylltu cyhoeddus, oherwydd mae'r meysydd hyn yn galw am hynny i raddau helaeth iawn.
Mae celfyddyd gyfoes yn adeiladu ar draddodiad gwych yn yr ugeinfed ganrif, sy'n rhywbeth y mae gwaith Peter Lord wedi ei ddangos rwy'n credu—sef bod gennym ni enw rhagorol yn y celfyddydau gweledol sy'n cael ei esgeuluso'n aml. Rydym hefyd, yn y 15 i 20 mlynedd diwethaf, wedi gweld llwyddiant anhygoel gwobr Artes Mundi, sydd wedi ein rhoi ni ar y map yn rhyngwladol. Ond, mae angen inni ganolbwyntio nawr ar gelfyddyd gyfoes Cymru, ac ar chwaraeon yn yr un modd. Mae'r rhain yn faterion sy'n hawlio ymgysylltu cyhoeddus helaeth iawn. Felly, a gaf i siarad am yr oriel gelf gyfoes yn gyntaf?
Rwy'n credu mai'r mater canolog i'w ddatrys yma yw a oes angen adeilad newydd mawreddog proffil uchel, ac mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy marn i, fod angen hynny. Os felly, a ddylai fod yn amcan cyntaf unrhyw strategaeth neu'n ddiweddglo o bosib i strategaeth "prif ganolfan a lloerennau", sef yr hyn, i ryw raddau, sy'n brif fyrdwn yr adroddiad hwnnw yr ydym yn ei drafod y prynhawn yma? Rwy'n credu bod Adam Price wedi dod ag egni anhygoel i'r ddadl hon pan wnaeth ef ein herio ni i feddwl yn nhermau amgueddfeydd Guggenheim yn Bilbao neu yn Efrog Newydd—y strwythurau anhygoel hynny. Efallai y gallwn wneud cystal â'r rheini, neu falle ddim, ond dyna ddylai fod yn uchelgais inni yn y lle cyntaf. Yna, fe soniodd am rywle fel Port Talbot. Mae'n ystyriaeth gyfoes ardderchog ac yn adeiladu ar rai traddodiadau diweddar o ran cyflawniad celfyddydol. Efallai nad yn y fan honno y cawn ni'r ateb, ond credaf mai yn y fan honno y dylai'r ystyriaeth fod i ryw raddau.
Fel y dywed yr adroddiad, mae'r materion hyn yn golygu risgiau mawr. Nid oes gennym hanes diweddar hapus iawn o ran cyfleusterau ar gyfer darpariaeth celfyddyd gyfoes. Nid wyf yn arbennig o awyddus i sôn am fethiannau prosiectau'r gorffennol, ond mae hwn yn faes heriol. Mae hefyd yn guriad calon i waith artistig creadigol ein cenhedlaeth bresennol, felly fe ddylai gael flaenoriaeth uchel iawn, iawn. Yn anad dim, rwy'n credu bod angen inni gael gweld rhywbeth newydd, rhywbeth gweladwy sy'n arwain yn fyd-eang. Os na ddechreuwn ni gyda'r uchelgais hwnnw, nid wyf yn hollol siŵr y gallwn fynd i'r lle yr ydym yn dymuno bod ynddo. Er tegwch, mae'r adroddiad yn defnyddio'r termau hyn, ac rydym yn bendant yn dymuno cael model ffederal, gwasgaredig yn rhan o'r strategaeth. Ond rwy'n credu mai'r adeilad urddasol hwnnw yw'r peth y mae angen inni ei ystyried, a chanolbwyntio ar hynny.
O ran chwaraeon, unwaith eto, mae'r adroddiad yn cyfeirio at y risgiau, yn enwedig ynglŷn â breuder ariannol. Mae profiad yr Alban yn ddadlennol iawn yn y fan hon, rwy'n credu. Rwyf i'n bersonol o'r farn y dylid edrych ar chwaraeon yn gyffredinol yn hytrach nag ar bêl-droed yn benodol. Rwy'n credu bod pawb yma o'r farn bod angen cael amgueddfa genedlaethol nodedig, neu un arall, wedi ei lleoli yn y gogledd. Ni allaf feddwl am le gwell na Wrecsam ar ei chyfer, felly rwy'n hoffi'r agwedd honno ar yr hyn yr ydym yn ei ystyried. Dyna pam y byddwn yn cefnogi gwelliannau 2 a 5 Plaid Cymru. Ond unwaith eto, rwy'n credu bod angen inni ystyried y mater hwn yn drwyadl iawn, er nad yw chwaraeon yn ei ystyr ddiwylliannol yn cael yr amlygrwydd y dylai. Rwy'n credu ei fod yn ffactor enfawr ym mywyd ein cenedl. Ac er bod pob un ohonom ni'n ei fwynhau o ran yr hyn sy'n digwydd ar unrhyw adeg arbennig, mae ei effaith ar y gymdeithas yn ddwys iawn ac mae angen archwilio hynny, ei ddathlu a'i ystyried yn y ffordd honno hefyd. Felly, mae angen edrych ar y pethau hyn mewn ffordd uchelgeisiol iawn hefyd.
Yn olaf, a gaf i ddweud fy mod yn hoffi syniadau'r paneli ac yn edrych ymlaen at eu gwaith nhw? A dyna'r math o ymgysylltu a ddylai fod gennym ni yn rhan annatod o'n system. Rwy'n credu y byddwn ni'n dod o hyd i gonsensws ar y materion hyn, ond mae angen dadl fywiog i roi cychwyn arni. Diolch.
Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliannau 2, 3, 4 a 5 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth— Llyr Gruffydd.
I call on Llyr Gruffydd to move amendments 2, 3, 4 and 5 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth—Llyr Gruffydd.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu ar ôl pwynt 2:
Yn croesawu’r argymhelliad y dylid sefydlu Amgueddfa Bêl-droed Genedlaethol yn Wrecsam.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i weithredu argymhellion craidd yr adroddiad, 'Oriel Gelf Gyfoes Genedlaethol i Gymru—Astudiaeth Dichonoldeb', yn eu cyfanrwydd, gan gynnwys adeiladu pencadlys cenedlaethol parhaol ar gyfer Oriel Gelf Gyfoes i Gymru.
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3:
Yn croesawu’r argymhelliad y dylid gweithio tuag at adeiladu pencadlys cenedlaethol parhaol ar gyfer Oriel Gelf Gyfoes i Gymru.
Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3:
Yn galw ar i Lywodraeth Cymru ymrwymo i weithredu argymhelliad canolog yr adroddiad, 'Amgueddfa Chwaraeon i Gymru—Astudiaeth Ddichonoldeb', y dylid creu amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn Wrecsam.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Insert as new point after point 2:
Welcomes the recommendation that a National Football Museum should be established in Wrexham.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Insert as new point after point 2:
Calls on the Welsh Government to commit to implementing the core recommendations of the report, 'National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study', in their entirety, including building a permanent national headquarters for the National Contemporary Art Gallery Wales.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point after point 3:
Welcomes the recommendation that the building of a permanent national headquarters for the National Contemporary Art Gallery Wales should be worked towards.
Amendment 5—Rhun ap Iorwerth
Add as new point after point 3:
Calls on the Welsh Government to commit to implementing the central recommendation of the report, 'Sports Museum for Wales Feasibility Study', that a national football museum should be created in Wrexham.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4 a 5.
Amendments 2, 3, 4 and 5 moved.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau yn enw Plaid Cymru. Mi fyddaf i'n trafod yr elfen amgueddfa bêl-droed yn benodol, ac mi fydd Adam Price yn ymhelaethu ar yr oriel gelf gyfoes. Felly, gwelliant 2 a gwelliant 5 ydy'r rhai rydw i am ganolbwyntio arnyn nhw ac, wrth gwrs, rydym ni'n awyddus nid yn unig i nodi ond i groesawu argymhelliad canolog yr astudiaeth achos ar yr amgueddfa bêl-droed genedlaethol a hefyd, wrth gwrs, i symud ymlaen i weithredu ar yr argymhellion hynny o greu'r amgueddfa bêl-droed rydym ni i gyd am ei gweld.
Wrth gwrs, mae wedi bod yn uchelgais inni fel plaid i wireddu hyn ac rydym ni'n falch bod yr astudiaeth yn cadarnhau'n huchelgais ni yn y lle cyntaf bod angen amgueddfa bêl-droed genedlaethol i Gymru, ac yn ail, bod yr amgueddfa honno yn cael ei lleoli yn Wrecsam ac felly yn hynny o beth, rydym ni'n croesawu'r astudiaeth fel cam sylweddol ymlaen.
Thank you, Llywydd. I move the amendments in the name of Plaid Cymru. I will be discussing the element of the football museum specifically and Adam Price will tell us more about the contemporary art gallery. So, amendments 2 and 5 are the ones that I will focus and, of course, we are eager, not just to note, but to welcome the central recommendation of the feasibility study on the national football museum, and also to move forward to implement that recommendation of creating a national football museum that we all want to see.
Of course, it has been an ambition for us as a party to implement this and achieve it and we’re pleased that the study does confirm our ambition, in the first instance, that we need a national football museum for Wales and, second, that that museum should be located in Wrexham. In that regard, we welcome the study as a significant step forward.
The report's findings are a vindication of the campaign launched three years ago, when I and Plaid Cymru colleagues first went public on this, alongside Wrexham Supporters Trust directors, when we launched our campaign at the Racecourse ground. Back then, of course, we argued that a national football museum should be based in Wrexham, the spiritual home of the game. It's where football started in Wales, effectively. It's still home to the oldest existing international stadium in the world, as well as the third-oldest football club in the world. It's where, of course, the founding fathers of the Football Association of Wales met many, many years ago. But also, not only history, but future football as well, because the FA, of course, have invested in that future with a national football development centre being located at Colliers park in Wrexham. And Plaid Cymru made the case for a national football museum in our 2016 election manifesto and, of course, we ensured that this feasibility study happened as part of our budget agreement with the Welsh Government. But, this isn't the end of the story, far from it, there's much more work to do, and I would like to see the Government now bring forward a timetable to make sure that we do realise this ambition as soon as we can.
There are a few areas where I diverge from the findings of the report, or the recommendations, first of all, of course, in relation to the governance model. In order to be a proper national museum, I think it's appropriate for this proposed national football museum to be part of the National Museum Wales family, rather than—a glorified local museum might be unfair, but certainly having a lesser status. Secondly, it still remains my ambition that the museum is incorporated into a future redevelopment of the Racecourse. It's a great pity that that prospect was dismissed in a single paragraph in the feasibility study, but, certainly, as a party, we are keen to see this development happen and we'll continue to press for the museum to be a catalyst for that redevelopment at the Racecourse ground, albeit maybe that ambition is now something that we have to consider in the slightly longer term.
Mae canfyddiadau'r adroddiad yn gyfiawnhad o'r ymgyrch a lansiwyd dair blynedd yn ôl, pan drafodais i a chyd-Aelodau Plaid Cymru hyn yn gyhoeddus gyntaf, ochr yn ochr â chyfarwyddwyr Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam, pan lansiwyd ein hymgyrch ar y Cae Ras. Bryd hynny, wrth gwrs, roeddem ni'n dadlau y dylid sefydlu amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn Wrecsam, cartref ysbrydol y gêm. Dyna'r lle y dechreuodd pêl-droed yng Nghymru, mewn gwirionedd. Mae'n gartref o hyd i'r stadiwm ryngwladol hynaf yn y byd, yn ogystal â'r clwb pêl-droed hynaf yn y byd ond dau. Dyna'r lle, wrth gwrs, y gwnaeth sefydlwyr Cymdeithas Bêl-droed Cymru gyfarfod flynyddoedd lawer iawn yn ôl. Hefyd, nid hanes yn unig, ond dyfodol pêl-droed hefyd, oherwydd mae'r FA, wrth gwrs, wedi buddsoddi yn y dyfodol gyda chanolfan datblygu pêl-droed genedlaethol wedi ei lleoli ym Mharc Colliers yn Wrecsam. Ac roedd Plaid Cymru yn dadlau'r achos o blaid amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn ein maniffesto ar gyfer etholiad 2016 ac, wrth gwrs, sicrhawyd bod yr astudiaeth ddichonoldeb hon yn digwydd yn rhan o gytundeb y gyllideb a wnaethom ni gyda Llywodraeth Cymru. Ond, nid dyma ddiwedd y stori, i'r gwrthwyneb. Mae llawer mwy o waith eto i'w wneud, a hoffwn weld y Llywodraeth nawr yn cyflwyno amserlen i wneud yn siŵr ein bod yn gwireddu'r uchelgais hwn cyn gynted ag y gallwn ni.
Rwy'n anghytuno â chanfyddiadau'r adroddiad mewn ambell fan, neu'r argymhellion, yn gyntaf oll, wrth gwrs, o ran y model llywodraethu. Er mwyn bod yn amgueddfa genedlaethol o'r iawn ryw, credaf ei bod yn briodol i'r amgueddfa bêl-droed genedlaethol arfaethedig hon fod yn rhan o deulu Amgueddfa Genedlaethol Cymru, yn hytrach nag—ac efallai fod hyn yn annheg, yn ddim mwy nag amgueddfa leol, ond â statws llai aruchel yn sicr. Yn ail, fy uchelgais i o hyd yw bod yr amgueddfa yn cael ei hymgorffori o fewn y gwaith o ailddatblygu'r Cae Ras yn y dyfodol. Mae'n drueni mawr y diystyrwyd y posibiliad hwnnw mewn un paragraff yn yr astudiaeth ddichonoldeb. Ond, yn sicr, fel plaid rydym yn awyddus i weld y datblygiad hwn yn digwydd, a byddwn yn parhau i alw am wneud yr amgueddfa yn gatalydd ar gyfer y gwaith ailddatblygu hwnnw yn y Cae Ras, er efallai fod yr uchelgais hwnnw yn rhywbeth y bydd raid i ni ei ystyried yn yr hirdymor i ryw raddau.
Nawr, mae'r astudiaeth hefyd, wrth gwrs, fel y mae'r Gweinidog wedi cyfeirio, wedi amlygu nad oes polisi na chanllawiau na strategaeth treftadaeth chwaraeon gennym ni yng Nghymru fel y dylai fod, ac mae'r argymhelliad i greu panel arbenigol i ddatblygu gweledigaeth genedlaethol a fframwaith weithredu oll yn bethau, yn amlwg, i'w croesawu. Mae hi'n bwysig, serch hynny, bod jig-so amgueddfa Cymru yn cael ei gwblhau. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, am bresenoldeb yng Nghaerdydd yn yr amgueddfa genedlaethol ac yn San Ffagan, Big Pit yn y Cymoedd, amgueddfa'r glannau yn Abertawe, gwlân yn y de-orllewin, llechi yn y gogledd-orllewin. Mae yna wagle yn y gogledd-ddwyrain, ac rydw i wedi dadlau mewn cyd-destunau eraill bod angen mwy o sefydliadau cenedlaethol i fod â phresenoldeb yn y gogledd ddwyrain er mwyn ategu hunaniaeth—identity—Cymreig ardal sydd, yn naturiol, yn edrych yn fwy i gyfeiriad Lerpwl a Manceinion nag y byddai hi efallai i Gaerdydd. Mae hwn yn gyfle nid un unig i gyflawni hynny, ond inni ddweud stori pêl-droed Cymru o bersbectif Cymreig, a hynny wedi ei leoli fel rhan o amgueddfa genedlaethol.
Now, the study, of course, as the Minister has said, has pointed to the fact that there is no sport heritage policy, guidance or strategy here in Wales, as there should be, and the recommendation to create an expert panel to develop a national vision and an implementation framework are things clearly to be welcomed. Now, it is important, despite this, that the National Museum Wales jigsaw is completed. We know about the presence in Cardiff in the national museum and in St Fagans, Big Pit in the Valleys, the waterfront museum in Swansea, wool in the west and slate in the north-west. There is a vacuum in the north-east, and I have argued in other contexts that we need more national institutions to have a presence in the north east to reinforce the Welsh identity of an area that naturally looks more in the direction of Liverpool and Manchester than it does in the direction of Cardiff. This is an opportunity not only to achieve that, but to tell the story of football in Wales from a Welsh perspective, and that should be located as part of the national museum.
Thanks to the Minister for bringing the debate today. It's an interesting subject, or a combination of subjects—a sporting one and an artistic one. I agree with much of what Llyr Gruffydd just said on the subject of the football museum. Llyr referred to Wrexham as the spiritual home of Welsh football. Of course, I'm a Cardiff City FC fan, but I totally acknowledge that the north-east corner of Wales was where organised football really began in Wales. Of course, for many years, the Racecourse staged many or most of the Welsh internationals. There was some disquiet in the 1990s among north Walians—I was aware of it at the time—when we started to have more of the internationals coming down to Cardiff, at that time at the national stadium. And I think this would be a good move to re-emphasise the importance of the north-east to include it in a strategy for the celebration of culture in Wales, going along with what Llyr just said. He quoted a couple of important facts about Wrexham, so I won't rehash them, but a couple of other things.
There were other important clubs early on in that north-east corner. In the Wrexham area, there was Druids from Ruabon, and there was Chirk FC as well. They were also early winners of the Welsh Football Association Cup, apart from Wrexham. Chirk produced Billy Meredith, who was probably the most famous player of the Edwardian era in the entire British isles, so I think Chirk played a big part as well. So, that would also fit in with the strategy of having this museum in Wrexham. And tying it in with the redevelopment of the stadium, that would be a good idea if we could look at that seriously. I think that does warrant a lot of consideration.
And the importance of having a good museum—I mean, we have museums. They're not always of a great status. I remember when we had the national sports museum, it was in St Fagans. There were some items there that were of interest, but it wasn't a particularly well-curated exhibition, and I think that the status of the museum, as Llyr mentioned, is also important; it needs to be a good collection.
I agree with David Melding that we need to have a discussion about the contemporary art gallery, because the proposals are a little vaguer on that subject. David intriguingly mentioned Port Talbot, which has cropped up as a possibly innovative site for such an art gallery. Of course, Port Talbot has traditionally been known for its industry rather than for its culture. Of course, now we know that a cultural life is beginning to flourish in Port Talbot, so it would be—[Interruption.] Okay, well, I'm not being condescending. Port Talbot has a lot of artistic life. This would add to it, so I think that's a radical idea and I think we should consider it. And thanks very much for the report.
Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r ddadl heddiw. Mae'n bwnc diddorol, neu'n gyfuniad o bynciau—pwnc chwaraeon a phwnc celf. Cytunaf â llawer o'r hyn y mae Llŷr Gruffydd newydd ei ddweud ar bwnc yr amgueddfa bêl-droed. Cyfeiriodd Llŷr at Wrecsam fel cartref ysbrydol pêl-droed Cymru. Wrth gwrs, Clwb Pêl-droed Dinas Caerdydd yw fy nghlwb i, ond rwy'n cydnabod yn llwyr mai yng nghornel y gogledd-ddwyrain y dechreuodd pêl-droed cyfundrefnol yng Nghymru mewn gwirionedd. Wrth gwrs, ers blynyddoedd lawer, bu'r Cae Ras yn llwyfan i lawer neu i ran fwyaf o gemau pêl-droed rhyngwladol Cymru. Cafwyd cryn anfodlonrwydd yn y 1990au ymhlith pobl y gogledd—roeddwn yn ymwybodol ohono ar y pryd—pan gafwyd mwy o gemau rhyngwladol yn dod lawr i Gaerdydd, bryd hynny yn y stadiwm genedlaethol. Ac yn fy marn i, byddai hyn yn gam da er mwyn cadarnhau pwysigrwydd y gogledd-ddwyrain drwy ei gynnwys mewn strategaeth ar gyfer dathlu diwylliant yng Nghymru, gan gyd-fynd â'r hyn y mae Llŷr newydd ei ddweud. Dyfynnodd ychydig o ffeithiau pwysig am Wrecsam, felly nid wyf am eu hailadrodd nhw, ond soniaf am un neu ddau o bethau eraill.
Roedd clybiau cynnar eraill o bwys ar yr adeg honno yng nghornel y gogledd-ddwyrain. Yn ardal Wrecsam, roedd y Derwyddon o Riwabon, ac roedd Clwb Pêl-droed y Waun hefyd. Roedden nhw'n enillwyr cynnar Cwpan Cymdeithas Bêl-droed Cymru, ar wahân i Wrecsam. Cynhyrchodd clwb y Waun Billy Meredith, a oedd fwy na thebyg yn chwaraewr enwocaf yr oes Edwardaidd drwy Ynysoedd Prydain, felly rwy'n credu bod y Waun wedi chwarae rhan fawr hefyd. Byddai hynny hefyd yn cyd-fynd â'r strategaeth o gael yr amgueddfa hon yn Wrecsam. A byddai cyplysu hynny ag ailddatblygu'r stadiwm yn syniad da pe gallem edrych o ddifrif ar hynny. Credaf fod hynny'n deilwng iawn o ystyriaeth drwyadl.
A phwysigrwydd cael amgueddfa dda—hynny yw, mae gennym ni amgueddfeydd. Nid ydyn nhw bob amser o statws aruchel. Rwy'n cofio pan oedd gennym yr amgueddfa chwaraeon genedlaethol, yn Sain Ffagan. Roedd yno rai eitemau a oedd o ddiddordeb, ond nid oedd yr arddangosfa wedi cael ei harddangos yn arbennig o dda, a chredaf fod statws yr amgueddfa, fel y crybwyllodd Llŷr, yn bwysig hefyd; mae angen iddo fod yn gasgliad da.
Rwy'n cytuno â David Melding bod angen inni gael trafodaeth ar yr oriel gelf gyfoes, oherwydd mae'r cynigion ar y pwnc hwnnw ychydig yn fwy amwys. Yn rhyfedd ddigon, soniodd David am Bort Talbot, sydd wedi codi ei ben fel safle arloesol o bosib ar gyfer oriel gelf o'r fath. Wrth gwrs, mae Port Talbot yn enwog yn draddodiadol am ei ddiwydiant yn hytrach nag am ei ddiwylliant. Wrth gwrs, gwyddom bellach fod bywyd diwylliannol yn dechrau ffynnu ym Mhort Talbot, felly byddai'n—[Torri ar draws.] Iawn, wel, nid wyf yn bwriadu bod yn nawddoglyd. Mae gan Bort Talbot ddiwylliant artistig bywiog iawn. Byddai hyn yn ychwanegu at hynny, ac felly credaf fod hynny'n syniad radical a dylem ei ystyried. A diolch yn fawr am yr adroddiad.
I enjoyed reading the report. There were parts of it I didn't understand; I'm really referring to the contemporary arts part. And the reason I was particularly interested in it was because it does seem to me that there is an uncertainty within it, and the conflict, I suppose, between the idea as to whether you look at the traditional centre of excellence—the visual one, the one that's aimed at tourists, the one aimed at profiling and international profiling, and so on—as opposed to the alternative as to how you actually develop the sites that are around and co-ordinate those into almost a comprehensive version of that. And to some extent, there are, of course, realistic issues in terms of capital, in terms of funding and so on.
I'm quite interested in the hub approach, and I notice that what the report says—it refers to
'What will make a difference to communities, to artists and to the existing visual arts infrastructure?'
Now, if that's the case, the reason why I'm particularly interested is because we have a number of growing areas within Wales where there are real vacuums in terms of art provision. I mean, we have Pontypridd—I obviously would talk about my own constituency—but there are others, and Pontypridd leading up to the Valleys as a whole, where if you look at the map of the locations of provision of facilities, and so on, there is a real dearth of them within certain areas, yet we do have the availability of very substantial buildings that, imaginatively used, could actually be used. So, the issue that concerns me a little bit is the clarity as to where we're going and the conflict between the various options that are involved there. I was in Kiev at the weekend, and there's a big derelict arsenal building, which obviously stored ammunition, that has been turned into a massive warehouse of contemporary art. It was absolutely fascinating as an example of how you actually take an industrial building. So, when you talk about Port Talbot, there are many big, unused industrial buildings in Port Talbot, where you have that infrastructure, but that capacity to actually base it and have people to engage with it there.
If the intention is to really make the arts more available and engage in terms of a facility for communities and have community engagement, then the model has to be slightly different, and I think we do need to come up and look at the areas where there are these vacuums, which I would really take from Pontypridd through to Porth, all the way through the Valleys, where there are some tremendous buildings but there is actually no real provision. The provision is located all around. So, perhaps the Minister, when we have the summation in this debate and we have the references, it would be helpful to have some clarity as to where the thinking is going from Government now as to what the preferred options might be and how that sort of engagement can actually take place. I think it's very valuable when I see what is happening within Pontypridd at the moment—the actual regeneration of the town—but the fact that there is really quite a lack of provision in respect of the arts. There are certain areas and certain items of excellence, and it's a surprise to me that a number of the artists that exist are really asking for assistance to be able to have things within Cardiff, because that's where facilities are, and the facilities locally are very limited.
So, I think that's the contribution that I would make in that, but I certainly look forward to what I think is really a very important debate on the cultural life, the quality of life and the well-being of our communities and how the arts can actually serve that.
Roedd yn bleser darllen yr adroddiad. Roedd rhannau ohono nad oeddwn i'n eu deall; cyfeirio yr wyf i mewn gwirionedd at y rhan sy'n trafod celf gyfoes. Roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn hyn oherwydd ymddengys i mi fod yna ansicrwydd oddi mewn i'r rhan honno, a'r gwrthdaro, rwy'n tybio, rhwng y syniad o sut yr ydych yn edrych ar y ganolfan ragoriaeth draddodiadol—yr un weledol, yr un a gaiff ei hanelu at dwristiaid, yr un sydd wedi ei hanelu at broffil a phroffil rhyngwladol, ac ati—a'r dewis arall o sut yr ydych yn datblygu'r safleoedd sydd o gwmpas ac yn eu cydlynu yn ddehongliad cyfan o hynny. Ac i ryw raddau, wrth gwrs, ceir problemau gwirioneddol o ran cyfalaf, o ran cyllid ac ati.
Mae gennyf rywfaint o ddiddordeb yn y dull hwb, ac rwy'n sylwi mai'r hyn a ddywed yr adroddiad—cyfeirir at
Beth fydd yn gwneud gwahaniaeth i gymunedau, i artistiaid ac i seilwaith y celfyddydau gweledol sy'n bodoli eisoes?
Nawr, os yw hynny'n wir, y rheswm pam mae gennyf i ddiddordeb yn benodol yw bod gennym nifer o ardaloedd sy'n tyfu yng Nghymru lle ceir gwagleoedd gwirioneddol o ran darpariaeth celf. Hynny yw, gadewch inni ystyried Pontypridd—mae'n amlwg y byddwn i'n siarad am fy etholaeth fy hun—ond ceir rhai eraill, a Phontypridd yn arwain hyd at y Cymoedd yn eu cyfanrwydd. Os edrychwch chi ar y map o'r lleoliadau ar gyfer darparu cyfleusterau, ac ati, mae prinder gwirioneddol ohonyn nhw mewn rhai ardaloedd, ac eto mae llawer o adeiladau sylweddol ar gael, y gellid eu defnyddio pe byddai gennym y dychymyg i wneud hynny. Felly, y mater sy'n peri ychydig bach o bryder i mi yw'r eglurder ynglŷn â phen ein taith a'r gwrthdaro rhwng y gwahanol ddewisiadau sydd dan sylw yma. Bûm yn ymweld â Kiev dros y penwythnos, a cheir yno adeilad mawr a fu gynt yn ystordy arfau, a oedd yn amlwg wedi storio arfau, ac sydd bellach wedi cael ei addasu yn warws enfawr o gelfyddyd gyfoes. Roedd yn ddiddorol tu hwnt fel enghraifft o sut y gallech chi ymdrin ag adeilad diwydiannol mewn gwirionedd. Felly, pan siaradwch am Bort Talbot, ceir llawer o adeiladau diwydiannol mawr ym Mhort Talbot nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio. Mae'r seilwaith hwnnw gennych chi yno, a'r capasiti mewn gwirionedd i'w leoli yno a chael pobl i ymgysylltu ag ef yno.
Os mai'r bwriad yw gwneud y celfyddydau yn fwy hygyrch ac ymgysylltu o ran cyfleuster ar gyfer cymunedau ac ymgysylltiad cymunedol, yna bydd yn rhaid i'r patrwm fod ychydig yn wahanol. Ac rwyf i o'r farn y dylem deithio i fyny yno ac edrych ar yr ardaloedd hynny lle ceir y gwagleoedd hyn, a byddwn yn teithio o Bontypridd drwy Porth, yr holl ffordd drwy'r Cymoedd, lle ceir rhai adeiladau aruthrol ond dim darpariaeth wirioneddol. Byddai'r ddarpariaeth yn cael ei lleoli o gwmpas y lle i gyd. Felly, Gweinidog, efallai pan fyddwn ni wedi crynhoi'r ddadl hon ac y bydd gennym y cyfeiriadau, byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurder am gyfeiriad yr ystyriaeth gan y Llywodraeth nawr ynglŷn â'r hyn allai fod yn ddewisiadau gorau a sut y gall y math hwnnw o ymgysylltu ddigwydd mewn gwirionedd. Rwy'n credu ei bod yn werthfawr iawn pan fyddaf yn gweld yr hyn sy'n digwydd o fewn Pontypridd ar hyn o bryd—adfywio gwirioneddol y dref—ond y ffaith yw y ceir diffyg mawr yn y ddarpariaeth o ran y celfyddydau. Ceir rhai ardaloedd a rhai eitemau o ragoriaeth, ac mae'n syndod i mi fod nifer o'r artistiaid sy'n bodoli mewn gwirionedd yn gofyn am gymorth i gael pethau yng Nghaerdydd, gan mai dyna lle mae'r cyfleusterau, ac mae'r cyfleusterau lleol yn brin iawn.
Felly, credaf mai dyna yw'r cyfraniad yr hoffwn i ei wneud yn hynny o beth. Ond yn sicr rwy'n edrych ymlaen at yr hyn sy'n ddadl bwysig iawn, yn fy nhyb i, ar y bywyd diwylliannol, ansawdd bywyd a lles ein cymunedau, a sut y gall y celfyddydau fod â rhan yn hynny mewn gwirionedd.
Rwy’n croesawu adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru fel rhan o'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a’r Llywodraeth. Mae’r adroddiad yn drylwyr, mae’n onest ac mae’n gosod, a dweud y gwir, y gorolwg gorau sydd wedi bod ers degawdau ynglŷn â’r celfyddydau gweledol yng Nghymru. Mae’n cynnig model creadigol, arloesol i greu canolbwynt a ffocws newydd ar gyfer y celfyddydau gweledol gyda sefydliad cenedlaethol yn graidd iddo. Mae’n graff, yn ysbrydoledig ac yn gynhwysfawr, ac mae’n gofyn am ddewrder ynglŷn â’r weledigaeth ar gyfer y celfyddydau gweledol yng Nghymru.
I welcome the report commissioned by the Welsh Government as part of the agreement between the Government and Plaid Cymru. This report is thorough, honest, and it gives us the best overview we've had for decades on the visual arts in Wales. It provides a creative and innovative model to create a new focus for the visual arts with a national institution at its core. It's inspiring, it's comprehensive, and its far-reaching, and it asks for courage in terms of the vision for the visual arts in Wales.
We are in many ways a late nation, and part of that process is that we lack certain institutions that most nations have. The building next door is an example of that, of course. It was an opera house that then developed into a hybrid national performance centre—the Wales Millennium Centre. The visual arts is an area where the lack of those national cultural institutions is most clear. We still lack fully a national gallery. We lack a national portrait gallery, and we do not have, of course, a national gallery of contemporary art of sufficient scale for us to be able to create a crystallisation point for the visual arts in Wales.
And there's an opportunity here actually for us to tap into a little bit of that spirit of the heroic age of nation-building 100 years ago—the likes of a namesake of the Minister, Tom Ellis, et cetera—and the vision of creating a national library and the national museum and other national institutions. And there is unfinished business here, isn't there? The visual arts has always been a poor relation, unfortunately, in our culture, which has been dominated by text and live performance. So, now is the opportunity for us to make up for that absence, because, of course, the visual arts has been part of our story; it just hasn't had the same stage. And it's building that stage that we're talking about.
I think the report offers a sensible, measured and three-phased approach. The only thing I would say is: let's do the phases together in parallel. So, as we build capacity, let's also facilitate the raising of the capital to create the hub. I think there's a lot to be said in a nation such as ours for a federated approach, a distributed approach, but spokes need their hub as well, and just in pure physical terms, the nature of contemporary art, you need a building with high ceilings that's actually big enough to create the kind of immersive experience that people can have in the likes of the Turbine Hall or in other countries across the world that have a large-scale staging place for contemporary art.
So, yes, by all means, let's actually create a network with our existing, excellent, smaller scale galleries that exist in Wales, but we do still need that central hub whereby we are able to create the kind of experience that is possible in terms of the visual arts in other countries. And it is a great opportunity to do something exciting that could have regenerative potential. I think, yes, Port Talbot would be a fascinating place: the mountains behind us meeting the sea; yes, Wales's industrial heritage there; and, of course, as we know, Port Talbot at night, in some ways, is a work of art, isn't it? And what would be better, and crystalising our culture in the fullest sense, than building our national gallery of contemporary arts centre there? I mean, Fox Talbot was one of the pioneers of photography, wasn't he? So, there is a story about the visual arts right in that place.
And we could start in a creative way. We don't actually have to raise the capital straight away to have a starchitect come to Wales. Maybe we could do Zaha Hadid in reverse and, actually, some of the failed Guggenheims across the world, from Rio, that haven't happened—maybe we can actually borrow some of the plans for there and build it here. But we could start by doing what the National Theatre of Wales did in a disused factory with 'We're still here', couldn't we? We could actually use industrial warehouses that are unused at the moment actually as the initial example of a national gallery while we're raising the capital and the momentum to create something more permanent.
There are many risks, of course, but I think the report identifies the biggest risk of all, and that's us, and I mean we politicians. They challenge us in the report, the artists. They say, 'They don't have'—they mean us—'don't have confidence in Welsh artists.' The report is littered by the shocking number of reports over the years that have been remained on the shelf. Let's not make that mistake again. There's an opportunity for us now to actually move forward with the unfinished business of creating a decent stage for the excellent production of art here in Wales.
Rydym ni'n o'r sefydliadau sydd gan y rhan fwyaf o genhedloedd. Mae'r adeilad y drws nesaf yn enghraifft o hynny, wrth gwrs. Tŷ opera oedd hwn a ddatblygodd wedyn yn ganolfan genedlaethol gymysg ar gyfer perfformiadau—Canolfan Mileniwm Cymru. Mae'r celfyddydau gweledol yn faes lle mae'r diffyg o ran y sefydliadau diwylliannol cenedlaethol hynny'n amlwg iawn. Nid oes gennym oriel genedlaethol o hyd. Nid oes gennym oriel bortreadau genedlaethol, ac nid oes gennym, wrth gwrs, oriel genedlaethol ar gyfer celfyddyd gyfoes sydd ar raddfa ddigonol i ni allu creu pwynt crisialu ar gyfer y celfyddydau gweledol yng Nghymru.
A cheir cyfle yma mewn gwirionedd i ni fanteisio ar ychydig o ysbryd yr oes arwrol honno a welodd saernïo cenedl 100 mlynedd yn ôl—pobl fel Tom Ellis, o'r un enw â'r Gweinidog, a'i debyg, ac ati—a'r weledigaeth o greu llyfrgell genedlaethol ac amgueddfa genedlaethol a sefydliadau cenedlaethol eraill. Ac onid oes gwaith eto heb ei orffen yn hyn o beth? Mae'r celfyddydau gweledol bob amser wedi cael eu diystyru i ryw raddau, yn anffodus, yn ein diwylliant ni, sydd wedi rhoi lle blaenllaw i'r gair ysgrifenedig a pherfformiadau byw. Felly, hwn yw'r cyfle i ni unioni cam y ddiystyriaeth honno, oherwydd, wrth gwrs, mae'r celfyddydau gweledol wedi bod yn rhan o'n stori ni; ond heb gael yr un sylw. A chynyddu'r sylw hwnnw yw'r hyn yr ydym ni'n ei drafod.
Rwyf i o'r farn fod yr adroddiad yn cynnig dull synhwyrol a phwyllog mewn tri cham. Yr unig beth y byddwn i'n ei ddweud yw: gadewch inni gwblhau'r camau'n gyfochrog â'i gilydd. Felly, wrth inni gynyddu capasiti, gadewch inni hwyluso'r gwaith o godi cyfalaf i greu'r hwb hefyd. Rwy'n credu bod llawer i'w ddweud, mewn cenedl fel hon, o blaid dull ffederal, dull gwasgaredig, Ond mae angen lloerennau ar brif ganolfan hefyd. Ac o ran y ddaearyddiaeth yn syml, gyda natur celfyddyd gyfoes, mae angen adeilad â nenfydau uchel sy'n ddigon mawr mewn gwirionedd i greu'r math o brofiad y gall pobl ymgolli'n llwyr ynddo fel sydd ar gael yn Turbine Hall yn y Tate Modern neu mewn gwledydd eraill ledled y byd sydd â lleoliad ar raddfa eang i lwyfannu celfyddyd gyfoes.
Felly, ie, ar bob cyfrif, gadewch inni'n wir greu rhwydwaith gyda'n horielau presennol ardderchog, llai o faint sy'n bodoli yng Nghymru, ond mae angen yr hwb canolog hwnnw arnom hefyd fel y gallwn greu'r math o brofiad sy'n bosib o ran y celfyddydau gweledol mewn gwledydd eraill. Ac mae hwn yn gyfle rhagorol i wneud rhywbeth cyffrous a allai fod â phosibiliadau adfywio. Ie, rwy'n credu y byddai Port Talbot yn lle diddorol iawn: y mynyddoedd o'r tu cefn i ni yn cyfarfod y môr; ie, treftadaeth ddiwydiannol Cymru sydd yno; ac, wrth gwrs, fel y gwyddom, mae Port Talbot yn ystod y nos, mewn ambell ffordd, yn waith o gelfyddyd, onid yw? A beth allai fod yn well, ac yn crisialu ein diwylliant yn yr ystyr lawnaf, nag adeiladu canolfan ein horiel celf gyfoes genedlaethol yno? Roedd Fox Talbot yn un o'r arloeswyr ffotograffiaeth, onid oedd ef? Felly, ceir hanesyn am y celfyddydau gweledol yn yr union fan honno.
Gallem ddechrau mewn ffordd greadigol. Nid oes raid i ni mewn gwirionedd godi'r cyfalaf yn syth i hudo pensaer enwog i Gymru. Efallai y gallem wneud rhywbeth i'r gwrthwyneb i'r hyn a ddigwyddodd gyda Zaha Hadid ac, mewn gwirionedd, gyda rhai o'r amgueddfeydd Guggenheim hynny dros y byd, yn Rio, nad ydyn nhw wedi digwydd—efallai y gallem fenthyg rhai o'r cynlluniau ar gyfer y fan honno a'u hadeiladu yma. Ond gallem ddechrau drwy wneud yr hyn a wnaeth Theatr Genedlaethol Cymru mewn ffatri segur gyda 'We're still here', oni allem ni? Gallem ddefnyddio warysau diwydiannol segur fel yr enghraifft gychwynnol o oriel genedlaethol tra byddwn yn codi cyfalaf a momentwm i greu rhywbeth mwy parhaol.
Ceir llawer o risgiau, wrth gwrs, ond mae'r adroddiad yn nodi'r risg mwyaf oll, a ni'r gwleidyddion yw hynny. Maen nhw'n ein herio ni yn yr adroddiad, yr artistiaid. Maen nhw'n dweud, 'Nid oes ganddyn nhw'—maen nhw'n cyfeirio atom ni—'hyder yn artistiaid Cymru.' Mae'r adroddiad yn frith o nifer syfrdanol o adroddiadau dros y blynyddoedd a gafodd eu gadael ar y silff. Gadewch i ni beidio â gwneud y camgymeriad hwnnw eto. Mae cyfle inni symud ymlaen nawr gyda'r busnes anorffenedig o greu llwyfan addas ar gyfer y cynhyrchiad ardderchog o gelf a geir yma yng Nghymru.
The decision to commission a feasibility study into creating a national gallery of contemporary art and a national sport museum is something I personally welcome because I want to see Wales, my country, prosper in terms of the abundance of talent we have in the arts and encourage people from other countries to partake and compete in Wales, therefore adding growth to our economy. Rural areas in Wales must also not be forgotten, as they are extremely important and are often neglected.
However, I think that we have to also look at the bigger picture, which is the public perception. At a time when our public services are being cut to the bone and the arts have faced many years of cuts, can we justify spending millions of pounds on a museum of contemporary art?
Tomorrow, we are debating the Culture, Welsh, Language and Communications Committee's report on its inquiry into non-public funding of the arts, which came about because the Welsh Government requested that the sector reduce its reliance on public funding. And the committee found that it would be very difficult for arts organisations to do so.
I fully support continued public funding for the arts. Art, in all its forms, is an essential part of our culture. It's what defines us as humans and brings huge benefit to all, not just those who create it, but those who watch and learn and look. But we also need to be realistic about the funding. The average taxpayer would maybe rather see their public library remain open, or the local day centre be available to vulnerable, older people than pay for a new Tate Modern. Yes, Wales needs a museum of contemporary art, but can we afford it at present?
The feasibility study alone cost more than the annual grant given to Dawns i Bawb, Theatr Felinfach, Trac, Arts Alive or the Pontardawe Arts Centre. Even without building the new HQ, phase 1 and 2 of this project will cost almost a third more than the entire annual budget of the Arts Council of Wales. So, while I really support the Plaid Cymru leader’s vision of a Welsh Guggenheim, I cannot support diverting public funds away from vital public services or other arts projects. Yes, such a venture would highlight Wales's cultural achievements, but at what cost?
How can we achieve this? I want to achieve this because I really do think this is important to Wales, but we simply have far too many other priorities at this moment in time. Should we be looking—
Roedd y penderfyniad i gomisiynu astudiaeth ddichonoldeb i greu oriel genedlaethol o gelfyddyd gyfoes ac amgueddfa chwaraeon genedlaethol yn rhywbeth yr wyf i'n bersonol yn ei groesawu gan fy mod innau'n awyddus i weld Cymru, fy ngwlad i, yn ffynnu o ran y ddawn helaeth sydd gennym yn y celfyddydau ac yn annog pobl o wledydd eraill i gymryd rhan a chystadlu yng Nghymru, ac felly'n ychwanegu at dwf ein heconomi. Ni ddylid anghofio am ardaloedd gwledig Cymru ychwaith, oherwydd maen nhw'n hynod o bwysig ac yn cael eu hesgeuluso'n aml.
Fodd bynnag, credaf fod yn rhaid inni edrych ar y darlun ehangach hefyd, sef canfyddiad y cyhoedd. Ar adeg pan mae ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu torri hyd at yr asgwrn ac mae'r celfyddydau wedi wynebu blynyddoedd lawer o doriadau, a allwn ni gyfiawnhau gwario miliynau o bunnoedd ar amgueddfa celf gyfoes?
Yfory, byddwn yn trafod adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg, a Chyfathrebu ar ei ymchwiliad i gyllid nad yw'n gyhoeddus i'r celfyddydau, a ddaeth i fodolaeth oherwydd i Lywodraeth Cymru ofyn i'r sector leihau ei ddibyniaeth ar arian cyhoeddus. A daeth y pwyllgor i'r casgliad y byddai'n anodd iawn i sefydliadau'r celfyddydau wneud fel hynny.
Rwyf i'n llwyr gefnogi arian cyhoeddus parhaus ar gyfer y celfyddydau. Mae celfyddyd, pob agwedd arno, yn rhan hanfodol o'n diwylliant. Dyma'r hyn sy'n ein diffinio ni'n fodau dynol ac mae'n dod â budd enfawr i bawb, nid yn unig i'r rhai sy'n ei greu, ond i'r rhai sy'n syllu ac yn dysgu ac yn edrych arno. Ond mae angen inni fod yn realistig ynghylch y cyllid. Efallai y byddai'n well gan y trethdalwr cyffredin weld ei lyfrgell gyhoeddus yn dal i fod ar agor, neu'r ganolfan ddydd leol ar gael i bobl agored i niwed a phobl hŷn, yn hytrach na thalu am amgueddfa newydd fel y Tate Modern. Oes, mae angen amgueddfa celf gyfoes ar Gymru, ond a allwn ni fforddio honno ar hyn o bryd?
Mae'r astudiaeth ddichonoldeb ar ei phen ei hun wedi costio mwy na'r grant blynyddol a roddir i Dawns i Bawb, Theatr Felinfach, Trac, Arts Alive a Chanolfan Celfyddydau Pontardawe. Hyd yn oed heb adeiladu pencadlys newydd, bydd cyfnod 1 a 2 y prosiect hwn yn costio bron traean yn fwy na chyllideb flynyddol gyfan Cyngor Celfyddydau Cymru. Felly, er fy mod yn cefnogi gweledigaeth arweinydd Plaid Cymru o gael Guggenheim i Gymru, ni allaf gefnogi ailgyfeirio arian cyhoeddus oddi wrth wasanaethau cyhoeddus hanfodol neu brosiectau celfyddydol eraill. Byddai, fe fyddai menter o'r fath yn amlygu llwyddiannau diwylliannol Cymru, ond ar ba gost?
Sut allwn ni gyflawni hyn? Rwy'n eiddgar i gyflawni hyn oherwydd rwyf yn wirioneddol gredu bod hyn yn bwysig i Gymru, ond ar hyn o bryd mae gennym ni lawer gormod o flaenoriaethau eraill. A ddylem ni fod yn edrych—
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, certainly, Adam.
Gwnaf, ar bob cyfrif, Adam.
She may not be aware. There's some work already ongoing through the Morgan Academy at Swansea University trying to look at alternative funding mechanisms that need not be entirely reliant on the public purse. So, if that were possible, and we were able to at least state the ambition, would she be supportive of finding alternative means of achieving the same goal?
Efallai nad yw hi'n ymwybodol o hyn. Mae rhywfaint o waith yn cael ei wneud eisoes yn sgil Academi Morgan ym Mhrifysgol Abertawe yn ceisio edrych ar ddulliau eraill o ariannu yn hytrach na dibynnu'n llwyr ar bwrs y wlad. Felly, pe bai hynny'n bosibl, a'n bod ni'n gallu mynegi'r uchelgais o leiaf, a fyddai hi'n cefnogi dod o hyd i ffyrdd eraill o gyflawni'r un nod?
This is what I was coming to, and this is what I'm trying to raise in my point. I'm passionate about the arts, being a former drama teacher and PE teacher, so arts are my thing. But looking at the other ways of raising, as you've just enlightened me about, so thank you very much for that. I want to keep our vital services open, like the libraries and so on, because people depend on them and it takes them out of loneliness and isolation and so on. So I'm casting this, Adam, in terms of relativity and my personal view is, I want this to go ahead, so thank you. Diolch.
Dyma'r hyn yr oeddwn yn arwain ato, a dyma'r hyn yr wyf yn ceisio ei godi yn fy mhwynt. Rwy'n danbaid dros y celfyddydau, a minnau'n gyn athrawes ddrama ac yn gyn athrawes addysg gorfforol, felly y celfyddydau yw fy mhrif ddiddordeb. Ond o ran edrych ar ffyrdd eraill o godi arian, fel yr ydych chi newydd egluro wrthyf, diolch yn fawr iawn am hynny. Rwy'n awyddus i gadw ein gwasanaethau hanfodol, fel y llyfrgelloedd ac ati, ar agor, oherwydd mae pobl yn dibynnu arnyn nhw ac mae hynny'n eu rhyddhau o unigrwydd a theimlo'n ynysig ac yn y blaen. Felly rwy'n edrych ar hyn, Adam, o ran perthnasedd, a'm barn bersonol i yw fy mod yn dymuno gweld hyn yn mynd rhagddo, felly diolch i chi. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon i ymateb i’r ddadl. Dafydd Elis-Thomas.
I call on the Minister for Culture, Tourism and Sport to reply to the debate. Dafydd Elis-Thomas.
Diolch yn fawr, Llywydd, ond nid wyf yn ymddiheuro am ddweud na fydd hwn yn ymateb confensiynol sydd yn ateb pwynt wrth bwynt bopeth sydd wedi cael ei ddweud, oherwydd dechrau’r broses ydy’r drafodaeth yma heddiw, i finnau hefyd, ond rydw i am nodi un neu ddau o bethau, sef, mae David Melding wedi cyfeirio at ymgais i gael consensws; roedd yna sawl peth yn yr hyn ddywedodd Llyr, yn enwedig y berthynas â’r amgueddfa a’r orielau cenedlaethol presennol, yr oeddwn yn cynhesu tuag ato fo; pwyslais Gareth Bennett ar ansawdd casgliadau; ac araith ysbrydoledig Adam. Nid wyf yn ffan o’r Guggenheim, fel mae’n digwydd—yr un ohonyn nhw—oherwydd rydw i’n meddwl eu bod nhw’n tynnu mwy o sylw at yr adeilad a dim digon o sylw at y gelf yn y ffordd maen nhw wedi'u dylunio. Nid ydy hynny’n wir am y gwaith o gelf sydd gennym ni, lle rydym ni'n siarad yma heddiw.
Diolch yn fawr i Mick am ei sylwadau am yr hyn sy'n digwydd yn y Cymoedd, neu’r diffyg presenoldeb yn y Cymoedd. Rydw i’n derbyn ein bod ni mewn peryg o golli cyfle lle nad ydym ni’n cyfuno celf o bob math â pherfformiad a gweithgareddau cymdeithasol efo adfywio cymuned, oherwydd nid oes modd adfywio cymuned os nad yw’r gymuned yn cael ei hadfywio—nid mater o adeiladwaith yn unig. Diolch yn fawr, Caroline, am y dadansoddiad. Rydw i’n meddwl ein bod ni wedi cael pob safbwynt, bron, yn y drafodaeth yma heddiw y gallai rhywun ddisgwyl ei gael—o blaid ac yn erbyn y ffordd rydym ni’n gallu gwario ar gelfyddyd a chwaraeon.
Ond mi wnaf ddau bwynt wrth grynhoi fy sylwadau a chau’r ddadl yma, sef, cyfeirio at welliannau. Mae gwelliant 2 yn croesawu’r argymhelliad i sefydlu’r amgueddfa bêl-droed yn Wrecsam, a dyna pam ein bod ni’n hapus â hwnnw. Mae yna oblygiadau, wrth gwrs, i drafod gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam. Nid wyf yn gwybod a ydy Llyr wedi bod yn siarad â nhw, ond nid wyf i wedi gwneud, yn sicr, ond mae yna gyfle inni wneud ar ôl y drafodaeth yma heddiw. Mae gwelliant 4 yn croesawu’r argymhelliad o weithio tuag at adeiladu pencadlys cenedlaethol, ond mae’n well gen i’r gair 'hwb' na’r gair 'pencadlys' wrth sôn am gelf. Felly, mae hynny'n rhan o uchelgais y Llywodraeth, yn bendant.
Felly, yr hyn y byddaf i'n ei gymryd o'r drafodaeth yma ydy'r sylwadau sydd wedi cael eu gwneud. Fe wnawn ni ymateb i'r drafodaeth yn y ffordd ymarferol, oherwydd fy mwriad i ar ôl heddiw ydy dechrau gweithredu, parhau i ymgynghori â'r sector, ond ni fyddaf i'n gwneud penderfyniadau terfynol nes y byddaf i wedi cael sgwrs hir efo'r rhai sydd wedi siarad heddiw, yn arbennig llefaryddion y pleidiau, fel ein bod ni yn chwilio am y consensws, neu am hynny o gytuniad ag sydd yn bosib mewn maes sydd o reidrwydd yn ddadleuol fel hyn. Diolch yn fawr iawn i chi.
Thank you very much, Llywydd. I make no apology for saying that this won’t be a conventional response that will answer every point that’s been made, because this discussion today is the beginning of the process for me too. But I do want to note a few things: David Melding referred to the drive for consensus; there was a lot in what Llyr said, particularly in terms of the relationship with the museum and the national galleries, which I warm to; Gareth Bennett’s emphasis on the quality of the collections; and the inspired speech by Adam. I'm not a fan of the Guggenheim, as it happens—any of them—because I think they draw all the attention to the building and not enough to the arts in terms of their design. That isn't true about the work of art that we have in this place here today.
I'd like to thank Mick for his comments on what’s happening in the Valleys, or the lack of presence in the Valleys. I accept that we are at risk of missing an opportunity where we don't combine arts of all kinds with performance and social activity and link that to community regeneration, because you can't regenerate a community if the community isn't regenerated. It’s not a matter of infrastructure alone. Thank you, Caroline, for your analysis. I think we’ve heard virtually all views expressed in this debate today that one could expect—for and against the approach to our expenditure on the arts and sport.
But I will make two points in summarising and concluding this debate, namely to refer to the amendments. Amendment 2 welcomes the recommendation to establish the football museum in Wrexham and we’re happy with that, of course. There are implications that we will need to discuss with Wrexham County Borough Council. I don't know if Llyr has been in discussion with them, I haven't, but there will be an opportunity to do that following this debate. Amendment 4 welcomes the recommendation of working towards the building of a permanent national headquarters, but I prefer the word 'hub' rather than 'headquarters' when discussing art. Therefore, that is part of the Government’s ambition, certainly.
So, what I will take from today's debate is the comments that have been made. We will respond to the debate in a practical manner, because my intention after today is to start to take action, to continue to consult with the sector, but I won't be making final decisions until I've had a lengthy conversation with those who have contributed today, particularly the party spokespeople, so that we do seek that consensus, or as much agreement as is possible in an area that is necessarily contentious like this. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item, therefore, until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 3 will be deselected.
Daw hyn â ni at yr eitem nesaf, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awdurdodau lleol, ac rydw i'n galw ar Darren Millar i wneud y cynnig.
That brings us to the next item, which is the Welsh Conservatives' debate on local authorities, and I call on Darren Millar to move the motion.
Cynnig NDM6875 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru.
2. Yn cydnabod yr heriau ariannu y mae awdurdodau lleol yn eu hwynebu yng Nghymru ar hyn o bryd.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) adolygu a chynyddu'r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2019-20; a
b) comisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru.
Motion NDM6875 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the important role played by local authorities in delivering public services across Wales.
2. Acknowledges the funding challenges currently faced by Welsh local authorities.
3. Calls on the Welsh Government to:
a) review and increase the 2019-20 local government settlement; and
b) commission an independent review of the Welsh local government funding formula.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. While we in this Chamber debate policies and law making, it's our Welsh local authorities, our councils across the country, rather than the Welsh Government, that are actually at the coalface delivering many of the public services that our constituents rely on each and every day. Many of these public-facing services have a key role in reducing inequality, protecting the vulnerable and building a fairer and more prosperous society. Our councils are huge players in the local economy, employing 10 per cent of the Welsh workforce, including 26,000 teachers. And our motion today recognises not only the challenges facing local authorities, but it also urges the Welsh Government to consider further improvements to next year's damaging settlement, and to commission an independent review into the outdated funding formula that it uses to distribute cash to local government.
Since 2009, local authorities in Wales have had their funding cut by £1 billion in real terms, equivalent to 22 per cent, and if you exclude money for schools, the core funding to councils has actually been reduced by some 35 per cent. Now, this is at a time when councils are facing many funding pressures, including pension funding shortfalls, public sector pay awards and increasing demand for services like adult social care, due to an ageing population. On top of the cuts that have been inflicted upon our councils, the Welsh Government has also cut funding to other funding streams via grants that are provided, for example post-16 funding, which has been cut by a fifth in the past six years, in spite of promises to protect education spending, and the education improvement grant, which was cut by £13 million in the current financial year. Now, these pressures have had huge implications for local authority services, including libraries, refuse sites, leisure centres, bus routes and even the frequency of bin collections. And, of course, budget reductions have forced our councils to pass on a greater burden in terms of the taxation that is paid by hard-pressed families across the country. The average band D council tax in Wales has trebled—trebled—since Welsh Labour came to power here in Wales back in 1999. Many fees and charges, which are levied by councils, have also had to go up. New ones have also emerged. Many of our local authorities now charge for the childcare element of the Welsh Government's supposedly free breakfast clubs, while collection of garden waste incurs a fee also in many areas. Just a few days ago, we dug out some of the figures regarding local authority parking charges: £10 million-worth of them in the last year alone. And who can doubt that that is not making a contribution to meeting the funding gap that has been exposed as a result of the very poor settlements that many of our local authorities have had? And, of course, charges like that are deterring people from shopping on our high streets. Now, I recognise that councils have to make some difficult choices, but they're having to make these difficult choices because of the pressure that you, as a Government, are putting them under.
And, of course, it's not just Welsh Conservatives who have been warning the Welsh Government of the potential damage of its funding decisions. The future generations commissioner, Sophie Howe, was very clear in her statement last month that the Welsh Government is spending too much of its budget treating ill health, and not enough of its budget on preventative services provided by councils, which help to keep people well and to maintain their independence. All 22 council leaders wrote to the First Minister—such was the situation with the draft budget—a few weeks ago, warning that the draft settlement that had been issued at the time for 2019-20 would lead to, and I quote, huge service cuts and significant council tax rises that would be, and I quote, damaging to our communities. Even a Welsh Government Minister has protested about the Welsh Government's council funding cuts by co-signing a letter with other Labour politicians, including Members of this Assembly, calling for a review of the way in which councils are funded. So, I'm very hopeful of her support in this motion today.
Diolch, Llywydd. Tra byddwn ni yn y Siambr hon yn trafod polisïau a deddfu, awdurdodau lleol Cymru, ein cynghorau ar draws y wlad, yn hytrach na Llywodraeth Cymru, sydd mewn gwirionedd yn y rheng flaen yn darparu llawer o'r gwasanaethau cyhoeddus y mae ein hetholwyr yn dibynnu i leihau anghydraddoldeb, amddiffyn y rhai sy'n agored i niwed ac adeiladu cymdeithas decach a mwy ffyniannus. Mae ein cynghorau yn chwaraewyr mawr yn yr economi leol, sy'n cyflogi 10 y cant o weithlu Cymru, gan gynnwys 26,000 o athrawon. Ac mae ein cynnig heddiw yn cydnabod nid yn unig yr heriau sy'n wynebu awdurdodau lleol, ond mae hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried gwelliannau pellach i setliad niweidiol y flwyddyn nesaf, ac i gomisiynu adolygiad annibynnol o'r fformiwla ariannu hen ffasiwn y mae'n ei defnyddio i ddosbarthu arian i Lywodraeth Leol.
Ers 2009, mae'r awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gweld toriadau yn eu cyllid o £1 biliwn mewn termau real, sy'n cyfateb i 22 y cant. Ac os ydych yn eithrio arian ar gyfer ysgolion, mae'r cyllid craidd i gynghorau wedi lleihau tua 35 y cant mewn gwirionedd. Nawr, mae hyn ar adeg pan fo llawer o bwysau ariannol ar y cynghorau, gan gynnwys diffygion cyllid pensiwn, dyfarniadau cyflog y sector cyhoeddus a galw cynyddol am wasanaethau fel gofal cymdeithasol i oedolion, oherwydd poblogaeth sy'n heneiddio. Ar ben y toriadau a orfodwyd ar ein cynghorau, mae Llywodraeth Cymru hefyd yn torri cyllid i ffrydiau ariannu eraill drwy grantiau a ddarperir ar gyfer cyllid ôl-16, er enghraifft, sydd wedi cael eu torri gan un rhan o bump yn y chwe blynedd diwethaf, er gwaethaf addewidion i ddiogelu gwariant ar addysg, a'r grant gwella addysg, a dorrwyd gan £13 miliwn yn y flwyddyn ariannol gyfredol. Nawr, mae'r pwysau hwn wedi golygu goblygiadau enfawr i wasanaethau awdurdod lleol, gan gynnwys llyfrgelloedd, safleoedd sbwriel, canolfannau hamdden, llwybrau bysiau a hyd yn oed amlder casgliadau biniau. Ac, wrth gwrs, mae gostyngiadau yn y gyllideb wedi gorfodi ein cynghorau i roi mwy o faich ar deuluoedd sydd dan bwysau ledled y wlad o ran y trethi a delir ganddynt. Mae'r dreth gyngor band D cyfartalog yng Nghymru wedi treblu—wedi treblu—ers i Lafur Cymru ddod i rym yma yng Nghymru ym 1999. Mae llawer o ffioedd a thaliadau, a godir gan gynghorau, hefyd wedi gorfod mynd i fyny. Hefyd mae rhai newydd wedi ymddangos. Mae llawer o'n hawdurdodau lleol bellach yn codi tâl am elfen gofal plant clybiau brecwast y Llywodraeth sydd i fod am ddim, tra codir ffi am gasglu gwastraff gardd hefyd mewn llawer o ardaloedd. Ychydig ddyddiau yn ôl, tyrchwyd rhai o'r ffigurau ynghylch taliadau parcio awdurdod lleol: gwerth £10 miliwn ohonynt yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. A phwy all amau nad yw hynny'n cyfrannu at y bwlch cyllido a amlygwyd o ganlyniad i setliadau gwael iawn a gafwyd gan lawer o'n hawdurdodau lleol? Ac, wrth gwrs, mae ffioedd fel y rheini yn atal pobl rhag siopa ar y stryd fawr. Nawr, rwy'n cydnabod bod cynghorau'n gorfod gwneud rhai dewisiadau anodd, ond maent yn gorfod gwneud y dewisiadau anodd hyn oherwydd y pwysau yr ydych chi, fel Llywodraeth, yn eu rhoi arnynt.
Ac, wrth gwrs, nid dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sydd wedi bod yn rhybuddio Llywodraeth Cymru o niwed posibl ei phenderfyniadau cyllido. Roedd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, Sophie Howe, yn glir iawn yn ei datganiad fis diwethaf bod Llywodraeth Cymru yn gwario gormod o'i chyllideb yn trin salwch, a dim digon o'i chyllideb ar wasanaethau ataliol a ddarperir gan gynghorau, sy'n helpu i gadw pobl yn iach ac i gynnal eu hannibyniaeth. Ysgrifennodd pob un o'r 22 arweinydd cyngor at y Prif Weinidog—oherwydd y sefyllfa o ran y gyllideb ddrafft—ychydig wythnosau yn ôl, yn rhybuddio y byddai'r setliad drafft a ddosbarthwyd ar y pryd ar gyfer 2019-20 yn arwain at, a dyfynnaf, doriadau enfawr mewn gwasanaeth a chodiadau sylweddol yn y dreth gyngor a fyddai, ac rwy'n dyfynnu, yn niweidiol i'n cymunedau. Mae hyd yn oed Gweinidog Llywodraeth Cymru wedi protestio ynghylch toriadau cyllid Llywodraeth Cymru i gynghorau gan gyd-lofnodi llythyr gyda gwleidyddion Llafur eraill, gan gynnwys aelodau o'r Cynulliad hwn, yn galw am adolygiad o'r ffordd yr ariennir cynghorau. Felly, rwy'n obeithiol iawn o'i chefnogaeth yn y cynnig hwn heddiw.
Now, part of the problem, of course, is that successive Welsh Government Ministers have failed to see their relationship with local government as a partnership. Instead, they've taken a very belligerent approach, particularly with reference to reorganisation. Indeed, some people have suggested across Wales that the withholding of funding for local councils is a deliberate attempt by the Welsh Government to undermine local authority finances, making them unsustainable, and to put forced council mergers back onto the agenda here in Wales. The current Cabinet Secretary, of course, inadvertently exposed his contempt for Welsh local authorities when he compared council leaders just a few weeks ago, when they requested more money for local government, to the starving Oliver Twist, asking for more gruel. It was no surprise to hear a chorus of condemnation and calls for the resignation of the Cabinet Secretary on the back of those comments, because, of course, he was compared quite rightly to Mr Bumble, the cruel beadle of the Dickensian workhouse. Now, it's this distinct lack of respect, I think, that threatens the delivery of the local authority services through the compact that the Welsh Government has with local government. I think it would be incumbent upon you today, in your response to this debate and motion, Cabinet Secretary, to apologise for those comments that you made about local authorities asking for the resources that they need to deliver services.
This year's draft settlement was further evidence that councils are being underfunded, and that the funding formula is outdated and no longer fit for purpose. The case for reform in terms of the funding formula has become more and more compelling in recent years. The current funding formula has been there for 17 years. It's based on many different elements and indicators, including how much council tax the Welsh Government considers each local authority should be able to charge, and population data that is based on the 1991 census—1991, even though we have census information that is bang up to date, and estimates of the population that are much more recent. Under the funding formula, the gap between the best and worst-funded local authorities widens each and every year, and it currently stands at £600 per head. That's tens of millions of pounds of underfunding for largely rural local authorities where, due to geography, delivering services is often much more expensive. The leader of the Vale of Glamorgan Council has quite rightly hit out at the underfunding of schools in poorly funded authorities, and I think—and I'm sure that others in this Chamber will think—that every child in this country deserves the chance to achieve their full potential. But how is it fair if we have a postcode lottery in terms of school spending, because of the arrangements for the distribution of cash from this Government? There's no level playing field for children here in Wales. Just last week, the leader of Pembrokeshire County Council, whose residents face an eye-watering 12.5 per cent increase in their council tax this year, called for the funding formula to be reviewed.
While the Welsh Government has tweaked around the edges of the funding formula—adding a little bit of sparsity funding, making arrangements, putting a funding floor in place—the reality is that these are not solving the problem in a wholesale way. That's why the Welsh Local Government Association has described the funding formula as, and I quote, being held together by duct tape and sticking plasters. So, an increasing number of councils have passed motions across Wales this year, calling for better funding and a new funding formula. Many of those councils have Labour representatives on them who have supported those calls and supported those votes. So, we know that there are very low levels of confidence in the formula. It's led to considerable variation in the level of reserves held by Welsh local authorities as well. So, we know, for example, that the well-funded, Labour-run Rhondda Cynon Taf council is sitting pretty on £152 million-worth of reserves, almost eight times the level of reserves in Conservative-run Monmouthshire, almost seven times the level of reserves in Conwy—[Interruption.] I'll happily take an intervention.
Nawr, rhan o'r broblem, wrth gwrs, yw bod Gweinidogion olynol Llywodraeth Cymru wedi methu â gweld eu perthynas â Llywodraeth Leol fel partneriaeth. Yn hytrach, maent wedi cymryd dull ymosodol iawn, gan gyfeirio'n benodol at ad-drefnu. Yn wir, mae rhai pobl wedi awgrymu ledled Cymru bod dal cyllid ar gyfer cynghorau lleol yn ôl yn ymgais fwriadol gan Lywodraeth Cymru i danseilio cyllid awdurdodau lleol, gan eu gwneud yn anghynaladwy, i roi gorfodi uno cynghorau yn ôl ar yr agenda yma yng Nghymru. Wrth gwrs, datgelodd yr Ysgrifennydd Cabinet presennol ei ddirmyg tuag at awdurdodau lleol yng Nghymru drwy amryfusedd pan gymharodd arweinwyr cynghorau ychydig wythnosau yn ôl, pan oeddent yn gofyn am fwy o arian ar gyfer Llywodraeth Leol, ag Oliver Twist newynog yn gofyn am fwy. Nid oedd yn syndod clywed corws o feirniadaeth, a galwadau am ymddiswyddiad Ysgrifennydd y Cabinet ar ôl y sylwadau hynny, oherwydd, wrth gwrs, cafodd ei gymharu'n gwbl briodol â Mr Bumble, bedel creulon y tloty Dickensaidd. Nawr, y diffyg parch hwn, fe gredaf i, sy'n bygwth cyflawni gwasanaethau awdurdod lleol drwy'r cytundeb sydd gan Lywodraeth Cymru â llywodraeth leol. Credaf y byddai dyletswydd arnoch heddiw, yn eich ymateb i'r ddadl hon a'r cynnig, Ysgrifennydd y Cabinet, i ymddiheuro am y sylwadau a wnaethoch am awdurdodau lleol yn gofyn am adnoddau sydd eu hangen i ddarparu gwasanaethau.
Roedd setliad drafft y flwyddyn hon yn dystiolaeth bellach fod cynghorau yn cael eu tanariannu, a bod y fformiwla ariannu yn hen ac yn anaddas i'r diben bellach. Mae'r achos o blaid diwygio'r fformiwla gyllido wedi dod yn fwyfwy grymus yn y blynyddoedd diwethaf. Mae'r fformiwla gyllido bresennol wedi bod yno ers 17 mlynedd. Mae'n seiliedig ar nifer o wahanol elfennau a dangosyddion, gan gynnwys faint o dreth gyngor y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried y gall pob awdurdod lleol ei chodi, a data poblogaeth sy'n seiliedig ar gyfrifiad 1991—1991, a hynny er bod gennym wybodaeth cyfrifiad sy'n hollol gyfredol, ac amcangyfrifon o'r boblogaeth sy'n llawer mwy diweddar. Dan y fformiwla gyllido, mae'r bwlch rhwng yr awdurdodau lleol a ariennir orau a gwaethaf yn ehangu bob blwyddyn, ac ar hyn o bryd saif ar £600 y pen. Mae hynny'n ddegau o filiynau o bunnoedd o dangyllido ar gyfer awdurdodau lleol gwledig gan mwyaf lle, oherwydd daearyddiaeth, mae darparu gwasanaethau yn aml yn llawer drutach. Mae arweinydd Cyngor Bro Morgannwg yn gwbl briodol wedi ymosod ar danariannu ysgolion mewn awdurdodau a ariennir yn wael, ac rwy'n credu—ac rwy'n siŵr y bydd eraill yn y Siambr hon yn credu—bod pob plentyn yn y wlad hon yn haeddu'r cyfle i gyflawni eu llawn botensial. Ond sut mae'n deg os oes gennym loteri cod post o ran gwariant ar ysgolion, oherwydd y trefniadau ar gyfer dosbarthu arian gan y Llywodraeth hon? Does dim maes chwarae gwastad ar gyfer plant yma yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, galwodd arweinydd Cyngor Sir Benfro, y mae eu trigolion yn wynebu cynnydd poenus o 12.5 y cant o gynnydd yn eu treth gyngor eleni, am i'r fformiwla gyllido gael ei hadolygu.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi addasu rhywfaint o ymylon y fformiwla gyllido— ychwanegu ychydig o gyllido teneurwydd poblogaeth, gwneud trefniadau, rhoi arian gwaelodol ar waith—y gwir amdani yw nad yw hyn yn datrys y broblem mewn ffordd eang. Dyna pam mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi disgrifio'r fformiwla gyllido fel, a dyfynnaf, rhywbeth sy'n cael ei dal at ei gilydd gan dâp cryf a phlaster glynu. Felly, mae nifer cynyddol o gynghorau wedi pasio cynigion ledled Cymru eleni, yn galw am arian gwell a fformiwla gyllido newydd. Mae gan lawer o'r cynghorau hynny gynrychiolwyr Llafur sydd wedi cefnogi'r galwadau hynny a chefnogi'r pleidleisiau hynny. Felly, rydym yn gwybod bod yr hyder yn y fformiwla yn isel iawn. Mae wedi arwain at gryn amrywiaeth yn y lefel o gronfeydd wrth gefn a ddelir gan awdurdodau lleol Cymru hefyd. Felly, gwyddom, er enghraifft, fod Cyngor Rhondda Cynon Taf, sydd wedi'i ariannu'n dda, ac sy'n cael ei redeg gan Lafur, yn eistedd yn braf ar werth £152 miliwn o gronfeydd wrth gefn, bron wyth gwaith y lefel o gronfeydd wrth gefn yn Sir Fynwy sy'n cael ei rhedeg gan y Ceidwadwyr, bron saith gwaith lefel y cronfeydd wrth gefn yng Nghonwy—[Torri ar draws.] Byddaf yn falch o dderbyn ymyriad.
I'm not challenging those figures, because, obviously, we had them published last week, but do you also recognise that, of the ones that you've just mentioned for Rhondda Cynon Taf, a larger portion are already allocated and therefore are not available for use?
Nid wyf yn herio'r ffigurau hynny, oherwydd, yn amlwg, cawsant eu cyhoeddi yr wythnos diwethaf, ond a ydych hefyd yn cydnabod, o'r rhai yr ydych chi newydd sôn amdanynt ar gyfer Rhondda Cynon Taf, fod cyfran fwy eisoes wedi'i dyrannu ac felly nid yw ar gael i'w defnyddio?
That's an easy way of an accountant to be able to ring-fence cash and take it out of what they consider to be appropriate and to protect and justify what I believe are unreasonable levels of expenditure.
Let me quote some other figures to you as well. Labour in Labour-led local authorities are sitting on 57 per cent of the £1.4 billion that is held in reserves across Wales. Ten local authorities have increased their reserves since 2016, in spite of austerity, and this means that the increase in Torfaen, for example, has gone from 2 per cent to 21 per cent of their cash in reserves. I think this is absolutely barmy, and it's certainly not fair.
It's not fair either to local authorities in north Wales, which have consistently seen their settlements to be worse than those in the south. So, we have rural areas set against urban areas, we have areas that have older populations set against those with younger populations, and we have north and south set against one another as a result of this dreadful funding formula, which is well beyond its sell by date.
So, we have these pressures, and we have to address them, and that's why we're calling for an independent review—not a Government stooge that's appointed to do a review, not an internal review within the Welsh Government of this funding formula, but an independent review by somebody who is suitably qualified to take a look at all of these different elements in the funding formula and to come up with something that is fairer to the citizens of Wales, no matter where they might live.
Mae honno'n ffordd hawdd gan gyfrifydd o allu neilltuo arian parod a'i dynnu allan o'r hyn a ystyriant yn briodol ac i ddiogelu a chyfiawnhau'r hyn a gredaf sy'n lefelau afresymol o wariant.
Gadewch imi ddyfynnu rhai ffigurau eraill i chi hefyd. Mae Llafur mewn awdurdodau lleol a arweinir gan Lafur yn eistedd ar 57 y cant o'r £1.4 biliwn a ddelir mewn cronfeydd wrth gefn ar draws Cymru. Mae deg awdurdod lleol wedi cynyddu eu cronfeydd wrth gefn ers 2016, er gwaethaf cyni, ac mae hyn yn golygu bod y cynnydd yn Nhorfaen, er enghraifft, wedi mynd o 2 y cant i 21 y cant o'u harian mewn cronfeydd wrth gefn. Credaf fod hyn yn hollol hurt, ac yn sicr nid yw'n deg.
Nid yw'n deg chwaith i awdurdodau lleol yn y gogledd, sydd wedi gweld eu setliadau yn waeth na'r rhai yn y de yn gyson. Felly, mae gennym ardaloedd gwledig wedi'u gosod yn erbyn ardaloedd trefol, mae gennym ardaloedd sydd â phoblogaethau hŷn yn erbyn y rheini â phoblogaethau iau, ac mae gennym y gogledd a'r de wedi'u gosod yn erbyn ei gilydd o ganlyniad i'r fformiwla gyllido ofnadwy hon, sydd wedi hen chwythu ei phlwc.
Felly, mae gennym y pwysau hyn, ac mae'n rhaid inni ymdrin â nhw, a dyna pam rydym yn galw am adolygiad annibynnol—nid gwas bach y Llywodraeth sy'n cael ei benodi i wneud adolygiad, nid adolygiad mewnol o fewn Llywodraeth Cymru o'r fformiwla gyllido hon, ond adolygiad annibynnol gan rywun sydd â chymwysterau addas i edrych ar yr holl elfennau gwahanol hyn yn y fformiwla gyllido ac i feddwl am rywbeth sy'n decach i ddinasyddion Cymru, ni waeth lle y gallent fod yn byw.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, os yw'n gwrando, i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, if he's listening, to formally move amendment 1, tabled in the name of Julie James.
Gwelliant 1—Julie James
Dileu popeth ar ôl 2 a rhoi yn ei le:
Yn croesawu’r pecyn o gynigion ariannu ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol i wella’r grant cynnal refeniw yn 2019-20, er mwyn mynd i’r afael â’r pwysau wrth inni wynebu nawfed flwyddyn polisi cyni Llywodraeth y DU.
Yn nodi bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru’n cefnogi’r cyhoeddiad fel cam arwyddocaol ymlaen sy’n dangos ymdrech ar y cyd i wrthbwyso effaith cyni yng Nghymru.
Yn nodi bod y setliad llywodraeth leol yn cael ei ddosbarthu drwy fformiwla gan ddefnyddio bron i 70 o ddangosyddion penodol, y cytunwyd arnynt gyda llywodraeth leol, dan oruchwyliaeth arbenigwyr annibynnol, ac yn seiliedig ar yr angen cymharol i wario a’r gallu cymharol i godi incwm yn lleol.
Amendment 1—Julie James
Delete all after 2 and replace with:
Welcomes the package of additional funding proposals for local government to improve the revenue support grant in 2019-20, to address pressures, as we enter the ninth year of UK Government austerity.
Notes that the announcement is supported by the WLGA as significant progress that demonstrates a concerted effort to offset the impact of austerity in Wales
Notes the local government settlement is distributed on a formula using nearly 70 distinct indicators, agreed with local government, overseen by independent experts, and based on the principles of relative need to spend and relative ability to raise income locally.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn cynnig yn ffurfiol.
Move formally.
Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.
I call on Dai Lloyd to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2:
Yn gresynu bod y cyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar ddim ond ar gael o ganlyniad i'r arian canlyniadol o ddatganiad hydref Llywodraeth y DU.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 3:
parhau i chwilio am ffyrdd i ddarparu rhagor o arian ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru ar gyfer 2019/20.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point after point 2:
Regrets that recently announced additional funding from the Welsh Government to local government in Wales was only forthcoming as a result of consequential funding from the UK Government’s autumn statement.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new sub-point at end of point 3:
continue to seek ways to provide further funding for local government in Wales for 2019/20.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm pleased to move the amendments in this debate, reflecting the funding pressures on the local authorities—well, not just in my region, but all over Wales. Obviously, I've been receiving letters from people in the local authorities that I cover, so I'm happy to respond and to make the case for local government funding.
Obviously, I'm not also going to rehearse the argument again about Oliver Twist and various Dickensian wordplays, the Cabinet Secretary will be pleased to note, but concentrate my contribution on the wider point of local authority spend and its contribution to the whole Government agenda here in Wales, across portfolio.
Back in the day, I spent many years as a county councillor in Swansea. I do understand the pressures at councillor level—obviously, I'm not the only previous county councillor in Swansea here. But also back in the day, I was a full-time general practitioner. I remain a GP these days, although, obviously, having sacrificed my medical career on the altar of politics, I no longer have a financial interest in anything GP-wise and, in fact, do not any longer take a salary for my continued GP work. But in terms of even back in the day, when I was a full-time GP, I used to be concerned about the welfare of my patients and why they were falling ill all the time. We're always exhorted by our Royal College of General Practitioners to really go after why people are getting ill in the first place. So, I was exhorted to write to the local director of housing and explain wouldn't it be a good idea if we tackled bad housing in Swansea to stop my patients getting ill. And what I discovered as a GP was that I would write letters and, do you know what, absolutely nothing would happen. There was no acknowledgement of having received the letters and certainly no reply. So, eventually, I stood for the council. That's what you do, isn't it? I stood for the council and, eventually, I won a seat on Cockett ward. And now I would write letters to the director of housing as a councillor—still as a GP, but as a councillor with an expectation of a reply and a programme of action, which would follow, now being a councillor, nothing to do with being a GP.
But I was proud to be a county councillor because it became obvious, even to us in the health service, that actually the factors that influence good health lie outside of the health service and what we could do as doctors and nurses; they lie in local government. That's why I was proud to be a local county councillor, because environmental health is within local government, housing is within local government, public transport, planning, education, social services—they all lie within local government. So, local government has a huge role to play in tackling those determinants of ill health, those matters that make people ill in the first place. We're doing as a health committee now a review into physical activity, roles of leisure centres, school playing fields, schools, teaching—paramount in that in terms of education. The role of libraries, obviously, learning facilities, lifelong learning—paramount in actually staying healthy. There's cross-portfolio work here. And, yes, people want to see more of a spend on health, but I think, more widely, I would warrant people would want to see more spending on prevention of ill health. As a health professional, I'm not steeped in the ability of health promotion, and the dedicated spend within the health service for illness prevention is pitifully small. We depend on illness prevention happening elsewhere, and that elsewhere is in local government, tackling those determinants of ill health that lie outside the NHS but inside local government.
So, I would press the Cabinet Secretary—I'm sure he's aware of those points—to have that cross-portfolio discussion about how local government spend can actually help lessen the spend on health and vice versa. And, in terms of health, to finish, I would like to see free and open pathways for open government to actually accept referrals from health professionals directly. Not just over the years were my housing letters rejected, but now, if I deem that my patients would benefit from an education referral, I cannot refer to education or social services—I cannot refer directly to social services. That is a ridiculous state of affairs, and much of the clamour, I feel, for an autism Act would be removed with true joint working. If you allowed primary healthcare professionals to be able to directly refer to departments of local government, matters would improve significantly. I would implore, in closing, the Cabinet Secretary to engage with the health Cabinet Secretary to this end. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch o gynnig y gwelliannau yn y ddadl hon, gan adlewyrchu'r pwysau ariannol ar awdurdodau lleol—wel, nid yn unig yn fy rhanbarth i, ond ledled Cymru. Yn amlwg, rwyf wedi bod yn cael llythyrau oddi wrth bobl mewn awdurdodau lleol yr wyf yn ymwneud â nhw, felly rwy'n hapus i ymateb ac i ddadlau'r achos dros gyllid llywodraeth leol.
Yn amlwg, nid wyf yn mynd i ailadrodd y ddadl eto am Oliver Twist a chwarae ar eiriau Dickensaidd gwahanol, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn falch o gael nodi, ond rwy'n canolbwyntio fy nghyfraniad ar bwynt ehangach gwariant awdurdod lleol a'i gyfraniad at holl agenda'r Llywodraeth yma yng Nghymru, ar draws y portffolio.
Ar un adeg, treuliais lawer o flynyddoedd yn gynghorydd sir yn Abertawe. Rwy'n deall y pwysau ar lefel cynghorydd—yn amlwg, nid fi yw unig gyn gynghorydd sir Abertawe yma. Ond hefyd ar un adeg, roeddwn yn feddyg teulu llawn-amser. Rwy'n parhau i fod yn feddyg teulu y dyddiau hyn, er, yn amlwg, wedi aberthu fy ngyrfa feddygol ar allor gwleidyddiaeth. Nid oes gennyf bellach fuddiant ariannol mewn unrhyw beth o ran bod yn feddyg teulu ac, yn wir, nid wyf mwyach yn cymryd cyflog am fy ngwaith parhaus fel meddyg teulu. Ond hyd yn oed yn ôl yn yr adeg pan oeddwn yn feddyg teulu llawn-amser, roeddwn yn bryderus am les fy nghleifion a pham eu bod yn mynd yn sâl bob amser. Rydym bob amser yn cael ein hannog gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol i fynd ar drywydd y rheswm pam mae pobl yn mynd yn sâl yn y lle cyntaf. Felly, fe'm cymhellwyd i ysgrifennu at gyfarwyddwr tai lleol ac egluro oni fyddai'n syniad da mynd i'r afael â thai gwael yn Abertawe i atal fy nghleifion rhag mynd yn sâl. A'r hyn a ddarganfûm fel meddyg teulu oedd y byddwn yn ysgrifennu llythyrau, a wyddoch chi beth, ni fyddai dim yn digwydd. Nid oedd unrhyw gydnabyddiaeth yn dod o fod wedi cael y llythyrau ac yn sicr dim ateb. Felly, sefais yn y pen draw fel ymgeisydd i'r cyngor. Dyna beth mae rhywun yn ei wneud, ynte? Sefais fel ymgeisydd i'r cyngor ac, yn y pen draw, enillais sedd yn ward y Cocyd. Ac yna byddwn yn ysgrifennu llythyrau at y cyfarwyddwr tai fel cynghorydd—yn dal fel meddyg teulu, ond fel cynghorydd gyda disgwyliad o ateb a rhaglen weithredu, a fyddai'n dilyn, bellach yn gynghorydd, ddim byd i'w wneud â bod yn feddyg teulu.
Ond roeddwn yn falch o fod yn gynghorydd sir oherwydd daeth yn amlwg, hyd yn oed i ni yn y gwasanaeth iechyd, fod y ffactorau sy'n dylanwadu ar iechyd da mewn gwirionedd yn gorwedd y tu allan i'r gwasanaeth iechyd a'r hyn y gallem ei wneud fel meddygon a nyrsys; mae'n gorwedd mewn llywodraeth leol. Dyna pam yr oeddwn yn falch o fod yn gynghorydd sir lleol, oherwydd mae iechyd yr amgylchedd o fewn llywodraeth leol, mae tai o fewn llywodraeth leol, trafnidiaeth gyhoeddus, cynllunio, addysg, gwasanaethau cymdeithasol—mae nhw i gyd yn gorwedd o fewn llywodraeth leol. Felly, mae gan lywodraeth leol ran enfawr i'w chwarae i fynd i'r afael â'r penderfynyddion iechyd gwael hynny, y materion hynny sy'n gwneud pobl yn sâl yn y lle cyntaf. Rydym fel pwyllgor iechyd bellach yn gwneud adolygiad o weithgarwch corfforol, swyddogaethau canolfannau hamdden, meysydd chwarae ysgolion, ysgolion, addysgu—hollbwysig yn hynny o beth o ran addysg. Swyddogaeth llyfrgelloedd, yn amlwg, cyfleusterau dysgu, dysgu gydol oes—o'r pwys mwyaf ar gyfer aros yn iach. Mae gwaith traws-bortffolio yma. Ac ydynt, mae pobl eisiau gweld mwy o wariant ar iechyd, ond credaf, yn ehangach, byddwn yn gwarantu y byddai pobl am weld mwy o wariant ar atal iechyd gwael. Fel gweithiwr iechyd proffesiynol, nid wyf wedi fy nhrwytho mewn gallu hybu iechyd, ac mae'r gwariant pwrpasol o fewn y gwasanaeth iechyd ar gyfer atal salwch yn druenus o isel. Rydym yn dibynnu ar atal salwch yn digwydd mewn mannau eraill, a'r mannau eraill hynny yw mewn llywodraeth leol, mynd i'r afael â'r penderfynyddion iechyd gwael hynny sydd ar y tu allan i'r GIG, ond y tu mewn i lywodraeth leol.
Felly, byddwn yn pwyso ar Ysgrifennydd y Cabinet—rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol o'r pwyntiau hynny—i gael y drafodaeth draws-bortffolio honno ynghylch sut y gall gwariant llywodraeth leol mewn gwirionedd helpu i leihau'r gwariant ar iechyd ac i'r gwrthwyneb. Ac, o ran iechyd, i orffen, hoffwn weld llwybrau agored ac am ddim ar gyfer llywodraeth agored i dderbyn atgyfeiriadau gan weithwyr proffesiynol iechyd yn uniongyrchol. Nid dros y blynyddoedd yn unig y cafodd fy llythyrau tai eu gwrthod, ond nawr, os wyf yn barnu y byddai fy nghleifion yn elwa o atgyfeirio addysg, ni allaf atgyfeirio at addysg nac i'r gwasanaethau cymdeithasol—ni allaf atgyfeirio'n uniongyrchol i'r gwasanaethau cymdeithasol. Mae'n sefyllfa chwerthinllyd, a chredaf y byddai llawer o'r galw am Ddeddf awtistiaeth yn cael ei ddileu gyda chydweithio gwirioneddol. Pe byddech yn caniatáu i weithwyr proffesiynol gofal iechyd sylfaenol allu atgyfeirio'n uniongyrchol at adrannau llywodraeth leol, byddai pethau'n gwella sylweddol. Byddwn yn erfyn, wrth orffen, ar i Ysgrifennydd y Cabinet ymgysylltu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd i'r perwyl hwn. Diolch yn fawr.
Of course, I share the same region as Dai Lloyd, South Wales West. It's home to three local authorities. They're all Labour-run, by some margin. What? No 'yay's? I was kind of expecting somebody to say 'woohoo' at that point. And, of course, this has been for many years as well, apart from a couple of short-lived experiments by the electorate in Bridgend and Swansea.
Welsh Government may wish to argue that, compared to other parts of Wales, South Wales West hasn't done so badly in the local government settlement for next year. I'm sure my colleagues from different parts of Wales, especially rural and north Wales, would argue that as well. More importantly for my constituents, though, these three Labour councils will say that, after eight years of real-terms cuts by Welsh Government, this year's settlement is the final straw for them as well.
So, we'll start with Bridgend. Their leader warned, back in the summer, of cuts not just to libraries and swimming pools but to bus subsidies and to nursery provision. So, we are just about to roll out free childcare for three and four-year-olds through legislation at a time when provision in Bridgend could be cut. Since then, the council leader has ended his commitment to protecting schools, and of course we already know about the difference per head that children in schools in Wales get compared to their English counterparts, and he's also ended his commitment to protect social services budgets, pointing out that, when the UK Government gives his party's Government an extra £950 million, his party's council gets a cut.
A big chunk of that extra, of course, has gone to the national health budget—obviously, Dai's alluded to this—but when it comes to pooled budgets for health and social care, in the case of Bridgend, it is the council that is putting in 72 per cent of that budget, when it's the health service that will actually be getting the uplift from this year's budget. That actually sounds wrong to me. At the same time, the same council leader is looking at having to find £4 million for teachers' pay—not pensions, pay. Despite an assurance from the education Secretary that every single penny that Welsh Government receives from the UK Government for teachers' pay will go for that purpose, the leader claims he's only getting a fraction of what it would do to cover the cost.
Wrth gwrs, rhannaf yr un rhanbarth â Dai Lloyd, Gorllewin De Cymru. Mae'n gartref i dri awdurdod lleol. Maen nhw i gyd yn cael eu rhedeg gan Lafur, o gryn dipyn. Beth? Dim 'ie wir'? Roeddwn i'n rhyw ddisgwyl i rywun ddweud 'woohoo' ar y pwynt hwnnw. Ac, wrth gwrs, mae hyn wedi bod am flynyddoedd lawer, ar wahân i un neu ddau arbrawf byrhoedlog gan yr etholwyr ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac Abertawe.
Efallai yr hoffai Llywodraeth Cymru ddadlau nad yw Gorllewin De Cymru, o'i gymharu â rhannau eraill o Gymru, wedi gwneud cynddrwg yn y setliad llywodraeth leol ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwy'n siŵr y byddai fy nghyd-Aelodau o wahanol rannau o Gymru, yn enwedig yng nghefn gwlad a'r gogledd, yn dadlau hynny hefyd. Yn bwysicach i'm hetholwyr, serch hynny, bydd y tri chyngor Llafur hyn yn dweud, ar ôl wyth mlynedd o doriadau mewn termau real gan Lywodraeth Cymru, y setliad eleni yw'r diwedd iddyn nhw hefyd.
Felly, byddaf yn dechrau gyda Phen-y-bont ar Ogwr. Roedd eu harweinydd yn rhybuddio, yn ôl yn yr haf, am doriadau nid yn unig i lyfrgelloedd a phyllau nofio ond i gymorthdaliadau bysiau a darpariaeth feithrin. Felly, rydym ar fin cyflwyno gofal plant am ddim i rai tair a pedair oed drwy ddeddfwriaeth ar adeg pan mae'n bosib y torrir ar ddarpariaeth Pen-y-bont ar Ogwr. Ers hynny, mae arweinydd y cyngor wedi diweddu ei ymrwymiad i warchod ysgolion, ac wrth gwrs rydym eisoes yn gwybod am y gwahaniaeth fesul pen y caiff plant mewn ysgolion yng Nghymru o'u cymharu â Lloegr. Mae ef hefyd wedi diweddu ei ymrwymiad i warchod cyllidebau gwasanaethau cymdeithasol, gan nodi, pan fydd Llywodraeth y DU yn rhoi £950 miliwn yn ychwanegol i Lywodraeth ei blaid, bydd cyngor ei blaid ef yn cael cyfran.
Mae rhan fawr o'r arian ychwanegol, wrth gwrs, wedi mynd at y gyllideb iechyd genedlaethol—yn amlwg, mae Dai wedi cyfeirio at hyn—ond pan ddaw'n fater o gronni cyllidebau ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, yn achos Pen-y-bont, y cyngor sy'n cyfrannu 72 y cant o'r gyllideb honno, a'r gwasanaeth iechyd fydd mewn gwirionedd yn cael yr hwb o gyllideb eleni. Mae hynny, yn wir, yn swnio'n anghywir i mi. Ar yr un pryd, mae'r un arweinydd cyngor yn mynd i orfod dod o hyd i £4 miliwn ar gyfer cyflogau athrawon— nid pensiynau, cyflogau. Er gwaethaf sicrwydd gan yr Ysgrifennydd addysg y bydd pob un geiniog a gaiff Llywodraeth Cymru gan Lywodraeth y DU ar gyfer cyflogau athrawon yn mynd at y diben hwnnw, mae'r arweinydd yn honni nad yw ond yn cael ffracsiwn o'r hyn y byddai'n ei gael i dalu am y gost.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
In Swansea, where the council is a major player in the Swansea bay city region, the leader has also pointed to teachers’ pay, saying he's only had £606,000 of the £7 million he needs via Welsh Government. And, as he too announced that no services can be protected, he snapped that, and I quote:
'Sometimes it feels that we don’t have a Cabinet Secretary for Local Government. He should hang his head in shame.'
And, in response to the infamous Oliver Twist jibe, this Labour council leader was prepared to meet Mr Bumble with, quote, 'the biggest begging bowl', because that’s what they’ve been reduced to: begging.
Neath Port Talbot has announced that they are—quote again—
'getting very close to not being able to run services safely'.
And they’re not just talking about the revenue support grant. A thousand vulnerable Gypsy and Traveller children in the county borough area will lose their support as the grant is slashed from £250,000 to £85,000—and that is just £85 per child. And that's despite the finance Minister saying that there would be millions for Gypsy/Traveller children in his statement announcing the draft budget. This, of course, has a knock-on effect to the RSG in Neath Port Talbot and that funding for inclusion, health and education. And, as Neath Port Talbot loses out, the merger by stealth being planned by Welsh Government, giving Gypsy/Traveller support to just four councils to operate regionally—well, that is being treated with deep suspicion that this route of funding itself will not be sustained.
Ultimately, it’s Neath Port Talbot that says it as it is, and I'm quoting again:
'Welsh Government cannot continue to use austerity as an excuse for not allowing Local Government to deliver vital services to all constituents.'
And even Labour councils are getting fed up of the budgie hitting that same old bell, particularly when we are getting 20 per cent more per head in Wales than England in terms of funding. And, while some councils must explain why they are not using those useable reserves, and others must explain how poor management has led to drops in earned income, they are, as the Labour leader of Bridgend says, at the end of the road.
Five of the seven constituency Assembly Members from South Wales West are members of Welsh Government and my constituents will want an explanation from them. [Interruption.] You're saved. Will they say publicly that these councils have been apparently protected from the worst of the cuts because they're being protected by Labour representation—the political message that their supporters will want to hear? Or will they claim that, of course, there’s no such partisan protection—it’s all based on need? In which case, can they explain why the need remains so high in their own council areas when they have been in Government for two years? Or will they have to admit that, despite making up over a third of the Government, they've had no leverage to meaningfully improve this local government settlement?
Now, Welsh Conservatives want to get rid of the duct tape and sticking plaster over this clapped out old formula, as do the WLGA. But I say to my South Wales West Government colleagues—. I'm not talking to you, Cabinet Secretary; it is my colleagues in South Wales West. It’s not about councils being at the front of the queue for last-minute UK consequentials—it’s about you being at the front of the queue to reform the funding formula from within Government. Thank you.
Yn Abertawe, lle mae'r cyngor yn chwarae rhan bwysig yn rhanbarth dinas Bae Abertawe, mae'r arweinydd hefyd wedi cyfeirio at gyflogau athrawon, gan ddweud nad yw ond wedi cael £606,000 o'r £7 miliwn sydd ei angen arno drwy Lywodraeth Cymru. Ac, fel y cyhoeddodd hefyd na ellir diogelu unrhyw wasanaethau, dywedodd yn swta, a dyfynnaf:
Weithiau mae'n teimlo nad oes gennym Ysgrifennydd Cabinet ar gyfer Llywodraeth Leol. Dylai ostwng ei ben mewn cywilydd.
Ac, mewn ymateb i'r sen Oliver Twist nid anenwog, roedd yr arweinydd cyngor Llafur hwn yn barod i gwrdd â Mr Bumble gyda, dyfynnaf, 'y ffiol gardod fwyaf ', oherwydd fe'u gyrrwyd i hynny: cardota.
Cyhoeddodd Castell-nedd Port Talbot eu bod—dyfyniad eto—
yn mynd yn agos iawn at fethu â rhedeg gwasanaethau yn ddiogel.
Ac nid dim ond siarad am y grant cynnal refeniw y maen nhw. Bydd mil o blant Sipsiwn a Theithwyr sy'n agored i niwed yn ardal y fwrdeistref sirol yn colli eu cymorth wrth i'r grant gael ei dorri o £250,000 i £85,000—a dim ond £85 y plentyn yw hynny. Ac mae hynny er gwaethaf y Gweinidog cyllid yn dweud y byddai miliynau ar gael i blant Sipsiwn a Theithwyr yn ei ddatganiad yn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft. Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith ganlyniadol i'r grant cynnal refeniw yng Nghastell-nedd Port Talbot a'r cyllid ar gyfer cynhwysiant, iechyd ac addysg. Ac, wrth i Gastell-nedd Port Talbot golli allan, uno llechwraidd sydd ar y gweill gan Lywodraeth Cymru, yn rhoi cymorth Sipsiwn a Theithwyr i ddim ond pedwar cyngor i weithredu'n rhanbarthol—wel, mae amheuaeth gref na fydd y llwybr hwn o ariannu ei hun yn cael ei gynnal.
Yn y pen draw, Castell-nedd Port Talbot sy'n ei dweud fel y mae, ac rwy'n dyfynnu eto:
Ni all Llywodraeth Cymru barhau i ddefnyddio cyni fel esgus dros beidio â chaniatáu i Lywodraeth Leol ddarparu gwasanaethau hanfodol i bob etholwr.
Ac mae cynghorau Llafur hyd yn oed wedi cael llond bol ar y byji'n taro'r un hen gloch, yn enwedig pan ydym yn cael 20 y cant yn fwy y pen yng Nghymru nag yn Lloegr o ran cyllid. Ac, er bod yn rhaid i rai cynghorau esbonio pam nad ydynt yn defnyddio'r cronfeydd wrth gefn hynny y gellir eu defnyddio, ac eraill yn gorfod esbonio sut mae rheoli gwael wedi arwain at ostyngiad mewn incwm a enillir, maen nhw, fel y dywed arweinydd Llafur Ogwr, wedi cyrraedd diwedd y ffordd.
Mae pump o'r saith Aelod Cynulliad etholaeth o orllewin De Cymru yn aelodau o Lywodraeth Cymru a bydd fy etholwyr eisiau cael esboniad ganddynt. [Torri ar draws.] Rydych chi wedi eich arbed. A fyddant yn dweud yn gyhoeddus bod y cynghorau hyn, yn ôl pob tebyg, yn cael eu diogelu rhag y gwaethaf o'r toriadau oherwydd eu bod yn cael eu gwarchod gan gynrychiolaeth Lafur—y neges wleidyddol y bydd eu cefnogwyr eisiau ei chlywed? Neu a fyddant yn honni, wrth gwrs, nad oes unrhyw amddiffyniad pleidiol o'r fath— mae'r cyfan yn seiliedig ar angen? Os felly, a allant esbonio pam mae'r angen yn parhau mor uchel yn ardaloedd eu cynghorau eu hunain pan fyddant wedi bod mewn Llywodraeth ers dwy flynedd? Neu a fydd yn rhaid iddynt gyfaddef, er eu bod yn ffurfio dros draean o'r Llywodraeth, nad ydynt wedi cael unrhyw drosoledd i wella'r setliad llywodraeth leol hwn yn ystyrlon?
Nawr, mae'r Ceidwadwyr Cymreig eisiau cael gwared ar y tâp cryf a'r plaster glynu dros yr hen fformiwla hon sydd wedi gweld dyddiau gwell, fel y mae CLlLC. Ond rwy'n dweud wrth fy nghyd-Aelodau Llywodraeth yng Ngorllewin De Cymru —. Nid wyf yn siarad â chi, Ysgrifennydd y Cabinet; ond gyda fy nghyd-Aelodau yng Ngorllewin De Cymru. Nid yw'n ymwneud â chynghorau ar flaen y ciw ar gyfer symiau canlyniadol munud olaf y DU—mae'n ymwneud â chi ar flaen y ciw i ddiwygio'r fformiwla gyllido o fewn Llywodraeth. Diolch.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Well, can I say, on a positive note, I'm very pleased to hear new people taking an interest in local government and being supportive of local government from the opposition benches? I've only been used to Siân Gwenllian and David Lloyd supporting local government over recent years—so, glad to see other people joining.
Can we look—? [Interruption.] Can we look—? Can I just remind people that it wasn't that many years ago when the Conservatives wanted to cut local government funding? And they still haven't— [Interruption.] And they still haven't decided where they're going to take the money from. If you look at the formula, is the formula perfect? No. But why did it come in? It came in to ensure that authorities were adequately funded through our rate support grant. But that was before the position of business rates was taken, and they were then removed from local government.
What the council needs to spend is calculated in a standard spending assessment, and it's amazing, really, when you look at the league table of standard spending assessments for education and expenditure for education, how very close they are to each other. What causes the amount to go up and down is mainly population change. That is the main driver—
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Wel, a gaf i ddweud, ar nodyn cadarnhaol, rwyf yn falch iawn o glywed pobl newydd yn cymryd diddordeb mewn llywodraeth leol ac yn cefnogi llywodraeth leol o feinciau'r wrthblaid? Rwyf wedi arfer â Siân Gwenllian a David Lloyd yn cefnogi llywodraeth leol dros y blynyddoedd diwethaf—felly, rwy'n falch o weld pobl eraill yn ymuno.
A gawn ni edrych—? [Torri ar draws.] A gawn ni edrych—? A gaf i atgoffa pobl nad oedd mor bell â hynny yn ôl pan oedd y Ceidwadwyr am dorri cyllid Llywodraeth leol? Ac maen nhw'n dal— [Torri ar draws.] Ac maen nhw'n dal heb benderfynu o ble'r ydym yn mynd i gymryd yr arian. Os ydych yn edrych ar y fformiwla, a yw'r fformiwla'n berffaith? Na. Ond pam ddaeth hi i mewn? Daeth i mewn er mwyn sicrhau bod awdurdodau yn cael eu hariannu'n ddigonol drwy ein grant cynnal trethi. Ond roedd hynny cyn y cymerwyd safle'r ardrethi busnes, ac yna cawsant eu dileu o lywodraeth leol.
Mae'r hyn sydd angen i'r cyngor ei wario yn cael ei gyfrifo mewn asesiad o wariant safonol. Ac mae'n rhyfeddol, mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y tabl cynghrair o asesiadau gwariant safonol ar gyfer addysg a gwariant ar gyfer addysg, pa mor agos y maent i'w gilydd. Yr hyn sy'n achosi i'r swm fynd i fyny ac i lawr yn bennaf yw newid yn y boblogaeth. Dyna'r prif sbardun—
Will the Member give way?
A fydd yr Aelod yn ildio?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
He refers to population change, but it's nearly 30 years, surely, now since the census was taken. Between a third and half of the people who were measured have now, probably, died. Is that an appropriate basis on which to measure population, or is it just because the Labour councils disproportionately have the falling populations?
Mae'n cyfeirio at newid yn y boblogaeth, ond mae bron 30 mlynedd, yn sicr, bellach ers y cymerwyd y cyfrifiad. Mae rhwng traean a hanner y bobl a gafodd eu mesur bellach wedi marw, yn ôl pob tebyg. A yw hynny'n sail briodol ar gyfer mesur poblogaeth, neu a yw oherwydd mai'r cynghorau Llafur sydd â'r poblogaethau sy'n gostwng?
Well (1) that's untrue, and I was talking about year-on-year changes.
Business rates were centralised and collected locally and then redistributed with the rate support grant as part of aggregate external finance. Now, how does the money go out? Blaenau Gwent gets £1,587 and Monmouth gets £995. Is that fair? Well, Blaenau Gwent has 8.8 per cent of its properties in band D; Monmouthshire has 65.8 per cent of its properties in band D. So, a 1 per cent increase in council tax in Blaenau Gwent and a 1 per cent increase in council tax in Monmouthshire makes a huge difference. The average is £1,344 per capita. For half the councils that would be more; for half, it would be less.
I'm going to read out the councils in order, to get this on the record. First is Blaenau Gwent, second is Merthyr, third is RCT, fourth is Neath Port Talbot, fifth is Denbighshire, sixth is Caerphilly, seventh Torfaen, eighth Newport, ninth Gwynedd, tenth Carmarthenshire, eleventh Ynys Môn, twelfth's Bridgend, thirteenth Ceredigion, fourteenth Powys, fifteenth Conwy, sixteenth Pembrokeshire, seventeenth Swansea, eighteenth Wrexham, nineteenth Flintshire, twentieth Cardiff, twenty-first the Vale of Glamorgan and twenty-second Monmouth.
We regularly hear calls for the formula allocating money to be changed. Representing Swansea, in seventeenth place, I could say how it would benefit us, but, give everyone a standard amount, the top 12, in terms of how much they get, would end up getting less, and the bottom 11 would get more, unless there's an increased amount of money there. I was a member of the distribution sub-group many years ago, when it made a minor change to the highways formula. It was 52 per cent population, 48 per cent road length; it went to 50 per cent for each. What happened was there were winners and losers. Powys and Gwynedd won, Cardiff and Newport lost.
For everyone who says we should have greater regard for sparsity and rurality, there is someone saying we need to take greater account of poverty and deprivation. Councils such as Pembrokeshire will say, with some justification, their population increases massively during the summer months, and thus their costs. Councils such as Cardiff will say they have major events and a daily influx of people, and that increases their costs. All say they need additional funding.
And I think, really, you could change the formula—. Everybody thinks: you change the formula and everybody's going to win. That's financially impossible and numerically illiterate. If you've got the same amount of money to be distributed around 22 councils, every time you get a winner you get a loser. Local government has had an increase since the initial funding was announced. Wales should have an additional £800 million, based upon 2008 expenditure, according to the Cabinet Secretary for Finance, a figure no-one has yet disagreed with. We are being short-changed by Westminster. There are those saying—[Interruption.] There are those saying—
Wel (1) nid yw hynny'n wir, ac roeddwn yn sôn am newidiadau o flwyddyn i flwyddyn.
Roedd ardrethi busnes wedi'u canoli ac yn cael eu casglu'n lleol ac yna eu hailddosbarthu gyda'r grant cynnal ardrethi yn rhan o gyllid allanol crynswth. Nawr, sut caiff yr arian ei ddosbarthu? Mae Blaenau Gwent yn cael £1,587 a Sir Fynwy yn cael £995. Ydy hynny'n deg? Wel, mae 8.8 y cant o eiddo Blaenau Gwent ym mand D; mae 65.8 y cant o eiddo Sir Fynwy ym mand D. Felly, mae cynnydd o 1 y cant yn y dreth gyngor ym Mlaenau Gwent a chynnydd o 1 y cant yn y dreth gyngor yn Sir Fynwy yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Y cyfartaledd yw £1,344 y pen. I hanner y cynghorau byddai'n fwy; i hanner, byddai'n llai.
Rwy'n mynd i ddarllen y cynghorau allan yn eu trefn, er mwyn rhoi hyn ar gofnod. Y cyntaf yw Blaenau Gwent, yn ail yw Merthyr, y trydydd yw Rhondda Cynon Taf, y pedwerydd yw Castell-nedd Port Talbot, y pumed yw Sir Ddinbych, y chweched yw Caerffili, mae Tor-faen yn seithfed, Casnewydd yn wythfed, Gwynedd yn nawfed, Sir Gaerfyrddin yn ddegfed, Ynys Môn yw'r unarddegfed, y deuddegfed yw Pen-y-bont ar Ogwr, Ceredigion yw'r trydydd ar ddeg, Powys yw'r pedwerydd ar ddeg, Conwy yn bymthegfed, Sir Benfro yn unfed ar bymtheg, Abertawe yn ail ar bymtheg, Wrecsam yn ddeunawfed, Sir y Fflint yn bedwaredd ar bymtheg, Caerdydd yn ugeinfed, Bro Morgannwg yn unfed ar hugain a Sir Fynwy yn ail ar hugain.
Clywn yn gyson alwadau am i'r fformiwla dyrannu arian gael ei newid. Gan fy mod yn cynrychioli Abertawe, sydd yn yr ail safle ar bymtheg, gallwn i ddweud sut y byddai o fudd i ni, ond, pe byddech yn rhoi swm penodol i bawb, byddai'r 12 uchaf, o ran faint y maen nhw'n ei gael, yn y pen draw yn cael llai, a byddai'r 11 ar y gwaelod yn cael mwy, oni bai bod swm ychwanegol o arian yno. Roeddwn yn aelod o'r is-grŵp dosbarthu flynyddoedd lawer yn ôl, pan wnaeth fân newid i'r fformiwla priffyrdd. Roedd yn 52 y cant y boblogaeth, 48 y cant hyd ffyrdd; aeth i 50 y cant ar gyfer pob un. Yr hyn ddigwyddodd yn y fan honno oedd y bu enillwyr a chollwyr. Enillodd Powys a Gwynedd, collodd Caerdydd a Chasnewydd.
Am bob un sy'n dweud y dylid rhoi mwy o sylw i deneurwydd poblogaeth a gwledigrwydd, mae rhywun sy'n dweud bod angen inni roi mwy o ystyriaeth i dlodi ac amddifadedd. Bydd cynghorau fel Sir Benfro yn dweud, gyda rhywfaint o gyfiawnhad, fod eu poblogaeth yn cynyddu'n aruthrol yn ystod misoedd yr haf, a thrwy hynny eu costau. Bydd cynghorau fel Caerdydd yn dweud bod ganddyn nhw ddigwyddiadau mawr a mewnlifiad dyddiol o bobl, a bod hynny'n cynyddu eu costau. Mae pawb yn dweud bod angen rhagor o gyllid arnynt.
Ac yn fy marn i, mewn gwirionedd, gallech chi newid y fformiwla—. Mae pawb yn credu: byddwch chi'n newid y fformiwla a bydd pawb ar eu hennill. Mae hynny'n amhosibl yn ariannol ac yn anwybodus yn rhifyddol. Os oes gennych chi yr un swm o arian i'w ddosbarthu rhwng 22 o gynghorau, bydd gennych chi enillydd a chollwr bob tro. Mae Llywodraeth leol wedi derbyn cynnydd ers y cyhoeddwyd y cyllid cychwynnol. Dylai Cymru fod â £800 miliwn ychwanegol, yn seiliedig ar wariant 2008, yn ôl Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, ffigur nad yw neb eto wedi anghytuno ag ef. Rydym ni'n cael cam gan San Steffan. Mae rhai pobl yn dweud—[Torri ar draws.] Mae rhai pobl yn dweud—
Will you take an intervention, Mike, on that?
A wnewch chi gymryd ymyriad, Mike, ar hynny?
Yes.
Gwnaf.
You've heard repeatedly said that, for every £1 spent, in the end we get £1.20 here in Wales. How is that short-changing us?
Rydych chi wedi clywed dro ar ôl tro, am bob £1 a werir, yn y diwedd rydym yn cael £1.20 yma yng Nghymru. Sut mae hynny'n ein twyllo?
Because we aren't having the money that we should be having if we had gone up in terms—[Interruption.] If we went up in terms of where we were just 10 years ago.
Of course, there are those saying that merging councils will solve part of the problem. For that, I have two words—Betsi Cadwaladr—or three words—Natural Resources Wales. Further additional money—[Interruption.] Further additional money—[Interruption.] Further additional money for local government can be found from, for example, transportation and economic development. When local government needs more money to support current services, it doesn't help when ring-fenced money is provided for something new. The teachers' pensions cost is going to have to be met. Councils do not say to schools, 'You have to meet it from efficiency'; they look to try and find the money for them.
Finally, it's no good pitching public services against each other or asking for more money for each public service—one a week. The amount of money we get is the block grant—and they used to say it was a block grant, until some people criticised me, but it's the amount of money we've got to use. Can I just ask, when the Conservatives sum up, if they can explain where they're going to get the additional money for local government from? And, if they're taking it out of health, exactly how?
Oherwydd nad ydym yn cael yr arian y dylem fod yn ei gael pe byddem wedi codi o ran—[Torri ar draws.] Pe byddem wedi codi o ran ble'r oeddem 10 mlynedd yn ôl.
Wrth gwrs, mae rhai yn dweud y bydd uno cynghorau yn datrys rhan o'r broblem. Ar gyfer hynny, mae gennyf ddau air—Betsi Cadwaladr—neu dri gair—Cyfoeth Naturiol Cymru. Gellir cael rhagor o arian ychwanegol—[Torri ar draws.] Gellir cael rhagor o arian ychwanegol—[Torri ar draws.] Gellir cael rhagor o arian ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol gan, er enghraifft, drafnidiaeth a datblygu economaidd. Pan mae angen mwy o arian ar lywodraeth leol i gefnogi gwasanaethau presennol, nid yw'n helpu pan ddarperir arian wedi'i neilltuo ar gyfer rhywbeth newydd. Bydd yn rhaid talu cost pensiynau athrawon. Nid yw cynghorau yn dweud wrth ysgolion, 'Rhaid ichi ei dalu o effeithlonrwydd'; maent yn edrych i geisio dod o hyd i'r arian ar eu cyfer.
Yn olaf, nid yw'n ddigon da gosod gwasanaethau cyhoeddus yn erbyn ei gilydd neu ofyn am fwy o arian ar gyfer pob gwasanaeth cyhoeddus—un yr wythnos. Y swm o arian a gawn ni yw'r grant bloc—ac roeddent yn arfer dweud ei fod yn grant bloc, nes i rai pobl fy meirniadu i, ond dyna'r swm o arian sydd gennym ni i'w ddefnyddio. A gaf i ofyn, wrth i'r Ceidwadwyr grynhoi, a allant esbonio o ble y daw'r arian ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol? Ac, os ydynt yn ei dynnu allan o iechyd, sut yn union?
Diolch am y cyfle i ymateb ac i wneud sylw neu ddau ynglŷn â gwelliannau Plaid Cymru. Rwy'n cytuno â chynnwys y cynnig, heb os, a chryfhau ydy ein bwriad ni efo'n gwelliannau ni heddiw yma. O ran gwelliant y Llywodraeth, rydym ni'n mynd i glywed gan y Gweinidog, heb os, am effaith polisïau llymder y Llywodraeth Geidwadol rŵan, a chyn hynny y Llywodraeth Geidwadol a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn San Steffan, ac, wrth gwrs, rydw i'n cytuno'n llwyr. Allaf i ddim faddau y torri mileinig sydd wedi bod ac sydd wedi gwasgu gymaint ar wasanaethau cyhoeddus ers ddim yn bell o ddegawd erbyn hyn. Ideoleg sydd wedi gyrru hyn, rydym ni'n gwybod, ac fel y byddwn ni'n trafod mewn dadl arall yn nes ymlaen y prynhawn yma, y tlotaf sy'n dioddef. Ond, trafod yn fan hyn rydym ni'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi dewis ei wneud efo'r gyllideb sydd ganddi hi. Ydy, mae'r gyllideb wedi cael ei gwasgu dros y blynyddoedd ond, eleni, yn erbyn cefnlen o gynnydd bach yn y cyfanswm arian sydd ar gael ar gyfer 2019-20, mae llywodraeth leol yn amlwg yn parhau i fod yn flaenoriaeth isel iawn i'r Llywodraeth Lafur yma. Yr wythnos ddiwethaf, wrth gwrs, mi gawsom ni gyhoeddiad gan yr Ysgrifennydd cyllid fod yna rywfaint yn rhagor o arian yn mynd i gael ei ddyrannu i gynghorau Cymru o'i gymharu â'r gyllideb ddrafft, a heb os mae pob un geiniog yn help, ond mae'n rhaid gofyn pam ei bod hi wedi cymryd consequentials o'r gyllideb Brydeinig i Lywodraeth Cymru roi briwsion i'r cynghorau yma.
Mae'r ffigurau gennym ni, wrth gwrs. Mi wnaeth cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ddangos cynnydd o 2.4 y cant yn y gyllideb gwariant refeniw ar gyfer 2019-20, ond wrth i'r arian yna gynyddu—nid o lawer, ond mae o'n gynnydd—beth welsom ni ond toriad o 1.9 y cant yng nghyllideb llywodraeth leol? Dewis gwleidyddol, felly, oedd y penderfyniad i dorri, nid rhywbeth lle nad oedd dewis ond gwneud hynny. Llymder Llafur ydy hyn.
Thank you for this opportunity to reply and to make a few comments about the Plaid Cymru amendments. I agree with the content of the motion, and it’s our intention to strengthen the motion with our amendments today. In terms of the Government amendment, we are going to hear from the Minister, without doubt, about the effect of the austerity policies of the Conservative Government, and, before that, the Conservative and Liberal Democrat coalition Government in Westminster, and, of course, I agree entirely. I can't forgive the swingeing cuts that have put such pressure on public services for almost a decade now. It’s ideology that’s driven those cuts, we know, and, as we’ll be discussing in another debate later on this afternoon, it’s the poorest who suffer, but we’re talking here about what the Welsh Government has chosen to do with the budget that it has. Yes, the budget has been under pressure over the years, but this year, against a background of a small increase in the total funding available for 2019-20, local government continues to be a very low priority for the Labour Welsh Government. Last week, of course, we had the announcement from the Cabinet Secretary for Finance that there was some additional funding that would be allocated to councils in Wales, as compared to the draft budget, and, of course, every penny helps, but we do have to ask why it’s taken a consequential from the UK budget for the Welsh Government to give those crumbs to these councils.
Now, we have the figures; the draft budget for Welsh Government shows an increase of 2.4 per cent in the revenue expenditure for 2019-20, but as that funding increased—not by much, but it is an increase—we saw a cut of 1.9 per cent in the local government budget. That’s a political choice, namely, that decision to cut; not something where there was no choice but to do so. It’s Labour austerity.
Welsh local government can only see this as Labour's austerity here in Welsh Government, compounding a decade, almost, of deep and, to me, unforgivable Tory austerity cuts. Cutting spending by nearly 2 per cent when overall revenue funding is up by over 2.4 per cent—or 2.4 per cent—is about local government not being given the priority we on the Plaid Cymru benches say it deserves. Now, UK budget consequentials did loosen the constrictor grip on Welsh councils, but I do question why Welsh Government chose to opt for putting councils in that vice-like grip in the first place.
What do we see elsewhere in this budget? We see a significant uplift again in health spending. Now, I'm not going to argue against giving money to health and social care, but we really have to see the delivery of public services in the round. Local government is a major part of the delivery of health and social care. And with councils starved of money, social services struggle, the pressure then on expensive secondary healthcare goes up and up, they overspend, additional funds are directed to them in budget after budget. It's a vicious spiral. Are we just seeing here Government reacting to a public cry for more money for health? Possibly, perhaps, that may be the case, but we need to see investment in those things that help the delivery of healthcare, not just the NHS. And that not only means funding hospitals, it means funding councils so they can provide strong social care, so they can provide strong leisure services in order that people are kept healthy, in order that education gets the investment that it needs, because education clearly is the route to making sure that people have the tools to equip them for making the right decisions.
Ni all llywodraeth leol Cymru ond gweld hwn fel cyni'r Blaid Lafur yma yn Llywodraeth Cymru, yn dwysau degawd bron o doriadau cyni Torïaidd dwfn ac, i mi, anfaddeuol. Mae torri gwariant gan bron 2 y cant pan fo cyllid refeniw cyffredinol i fyny dros 2.4 y cant—neu 2.4 y cant—yn ymwneud â llywodraeth leol ddim yn cael y flaenoriaeth yr ydym ni ar feinciau Plaid Cymru yn ddweud y mae'n ei haeddu. Nawr, fe wnaeth symiau canlyniadol cyllideb y DU lacio'r gafael cryf ar gynghorau Cymru, ond rwy'n cwestiynu pam y dewisodd Llywodraeth Cymru roi'r cynghorau yn y gafael cryf iawn hwnnw yn y lle cyntaf.
Beth ydym ni'n ei weld mewn mannau eraill yn y gyllideb hon? Rydym yn gweld cynnydd sylweddol unwaith eto yn y gwariant ar iechyd. Nawr, nid wyf yn mynd i ddadlau yn erbyn rhoi arian i iechyd a gofal cymdeithasol, ond mae'n rhaid inni weld darparu gwasanaethau cyhoeddus yn y cylch. Mae llywodraeth leol yn rhan bwysig o ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol. Gan fod y cynghorau'n cael eu hamddifadu o arian, mae'r gwasanaethau cymdeithasol yn ei chael hi'n anodd, a bydd y pwysau wedyn ar ofal iechyd eilaidd drud yn codi a chodi, maen nhw'n gorwario, mae arian ychwanegol yn cael ei gyfeirio atyn nhw mewn cyllideb ar ôl cyllideb. Mae'n sefyllfa ddieflig. A ydym yn gweld yma y Llywodraeth yn ymateb i alwad gyhoeddus am fwy o arian ar gyfer iechyd? O bosib, efallai fod hynny'n wir, ond mae angen inni weld buddsoddi yn y pethau hynny sy'n helpu i ddarparu gofal iechyd, nid dim ond y GIG. Ac mae hynny nid yn unig yn golygu ariannu ysbytai, mae'n golygu ariannu cynghorau fel y gallant ddarparu gofal cymdeithasol cadarn, fel y gallant ddarparu gwasanaethau hamdden cryf fel y cedwir pobl yn iach, er mwyn i addysg gael y buddsoddiad sydd ei angen arno, oherwydd addysg yn amlwg yw'r llwybr ar gyfer gwneud yn siŵr bod pobl yn cael yr offer i'w harfogi i wneud y penderfyniadau iawn.
Diolch. So would you then be stating that you would wish to cut the £30 million for social care budget or the £20 million for mental health care budget? Where would you place those cuts if you don't wish, as you stated, to cut the health budget now?
Diolch. Felly a fyddech wedyn yn dweud y byddech yn dymuno torri'r £30 miliwn ar gyfer y gyllideb gofal cymdeithasol neu'r £20 miliwn ar gyfer y gyllideb gofal iechyd meddwl? Ble fyddech chi'n rhoi'r toriadau hynny os nad ydych yn dymuno, fel y dywedasoch, torri'r gyllideb iechyd yn awr?
There are particular grants, and I certainly welcome any additional funding that finds its way into local government budgets, but unless we look at the overall local government budget and give them the freedom to make spending decisions themselves, they will not be able to face up to that overall squeeze on them, and that will end up putting more pressure on mental health services, on care.
So, let me wrap up. This is not sustainable. I know, in my council area, reserves are rapidly running out. They need a strategy now to build up their reserves, and they can't see past next year, when they're concerned that things will get even worse than they are now. It is not sustainable, and I'm not willing to stop calling on this Government to seek those additional funds that local government needs. Some councils may have been persuaded not to make any more noise at this point in time, in order to take the pressure off this Minister and his Government, but I'm not ready to give up just yet.
Mae yna grantiau penodol, ac yn sicr, croesawaf unrhyw arian ychwanegol sy'n canfod ei ffordd i mewn i gyllidebau llywodraeth leol. Ond oni fyddwn ni'n edrych ar gyllideb llywodraeth leol yn gyffredinol ac yn rhoi iddynt y rhyddid i wneud eu penderfyniadau eu hunain ar wariant, ni fyddant yn gallu wynebu'r wasgfa gyffredinol arnynt, a bydd hynny yn y pen draw yn rhoi mwy o bwysau ar wasanaethau iechyd meddwl, ac ar ofal.
Felly, gadewch imi orffen. Nid yw hyn yn gynaliadwy. Gwn fod cronfeydd wrth gefn yn rhedeg allan yn gyflym iawn yn ardal fy nghyngor i. Mae angen strategaeth arnynt nawr i adeiladu eu cronfeydd wrth gefn, ac ni allant weld y tu hwnt i'r flwyddyn nesaf, pan maen nhw'n poeni y bydd pethau'n hyd yn oed yn waeth nag ydynt nawr. Nid yw'n gynaliadwy, ac nid wyf yn barod i roi'r gorau i alw ar y Llywodraeth hon i chwilio am yr arian ychwanegol sydd ei angen ar lywodraeth leol. Efallai y bydd rhai cynghorau wedi cael eu darbwyllo i beidio â gwneud mwy o sŵn ynghylch hyn ar hyn o bryd, er mwyn cymryd y pwysau oddi ar y Gweinidog hwn a'i Lywodraeth, ond nid wyf i'n barod i ildio eto.
Local government in Wales is facing a funding crisis. Since 2009, local authorities in Wales have received a real-term cut to their budgets of 22 per cent—£1 billion of funding cuts due to the policy of this Welsh Government. Under the original draft funding proposals, 15 of the 22 local authorities in Wales would have seen a reduction in funding. Needless to say, the proposals were met with considerable dismay by Welsh local government leaders, dismay quickly turning to anger when the Cabinet Secretary for local government compared them to Oliver Twist, always asking for more.
The leader of Swansea council said that the First Minister should
'distance himself from the comments of the cabinet secretary and consider whether or not it is appropriate for him to remain in the cabinet in his current position...We make no apologies for asking for more resources from Welsh Government to save those services provided by hardworking teachers, youth workers, librarians and care workers that protect the communities of Wales.'
Firstly, this backlash—this Scrooge-like Welsh Government performed a humiliating u-turn. Thanks to extra funding Wales will receive due to the Chancellor's autumn budget, more money was found for Welsh councils. However, even when the new arrangements were taken into account, the fact remains all local authorities in Wales received a real-term cut in funding, the eighth consecutive year of cuts to council budgets.
Councils have also faced problems caused by a funding formula that is not fit for purpose. Firstly, the chorus of discontent about the current funding arrangements—the Cabinet Secretary has contemptuously refused to engage with the sector. The provisional local government settlement for 2019-20 highlighted a clear divide between councils in north Wales and those in the south. All six councils in—[Interruption.] Yes, go on, Mike.
Mae Llywodraeth Leol yng Nghymru yn wynebu argyfwng ariannu. Ers 2009, mae awdurdodau lleol yng Nghymru wedi cael toriad mewn termau real o 22 y cant i'w cyllidebau—£1 biliwn o doriadau cyllid oherwydd polisi Llywodraeth Cymru. Dan y cynigion ariannu drafft gwreiddiol, byddai 15 o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gweld gostyngiad yn y cyllid. Afraid dweud, derbyniwyd y cynigion â chryn siom gan arweinwyr llywodraeth leol Cymru, siom a wnaeth droi'n ddicter yn gyflym pan wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol eu cymharu ag Oliver Twist, bob amser yn gofyn am fwy.
Dywedodd arweinydd Cyngor Abertawe y dylai'r Prif Weinidog
ymbellhau oddi wrth sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet ac ystyried a yw'n briodol iddo aros yn y cabinet yn ei sefyllfa bresennol... Nid ymddiheuraf am ofyn am fwy o adnoddau gan Lywodraeth Cymru i arbed y gwasanaethau hynny a ddarperir gan athrawon, gweithwyr ieuenctid, llyfrgellwyr a gweithwyr gofal sy'n gweithio'n galed iawn i ddiogelu cymunedau yng Nghymru.
Yn gyntaf, yr adlach hwn—gwnaeth y Llywodraeth hon, sydd fel Scrooge, dro pedol llawn cywilydd. Diolch i arian ychwanegol y bydd Cymru yn ei dderbyn oherwydd cyllideb y Canghellor yn yr Hydref, canfuwyd bod mwy o arian ar gael i gynghorau Cymru. Fodd bynnag, hyd yn oed pan oedd y trefniadau newydd yn cael eu hystyried, erys y ffaith fod yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru wedi cael toriad mewn cyllid, yr wythfed flwyddyn yn olynol o doriadau i gyllidebau cynghorau mewn termau real.
Mae'r cynghorau hefyd wedi wynebu problemau a achosir gan fformiwla ariannu nad yw'n addas i'r diben. Yn gyntaf, y corws o anfodlonrwydd ynghylch y trefniadau ariannu presennol—mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrthod mewn modd dirmygus ymgysylltu â'r sector. Tynnodd setliad dros dro llywodraeth leol ar gyfer 2019-20 sylw at raniad clir rhwng cynghorau yn y gogledd ac yn y de. Mae pob un o'r chwe chyngor yn—[Torri ar draws.] Ie, ewch ymlaen, Mike.
The sixth highest aggregate external finance is Denbighshire.
Y cyllid allanol agregedig chweched uchaf yw sir Ddinbych.
All right, thank you very much for the statistic, but I think you know better than—. Your Government has cut the funding for the most prosperous councils in Wales. All six councils in north Wales would have seen their budget cut by at least half of 1 per cent. Three would have received a 1 per cent budget cut already.
Once again, rural councils will suffer compared to Labour-led urban authorities. This complex and unfair formula resulted in a situation where Rhondda Cynon Taf council has been able to stockpile unusable reserves of £152 million. That is a staggering figure. Yet, Monmouthshire and Powys councils have been forced to introduce severe budget cuts to balance their books.
This Labour Government has constantly failed to recognise the particular problems faced by rural council authorities in Wales in delivering public services. There are higher costs in delivering public services in rural areas, and this Government action will inevitably result in cuts to services and increases in council tax. In 1997, the average band D council tax in Wales was £490. It is now nearly £1,492, a staggering rise of over 200 per cent. That is all during the Labour Government. Excessive council tax rises have had a devastating impact on Welsh households. Citizens Advice has labelled council tax as our biggest tax problem in Wales.
Local authorities have tried to ensure as much money as possible is directed to front-line services by cutting out waste and unnecessary bureaucracy. But Labour's unfair funding formula will mean people, particularly those living in rural areas, will face damaging cuts in public services and rising council tax bills. We need a strategic review of the funding formula to ensure a fairer settlement. We need a funding formula that takes into account the needs of rural Wales and that ensures that rural councils are no longer penalised. I call on the Welsh Assembly to support our motion and deliver greater fairness in local authorities in Wales. Thank you.
Iawn, diolch yn fawr am yr ystadegyn, ond credaf y gwyddoch yn well na—. Mae eich Llywodraeth wedi torri'r cyllid ar gyfer y cynghorau mwyaf ffyniannus yng Nghymru. Byddai pob un o'r chwe chyngor yn y gogledd wedi gweld toriad o hanner 1 y cant o leiaf yn eu cyllideb. Byddai tri wedi derbyn toriad cyllideb o 1 y cant eisoes.
Unwaith eto, bydd cynghorau gwledig yn dioddef o'u cymharu ag awdurdodau trefol dan arweiniad Llafur. Mae'r fformiwla gymhleth ac annheg hon wedi arwain at sefyllfa lle mae Cyngor Rhondda Cynon Taf wedi gallu storio cronfeydd wrth gefn na ellir eu defnyddio o £152 miliwn. Mae hwnnw'n ffigur syfrdanol. Eto, mae cynghorau Sir Fynwy a Phowys wedi gorfod cyflwyno toriadau i'r gyllideb i fantoli eu llyfrau.
Mae'r Llywodraeth Lafur hon yn gyson wedi methu â chydnabod y problemau penodol a wynebir gan awdurdodau cynghorau gwledig yng Nghymru wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus. Ceir costau uwch wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus mewn ardaloedd gwledig, a bydd gweithredoedd y Llywodraeth hon yn anochel yn arwain at doriadau i wasanaethau a chodiadau yn y dreth gyngor. Ym 1997, y dreth gyngor band D cyfartalog yng Nghymru oedd £490. Bellach mae bron yn £1,492, cynnydd anhygoel o dros 200 y cant. Mae hynny i gyd yn ystod y Llywodraeth Lafur. Mae codiadau uchel iawn yn y dreth gyngor wedi cael effaith ddinistriol ar aelwydydd Cymru. Mae Cyngor ar Bopeth wedi labelu'r dreth gyngor fel y broblem dreth fwyaf yng Nghymru.
Mae awdurdodau lleol wedi ceisio sicrhau bod cymaint o arian â phosib yn cael ei gyfeirio at wasanaethau rheng flaen drwy dorri gwastraff a biwrocratiaeth ddiangen. Ond bydd fformiwla ariannu annheg y Blaid Lafur yn golygu y bydd pobl, yn enwedig y rhai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, yn wynebu toriadau niweidiol mewn gwasanaethau cyhoeddus a biliau treth gyngor cynyddol. Mae angen adolygiad strategol o'r fformiwla gyllido i sicrhau setliad tecach. Mae angen fformiwla gyllido sy'n ystyried anghenion cefn gwlad Cymru ac sy'n sicrhau na chaiff cynghorau gwledig eu cosbi mwyach. Galwaf ar y Cynulliad i gefnogi ein cynnig a sicrhau mwy o degwch i awdurdodau lleol yng Nghymru. Diolch i chi.
I rise to support the Welsh Government amendment to this Tory motion, and I view the unedifying spectacle of the Tories opposite standing up saying that local authorities are struggling—well, let's be honest, quite frankly, shake that magic money tree, and we will have more money, more bang for our buck to do so.
I, for one, am tired of hearing about austerity, as the people of Islwyn are, who are suffering at the hands of this cruel, political ideology—an ideology that has failed to cut the UK deficit—
Rwy'n codi i gefnogi gwelliant Llywodraeth Cymru i'r cynnig hwn gan y Torïaid, ac rwy'n edrych ar yr olygfa gywilyddus o'r Torïaid gyferbyn â mi yn codi i ddweud bod awdurdodau lleol yn cael trafferthion—wel, gadewch inni fod yn onest, yn blwmp ac yn blaen, ysgwydwch y goeden arian hud honno, a byddwn yn cael mwy o arian, mwy o werth am ein harian o wneud hynny.
Rwyf i yn un, wedi blino clywed am gyni, felly hefyd pobl Islwyn sy'n dioddef oherwydd yr ideoleg wleidyddol, greulon hon—ideoleg sydd wedi methu â lleihau diffyg y DU—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I haven’t finished yet, thank you. I will do it later—[Laughter.]—but has actually grown the UK deficit—[Interruption.] I will do this later, okay.
We have been suffering now for nine long years, and it is not a laughing matter for the people in my constituency, who are suffering from the results of austerity and welfare reform. This is outside—[Interruption.] This is outside the UN criticism of bedroom tax causing homelessness and the UN criticism of welfare reform and universal credit. It is completely linked, causing poverty and causing real harm to our people. And although the UK Tory Government has now got into the habit of intermittently declaring that austerity is at an end, well, in reality, the suffering goes on, as the suicides and the deaths are now being directly attributed to the disability benefit and personal independence payment assessment travesty. And I know, as a former councillor, first-hand, how valuable and how important local government is as a delivery arm to Welsh democracy and to delivering public services on the front line, and that it’s the vulnerable people who will continue to use local government services as the first front-line service.
But it is an absolute fact that Welsh Labour Government has protected local government in Wales from the worst effects of nine years of austerity and in the face of a cut—
Nid wyf i wedi gorffen eto, diolch. Fe wnaf yn nes ymlaen—[Chwerthin.]—ond mewn gwirionedd mae wedi cynyddu diffyg y DU—[Torri ar draws.] Fe wnaf hyn yn nes ymlaen, iawn.
Rydym ni wedi bod yn dioddef nawr am naw mlynedd hir, ac nid yw'n beth i chwerthin yn ei gylch i bobl yn fy etholaeth i, sy'n dioddef canlyniadau cyni a diwygio lles. Mae hyn ar wahân—[Torri ar draws.] Mae hyn ar wahân i feirniadaeth Y Cenhedloedd Unedig ar dreth ystafell wely yn achosi digartrefedd a beirniadaeth Y Cenhedloedd Unedig ar gredyd cynhwysol a diwygio lles. Mae'n hollol gysylltiedig, ac yn achosi tlodi ac achosi niwed gwirioneddol i'n pobl. Ac er bod Llywodraeth Dorïaidd y DU nawr wedi mynd i'r arfer o ddatgan bob hyn a hyn bod cyni wedi dod i ben, wel, mewn gwirionedd, mae'r dioddef yn parhau, wrth i'r hunanladdiadau a'r marwolaethau nawr gael eu priodoli'n uniongyrchol i gyff gwawd yr asesiad budd-dal anabledd a thaliad annibyniaeth personol. Ac fe wn i, fel cyn-gynghorydd, yn uniongyrchol, pa mor werthfawr a pha mor bwysig yw llywodraeth leol fel cangen gyflenwi democratiaeth Cymru ac i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ar y rheng flaen, a'r bobl sy'n agored i niwed fydd y rhai a fydd yn parhau i ddefnyddio gwasanaethau llywodraeth leol ar gyfer y gwasanaeth rheng flaen cyntaf.
Ond mae'n ffaith ddiamod bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi amddiffyn llywodraeth leol yng Nghymru rhag effeithiau gwaethaf naw mlynedd o gyni ac yn wyneb toriad—
Will you give way now?
A wnewch chi ildio nawr?
Let me just finish—and in the face of a cut of £850 million to our budget by the UK Government since 2010. That is a fact.
Gadewch imi orffen—ac yn wyneb toriad o £850 miliwn i'n cyllideb gan Lywodraeth y DU ers 2010. Mae hynny'n ffaith.
Thank you very much for taking an intervention. I agree wholeheartedly with you, as I said in my comments earlier on, about the devastating effects of Tory austerity, but isn’t the reality this time that we have a 2.4 per cent increase in the overall budget coupled to a 2 per cent decrease in local government budgets?
Diolch yn fawr iawn i chi am dderbyn ymyriad. Cytunaf yn llwyr â chi, fel y dywedais i yn fy sylwadau yn gynharach am effeithiau dinistriol cyni Torïaidd, ond onid y realiti y tro hwn yw bod gennym ni gynnydd o 2.4 y cant yn y gyllideb gyffredinol ynghyd â gostyngiad o 2 y cant yng nghyllidebau llywodraeth leol?
Thank you for that. I think you cannot divorce that from the fact that, since 2010, there has been an £850 million cut to Wales. This is strategic, this is long term, and we know that there is more to come unless there is a general election, and there’s quite a simple fact here: if your coat is too tight, you will get wet.
I met with elected members of Caerphilly County Borough Council last week—[Interruption.] Well, let me just explain my comment: if you do not have enough money coming in, you will not be able to deliver the services that your people need. I called the leader of council to the Assembly, because I’m very concerned about the status of local government per se across the UK, with me for frank discussions about the challenges that councils face and the prudent use of reserves, but the fact is that councils are scared when they look across the water at England. The South Wales Argus stated on 12 November that, since 2008, cuts of £89 million have been made by the authority. A further £60 million will have to be found over the next five years. And I know that no Labour politician has ever spoken to me about coming into public life to cut public services. These are the lifelines of the community. No Labour politician that I know has ever stated that that’s why they came into local government.
It is a fact that local government provides services that directly benefit and impact on the very poorest in our society. It is local government that pays for respite, care, music, sport and non-statutory support services for our people, and I applaud the determination of Welsh Labour councillors and our citizens, who continue to speak up loudly for the need to fight back against Conservative austerity.
It is thanks to the Welsh Labour Government and our local authorities in Wales that they will have to manage cuts of not more than 0.5 per cent. And this is in stark contrast—[Interruption.]—if I wish to continue, and I do if I can—. This is in stark contrast to the situation in England, where council budgets have been decimated. And I would take more truck from the party opposite if, where they are in Government, they had not got the travesty of cuts to local government that England has. Research by the Local Government Association has found local government in England, under the Tories, will face an almost £8 billion funding gap—that is the reality—by 2025. It cannot be right that the Conservatives opposite call for more money whilst cutting, over time, strategically, the Welsh budget. It is disingenuous at most and farcical.
The Tories' cuts to local government in England are deeply unfair. They hit some of the councils with the greatest need the hardest. The top-10—[Interruption.] If you would just let me finish. The top-10 most deprived councils in England are set to see cuts higher than the national average, with nine on course for cuts more than three times higher than the national average. So, where is the Conservative compassion there for the poorest in our society, where you govern?
I know that Welsh people are better served by Welsh Labour councils, governed by the Welsh Labour Government, and I suggest, finally, Deputy Llywydd, that the Tories opposite shake that magic money tree that they found for Northern Ireland—the £1 billion that you gave to them—and give it back to Wales. Thank you.
Diolch ichi am hynna. Rwy'n credu na ellir gwahanu oddi wrth y ffaith, ers 2010, y bu toriad o £850 miliwn i Gymru. Mae hyn yn strategol, mae hyn yn hirdymor, ac rydym ni'n gwybod bod mwy i ddod oni bai y bydd etholiad cyffredinol, a cheir ffaith eithaf syml yn y fan yma: Os yw eich côt yn rhy dynn, byddwch yn gwlychu.
Fe wnes i gyfarfod ag aelodau etholedig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yr wythnos diwethaf—[Torri ar draws.] Wel, gadewch imi egluro fy sylw: Os nad oes gennych chi ddigon o arian yn dod i mewn, ni fyddwch yn gallu darparu'r gwasanaethau y mae eich pobl eu hangen. Galwais ar arweinydd y cyngor i ddod i'r Cynulliad, oherwydd fy mod i'n bryderus iawn ynghylch statws llywodraeth leol fel y cyfryw ar draws y DU, i drafod gyda mi heb flewyn ar dafod yr heriau sy'n wynebu cynghorau a'r defnydd doeth o gronfeydd wrth gefn, ond y ffaith yw bod cynghorau yn ofnus pan eu bod yn edrych ar draws y dŵr at Loegr. Dywedodd y South Wales Argus ar 12 Tachwedd, bod toriadau o £89 miliwn wedi'u gwneud gan yr awdurdod ers 2008. Bydd angen dod o hyd i £60 miliwn arall dros y pum mlynedd nesaf. Ac fe wn i na siaradodd unrhyw wleidydd Llafur â mi ynghylch dod i mewn i fywyd cyhoeddus i gwtogi gwasanaethau cyhoeddus. Dyma anadl einioes y gymuned. Ni ddywedodd unrhyw wleidydd Llafur yr wyf i yn ei adnabod wrthyf mai dyna pam y daeth i mewn i lywodraeth leol.
Mae'n ffaith bod llywodraeth leol yn darparu gwasanaethau sydd er lles uniongyrchol ac yn effeithio ar y bobl dlotaf yn ein cymdeithas. Llywodraeth leol sy'n talu am seibiant, gofal, cerddoriaeth, chwaraeon a gwasanaethau cymorth anstatudol ar gyfer ein pobl, ac rwy'n cymeradwyo agwedd benderfynol cynghorwyr Llafur Cymru a'n dinasyddion, sy'n parhau i godi llais ynghylch yr angen i ymladd yn ôl yn erbyn cyni Ceidwadol.
Diolch i Lywodraeth Lafur Cymru a'n hawdurdodau lleol yng Nghymru ni fydd yn rhaid iddyn nhw reoli toriadau o fwy na 0.5 y cant. Ac mae hyn yn gwbl groes—[Torri ar draws.]—os dymunaf i barhau, ac rwyf i'n dymuno os caf—. Mae hyn yn gwbl groes i'r sefyllfa yn Lloegr, lle mae cyllidebau cynghorau wedi eu chwalu'n llwyr. Ac fe fyddwn i'n cymryd mwy o sylw o'r blaid gyferbyn pe na bydden nhw, lle maen nhw mewn Llywodraeth, wedi cael y cyff gwawd o doriadau i lywodraeth leol a gafodd Lloegr. Mae ymchwil gan y Gymdeithas Llywodraeth Leol wedi canfod y bydd llywodraeth leol gwirionedd—erbyn 2025. Nid yw'n iawn fod y Ceidwadwyr gyferbyn yn galw am fwy o arian ac ar yr un pryd yn torri, dros amser, yn strategol, cyllideb Cymru. Mae'n annidwyll ar y mwyaf ac yn ffars.
Mae toriadau'r Torïaid mewn llywodraeth leol yn Lloegr yn annheg iawn. Fe daron nhw rai o'r cynghorau mwyaf anghenus yn galetach na neb. Mae'r 10 uchaf—[Torri ar draws.] Gadewch imi orffen. Mae'r 10 uchaf o gynghorau mwyaf difreintiedig Lloegr yn wynebu toriadau sy'n uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol, gyda naw yn sicr o wynebu toriadau dros dair gwaith yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol. Felly, ble mae'r tosturi Ceidwadol yn y fan yna tuag at y bobl dlotaf yn ein cymdeithas, lle'r ydych chi'n llywodraethu?
Gwn fod pobl Cymru yn cael eu trin yn well gan gynghorau Llafur Cymru, a reolir gan Lywodraeth Lafur Cymru, ac yn olaf, awgrymaf Dirprwy Lywydd, bod y Torïaid gyferbyn yn ysgwyd y goeden arian hud y daethon nhw o hyd iddi ar gyfer Gogledd Iwerddon—yr £1 biliwn a roesoch chi iddyn nhw—a'i roi yn ôl i Gymru. Diolch.
I'd like to take part in this debate today and support the Welsh Conservative motion, in particular our motion calling for an independent review of the outdated Welsh local government funding formula, which so desperately needs to be revised.
When I started thinking about my contribution today, I thought, 'Well, I'll dust out my speech from last year, the year before, or the year before that; the one that Mike Hedges intervenes on every year.' So, that is evidence, I think, Mike, that we do speak about this on this side every year because you intervene every year. But, this year, I thought, rather than asking the Cabinet Secretary to contribute towards what I'm saying, I'll ask you to contribute to what the leader of Powys County Council is saying. She wrote to all AMs represented in the Powys County Council area, and, I thought, in my contribution, I'd relay some of what she has said, so you can reply directly to her. Her letter sets out the funding gap of £14 million in the next financial year for Powys County Council, and a further £20 million over the following three years, and she talks about the budget reductions taking little account of the cost of providing services across large areas of rural counties like Powys. She goes on to say,
'Powys has been in the unviable position of having the poorest, or joint poorest budget settlement in nine out of 10 years.'
To put this in context, in the last 10 years between 2010 and 2020, there would have been approximately £100 million from our budget, and this in a time when other local authorities across Wales are seeing an increase in their settlements. This is the example that Darren Millar was talking about in his opening comments about the divide between urban and rural Wales. [Interruption.] Yes, Mike, as always.
Hoffwn i gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw a chefnogi cynnig Ceidwadwyr Cymru, yn arbennig ein cynnig yn galw am adolygiad annibynnol o'r fformiwla gyllido ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru sydd mor hen ffasiwn ac sydd wirioneddol angen ei diwygio.
Pan ddechreuais i feddwl am fy nghyfraniad heddiw, roeddwn i'n meddwl, 'Wel, fe chwythaf i'r llwch oddi ar fy araith y llynedd, y flwyddyn cyn hynny, neu'r flwyddyn cyn hynny hyd yn oed; yr un y mae Mike Hedges yn ymyrryd arni hi bob blwyddyn.' Felly, dyna dystiolaeth, rwy'n credu, Mike, ein bod ni'n siarad am hyn ar yr ochr hon bob blwyddyn oherwydd eich bod chi'n ymyrryd bob blwyddyn. Ond, eleni, yr oeddwn i'n meddwl, yn hytrach na gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet i gyfrannu tuag at yr hyn yr wyf i'n ei ddweud, fe ofynnaf i chi gyfrannu at yr hyn y mae arweinydd Cyngor Sir Powys yn ei ddweud. Ysgrifennodd hi at holl Aelodau'r Cynulliad sy'n cael eu cynrychioli yn ardal Cyngor Sir Powys, ac roeddwn yn meddwl, yn fy nghyfraniad i, y byddwn yn ailadrodd i chi yr hyn a ddywedodd hi, felly gallwch ei hateb hi'n uniongyrchol. Mae ei llythyr yn nodi'r bwlch cyllid o £14 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf ar gyfer Cyngor Sir Powys, ac £20 miliwn arall dros y tair blynedd dilynol, ac mae hi'n sôn nad yw'r gostyngiadau yn y gyllideb yn ystyried y gost o ddarparu gwasanaethau ar draws rhannau helaeth o'r siroedd gwledig megis Powys. Aiff ymlaen i ddweud bod
Powys wedi bod yn y sefyllfa annichonadwy o gael y setliad cyllideb gwaethaf, neu'r setliad gwaethaf ar y cyd mewn naw allan o ddeng mlynedd.
I roi hyn mewn cyd-destun, yn y 10 mlynedd diwethaf rhwng 2010 a 2020, byddai tua £100 miliwn wedi bod ar gael yn ein cyllideb, ac mae hyn ar adeg pan fo awdurdodau lleol eraill ledled Cymru yn gweld cynnydd yn eu setliadau. Dyma'r enghraifft yr oedd Darren Millar yn sôn amdani yn ei sylwadau agoriadol am y rhaniad rhwng ardaloedd trefol a gwledig Cymru. [Torri ar draws.] Ie, Mike, fel bob tro.
As always—if Russell George did have to provoke me. Powys has the fourteenth highest support per capita in Wales and its problem is population loss.
Fel bob amser—os oedd rhaid i Russell George fy herio i. Ym Mhowys mae cymorth y pen yn y pedwerydd safle ar ddeg uchaf yng Nghymru a'i phroblem yw colli poblogaeth.
Well, isn't it interesting that the UK Government, in its block grant, provides every person in Wales with £1.20 for every £1 that is spent in England? And why is that? Because there is more need here in Wales. But that need isn't reflected in the local government formula when it comes to rural Wales and needs across Wales.
Wel, onid yw hi'n ddiddorol bod Llywodraeth y DU, yn ei grant bloc, yn rhoi £1.20 i bob person yng Nghymru am bob £1 sy'n cael ei wario yn Lloegr? A pham? Oherwydd bod mwy o angen yma yng Nghymru. Ond nid yw'r angen hwnnw yn cael ei adlewyrchu yn y fformiwla ar gyfer llywodraeth leol o safbwynt Cymru wledig a'r anghenion ledled Cymru.
It is reflected.
Y mae'n cael ei adlewyrchu.
And the Cabinet Secretary will be able to respond to that in his final comments.
Also, the leader of Powys County Council talks about the efficiencies that have already been made in management and back offices. What she says in a letter to me and other AMs in our area is that,
'This approach is no longer sustainable, as the cuts are simply too deep.'
Simply too deep. Savage cuts. She talks about school budgets; job losses—of course, the local authority's the biggest employer in the area; service reductions; highways; maintenance; introducing or increasing charges to some of the public services, such as cemeteries, garden waste, car parking, et cetera.
So, we, on this side of the Chamber, on these benches, we want to make sure that local councils are empowered to make the decisions that affect their communities. Regrettably, there has been a trend towards a centralisation of funding in the form of specific Welsh Government grants rather than empowering those councils, in town councils, community councils, county councils across Wales, to make locally made financial decisions in their own areas—decisions that are suitable for their own communities. So, let's see a more flexible approach and let's see an increase in the revenue support grant rather than specific Welsh Government grants, then allow local authorities to protect more of the services that matter to them.
I will finish my contribution by reading the last-but-one paragraph from the leader of Powys County Council to myself and other AMs:
'It is not too late to reverse the position. The Chancellor's budget has provided additional support for the Welsh block and local government should be first in that queue to receive additional resources. Powys is the authority that has suffered more than most; it should be at the head of that queue.'
Well, I agree with the leader of Powys County Council, and let's agree to an independent review of the Welsh local government funding formula, Cabinet Secretary, and let's see a fair system that works for all parts of Wales.
A bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu ymateb i hynny yn ei sylwadau terfynol.
Hefyd, mae arweinydd Cyngor Sir Powys yn sôn am yr arbedion effeithlonrwydd sydd eisoes wedi'u gwneud mewn rheoli a swyddfeydd cefn. Yr hyn a ddywed hi mewn llythyr ataf i ac at Aelodau Cynulliad eraill yn ein hardal ni yw
nad yw'r dull hwn yn gynaliadwy mwyach gan fod y toriadau yn rhy ddwfn.
Rhy ddwfn. Toriadau llym. Mae hi'n sôn am gyllidebau ysgol; colli swyddi—wrth gwrs, yr awdurdod lleol yw'r cyflogwr mwyaf yn yr ardal; gostyngiadau mewn gwasanaeth; priffyrdd; cynnal a chadw; cyflwyno neu gynyddu taliadau i rai o'r gwasanaethau cyhoeddus, megis mynwentydd, gwastraff gardd, meysydd parcio ac ati.
Felly, rydym ni, ar yr ochr hon i'r Siambr, ar y meinciau hyn, rydym ni eisiau sicrhau bod cynghorau lleol yn cael eu grymuso i wneud y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu cymunedau. Yn anffodus, bu tuedd tuag at ganoli cyllid drwy gyflwyno grantiau penodol Llywodraeth Cymru yn hytrach na grymuso'r cynghorau hynny, cynghorau tref, cynghorau cymuned, cynghorau sir ledled Cymru, i wneud penderfyniadau ariannol yn lleol yn eu hardaloedd eu hunain—penderfyniadau sy'n addas ar gyfer eu cymunedau eu hunain. Felly, gadewch i ni weld ymagwedd fwy hyblyg a gadewch i ni weld cynnydd yn y grant cynnal refeniw yn hytrach na grantiau penodol gan Lywodraeth Cymru, ac yna caniatáu i awdurdodau lleol i ddiogelu mwy o'r gwasanaethau sy'n bwysig iddyn nhw.
Fe ddof â'm cyfraniad i ben drwy ddarllen y paragraff olaf ond un oddi wrth arweinydd Cyngor Sir Powys ataf i ac aelodau eraill y Cynulliad:
Nid yw'n rhy hwyr i wyrdroi'r sefyllfa. Mae cyllideb y Canghellor wedi darparu cymorth ychwanegol ar gyfer bloc Cymru, a dylai llywodraeth leol fod y cyntaf yn y ciw i gael adnoddau ychwanegol. Powys yw'r awdurdod sydd wedi dioddef yn fwy na'r rhan fwyaf; dylai fod ar flaen y ciw hwnnw.
Wel, rwy'n cytuno ag arweinydd Cyngor Sir Powys, a gadewch inni gytuno i gynnal adolygiad annibynnol o'r fformiwla gyllido ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet, a gadewch i ni weld system deg sy'n gweithio ar gyfer pob rhan o Gymru.
Thank you. I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services. Alun Davies.
Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Alun Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm sure you'll agree it's been another uplifting debate on the nature of austerity here. I think it is something that does no credit to this place, or to politics, to listen to Conservative Members stand up and decry the policies and the impact and the effect of policies of a Government they claim to support in the United Kingdom whilst, at the same time, washing their hands of all responsibility for the impacts of those policies. But let me say one thing, as I begin my remarks this afternoon. Let me say this: whatever we do to the formula or with the formula in terms of taking it forward, developing it, I will never, as Cabinet Secretary, fix the formula to support either Labour-supporting councils or councils in my particular region.
We have heard, over the last hour, Conservative after Conservative stand up and tell us, basically, that the formula should be fixed. They have rooted community against community in this country this afternoon in all of their conversations. I am not going to do this. But I tell you what I will do, let me tell you what I will do. When I receive a letter from the WLGA, signed by all four political leaders, telling me that they request a review of that formula, I will grant it; I will not stand in its way. Let me say this: the formula was first introduced, of course, by a predecessor of mine, a Member for Blaenau Gwent, but I feel no ownership of it, I feel that it is a shared formula between us and local government. So, let us hear that voice, let us hear what those council leaders have to say. Let us hear their voice, and if they request that fundamental review, then I would be minded to grant it. But, it will be focused on the needs of people and not to satisfy the needs of political parties. So, it won't be a Tory review; it'll be a review led by this place, independent of political parties, and independent of political chicanery of the sort we've heard behind me.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno y bu'n ddadl ddyrchafol arall ar natur cyni yn y fan yma. Rwy'n credu nad yw'n glod i'r lle hwn nac i wleidyddiaeth, pan fo Aelodau Ceidwadol yn codi a difrïo polisïau ac effaith polisïau Llywodraeth y maen nhw'n honni eu bod yn ei chefnogi yn y Deyrnas Unedig tra eu bod, ar yr un pryd, yn golchi eu dwylo o'r holl gyfrifoldeb am effeithiau'r polisïau hynny. Ond gadewch i mi ddweud un peth, wrth imi ddechrau fy sylwadau y prynhawn yma. Gadewch imi ddweud hyn; beth bynnag a wnawn ni i'r fformiwla neu gyda'r fformiwla o ran ei symud hi ymlaen, ei datblygu, ni fyddaf i byth, fel Ysgrifennydd Cabinet, yn gwyro'r fformiwla i gefnogi cynghorau Llafur neu gynghorau yn fy rhanbarth arbennig i.
Fe glywsom ni yn ystod yr awr ddiwethaf, Ceidwadwr ar ôl Ceidwadwr yn codi ac yn dweud wrthym ni, yn y bôn, y dylai'r fformiwla gael ei gwyro. Maen nhw wedi gosod cymuned yn erbyn cymuned yn y wlad hon y prynhawn yma ym mhob un o'u sgyrsiau. Nid wyf i am wneud hyn. Ond fe ddywedaf i wrthych chi beth yr wyf i'n mynd i'w wneud, gadewch imi ddweud wrthych chi beth yr wyf i'n mynd i'w wneud. Pan fyddaf yn cael llythyr gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, wedi'i lofnodi gan bob un o'r pedwar arweinydd gwleidyddol, yn dweud wrthyf eu bod yn gofyn am adolygiad o'r fformiwla honno, fe fyddaf yn caniatáu hynny. Ni fyddaf yn ei rwystro. Gadewch imi ddweud hyn; cyflwynwyd y fformiwla am y tro cyntaf, wrth gwrs, gan un o'm rhagflaenwyr, Aelod dros Flaenau Gwent, ond nid wyf i'n teimlo fy mod yn berchen arni mewn unrhyw ffordd, rwy'n teimlo ei bod yn fformiwla i'w rhannu rhyngom ni a llywodraeth leol. Felly, gadewch inni glywed y llais hwnnw, gadewch inni glywed beth sydd gan arweinwyr y cynghorau hynny i'w ddweud. Gadewch inni glywed eu llais, ac os byddan nhw'n gofyn am yr adolygiad sylfaenol hwnnw, yna fe fyddwn o du ei ganiatáu. Ond, bydd yn canolbwyntio ar anghenion pobl ac nid diwallu anghenion pleidiau gwleidyddol. Felly, ni fydd yn adolygiad Torïaidd; fe fydd yn adolygiad dan arweiniad y lle hwn, yn annibynnol ar bleidiau gwleidyddol, ac yn annibynnol ar y dichell gwleidyddol a glywsom ni y tu ôl imi.
Onid y pwynt pwysig heddiw ydy nid y fformiwla—ac rydym yn mynd lawr rhyw gors yn trafod y fformiwla gyllidol—onid y pwynt pwysig fan hyn ydy bod yna gynnydd wedi bod yn y gyllideb eleni a oedd yn rhoi cyfle euraidd i’r Llywodraeth yma ddechrau symud y pwyslais tuag at wasanaethau ataliol ym myd llywodraeth leol? Rydych chi wedi colli’r cyfle honno.
Isn't the important point today not the formula—and we're getting dragged into discussing the funding formula—but isn't the important point here that there's been an increase in the budget for this year that gave the Government here a golden opportunity to start to shift the emphasis towards preventative services in local government? You've missed that opportunity.
I was responding to one area of the debate; I will come to the other parts of the debate in due course. My assumption was that you wanted to intervene on the formula aspects of it. But we will refer to other parts of this.
What I would like to be able to do, though, is to have a little more of—how shall I put it—an elevated debate on how we fund local government and the challenges facing us. Let me say this: over the last few years, we have seen a significant impact as a consequence of austerity. We have seen an 8 per cent fall, in real terms, in the budget available to this Government since 2009 and 2010. We have seen the impact of a failed economic policy and a failed financial policy from London. It has failed to achieve all of its objectives. One of those objectives—[Interruption.] I'm not going to take another intervention at the moment. It has failed to achieve any of its objectives, and that, I suspect, is why the current Chancellor has thrown the whole lot into the bin.
Let me say this: the Conservatives tell us that they would do things differently, and they're right, they would. They would—they would—because, in England, they are reducing core Government funding, not by 10 per cent or 20 per cent, but to zero. To zero. They reduced it to nothing at all. But you don't hear that from these voices here, and you don't hear it from Conservative councillors either. You know, I've seen the same letters as others have seen here, but I am yet to see a letter from a Conservative leader anywhere in Wales—and I'll take the intervention if somebody has one—where they are saying, 'We want the same policies being pursued by the Conservative Government of the United Kingdom in England here in Wales.' [Interruption.] I'm yet to see it, and I notice that the interventions behind me have dried up.
What we have seen—[Interruption.] What we have seen—[Interruption.] They're silent now. They're silent now, because they recognise—[Interruption.] Because they recognise—[Interruption.] They recognise that the 24 per cent cut in spending for councils in England is compared to 12 per cent in Wales—not 35 per cent, Darren. You got your numbers wrong again; you need a new researcher and you need a new speech writer. So, let me tell you this. There is no—[Interruption.] There is no local authority in Wales that is facing anything like the same reductions in spending as the average council in England—not one, not one at all.
But let me go further than that, and this is the real debate we need to have this afternoon, and Rhun ap Iorwerth came close to saying these things. Let me say this: it's the easiest thing in the world to repeat and rehearse arguments—we've heard at least one Member say that he's made the same speech three times in the last three years—but that is not an adequate response. It's an inadequate response to the challenges we face. We know that a Chancellor in a speech saying that austerity is at an end will, depending on different scenarios, still lead to significant reductions in the Welsh block grant to 2021-22, either by -3 per cent, -0.5, or -0.8 per cent. So, we will still see reductions. And we know—and this is the challenge, Rhun—it's not good enough to offer a commentary and to offer an analysis of different areas of funding, because nobody would disagree with you, but you have to take decisions. We're not sitting in this Chamber to provide a commentary. We're sitting in this Chamber to take decisions, and if you do question the amount of money spent on health, the honest approach is not simply to critique it, but to argue to cut it. Argue to cut it.
Roeddwn i'n ymateb i un rhan o'r ddadl: Fe fyddaf yn dod at rannau eraill o'r ddadl maes o law. Fy rhagdybiaeth oedd eich bod eisiau ymyrryd ar yr agweddau yn ymwneud â fformiwla o hyn. Ond fe fyddwn yn cyfeirio at rannau eraill o hyn.
Fodd bynnag, yr hyn yr hoffwn i ei wneud, yw cael ychydig mwy o—sut gallaf i fynegi hyn—ddadl ddyrchafedig ynghylch sut yr ydym ni'n ariannu llywodraeth leol a'r heriau sy'n ein hwynebu. Gadewch imi ddweud hyn; dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym ni wedi gweld effaith sylweddol o ganlyniad i gyni. Rydym ni wedi gweld gostyngiad o 8 y cant, mewn termau real yn y gyllideb sydd ar gael i'r Llywodraeth hon ers 2009 a 2010. Rydym ni wedi gweld effaith polisi economaidd a pholisi ariannol wedi methu o Lundain. Mae wedi methu â chyflawni pob un o'i amcanion. Un o'r amcanion hynny—[Torri ar draws.] Nid wyf am dderbyn ymyriad arall ar hyn o bryd. Mae wedi methu â chyflawni unrhyw un o'i hamcanion, a dyna pam, rwy'n amau, y taflodd y Canghellor presennol y cyfan i'r bin.
Gadewch imi ddweud hyn: Mae'r Ceidwadwyr yn dweud wrthym ni y bydden nhw'n gwneud pethau mewn ffordd wahanol, ac maen nhw'n iawn, fe fydden nhw. Fe fydden nhw—fe fydden nhw— oherwydd, yn Lloegr, maen nhw'n lleihau cyllid craidd y Llywodraeth, nid gan 10 y cant nac 20 y cant, ond i sero. I sero. Fe'i gostyngwyd i ddim byd o gwbl. Ond nid ydych chi'n clywed hynny gan y lleisiau hyn yma, na'i glywed gan gynghorwyr Ceidwadol ychwaith. Rwyf i wedi gweld yr un llythyrau a welwyd gan eraill yn y fan yma, ond rwy'n dal i ddisgwyl gweld llythyr gan arweinydd y Ceidwadwyr mewn unrhyw le yng Nghymru—ac fe dderbyniaf yr ymyriad os oes gan rywun un—lle y maen nhw'n dweud, eu bod nhw eisiau'r un polisïau sy'n cael eu dilyn gan Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig yn Lloegr yn cael eu dilyn yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Nid wyf i wedi ei weld hyd yn hyn, ac rwy'n sylwi bod yr ymyriadau y tu ôl imi wedi tewi.
Yr hyn yr ydym ni wedi ei weld—[Torri ar draws.] Yr hyn yr ydym ni wedi ei weld—[Torri ar draws.] Maen nhw'n dawel nawr. Maen nhw'n dawel nawr, oherwydd eu bod yn cydnabod—[Torri ar draws.] Oherwydd eu bod yn cydnabod—[Torri ar draws.] Maen nhw'n cydnabod bod 24 y cant o doriad mewn gwariant ar gyfer cynghorau yn Lloegr yn cymharu â 12 y cant yng Nghymru—nid 35 y cant, Darren. Fe gawsoch eich rhifau'n anghywir unwaith eto; mae angen ymchwilydd newydd arnoch chi ac mae angen ysgrifennwr areithiau newydd arnoch chi hefyd. Felly, gadewch imi ddweud hyn wrthych chi. Nid oes unrhyw—[Torri ar draws.] Nid oes unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru yn wynebu unrhyw beth tebyg i'r un gostyngiadau mewn gwariant ag y mae cyngor cyfartalog yn Lloegr—dim un, dim un o gwbl.
Ond gadewch i mi fynd ymhellach na hynny, a dyma'r ddadl wirioneddol y mae'n rhaid inni ei chael y prynhawn yma, a daeth Rhun ap Iorwerth yn agos iawn at ddweud y pethau hyn. Gadewch imi ddweud hyn: Y peth hawddaf yn y byd yw ailadrodd ac ymarfer dadleuon—rydym ni wedi clywed o leiaf un Aelod yn dweud ei fod wedi traddodi'r un araith dair gwaith yn ystod y tair blynedd diwethaf—ond nid yw hynny'n ymateb digonol. Mae'n ymateb annigonol i'r heriau a wynebwn. Fe wyddom ni fod Canghellor yn dweud mewn araith bod cyni ar ben, yn dibynnu ar sefyllfaoedd gwahanol, yn arwain at ostyngiadau sylweddol yng ngrant bloc Cymru hyd at 2021-22, naill ai gan -3 y cant, -0.5 neu-0.8 y cant. Felly, byddwn ni'n dal yn gweld gostyngiadau. Ac fe wyddom ni—a dyma'r her, Rhun—nid yw'n ddigon da i gynnig sylwebaeth a chynnig dadansoddiad o'r gwahanol feysydd o ariannu, oherwydd ni fyddai neb yn anghytuno â chi, ond mae'n rhaid i chi wneud penderfyniadau. Nid ydym ni'n eistedd yn y Siambr hon i roi sylwebaeth. Rydym ni'n eistedd yn y Siambr hon i wneud penderfyniadau, ac os ydych chi'n cwestiynu faint o arian a werir ar iechyd, yr ymagwedd onest yw nid ei feirniadu, ond dadlau o blaid ei dorri. Dadlau o blaid ei dorri.
I think the point I made about that, and I'll make it again, was that these are decisions that, yes, we can look at in the context of today, but we should be looking at in the context of years. We've been talking for a long, long time about the need to think transformatively about how we spend money on health and social care—it hasn't happened. Now, as a result of the parliamentary review, perhaps we might see some change, but this is a failure on behalf of nearly 20 years of a Labour-led Government.
Rwy'n credu mai'r pwynt a wnes i ynghylch hynny, ac fe'i gwnaf ef eto, oedd bod y rhain yn benderfyniadau, ydynt, y gallwn edrych arnyn nhw yng nghyd-destun heddiw, ond y dylem ni fod yn edrych arnyn nhw yng nghyd-destun blynyddoedd. Rydym ni wedi bod yn siarad am amser maith am yr angen i feddwl yn drawsffurfiol ynghylch sut yr ydym ni'n gwario arian ar iechyd a gofal cymdeithasol—nid yw wedi digwydd. Bellach, o ganlyniad i'r adolygiad seneddol, efallai y byddwn ni'n gweld rhywfaint o newid, ond mae hyn yn fethiant ar ran bron i 20 mlynedd o Lywodraeth a arweinir gan Lafur.
I would suggest, in many ways, it's a failure of the political class rather than any particular political party, because let me say this: because things are going to get worse. Because things are going to get worse. We all saw, and I'm sure many of us read, the report of the National Institute of Economic and Social Research yesterday, which discussed the impact of Brexit. We could see the UK economy fall by anything from 2.8 per cent to 5.5 per cent. We know that will lead to a significant reduction in tax take; we know that it will lead to a significant reduction in the funding available to us; and we know that if we're serious about the sorts of spending increases that are being discussed this afternoon, we would have to increase Welsh rates of income tax by 5, 6 or 7 per cent in order to make up for those reductions, and are you prepared to argue for that? Are you prepared to argue for it?
What I will say, and I'll say this to Members on all sides of the Chamber this afternoon, is that a sterile debate about how we allocate funding is not an adequate response to the challenges being faced by local government or by other areas of spending within the Welsh Government. We have to ask far harder and far tougher questions, because in the future we will have significant reductions in the funding available to us, and that means asking the hard questions about the structures of governance. It means asking the difficult questions about how we deliver services. It means asking the really searching questions of ourselves and our colleagues about how we are able to create the structures of service delivery and local accountability and governance that can deliver and protect those services, not just in the age of austerity but the age of Brexit-fuelled austerity. By walking away from that debate, we walk away from the responsibility that our offices give us. I know I am testing your patience, Deputy Presiding Officer—I'll finish with this point: I do not need any lectures at all from the Welsh Conservative Party and their crocodile tears about cuts to public funding and their impact on public services. Nobody needs those crocodile tears. Nobody wants those crocodile tears. What we want—[Interruption.] What we want—and what I will lead, and what this Government will lead—is a debate on how we deliver and protect our public services at a time when the people behind me, who are happy to shout, offer no new ideas but offer more of the same. We will lead change in Welsh Labour, and we will lead fair change for everyone across the whole of this country.
Byddwn i'n awgrymu, mewn nifer o ffyrdd, ei fod yn fethiant ar ran y dosbarth gwleidyddol yn hytrach nag unrhyw blaid wleidyddol benodol, oherwydd gadewch imi ddweud hyn; oherwydd mae pethau'n mynd i waethygu. Oherwydd mae pethau'n mynd i waethygu. Gwelodd pob un ohonom ni, ac rwy’n siŵr y darllenodd sawl un ohonom ni adroddiad y Sefydliad Ymchwil Gymdeithasol ac Economaidd Cenedlaethol ddoe, a oedd yn trafod effaith Brexit. Gallem ni weld economi'r DU yn gostwng gan rhwng 2.8 y cant a 5.5 y cant. Fe wyddom ni y bydd hynny'n arwain at ostyngiad sylweddol yn y trethi a gesglir; fe wyddom ni y bydd yn arwain at ostyngiad sylweddol yn y cyllid sydd ar gael i ni; ac fe wyddom ni os ydym o ddifrif ynglŷn â'r math o gynnydd mewn gwariant sy'n cael ei drafod y prynhawn yma, y byddai'n rhaid inni gynyddu cyfraddau treth incwm Cymru gan 5, 6 neu 7 y cant er mwyn gwneud iawn am y gostyngiadau hynny, ac a ydych chi'n barod i ddadlau o blaid hynny? A ydych chi'n barod i ddadlau o blaid hynny?
Yr hyn yr wyf am ei ddweud, ac rwyf yn dweud hyn wrth Aelodau ar bob ochr i'r Siambr y prynhawn yma, yw nad yw dadl ddi-fudd ynghylch sut yr ydym ni'n dyrannu arian yn ymateb digonol i'r heriau a wynebir gan lywodraeth leol na gan feysydd eraill o wariant o fewn Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i ni ofyn cwestiynau llawer mwy anodd a llawer mwy llym, oherwydd yn y dyfodol bydd gennym ni ostyngiadau sylweddol yn y cyllid sydd ar gael i ni, ac mae hynny'n golygu gofyn cwestiynau anodd am strwythurau llywodraethu. Mae'n golygu gofyn cwestiynau anodd ynghylch sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau. Mae'n golygu gofyn cwestiynau treiddgar iawn i ni'n hunain ac i'n cyd-Aelodau ynghylch sut y byddwn ni'n llwyddo i greu strwythurau darparu gwasanaethau ac atebolrwydd a llywodraethu lleol a all gyflawni a diogelu'r gwasanaethau hynny, nid yn unig yn yr oes o gyni ond yr oes o gyni a daniwyd gan Brexit. Drwy gerdded i ffwrdd o'r ddadl honno, rydym ni'n cerdded i ffwrdd oddi wrth y cyfrifoldeb y mae ein swyddi yn ei osod arnom. Rwy'n gwybod fy mod i'n trethu eich amynedd, Dirprwy Lywydd—Fe orffennaf i gyda'r pwynt hwn: Nid oes angen unrhyw ddarlith arnaf o gwbl gan blaid Geidwadol Cymru a'u dagrau ffug ynghylch y toriadau i gyllid cyhoeddus a'u heffaith ar wasanaethau cyhoeddus. Nid oes ar neb angen y dagrau ffug hynny. Nid oes ar neb eisiau'r dagrau ffug hynny. Yr hyn yr ydym ni ei eisiau—[Torri ar draws.] Yr hyn yr ydym ni eisiau—a'r hyn y byddaf yn ei harwain, a'r hyn y bydd y Llywodraeth hon yn ei harwain—yw dadl ynghylch sut yr ydym yn darparu ac yn amddiffyn ein gwasanaethau cyhoeddus ar adeg pan fo'r bobl y tu ôl i mi, sy'n hapus i weiddi, yn cynnig mwy o'r un peth a dim syniadau newydd. Fe fyddwn ni'n arwain newid yn Llafur Cymru, a byddwn yn arwain newid teg i bawb ym mhob rhan o'r wlad hon.
Members must realise that when you all start shouting, I will let the Minister carry on. So, if you feel you are—[Interruption.] So, if you feel—as I heard many, many sedentary comments, you will have to sit and listen, because I will allow Ministers—and only Ministers, I might add very quickly—to go on. So, there we are. Think about that for the next debate. I now call Mark Isherwood to reply to the debate. Mark, you've four minutes.
Mae'n rhaid i'r Aelodau sylweddoli pan fyddwch chi i gyd yn dechrau gweiddi, y byddaf yn caniatáu i'r Gweinidog barhau. Felly, os ydych yn teimlo eich bod—[Torri ar draws.] Felly, os ydych yn teimlo—gan fy mod wedi clywed llawer iawn o sylwadau eisteddog, fe fydd yn rhaid ichi eistedd a gwrando, oherwydd byddaf yn caniatáu i Weinidogion—a dim ond Gweinidogion, rwy'n ychwanegu'n gyflym iawn—i barhau. Felly, dyna ni. Meddyliwch am hynny ar gyfer y ddadl nesaf. Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl. Mark, mae gennych chi bedwar munud.
Thank you. Thanks to all contributors. As Darren Millar highlighted, a letter by local government leaders, signed by them all, warned that cuts to preventative services would be a false economy. As the chief exec of the Welsh Local Government Association told committee, there was an announcement of £30 million going into regional partnership boards, but that's in the NHS budget line. Why not make that £30 million preventative spend fund?
Summarising the broader issues—. As Darren said, there are suspicions that the Cabinet Secretary is using underhand tactics to force council mergers and, as he said, the Welsh Government's 17-year-old local government funding formula is no longer fit for purpose. As a health professional, Dr Dai Lloyd highlighted the need to see more money spent on illness prevention in local government, and the need to allow GPs to refer to social services. Suzy Davies said that local authorities were close to not being able to run services safely, and that the Welsh Government can't continue to use austerity as an excuse. Mike Hedges provided a formulaic defence of an outdated formula. Rhun ap Iorwerth moved Plaid Cymru's amendments 2 and 3, which we will be supporting. He also noted that it's taken consequentials from the UK Government budget to persuade the Welsh Government to issue crumbs to local government. And, as he said, it's Labour's austerity. Mohammad Asghar referred to the humiliating u-turn performed by the Welsh Government thanks to extra funding from the UK Chancellor. Rhianon Passmore provided us with her usual shouty speech about the austerity inherited by the UK Government in 2010. Russell George highlighted the funding formula divide between urban and rural Wales and said that local authorities should be at the front of the queue for additional funding from the Chancellor.
All we got from Cabinet Secretary Mr Bumble was the usual economic illiteracy, buck-passing and political chicanery. Of course, he referred to the impact on the economy if Labour votes down the Brexit deal negotiated between the UK Government and all 27 members of the EU. Currently, for every £1 spent by the UK Conservative Government on devolved matters, £1.20 is given to Wales. But Welsh council tax payers are bearing the brunt of poor Welsh Government decisions over almost two decades. The Cabinet Secretary again compared funding between England and Wales, claiming that councils there are worse off. But local government funding policy has diverged significantly since devolution: for example, direct funding for schools in England, not Wales, and business rates retention there, not here. It's impossible to make the percentage comparisons he keeps making.
We also know that there is an overly bureaucratic, complex and outdated funding formula that's resulting in skewed local government finances. Therefore, on that note, I will finish by quoting a Labour-led county council in Wales, because last week, Flintshire County Council Labour-led, launched its #BacktheAsk campaign in full council and received unanimous support of all councillors of all parties to take, quote, the fight down to the local government department in Cardiff to get a fair share of national funds. I'm delighted to show my support for them and I'm grateful that people who live in the county of Flintshire, and Wrexham, and the other disadvantaged councils are now standing up to the bullies in Labour, in Cardiff, who will not listen, who have ceased to be accountable and who should go once and for all.
Diolch. Diolch i bawb a gyfrannodd. Fel yr amlygodd Darren Millar, roedd llythyr gan arweinwyr llywodraeth leol, a lofnodwyd ganddyn nhw i gyd, yn rhybuddio y byddai toriadau i wasanaethau ataliol yn ddarbodaeth ffug. Fel y dywedodd Prif Weithredwr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wrth y pwyllgor, cafwyd cyhoeddiad bod £30 miliwn yn mynd i fyrddau partneriaeth rhanbarthol, ond mae hynny yn llinell gyllideb y GIG. Pam na wnewch chi'r £30 miliwn hynny'n gronfa gwariant ataliol?
Gan grynhoi'r materion ehangach—. Fel y dywedodd Darren, ceir amheuon bod Ysgrifennydd y Cabinet yn defnyddio tactegau llechwraidd i orfodi cynghorau i uno ac, fel y dywedodd, ni yw'r fformiwla gyllido ar gyfer llywodraeth leol Llywodraeth Cymru sy'n 17 oed, yn addas i'r diben mwyach. Fel gweithiwr iechyd proffesiynol, roedd Dr Dai Lloyd yn tynnu sylw at yr angen i weld mwy o arian yn cael ei wario ar atal salwch mewn llywodraeth leol, a'r angen i ganiatáu i feddygon teulu atgyfeirio i'r gwasanaethau cymdeithasol. Dywedodd Suzy Davies fod awdurdodau lleol yn agos at beidio â gallu cynnal gwasanaethau yn ddiogel ac na all Llywodraeth Cymru barhau i ddefnyddio cyni fel esgus. Cyflwynodd Mike Hedges amddiffyniad fformiwläig o fformiwla hen ffasiwn. Cynigiodd Rhun ap Iorwerth welliannau Plaid Cymru 2 a 3, ac fe fyddwn ni'n eu cefnogi. Nododd hefyd ei bod hi wedi cymryd symiau canlyniadol gan Lywodraeth y DU i berswadio Llywodraeth Cymru i roi briwsion i lywodraeth leol. Ac, fel y dywedodd, cyni Llafur yw hyn. Cyfeiriodd Mohammad Asghar at y tro pedol gwaradwyddus a gyflawnodd Llywodraeth Cymru diolch i gyllid ychwanegol gan Ganghellor y DU. Cawsom yr araith arferol yn cael ei bloeddio gan Rhianon Passmore am y cyni a etifeddwyd gan Lywodraeth y DU yn 2010. Tynnodd Russell George sylw at y rhaniad yn y fformiwla gyllido rhwng ardaloedd trefol a gwledig Cymru a dywedodd y dylai awdurdodau lleol fod ar flaen y ciw ar gyfer cyllid ychwanegol oddi wrth y Canghellor.
Y cwbl a gawsom ni gan Ysgrifennydd y Cabinet Mr Bumble oedd yr anllythrennedd economaidd arferol, taflu'r baich a'r dichell gwleidyddol. Wrth gwrs, cyfeiriodd at yr effaith ar yr economi pe byddai Llafur yn pleidleisio i wrthod y fargen Brexit a gafodd ei negodi rhwng Llywodraeth y DU a phob un o'r 27 o aelodau'r UE. Ar hyn o bryd, am bob £1 a gaiff ei gwario gan Lywodraeth Geidwadol y DU ar faterion datganoledig, rhoddir £1.20 i Gymru. Ond mae talwyr y dreth gyngor yng Nghymru yn dwyn baich penderfyniadau gwael Llywodraeth Cymru dros bron i ddau ddegawd. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet unwaith eto'n cymharu cyllid rhwng Cymru a Lloegr, gan honni bod cynghorau yno'n waeth eu byd. Ond mae polisi cyllido llywodraeth leol wedi ymwahanu'n sylweddol ers datganoli; er enghraifft, cyllid uniongyrchol ar gyfer ysgolion yn Lloegr, nid yng Nghymru, a chadw ardrethi busnes yno, nid yma. Mae'n amhosibl gwneud y cymariaethau canran y mae'n parhau i'w gwneud.
Rydym ni hefyd yn gwybod bod gennym fformiwla gyllido gymhleth a hen ffasiwn, sy'n rhy fiwrocrataidd ac sy'n arwain at gyllid llywodraeth leol ar sgiw. Felly, ar y nodyn hwnnw, fe orffennaf i drwy ddyfynnu cyngor sir dan arweiniad Llafur yng Nghymru, oherwydd yr wythnos diwethaf, dan arweiniad Llafur fe lansiodd Cyngor Sir y Fflint ei ymgyrch #CefnogiGalw yn y cyngor llawn gyda phob cynghorydd ym mhob plaid yn cefnogi'n unfryd y bwriad o fynd, rwy'n dyfynnu, â'r frwydr i lawr i'r adran lywodraeth leol yng Nghaerdydd i gael cyfran deg o'r cyllid cenedlaethol. Rwy'n falch iawn o ddangos fy nghefnogaeth iddyn nhw ac rwy'n ddiolchgar bod y bobl sy'n byw yn sir y Fflint, a Wrecsam a'r cynghorau eraill dan anfantais erbyn hyn yn gwrthsefyll bwlis yn y Blaid Lafur yng Nghaerdydd, nad ydyn nhw'n gwrando, sydd wedi rhoi'r gorau i fod yn atebol ac y dylen nhw fynd unwaith ac am byth.
The proposal is to—[Interruption.] The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. We defer voting under this item until voting time.
Y cynnig yw—[Torri ar draws.] Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Rydym yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Julie James. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Julie James. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on poverty, and I call on Leanne Wood to move the motion.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar dlodi, a galwaf ar Leanne Wood i gynnig y cynnig.
Cynnig NDM6874 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r datganiad gan rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol a thlodi eithafol yn sgil ei ymweliad â'r Deyrnas Unedig.
2. Yn gresynu at ganfyddiadau'r adroddiad:
a) bod newidiadau i nawdd cymdeithasol wedi cael effaith anghymesur ar fenywod, plant a phobl anabl;
b) bod gan Gymru'r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y Deyrnas Unedig;
c) nad oes gan Lywodraeth Cymru ffocws strategol ar fynd i'r afael â thlodi, heb ddangosyddion a thargedau perfformiad clir i fesur cynnydd ac effaith;
d) bod anallu Llywodraeth Cymru i gyflwyno hyblygrwydd wrth weinyddu credyd cynhwysol, yn wahanol i Lywodraeth yr Alban, yn gwaethygu'r achosion strwythurol sydd y tu ôl i'r cynnydd mewn tlodi, cysgu allan a digartrefedd; ac
e) bod tlodi yn ddewis gwleidyddol.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) ceisio'r pwerau i gyflwyno hyblygrwydd o'r fath wrth weinyddu credyd cynhwysol; a
b) cyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i'r afael â thlodi sy'n cynnwys dangosyddion a thargedau perfformiad clir i fesur cynnydd ac effaith.
Motion NDM6874 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the statement by the United Nations special rapporteur on extreme poverty and human rights on his visit to the United Kingdom.
2. Regrets the report’s findings that:
a) changes to social security have disproportionately hit women, children, and disabled people;
b) Wales has the highest relative poverty rate in the United Kingdom;
c) the Welsh Government lacks a strategic focus on tackling poverty, without clear performance targets and indicators to measure progress and impact;
d) the Welsh Government’s inability to introduce flexibilities in the administration of universal credit, unlike its Scottish counterpart, will exacerbate the structural causes behind the increase in poverty, rough sleeping, and homelessness; and
e) that poverty is a political choice
3. Calls on the Welsh Government to:
a) seek the powers to introduce such flexibilities in the administration of universal credit; and
b) publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets and indicators to measure progress and impact.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Although there has been limited media coverage, the recent statement from the UN rapporteur on extreme poverty was very hard-hitting. I'm therefore pleased to open this Plaid Cymru debate on what our response to that statement should be.
It seems to me that there are a variety of options for any Government when faced with a critical report from the United Nations. The list of countries that have faced critical statements from the UN isn't really a list that any Government should aspire to be on. The UK Government, and their colleagues here, it would seem, has adopted the worst kind of response. Their response is one of denial. It says a great deal, in my view, about the decline of modern-day conservatism that is so ready to accept Trump-style theories about the United Nations being a left-wing conspiracy instead of attempting to engage with this report. Is this what the Conservatives really believe the UN to be? So, we will not be supporting the Conservative amendment.
I now turn to the Government amendment. At least this amendment has the merit of accepting the case made in the report, but at the same time, it deflects any responsibility. And so, we will, of course, be voting against that amendment too.
My colleagues will detail why Wales should have control over the administration of welfare, like Scotland and Northern Ireland. In particular, they'll be looking at the in-built gender bias that universal credit has created, and I'm sure that most Members, if not all Members here, will be aware, for example, of the rape clause, where a woman has to prove that she was raped before she can draw down any support for a third child.
And while Labour will say that all of these matters are for the Tories in Westminster, then how can the SNP and even the DUP bring protections for their populations from the worst of universal credit? Why is Welsh Labour's approach to allow people in Wales to suffer? My colleagues will also be focusing on those aspects of the statement that highlight the inadequacy of this Government's approach to tackling poverty.
The Welsh Government may well point its fingers at London and dish out the blame, but there are clear criticisms in this statement that can't be deflected by blaming austerity. The statement notes the lack of clear performance targets and indicators to measure progress and the impact of the tackling poverty strategy. It notes that, unlike Scotland and Northern Ireland, Wales's lack of powers to introduce flexibilities in the administration of universal credit will exacerbate the problems that our people face. Yes, of course, it is outrageous that the Government here has to spend money to mitigate the policies of the UK Government, but you've got to do that anyway. Having control over the administration of universal credit would allow you to actually reduce that cost. How can the Government here still fail to understand that public services face an extra cost when homelessness happens? You face an extra cost when people become chronically ill and malnourished and have to use the NHS. You face an extra cost when schools have to deal with children who can't concentrate because their families rely on food banks. How can the party in Government here continue to want full control to remain in London on this issue due to some pathetic allegiance to a principle about the union offering some shared prosperity when all of the evidence shows that Westminster MPs care little for the prosperity of areas of the union outside the south-east and the home counties.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Er na chafodd lawer o sylw yn y cyfryngau, roedd y datganiad diweddar gan adroddwr y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol yn ddeifiol iawn. Felly, mae'n bleser gennyf agor y ddadl Plaid Cymru hon ar beth ddylai ein hymateb i'r datganiad hwnnw fod.
Ymddengys i mi nad oes amrywiaeth o ddewisiadau ar gyfer unrhyw Lywodraeth pan fydd yn wynebu adroddiad beirniadol gan y Cenhedloedd Unedig. Mewn gwirionedd, nid yw'r rhestr o wledydd sydd wedi wynebu datganiadau beirniadol gan y Cenhedloedd Unedig, yn rhestr y dylai unrhyw Lywodraeth fod â'r nod o fod arni. Mae Llywodraeth y DU, a'u cydweithwyr yma, mae'n ymddangos, wedi mabwysiadu y math gwaethaf o ymateb. Eu hymateb nhw yw gwadu hyn. Mae'n dweud llawer iawn, yn fy marn i, am y dirywiad mewn ceidwadaeth fodern sydd mor barod i dderbyn damcaniaeth tebyg i Trump fod y Cenhedloedd Unedig yn gynllwyn adain chwith yn hytrach na cheisio ymgysylltu â'r adroddiad hwn. Ai Ceidwadwyr wir yn credu mai dyma yw'r Cenhedloedd Unedig? Felly, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr.
Trof yn awr at welliant y Llywodraeth. O leiaf y mae i'r gwelliant hwn y rhinwedd o dderbyn yr hyn a nodwyd yn yr adroddiad, ond ar yr un pryd, mae'n gwrthod cymryd unrhyw gyfrifoldeb. Ac felly, byddwn, wrth gwrs, yn pleidleisio yn erbyn y gwelliant hwnnw hefyd.
Bydd fy nghyd-Aelodau yn manylu ar pam y dylai Cymru fod â rheolaeth dros weinyddu budd-daliadau lles, fel yr Alban a Gogledd Iwerddon. Yn arbennig, byddan nhw'n bwrw golwg ar y rhagfarn annatod o ran rhywedd y mae credyd cynhwysol wedi ei greu, ac rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf o'r Aelodau, os nad yr holl Aelodau yn y fan yma, yn ymwybodol, er enghraifft, o'r cymal treisio, lle mae'n rhaid i fenyw brofi ei bod wedi ei threisio cyn y gall hawlio unrhyw gymorth ar gyfer trydydd plentyn.
Ac er y bydd Llafur yn dweud bod yr holl faterion hyn yn rhai i'r Torïaid yn San Steffan, sut y gall yr SNP a hyd yn oed y DUP sefydlu mesurau diogelu ar gyfer eu poblogaethau rhag effeithiau gwaethaf credyd cynhwysol? Pam mai caniatáu i bobl yng Nghymru ddioddef yw ymagwedd Llafur Cymru? Bydd fy nghyd-Aelodau hefyd yn canolbwyntio ar yr agweddau hynny ar y datganiad sy'n tynnu sylw at annigonolrwydd dull y Llywodraeth hon i drechu tlodi.
Mae'n bosibl iawn y bydd Llywodraeth Cymru yn pwyntio ei bys at Lundain ac yn rhoi'r bai ar rywun arall, ond mae beirniadaeth glir yn y datganiad hwn na ellir ei hosgoi drwy roi'r bai ar gyni. Mae'r datganiad yn nodi diffyg targedau a dangosyddion perfformiad clir i fesur cynnydd ac effaith y strategaeth trechu tlodi. Mae'n nodi, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, y bydd diffyg pwerau Cymru i gyflwyno hyblygrwydd wrth weinyddu credyd cynhwysol yn gwaethygu'r problemau sy'n wynebu ein pobl. Ydy, wrth gwrs, mae'n warthus ei bod yn ofynnol i'r Llywodraeth yn y fan yma wario arian i liniaru polisïau Llywodraeth y DU, ond mae'n rhaid i chi wneud hynny beth bynnag. Byddai bod â rheolaeth dros weinyddu credyd cynhwysol yn caniatáu i chi leihau'r gost honno, mewn gwirionedd. Sut gall y Llywodraeth yn y fan yma barhau i fethu â deall bod gwasanaethau cyhoeddus yn wynebu cost ychwanegol pan geir digartrefedd? Rydych chi'n wynebu cost ychwanegol pan fydd pobl yn dioddef salwch cronig ac yn dioddef o ddiffyg maeth ac yn gorfod defnyddio'r GIG. Rydych chi'n wynebu cost ychwanegol pan fo'n rhaid i ysgolion ymdopi â phlant na allant ganolbwyntio oherwydd bod eu teuluoedd yn dibynnu ar fanciau bwyd. Sut y gall y blaid sy'n Llywodraethu yn y fan yma barhau i fod eisiau i'r reolaeth lawn dros y mater hwn aros yn Llundain oherwydd ryw deyrngarwch truenus i egwyddor yn ymwneud â'r undeb yn cynnig rhywfaint o ffyniant â rennir pan fo'r holl dystiolaeth yn dangos nad yw ASau San Steffan yn poeni fawr ddim am ffyniant ardaloedd o'r undeb sydd y tu allan i'r de-ddwyrain a'r siroedd cartref.
Thank you. You've stated often that, as a party, you have no confidence in any agreements with the UK. Do you have confidence that Wales will get the necessary budget to accompany any devolved welfare?
Diolch. Rydych chi wedi dweud yn aml, fel plaid, nad oes gennych chi unrhyw ffydd mewn unrhyw gytundebau gyda'r DU. A oes gennych chi ffydd y bydd Cymru'n cael y gyllideb angenrheidiol i gyd-fynd ag unrhyw fudd-daliadau lles datganoledig?
Well, they did in Scotland, and I don't hear any Members of Labour arguing that the administration of the criminal justice system shouldn't be devolved just in case the Westminster Government doesn't pass on the cash that goes with it. You argue for the devolution of the criminal justice system on the basis that that cash will come, so you should argue for the devolution of welfare and administration of benefits as well.
We have all known for quite some time that people in our communities are suffering, and they are suffering really bad, and this report now provides us with evidence for that. In his report, the UN rapporteur is quite clear that the Welsh Government can do something about that, too. So, before waiting for poverty in Wales to get even worse, which it will if it's left to itself, now is the chance to act, and this report provides us with the tools that we need to do that.
Wel, fe wnaethon nhw yn yr Alban, ac nid wyf i'n clywed unrhyw Aelodau Llafur yn dadlau na ddylai gweinyddu'r system cyfiawnder troseddol gael ei datganoli dim ond rhag ofn na fydd Llywodraeth San Steffan yn trosglwyddo'r arian sy'n gysylltiedig â hynny. Rydych chi'n dadlau dros ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol ar y sail y bydd yr arian hwnnw yn dod, felly dylech ddadlau dros ddatganoli lles a gweinyddu budd-daliadau hefyd.
Rydym ni i gyd yn gwybod ers cryn amser bod pobl yn ein cymunedau yn dioddef, ac maen nhw'n dioddef yn arw iawn, ac mae'r adroddiad hwn nawr yn rhoi tystiolaeth inni o hynny. Yn ei adroddiad, mae adroddwr y Cenhedloedd Unedig yn nodi'n eithaf clir y gall Llywodraeth Cymru wneud rhywbeth am hynny, hefyd. Felly, yn hytrach nag aros i dlodi yng Nghymru waethygu hyd yn oed yn fwy, a bydd yn gwneud hynny os na fyddwn yn cymryd camau gweithredu, dyma'r cyfle i weithredu, ac mae'r adroddiad hwn yn rhoi inni'r dulliau sydd eu hangen arnom i wneud hynny.
Thank you. I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Can I call on Mark Isherwood to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar? Mark.
Diolch. Rwyf wedi dewis dau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A gaf i alw ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar? Mark.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi’r camau y mae Llywodraeth y DU wedi’u cymryd i fynd i’r afael â phryderon ynghylch rhoi credyd cynhwysol ar waith.
2. Yn nodi, yn ôl canfyddiadau adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, ‘A yw Cymru’n Decach?’, fod tlodi ac amddifadedd yn uwch yng Nghymru nag yng ngwledydd eraill Prydain, mai Cymru yw’r genedl leiaf cynhyrchiol yn y DU, a bod enillion fesul awr canolrifol yng Nghymru yn is nag yn Lloegr a’r Alban.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i fynd i’r afael â thlodi sy’n cynnwys dangosyddion a thargedau perfformiad clir i fesur cynnydd ac effaith.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the actions taken by the UK Government to address concerns over implementation of universal credit.
2. Notes that, according to findings of the Equality and Human Rights Commission report 'Is Wales Fairer?', poverty and deprivation are higher in Wales than in other nations in Britain, Wales is the least productive nation in the UK, and median hourly earnings in Wales are lower than in England and Scotland.
3. Calls on the Welsh Government to publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets and indicators to measure progress and impact.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch. As the UK work and pensions Secretary Amber Rudd stated last week:
'I know there are problems with universal credit, despite its good intentions. I’ve seen them for myself. I will be listening and learning from the expert groups in this area who do such good work. I know it can be better.'
She added that the UN special rapporteur on extreme poverty and human rights, on his visit to the United Kingdom, used language that actually
'discredited a lot of what he was saying.'
The rapporteur's report made no reference to any of the UK Government actions already undertaken or announced, despite my referring specifically to some of these when committee members met him in the Assembly.
I move amendment 1. As this states, we must note the actions taken by the UK Government to address concerns over implementation of universal credit. The system replaces an overcomplicated system—[Interruption.] I'll finish this sentence, Helen. And the evidence shows that people are more likely to get a job as a result. Helen Mary.
Diolch. Fel y dywedodd Ysgrifennydd gwaith a phensiynau'r DU, Amber Rudd, yr wythnos diwethaf:
Gwn fod problemau gyda'r credyd cynhwysol, er gwaethaf ei fwriadau da. Rwyf wedi eu gweld drosof fy hun. Byddaf yn gwrando ac yn dysgu oddi wrth y grwpiau arbenigol yn y maes hwn sy'n gwneud gwaith mor dda. Gwn y gall fod yn well.
Ychwanegodd bod adroddwr arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol a hawliau dynol, ar ei ymweliad â'r Deyrnas Unedig, wedi defnyddio iaith a oedd, mewn gwirionedd,
yn bwrw amheuaeth ar lawer o'r hyn yr oedd yn ei ddweud.
Ni wnaeth adroddiad yr adroddwr unrhyw gyfeiriad at unrhyw un o'r camau gweithredu y mae Llywodraeth y DU eisoes wedi'u cymryd neu eu cyhoeddi, er i mi gyfeirio'n benodol at rai o'r rhain pan gyfarfu rhai o aelodau'r pwyllgor gydag ef yn y Cynulliad.
Cynigiaf welliant 1. Fel y mae hwn yn ei ddatgan, mae'n rhaid inni nodi'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU i ymdrin â phryderon ynghylch gweithredu credyd cynhwysol. Mae'r system yn disodli system orgymhleth—[Torri ar draws.] Rwyf am orffen y frawddeg hon, Helen. Ac mae'r dystiolaeth yn dangos bod pobl yn fwy tebygol o gael swydd o ganlyniad. Helen Mary.
Will Mark Isherwood acknowledge that the Government's own assessment in 2011 highlighted that some of these problems that are arising with universal credit, particularly in how they affect women, were known. They were known in that assessment, which is a public document. How can Amber Rudd—how can you believe Amber Rudd now when she says that she's going to mitigate these effects when the Government that you support knew what those effects would be in 2011?
A wnaiff Mark Isherwood gydnabod bod asesiad y Llywodraeth ei hun yn 2011 wedi amlygu bod rhai o'r problemau hyn sy'n codi oherwydd credyd cynhwysol, yn enwedig o ran sut y maen nhw'n effeithio ar fenywod, yn hysbys. Roedden nhw'n hysbys yn yr asesiad hwnnw, sy'n ddogfen gyhoeddus. Sut y gall Amber Rudd—sut y gallwch chi gredu Amber Rudd yn awr pan ddywed ei bod hi'n mynd i liniaru'r effeithiau hyn pan yr oedd y Llywodraeth yr ydych chi'n ei chefnogi yn gwybod beth fyddai'r effeithiau hynny yn 2011?
Because she has lived experience and actually because the support mechanism was launched in Wales in 2013, which this lot have tried to sabotage. The Department for Work and Pensions have been working with the devolved administrations since 2012 on plans for its roll-out, and issued the universal credit local support services framework in 2013, developed with partners including the Welsh Local Government Association, to help claimants not yet ready to budget for themselves and those who need alternative payment arrangements. The Chancellor's 2017 autumn statement announced an extra two weeks' housing benefit, a seven-day cut in the time people have to wait for their first payment, and a year rather than six months to repay hardship loans. Last month, the Chancellor confirmed £4.5 billion funding plus £1.7 billion for increased work allowances. Waiting times will be cut from five to three weeks, debt repayments will be cut, the deadline to switch benefits will be extended to three months, and help for the self-employed will be increased.
Only last Friday, Amber Rudd said that she was going to specifically address the impact of universal credit on women and single mothers, ensure women in abusive relationships have access to payments, and review the five-week wait, payments for housing, access to cash and repayment of loans. DWP are working with employers through Disability Confident to ensure that disabled people and those with long-term health conditions have the work opportunities to fulfil their potential and realise their aspirations. Remploy Cymru's work and health programme in Wales is a UK Government programme to support the long-term unemployed, disabled people and those with health conditions to overcome barriers to employment. At the DWP's request, Citizens Advice have launched a new service to help people make a universal credit claim independently—key—independently of Government, and the DWP has recruited community partnership teams of people with lived experience from expert external bodies to support vulnerable people, upskill Jobcentre Plus staff, and build bridges between the public, private and third sectors.
Independent figures confirm that both unemployment levels and the proportion of low-paid jobs are at record lows, average full-time weekly earnings have seen their biggest rise in over a decade, and UK wealth inequality has narrowed in the past decade. However, many of the levers to tackle poverty in Wales lie with Welsh Government. It's therefore deeply worrying that, after 20 years of Labour Welsh Government, the recent Equality and Human Rights Commission Wales annual review found that Wales is the least productive nation in the UK, that poverty and deprivation are higher in Wales than in other nations in Britain, and median hourly earnings in Wales are lower than in England and Scotland.
Office for National Statistics figures on employee earnings in the UK for 2018 show that average earnings in Wales were lower and have grown slower than in other UK nations in the last year, and that Wales has had the lowest long-term pay growth among the nations of the UK. And last month’s Bevan Foundation poverty rates in Wales report found a higher relative income poverty rate in Wales than England, Northern Ireland and Scotland, a higher proportion of working-age adults in poverty in Wales than in any other UK nation, and a pensioner poverty rate in Wales far higher than in the other UK nations.
This dreadful record of failure, this devastating betrayal, is the true measure of two decades of Welsh Labour rhetoric and buck passing. We therefore call on the Welsh Government to publish a robust and meaningful plan to tackle poverty that contains clear performance targets and indicators to measure progress and impact.
Oherwydd bod ganddi brofiad ymarferol ac mewn gwirionedd oherwydd y lansiwyd y fecanwaith cymorth yng Nghymru yn 2013, y gwnaeth y criw hwn geisio ei danseilio. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi bod yn gweithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig ers 2012 ar y cynlluniau i'w gyflwyno, a chyflwynodd y fframwaith gwasanaethau cymorth lleol ar gyfer credyd cynhwysol yn 2013, a ddatblygwyd gyda phartneriaid gan gynnwys Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i helpu hawlwyr nad oedd yn barod eto i gyllidebu ar gyfer eu hunain a'r rhai hynny sydd angen trefniadau talu amgen. Cyhoeddodd datganiad Hydref 2017 y Canghellor bythefnos ychwanegol o fudd-dal tai, gostyngiad o saith diwrnod i'r cyfnod y mae pobl yn gorfod aros am eu taliad cyntaf, a blwyddyn yn hytrach na chwe mis i ad-dalu benthyciadau caledi. Y mis diwethaf, cadarnhaodd y Canghellor £4.5 biliwn o gyllid a £1.7 biliwn ar gyfer lwfansau gwaith uwch. Bydd amseroedd aros yn cael eu gostwng o bump i dair wythnos, ad-daliadau dyledion yn cael eu gostwng, y dyddiad cau ar gyfer newid budd-daliadau yn cael ei ymestyn i dri mis, a bydd y cymorth ar gyfer pobl hunan-gyflogedig yn cael ei gynyddu.
Dim ond ddydd Gwener diwethaf, dywedodd Amber Rudd ei bod am fynd i'r afael yn benodol ag effaith y credyd cynhwysol ar fenywod a mamau sengl, sicrhau bod menywod sydd mewn perthynas gamdriniol yn cael mynediad at daliadau, ac adolygu'r cyfnod aros o bum wythnos, taliadau ar gyfer tai, mynediad at arian parod ac ad-dalu benthyciadau. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn gweithio gyda chyflogwyr drwy Hyderus o ran Anabledd i sicrhau bod pobl anabl, a'r bobl hynny sydd â chyflyrau iechyd hirdymor yn cael cyfleoedd gwaith i gyflawni eu potensial a gwireddu eu dyheadau. Mae rhaglen gwaith ac iechyd Remploy Cymru yng Nghymru yn rhaglen Llywodraeth y DU i gynorthwyo pobl anabl, sy'n ddi-waith yn yr hirdymor a'r rhai hynny â chyflyrau iechyd i oresgyn rhwystrau i gyflogaeth. Ar gais yr Adran Gwaith a Phensiynau, mae Cyngor ar Bopeth wedi lansio gwasanaeth newydd i helpu pobl i hawlio credyd cynhwysol yn annibynnol—allweddol—yn annibynnol ar y Llywodraeth, ac mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi recriwtio timau partneriaeth cymunedol o bobl sydd â phrofiad ymarferol o gyrff allanol arbenigol i gefnogi pobl sy'n agored i niwed, gwella sgiliau staff y Ganolfan Byd Gwaith, a chodi pontydd rhwng y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector.
Mae ffigurau annibynnol yn cadarnhau bod lefelau diweithdra a chyfran y swyddi â thâl isel ar eu hisaf erioed, mae enillion wythnosol cyfartalog llawn amser wedi gweld eu cynnydd mwyaf mewn dros ddegawd, ac mae anghydraddoldeb cyfoeth y DU wedi lleihau yn ystod y degawd diwethaf. Fodd bynnag, mae llawer o'r ysgogiadau i drechu tlodi yng Nghymru yn gorwedd gyda Llywodraeth Cymru. Mae'n peri pryder mawr, felly, ar ôl 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru, bod adolygiad blynyddol diweddar Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru wedi canfod mai Cymru yw'r genedl lleiaf cynhyrchiol yn y DU, bod tlodi ac amddifadedd yn uwch yng Nghymru nag mewn gwledydd eraill ym Mhrydain, a bod enillion canolrifol fesul awr yng Nghymru yn is nag yn Lloegr a'r Alban.
Mae ffigyrau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar enillion gweithiwyr yn y DU ar gyfer 2018 yn dangos bod enillion cyfartalog yng Nghymru yn is ac wedi tyfu'n arafach nag yng ngwledydd eraill y DU yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, a bod gan Gymru y cynnydd tâl hirdymor isaf o blith gwledydd y DU. A chanfu adroddiad Sefydliad Bevan, fis diwethaf, ar gyfraddau tlodi yng Nghymru bod cyfradd tlodi incwm cymharol uwch yng Nghymru nag yn Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, cyfran uwch o oedolion o oedran gweithio mewn tlodi yng Nghymru nag yn unrhyw wlad arall yn y DU, a bod cyfradd tlodi pensiynwyr yng Nghymru yn llawer uwch nag yng ngwledydd eraill y DU.
Yr hanes echrydus hwn o fethiant, y brad dinistriol hwn, yw gwir fesur dau ddegawd o rethreg a rhoi'r bai ar rhywun arall gan Lafur Cymru. Rydym ni felly yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun cadarn ac ystyrlon i drechu tlodi sy'n cynnwys targedau a dangosyddion clir i fesur cynnydd ac effaith.
Thank you. Can I call on the Minister for Housing and Regeneration to formally move amendment 2 tabled in the name of Julie James?
Diolch. A gaf i alw ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i gynnig gwelliant 2 yn ffurfiol a gyflwynwyd yn enw Julie James?
Gwelliant 2—Julie James
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn derbyn canfyddiadau’r adroddiad:
a) bod costau cyni wedi’u hysgwyddo i raddau annheg gan bobl dlawd, menywod, lleiafrifoedd ethnig, plant, rhieni sengl a phobl anabl;
b) mai Cymru sydd â’r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y Deyrnas Unedig;
c) bod y gweinyddiaethau datganoledig wedi ceisio lliniaru effeithiau gwaethaf cyni, a hynny er gwaethaf dioddef gostyngiadau sylweddol yn eu cyllid grant bloc; a
d) ei bod yn 'warthus' bod rhaid i genhedloedd datganoledig wario arian i ddiogelu pobl rhag polisïau Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
Yn croesawu ffocws Llywodraeth Cymru ar drechu tlodi, a’i galwadau parhaus ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i fynd i’r afael â diffygion niferus Credyd Cynhwysol.
Amendment 2—Julie James
Delete all after point 1 and replace with:
Accepts the report’s findings that:
a) the costs of austerity have fallen disproportionally on the poor, women, racial and ethnic minorities, children, single parents and disabled people;
b) Wales has the highest relative poverty rate in the United Kingdom;
c) devolved administrations have tried to mitigate the worst impacts of austerity despite experiencing significant reductions in block grant funding; and
d) it is 'outrageous' that devolved nations have to spend money to shield people from UK Government policies.
Welcomes the Welsh Government’s focus on tackling poverty, and its repeated calls to the UK Government to urgently address the many flaws related to Universal Credit.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pe byddai'n gwlad ni yn un wirioneddol waraidd, mi fyddai'r datganiad yma gan rapporteur y Cenhedloedd Unedig dros dlodi difrifol yn cael ei weld fel moment i'n deffro ni unwaith ac am byth, rydw i'n meddwl. Mi ddylai gael ei weld fel mater o warth a chywilydd bod gwladwriaeth mor gymharol gyfoethog â'r Deyrnas Unedig yn cael ei rhoi ar restr o wledydd sy'n cael eu cydnabod fel rhai sy'n methu ag edrych ar ôl eu mwyaf tlawd, eu mwyaf bregus. Ond mae gen i ofn mai'r awgrym clir o'r ymateb sydd wedi bod i'r datganiad yma ydy nad ydy diwylliant gwleidyddol y wladwriaeth yma cweit mor waraidd ag y byddem ni'n licio meddwl ei fod o.
Beth am i mi dreulio ychydig funudau yn siarad mewn iaith efallai y bydd pobl yn ei deall, sef arian? Nid am y tro cyntaf heddiw, mi wnaf i grybwyll llymder. Rydym ni'n clywed y Ceidwadwyr yn dadlau, onid ydym, bod llymder a thoriadau i'r wladwriaeth les wedi bod yn gwbl anochel, wedi bod yn angenrheidiol am resymau economaidd. Nid oedd o'n rhywbeth yr oedden nhw eisiau ei wneud, ond mi oedd yn rhaid. A beth allai fod o'i le, wedi'r cyfan, ar daro'r 20 y cant tlotaf mor galed oherwydd problemau efo rheoleiddio yn y sector ariannol?
Ond hyd yn oed os ydych chi'n derbyn nad oedd yna ddewis ond cwtogi ar wariant cyhoeddus dros y degawd diwethaf, wel, mae polisïau Llywodraeth ganolog Brydeinig wedi bod yn fethiant llwyr. Mae'r Joseph Rowntree Foundation, er enghraifft, wedi amcangyfrif bod tlodi yn costio rhyw £78 biliwn y flwyddyn i'r Deyrnas Unedig mewn mesurau i ymateb i neu i geisio lliniaru effeithiau tlodi. Ac nid yw hynny'n cynnwys costau taliadau'r wladwriaeth les. Mae £1 o bob £5 sy'n cael ei wario ar wasanaethau cyhoeddus yn gwneud i fyny am y ffordd y mae tlodi wedi niweidio bywydau pobl. Mae Crisis wedi modelu cost digartrefedd ac yn amcangyfrif, os ydy'r Deyrnas Unedig yn parhau i adael i ddigartrefedd ddigwydd, i bob pwrpas, fel y mae o ar hyn o bryd, yn hytrach na cheisio cael gwared ohono, bydd gwasanaethau cyhoeddus yn gorfod gwario £35 biliwn yn ychwanegol.
Meddyliwch am yr incwm sy'n cael ei golli o ran enillion y dyfodol i bwrs y wlad o blant yn tyfu mewn tlodi ac yn methu â chyrraedd eu potensial, a'u rhieni'n defnyddio banciau bwyd, ac yn mynd i ysgolion sydd ddim yn cael eu cyllido'n iawn ac yn y blaen. Ac, wrth gwrs, beth rydym ni'n ei weld sydd o berthnasedd arbennig i ni ydy bod Cymru yn cael ei tharo yn anghymesur. Yng Nghymru mae'r lefelau uchaf o dlodi cymharol yn y Deyrnas Unedig, efo bron iawn i un o bob pedwar person yn byw mewn tlodi incwm cymharol. Mae tlodi mewn gwaith wedi tyfu dros y ddegawd ddiwethaf. Er bod cyfraddau cyflogaeth wedi cynyddu, beth sydd gennym ni ydy swyddi sydd ddim digon da. Mae chwarter swyddi—rwyf wedi gweld ffigurau—o dan y lleiafswm cyflog. Beth mae hyn yn ei ddweud ydy bod gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn ddrutach i'w rhedeg na'r cyfartaledd Prydeinig o ran mynd i'r afael ag effaith tlodi. Nid yw'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i hyn yn amlwg ddim yn gweithio. Mi wnaf i eich annog chi i ddarllen tystiolaeth Victoria Winckler o'r Bevan Foundation i'r Pwyllgor Cyllid ar 25 Hydref, lle roedd hi'n edrych ar y gyllideb ac yn methu â gweld lle roedd y gyllideb yma'n dangos arwyddion o strategaeth glir i fynd i'r afael â thlodi.
Y ni yng Nghymru, y ni ar y meinciau yma, rydym ni'n gofyn pam byddem ni, pam y byddai unrhyw un, yn dymuno bod yn rhan o undeb sy'n gwneud hyn i ni, ac yn gwirfoddoli i adael i bethau fel gweinyddiaeth y wladwriaeth les aros yn San Steffan. Mae pobl Islwyn, ie, fel rhannau eraill o Gymru, yn methu ag edrych tuag at Lywodraeth Cymru sy'n ceisio defnyddio, ceisio cael, y levers a fyddai'n gallu lliniaru effeithiau caletaf y polisïau sy'n cael eu dilyn gan Lywodraeth Geidwadol greulon yn San Steffan. Mae Llafur yn y fan hyn yn methu â chwilio am y pwerau hynny.
Fel rydym ni'n ei weld, rydym ni'n gweld mewn rhannau eraill o'r ynysoedd yma erbyn hyn y camau hynny'n cael eu cymryd yng Ngogledd Iwerddon, yn yr Alban. Mae'n amser i ni yng Nghymru ddweud bod yn rhaid i ni geisio yr arfau hynny, bob un ohonyn nhw, a allai fod o fewn ein cyrraedd ni, i fynd i'r afael â'r tlodi sydd yn ein cywilyddio ni fel cenedl. Nid yw Plaid Cymru yn gofyn am y pwerau er mwyn eu cael nhw; rydym ni'n gofyn am y pwerau oherwydd bod pobl yn marw ac yn cael eu cloi mewn tlodi.
Thank you. If our nation was one that was genuinely civilised, then the statement by the UN rapporteur for extreme poverty would be seen as a moment of awakening once and for all, I think. It should be seen as an appalling situation that a state as rich and wealthy as the UK is put on a list of nations that can’t look after its poorest. I'm afraid that the clear suggestion from the response that there has been to this statement is that the political culture of this state isn't quite as civilised as we might like to think it was.
I’ll try to put it in a language that everyone understands—I’ll talk about money. Not for the first time today, I’ll talk about austerity. We’ve heard the Conservatives arguing that austerity and cuts to the welfare state have been inevitable; they've been vital for economic reasons. It wasn't something that they wanted to do, but they had to do so. And what could be wrong, after all, with hitting the poorest 20 per cent because of problems with regulation in the financial services sector?
But even if you do accept that there was no choice but to cut public expenditure over the past decade, well, central UK Government policy has been a failure. The Joseph Rowntree Foundation, for example, said that poverty cost £78 billion to the United Kingdom in measures to respond to or mitigate the effects of poverty. And that doesn't include the welfare state payment: £1 in every £5 spent on public services makes up for the way that poverty has impacted people’s lives. Crisis has modelled the costs of homelessness and suggests that if the United Kingdom continues to allow homelessness to happen, as it does at present, rather than trying to eradicate it, then public services will have to spend £35 billion in addition.
And think about the income that is lost in terms of future earnings to the public purse from the children growing up in poverty and failing to achieve their potential, and their parents using foodbanks, and going to schools that aren’t funded adequately and so on. And, of course, what we see that is of particular relevance to us is that Wales is being impacted disproportionately. In Wales, we have the highest levels of relative poverty in the United Kingdom, with almost one in four people living in relative income poverty. Now, in-work poverty has grown over the past decade, despite the fact that wages have increased. What we have are posts that aren’t good enough. A quarter of the posts—I’ve seen figures—are under the minimum wage, and what this tells us is that public services in Wales are more expensive to run than the UK average in terms of getting to grips with the impacts of poverty. And the way that the Welsh Government responds to this clearly isn’t working. I’d encourage you to read the evidence of Victoria Winckler from the Bevan Foundation to the Finance Committee on 25 October, where she was looking at the budget and failed to see where this budget showed signs of a clear strategy to get to grips with poverty.
We in Wales, we on these benches here, we’re asking why would we, why would anyone, want to be part of a union that does this to us and volunteers to leave things such as the administration of the welfare state to remain in Westminster. The people of Islwyn, yes, as in other parts of Wales, they can’t look to a Welsh Government that is trying to draw down those levers that would allow us to mitigate the impact of the policies that are being pursued by a cruel Conservative Government in Westminster. It’s Labour here that’s failing to seek those powers.
We’ve seen in other parts of these islands those steps being taken in Northern Ireland, in Scotland, and it’s time for us in Wales to say that we have to try to seek those levers—all of those levers—that could be within our grasp to get to grips with the poverty that is a source of shame for us as a nation. Plaid Cymru isn’t asking for the powers for the sake of it; we’re asking for the powers because people are dying and being locked into poverty.
I must say, when I speak to those involved in dealing with the consequences of Government policy and poverty in Wales—the third sector, local authorities, agencies directly providing services—they seem to have a clear understanding that it's the UK Government's austerity agenda that is driving these issues for all of us: Welsh Government, local government, and everybody else that is trying to provide a service or deal with those consequences.
The committee that I chair, Dirprwy Lywydd, the Equality, Local Government and Communities Committee, has been doing a range of work looking at poverty in Wales since the start of this Assembly. Recently, in fact, we met with the UN special rapporteur, Philip Alston, as part of his visit to the United Kingdom. We found him open, politically neutral and willing to listen. It is very disappointing to hear Conservatives in the UK Government, and indeed here in the Assembly, trying to undermine the role of the rapporteur and the United Nations. I think most people find the United Nations a very august body, doing a very good job with real status and credibility, and a tremendous history. To hear that undermining, attempted undermining, of Professor Philip Alston I think is very unfortunate indeed. He has made a very hard-hitting assessment of UK Government policy and made a clear call for urgent action. We support him on this side of the Assembly, the Labour side, Dirprwy Lywydd, very strongly indeed, because we do believe that major change is needed to end that austerity programme of UK Government, because we're all very conscious of the damage that it's doing and the cumulative impact over the last eight years or so.
But, of course, we don't ignore the fact that Welsh Government also has a responsibility, and of course we want to see as effective a Welsh Government strategy and set of policies to tackle poverty as we can possibly have. The work of my committee has involved recommending that we need a sharper, clearer focus on tackling poverty here in Wales, Dirprwy Lywydd, with clear targets, indicators, evaluation and monitoring, which makes accountability and scrutiny easier than it currently is, and we want to see progress on that front, and we want to see Welsh Government looking at how necessary improvement might be made. [Interruption.] I give way to Siân Gwenllian.
Mae'n rhaid imi ddweud, pan fyddaf yn siarad â'r bobl hynny sy'n ymwneud ag ymdrin â chanlyniadau polisi'r Llywodraeth a thlodi yng Nghymru—y trydydd sector, awdurdodau lleol, asiantaethau sy'n darparu gwasanaethau yn uniongyrchol—ymddengys eu bod yn deall yn iawn mai agenda cyni Llywodraeth y DU sy'n sbarduno'r materion hyn i bob un ohonom ni: Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol, a phawb arall sy'n ceisio darparu gwasanaeth neu ymdrin â'r canlyniadau hynny.
Mae'r pwyllgor yr wyf i'n ei gadeirio, Dirprwy Lywydd, y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, wedi bod yn gwneud amrywiaeth o waith yn ystyried tlodi yng Nghymru ers dechrau'r Cynulliad hwn. Yn ddiweddar, mewn gwirionedd, cyfarfuom ag adroddwr arbennig y Cenhedloedd Unedig, Philip Alston, yn rhan o'i ymweliad â'r Deyrnas Unedig. Canfuom ei fod yn agored, yn wleidyddol niwtral ac yn barod i wrando. Mae'n siomedig iawn clywed Ceidwadwyr yn Llywodraeth y DU, ac yn wir yma yn y Cynulliad, yn ceisio tanseilio swyddogaeth yr adroddwr a'r Cenhedloedd Unedig. Credaf fod y rhan fwyaf o bobl o'r farn bod y Cenhedloedd Unedig yn gorff uchel ei barch, sy'n gwneud gwaith da iawn ac iddo statws a hygrededd gwirioneddol, a hanes aruthrol. Mae clywed y tanseilio hwnnw, yr ymgais i danseilio, yr Athro Philip Alston yn anffodus iawn, yn fy marn i. Mae ef wedi gwneud asesiad deifiol iawn o bolisi Llywodraeth y DU ac wedi galw yn glir am weithredu ar frys. Rydym yn ei gefnogi ar yr ochr hon i'r Cynulliad, ochr Llafur, Dirprwy Lywydd, yn gryf iawn yn wir, gan ein bod ni'n credu bod angen newid mawr i roi terfyn ar raglen cyni Llywodraeth y DU, oherwydd rydym ni i gyd yn ymwybodol iawn o'r niwed y mae'n ei wneud a'r effaith gronnol dros yr wyth mlynedd diwethaf, fwy neu lai.
Ond, wrth gwrs, dydym ni ddim yn anwybyddu'r ffaith bod gan Lywodraeth Cymru hefyd gyfrifoldeb, ac wrth gwrs rydym ni eisiau gweld strategaeth a chyfres o bolisïau Llywodraeth Cymru i drechu tlodi, sydd mor effeithiol â phosibl. Mae gwaith fy mhwyllgor i wedi cynnwys argymell bod angen pwyslais cryfach, cliriach ar drechu tlodi yma yng Nghymru, Dirprwy Lywydd, gyda thargedau, dangosyddion, gwerthuso a monitro clir, sy'n gwneud gwaith craffu ac atebolrwydd yn haws nag y mae ar hyn o bryd, ac rydym ni eisiau gweld cynnydd yn y maes hwnnw, ac rydym ni eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn ystyried sut y gellid gwneud y gwelliannau angenrheidiol. [Torri ar draws.] Ildiaf i Siân Gwenllian.
Diolch. Just on that point about the Government not having an anti-poverty strategy, despite calls from the committee twice, three times, how disappointed are you that we are still without that anti-poverty strategy and that, in fact, we don't even know precisely who the Cabinet Minister responsible for anti-poverty across Government is? I thought it was Ken Skates, but now it's all of you. So, who actually carries the can at the end of the day?
Diolch. Dim ond ar y pwynt hwnnw nad oes gan y Llywodraeth strategaeth gwrth-dlodi, er gwaethaf galwadau gan y pwyllgor ddwywaith, dair gwaith, pa mor siomedig ydych chi ein bod yn dal i fod heb y strategaeth gwrth-dlodi honno ac nad ydym ni, mewn gwirionedd, hyd yn oed yn gwybod yn union pwy yw'r Gweinidog Cabinet sy'n gyfrifol am atal tlodi ar draws y Llywodraeth? Roeddwn i'n meddwl mai Ken Skates oedd hwnnw, ond bellach mae'n bob un ohonoch chi. Felly, pwy mewn gwirionedd sy'n gyfrifol yn y pen draw?
Well, as I said, I think there are issues around accountability and scrutiny. I know the sector outside the Assembly feel that as well, and I think our committee's view is quite clear. There have been various approaches from Welsh Government over a period of time in terms of how you tackle poverty most effectively, and currently Welsh Government obviously stress a collaborative, cross-Government approach. The committee doesn't believe that having a more direct ministerial accountability and an overarching anti-poverty strategy would negate that sort of cross-Government approach that is seen as the best way of dealing with these matters by Welsh Government at the moment. So, I think the committee's view is quite clear, and we are looking for progress and change to that effect. And, whatever happens, we need that clearer focus—a laser-like focus—and more and clearer accountability and scrutiny opportunities.
Also, Dirprwy Lywydd, I think I need to move on to the administration of welfare in Wales and possible devolution. Again, the committee that I chair is going to do a body of work on this and will look at all the issues, including the financial aspects. We believe that the experience is that there are real problems around the roll-out of universal credit. It's had a terrible impact on rough-sleeping, for example, and we see the evidence of that in all our town and city centres all of the time. And, if we are going to deal with the problems of waiting times when claims are first made, the way the sanctioning regime is taken forward and, in fact, how easy it is to have direct payments of housing benefit to the landlord, then it would be very useful if we had more direct control over that. So, the committee will be looking at those issues in the new year, and that will include looking at the experience in Scotland and Northern Ireland.
Wel, fel y dywedais, rwy'n credu bod materion o ran atebolrwydd a chraffu. Gwn fod y sector y tu allan i'r Cynulliad yn teimlo hynny hefyd, ac rwy'n credu bod barn ein pwyllgor yn glir iawn. Cafwyd amryw o ddulliau gan Lywodraeth Cymru dros gyfnod o amser o ran sut yr ydych chi'n trechu tlodi yn fwyaf effeithiol, ac ar hyn o bryd mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn pwysleisio dull cydweithredol, traws-Lywodraethol. Nid yw'r pwyllgor yn credu y byddai bod ag atebolrwydd gweinidogol mwy uniongyrchol a strategaeth gwrth-dlodi gyffredinol yn negyddu'r math hwnnw o ddull traws-Lywodraeth sy'n cael ei weld fel y ffordd orau o ymdrin â'r materion hyn gan Lywodraeth Cymru ar y hyn o bryd. Credaf felly, bod barn y pwyllgor yn gwbl glir, ac rydym yn chwilio am gynnydd a newid i'r perwyl hwnnw. A, beth bynnag sy'n digwydd, mae angen y pwyslais mwy eglur hwnnw arnom ni—pwyslais manwl—a chyfleoedd atebolrwydd a chraffu ychwanegol a chliriach.
Hefyd, Dirprwy Lywydd, credaf fod angen i mi symud ymlaen at weinyddu lles yng Nghymru a'r posibilrwydd o'i ddatganoli. Unwaith eto, mae'r pwyllgor yr wyf i'n ei gadeirio yn mynd i wneud darn o waith ar hyn a bydd yn ystyried yr holl faterion, gan gynnwys yr agweddau ariannol. Rydym ni'n credu mai'r profiad yw bod yna broblemau gwirioneddol o ran cyflwyno'r credyd cynhwysol. Mae wedi cael effaith echrydus ar gysgu ar y stryd, er enghraifft, ac rydym yn gweld tystiolaeth o hynny ym mhob un o'n trefi a chanol ein dinasoedd drwy'r amser. Ac, os ydym ni'n mynd i ymdrin â phroblemau amseroedd aros pan wneir hawliadau am y tro cyntaf, y ffordd y gweithredir y gyfundrefn gosbau ac, yn wir, pa mor hawdd yw hi i roi taliadau budd-dal tai yn uniongyrchol i'r landlord, yna byddai'n ddefnyddiol iawn pe byddai gennym ni fwy o reolaeth uniongyrchol dros hynny. Felly, bydd y pwyllgor yn edrych ar y materion hynny yn y flwyddyn newydd, a bydd hynny'n cynnwys edrych ar y profiad yn yr Alban a Gogledd Iwerddon.
UKIP will be supporting the Plaid Cymru motion this afternoon, although I think it was a mistake to base it upon this UN report by Philip Alston. He's very far from what John Griffiths has just said, politically neutral, he's in fact an extreme left-wing anti-Trump zealot professor of law at New York University with a political axe to grind. His measure of poverty—[Interruption.] His measure of poverty is anybody earning less than 60 per cent of median household income. That's not a measure of poverty, but a measure of inequality, and the two things are quite distinct. A society without any inequality, no matter how low income levels, if everybody was desperately poor, living in wooden shacks and eating sand, would actually be a place with no poverty, according to his definition.
He has written reports about other countries. He has written a report about Mauritania, for example, and has praised President Mohamed Ould Abdel Aziz for the significant progress he's made in tackling poverty, and this is a country in which 42 per cent live in absolute poverty, with an average yearly wage of less than £1,000, where the life expectancy of the people is 20 years less than in this country and where the state murders its political opponents and subjects them to torture, none of which excited his animosity. So, let's put this in perspective. [Interruption.] It's not disgraceful; I'm merely reporting the facts. If Members can't cope with them, that must be a matter for them rather than for me.
The other absurdity about this measure of poverty is that recessions, of course, are great for reducing poverty, because in recessions there tends to be generally a fall in income from capital, dividends and so on, and so if the rich get less rich relative to the poor it doesn't matter that the poor are actually no richer in reality, poverty is reduced. That's an absurdity.
And if we look at the experience in other countries, it puts the British position into perspective as well. I've got the Office for National Statistics report on persistent poverty in the UK and the EU in 2015 here in my hand, and 7.3 per cent of the population of the United Kingdom in 2015 were living in persistent poverty. That compares with 10.9 per cent as the average in the EU. Eleven point three per cent of the population of Germany lives in persistent poverty on the same measure; 8.5 per cent in France; 14.5 per cent in Italy. So, in fact, in many ways, there is less poverty in Britain, defined in relative terms, than there is in other parts of the EU and in other parts of the world.
The problem in Wales is not so much relative poverty. I want to see the incomes of the people generally in Wales raised relative to the rest of the United Kingdom, of course, because Wales is at the bottom of the heap. That's a great tragedy, and I think an indictment of 20 years of Welsh Labour Government. But what amazes me is that the parties of the left are so enthusiastic normally to soak the poor. The many tax proposals that they have are designed, actually, to make life more difficult for those on the lowest incomes. Green taxes, as I raise frequently in this Chamber—now, 20 per cent of people's electricity bills are accounted for by green taxes, and it's the poor who are most hard hit by these taxes. In the winter, people do have to make a choice, sadly, between heating and eating very often. Sugar taxes, minimum prices for alcohol—these are all taxes that are going to disproportionately hit the poor hardest.
The parties of the left are also very, very keen, of course, on continuing our membership of the European Union, but the European Union is a protectionist racket, the worst victims of which are those on the lowest incomes. Value added tax, for example—we can't get rid of VAT on domestic heating fuel, for example, we can't get rid of VAT on shoes and clothing, and the tariff regime within the EU subjects all these things as well to crippling tariffs, so that we can't take advantage of the lower prices for all these basic items and necessities that would be brought about as a result of Brexit if we negotiated free trade agreements with the rest of the world. The common agricultural policy makes food in this country massively more expensive than it need be. Look at the tariffs of these, which are often 40 per cent or 50 per cent. I know that we need to keep farmers on the land, and we need to subsidise them in order to do that in certain areas, but that can be done in ways other than hitting the poor through high food prices.
So, what we need to do is to have a proper analysis of poverty and its causes, and how to alleviate it and, indeed, the key role of Government in perpetuating it and making it, in fact, worse. Universal credit was a good idea but has actually been botched in the way in which it's been introduced and implemented. So, we have no problem in supporting the general tenor of the Plaid Cymru motion but, unfortunately, they're not living in the real world if they base it upon a political diatribe from Philip Alston.
Bydd UKIP yn cefnogi cynnig Plaid Cymru y prynhawn yma, ond rwy'n credu mai camgymeriad oedd ei seilio ar yr adroddiad Cenhedloedd Unedig hwn gan Philip Alston. Mae e'n bell iawn o'r hyn y mae John Griffiths newydd ei ddweud, gwleidyddol niwtral, mewn gwirionedd mae'n athro yn y gyfraith ym mhrifysgol Efrog Newydd sy'n benboethyn adain chwith eithafol gwrth-Trump â chanddo gyllell wleidyddol i'w hogi. Ei fesur ef o dlodi—[Torri ar draws.] Ei fesur ef o dlodi yw unrhyw un sy'n ennill llai na 60 y cant o ganolrif incwm aelwydydd. Nid yw hynny'n fesur o dlodi, ond yn hytrach mesur o anghydraddoldeb, ac mae'r ddau beth yn dra gwahanol. Byddai cymdeithas heb unrhyw anghydraddoldeb, ni waeth pa mor isel yw lefelau incwm, pe byddai pawb yn enbyd o dlawd, yn byw mewn cytiau pren ac yn bwyta tywod, mewn gwirionedd yn lle heb unrhyw dlodi, yn ôl ei ddiffiniad ef.
Mae wedi ysgrifennu adroddiadau am wledydd eraill. Mae wedi ysgrifennu adroddiad am Mauritania, er enghraifft, ac wedi canmol yr Arlywydd Mohamed Ould Abdel Aziz am y cynnydd sylweddol y mae'n ei wneud wrth fynd i'r afael â thlodi, ac mae hon yn wlad lle mae 42 y cant yn byw mewn tlodi llwyr, gyda chyflog blynyddol cyfartalog o lai na £1,000, lle mae disgwyliad oes pobl 20 mlynedd yn llai nag yn y wlad hon a lle mae'r wladwriaeth yn llofruddio ei gwrthwynebwyr gwleidyddol ac yn eu harteithio, ac ni wnaeth dim o hyn ysgogi unrhyw ddrwgdeimlad ynddo. Felly, gadewch inni roi hyn yn ei wir oleuni. [Torri ar draws.] Nid yw'n warthus; y cwbl yr wyf yn ei wneud yw adrodd y ffeithiau. Os na all Aelodau ymdopi â nhw, mae'n rhaid i hynny fod yn fater iddyn nhw yn hytrach nag i mi.
Y peth arall hurt am y modd hwn o fesur tlodi yw bod dirwasgiadau, wrth gwrs, yn wych ar gyfer lleihau tlodi, oherwydd mewn dirwasgiadau ceir tueddiad cyffredinol o ostyngiad mewn incwm o gyfalaf, difidendau ac ati, ac felly, os yw'r bobl gyfoethog yn llai cyfoethog o'u cymharu â'r tlodion, does dim ots nad yw'r tlodion yn gyfoethocach mewn gwirionedd, mae llai o dlodi. Mae hynny'n hurt.
Ac os edrychwn ni ar y profiad mewn gwledydd eraill, mae'n rhoi sefyllfa Prydain yn ei gwir oleuni hefyd. Mae adroddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar dlodi parhaus yn y DU a'r UE yn 2015 gennyf yma yn fy llaw, ac roedd 7.3 y cant o boblogaeth y Deyrnas Unedig yn 2015 yn byw mewn tlodi parhaus. Mae hynny'n cymharu â 10.9 y cant fel y cyfartaledd yn yr UE. Mae un ar ddeg pwynt tri y cant o boblogaeth yr Almaen yn byw mewn tlodi parhaus wrth fesur yn yr un modd; 8.5 y cant yn Ffrainc; 14.5 y cant yn yr Eidal. Felly, mewn gwirionedd, mewn sawl ffordd, mae llai o dlodi ym Mhrydain, pan y'i diffinnir ar delerau cymharol, nag mewn rhannau eraill o'r UE ac mewn rhannau eraill o'r byd.
Nid tlodi cymharol yw'r gwir broblem yng Nghymru. Rwyf i eisiau gweld incwm pobl yn gyffredinol yng Nghymru yn codi o'i gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig, wrth gwrs, oherwydd mae Cymru ar waelod y domen. Mae hynny'n drasiedi fawr, a chredaf bod hynny'n gondemniad o 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru. Ond yr hyn sy'n fy synnu i yw bod y pleidiau ar y chwith mor frwdfrydig fel arfer i gosbi pobl dlawd. Mae'r cynigion treth niferus sydd ganddynt, mewn gwirionedd, yn gwneud bywyd yn fwy anodd i'r rhai sydd ar yr incwm isaf. Mae trethi gwyrdd, fel yr wyf yn ei godi yn aml yn y Siambr hon—nawr, mae trethi gwyrdd yn gyfrifol am 20 y cant o filiau trydan pobl, a phobl tlawd sy'n dioddef fwyaf yn sgil y trethi hyn. Yn y gaeaf, mae pobl yn gorfod gwneud dewis, yn anffodus, rhwng gwresogi a bwyta yn aml iawn. Mae trethi siwgr, isafswm prisiau ar gyfer alcohol—mae'r rhain i gyd yn drethi a fydd yn effeithio'n anghymesur ar y tlawd.
Mae'r pleidiau ar y chwith hefyd yn awyddus iawn, iawn, wrth gwrs, i barhau ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, ond mae'r Undeb Ewropeaidd yn gynllwyn diffyndollol, a'r rhai sy'n dioddef waethaf yw'r rhai hynny sydd ar yr incymau isaf. Treth ar werth, er enghraifft—ni allwn ni gael gwared ar TAW ar danwydd gwresogi domestig, er enghraifft, ni allwn gael gwared ar TAW ar esgidiau a dillad, ac mae'r weithdrefn tariffau yn yr UE yn gwneud yr holl bethau hyn yn destun tariffau andwyol, fel na allwn ni gymryd mantais o'r prisiau is am yr holl eitemau a'r hanfodion sylfaenol hyn a fyddai'n digwydd yn sgil Brexit pe byddem ni'n negodi cytundebau masnach rydd gyda gweddill y byd. Mae'r polisi amaethyddol cyffredin yn gwneud bwyd yn y wlad hon yn llawer drutach nag y dylai fod. Edrychwch ar y tariffau ar hyn, sy'n aml yn 40 y cant neu'n 50 y cant. Gwn fod angen inni gadw ffermwyr ar y tir, a bod angen inni roi cymhorthdal iddyn nhw er mwyn llwyddo i wneud hynny mewn ardaloedd penodol, ond gellir gwneud hynny mewn ffyrdd heblaw am achosi dioddefaint i bobl dlawd drwy brisiau bwyd uchel.
Felly, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw bod â dadansoddiad priodol o dlodi a'i achosion, a sut i'w liniaru ac, yn wir, swyddogaeth allweddol y Llywodraeth wrth sicrhau ei barhad a'i wneud, mewn gwirionedd, yn waeth. Roedd credyd cynhwysol yn syniad da, ond gwnaethpwyd traed moch mewn gwirionedd o'r ffordd y cafodd ei gyflwyno a'i weithredu. Felly, nid oes gennym broblem o ran cefnogi tôn gyffredinol cynnig Plaid Cymru ond, yn anffodus, nid ydyn nhw'n byw yn y byd go iawn os ydyn nhw'n ei seilio ar ymosodiad gwleidyddol gan Philip Alston.
I am going to focus most of my remarks today on universal credit, particularly as it affects women. Now, this was sold to us as a new, more flexible system that would help people move more easily between work and benefits, and would be easier for people needing benefits to understand and navigate. But behind these apparently laudable aims lurked a poisonous, archaic and, I would argue, as the UN rapporteur has said, profoundly misogynistic agenda. And I would say to Mark Isherwood, who is a fellow Member of this Chamber that I respect, the rapporteur used very strong language because he was outraged, and he was right to be, that our fellow citizens are living in these circumstances in the fifth biggest economy in the world.
The universal benefits system was designed from the start to reinforce 'traditional' family values, paying benefit to one member of the household on behalf of all, and there are Members of this Chamber—Jane Hutt is one of them—who will remember how we campaigned so hard in the 1980s to protect women by giving them their benefits into their own pockets for themselves and their children. This was designed to reinforce, I will use the old-fashioned word, 'patriarchy'.
Now, in practice, the single receiver of the benefits is almost always a man in a family where there is one, and this reinforces a stereotypical view of a male breadwinner with dependant wife and children. And I would submit that this is not desirable in general, but when that male breadwinner is an abuser and a beast, that puts women at real risk. This system discriminates against the second earner in a dual-earner household, which is mostly a woman, and that is not an accident: it was designed to do so. This has a terrible effect on women suffering domestic abuse and their children. They almost always suffer financial abuse as part of that abuse, and having no access to benefits in their own rights exacerbates this. Without any access to money, it is incredibly difficult to leave. And if a woman does get away, she has to make a fresh claim for herself and her children, waiting at least five weeks—and I'd emphasise at least five weeks—for the process. On what, I would ask the Members opposite, is she supposed to live in those five weeks? And we know what she lives on: she lives on food banks and the charity of the Women's Aid system.
This supports abusers and makes it harder for survivors to leave, and it is not accidental and it was not unforeseen. Impact assessments in 2011 showed that this would happen, and the Tory Government, supported then by the Liberal Democrats, chose to proceed anyway. Put this together—
Bydd y rhan fwyaf o'm sylwadau heddiw yn canolbwyntio ar gredyd cynhwysol, yn arbennig o ran y modd y mae'n effeithio ar fenywod. Nawr, cafodd hyn ei werthu i ni fel system newydd, mwy hyblyg a fyddai'n helpu pobl i symud yn haws rhwng gwaith a budd-daliadau, a byddai'n system haws ei deall a'i llywio i bobl sydd angen budd-daliadau. Ond y tu ôl i'r amcanion canmoladwy hyn, gorwedda agenda wenwynig, hynafol a, byddwn i'n dadlau, fel y dywedodd adroddwr y Cenhedloedd Unedig, un gwbl wreig-gasaol. A byddwn yn dweud wrth Mark Isherwood, sy'n gyd-Aelod o'r Siambr hon yr wyf yn ei barchu, fod yr adroddwr wedi defnyddio iaith gref iawn oherwydd ei fod yn meddwl ei fod yn warthus, ac roedd yn iawn i deimlo felly, bod ein cyd-ddinasyddion yn byw yn yr amgylchiadau hyn yn y bumed economi fwyaf yn y byd.
Lluniwyd y system budd-daliadau gyffredinol o'r dechrau i atgyfnerthu gwerthoedd teuluol 'traddodiadol', trwy dalu budd-daliadau i un aelod o'r aelwyd ar ran pawb, ac mae yna Aelodau o'r Siambr hon—mae Jane Hutt yn un ohonyn nhw—a fydd yn cofio sut y gwnaethom ni ymgyrchu mor galed yn y 1980au i amddiffyn menywod trwy roi eu budd-daliadau iddyn nhw yn eu pocedi eu hunain ar eu cyfer hwy a'u plant. Bwriad hyn oedd atgyfnerthu, byddaf yn defnyddio'r gair hen ffasiwn, 'patriarchaeth'.
Nawr, yn ymarferol, y dyn yw'r un derbynnydd o'r budd-daliadau bron bob amser mewn teulu pan fo dyn yno, ac mae hyn yn atgyfnerthu'r darlun ystrydebol mai'r dyn sy'n ennill y cyflog a bod ei wraig a'i blant yn ddibynnol arno. A byddwn i'n dadlau nad yw hyn yn ddymunol yn gyffredinol, ond pan fydd y dyn hwnnw sy'n ennill y cyflog yn cam-drin ac yn ffiaidd, mae hynny'n rhoi menywod mewn perygl gwirioneddol. Mae'r system hon yn gwahaniaethu yn erbyn yr ail enillydd cyflog ar aelwyd lle ceir dau unigolyn yn ennill cyflog, sef y fenyw gan amlaf, ac nid yw hynny ar ddamwain : fe'i cynlluniwyd felly. Mae hyn yn cael effaith ofnadwy ar fenywod sy'n dioddef cam-drin domestig a'u plant. Maen nhw bron bob amser yn dioddef cam-drin ariannol yn rhan o'r cam-drin hwnnw, ac mae'r diffyg gallu i gael gafael ar fudd-daliadau yn eu rhinwedd eu hunain yn gwneud hyn yn waeth. Os na ellir cael gafael ar arian, mae'n anhygoel o anodd gadael. Ac os bydd menyw yn dianc, mae'n rhaid iddi hawlio o'r newydd ar gyfer ei hunan a'i phlant, ac aros pum wythnos neu fwy—ac rwy'n pwysleisio pum wythnos neu fwy—ar gyfer y broses. Ar beth, rwy'n gofyn i'r Aelodau gyferbyn, mae hi i fod i fyw arno yn ystod y pum wythnos hynny? Rydym ni'n gwybod ar beth mae hi'n byw: mae hi'n byw ar fanciau bwyd ac elusengarwch y system Cymorth i Fenywod.
Mae hyn yn cefnogi camdrinwyr ac yn ei gwneud yn anos i oroeswyr adael, ac nid yw hynny'n ddamweiniol ac nid oedd yn annisgwyl. Dangosodd asesiadau o effaith yn 2011 y byddai hyn yn digwydd, a dewisodd y Llywodraeth Dorïaidd, gyda chymorth y Democratiaid Rhyddfrydol bryd hynny, fwrw ymlaen beth bynnag. Trwy roi hyn at ei gilydd—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
I will happily give way to Jane Hutt.
Rwyf yn fodlon iawn ildio i Jane Hutt.
Thank you very much, Helen Mary. And this, of course, is the week where we are focusing on eliminating violence against women, and we've had a statement from Julie James this afternoon. Wouldn't you say that this should be a test of Amber Rudd, the new Secretary of State for Work and Pensions, to see if she will halt and dump this iniquitous attack on women and change it so that it isn't a single household payment and that she does recognise the impact this will have on women, and particularly recognise Philip Alston's report?
Diolch yn fawr iawn, Helen Mary. A hon, wrth gwrs, yw'r wythnos pan yr ydym ni'n canolbwyntio ar ddileu trais yn erbyn menywod, ac rydym ni wedi cael datganiad y prynhawn yma gan Julie James. Oni fyddech chi'n dweud y dylai hyn fod yn brawf ar Amber Rudd, yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Waith a Phensiynau, i weld a fydd hi'n atal ac yn cael gwared ar yr ymosodiad anghyfiawn hwn ar fenywod ac yn ei newid fel nad oes un taliad sengl i bob aelwyd ac a yw hi'n cydnabod yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar fenywod, ac a fydd hi'n cydnabod adroddiad Philip Alston yn arbennig?
I'll come to my comments about Ms Rudd in a moment, but I would agree with what you've said.
Now, if we put the way that universal credit works together with, for example, housing benefit rules, which will only pay young people the cost of a room in a shared house, which leads to vulnerable young women often being forced to share with entirely unsuitable fellow tenants, and the vile rape clause to which Leanne Wood has already referred, along with many other examples I could cite, it leaves us with a benefits system that is predicated on a myth of the man as the breadwinner and the myth of the lazy, undeserving poor, and it is a misogynistic system and it was always meant to be.
And the politicians who introduced that system should be profoundly ashamed of themselves, but they are not, because the system is achieving what they wanted it to do. And with regard to Jane Hutt's comments and Mark Isherwood's comments about Amber Rudd, I don't think she will be allowed to mitigate in the way that she says she would like to do, because these effects are not accidental. And I have to say to my friends on the other side of that Chamber—and some of them are my friends—that they need to take a long, hard look at themselves if they think that they can support this. I really think: are they really proud of this? I thought better of them.
But the Government has no justification for complacency here, and the rather self-congratulatory tone of their amendment is a bit disappointing. I do not believe that any party or combination of parties that might get elected to govern in this Parliament would treat our poorest citizens in the way that the Tory UK Government is. As we've already heard, Scotland and Northern Ireland have taken administrative control of universal credit, but our Government does not seem to wish to do so. And I found a quote from one of the candidates for the Labour leadership. He says:
'I’m not an enthusiast for the devolution of tax and benefits systems. They seem to me what binds the UK together...If you are redistributionist, the tax and benefits systems are the way to do it. On the key question of poverty I believe that Wales benefits'—
benefits—'from a UK redistributive model.'
Well, I have to say to this Chamber that that redistributive mechanism is not serving our poorest citizens very well at present, is it? And I'm not sure that the Cabinet Secretary for Finance, who I was quoting, can really stand here—or sit here—and defend that position.
No-one claims that taking control of the administration of universal credit would solve all the problems that we have in this pernicious system. But what we seek, of course, as Rhun ap Iorwerth has said, is full control of the benefits system. But it could, as the Bevan Foundation has said, make a real difference, particularly in terms of how benefits are paid, and I welcome what John Griffiths said earlier in this debate in this regard.
Dirprwy Lywydd, in supporting the original motion and urging this Chamber to reject the amendment, I urge this Government, our Government, the Welsh Government to show some courage and at least ask for administrative control of universal credit so you can do some of what Northern Ireland and Scotland are doing for their poorest citizens. Our poorest citizens need action now and not unionist dogma.
Byddaf yn dod at fy sylwadau am Ms Rudd mewn eiliad, ond byddwn i'n cytuno â'r hyn yr ydych chi wedi'i ddweud.
Nawr, os ydym ni'n cyfuno'r modd y mae credyd cynhwysol yn gweithio gydag, er enghraifft, rheolau budd-daliadau tai, na fydd ond yn talu cost ystafell mewn tŷ a rennir i bobl ifanc, sy'n arwain at fenywod ifanc sy'n agored i niwed yn cael eu gorfodi yn aml i rannu â thenantiaid eraill cwbl anaddas, a'r cymal trais rhywiol ffiaidd y mae Leanne Wood eisoes wedi cyfeirio ato, ynghyd â llawer o enghreifftiau eraill y gallwn i sôn amdanyn nhw, mae'n cyflwyno system fudd-daliadau sydd wedi'i seilio ar y camargraff mai'r dyn yw'r enillydd cyflog a'r camargraff o bobl dlawd, diog ac annheilwng. Mae'n system wreig-gasaol a dyna oedd ei bwriad o'r cychwyn.
A dylai'r gwleidyddion a gyflwynodd y system honno deimlo cywilydd llwyr, ond nid ydynt, oherwydd bod y system yn cyflawni'r hyn yr oedden nhw'n dymuno iddi ei wneud. Ac o ran sylwadau Jane Hutt a sylwadau Mark Isherwood ynghylch Amber Rudd, nid wyf i'n credu y bydd hi'n cael lliniaru yn y modd y mae hi'n dweud yr hoffai ei wneud, oherwydd nid yw'r effeithiau hyn yn ddamweiniol. Ac mae'n rhaid imi ddweud wrth fy ffrindiau ar ochr arall y Siambr honno—ac mae rhai ohonyn nhw'n ffrindiau i mi—bod angen iddyn nhw edrych yn hir ac yn galed arnyn nhw eu hunain os ydyn nhw'n credu eu bod yn gallu cefnogi hyn. Rwyf i wir yn meddwl: ydyn nhw'n wirioneddol falch o hyn? Roedd gen i feddwl gwell ohonyn nhw.
Ond nid oes gan y Llywodraeth unrhyw gyfiawnhad dros hunanfoddhad yn y fan yma, ac mae tôn eu gwelliant hunanglodforus braidd yn peri siom. Nid wyf i'n credu y byddai unrhyw blaid neu gyfuniad o bleidiau a allai gael eu hethol i lywodraethu yn y Senedd hon yn trin ein dinasyddion tlotaf yn y modd y mae Llywodraeth Dorïaidd y DU yn ei wneud. Fel yr ydym ni wedi clywed eisoes, mae'r Alban a Gogledd Iwerddon wedi cymryd rheolaeth weinyddol o gredyd cynhwysol, ond nid yw'n ymddangos bod ein Llywodraeth ni yn dymuno gwneud hynny. A des i o hyd i ddyfyniad gan un o'r ymgeiswyr i fod yn arweinydd y Blaid Lafur. Dywed:
Nid wyf i'n frwd dros ddatganoli systemau treth a budd-daliadau. Mae'n ymddangos i mi mai nhw sy'n clymu'r DU at ei gilydd... Os ydych chi'n cefnogi ailddosbarthu, y systemau treth a budd-daliadau yw'r ffordd i wneud hynny. O ran y cwestiwn allweddol ynghylch tlodi, rwy'n credu bod Cymru yn elwa
—'yn elwa'—ar fodel ailddosbarthu y DU.
Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Siambr hon nad yw'r mecanwaith ailddosbarthu hwnnw yn gwasanaethu ein dinasyddion tlotaf yn dda iawn ar hyn o bryd, ydy 'e? Ac nid wyf i'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, y sawl yr oeddwn i'n ei ddyfynnu, yn gallu sefyll yn y fan yma mewn gwirionedd—neu eistedd yn y fan yma—ac amddiffyn y safbwynt hwnnw.
Nid oes neb yn honni y byddai cymryd rheolaeth dros weinyddu credyd cynhwysol yn datrys yr holl broblemau sydd gennym ni yn y system niweidiol hon. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei geisio, wrth gwrs, fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, yw rheolaeth lawn ar y system fudd-daliadau. Ond gallai, fel y mae Sefydliad Bevan wedi ei ddweud, wneud gwahaniaeth gwirioneddol, yn enwedig o ran sut y caiff budd-daliadau eu talu, ac rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd John Griffiths yn hyn o beth yn gynharach yn y ddadl hon.
Dirprwy Lywydd, trwy gefnogi'r cynnig gwreiddiol ac annog y Siambr hon i wrthod y gwelliant, rwy'n annog y Llywodraeth hon, ein Llywodraeth ni, Llywodraeth Cymru, i ddangos rhywfaint o ddewrder ac o leiaf gofyn am reolaeth weinyddol o'r credyd cynhwysol er mwyn gallu gwneud yr hyn y mae Gogledd Iwerddon a'r Alban yn ei wneud ar ran eu dinasyddion tlotaf. Mae ein dinasyddion tlotaf angen i ni weithredu nawr, ac nid ydyn nhw angen dogma unoliaethol.
It's not green taxes that are making people poor. It's the deliberate policies of the UK Government in terms of how they choose to tax and distribute benefits. I have to agree with him on one thing—that the VAT on essential goods is not a progressive tax, but we therefore have to find another tax to replace it. Were we to leave the European Union, that is something we could do, but we have to focus on the here and now, on what the UK Government is doing to people with the choices that they are making in their budgets.
Nid trethi gwyrdd sy'n gwneud pobl yn dlawd. Polisïau bwriadol Llywodraeth y DU o ran sut maen nhw'n dewis trethu a dosbarthu budd-daliadau sy'n ei wneud. Mae'n rhaid imi gytuno ag ef ar un peth—nad yw'r TAW ar nwyddau hanfodol yn dreth flaengar, felly mae'n rhaid inni ddod o hyd i dreth arall yn ei lle. Pe byddem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae hynny'n rhywbeth y gallem ni ei wneud, ond mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar y presennol, ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud i bobl yn sgil y dewisiadau y maen nhw'n eu gwneud yn eu cyllidebau.
The people who are faring worst out of the Chancellor's budget are women in low-paid, part-time work because they are going to miss out on any tax cuts because they earn too little to profit from the rise in personal allowances, and they're suffering reductions in real income as a result of the benefits freeze. So, they are actually going to be worse off, regardless of all the hype about how austerity is now over. It's completely not over for part-time workers, most of whom are women. Over three and a half million women earn less than £15,000 a year. They are one third of the workforce. At the same time, the top 10 per cent of households are going to increase their income by £1 billion more than for the bottom 10 per cent. This is absolutely shocking: this is how we are absolutely widening the overall earnings gap between the richest and the poorest, and as Helen Mary said, this is in the fifth largest economy in the world.
We have to understand that raising the tax-free threshold always disproportionately benefits people on middle and higher incomes. It does not benefit the low-paid. There have to be other mechanisms provided to ensure that work does pay, because everybody who goes to work, does a hard day's graft, is entitled to get enough to pay for the essentials of life and provide for their families. That is clearly not happening at the moment. Instead, the nearly £17 billion in forgone tax revenue from this deliberate policy could and should have been ploughed into the benefits system and public services, which poor people disproportionately rely on. So, they could reverse the benefits freeze, and even some Tory MPs—even senior former Ministers—are arguing that we should be ending the benefits freeze.
But I just want to talk about the way in which, since 2010, we have really disregarded all our obligations towards children, because the attack on children has been relentless since the new Government took over. First of all, in the way that it's undermined child benefit, which is the most essential part of, on behalf of society, helping those who have children to ensure that they have enough money to raise them. By using the consumer price index rather than the retail price index, they guaranteed that benefits would not keep up with prices, and then there was a freeze in child benefit for the first three years of the Tory Government, and then this shift has had a massive impact upon the amount of money made available for children.
In 2010, child benefit was £20.30 for a family's first child and £13.40 for subsequent children. If the policies of the previous Government had been kept in place, child benefit today would now be at least £24.30 for the first child and £16.05 for other children. That is a massive reduction in children's money, and it's really quite devastating, the impact that it's had. And what it's meant is that over 100,000 children are going to be destitute this Christmas as a result of delay just in one thing: delay in universal credit payment. So, people, for example, on Anglesey, who are going to be started on universal credit, they're not going to get anything until the new year. So, they will be having a Scrooge-like Christmas with no presents, and goodness knows how they are going to survive. Meanwhile, we have the chief executive of Bet365 earning £265,000 a day. I mean, we clearly have a society that has completely lost touch with the values that it's supposed to have. I've run out of time to say what we should be doing about this, but we have to ensure that all our children are fed, at the most basic level.
Y bobl sydd yn dioddef fwyaf yn sgil cyllideb y Canghellor yw menywod mewn gwaith rhan-amser â chyflog isel oherwydd eu bod nhw'n mynd i golli unrhyw doriadau treth oherwydd nad ydyn nhw'n ennill digon i elwa ar y cynnydd yn y lwfansau personol, ac maen nhw'n dioddef gostyngiadau mewn incwm real o ganlyniad i rewi'r budd-daliadau. Felly byddan nhw, mewn gwirionedd, yn waeth eu byd, ni waeth beth fo'r holl gyhoeddusrwydd ynghylch sut mae cyni ar ben erbyn hyn. Nid yw ar ben o gwbl ar gyfer gweithwyr rhan-amser, sy'n fenywod yn bennaf. Mae dros dair miliwn a hanner o fenywod yn ennill llai na £15,000 y flwyddyn. Maen nhw yn draean o'r gweithlu. Ar yr un pryd, bydd y 10 y cant uchaf o aelwydydd yn gweld gwerth £1 biliwn yn fwy o gynnydd yn eu hincwm na'r 10 y cant isaf. Mae hyn yn gwbl warthus: dyma sut yr ydym yn ehangu'r bwlch enillion cyffredinol rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yn llwyr, ac fel y dywedodd Helen Mary, mae hyn yn y bumed economi fwyaf yn y byd.
Mae'n rhaid inni ddeall bod codi'r trothwy di-dreth bob amser o fudd anghymesur i bobl ar incwm canolig ac uwch. Nid yw o fudd i bobl ar gyflog isel. Mae'n rhaid bod dulliau eraill o sicrhau bod gwaith yn talu, oherwydd bod gan bawb sy'n mynd i weithio ac yn gwneud diwrnod caled o waith, yr hawl i ennill digon o gyflog i dalu am hanfodion bywyd ac i ddarparu ar gyfer eu teuluoedd. Mae'n amlwg nad yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Yn hytrach, gellid bod wedi buddsoddi'r bron i £17 biliwn o refeniw treth na gasglwyd oherwydd y polisi bwriadol hwn, a dylid bod wedi gwneud hynny, yn y system fudd-daliadau a gwasanaethau cyhoeddus, y mae pobl dlawd yn dibynnu'n anghymesur arnyn nhw. Felly, gallen nhw wrthdroi'r rhewi budd-daliadau, ac mae hyd yn oed rhai o'r ASau Torïaidd—hyd yn oed cyn uwch Weinidogion—yn dadlau y dylem ni fod yn rhoi diwedd ar rewi budd-daliadau.
Ond rwyf i eisiau sôn am y ffordd, ers 2010, yr ydym ni i gyd wedi diystyru'n wirioneddol ein holl ymrwymiadau tuag at blant, oherwydd mae'r ymosodiad ar blant wedi bod yn ddi-baid ers i'r Llywodraeth newydd ddod i rym. Yn gyntaf, yn y ffordd y mae wedi tanseilio budd-daliadau plant, sef y rhan fwyaf hanfodol, ar ran y gymdeithas, o helpu'r rhai hynny sydd â phlant er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw ddigon o arian i'w magu. Trwy ddefnyddio'r mynegai prisiau defnyddwyr yn hytrach na'r mynegai prisiau manwerthu, fe wnaethon nhw sicrhau na fyddai budd-daliadau yn cyd-fynd â phrisiau, ac wedyn cafodd y budd-dal plant ei rewi am dair blynedd gyntaf y Llywodraeth Dorïaidd, ac wedyn mae'r newid hwn wedi cael effaith enfawr ar y swm o arian a roddir ar gael ar gyfer plant.
Yn 2010, roedd y budd-dal plant yn £20.30 ar gyfer plentyn cyntaf y teulu a £13.40 ar gyfer plant eraill. Pe byddai polisïau'r Llywodraeth flaenorol wedi parhau i fod ar waith, byddai'r budd-dal plant heddiw o leiaf £24.30 ar gyfer y plentyn cyntaf ac £16.05 ar gyfer plant eraill. Mae hynny'n ostyngiad enfawr i arian plant, ac mae'r effaith y mae hyn wedi'i chael wedi bod yn wirioneddol ddinistriol. A'r hyn y mae wedi ei olygu yw y bydd dros 100,000 o blant yn amddifad y Nadolig hwn o ganlyniad i oedi mewn un peth: oedi i'r taliad credyd cynhwysol. Felly, ni fydd pobl ar Ynys Môn, er enghraifft, a fydd yn cael eu dechrau ar y credyd cynhwysol, yn cael unrhyw beth tan y flwyddyn newydd. Felly, byddan nhw'n cael Nadolig fel Scrooge heb unrhyw anrhegion, a dyn a ŵyr sut y byddan nhw'n goroesi. Yn y cyfamser, mae Prif Weithredwr Bet365 yn ennill £265,000 y dydd. Mae'n rhaid dweud, mae'n amlwg bod gennym ni gymdeithas sydd wedi colli cysylltiad yn llwyr â'r gwerthoedd y mae i fod i'w harddel. Mae amser wedi mynd yn drech na mi i allu dweud beth y dylem ni ei wneud am hyn, ond mae'n rhaid inni sicrhau bod ein plant yn cael eu bwydo, ar y lefel fwyaf sylfaenol.
It's time to get real here: the UN report does squarely, unequivocally put the blame at the door of the UK Government. For nearly a decade, the Tory Governments have 'inflicted great misery' on the British people, with 'punitive', 'mean-spirited' and 'callous' austerity policies. Those are the words of Philip Alston, not mine. Levels of child poverty are,
'not just a disgrace, but a social calamity and an economic disaster'.
Again, his words, not mine. A key finding is this huge rise of in-work poverty. And we heard stats again—loads of them, again—from Mark Isherwood, talking about the reduction of in-work poverty. And yet, this report finds quite clearly that it is in-work poverty that is at the root of child poverty, and it is those people who are in work who are being affected by the universal credit roll-out.
So, let's be clear. This isn't about getting people into work. This isn't about, as the Tories used to say, 'Get on your bike.' Well, you try and tell that to the courier who can't pay this month's rent, despite getting on his bike or her bike, and despite working all the hours that god sends their way. You tell it also to the one in four people in this country who work for below minimum wage pay. You tell it also to the individuals and families in Ammanford, in Carmarthen, in Llanelli, in Aberystwyth, in Cardigan, in Dolgellau, in Porthmadog and in Pwllheli who will have a miserable Christmas this year, because they are subjected to the universal credit roll-out, right across Christmas. And we all know, don't we, that one in four claimants doesn't get their money on time. So, I don't see what Christmas cheer they're going to have in their households. And it is a deliberate policy. Can you imagine rolling out a policy that puts people and families with no money, no prospect of having any money, right across Christmas? I don't think Scrooge could have done a better job had he tried.
So, we go back to the former work and pensions Secretary, Esther McVey. She admitted that some of the poorest families will be £200 a week worse off—the poorest people £200 a week worse off. I don't know if you're going to go and argue with those families and say that this is a good idea. I read today that a group of women have launched a high court legal challenge arguing that the universal credit payment system is irrational and discriminatory. I absolutely agree with them. I wish them good luck, but they shouldn't have to fight that battle.
It's the same with food banks. It's wonderful that people support them—I'm sure that we all do, and I'm sure that some of us will go and join them over Christmas. What I don't want to see is another smiley picture of a Tory politician proudly supporting the biggest growth industry that's been created by their policies, in the local paper. What I would like to see is a photo of any Tory politician hanging their head in shame at the fact that it is the biggest growth industry.
I think, as the UN report says, that the cost of austerity has fallen disproportionately upon the poor, upon women, racial and ethnic minorities, children, single parents and people with disabilities. And we've heard today that the Welsh Government has defended, where they can, the most vulnerable in society. That hasn't happened in England. Where we've continued to provide access to welfare funds for emergency hardships, they've been removed in England. We've got a comprehensive childcare offer and school holiday lunch clubs; they're a great example of a Government intervention. And it's progressive and it's socialist, and we are at least proud of trying to do what we can.
The UN report does go on to say that we don't have the devolved power over social security benefits. I wish I had the confidence of Plaid Cymru that if we took it over, we'd have the money. But, it's cost £266 million for the Scottish Government to do something with those powers to very little effect. I'm sure that £266 million, had it been spent in targeted approaches, might have had a much bigger effect.
I know that all of us understand quite clearly in this Chamber that the biggest danger to people on this new system of universal credit is homelessness. When rents aren't being paid on time, people become very vulnerable to finding themselves on the street. What I will ask the Cabinet Secretary is whether she will be able to do something to protect those people who find themselves in private tenancies, so that they don't actually end up on the street for Christmas or any other time in the future.
Mae'n bryd i ni fod o ddifrif yn y fan yma: mae adroddiad y Cenhedloedd Unedig yn rhoi'r bai yn blwmp ac yn ddigamsyniol ar Lywodraeth y DU. Am bron i ddegawd, mae Llywodraethau Torïaidd wedi gosod trallod mawr ar bobl Prydain, gyda pholisïau cyni cosbol, crintachlyd a dideimlad. Philip Alston sy'n dweud hyn, nid fi. Mae lefelau tlodi plant:
nid yn unig yn warthus, ond maen nhw'n drallod cymdeithasol ac yn drychineb economaidd.
Unwaith eto, ei eiriau ef, nid fy rhai i. Un o'r canfyddiadau allweddol yw'r cynnydd enfawr hwn o ran tlodi mewn gwaith. Ac fe wnaethom ni glywed ystadegau eto—digonedd ohonynt, unwaith eto—gan Mark Isherwood, yn sôn am leihau tlodi mewn gwaith. Ac eto, mae'r adroddiad hwn yn canfod yn glir iawn mai tlodi mewn gwaith sydd wrth wraidd tlodi plant, ac mai ar y bobl hynny sydd mewn gwaith y mae cyflwyno credyd cynhwysol yn effeithio.
Felly, gadewch inni fod yn glir. Nid yw hyn yn ymwneud â chael pobl i mewn i waith. Nid yw hyn yn fater o, fel yr oedd y Torïaid yn arfer ei ddweud, 'Ar eich beic.' Wel, triwch chi ddweud hynny wrth y cludwr sy'n methu â thalu rhent y mis hwn, er gwaethaf bod ar ei beic neu ar ei feic, ac er gwaethaf gweithio bob awr o'r dydd. Dywedwch wrth yr un o bob pedwar unigolyn yn y wlad hon sy'n gweithio am lai na'r isafswm cyflog. Dywedwch wrth yr unigolion a'r teuluoedd yn Rhydaman, yng Nghaerfyrddin, yn Llanelli, yn Aberystwyth, yn Aberteifi, yn Nolgellau, ym Mhorthmadog ac ym Mhwllheli a fydd yn cael Nadolig diflas eleni, oherwydd bod cyflwyniad y credyd cynhwysol wedi'i orfodi arnyn nhw dros y Nadolig. Ac mae pob un ohonom ni'n gwybod, onid ydym ni, nad yw un o bob pedwar o hawlwyr yn cael eu harian ar amser. Felly, ni allaf weld pa lawenydd y Nadolig y byddan nhw'n ei gael yn eu cartrefi. Ac mae'n bolisi bwriadol. A allwch chi ddychmygu cyflwyno polisi sy'n arwain at bobl a theuluoedd i fod heb arian, heb obaith o gael unrhyw arian, ar adeg y Nadolig? Ni allai Scrooge fod wedi gwneud yn well pe byddai wedi trio.
Felly, awn yn ôl at y cyn Ysgrifennydd Gwaith a Phensiynau, Esther McVey. Cyfaddefodd y bydd rhai o'r teuluoedd tlotaf oddeutu £200 yr wythnos yn waeth eu byd—mae'r bobl dlotaf £200 yr wythnos yn waeth eu byd. Wn i ddim a ydych chi'n mynd i ddadlau â'r teuluoedd hynny a dweud bod hwn yn syniad da. Darllenais heddiw fod grŵp o fenywod wedi lansio achos cyfreithiol yn yr uchel lys yn dadlau bod y system taliadau credyd cynhwysol yn afresymol ac yn wahaniaethol. Rwy'n cytuno yn llwyr â nhw. Rwy'n dymuno pob lwc iddyn nhw, ond ni ddylen nhw orfod ymladd y frwydr honno.
Mae'r un peth yn wir am fanciau bwyd. Mae'n wych bod pobl yn eu cefnogi—rwy'n siŵr ein bod ni i gyd, ac rwy'n siŵr y bydd rhai ohonom ni'n mynd ac yn ymuno â nhw dros y Nadolig. Yr hyn nad wyf i'n dymuno ei weld yw llun arall yn y papur lleol o wleidydd Torïaidd yn gwenu'n falch wrth gefnogi'r diwydiant twf mwyaf sydd wedi ei greu trwy eu polisïau. Yr hyn yr hoffwn i ei weld yw llun o unrhyw wleidydd Torïaidd yn dangos cywilydd am y ffaith ei fod y diwydiant twf mwyaf.
Rwyf i'n credu, fel y nodir yn adroddiad y Cenhedloedd Unedig, bod cost cyni wedi effeithio'n anghymesur ar bobl dlawd, ar fenywod, lleiafrifoedd hiliol ac ethnig, plant, rhieni sengl a phobl ag anableddau. Ac rydym ni wedi clywed heddiw bod Llywodraeth Cymru wedi amddiffyn, pan fo'n bosibl, y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas. Nid yw hynny wedi digwydd yn Lloegr. Rydym ni wedi parhau i ddarparu mynediad at gronfeydd lles ar gyfer caledi mewn argyfwng, ond maen nhw wedi'u dileu yn Lloegr. Mae gennym ni gynnig gofal plant cynhwysfawr a chlybiau cinio gwyliau ysgol; maen nhw'n enghraifft wych o ymyrraeth gan y Llywodraeth. Ac mae'n flaengar ac mae'n sosialaidd, ac rydym ni o leiaf yn falch o geisio gwneud yr hyn a allwn.
Mae adroddiad y Cenhedloedd Unedig yn mynd ymlaen i ddweud nad oes gennym ni'r pŵer datganoledig dros fudd-daliadau nawdd cymdeithasol. Hoffwn i fod â ffydd Plaid Cymru pe byddem ni'n cymryd yr awennau, y byddai gennym ni'r arian. Ond, mae wedi costio £266 miliwn i Lywodraeth yr Alban i wneud rhywbeth â'r pwerau hynny heb fawr o effaith. Rwy'n siŵr y gallai £266 miliwn, pe byddai wedi ei wario ar ddulliau wedi'u targedu, fod wedi cael effaith fwy o lawer.
Gwn fod pob un ohonom yn deall yn glir iawn yn y Siambr hon mai digartrefedd yw'r perygl mwyaf i bobl ar y system newydd hon o gredyd cynhwysol. Pan nad yw rhent yn cael ei dalu ar amser, mae'n bosibl iawn mai byw ar y stryd fydd hanes pobl. Yr hyn yr wyf am ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet yw a fydd hi'n gallu gwneud rhywbeth i amddiffyn y bobl hynny sy'n canfod eu hunain mewn tenantiaeth breifat, fel nad ydyn nhw mewn gwirionedd yn diweddu ar y stryd yn y pen draw, dros y Nadolig nac ar unrhyw amser arall yn y dyfodol.
The UN special rapporteur's report on the extreme poverty in the United Kingdom is a wake-up call. The true impact of this Tory Government's austerity agenda is clear for all of us to see. It is a political choice that is placing the greatest burden on those least able to bear it, forcing people into poverty. I urge Members from across this Chamber to read carefully the report from the UN. The lived experiences of those in our communities suffering because of so-called welfare reform or unfair working practices need to be listened to.
At the very heart of this chaotic roll-out and impact is universal credit. This callous policy has in-built levers, as has been referenced cross party, to swipe people out of welfare, and it causes much suffering to people across the UK, including many of my constituents in Islwyn. It must be stopped immediately. Even the former work and pensions Secretary, Esther McVey, has admitted that some of the poorest families, as has been said, will be £200 a week worse off. Families already living in abject poverty from the failed PIP assessments, the roll-back of tax credits, the bedroom tax, and single payments to lone parents, as Helen Mary has stated, exacerbating domestic abuse and family violence—a misogynistic policy that I also believe was created with that in mind. Though the Welsh Government will continue to do everything within its power to mitigate these policies, this UN report highlights and states:
'It is outrageous that devolved administrations need to spend resources to shield people from Government policies.'
Faced with these challenges, the special rapporteur says that
'the Welsh Government has determinedly shifted its focus to increasing economic prosperity and employment as the gateway to poverty reduction.'
He acknowledges that the Welsh Government has adopted a whole-Government approach to poverty reduction. The only way to end this misery, inflicted by the Tories' cruel universal credit, is to elect a Labour Government in Westminster.
There are some in this Chamber who will campaign for the devolution of welfare, as we have heard. But I would warn them that this is a hostage to fortune, given previous instances in which the Welsh Government has been asked to take administrative control of welfare schemes without the accompanying budget. Scotland is £266 million worse off on front-line services as a result of this. Ministers and the people do not have the confidence that the Tory UK Government would transfer a fair budget alongside a transfer of responsibility for administrative control of welfare benefits, and neither do I. Scotland, as I have said, has had to take back that money from front-line services—from those who need it most.
To conclude, Deputy Llywydd, it is not right that in one of the wealthiest economies of the world, children are going hungry. Austerity is indeed a political choice and one that, as this report demonstrates, disproportionately hurts those with protected characteristics—women, children, racial and ethnic minorities, single parents and those with disabilities—and impacts disproportionately on those with vulnerabilities. Though this Welsh Labour Government has done much to lift people out of poverty, this report is a reminder to all of us of the unforgivable effects of the UK Government's cruel policies, with no end in sight. It is time for a general election. It is time for an end to universal credit, and an end also to the appalling behaviour of the Atoses and the Capitas and other conglomerates that have propped it up. Thank you.
Mae adroddiad adroddwr arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol yn y Deyrnas Unedig yn agoriad llygaid. Mae gwir effaith agenda cyni y Llywodraeth Dorïaidd hon yn amlwg i bob un ohonom ei gweld. Mae'n ddewis gwleidyddol sy'n rhoi'r baich mwyaf ar y rhai hynny â'r lleiaf o allu i ymdopi ag ef, ac yn gorfodi pobl i dlodi. Rwy'n annog Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon i ddarllen adroddiad y Cenhedloedd Unedig yn ofalus. Mae angen gwrando ar brofiadau bywyd pobl yn ein cymunedau sy'n dioddef oherwydd diwygiadau lles bondigrybwyll neu arferion gwaith annheg.
Yn ganolog i'r cyflwyniad anhrefnus ac effaith hyn mae credyd cynhwysol. Mae'r polisi creulon hwn yn cynnwys dulliau, fel y nodwyd gan bob plaid, i eithrio pobl o'r system les, ac mae'n achosi llawer o ddioddefaint i bobl ledled y DU, gan gynnwys llawer o'm hetholwyr i yn Islwyn. Mae'n rhaid rhoi terfyn arno ar unwaith. Mae hyd yn oed yr Ysgrifennydd Gwaith a Phensiynau blaenorol, Esther McVey, wedi cyfaddef y bydd rhai o'r teuluoedd tlotaf, fel sydd wedi'i nodi eisoes, £200 yr wythnos yn waeth eu byd. Teuluoedd sydd eisoes yn byw mewn tlodi truenus yn sgil asesiadau PIP yn methu, tynnu'n ôl gredydau treth, y dreth ystafell wely a thaliadau sengl i rieni unigol, fel y dywedodd Helen Mary, yn gwaethygu cam-drin domestig a thrais teuluol—polisi wreig-gasaol yr wyf innau hefyd yn credu iddo gael ei greu gyda'r bwriad hwnnw. Er y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth o fewn ei gallu i liniaru'r polisïau hyn, mae adroddiad y Cenhedloedd Unedig yn amlygu ac yn datgan:
ei bod yn warthus bod angen i weinyddiaethau datganoledig wario adnoddau i amddiffyn pobl rhag polisïau Llywodraeth.
Yn wyneb yr heriau hyn, dywed yr adroddwr arbennig fod:
Llywodraeth Cymru wedi newid ei phwyslais yn benderfynol i gynyddu ffyniant economaidd a chyflogaeth fel y porth i leihau tlodi.
Mae'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu dull Llywodraeth gyfan o leihau tlodi. Yr unig ffordd o roi terfyn ar y trallod hwn, a achoswyd gan gredyd cynhwysol creulon y Torïaid, yw ethol Llywodraeth Lafur yn San Steffan.
Mae rhai yn y Siambr hon a fydd yn ymgyrchu dros ddatganoli lles, fel yr ydym wedi clywed. Ond rwy'n eu rhybuddio bod hyn yn wystl ffawd, o ystyried achosion blaenorol pan ofynnwyd i Lywodraeth Cymru fod yn gyfrifol am reolaeth weinyddol cynlluniau lles heb y gyllideb gysylltiedig. Mae gwasanaethau rheng flaen yr Alban £266 miliwn ar eu colled o ganlyniad i hyn. Nid oes gan Weinidogion a'r bobl y ffydd y byddai Llywodraeth Dorïaidd y DU yn trosglwyddo cyllideb deg ochr yn ochr â throsglwyddo cyfrifoldeb dros reoli gweinyddol y budd-daliadau lles, ac nid oes gen innau ychwaith. Mae'r Alban, fel y dywedais, wedi gorfod tynnu'r arian hwnnw yn ôl oddi wrth wasanaethau rheng flaen—oddi wrth rhai sydd fwyaf ei angen .
I gloi, Dirprwy Lywydd, nid yw'n iawn bod plant yn llwglyd yn un o economïau cyfoethocaf y byd. Mae cyni yn wir yn ddewis gwleidyddol ac yn un sydd, fel y dengys yr adroddiad hwn, yn niweidio'n anghymesur y rhai hynny â nodweddion gwarchodedig—menywod, plant, lleiafrifoedd hiliol ac ethnig, rhieni sengl a'r rhai hynny ag anableddau—ac yn effeithio'n anghymesur ar y rhai hynny sy'n agored i niwed. Er bod y Llywodraeth Lafur Cymru hon wedi gwneud llawer i godi pobl allan o dlodi, mae'r adroddiad hwn yn atgoffa pob un ohonom am effeithiau anfaddeuol polisïau creulon Llywodraeth y DU, ac ni ellir gweld ei ddiwedd. Mae'n amser am etholiad cyffredinol. Mae'n bryd rhoi terfyn ar gredyd cynhwysol, a therfyn hefyd ar ymddygiad gwarthus y cwmnïau mawr rhyngwladol fel Atos a Capita ymysg eraill sydd wedi ei gynnal. Diolch.
Thank you. Can I now call the Minister for Housing and Regeneration, Rebecca Evans?
Diolch. A gaf i alw nawr ar y Gweinidog Tai ac Adfywio, Rebecca Evans?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to be clear that we agree with Plaid Cymru, with their motion, insofar as it relates to the devastating impact of the UK Government's austerity measures on the people of Wales. We do disagree with the practicality and desirability of taking over administrative responsibility for social security, and I will come to this in more depth shortly.
As Members would expect, we reject the complacent amendment from the Conservatives, which glosses over the real suffering being caused by their party's botched and heartless efforts at welfare reform. I have to say it's been an afternoon of quite astonishing contributions from the Conservative benches, and from the single Conservative contribution that we've had in this debate, you would really be forgiven for thinking that welfare reform is a roaring success.
We know only too well that levels of poverty across Wales and the rest of the UK are too high. I met with Professor Alston during his visit to Wales and agree with him that the responsibility for this rests squarely with the UK Government and its austerity and welfare reform policies. The effects are falling disproportionately on already vulnerable groups and those least able to bear it. Professor Alston summed up the situation that we currently find ourselves in like this:
'The experience of the United Kingdom, especially since 2010, underscores the conclusion that poverty is a political choice. Austerity could easily have spared the poor, if the political will had existed to do so.'
He continues:
'Resources were available to the Treasury at the last budget that could have transformed the situation of millions of people living in poverty, but the political choice was made to fund tax cuts for the wealthy instead.'
Damning stuff. The special rapporteur expressed his outrage that the devolved administrations need to spend their diminishing resources to shield people from these harmful UK Government policies. Austerity has meant that our overall budget for 2019-2020 is down £850 million in real terms compared to 2010-2011. Nevertheless, in the absence of a change of direction by the UK Government on key policies, we must continue to do all we can to mitigate the worst impacts of these destructive policies.
Welsh Government doesn't support the devolution of welfare benefits for a number of reasons. As a matter of principle, of social solidarity, we should all be entitled to an equal claim to our welfare state. The needs of citizens, wherever they are within the UK, should be equally met, and we do not believe that equality and solidarity and redistribution of wealth are, as the Plaid Cymru benches have suggested, a 'pathetic allegiance' or 'unionist dogma'. We'd also be extremely cautious of agreeing to any changes to the social security system, including the devolution of benefits, before assessing the ramifications of how those changes would be funded. And, of course, we're particularly mindful of what happened when the UK Government devolved council tax benefit to Wales when they top-sliced the budget.
The approach to the devolution of welfare benefits to the Scottish Government has transferred the financial risk associated, with the demand for benefits growing faster per head in Scotland than in England from the point of devolution. And for Wales, that would prove to be a significant financial risk. As we've heard, the costs associated with administering the welfare system would take resources away from the delivery of front-line services. In Scotland, it is £266 million away from front-line services in order to implement the newly devolved welfare powers. Others may not like these arguments, but I think they are reasonable and legitimate concerns to have when it is suggested that we should be taking over responsibility for these items.
So, flexibility in the administration of universal credit should and can be made available to everyone in receipt of that benefit through alternative payment arrangements. If the Secretary of State for Work and Pensions were to agree to our request for this, it would ease many of the difficulties that people are experiencing with the payment of universal credit. This does not require the devolution of administration, which would cost money, as we’ve heard, and divert funding away from delivering on our responsibilities.
I’ve written to Amber Rudd, the Secretary of State for Work and Pensions, who has acknowledged that there are problems with universal credit, urging her to consider how universal credit can better support people and recognise that many claimants want and need to choose the frequency of their payments. I also stressed the need to ensure that all legacy claimants receive the maximum transitional protection top-up payments as and when they are moved over to universal credit to ensure that no-one is disadvantaged and worse off on universal credit.
Our approach to tackling poverty is that it should be inherent in the way that government and its partners work and deliver for the people of Wales. That's why we've made tackling poverty fundamental to 'Taking Wales Forward' and 'Prosperity for All'. 'Prosperity for All' recognises that reducing levels of poverty and growing our economy are interdependent. It sets out those actions we'll take as a Government to create the conditions and opportunities for people and for communities to succeed, flourish and thrive.
Our fundamental commitment is prevention of poverty. We're doing this through investment and giving children the best possible start in life, helping people to improve their skills, supporting people into fair employment and taking action to mitigate the impact of poverty in the here and now. These are all embodied in our national strategy.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf i eisiau bod yn glir ein bod ni'n cytuno â Phlaid Cymru, â'u cynnig, i'r graddau y mae'n ymwneud ag effaith ddinistriol mesurau cyni Llywodraeth y DU ar bobl Cymru. Rydym ni yn anghytuno â'r ymarferoldeb a'r awydd i gael cyfrifoldeb gweinyddol am nawdd cymdeithasol, a byddaf yn sôn yn fanylach am hyn maes o law.
Fel y byddai'r Aelodau yn ei ddisgwyl, rydym yn gwrthod gwelliant hunanfodlon y Ceidwadwyr, sy'n anwybyddu'r dioddefaint gwirioneddol sy'n cael ei achosi gan ymdrechion carbwl a chreulon eu plaid i ddiwygio lles. Mae'n rhaid imi ddweud y bu'n brynhawn o gyfraniadau eithaf syfrdanol o feinciau'r Ceidwadwyr, ac ar sail yr unig gyfraniad gan y Ceidwadwyr yr ydym wedi'i gael yn y ddadl hon, gellid maddau i chi mewn gwirionedd am feddwl bod y trefniadau diwygio lles yn llwyddiant ysgubol.
Rydym yn gwybod yn iawn bod lefelau tlodi ledled Cymru a gweddill y DU yn rhy uchel. Fe gwrddais i â'r Athro Alston yn ystod ei ymweliad â Chymru, ac rwy'n cytuno ag ef mai polisïau diwygio lles a chyni Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am hyn yn llwyr. Mae'r effeithiau yn effeithio'n anghymesur ar grwpiau sydd eisoes yn agored i niwed a'r rhai hynny â'r lleiaf o allu i ymdopi â nhw. Crynhodd yr Athro Alston yn y sefyllfa sydd gennym ar hyn o bryd fel hyn:
Mae profiad y Deyrnas Unedig, yn enwedig ers 2010, yn tanlinellu'r casgliad bod tlodi yn ddewis gwleidyddol. Gallai cyni yn hawdd fod wedi arbed y tlawd, pe byddai'r ewyllys gwleidyddol wedi bodoli i wneud hynny.
Mae'n parhau:
Roedd adnoddau ar gael i'r Trysorlys yn y gyllideb ddiwethaf a allai fod wedi trawsnewid y sefyllfa i filiynau o bobl sy'n byw mewn tlodi, ond gwnaed hytrach.
Geiriau damniol. Mynegodd yr adroddwr arbennig ei ddicter bod angen i'r gweinyddiaethau datganoledig wario eu hadnoddau sy'n prinhau i amddiffyn pobl rhag y polisïau niweidiol hyn gan Lywodraeth y DU. Yn sgil cyni mae ein cyllideb gyffredinol ar gyfer 2019-2020 wedi gostwng gan £850 miliwn mewn termau real o'i gymharu â 2010-2011. Serch hynny, yn absenoldeb newid cyfeiriad gan o fewn ein gallu i liniaru effeithiau gwaethaf y polisïau dinistriol hyn.
Nid yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi datganoli budd-daliadau lles am sawl rheswm. Fel mater o egwyddor, o undod cymdeithasol, dylai fod gan bawb hawl gyfartal i hawlio gan ein gwladwriaeth les. Dylid diwallu anghenion dinasyddion yn yr un modd, ni waeth ble maen nhw yn y DU, ac nid ydym yn credu bod cydraddoldeb ac undod ac ailddosbarthu cyfoeth yn 'deyrngarwch truenus' nac yn 'ddogma unoliaethol', fel yr awgrymodd meinciau Plaid Cymru. Byddem ni hefyd yn hynod o ofalus wrth gytuno ar unrhyw newidiadau i'r system nawdd cymdeithasol, gan gynnwys datganoli budd-daliadau, cyn asesu goblygiadau sut y byddai'r newidiadau hynny yn cael eu hariannu. Ac, wrth gwrs, rydym yn arbennig o ymwybodol o'r hyn a ddigwyddodd pan wnaeth Llywodraeth y DU ddatganoli'r budd-dal treth gyngor i Gymru, pan wnaethon nhw frig-dorri'r gyllideb.
Mae'r dull o ddatganoli budd-daliadau lles i Lywodraeth yr Alban wedi trosglwyddo'r risg ariannol sy'n gysylltiedig, wrth i'r galw am fudd-daliadau fesul pen gynyddu'n gyflymach yn yr Alban nag yn Lloegr o'r pwynt datganoli. Ac i Gymru, byddai hynny'n risg ariannol sylweddol. Fel yr ydym ni wedi clywed, byddai'r costau sy'n gysylltiedig â gweinyddu'r system les yn tynnu adnoddau oddi wrth ddarparu gwasanaethau rheng flaen. Yn yr Alban, mae £266 miliwn wedi'i dynnu oddi wrth wasanaethau rheng flaen er mwyn gweithredu'r pwerau lles datganoledig newydd. Efallai nad yw pobl eraill yn hoffi'r dadleuon hyn, ond rwy'n credu eu bod yn bryderon rhesymol a dilys pan awgrymir y dylem ni fod yn cymryd cyfrifoldeb am yr eitemau hyn.
Felly, dylai hyblygrwydd wrth weinyddu credyd cynhwysol fod ar gael, a gall fod ar gael i bawb sy'n cael y budd-dal hwnnw trwy drefniadau taliadau amgen. Os bydd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau yn cytuno i'n cais am hyn, byddai'n lleddfu llawer o'r anawsterau y mae pobl yn eu profi yn sgil y taliad credyd cynhwysol. Nid oes angen datganoli trefniadau gweinyddu i wneud hyn, byddai'n gostus, fel yr ydym ni wedi clywed, ac yn dargyfeirio cyllid oddi wrth gyflawni ein cyfrifoldebau.
Rwyf i wedi ysgrifennu at Amber Rudd, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, sydd wedi cydnabod bod problemau o ran credyd cynhwysol, gan ei hannog i ystyried sut y gall credyd cynhwysol gefnogi pobl yn well a chydnabod bod llawer o'r hawlwyr yn dymuno dewis amlder eu taliadau a bod angen gwneud hynny ar rai. Pwysleisiais hefyd yr angen i sicrhau bod yr holl hawlwyr blaenorol yn derbyn y lefel uchaf o daliadau amddiffyniad trosiannol atodol er mwyn sicrhau nad oes neb dan anfantais ac yn waeth eu byd pan fyddan nhw'n symud i gredyd cynhwysol.
Ein dull ni o fynd i'r afael â thlodi yw y dylai fod yn rhan annatod o'r ffordd y mae llywodraeth a'i phartneriaid yn gweithio ac yn cyflawni dros bobl Cymru. Dyna pam mae trechu tlodi yn sylfaenol i 'Symud Cymru Ymlaen' a 'Ffyniant i Bawb'. Mae 'Ffyniant i bawb' yn cydnabod bod lleihau lefelau tlodi a thyfu ein heconomi yn dibynnu ar ei gilydd. Mae'n nodi'r camau hynny y byddwn ni'n eu cymryd fel Llywodraeth i greu'r amodau a'r cyfleoedd er mwyn i bobl a chymunedau lwyddo, tyfu a ffynnu.
Ein hymrwymiad sylfaenol yw atal tlodi. Rydym yn gwneud hyn trwy fuddsoddi a rhoi'r dechrau gorau posibl mewn bywyd i blant, helpu pobl i wella eu sgiliau, cefnogi pobl i gael cyflogaeth deg a chymryd camau i liniaru effaith tlodi nawr. Mae'r rhain i gyd wedi'u hymgorffori yn ein strategaeth genedlaethol.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
Thank you for taking an intervention. One of the main findings of this report, of course, is that disabled people are falling further behind and being denied the right to independent living. Now, you listed some of the things that you've done. Another thing that you have done as a Government, contrary to your own party policy, of course, is to do away with the Welsh independent living grant. Now, there have been many accounts of disabled people falling behind, so can you give this Assembly a cast-iron guarantee that those who have been in receipt of the Welsh independent living fund will not be a single penny worse off following your decision?
Diolch i chi am dderbyn ymyriad. Wrth gwrs, un o brif ganfyddiadau'r adroddiad hwn yw bod pobl anabl yn disgyn ymhellach ar ei hôl hi ac y gwrthodir yr hawl i fyw'n annibynnol iddynt. Nawr, fe wnaethoch chi restru rhai o'r pethau yr ydych chi wedi'u gwneud. Rhywbeth arall yr ydych chi wedi'i wneud fel Llywodraeth, yn groes i bolisi eich plaid eich hun, wrth gwrs, yw cael gwared ar grant byw'n annibynnol Cymru. Nawr, cafwyd llawer o hanesion am bobl anabl yn disgyn ar ei hôl hi, felly a allwch chi roi sicrwydd pendant i'r Cynulliad hwn na fydd y bobl a fu'n derbyn arian cronfa byw'n annibynnol Cymru yr un geiniog yn waeth eu byd yn dilyn eich penderfyniad?
Thank you very much for that intervention. Of course, it was the UK Government that abolished the independent living fund, and Welsh Government then sought to support people who were already on that fund. But this is an example of where, if you have this pot of money and you actually only allow those people who are on that benefit, or in receipt of that benefit, to continue on it, then you have a two-tier system for disabled people in Wales, which is something that we wouldn't want to support. People should be able to have their needs met, and met well, through the social services and well-being Act and the provisions that they would receive underneath that.
So, both the motion and the Conservatives' amendments call for clear performance targets and indicators to measure progress in tackling poverty. The national indicators, which underpin the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, will help measure our progress as a country towards achieving the seven well-being goals. Many of these indicators will help us assess progress in tackling poverty. These will measure, for example, relative poverty, material deprivation, levels of employment and healthy lifestyles, amongst other things. In addition, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 places a duty on Welsh Ministers to set national milestones that will indicate the scale and pace of change needed if we are to deliver the seven goals by 2050.
So, Presiding Officer, as we have set out in our own amendment, we are working hard to mitigate the worst impact of the UK Government's continuing austerity measures, whilst the UK Government needs to urgently address the fundamental flaws we have identified in universal credit.
Diolch yn fawr iawn ichi am yr ymyriad yna. Wrth gwrs, Llywodraeth y DU a diddymodd y gronfa byw'n annibynnol, ac yna ceisiodd Llywodraeth Cymru gefnogi pobl a oedd eisoes yn derbyn arian o'r gronfa honno. Ond mae hon yn enghraifft o sefyllfa, os oes gennych chi'r swm hwn o arian ac nad ydych chi ond, mewn gwirionedd, yn caniatáu i'r bobl hynny sydd ar y budd-dal hwnnw, neu sy'n derbyn y budd-dal hwnnw, i barhau arno, yna mae gennych chi system ddwy haen ar gyfer pobl anabl yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth na fyddem ni eisiau ei gefnogi. Dylai pobl allu cael eu hanghenion wedi'u bodloni, a'u bodloni'n dda, drwy'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant a'r darpariaethau y bydden nhw'n eu derbyn o dan honno.
Felly, mae cynnig a gwelliannau'r Ceidwadwyr yn galw am dargedau a dangosyddion perfformiad clir i fesur cynnydd o ran trechu tlodi. Bydd y dangosyddion cenedlaethol, sy'n sail i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn helpu i fesur ein cynnydd fel gwlad tuag at gyflawni'r saith nod llesiant. Bydd llawer o'r dangosyddion hyn yn ein helpu i asesu'r cynnydd o ran trechu tlodi. Bydd y rhain yn mesur, er enghraifft, tlodi cymharol, amddifadedd materol, lefelau cyflogaeth a ffyrdd o fyw iach, ymhlith pethau eraill. Yn ogystal â hyn, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i bennu cerrig milltir cenedlaethol a fydd yn dynodi graddfa a chyflymder y newid sydd ei angen os ydym ni am gyflawni'r saith nod erbyn 2050.
Felly, Llywydd, fel yr ydym wedi'i nodi yn ein gwelliant ein hunain, rydym yn gweithio'n galed i liniaru effaith waethaf camau cyni parhaus Llywodraeth y DU, tra bod angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael ar frys â'r diffygion sylfaenol yr ydym ni wedi eu nodi yn y credyd cynhwysol.
Thank you very much. Can I now call on Leanne Wood to reply to the debate?
Diolch yn fawr iawn. A gaf i alw yn awr ar Leanne Wood i ymateb i'r ddadl?
Diolch. This report should have been a wake-up call for the Tories, but it's not, so I'm not even going to address the Conservatives' denial. As for the points made by the far right, you are a complete joke. You have no idea about poverty or how the world's poorest will suffer as a result of your climate change denial, or how poor people with protected characteristics will be harmed by your hateful rhetoric. Your contribution and the recent new, even further right adviser to your party shows that you are unfit to represent people. You have no place in the kind of Wales that I want to see. You are part of the problem and not part of the solution.
As for the Tories, you are so out of touch you have no idea of the pain that people are being put through with universal credit. Despite the evidence—and the DWP's own impact assessment in 2011 showed that universal credit does not make work pay—more people face higher disincentives to work than under the old system. Despite the evidence, you still claim that this system is great. Anyone watching this will form their own view, I'm sure.
I want to say 'thank you' to the Members who contributed to this debate in a positive way, in particular to those who highlighted the impact on other devolved services from the fallout of universal credit and those who spoke about specific groups being discriminated against. And a special thanks goes to Helen Mary Jones for putting the gendered nature of this debate so forcefully. I also support Jane Hutt's call to put further pressure on Amber Rudd on this.
I have to address the point made by Joyce Watson and the Minister about what Scotland has done in terms of mitigating these problems. In Scotland, they now have powers to deliver 11 benefits. They are going to introduce an increased carers allowance, followed by the Best Start grant and the funeral assistance grant from September 2019. They've had the money and they are spending more. Why? Because they are prioritising poverty. Now, Scottish Labour want the SNP to go even further, to be even more generous, to mitigate even further the effects of these benefits. So, why are you opposed? This is yet another example of Labour facing in a number of different directions. The changes that we want to see in terms of the devolution of the administration of benefits would save this Government money. Get this right and you could save the NHS, you could save money in housing, you could save money in education and much, much more. Given where we are with all of this poverty, and it's likely to be made much, much worse post Brexit, the fact that the Government has no strategy and no dedicated Minister to tackle either poverty or child poverty is an absolute disgrace.
I want to finish with a quote from the report, from Professor Philip Alston himself, who says,
'In the absence of devolved power over social security benefits, the Welsh Government’s capacity to directly mitigate the reduction in benefits is limited, thereby shifting the burden to low-income households. There is a wide consensus among stakeholders that the benefit changes are one of the structural causes behind the increase in poverty, rough sleeping, and homelessness in Wales. Parliamentarians and civil society voiced serious concerns that Universal Credit may exacerbate the problem, particularly in light of the Welsh Government’s inability to introduce flexibilities in its administration, unlike its Scottish counterpart.'
That says that you have the power to do something about this. Just do it.
Diolch. Dylai'r adroddiad hwn fod wedi bod yn ysgytwad i'r Torïaid, ond dyw e' ddim, felly nid wyf i hyd yn oed yn mynd i sôn am y ffaith bod y Ceidwadwyr yn gwadu hyn yn llwyr. O ran y pwyntiau a wnaed gan yr asgell dde eithafol, rydych chi'n jôc llwyr. Nid oes gennych chi unrhyw syniad am dlodi na sut y bydd y bobl dlotaf yn y byd yn dioddef o ganlyniad i'r ffaith eich bod yn gwadu newid yn yr hinsawdd, na sut y bydd pobl dlawd â nodweddion gwarchodedig yn cael eu niweidio gan eich rhethreg gas. Mae eich cyfraniad chi a'r ymgynghorydd diweddar, newydd, i'ch plaid, sydd hyd yn oed ymhellach i'r dde, yn dangos nad ydych chi'n addas i gynrychioli pobl. Nid oes unrhyw le i chi yn y math o Gymru yr wyf i eisiau ei weld. Rydych chi'n rhan o'r broblem ac nid yn rhan o'r ateb.
O ran y Torïaid, rydych chi mor ddiddeall o'r sefyllfa fel nad oes gennych chi unrhyw syniad o'r boen a achosir i bobl gyda'r credyd cynhwysol. Er gwaethaf y dystiolaeth—ac asesiad effaith yr Adran Gwaith a Phensiynau ei hun yn 2011 yn dangos nad yw'n talu'r ffordd i bobl weithio gyda'r credyd cynhwysol—mae mwy o bobl yn wynebu datgymhellion uwch i weithio nag o dan yr hen system. Er gwaethaf y dystiolaeth, rydych chi'n dal i honni bod y system hon yn wych. Bydd unrhyw un sy'n gwylio hyn yn llunio ei farn ei hun, rwy'n siŵr.
Rwyf eisiau dweud 'diolch' wrth yr Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon mewn ffordd gadarnhaol, yn arbennig i'r rhai a dynnodd sylw at yr effaith ar wasanaethau datganoledig eraill yn sgil effeithiau'r credyd cynhwysol a'r rhai hynny a siaradodd am grwpiau penodol y gwahaniaethir yn eu herbyn. A diolch arbennig i Helen Mary Jones am gyflwyno'r agwedd ryweddol ar y ddadl hon mewn modd mor rymus. Rwyf hefyd yn cefnogi galwad Jane Hutt i roi mwy o bwysau ar Amber Rudd ar hyn hefyd.
Mae'n rhaid imi roi sylw i'r pwynt a wnaed gan Joyce Watson a'r Gweinidog am yr hyn y mae'r Alban wedi'i wneud o ran lliniaru'r problemau hyn. Yn yr Alban, mae ganddyn nhw bwerau, erbyn hyn, i ddarparu 11 o fudd-daliadau. Maen nhw'n mynd i gyflwyno lwfans gofalwyr uwch, ac yna'r grant Best Start a'r grant cymorth angladdau o fis Medi 2019. Maen nhw wedi cael yr arian ac maen nhw'n gwario mwy. Pam? Oherwydd eu bod nhw'n blaenoriaethu tlodi. Nawr, mae'r Blaid Lafur yn yr Alban eisiau i'r SNP fynd hyd yn oed ymhellach, i fod hyd yn oed yn fwy hael, i liniaru effeithiau'r budd-daliadau hyn hyd yn oed yn fwy. Felly, pam ydych chi'n gwrthwynebu? Mae hyn yn enghraifft arall eto o'r Blaid Lafur yn wynebu nifer o wahanol gyfeiriadau. Byddai'r newidiadau yr ydym ni eisiau eu gweld o ran datganoli gweinyddu budd-daliadau yn arbed arian i'r Llywodraeth hon. Pe byddech chi'n gwneud hyn yn iawn gallech chi arbed arian i'r GIG, gallech chi arbed arian ym maes tai, gallech chi arbed arian mewn addysg a llawer iawn mwy. O gofio ein sefyllfa â'r holl dlodi hwn, ac mae'n debygol o gael ei wneud yn llawer iawn gwaeth ar ôl Brexit, mae'r ffaith nad oes gan y Llywodraeth unrhyw strategaeth, ac nad oes ganddi unrhyw Weinidog penodol i fynd i'r afael â thlodi na thlodi plant, yn warth llwyr.
Rwyf eisiau gorffen gyda dyfyniad o'r adroddiad, gan yr Athro Philip Alston ei hun, sy'n dweud,
Yn absenoldeb pŵer datganoledig dros fudd-daliadau nawdd cymdeithasol, mae gallu Llywodraeth Cymru i liniaru yn uniongyrchol y gostyngiad mewn budd-daliadau yn gyfyngedig, gan felly symud y baich i aelwydydd incwm isel. Mae consensws eang ymhlith rhanddeiliaid bod y newidiadau budd-dal yn un o'r achosion strwythurol y tu ôl i'r cynnydd mewn tlodi, cysgu ar y stryd a digartrefedd yng Nghymru. Lleisiodd seneddwyr a chymdeithas sifil bryderon difrifol y gallai credyd cynhwysol waethygu'r broblem, yn enwedig yn sgil anallu Llywodraeth Cymru i gyflwyno hyblygrwydd yn ei dull gweinyddu, yn wahanol i Lywodraeth yr Alban.
Mae hynny'n dweud bod gennych chi'r pŵer i wneud rhywbeth am hyn. Gwnewch hynny.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb welliannau. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, rydym yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
We have reached voting time, so unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed to open the votes. Okay. Thank you.
The first vote, then, this afternoon is on the debate, A National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study and A Sport Museum for Wales Feasibility Study. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 12, no abstentions, 36 against, therefore the amendment is not agreed.
Rydym wedi cyrraedd yr amser pleidleisio, felly oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, byddaf yn bwrw ymlaen i agor y pleidleisiau. Iawn. Diolch.
Y bleidlais gyntaf, felly, y prynhawn yma yw'r un ar y ddadl, Astudiaeth Ddichonoldeb i Oriel Gelf Gyfoes i Gymru ac Astudiaeth Ddichonoldeb i Amgueddfa Chwaraeon i Gymru. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 12, neb wedi ymatal, 36 yn erbyn, felly ni dderbyniwyd y gwelliant.
NDM6973 - Amendment 1: O blaid: 12, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6873 - Amendment 1: For: 12, Against: 36, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 47, no abstentions, none against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 47, neb wedi ymatal, neb yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM6973 - Amendment 2: O blaid: 47, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6873 - Amendment 2: For: 47, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 10, 10 abstentions, 28 against, therefore amendment 3 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 10, 10 wedi ymatal, 28 yn erbyn, felly ni dderbyniwyd gwelliant 3.
NDM6973 - Amendment 3: O blaid: 10, Yn erbyn: 28, Ymatal: 10
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6873 - Amendment 3: For: 10, Against: 28, Abstain: 10
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 38, 10 abstentions, none against, therefore amendment 4 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 38, 10 wedi ymatal, neb yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 4.
NDM6973 - Amendment 4: O blaid: 38, Yn erbyn: 0, Ymatal: 10
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6873 - Amendment 4: For: 38, Against: 0, Abstain: 10
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the motion 20, no abstentions, 28 against, therefore amendment 5 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 20, neb wedi ymatal, 28 yn erbyn, felly ni dderbyniwyd gwelliant 5.
NDM6973 - Amendment 5: O blaid: 20, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6873 - Amendment 5: For: 20, Against: 28, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Julie James.
Galwaf am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
Cynnig NDM6873 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi’r astudiaethau dichonoldeb ar 'Oriel Gelf Gyfoes Genedlaethol i Gymru—Astudiaeth Ddichonoldeb' ac 'Amgueddfa Chwaraeon i Gymru—Astudiaeth Ddichonoldeb'.
2. Yn croesawu’r dadansoddi a’r argymhellion yn y ddau adroddiad, ynghyd â’r cyfleoedd a’r heriau sydd ynghlwm wrthynt.
3. Yn cydnabod bod gofyn gwneud rhagor o waith cyn y gall penderfyniadau gael eu gwneud ynghylch camau gweithredu yn y dyfodol.
4. Yn croesawu’r argymhelliad y dylid sefydlu Amgueddfa Bêl-droed Genedlaethol yn Wrecsam.
5. Yn croesawu’r argymhelliad y dylid gweithio tuag at adeiladu pencadlys cenedlaethol parhaol ar gyfer Oriel Gelf Gyfoes i Gymru.
Motion NDM6873 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the feasibility studies on a 'National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study' and 'A Sport Museum for Wales Feasibility Study'.
2. Welcomes the analysis and recommendations in both reports, together with the opportunities and challenges they present.
3. Recognises that further work is required before decisions on future action is taken.
4. Welcomes the recommendation that a National Football Museum should be established in Wrexham.
5. Welcomes the recommendation that the building of a permanent national headquarters for the National Contemporary Art Gallery Wales should be worked towards.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 37, 10 abstentions, one against, therefore the motion is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig wedi'i ddiwygio 37, 10 wedi ymatal, un yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig.
'NDM6873 - Dadl: ''Astudiaeth Ddichonoldeb i Oriel Gelf Gyfoes i Gymru' ac 'Astudiaeth Ddichonoldeb i Amgueddfa Chwaraeon i Gymru': O blaid: 37, Yn erbyn: 1, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6873 - Debate: 'A National Contemporary Art Gallery Wales Feasibility Study' and 'A Sport Museum for Wales Feasibility Study': For: 37, Against: 1, Abstain: 10
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the Welsh Conservatives debate on local authorities. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 13, no abstentions, 35 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awdurdodau lleol. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 13, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, ni dderbyniwyd y cynnig.
NDM6875 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Awdurdodau Lleol: O blaid: 13, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6875 - Welsh Conservatives Debate - Local Authorities: For: 13, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 29, no abstentions, 19 against, therefore amendment 1 is agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 29, neb wedi ymatal, 19 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.
NDM6875 - Gwelliant 1: O blaid: 29, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6875 - Amendment 1: For: 29, Against: 19, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
Amendment 3 deselected.
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the motion 47, no abstentions, one against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 47, neb wedi ymatal, un yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM6875 - Gwelliant 2: O blaid: 47, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6875 - Amendment 2: For: 47, Against: 1, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6875 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru.
2. Yn cydnabod yr heriau ariannu y mae awdurdodau lleol yn eu hwynebu yng Nghymru ar hyn o bryd.
3. Yn gresynu bod y cyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar ddim ond ar gael o ganlyniad i'r arian canlyniadol o ddatganiad hydref Llywodraeth y DU.
4. Yn croesawu’r pecyn o gynigion ariannu ychwanegol ar gyfer llywodraeth leol i wella’r grant cynnal refeniw yn 2019-20, er mwyn mynd i’r afael â’r pwysau wrth inni wynebu nawfed flwyddyn polisi cyni Llywodraeth y DU.
5. Yn nodi bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru’n cefnogi’r cyhoeddiad fel cam arwyddocaol ymlaen sy’n dangos ymdrech ar y cyd i wrthbwyso effaith cyni yng Nghymru.
6. Yn nodi bod y setliad llywodraeth leol yn cael ei ddosbarthu drwy fformiwla gan ddefnyddio bron i 70 o ddangosyddion penodol, y cytunwyd arnynt gyda llywodraeth leol, dan oruchwyliaeth arbenigwyr annibynnol, ac yn seiliedig ar yr angen cymharol i wario a’r gallu cymharol i godi incwm yn lleol.
Motion NDM6875 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the important role played by local authorities in delivering public services across Wales.
2. Acknowledges the funding challenges currently faced by Welsh local authorities.
3. Regrets that recently announced additional funding from the Welsh Government to local government in Wales was only forthcoming as a result of consequential funding from the UK Government’s autumn statement.
4. Welcomes the package of additional funding proposals for local government to improve the revenue support grant in 2019-20, to address pressures, as we enter the ninth year of UK Government austerity.
5. Notes that the announcement is supported by the WLGA as significant progress that demonstrates a concerted effort to offset the impact of austerity in Wales.
6. Notes the local government settlement is distributed on a formula using nearly 70 distinct indicators, agreed with local government, overseen by independent experts, and based on the principles of relative need to spend and relative ability to raise income locally.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 34, one abstention, 13 against, therefore the motion as amended is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig wedi'i ddiwygio 34, un wedi ymatal, 13 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6875 - Cynnig fel y'i Diwygiwyd: O blaid: 34, Yn erbyn: 13, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6875 - Motion as Amended: For: 34, Against: 13, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
We now turn to vote on the Plaid Cymru debate on poverty. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion eight, two abstentions, 38 against, therefore the motion is not agreed.
Trown yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar dlodi. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig wyth, dau wedi ymatal, 38 yn erbyn, felly ni dderbyniwyd y cynnig.
NDM6874 - Dadl Plaid Cymru - Tlodi: O blaid: 8, Yn erbyn: 38, Ymatal: 2
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6874 - Plaid Cymru Debate - Poverty: For: 8, Against: 38, Abstain: 2
Motion has been rejected
We move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the motion 10, two abstentions, 36 against, therefore the amendment is not agreed.
Symudwn i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 10, dau wedi ymatal, 36 yn erbyn, felly ni dderbyniwyd y gwelliant.
NDM6874 - Gwelliant 1: O blaid: 10, Yn erbyn: 36, Ymatal: 2
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6874 - Amendment 1: For: 10, Against: 36, Abstain: 2
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 28, no abstentions, 20 against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 28, neb wedi ymatal, 20 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM6874 - Gwelliant 2: O blaid: 28, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6874 - Amendment 2: For: 28, Against: 20, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6874 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi'r datganiad gan rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar hawliau dynol a thlodi eithafol yn sgil ei ymweliad â'r Deyrnas Unedig.
2. Yn derbyn canfyddiadau’r adroddiad:
a) bod costau cyni wedi’u hysgwyddo i raddau annheg gan bobl dlawd, menywod, lleiafrifoedd ethnig, plant, rhieni sengl a phobl anabl;
b) mai Cymru sydd â’r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y Deyrnas Unedig;
c) bod y gweinyddiaethau datganoledig wedi ceisio lliniaru effeithiau gwaethaf cyni, a hynny er gwaethaf dioddef gostyngiadau sylweddol yn eu cyllid grant bloc; a
d) ei bod yn 'warthus' bod rhaid i genhedloedd datganoledig wario arian i ddiogelu pobl rhag polisïau Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
3. Yn croesawu ffocws Llywodraeth Cymru ar drechu tlodi, a’i galwadau parhaus ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i fynd i’r afael â diffygion niferus Credyd Cynhwysol.
Motion NDM6874 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the statement by the United Nations special rapporteur on extreme poverty and human rights on his visit to the United Kingdom.
2. Accepts the report’s findings that:
a) the costs of austerity have fallen disproportionally on the poor, women, racial and ethnic minorities, children, single parents and disabled people;
b) Wales has the highest relative poverty rate in the United Kingdom;
c) devolved administrations have tried to mitigate the worst impacts of austerity despite experiencing significant reductions in block grant funding; and
d) it is 'outrageous' that devolved nations have to spend money to shield people from UK Government policies.
3. Welcomes the Welsh Government’s focus on tackling poverty, and its repeated calls to the UK Government to urgently address the many flaws related to Universal Credit.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 28, two abstentions, 18 against, therefore the amended motion is agreed.
Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig wedi'i ddiwygio 28, dau wedi ymatal, 18 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio.
NDM6874 - Cynnig fel y'i Diwygiwyd: O blaid: 28, Yn erbyn: 18, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6874 - Motion as Amended: For: 28, Against: 18, Abstain: 2
Motion as amended has been agreed
That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:43.
The meeting ended at 18:43.