Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
24/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon, Members.
Prynhawn da, Aelodau.
If we can all come to order, we start this afternoon's proceedings with a nomination for the Chair of the Finance Committee. Following the Chair of the Finance Committee becoming vacant, I invite nominations under Standing Order 17.2F for the election of a new Chair. The Business Committee has decided that the Chair should remain allocated to the Plaid Cymru group. Only a member of that political group may be nominated as a Chair, and only a member of the same political group may make the nominations. So, therefore, I invite nominations for the Chair of the Finance Committee.
Os caf fi alw'r Aelodau i drefn, rydym yn dechrau trafodion y prynhawn yma gyda'r enwebiad ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Oherwydd bod swydd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid bellach yn wag, rwy'n gwahodd enwebiadau o dan Reol Sefydlog 17.2F ar gyfer ethol Cadeirydd newydd. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu y dylai'r Cadeirydd barhau i ddod o grŵp Plaid Cymru. Aelod o'r grŵp gwleidyddol hwnnw yn unig all gael ei enwebu fel Cadeirydd, a dim ond aelod o'r un grŵp gwleidyddol sy'n cael gwneud yr enwebiadau. Felly, rwy'n gwahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.
Rwy'n enwebu Llyr Gruffydd.
I nominate Llyr Gruffydd.
Diolch. Are there any further nominations? Llyr Gruffydd has been nominated for the position of the Chair of the Finance Committee. [Applause.] Well, I was going to ask you: does any Member object? I was pointing out, because I could hear people asking, but I take it from that that you don't. But I will have to ask: does any Member object to the nomination? No. Therefore, Llyr is elected as the Chair of the Finance Committee. So, diolch for that, and congratulations, Llyr. So, there we go.
Diolch. A oes unrhyw enwebiadau pellach? Mae Llyr Gruffydd wedi'i enwebu ar gyfer swydd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. [Cymeradwyaeth.] Wel, roeddwn am ofyn i chi: a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Roeddwn yn nodi hynny am fy mod yn gallu clywed pobl yn gofyn, ond rwy'n cymryd nad ydych yn gwrthwynebu. Ond bydd yn rhaid i mi ofyn: a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r enwebiad? Nac oes. Felly, mae Llyr wedi'i ethol fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Felly, diolch am hynny, a llongyfarchiadau, Llyr. Felly, dyna ni.
We now move on to questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and the first question is from Llyr Gruffydd.
Symudwn yn awr at y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, a daw'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn ag argaeledd swyddi mewn ardaloedd gwledig? OAQ52811
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the availability of jobs in rural areas? OAQ52811
Diolch. Improving the availability and quality of work in all parts of Wales is absolutely essential in our aim of tackling regional inequalities. And through our economic action plan, we are taking action to empower people and regions to benefit from and also to contribute to inclusive growth.
Diolch. Mae gwella argaeledd ac ansawdd gwaith ym mhob rhan o Gymru yn gwbl hanfodol i'n nod o fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol. A thrwy ein cynllun gweithredu economaidd, rydym yn cymryd camau i alluogi pobl a rhanbarthau i elwa ar dwf cynhwysol yn ogystal â chyfrannu ato.
Diolch i chi am eich ateb. Mi fyddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yr Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros amaeth ar hyn o bryd yn ymgynghori ar ddogfen o'r enw 'Brexit a'n Tir', ac mae yna gynigion penodol o fewn y ddogfen honno a fydd â goblygiadau pellgyrhaeddol i'r economi wledig yng Nghymru. Nawr, mae'r ymgynghoriad yna yn digwydd pan nad oes yna unrhyw fath o fodelu nac unrhyw fath o adolygu o beth fydd impact y cynigion yna o gwbl ar swyddi mewn ardaloedd gwledig. Ac rwyf i jest eisiau gofyn a ydy eich adran chi, felly, yn edrych ar beth fyddai'r impact o ymgymryd â chamau o'r fath, oherwydd mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn mynd rownd yn dweud wrth bawb, beth bynnag fydd yn dod allan o'r ymgynghoriad, ei bod hi'n mynd i barhau â'r cynigion.
Thank you for that response. You will be aware, of course, that the Cabinet Secretary with responsibility for agriculture is currently consulting on a document call 'Brexit and our Land', and there are specific proposals in that document that will have far-reaching implications for the rural economy in Wales. That consultation is happening whilst there hasn't been any kind of modelling or any kind of review of what the impact of proposals will be on jobs in rural areas. So, I just wanted to ask whether your department is looking at what the impact of such steps would be, because the Cabinet Secretary’s going around saying that, whatever emerges from the consultation, she’s going to continue with the proposals.
Well, I think it's worth saying that these issues are discussed at the Cabinet sub-committee on European Union withdrawal, and my officials and I—and, indeed, I think all Ministers across Government—recognise the very grave risk to rural jobs and to communities in the event in particular of a 'no deal' Brexit. I think it's fair to say that the red meat processing sector itself is most at risk. It employs, I believe, something in the region of 2,000 people in Wales, and any loss in access to the single market will put these jobs at risk. For our part, in the economy and transport department, we're ensuring that Business Wales provides the best possible advice to businesses of all sizes and types, but specifically those that are small and medium-sized and micro-sized businesses, whether they're in rural areas or urban areas.
I think it's worth saying, Deputy Presiding Officer, that, in recent years, employment rates in rural parts of Wales have improved faster than in urban areas, and that unemployment rates have fallen to a greater degree than in urban areas. However, we wish to see improvements to the rural economy maintained, and through the services offered by Business Wales, and by Welsh Government, working together with our partners in higher and further education, and with stakeholders in the farming community, I think we will be able to ensure that we position Wales in the best possible place we can. It's going to be for UK Government, though, to ensure that the outcomes of the negotiations are such that the rural communities that we serve, and that many of us live in, are not left at a significant disadvantage. And I will be working together with my colleague, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, to ensure that the UK Government goes on listening and, hopefully, goes on acting on the calls made by the Welsh Government.
Wel, rwy'n credu ei bod yn werth dweud bod y materion hyn yn cael eu trafod yn is-bwyllgor y Cabinet ar ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, ac mae fy swyddogion a minnau—ac yn wir, holl Weinidogion y Llywodraeth rwy'n credu—yn cydnabod y byddai Brexit 'dim cytundeb' yn arbennig yn peryglu swyddi gwledig a chymunedau'n fawr iawn. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud mai'r sector prosesu cig coch a fyddai'n wynebu'r perygl mwyaf. Mae'n cyflogi, rwy'n credu, tua 2,000 o bobl yng Nghymru, a bydd unrhyw golled o ran mynediad at y farchnad sengl yn peryglu'r swyddi hyn. O'n rhan ni, yn yr adran economi a thrafnidiaeth, rydym yn sicrhau bod Busnes Cymru yn darparu'r cyngor gorau posibl i fusnesau o bob maint a math, ond yn benodol i'r rheini sy'n fusnesau bach a chanolig ac yn ficro-fusnesau, mewn ardaloedd trefol neu ardaloedd gwledig.
Credaf ei bod yn werth dweud, Ddirprwy Lywydd, fod cyfraddau cyflogaeth mewn rhannau gwledig o Gymru wedi gwella'n gynt na mewn ardaloedd trefol yn y blynyddoedd diwethaf, a bod cyfraddau diweithdra wedi gostwng i raddau mwy na mewn ardaloedd trefol. Fodd bynnag, rydym eisiau sicrhau bod gwelliannau i'r economi wledig yn cael eu cynnal, a thrwy'r gwasanaethau a gynigir gan Busnes Cymru, a chan Lywodraeth Cymru, a gweithio gyda'n partneriaid mewn addysg bellach ac addysg uwch, a chyda rhanddeiliaid yn y gymuned ffermio, rwy'n credu y byddwn yn gallu sicrhau ein bod yn rhoi Cymru yn y sefyllfa orau sy'n bosibl. Serch hynny, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw sicrhau bod canlyniadau'r trafodaethau yn golygu na fydd y cymunedau gwledig rydym yn eu gwasanaethu, ac y mae llawer ohonom yn byw ynddynt, o dan anfantais sylweddol. A byddaf yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, i sicrhau bod Llywodraeth y DU yn parhau i wrando a gobeithio, yn parhau i weithredu ar y galwadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru.
My region is visibly urban, bisected by the M4, but my constituents in rural parts of South Wales West also need work. Getting to work from the rural valley communities in the east of my region would probably benefit from a rail link from Brackla, for example. But, in the west of my region as well, a strategic Swansea pathway would help residents in Gower access job opportunities without needing to travel into the city, as well as acting as a speedy link, of course, for communities in Carmarthenshire. Both ideas, I think, will help future employers think hard about maybe locating their businesses outside an increasingly crowded south-east Wales. As well as standing alone, both these ideas could form part of a South Wales West metro. So, I'm wondering what Welsh Government can do to help progress these ideas.
Mae fy rhanbarth i yn amlwg yn drefol, wedi'i dorri yn hanner gan yr M4, ond mae fy etholwyr mewn rhannau gwledig o Orllewin De Cymru angen gwaith hefyd. Mae'n debygol y byddai pobl sy'n teithio i'r gwaith o gymunedau gwledig y cymoedd yn nwyrain fy rhanbarth yn elwa o gyswllt rheilffordd o Bracla, er enghraifft. Ond yng ngorllewin fy rhanbarth yn ogystal, byddai llwybr strategol i Abertawe yn helpu trigolion y Gŵyr i gael mynediad at gyfleoedd gwaith heb fod angen teithio i'r ddinas, yn ogystal â gweithredu fel cyswllt cyflym, wrth gwrs, ar gyfer cymunedau yn sir Gaerfyrddin. Rwy'n credu y bydd y ddau syniad yn helpu cyflogwyr yn y dyfodol i feddwl o ddifrif ynglŷn â lleoli eu busnesau y tu allan i dde-ddwyrain Cymru, sydd eisoes yn gynyddol orlawn. Yn ogystal â sefyll ar eu pen eu hunain, gallai'r syniadau hyn ffurfio rhan o fetro Gorllewin De Cymru. Felly, rwy'n meddwl tybed beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i ddatblygu'r syniadau hyn.
Well, the work by the local authority is progressing in terms of the development of the south-west Wales metro, and, for our part, we've also enrolled Professor Barry to ensure that projects that can be funded by the UK Government are brought forward with a compelling business case as soon as possible.
The Member raises a number of interesting prospects that could attract funding from Network Rail and the UK Government. Historically, we've fared incredibly badly compared to other parts of the UK, and, of course, the cancellation of electrification to Swansea had a major impact in terms of not just the competitiveness of the area, but also, I think, the confidence of the area. Consequently, I believe that it's absolutely essential that we do identify rail schemes that could attract UK Government investment through Network Rail to improve the prospects of us sharing the fruits of economic growth more evenly across the country, and that includes those communities that the Member has identified in her region.
Wel, mae gwaith yr awdurdod lleol yn mynd rhagddo o ran datblygiad metro de-orllewin Cymru, ac o'n rhan ni, rydym hefyd wedi gofyn i'r Athro Barry sicrhau bod prosiectau y gallai Llywodraeth y DU eu hariannu yn cael eu cyflwyno gydag achos busnes cadarn cyn gynted â phosibl.
Mae'r Aelod yn codi nifer o ragolygon diddorol a allai ddenu arian gan Network Rail a Llywodraeth y DU. Yn hanesyddol, rydym wedi gwneud yn eithriadol o wael o gymharu â rhannau eraill o'r DU, ac wrth gwrs, mae'r penderfyniad i ganslo cynlluniau i drydaneiddio i Abertawe wedi cael effaith fawr, nid yn unig o ran cystadleurwydd yr ardal, ond hefyd, rwy'n credu, ar hyder yr ardal. O ganlyniad, credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn nodi cynlluniau rheilffyrdd a allai ddenu buddsoddiad Llywodraeth y DU drwy Network Rail i wella'r rhagolygon y gallwn rannu ffrwyth twf economaidd yn fwy teg ar draws y wlad, ac mae hynny'n cynnwys y cymunedau y mae'r Aelod wedi'u nodi yn ei rhanbarth.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau ar gyfer y bont newydd dros afon Dyfi? OAQ52806
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on plans for the new Dyfi bridge? OAQ52806
Yes. I am very pleased to say that we're currently considering comments made by statutory and non-statutory stakeholders, and these comments will help me decide on how we should progress this particular scheme and whether a public local inquiry will be required.
Gwnaf. Rwy'n falch iawn o ddweud ein bod yn ystyried sylwadau a wnaed gan randdeiliaid statudol ac anstatudol ar hyn o bryd, a bydd y sylwadau hyn yn fy helpu i benderfynu sut y dylid datblygu'r cynllun penodol hwn ac a fydd angen ymchwiliad cyhoeddus lleol.
Can I thank the Cabinet Secretary for his answer? The Cabinet Secretary will be aware, of course, and agree on the need for the new Dyfi bridge, especially in the light of flooding, which has closed the bridge on a number of occasions, as it did again last month and in August, causing significant traffic disruption. Now, I did write to you earlier in the summer and you wrote back to me in August confirming that you were expected to provide an update in this regard in September. I am a bit concerned that we haven't had that update yet. Can I ask how far away you are from appeasing, potentially, objectors, because there are just a few objectors? If those objectors can be appeased, there will be no need for a public inquiry—that would be my understanding—and, if that is the case, what then would the timetable be for construction to start on the new Dyfi bridge?
A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb? Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol, wrth gwrs, ac yn cytuno ar yr angen am y bont newydd dros afon Dyfi, yn arbennig o ystyried y llifogydd sydd wedi cau'r bont ar nifer o achlysuron, fel y gwnaeth unwaith eto fis diwethaf ac ym mis Awst, gan amharu'n sylweddol ar y traffig. Nawr, ysgrifennais atoch yn gynharach yn yr haf ac fe ysgrifenasoch yn ôl ataf ym mis Awst yn cadarnhau bod disgwyl i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar hyn ym mis Medi. Rwyf braidd yn bryderus nad ydym wedi cael y diweddariad hwnnw eto. A gaf fi ofyn pa mor bell ydych chi o allu tawelu meddyliau gwrthwynebwyr, o bosibl, oherwydd mae yna ychydig o wrthwynebwyr? Os gellir tawelu meddyliau'r gwrthwynebwyr hynny, ni fydd angen ymchwiliad cyhoeddus—dyna yw fy nealltwriaeth i—ac os yw hynny'n wir, beth fyddai'r amserlen i'r gwaith adeiladu ddechrau ar y bont newydd dros afon Dyfi?
The Member is absolutely right; we are working hard to resolve what is a small number of objections to the scheme, and the Member is also right that the current bridge was not designed to carry the current volume of traffic, and so it's a major pinch point on the A487. And, as the Member highlighted, the road is also often closed due to flooding, with diversions taking place that leave motorists having to travel an extra 30 miles on many occasions. So, the proposal would see a new pumped drainage system installed at the Cambrian line railway bridge to address flooding in this area. We're going to continue to work closely with landowners to resolve the remaining statutory objectors, and we're also finalising land agreements with Network Rail.
This process, as you can imagine, given the objections that we have received, and our desire to resolve them in order to avoid a public local inquiry, has taken longer than we would have liked and longer than we had expected. However, if we can resolve the remaining objections, then we will be able to avoid a public inquiry, which would save significant time in terms of the delivery programme. Until a decision on whether a public local inquiry is required, I'm unable to confirm a specific date for the start of the works, but I do recognise the major importance of this particular project to the community and the wider area.
Mae'r Aelod yn llygad ei le; rydym yn gweithio'n galed i ddatrys nifer fach o wrthwynebiadau i'r cynllun, ac mae'r Aelod hefyd yn iawn i ddweud na chafodd y bont bresennol ei chynllunio i gario'r lefel gyfredol o draffig, ac felly mae'n fan cyfyng mawr ar yr A487. Ac fel y mae'r Aelod wedi nodi, mae'r ffordd ar gau yn aml oherwydd llifogydd hefyd, gyda dargyfeiriadau'n digwydd sy'n golygu bod yn rhaid i fodurwyr deithio 30 milltir yn ychwanegol ar sawl achlysur. Felly, byddai'r cynnig yn golygu gosod system pwmp draenio newydd ar bont rheilffordd y Cambrian er mwyn mynd i'r afael â llifogydd yn yr ardal. Byddwn yn parhau i weithio'n agos â thirfeddianwyr i ddatrys y gwrthwynebiadau statudol sydd ar ôl, ac rydym hefyd yn cwblhau cytundebau tir gyda Network Rail.
Mae'r broses hon, fel y gallwch ddychmygu, o ystyried y gwrthwynebiadau a gawsom, a'n hawydd i'w datrys er mwyn osgoi ymchwiliad cyhoeddus lleol, wedi cymryd yn hwy nag y byddem wedi'i hoffi ac wedi'i ddisgwyl. Fodd bynnag, os gallwn ddatrys y gwrthwynebiadau sydd ar ôl, byddwn yn gallu osgoi ymchwiliad cyhoeddus, a byddai hynny'n arbed amser sylweddol o ran y rhaglen gyflawni. Hyd nes y gwneir penderfyniad ynglŷn â'r angen am ymchwiliad cyhoeddus lleol, ni allaf gadarnhau dyddiad penodol ar gyfer dechrau'r gwaith, ond rwy'n cydnabod pwysigrwydd mawr y prosiect penodol hwn i'r gymuned a'r ardal ehangach.
Cabinet Secretary, as Russell George has said, and as you've acknowledged yourself, this is an absolutely crucial link, connecting parts of the region that I represent. The inconvenience particularly to businesses, but also to families, that occurs when that bridge is closed is really substantial. I obviously welcome the Welsh Government's commitment to address this. I was going to ask you a question about timetables, but, taking on board what you've said already, which is that it's very difficult to do that until you know whether the inquiry will need to go ahead, will you give us a commitment today to come back to this Chamber once you are aware of what the timescales are going to be, because knowing that is quite important, particularly for local businesses' planning?
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y mae Russell George wedi'i ddweud, ac fel rydych wedi'i gydnabod eich hun, mae hon yn ddolen gyswllt hollbwysig, sy'n cysylltu rhannau o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. Mae'r anghyfleustra a fydd yn codi, yn enwedig i fusnesau, ond hefyd i deuluoedd, pan fo'r bont ar gau yn sylweddol iawn. Yn amlwg, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â hyn. Roeddwn am ofyn cwestiwn i chi ynglŷn â'r amserlen, ond gan ystyried yr hyn rydych wedi'i ddweud eisoes, sef ei bod yn anodd iawn gwneud hynny hyd nes y byddwch yn gwybod a fydd angen ymchwiliad, a wnewch chi ymrwymo i ddychwelyd i'r Siambr pan fyddwch yn gwybod beth fydd yr amserlenni, oherwydd mae gwybod hynny'n eithaf pwysig, yn enwedig i gynlluniau busnesau lleol?
Can I thank Helen Mary Jones for her question? I will commit today to issuing a statement concerning the particular project and whether a public inquiry is required once we have finalised our discussions with the objectors.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn? Rwy'n ymrwymo heddiw i wneud datganiad ar y prosiect penodol hwn a pha un a fydd angen ymchwiliad cyhoeddus pan fyddwn wedi cwblhau ein trafodaethau gyda'r gwrthwynebwyr.
We now turn to spokespeople's questions, and the first spokesperson this afternoon is Russell George.
Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a'r llefarydd cyntaf y prynhawn yma yw Russell George.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, a number of weeks ago you stated, in questions, I think it was, from me, that you were due to meet the chief executive of Transport for Wales to discuss with him a number of matters in relation to the new Wales and borders rail franchise. You made clear that one of the issues that you were going to raise with him was details regarding timetabling matters, namely the proposed improvement to services, including those between Merthyr Tydfil and Aberdare and Cardiff, and between Llandudno and Chester. Can you update us, Cabinet Secretary, as to the outcome of those discussions with Transport for Wales and in particular the outcome of the discussions with regard to the timetabling?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, nifer o wythnosau'n ôl, dywedasoch, mewn ymateb i gwestiynau a ofynnwyd gennyf fi, rwy'n credu, eich bod yn bwriadu cyfarfod â phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru i drafod nifer o faterion gydag ef mewn perthynas â masnachfraint rheilffyrdd newydd Cymru a'r gororau. Fe egluroch chi mai un o'r materion y byddech yn ei godi oedd manylion ynghylch amserlennu, sef yn benodol, y gwelliannau arfaethedig i wasanaethau, gan gynnwys y rheini rhwng Merthyr Tudful ac Aberdâr a Chaerdydd, a rhwng Llandudno a Chaer. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, Ysgrifennydd y Cabinet, ynglŷn â chanlyniad y trafodaethau hynny gyda Trafnidiaeth Cymru, ac yn arbennig, canlyniad y trafodaethau ar amserlennu?
Yes, I can confirm that I've met now with the chief executive of Transport for Wales on two occasions since I last answered the Member's questions. We covered a great range of issues, including those that he identified. I'd be happy to provide Members with updates not just on the timetabling matters, but also on issues concerning the governance of Transport for Wales, the recruitment process for a chair and also the potential future role of Transport for Wales in terms of delivering on the wider transport agenda.
Gallaf gadarnhau fy mod bellach wedi cyfarfod â phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru ar ddau achlysur ers y tro diwethaf i mi ateb cwestiynau'r Aelod. Rydym wedi trafod amrywiaeth fawr o faterion, gan gynnwys y rhai a nodwyd ganddo. Buaswn yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, nid yn unig am y materion amserlennu, ond hefyd am faterion sy'n ymwneud â llywodraethu Trafnidiaeth Cymru, y broses recriwtio ar gyfer cadeirydd a hefyd y rôl bosibl i Trafnidiaeth Cymru yn y dyfodol o ran cyflawni'r agenda trafnidiaeth ehangach.
Thank you, Cabinet Secretary. I was hoping that you might be able to give us some specific answers in terms of the timetabling issues that I've raised today. If you are able to do so, please do so today.
The Government and Transport for Wales have made a number of commitments to rail passengers regarding the delivery of new trains. One of the main complaints, as you will be aware, regarding trains running on Welsh lines has been about trains that are overcrowded, old, unclean and environmentally substandard. You will understand, of course, that passengers are disappointed and frustrated that the same old trains are still in operation now, even though the new franchise era has begun. Can I ask you to make crystal clear when the new trains will finally arrive? Will you also outline a rolling stock strategy so that the public can have the confidence that the new trains will arrive, as promised? And, finally, will you provide an update as to when the tender specification and final contract that we use to deliver the new franchise will be made public? I know you've previously committed to doing this.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn gobeithio y gallech roi atebion penodol o ran y materion amserlennu rwyf wedi'u codi heddiw. Os ydych yn gallu gwneud hynny, gwnewch hynny heddiw os gwelwch yn dda.
Mae Trafnidiaeth Cymru a'r Llywodraeth wedi gwneud nifer o ymrwymiadau i deithwyr rheilffyrdd mewn perthynas â darparu trenau newydd. Fel y byddwch yn gwybod, un o'r prif gwynion mewn perthynas â threnau ar reilffyrdd Cymru yw'r ffaith bod trenau'n orlawn, yn hen, yn fudr ac yn is na'r safon yn amgylcheddol. Fe fyddwch yn deall, wrth gwrs, fod teithwyr yn siomedig ac yn rhwystredig fod yr un hen drenau'n dal i gael eu defnyddio, er bod cyfnod y fasnachfraint newydd wedi dechrau. A gaf fi ofyn i chi ei gwneud yn gwbl glir pryd fydd y trenau newydd yn cyrraedd o'r diwedd? A wnewch chi hefyd amlinellu strategaeth gerbydau fel y gall y cyhoedd fod yn hyderus y bydd y trenau newydd yn cyrraedd, fel yr addawyd? Ac yn olaf, a wnewch chi roi gwybod i ni pryd y bydd manyleb y tendr a'r cytundeb terfynol a ddefnyddiwn i ddarparu'r fasnachfraint newydd yn cael eu cyhoeddi? Gwn eich bod wedi ymrwymo i wneud hyn eisoes.
Yes, absolutely. The Member raises a number of questions. In terms of the trains, we inherited the trains that had been operated by Arriva Trains Wales when Transport for Wales took over the franchise, but we were also very clear in articulating that there will be £40 million spent on improving those existing trains whilst we await new rolling stock. On new rolling stock, we anticipate delivery by 2021. The first of the new trains will be seen rolled out on the north Wales coast line. There will be a mix of trains built in Wales and built abroad. The procurement exercise identified the best rolling stock for each of the particular routes that are going to be served by the new franchise. In addition to the £40 million that will be spent on improving the existing trains, I'm also pleased that a deep clean of all stations will commence in December of this year, and that, by 2023, every single train on the network will have been replaced. It's also worth pointing out that, over the course of the next 15 years, we will spend almost £200 million improving each and every one of the stations in the franchise network.
In terms of the other points raised by the Member, I'll happily provide updates on the queries. I'll write to Members with details of the various points that the Member raised.
Gwnaf, yn sicr. Mae'r Aelod yn codi nifer o gwestiynau. O ran y trenau, etifeddu trenau gan Trenau Arriva Cymru a wnaethom pan gafodd Trafnidiaeth Cymru y fasnachfraint, ond fe ddywedasom yn glir hefyd y bydd £40 miliwn yn cael ei wario ar wella'r trenau sy'n bodoli'n barod tra byddwn yn aros am gerbydau newydd. Rydym yn rhagweld y bydd y cerbydau newydd yn cael eu darparu erbyn 2021. Bydd y cyntaf o'r trenau newydd hyn yn rhedeg ar reilffordd arfordir gogledd Cymru. Bydd cymysgedd o drenau'n cael eu hadeiladu yng Nghymru a'u hadeiladu dramor. Nododd yr ymarfer caffael y cerbydau gorau ar gyfer pob un o'r llwybrau penodol a fydd yn cael eu gwasanaethu gan y fasnachfraint newydd. Yn ychwanegol at y £40 miliwn a fydd yn cael ei wario ar wella'r trenau presennol, rwy'n falch o ddweud hefyd y bydd yr holl orsafoedd yn cael eu glanhau'n drylwyr o fis Rhagfyr y flwyddyn hon ymlaen, ac erbyn 2023, bydd trenau newydd wedi dod yn lle'r holl drenau ar y rhwydwaith. Mae hefyd yn werth nodi, yn ystod y 15 mlynedd nesaf, y byddwn yn gwario bron i £200 miliwn ar wella pob un o'r gorsafoedd ar rwydwaith y fasnachfraint.
O ran y pwyntiau eraill a godwyd gan yr Aelod, rwy'n hapus i ddarparu diweddariadau ar yr ymholiadau. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau gyda manylion yr amrywiol bwyntiau a gododd yr Aelod.
Thanks, Cabinet Secretary. I would really appreciate a statement, perhaps, so that we could have some tangible, detailed information in regard to when the trains will arrive, with associated dates. I did ask you as well about the tender process and about the tender specifications in the final contract. If you're able to give an answer on that today—on when you foresee those being publicly available for us to scrutinise—I would appreciate that.
Many Welsh rail stations are in a very poor state and they have been neglected and had underinvestment for some years. Again, Transport for Wales has recently announced that there would be an investment programme to upgrade Wales's stations as part of the new franchise contract. Can you ensure that Transport for Wales publishes a timetable for station improvements so that rail passengers know exactly when their station is going to be upgraded? Because a theme throughout the questions today is that passengers just want information and communication, and being open and transparent is absolutely key.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Buaswn yn gwerthfawrogi datganiad, efallai, fel y gallwn gael gwybodaeth bendant a manwl o ran pryd y bydd y trenau'n cyrraedd, gyda dyddiadau cysylltiedig. Hefyd, gofynnais i chi am y broses dendro a'r manylebau tendro yn y cytundeb terfynol. Pe gallech roi ateb ar hynny heddiw—o ran pryd rydych yn rhagweld y bydd y rheini ar gael i'r cyhoedd er mwyn i ni allu craffu arnynt—buaswn yn gwerthfawrogi hynny.
Mae nifer o orsafoedd rheilffyrdd Cymru mewn cyflwr gwael iawn ac maent wedi'u hesgeuluso ac wedi cael llai o fuddsoddiad nag y maent ei angen ers rhai blynyddoedd. Unwaith eto, mae Trafnidiaeth Cymru wedi cyhoeddi'n ddiweddar y bydd yna raglen fuddsoddi i uwchraddio gorsafoedd Cymru fel rhan o gytundeb y fasnachfraint newydd. A allwch chi sicrhau y bydd Trafnidiaeth Cymru yn cyhoeddi amserlen ar gyfer gwelliannau i orsafoedd fel bod teithwyr trên yn gwybod yn union pryd y bydd eu gorsaf yn cael ei huwchraddio? Oherwydd un thema yn y cwestiynau heddiw yw bod teithwyr eisiau gwybodaeth a chyfathrebu, ac mae bod yn agored ac yn dryloyw yn gwbl allweddol.
I think the Member is absolutely right. Communicating the programme of improvements is essential in ensuring the confidence of passengers can be guaranteed. We've already published the time frame for the rolling out of new trains. However, I would happily recirculate that to Members. I've offered Members in the past a number of workshops with Transport for Wales when they are able to provide the detailed time frame of delivery of the replacement rolling stock, and it's also published online. But I will happily provide a detailed table of all of the replacement and new rolling stock that's going to come into service in the coming five years. And in terms of the tender specification and the contract, we are reaching agreement on how we can suitably publish that. I am keen to make sure that that is in the public domain as soon as possible for the purpose of ensuring that there is transparency and scrutiny.
In terms of the station improvements, we're currently putting together an assessment tool to ensure that we can categorise and prioritise station improvements, and I think it's going to be important, once we've done that, to be able to identify a suitable time frame for those improvements to take place. I've said in the past that £15 million will be made available, for example, for improving access to stations. I'm keen to ensure that we're able to identify those stations that will benefit from that funding and that we are able to identify the period during which they will be improved.
The Member may be aware that we've already published specific dates for certain stations that are being improved, but I think the Member is right, and I'll endeavour to put together a table of all 274 stations that are going to receive an upgrade and improvement. But it's important just to reiterate that those improvements will begin in December of this year with a thorough deep clean.
Credaf fod yr Aelod yn hollol iawn. Mae cyfathrebu'r rhaglen welliannau'n hanfodol er mwyn sicrhau y gellir gwarantu hyder teithwyr. Rydym eisoes wedi cyhoeddi'r amserlen ar gyfer cyflwyno trenau newydd. Fodd bynnag, buaswn yn hapus i anfon honno at yr Aelodau eto. Yn y gorffennol, rwyf wedi cynnig nifer o weithdai gyda Trafnidiaeth Cymru i Aelodau pan fyddant yn gallu darparu amserlen fanwl o ran pryd y bydd y cerbydau newydd yn cael eu darparu, ac mae hefyd yn cael ei chyhoeddi ar-lein. Ond rwy'n fodlon rhoi tabl manwl o'r holl gerbydau newydd a ddaw'n weithredol dros y pum mlynedd nesaf. Ac o ran manyleb y tendr a'r cytundeb, rydym yn dod i gytundeb o ran sut y gallwn eu cyhoeddi mewn ffordd addas. Rwy'n awyddus i sicrhau eu bod yn cael eu cyhoeddi cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau tryloywder a chraffu.
O ran y gwelliannau i orsafoedd, rydym yn llunio offeryn asesu ar hyn o bryd er mwyn sicrhau y gallwn gategoreiddio a blaenoriaethu'r gwelliannau i orsafoedd, a phan fyddwn wedi gwneud hynny, credaf y bydd yn bwysig i ni allu nodi amserlen addas ar gyfer y gwelliannau hynny. Rwyf wedi dweud yn y gorffennol y bydd £15 miliwn ar gael, er enghraifft, ar gyfer gwella mynediad i orsafoedd. Rwy'n awyddus i sicrhau ein bod yn gallu nodi'r gorsafoedd a fydd yn elwa o'r arian hwnnw a'n bod yn gallu nodi pryd y byddant yn cael eu gwella.
Efallai y bydd yr Aelod yn gwybod ein bod eisoes wedi cyhoeddi dyddiadau penodol ar gyfer gorsafoedd penodol sy'n cael eu gwella, ond credaf fod yr Aelod yn gywir, a byddaf yn ymdrechu i lunio tabl o'r 274 o orsafoedd a fydd yn cael eu huwchraddio a'u gwella. Ond mae'n bwysig ailadrodd y bydd y gwelliannau hynny'n dechrau ym mis Rhagfyr eleni pan fydd y gorsafoedd yn cael eu glanhau'n drylwyr.
Thank you. Spokesperson David Rowlands.
Diolch. Y llefarydd David Rowlands.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, we are of course all aware of the congestion problems at Brynglas tunnels in Newport. Notwithstanding the decision on the black route or otherwise, it is obvious that any intervention will take some considerable time to be effective. What measures is the Cabinet Secretary putting in place to alleviate the problem in the short term?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym oll yn ymwybodol o'r problemau gyda thagfeydd yn nhwnelau Bryn-glas yng Nghasnewydd. Er gwaethaf y penderfyniad ar y llwybr du neu fel arall, mae'n amlwg y bydd unrhyw ymyrraeth yn cymryd cryn dipyn o amser i fod yn effeithiol. Pa fesurau y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn eu rhoi ar waith i leddfu'r broblem yn y tymor byr?
Well, there are a number of short-term measures that we continue to look at. There are a number of short-term measures that we are already implementing. I think that the additional resource that has been allocated for active travel will improve the availability of safe active travel opportunities within Newport itself, taking traffic from the motorway that doesn't need to be on the motorway, given the substantial number of vehicles using the motorway simply to get from one side of Newport to the other.
Bus reforms and legislation on the bus network will help us to improve the provision of local bus services right across Wales, including in the Newport area, and those reforms will be outlined very soon. So, it's my hope that, through considerable and radical reform of local bus services across the country, we'll be able to encourage more people out of their private vehicles and onto buses, particularly in the more urban areas.
Funding through the local transport fund can be utilised for creating designated bus and taxi routes, again making the provision and the use of bus services more attractive to people who perhaps would otherwise travel by car, and I'm also keen to go on working with schools and education colleagues in encouraging young people to take part in active travel journeys rather than using private vehicles for the purpose of getting to and from schools and colleges and universities.
In terms of the road network itself, of course we have looked at and implemented variable speed limits in order to ensure that there is a constant flow of traffic, and these improvements have been particularly successful on the M4. It's an intervention that I think motorists value. I think that at the outset perhaps some motorists thought that we were reducing speed limits in order to reduce the number of vehicles on the road. Actually, what it was designed to do was to ensure that there is greater consistency in the way that people were driving and that you didn't have stop-start motion on the motorway. So, all of these measures that have already been implemented and that will be implemented will contribute, I hope and believe, to a reduction in journey times.
Wel, mae yna nifer o fesurau tymor byr rydym yn parhau i edrych arnynt. Mae nifer o fesurau tymor byr rydym eisoes wedi'u rhoi ar waith. Credaf y bydd yr adnoddau ychwanegol a ddyrannwyd ar gyfer teithio llesol yn gwella argaeledd cyfleoedd teithio llesol diogel yng Nghasnewydd ei hun, gan dynnu traffig nad oes angen iddo fod ar y draffordd oddi arni, o ystyried y nifer sylweddol o gerbydau sy'n defnyddio'r draffordd er mwyn mynd o un ochr i Gasnewydd i'r llall.
Bydd diwygiadau i wasanaethau bysiau a deddfwriaeth ar y rhwydwaith bysiau yn ein helpu i wella darpariaeth y gwasanaethau bysiau lleol ledled Cymru, gan gynnwys yn ardal Casnewydd, a bydd y diwygiadau hynny'n cael eu hamlinellu'n fuan iawn. Felly, trwy ddiwygio gwasanaethau bysiau lleol mewn modd sylweddol a radical ar draws y wlad, rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu denu mwy o bobl o'u cerbydau preifat ac ar y bysiau, yn enwedig mewn ardaloedd mwy trefol.
Gellir defnyddio arian y gronfa drafnidiaeth leol i greu llwybrau bysiau a thacsis dynodedig, a sicrhau bod y ddarpariaeth a'r defnydd o wasanaethau bysiau yn fwy deniadol i bobl a fyddai fel arall yn teithio mewn car o bosibl, ac rwyf hefyd yn awyddus i weithio gydag ysgolion a chydweithwyr addysg er mwyn annog plant ifanc i gymryd rhan mewn teithiau llesol yn hytrach na defnyddio cerbydau preifat er mwyn teithio i ac o ysgolion, colegau a phrifysgolion.
O ran y rhwydwaith ffyrdd ei hun, wrth gwrs, rydym wedi edrych ar, ac wedi gweithredu terfynau cyflymder newidiol er mwyn sicrhau bod y traffig yn llifo'n gyson, ac mae'r gwelliannau hyn wedi bod yn arbennig o lwyddiannus ar yr M4. Credaf fod modurwyr yn gwerthfawrogi'r ymyrraeth hon. Ar y dechrau, rwy'n credu efallai fod rhai modurwyr yn credu ein bod yn gostwng terfynau cyflymder er mwyn lleihau nifer y cerbydau ar y ffordd. Mewn gwirionedd, pwrpas y penderfyniad hwnnw oedd sicrhau bod mwy o gysondeb yn y ffordd y mae pobl yn gyrru a sicrhau nad oedd gennych draffig yn arafu ac yn cyflymu ar y draffordd. Felly, mae'r holl fesurau hyn sydd eisoes wedi cael eu gweithredu, ac a fydd yn cael eu gweithredu, yn cyfrannu, rwy'n credu ac yn gobeithio, tuag at leihau amseroedd teithio.
I thank the Cabinet Secretary for that answer, and I recognise the interventions that you talked about. If I can talk about a much more direct intervention, you've just mentioned speed limits, but as someone who faces the congestion on an almost daily basis, it has become obvious to me that speed limitations that are used at certain times actually greatly exacerbate the situation. A speed limit of 40 mph is often in place, especially at peak times. Would the Cabinet Secretary consider re-evaluating this procedure?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw, ac rwy'n cydnabod yr ymyriadau rydych yn cyfeirio atynt. Os caf siarad am ymyrraeth fwy uniongyrchol, rydych newydd sôn am derfynau cyflymder, ond fel rhywun sy'n wynebu tagfeydd ar sail ddyddiol bron, daeth yn amlwg i mi fod terfynau cyflymder sy'n cael eu defnyddio ar adegau penodol yn gwaethygu'r sefyllfa gryn dipyn mewn gwirionedd. Mae terfyn cyflymder o 40 mya ar waith yn aml, yn enwedig ar adegau prysur. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried ail-werthuso’r drefn hon?
Well, we always look at the evidence from the—. It's all computerised, essentially, and this is not carried out by a human being who randomly increases or reduces the speed limit. This is a complex tool that ensures that traffic moves smoothly. One of the major contributing factors to, if you like, phantom traffic jams is people moving from stop to a high speed and then stopping suddenly again. It's effectively the slinky-dog effect. That can cause a phantom traffic jam, which, in turn, causes congestion, which can take a significant amount of time to resolve, and so just having traffic travelling at a consistent albeit lower speed than what the national limit might be does reduce congestion.
It's also important to recognise that motorists who choose to switch lanes regularly also contribute to congestion. Now, in other parts of Wales—notably along the north Wales coast on the A55—we carried out a resilience study that looked at the potential of limiting access to the trunk road for certain slow-moving vehicles at certain times of the day. I would happily review—. If we do implement that particular measure, based on the consultation that will take place, I would happily evaluate that and determine whether such an intervention could also be utilised on other trunk roads, including the M4. I'm determined to make sure that people, whether by private mode or by public transport, are able to get to and from their destinations as quickly as possible, and based on all the evidence available to us, variable speed limits contribute to doing just that.
Wel, rydym bob amser yn edrych ar y dystiolaeth o'r—. System gyfrifiadurol yw hi, yn y bôn, nid person sy'n cynyddu neu'n lleihau'r terfyn cyflymder ar hap. Mae'n offeryn cymhleth sy'n sicrhau bod traffig yn llifo'n ddidrafferth. Un o'r ffactorau mwyaf sy'n cyfrannu, os mynnwch, at dagfeydd traffig rhithiol yw cerbydau'n symud o stop i gyflymder uchel ac yna'n stopio eto'n sydyn. Effaith slinky dog ydyw i bob pwrpas. Gall achosi tagfa draffig rithiol, sydd yn ei thro yn achosi tagfeydd mwy, a all gymryd cryn dipyn o amser i'w datrys, ac felly mae sicrhau bod traffig yn teithio ar gyflymder cyson, er yn is na'r terfyn cenedlaethol, yn lleihau tagfeydd.
Mae hefyd yn bwysig cydnabod bod modurwyr sy'n dewis newid lonydd yn rheolaidd hefyd yn cyfrannu at dagfeydd. Nawr, mewn rhannau eraill o Gymru—yn arbennig ar hyd arfordir gogledd Cymru ar yr A55—cynhaliwyd astudiaeth gydnerthedd gennym i edrych ar y posibilrwydd o gyfyngu mynediad i'r gefnffordd ar gyfer rhai cerbydau sy'n symud yn araf ar adegau penodol o'r dydd. Rwy'n hapus i adolygu—. Pe baem yn gweithredu'r mesur penodol hwnnw, yn seiliedig ar yr ymgynghoriad a fydd yn digwydd, buaswn yn hapus i werthuso hwnnw a phenderfynu a ellir defnyddio ymyrraeth o'r fath ar gefnffyrdd eraill, gan gynnwys yr M4. Rwy'n benderfynol o wneud yn siŵr fod pobl, drwy deithio mewn cerbydau preifat neu ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn gallu mynd i ac o'u cyrchfannau cyn gynted â phosibl, ac yn seiliedig ar yr holl dystiolaeth sydd ar gael i ni, mae terfynau cyflymder newidiol yn cyfrannu at wneud hynny.
Again, I thank the Cabinet Secretary for his answer, and I do acknowledge that there is a problem, which you mentioned, with switching lanes, particularly the late lane changes, that is from the Malpas turnoff lane back onto the main carriageway. They pose a very serious problem. But having experienced the approaches under almost all traffic conditions, from light to excessively heavy, I am of the firm belief that two gantries, one before the High Cross turnoff, and another 500 yd further on, giving very clear instructions to move into the appropriate lane for the use of the tunnels, would obviate the need for speed restrictions and thus allow traffic to flow freely. This observation comes from having seen heavy traffic conditions but still free movement of traffic when there is an absence of speed limits. I would like to draw your attention to the fact that much longer tunnels on the continent, often incorporating curves, have a speed limit of 80 to 100 km per hour. Why do we need a 40 miles per hour speed limit on such a short tunnel as Brynglas? Can I urge the Cabinet Secretary to have a proper evaluation of my proposal, which I believe would greatly alleviate the congestion problems at Newport?
Unwaith eto, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ac rwy'n cydnabod bod yna broblem, fel rydych wedi crybwyll, gyda newid lonydd, yn enwedig y newidiadau lonydd hwyr, hynny yw, o gyffordd Malpas yn ôl ar y brif ffordd. Maent yn peri problemau difrifol iawn. Ond ar ôl profi'r ffyrdd o dan bob math o draffig bron, o draffig ysgafn i draffig trwm iawn, rwy'n credu'n gryf y byddai dwy bont arwyddion, un cyn cyffordd High Cross, ac un arall 500 llath ymhellach ymlaen yn rhoi cyfarwyddiadau clir iawn ar sut i symud i'r lôn briodol ar gyfer defnyddio'r twneli yn dileu'r angen am gyfyngiadau cyflymder ac felly'n caniatáu i draffig lifo'n rhydd. Daw'r sylw hwn ar ôl gweld amodau traffig trwm ond bod traffig yn dal i lifo'n rhydd pan nad oes terfynau cyflymder. Hoffwn dynnu eich sylw at y ffaith bod gan dwneli llawer hwy ar y cyfandir, sy'n aml yn cynnwys troadau, derfyn cyflymder o 80 i 100 km yr awr. Pam fod angen terfyn cyflymder o 40 milltir yr awr ar dwnnel mor fyr â Bryn-glas? A gaf fi annog Ysgrifennydd y Cabinet i gynnal gwerthusiad priodol o fy nghynnig, gan fy mod yn credu y byddai'n gwneud llawer i leddfu problemau tagfeydd yng Nghasnewydd?
I should reiterate again that the 40 miles per hour—or 50, when 50 is introduced—is designed to prevent stop-start traffic. The particular proposal that the Member has suggested I think merits further investigation. I'll certainly ask my transport officials to look at that particular proposal. There are a number of solutions that can be deployed on any given road designed to reduce and eliminate congestion and improve safety, and if the Member has any further suggestions, I'd very much welcome them.
I think it's important as well to recognise the contribution of what the French call, I believe, 'elephant racers' make to congestion on trunk roads—elephant racers being large vehicles overtaking one another and taking up a huge length of road in order to do so, thereby causing all traffic behind to move far more slowly and, in turn, often causing phantom traffic jams. So, again, we are looking at, on the A55, as part of the resilience study, a move to end that form of driver behaviour and to ensure that traffic is flowing as freely as possible. All of these measures together can make an enormous difference. Sometimes, though, motorists do believe that we are making them for reasons other than improving the movement of traffic. I can guarantee to you that first and foremost on our minds is traffic safety, passenger safety, and free flow of traffic.
Dylwn ailadrodd unwaith eto mai diben y cyfyngiad cyflymder o 40 milltir yr awr—neu 50, pan fydd 50 yn cael ei gyflwyno—yw atal traffig sy'n cael ei achosi gan bobl yn arafu ac yn cyflymu. Credaf fod y cynnig penodol y mae'r Aelod wedi'i awgrymu yn haeddu ei archwilio ymhellach. Byddaf yn sicr yn gofyn i fy swyddogion trafnidiaeth edrych ar y cynnig hwnnw. Lluniwyd nifer o atebion y gellir eu defnyddio ar unrhyw ffordd benodol i leihau a dileu tagfeydd a gwella diogelwch, ac os oes gan yr Aelod unrhyw awgrymiadau pellach, buaswn yn eu croesawu'n fawr iawn.
Yn ogystal, credaf ei bod yn bwysig cydnabod cyfraniad yr hyn y mae'r Ffrancwyr yn eu galw yn 'raswyr eliffant', rwy'n credu, tuag at dagfeydd ar gefnffyrdd—cerbydau mawr yw'r raswyr eliffant sy'n goddiweddyd ei gilydd ac yn mynd â darn enfawr o'r ffordd er mwyn gwneud hynny, gan beri i'r holl draffig y tu ôl iddynt symud yn arafach o lawer, ac o ganlyniad mae hyn yn aml yn achosi tagfeydd traffig rhithiol. Felly, unwaith eto, ar yr A55, fel rhan o'r astudiaeth gydnerthedd, rydym yn edrych ar gamau i roi terfyn ar y math hwnnw o ymddygiad gan yrwyr ac i sicrhau bod traffig yn llifo mor rhwydd â phosibl. Gall yr holl gamau hyn gyda'i gilydd wneud gwahaniaeth enfawr. Weithiau, fodd bynnag, mae modurwyr yn credu ein bod yn eu gwneud am resymau ar wahân i wella llif traffig. Gallaf warantu mai'r peth pwysicaf oll i ni yw diogelwch traffig, diogelwch teithwyr a bod traffig yn llifo'n rhwydd.
Thank you. And then spokesperson Rhun ap Iorwerth.
Diolch. A'r llefarydd nesaf yw Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydych chi'n gwybod, mae rheilffordd HS2 wedi cael ei dynodi'n broject Lloegr a Chymru, er bod yna ddim milltir ohoni yma yng Nghymru, ac er bod astudiaethau yn dangos yn glir y bydd yn costio arian i’r economi Gymreig. Mae’r dynodiad yn golygu na fydd Cymru yn cael dyraniad Barnett llawn ar y costau gwreiddiol o ryw £55 biliwn. Roedd hynny’n golygu Cymru’n colli rhyw £25 miliwn y flwyddyn. Rydym ni’n sôn erbyn hyn o bosib am £100 biliwn ar gyfer y project yma—£50 miliwn y flwyddyn i Gymru dros broject o ryw 15 mlynedd. Mae hynny’n £750 miliwn. A allwch chi ddweud wrthyf i beth ydych chi a Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud i drio cael gafael ar y dyraniad Barnett llawn yna, fel mae Gogledd Iwerddon a’r Alban yn ei gael, wrth gwrs?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, as you know, the HS2 railway has been designated as a project for England and Wales, even though there isn't a mile of it here in Wales, and even though studies show clearly that it would cost money for the Welsh economy. The designation means that Wales will not have a full Barnett allocation from the original cost of about £55 billion. That would mean Wales would lose about £25 million a year. We're talking now, possibly, about £100 billion for this project—£50 million a year for Wales over a period of about 15 years. That's £750 million. Can you tell us what you and the Welsh Government have been doing to try to get hold of this full Barnett allocation, as Northern Ireland and Scotland are receiving, of course?
Well, can I first welcome the Member to this new position? It's very good to see a fellow north Walian with an economy brief, and I'm delighted that one of his first actions coming into the role was to welcome the announcement of the preferred route for the third Menai crossing, a particularly important infrastructure programme serving his own constituency. His predecessor in the role was very keen to promote, on many occasions, a certain racing track in south Wales. I'm hopeful that the Member will be keen to promote a certain racing track in his own constituency as well—the excellent Trac Môn.
In terms of HS2, I think all of the evidence shows that north-east Wales would be a major beneficiary of that particular investment, provided the right solution is adopted at the Crewe hub. Equally, for many other parts of Wales, and principally south Wales, the impact on the economy could be considerable and could be very negative indeed. That's why we've said to the UK Government that alongside a consequential, we would also wish to see further and greater investment in mitigating the adverse impact on the economy of south Wales, and to ensure that opportunities for the whole of north Wales are maximised, for example, through electrification.
Furthermore, we've pressed the case as well for those trains that would be utilised on the high speed 2 rail service to be built here in Wales. If they were to be built here in Wales, that would provide invaluable work for potentially more than 1,000 people.
Wel, a gaf fi yn gyntaf groesawu'r Aelod i'r rôl newydd hon? Mae'n dda iawn gweld cyd-ogleddwr â briff sy'n ymwneud â'r economi, ac rwy'n falch mai un o'i weithredoedd cyntaf yn y rôl oedd croesawu'r cyhoeddiad am y llwybr a ffafrir ar gyfer y drydedd bont dros y Fenai, rhaglen seilwaith arbennig o bwysig sy'n gwasanaethu ei etholaeth ei hun. Roedd ei ragflaenydd yn y rôl yn awyddus iawn ar sawl achlysur i hyrwyddo trac rasio penodol yn ne Cymru. Rwy'n obeithiol y bydd yr Aelod yn awyddus i hyrwyddo trac rasio penodol yn ei etholaeth ei hun yn ogystal—y Trac Môn rhagorol.
O ran HS2, credaf fod yr holl dystiolaeth yn dangos y byddai gogledd-ddwyrain Cymru yn un o brif fuddiolwyr y buddsoddiad penodol hwnnw, cyhyd â bod canolfan Crewe yn mabwysiadu'r ateb cywir. Yn yr un modd, i lawer o rannau eraill o Gymru, a de Cymru yn bennaf, gallai'r effaith ar yr economi fod yn sylweddol ac yn negyddol iawn. Dyna pam ein bod wedi dweud wrth Lywodraeth y DU ein bod yn dymuno gweld, ochr yn ochr â chyllid canlyniadol, mwy a mwy o fuddsoddi yn y gwaith o liniaru'r effaith andwyol ar economi de Cymru, ac i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd ar gyfer gogledd Cymru gyfan, er enghraifft, drwy drydaneiddio.
At hynny, rydym hefyd wedi dadlau y dylai'r trenau a fyddai'n cael eu defnyddio ar y gwasanaeth rheilffordd HS2 gael eu hadeiladu yma yng Nghymru. Pe baent yn cael eu hadeiladu yma yng Nghymru, byddai hynny'n darparu gwaith amhrisiadwy i fwy na 1,000 o bobl, o bosibl.
Thank you for the kind words, and in reference to north Wales and what's in it for north Wales from HS2, you say it's provided the right connections are made at Crewe. We haven't got the assurances that we need on the connections at Crewe.
To give some perspective about the costs we're talking about here, the first 6.6 miles north out of London is projected to cost £8.25 billion. That's £1.25 billion per mile. You could fully fund the reopening of Carmarthen to Aberystwyth railway line, electrify Cardiff to Swansea, reopen the Gaerwen to Amlwch rail line in my constituency for the cost of a single mile there of HS2, and still have enough change left for a lifetime of sandwiches, no doubt, on a new Transport for Wales buffet trolley.
Now, the Welsh Government has supported the project in the past, despite you yourself quoting the UK Government study that shows a loss of economic activity, in the south, in particular, but that's for the whole of Wales, remember. Can you name another Government that would willingly support a project, knowing that it's costing its own economy and that it'll damage that economy for the long term?
Diolch am y geiriau caredig, ac wrth gyfeirio at ogledd Cymru a manteision yn sgil HS2 i ogledd Cymru, rydych yn dweud bod hynny'n ddibynnol ar fod y cysylltiadau cywir yn cael eu gwneud yn Crewe. Nid ydym wedi cael y sicrwydd rydym ei angen ynglŷn â'r cysylltiadau yn Crewe.
Er mwyn rhoi rhywfaint o bersbectif am y costau rydym yn sôn amdanynt yma, rhagwelir y bydd y 6.6 milltir cyntaf i'r gogledd allan o Lundain yn costio £8.25 biliwn. Dyna £1.25 biliwn y filltir. Gallech ariannu'r gwaith o ailagor rheilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth, trydaneiddio rheilffordd Caerdydd i Abertawe, ailagor rheilffordd Gaerwen i Amlwch yn fy etholaeth am gost un filltir o HS2 yno, a dal i fod â digon o newid i brynu digon o frechdanau i bara oes, heb amheuaeth, ar droli bwffe newydd Trafnidiaeth Cymru.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi'r prosiect yn y gorffennol, er i chi ddyfynnu astudiaeth Llywodraeth y DU sy'n dangos colli gweithgarwch economaidd, yn y de yn arbennig, ond mae hynny'n wir ar gyfer Cymru gyfan, cofiwch. A allwch enwi Llywodraeth arall a fyddai'n barod i gefnogi prosiect, gan wybod y bydd yn costio i'w heconomi ei hun ac y bydd yn niweidio'r economi honno'n hirdymor?
Let's just get a few things straight. The solution at Crewe hub is absolutely essential; this is not a side issue. If the solution at Crewe is not beneficial to north Wales, then that will lead to HS2 having an adverse impact on the north of the country as well as on the south. Now, Wales has already received additional funding over the current spending review period as a result of the increases in the Department for Transport budget, which, in no small part, is due to HS2, and we are making a compelling case for further consequentials to be delivered to us as soon as possible.
I think it's important to say that in rebalancing the UK economy, we need to ensure that we rebalance all of the Welsh economy as well. Many parts of Wales interact very closely with other parts of the UK, principally those border areas. Now, it's essential, therefore, that the UK Government spend that serves the purpose of cross-border economic flow is utilised as much as possible. That means improving the M4 corridor, it means improving the Great Western line, it means improving the north Wales coastline, it means improving that cross-border area in north-east Wales and, of course, between mid Wales and the midlands as well. It means drawing down far more money than has been spent by the Department for Transport on rail services and rail infrastructure in Wales in the future than has been the case in the past.
I note that the particular projects that the Member said could've been paid for by the HS2 programme were all in Plaid Cymru constituencies. I would suggest that it's essential, as we move forward, that we don't seek to identify projects that would only be beneficial to our own immediate areas, and we actually rely on the expert advice of the National Infrastructure Commission for Wales, whenever and however possible. That commission is now up and running. I will be seeking advice from that commission. I would urge all Members, given its independence—all Members—to make statements of support for any infrastructure programme based on the evidence that is provided and the advice that is provided by those experts on the commission.
Gadewch i ni fod yn glir ynglŷn ag ychydig o bethau. Mae'r ateb yn nghanolfan Crewe yn gwbl hanfodol; nid yw'n fater ymylol. Os nad yw'r ateb yn Crewe yn fuddiol i ogledd Cymru, bydd hynny'n arwain at HS2 yn effeithio'n andwyol ar ogledd y wlad yn ogystal ag ar y de. Nawr, mae Cymru eisoes wedi derbyn cyllid ychwanegol dros gyfnod yr adolygiad o wariant cyfredol o ganlyniad i'r cynnydd yng nghyllideb yr Adran Drafnidiaeth, oherwydd HS2 i raddau helaeth, ac rydym yn gwneud achos cryf dros weld mwy o gyllid canlyniadol yn dod i ni cyn gynted â phosibl.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud, mewn perthynas ag ail-gydbwyso economi'r DU, fod angen i ni sicrhau ein bod yn ail-gydbwyso economi Cymru i gyd yn ogystal. Mae sawl rhan o Gymru'n rhyngweithio'n agos iawn â rhannau eraill o'r DU, yn bennaf yr ardaloedd ffiniol. Nawr, mae'n hanfodol, felly, fod gwariant Llywodraeth y DU sy'n sicrhau llif economaidd trawsffiniol yn cael ei ddefnyddio cymaint â phosibl. Mae hynny'n golygu gwella coridor yr M4, mae'n golygu gwella rheilffordd y Great Western, mae'n golygu gwella arfordir gogledd Cymru, mae'n golygu gwella'r ardal drawsffiniol yng ngogledd-ddwyrain Cymru ac wrth gwrs, rhwng canolbarth Cymru a chanolbarth Lloegr yn ogystal. Mae'n golygu gwario llawer mwy o arian gan yr Adran Drafnidiaeth ar wasanaethau rheilffyrdd a seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru yn y dyfodol nag a wnaed yn y gorffennol.
Nodaf fod y prosiectau penodol y mae'r Aelod wedi dweud y gallai'r rhaglen HS2 fod wedi talu amdanynt i gyd yn etholaethau Plaid Cymru. Buaswn yn awgrymu ei bod yn hanfodol, wrth i ni symud ymlaen, nad ydym yn ceisio nodi prosiectau sydd ond yn mynd i fod o fudd i'n hardaloedd uniongyrchol ein hunain yn unig, a'n bod yn dibynnu ar gyngor arbenigol Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru pryd bynnag a sut bynnag y gallwn wneud hynny. Mae'r comisiwn hwnnw bellach yn weithredol. Byddaf yn ceisio cyngor gan y comisiwn. Buaswn yn annog pob Aelod, o ystyried ei annibyniaeth—pob Aelod—i wneud datganiadau o gefnogaeth i unrhyw raglen seilwaith sy'n seiliedig ar y dystiolaeth a ddarperir a'r cyngor a ddarperir gan yr arbenigwyr sy'n rhan o'r comisiwn.
Forgive me for getting up too early; I thought you were never going to stop. You—[Interruption.]
Maddeuwch i mi am godi ar fy nhraed yn rhy gynnar; roeddwn yn meddwl na fyddech chi byth yn gorffen. Rydych—[Torri ar draws.]
No, I make the decisions on when people stop, and you're in danger.
Na, fi sy'n penderfynu pryd y bydd pobl yn gorffen, ac rydych chi mewn perygl.
[Inaudible.]—I quoted a number of projects that were all in the Plaid Cymru constituencies, I said that it could pay for the Cardiff to Swansea electrification. Now, yes, they will be in Plaid Cymru constituencies one day, but we're not quite there yet.
To deal with your deflections, you make my point for me—you make my point for me by saying that Crewe and getting that connection there is important. The whole point is that that connection hasn't been assured yet, so that's another failing in terms of what there is in HS2 for Wales.
On Barnett consequentials, I must say, to get the understanding right, Scotland has a comparability factor of 100 per cent, which means in simple terms that it is considered that it's not a project for Scotland, therefore it gets an additional consequential. Wales has a comparability factor of 0 per cent and that is why Wales is losing out to the tune of probably up to £50 million per year. Now, considering that it's clear Wales will not receive a full consequential, that Welsh companies have lost out in the procurement process—whatever your hopes for building trains in the future, we haven't got that assured—the potential cost to the Welsh economy, that there's no news on electrification in the north or in the south, given that you failed to win that full consequential, isn't it time that the Labour Government in Wales changed its mind and argued against HS2, because it is against Wales's interests?
[Anghlywadwy.]—er i mi nodi nifer o brosiectau a oedd i gyd mewn etholaethau Plaid Cymru, dywedais y gallai dalu am drydaneiddio o Gaerdydd i Abertawe. Nawr, byddant yn etholaethau Plaid Cymru un diwrnod, ond nid yw hynny'n wir eto.
O ran eich gwyriadau, rydych yn gwneud fy mhwynt ar fy rhan—rydych yn gwneud fy mhwynt ar fy rhan drwy ddweud bod Crewe a chael y cysylltiad hwnnw'n bwysig. Yr holl bwynt yw nad yw'r cysylltiad hwnnw wedi'i sicrhau eto, felly dyna fethiant arall o safbwynt yr hyn sydd yn HS2 i Gymru.
Ar gyllid canlyniadol Barnett, mae'n rhaid i mi ddweud, er mwyn deall hyn yn iawn, mae gan yr Alban ffactor cymharedd o 100 y cant, sy'n golygu, yn syml, nad yw'n cael ei ystyried fel prosiect ar gyfer yr Alban, felly mae'n cael cyllid canlyniadol ychwanegol. Mae gan Gymru ffactor cymharedd o 0 y cant, a dyna pam fod Cymru hyd at £50 miliwn y flwyddyn, mwy na thebyg, ar ei cholled. Nawr, o ystyried ei bod yn amlwg na fydd Cymru'n derbyn cyllid canlyniadol llawn, fod cwmnïau o Gymru wedi bod ar eu colled yn y broses gaffael—beth bynnag yw eich gobeithion ar gyfer adeiladu trenau yn y dyfodol, nid oes gennym y sicrwydd hwnnw—y gost bosibl i economi Cymru, nad oes unrhyw newyddion ynglŷn â thrydaneiddio yn y gogledd na'r de, o ystyried eich bod wedi methu ennill y cyllid canlyniadol hwnnw yn llawn, onid yw'n bryd i Lywodraeth Lafur Cymru newid ei meddwl a dadlau yn erbyn HS2, gan ei fod yn erbyn buddiannau Cymru?
I was sorry to hear the Member respond in such an agitated and uncomradely way. I think it's important to recognise that on many issues—[Interruption.] On many issues, I think we would agree. And, on the particular issue of rail investment, there is no difference, I'm sure, across the Chamber, in our views that more resource should be spent in Wales. But the Member has already highlighted that he would wish to take on responsibility for spending Welsh taxpayers' money on projects that the UK Government should be investing in, such as the electrification of Cardiff to Swansea. That is a UK Government responsibility—that is not a Welsh Government responsibility—and the money should come from the UK Government. Why do you not challenge the UK Government over this issue and say, instead, that you would wish to take on that spending? It's absurd. It's absurd. I know that we're in the period of Halloween, with scary stories and practical jokes, but your idea of spending Welsh taxpayers' money on services and infrastructure that should be paid for by the UK Government is nothing short of a joke.
Roedd yn ddrwg gennyf glywed yr Aelod yn ymateb mewn ffordd mor gynhyrfus ac anghyfeillgar. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod, ar lawer o faterion—[Torri ar draws.] Ar lawer o faterion, credaf y byddem yn cytuno. Ac ar fater penodol buddsoddi yn y rheilffyrdd, nid oes unrhyw wahaniaeth, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr, o ran ein barn y dylid gwario mwy yng Nghymru. Ond mae'r Aelod eisoes wedi amlygu ei fod yn awyddus i ysgwyddo'r cyfrifoldeb am wario arian trethdalwyr Cymru ar brosiectau y dylai Llywodraeth y DU fod yn buddsoddi ynddynt, megis trydaneiddio o Gaerdydd i Abertawe. Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hwnnw—nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru—a dylai'r arian ddod o Lywodraeth y DU. Pam nad ydych yn herio Llywodraeth y DU ynglŷn â'r mater a dweud eich bod chi am wneud y gwariant hwnnw? Mae'n hurt. Mae'n hurt. Gwn fod Calan Gaeaf ar y gorwel, gyda jôcs a straeon brawychus, ond nid yw eich syniad o wario arian trethdalwyr Cymru ar wasanaethau a seilwaith y dylai Llywodraeth y DU fod yn talu amdanynt yn ddim llai na jôc.
We now return to questions on the order paper and question 3—Michelle Brown.
Symudwn yn awr at y cwestiynau ar y papur trefn a chwestiwn 3—Michelle Brown.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mesur llwyddiant gwelliannau i wasanaethau sy'n deillio o'r fasnachfraint rheilffyrdd newydd? OAQ52823
3. How does the Welsh Government intend to measure the success of improvements to services emanating from the new rail franchise? OAQ52823
Well, my aim is for the Wales and borders rail service to be the best passenger rail service in the UK within the next 15 years. The new agreement will measure success by collating data on passenger numbers, feedback from passenger surveys, along with measuring passenger time lost from disruption.
Wel, fy nod yw sicrhau mai gwasanaeth rheilffordd Cymru a'r gororau fydd y gwasanaeth rheilffordd gorau yn y DU i deithwyr o fewn y 15 mlynedd nesaf. Bydd y cytundeb newydd yn mesur llwyddiant drwy gasglu data ar niferoedd teithwyr, adborth o arolygon teithwyr, ynghyd â mesur yr amser y mae teithwyr yn ei golli o ganlyniad i amhariadau.
Okay. Thank you for that answer, Cabinet Secretary. I'm really, really interested to know what sort of service level agreement you've got set up with the new franchise holder, particularly around the targets and performance indicators that are laid down in that SLA. How strict on enforcing those performance indicators in SLAs—? What remedies do you have in the SLA and the franchise agreement to actually enforce the SLA?
Iawn. Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Byddai'n dda iawn gennyf wybod pa fath o gytundeb lefel gwasanaeth rydych wedi'i sefydlu gyda deiliad y fasnachfraint newydd, yn enwedig mewn perthynas â'r targedau a'r dangosyddion perfformiad a nodwyd yn y cytundeb lefel gwasanaeth hwnnw. Pa mor llym rydych yn gorfodi'r dangosyddion perfformiad hynny yn y cytundebau lefel gwasanaeth—? Pa atebion sydd gennych yn y cytundeb lefel gwasanaeth a chytundeb y fasnachfraint i orfodi'r cytundeb lefel gwasanaeth mewn gwirionedd?
I think the Member raises a very important point, and it's important because, in the recent franchise arrangements, there were very few metrics by which we were able to test the performance of the operator. In this franchise agreement, a key measure will of course be whether or not passenger numbers are increasing, but we'll also be looking at operational performance, which includes more passenger-focused measures of passenger time lost. It's going to take into consideration the punctuality of services throughout the journey, rather than just at the final destination, as was the case with the previous contract. We'll also be looking at the percentage of stops missed. That will be constantly monitored. We're also going to be looking at short formations. There are more stringent measures for trains being shorter compared with their usual formation and for the number of skipped stations. It's also worth my pointing out that a service quality regime is being implemented that requires both trains and stations to meet a variety of passenger-based standards at regular inspections. And, of course, we will also be utilising the national rail passenger survey as well as regular customer satisfaction surveys, and mystery shopping surveys will also be undertaken. The monitoring of the performance of the ODP will take place on a constant basis. If the performance falls short of the levels expected and agreed to, we will enter into a remedy situation. That remedy situation could see the payment of subsidy to the operator and development partner reduced or stopped.
Credaf fod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac mae'n bwysig oherwydd, yn nhrefniadau'r fasnachfraint yn ddiweddar, ychydig iawn o fetrigau a oedd gennym ar gyfer profi perfformiad y gweithredwr. Yng nghytundeb y fasnachfraint, un mesur allweddol, wrth gwrs, fydd cynnydd neu fel arall yn niferoedd y teithwyr, ond byddwn hefyd yn edrych ar berfformiad gweithredol, sy'n cynnwys dulliau sy'n canolbwyntio mwy ar deithwyr o fesur amser teithwyr a gollir. Bydd yn ystyried prydlondeb gwasanaethau drwy gydol y daith, yn hytrach na'r gyrchfan derfynol yn unig, fel yn achos y cytundeb blaenorol. Byddwn hefyd yn edrych ar y ganran o orsafoedd a gaiff eu hepgor. Bydd hwnnw'n cael ei fonitro'n barhaus. Byddwn hefyd yn edrych ar drenau heb ddigon o gerbydau. Ceir mesurau mwy caeth ar gyfer trenau â llai na'r arfer o gerbydau a nifer y gorsafoedd a gaiff eu hepgor. Mae hefyd yn werth imi nodi bod trefn ansawdd gwasanaeth yn cael ei gweithredu sy'n ei gwneud yn ofynnol i drenau a gorsafoedd fodloni amrywiaeth o safonau'n seiliedig ar deithwyr mewn arolygiadau rheolaidd. Ac wrth gwrs, byddwn hefyd yn defnyddio'r arolwg teithwyr rheilffyrdd cenedlaethol yn ogystal ag arolygon boddhad cwsmeriaid rheolaidd, a bydd arolygon cwsmer cudd yn cael eu cynnal hefyd. Bydd perfformiad y gweithredwr a'r partner datblygu yn cael ei fonitro ar sail barhaus. Os bydd y perfformiad yn disgyn islaw'r lefelau rydym yn eu disgwyl a'r lefelau y cytunwyd arnynt, byddwn yn rhoi sefyllfa unioni ar waith. Gallai'r sefyllfa unioni arwain at ostwng neu atal y taliad cymhorthdal i'r gweithredwr a'r partner datblygu.
Cabinet Secretary, part of the new franchise includes a commitment to a half-hourly rail service in the Vale of Glamorgan. I've campaigned for a half-hourly service for many years, believing that the development of an integrated public transport plan is a more sustainable way to achieve connectivity for commuters, Vale residents, visitors to the heritage coast and for Cardiff Airport. Cabinet Secretary, I know you're aware of the significant opposition to Vale proposals for a major new road linking the A48 to the M4. Campaigners are very concerned about pollution and a lack of environmental group representation on the road review group. So, do you agree that my call for a half-hourly service in the Vale should be brought forward? It seems even more urgent.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae rhan o'r fasnachfraint newydd yn cynnwys ymrwymiad i ddarparu gwasanaeth rheilffordd bob hanner awr ym Mro Morgannwg. Rwyf wedi ymgyrchu am wasanaeth bob hanner awr ers blynyddoedd lawer, gan gredu bod datblygu cynllun trafnidiaeth gyhoeddus integredig yn ffordd fwy cynaliadwy o sicrhau cysylltedd ar gyfer cymudwyr, trigolion y Fro, ymwelwyr â'r arfordir treftadaeth a maes awyr Caerdydd. Ysgrifennydd y Cabinet, gwn eich bod yn ymwybodol o'r gwrthwynebiad sylweddol i gynigion y Fro ar gyfer ffordd fawr newydd i gysylltu'r A48 â'r M4. Mae ymgyrchwyr yn bryderus iawn ynglŷn â llygredd a diffyg cynrychiolaeth i'r grŵp amgylcheddol yn y grŵp adolygu ffyrdd. Felly, a ydych yn cytuno y dylid prysuro fy ngalwad am wasanaeth bob hanner awr yn y Fro? Mae'n ymddangos bod mwy byth o frys amdano.
Can I thank the Member for the campaign that she has led for improved rail services for her constituents, and can I also thank the Member for agreeing to meet with me recently to discuss local concerns about the proposals for a major new road linking the A48 to the M4? The issue that the Member raises concerns the availability of rolling stock. Now, the Vale of Glamorgan line will see an increase to two trains per hour from 2023, and the increase in the number of services is dependent, of course, on the availability of brand new tri-mode rolling stock coming into service. The current lead-in times would suggest that the earliest that these trains are available will be 2023. However, if there is any way whatsoever of acquiring the trains earlier than that, then we will have them running before that date.
Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am arwain yr ymgyrch dros wasanaethau rheilffyrdd gwell ar gyfer ei hetholwyr, ac a gaf fi hefyd ddiolch i'r Aelod am gytuno i gyfarfod â mi yn ddiweddar i drafod pryderon lleol am y cynigion ar gyfer ffordd fawr newydd i gysylltu'r A48 â'r M4? Mae'r mater y mae'r Aelod yn ei godi yn ymwneud â nifer y cerbydau trên sydd ar gael. Nawr, bydd rheilffordd Bro Morgannwg yn gweld cynnydd i ddau drên yr awr o 2023 ymlaen, ac mae'r cynnydd yn nifer y gwasanaethau yn dibynnu, wrth gwrs, ar gael cerbydau tri-moddol newydd sbon yn weithredol. Byddai'r amseroedd rhagbaratoadol cyfredol yn awgrymu mai'r dyddiad cynharaf y bydd y trenau hyn ar gael fydd 2023. Fodd bynnag, os oes unrhyw ffordd o gaffael y trenau'n gynt na hynny, byddwn yn eu gweithredu cyn y dyddiad hwnnw.
Just wondering if I can get away with being a mystery shopper under the new franchise, Cabinet Secretary—I'd probably be spotted.
One area that you know I've been interested in seeing a big improvement in—I raised it with the First Minister in questions last week—was that area of disabled access to our stations. It wasn't particularly improved under the previous franchise. I know the First Minister gave a commitment that under the new franchise improvements are in the pipeline. I'm particularly concerned about the access at Abergavenny station, as you know. I wonder if you could provide us with some more details about what is being proposed for stations in terms of improving disabled access, with specific regard to the stations in my constituency.
Rwy'n meddwl tybed a allaf fod yn gwsmer cudd o dan y fasnachfraint newydd, Ysgrifennydd y Cabinet—bydd rhywun yn siŵr o sylwi arnaf.
Un maes y gwyddoch fod gennyf ddiddordeb mewn gweld gwelliant mawr ynddo—codais y mater gyda'r Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau yr wythnos diwethaf—yw mynediad i bobl anabl yn ein gorsafoedd. Ni chafodd ei wella cymaint â hynny o dan y fasnachfraint flaenorol. Gwn fod y Prif Weinidog wedi addo bod gwelliannau ar y gweill o dan y fasnachfraint newydd. Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â mynediad i bobl anabl yng ngorsaf y Fenni, fel y gwyddoch. Rwy'n meddwl tybed a allech chi roi mwy o fanylion i ni am yr hyn a argymhellir ar gyfer gorsafoedd o ran gwella mynediad i bobl anabl, mewn perthynas â'r gorsafoedd yn fy etholaeth i yn benodol.
Can I thank the Member for his question? And I'll also consider his request to become a mystery shopper for the franchise. [Laughter.] I'm delighted to say that Abergavenny station will be a station that will benefit from investment to make it step free to improve access for all people. It's quite a contrast that, in the last 15 years, only about £600,000 was spent on improving stations across the Wales and borders area, and, in the next 15 years, almost £200 million will be spent improving those very same stations that have been left, in many respects, undervalued by the former operator.
Now, I think it's important also to note that, within that £200 million, around £15 million will be utilised for improving access to stations. We're going to try to make as many stations as possible step free, to improve, particularly for disabled people, the accessibility to rail services in the Wales and borders area.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? A byddaf innau hefyd yn ystyried ei gais i fod yn gwsmer cudd ar gyfer y fasnachfraint. [Chwerthin.] Rwy'n falch o ddweud y bydd gorsaf y Fenni yn orsaf a fydd yn elwa o fuddsoddiad i sicrhau nad oes unrhyw risiau yno er mwyn gwella mynediad i bawb. Mae'n dipyn o gyferbyniad mai tua £600,000 yn unig a wariwyd yn ystod y 15 mlynedd diwethaf ar wella gorsafoedd ledled Cymru a'r gororau, ac yn y 15 mlynedd nesaf, bydd bron i £200 miliwn yn cael ei wario ar wella'r gorsafoedd hynny, gorsafoedd nad oedd y gweithredwr blaenorol yn gweld eu gwerth, ar sawl ystyr.
Nawr, credaf ei bod yn bwysig nodi hefyd, o fewn y £200 miliwn hwnnw, y bydd tua £15 miliwn ohono'n cael ei wario ar wella mynediad i orsafoedd. Byddwn yn ceisio sicrhau nad oes grisiau mewn cynifer o orsafoedd â phosibl, er mwyn gwella hygyrchedd gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau i bobl anabl yn enwedig.
4. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gydag Arweinydd y Tŷ am weithio gyda darparwyr trafnidiaeth i sicrhau bod eu gwasanaethau yn hygyrch i bobl ag anableddau? OAQ52803
4. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Leader of the House about working with transport providers to ensure that their services are accessible to people with disabilities? OAQ52803
Well, as a Government, we are absolutely committed to improving access to public transport that removes barriers to travel, that promotes independent living, and which empowers vulnerable groups to participate in society. This is a cornerstone of 'Taking Wales Forward', which sets out our ambitions to build a united, connected and sustainable Wales.
Wel, fel Llywodraeth, rydym yn gwbl ymrwymedig i wella mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus er mwyn dileu rhwystrau i deithio, hybu byw'n annibynnol, a grymuso grwpiau agored i niwed i gyfranogi ym mywyd y gymdeithas. Dyma un o gonglfeini 'Symud Cymru Ymlaen', sy'n nodi ein huchelgais i adeiladu Cymru unedig, gysylltiedig â chynaliadwy.
Cabinet Secretary, I was very impressed a few weeks ago by an announcement from Arriva Trains Wales about their new package to assist rail users with sight loss. That included such things as specialist audio guides, assistance dog cards and familiarisation trips for groups that support people affected by sight loss. We know that there are 107,000 people affected by sight loss in Wales, and the RNIB suggests that 80 per cent of people affected by sight loss could not travel whenever or wherever they like. What I would like to know is: will the new provider, Transport for Wales, be rolling out this package of support measures previously introduced by Arriva, so that ambitious schemes like the metro are accessible to all in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, roedd cyhoeddiad Trenau Arriva Cymru ychydig wythnosau yn ôl am eu pecyn newydd i gynorthwyo defnyddwyr rheilffyrdd sydd â nam ar eu golwg yn galonogol iawn. Roedd yn cynnwys pethau fel canllawiau sain arbenigol, cardiau cŵn cymorth a theithiau ymgyfarwyddo ar gyfer grwpiau sy'n cefnogi pobl â nam ar eu golwg. Rydym yn gwybod bod 107,000 o bobl â nam ar eu golwg yng Nghymru, ac mae'r RNIB yn awgrymu nad yw 80 y cant o'r rheini'n gallu teithio pryd bynnag neu i ble bynnag y byddent yn hoffi. Hoffwn wybod hyn: a fydd y darparwr newydd, Trafnidiaeth Cymru, yn cyflwyno'r pecyn hwn o fesurau cymorth a gyflwynwyd gan Arriva yn flaenorol, fel bod cynlluniau uchelgeisiol fel y metro yn hygyrch i bawb yng Nghymru?
Yes. I'd like, first of all, to thank the Member for her question and recognise her keen interest in this area. I can confirm that the intention is to continue to improve the experience of people with sight loss who wish to use our public transport system. I'm also pleased to say that provisions such as assisted travel audio guides, the orange wallet scheme, mobility scooters and assistance dog travel schemes will be rolled out across Wales.
Now, I think it's fair to say that buses provide a huge number of journeys for people with limited sight or with sight loss. And we, I think, led the way in many respects in ensuring that audiovisual announcements are made on bus services that depend on taxpayers' subsidies. This was very ambitious and, at the time, it was quite a controversial measure—it was a controversial intervention and demand on the industry. However, we didn't shy away from it, and I'm keen, through the reforms that I spoke about earlier this afternoon, that we go on improving the passenger experience, not just on trains but on buses, for people of all ability, for people who have limited sight or people who have no sight at all.
Bydd. Hoffwn, yn gyntaf oll, ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn a chydnabod ei diddordeb brwd yn y maes hwn. Gallaf gadarnhau mai'r bwriad yw parhau i wella profiad pobl â nam ar eu golwg ac sy'n dymuno defnyddio ein system drafnidiaeth gyhoeddus. Rwy'n falch o ddweud hefyd y bydd darpariaethau fel canllawiau sain ar gyfer cynorthwyo teithio, y cynllun waled oren, sgwteri symudedd a chynlluniau teithio cŵn cymorth yn cael eu cyflwyno ledled Cymru.
Nawr, credaf ei bod yn deg dweud bod bysiau'n darparu nifer enfawr o deithiau ar gyfer pobl â nam ar eu golwg. Ac rwy'n credu ein bod ni wedi arwain ar hyn mewn sawl ffordd trwy sicrhau bod cyhoeddiadau clyweledol yn cael eu gwneud ar wasanaethau bysiau sy'n dibynnu ar gymorthdaliadau trethdalwyr. Roedd hyn yn uchelgeisiol iawn ac ar y pryd, roedd yn fesur eithaf dadleuol—roedd yn ymyrraeth ddadleuol ac yn galw am lawer gan y diwydiant. Fodd bynnag, ni wnaethom gilio rhag hynny, ac rwy'n awyddus, drwy gyfrwng y diwygiadau y soniais amdanynt yn gynharach y prynhawn yma, i barhau i wella profiadau teithwyr, nid yn unig ar drenau ond ar fysiau hefyd, i bobl o bob gallu, i bobl sydd â golwg cyfyngedig neu bobl sydd wedi colli eu golwg yn llwyr.
Cabinet Secretary, I welcome the recent announcement that the Abergavenny railway station is to be provided with disabled access after a long campaign by local residents. Given that nearly a quarter of railway stations in Wales are not accessible for wheelchairs, can the Cabinet Secretary advise this Assembly on what discussions he has had about making all stations fully accessible for disabled people and when this objective is likely to be achieved in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad diweddar y bydd mynediad i bobl anabl yn cael ei ddarparu yng ngorsaf reilffordd y Fenni ar ôl ymgyrch hir gan drigolion lleol. O gofio nad yw bron i chwarter y gorsafoedd rheilffordd yng Nghymru yn hygyrch i gadeiriau olwyn, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad hwn pa drafodaethau y mae wedi'u cael ynglŷn â sicrhau bod pob gorsaf yn gwbl hygyrch i bobl anabl a pha bryd y bydd yr amcan hwn yn debygol o gael ei gyflawni yng Nghymru?
Can I thank the Member for his question? I highlighted to Nick Ramsay how we intend to spend, specifically, £15 million of the nearly £200 million available for station improvements specifically on improving access for disabled people. I will be writing to Members as soon as we have put together the tool that will measure which stations should be prioritised. I recognise that a number of Members in this Chamber represent constituencies with communities that currently have platforms that can't be accessed by disabled people. I wish to ensure that the tool that's adopted to measure the priority stations is one that is transparent, easily understood and is fair. I'll be writing to Members with details of that tool as soon as possible.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Rwyf wedi dweud wrth Nick Ramsay sut y bwriadwn wario £15 miliwn o'r £200 miliwn sydd ar gael ar gyfer gwella gorsafoedd ar wella mynediad i bobl anabl yn benodol. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau cyn gynted ag y byddwn wedi llunio'r adnodd a fydd yn mesur pa orsafoedd y dylid rhoi blaenoriaeth iddynt. Rwy'n cydnabod bod nifer o Aelodau yn y Siambr hon yn cynrychioli etholaethau gyda chymunedau sydd â phlatfformau nad ydynt yn hygyrch i bobl anabl ar hyn o bryd. Rwy'n dymuno sicrhau bod y dull a fabwysiadir i fesur y gorsafoedd â blaenoriaeth yn un tryloyw, yn deg ac yn hawdd ei ddeall. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelodau gyda manylion yr adnodd hwnnw cyn gynted â phosibl.
5. Pa drafodaethau diweddar y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael am wasanaethau bysiau gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52819
5. What recent discussions has the Cabinet Secretary had about rural bus services in Mid and West Wales? OAQ52819
Well, this is an incredibly important issue right across Wales, and, I think, especially in Mid and West Wales. We continue to engage with and to fund local authorities to enable them to provide local bus services, and we also work very closely with them on a number of fronts to further improve bus services, particularly in Mid and West Wales.
Wel, mae hwn yn fater eithriadol o bwysig ar draws Cymru, yn enwedig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, rwy'n credu. Rydym yn parhau i ymgysylltu ag awdurdodau lleol a'u hariannu er mwyn eu galluogi i ddarparu gwasanaethau bysiau lleol, ac rydym hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda hwy mewn sawl ffordd i wella gwasanaethau bysiau ymhellach, yn enwedig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru.
I thank the Cabinet Secretary for his response. He won't be surprised to know that access to public transport is one of the issues most frequently raised with me by constituents across the regions that I represent. There are several specific questions that I could raise, and I will write to him about some of those. But, specifically today, I would like to ask what discussions he and his officials have had with Gwynedd and Conwy councils about the possibility of including the Blaenau Ffestiniog area in the route of the TrawsCymru T2 service, and what progress those discussions have made if they have taken place.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Ni fydd yn synnu clywed bod mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus yn un o'r problemau y bydd fy etholwyr ar draws y rhanbarthau rwy'n eu cynrychioli yn ei ddwyn i fy sylw amlaf. Mae nifer o gwestiynau penodol y gallwn eu codi, a byddaf yn ysgrifennu ato ynglŷn â rhai o'r rheini. Ond yn benodol heddiw, hoffwn ofyn pa drafodaethau y mae ef a'i swyddogion wedi'u cael gyda chynghorau Gwynedd a Chonwy am y posibilrwydd o gynnwys ardal Blaenau Ffestiniog yn llwybr gwasanaeth T2 TrawsCymru, ac os oes trafodaethau o'r fath wedi bod, pa gynnydd a wnaed.
I'm afraid I will have to write to the Member with details of what discussions have taken place specifically with regard to the T2 service. I am pleased to say that we are utterly committed to improving and extending the TrawsCymru services across Wales. They have proven to be incredibly popular, and the pilot scheme that has seen free transport provided at weekends has proven to be particularly popular, with an increase in passenger numbers way in excess of 60 per cent. I think that the TrawsCymru service has also been able to complement rail services in areas of Wales that would otherwise be left stranded. So, I'm keen, as I say—and I can assure the Member I'm keen—to see that particular service, TrawsCymru, expanded further in the coming years.
Mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod gyda manylion y trafodaethau sydd wedi bod mewn perthynas â'r gwasanaeth T2 yn benodol. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn gwbl ymrwymedig i wella ac ymestyn y gwasanaethau TrawsCymru ledled Cymru. Maent wedi profi'n hynod o boblogaidd, ac mae'r cynllun peilot a oedd yn cynnig trafnidiaeth am ddim ar benwythnosau wedi bod yn arbennig o boblogaidd, gyda chynnydd o lawer mwy na 60 y cant yn niferoedd y teithwyr. Rwyf hefyd yn credu bod gwasanaeth TrawsCymru wedi gallu ategu gwasanaethau rheilffyrdd mewn ardaloedd o Gymru a fyddai fel arall heb fodd o'u cyrraedd. Felly, rwy'n awyddus, fel y dywedaf—a gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fy mod yn awyddus—i weld y gwasanaeth penodol hwnnw, TrawsCymru, yn cael ei ymestyn ymhellach yn y blynyddoedd i ddod.
Cabinet Secretary, there is a local campaign calling for the reinstatement of a bus service from St Dogmaels in my constituency to Cardigan, which has recently been axed and replaced with a new route that sees the final bus back from Cardigan to St Dogmaels now at 4.24 p.m. I'm sure you will recognise the difficulties that this can present for the local community, and I appreciate the Welsh Government can't be involved in micromanaging bus services, but what specific work are you and your officials doing, working with local authorities like Pembrokeshire and like Ceredigion, to find workable, realistic solutions that actually can meet the needs of local, rural communities?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae ymgyrch leol yn galw am adfer gwasanaeth bws o Landudoch yn fy etholaeth i Aberteifi, gwasanaeth sydd wedi cael ei ddiddymu'n ddiweddar. Rhoddwyd llwybr newydd yn ei le sy'n golygu bod y bws olaf o Aberteifi'n cyrraedd Llandudoch am 4.24 p.m. Rwy'n siŵr y byddwch yn cydnabod yr anawsterau y gall hyn eu creu i'r gymuned leol, ac rwy'n deall na all Llywodraeth Cymru ymroi i ficroreoli gwasanaethau bysiau, ond pa waith penodol rydych chi a'ch swyddogion yn ei wneud, gan weithio gydag awdurdodau lleol fel sir Benfro a Cheredigion, i ddod o hyd i atebion ymarferol a realistig sy'n gallu diwallu anghenion cymunedau gwledig lleol?
First and foremost, it's important to recognise that reform is needed, legislation is required, and we'll be bringing this forward presently. Clearly, I was disappointed to learn of the changes to the services that the Member has outlined. Each local authority, of course, is responsible for determining which services it supports and for using its own budgets, or our allocations from the bus services support grant, to supplement local authority budgets for the purpose of providing services that would not be viable purely on commercial grounds.
Where necessary, and where affordable, we have intervened, as exceptional, often one-off measures, to address particular efforts being made by local authorities. So, for example, we intervened in Denbighshire and Flintshire and Wrexham when GHA Coaches collapsed. We are working, not just with local authorities, but with the sector and with passenger groups in assessing how we can ensure that changes to services meet passenger expectations and passenger demands, and that changes can be reflected through full and genuine consultation with users. I think it's absolutely essential that whenever a service is stopped or is changed, it is done so on the basis of genuine and authentic consultation with those people who use those services.
Yn bennaf oll, mae'n bwysig cydnabod bod angen diwygio, mae angen deddfwriaeth, a byddwn yn cyflwyno hyn yn fuan. Yn amlwg, siom yw clywed am y newidiadau i'r gwasanaethau a amlinellwyd gan yr Aelod. Mae pob awdurdod lleol, wrth gwrs, yn gyfrifol am benderfynu pa wasanaethau y mae'n eu cefnogi ac am ddefnyddio'i gyllidebau ei hun, neu ein dyraniadau o'r grant cynnal gwasanaethau bysiau i ychwanegu at gyllidebau awdurdodau lleol at ddibenion darparu gwasanaethau na fyddent yn ymarferol ar sail fasnachol yn unig.
Rydym wedi ymyrryd lle bo angen, a lle bo'n fforddiadwy, ac wedi cyflwyno mesurau eithriadol, unigol yn aml, i fynd i'r afael ag ymdrechion arbennig a wneir gan awdurdodau lleol. Felly, er enghraifft, fe wnaethom ymyrryd yn sir Ddinbych, sir y Fflint a Wrecsam pan aeth GHA Coaches i'r wal. Rydym yn gweithio, nid yn unig gydag awdurdodau lleol, ond gyda'r sector a chyda grwpiau teithwyr i asesu sut y gallwn sicrhau bod newidiadau i wasanaethau yn bodloni disgwyliadau teithwyr a gofynion teithwyr, a bod modd adlewyrchu newidiadau drwy ymgynghori'n llawn ac yn ddiffuant â defnyddwyr. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol, pryd bynnag y bydd gwasanaeth yn cael ei ddirwyn i ben neu ei newid, fod hynny'n cael ei wneud ar sail ymgynghori diffuant a dilys gyda'r bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hynny.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r diwydiant theatr yng Nghymru? OAQ52802
6. How is the Welsh Government supporting the theatre industry in Wales? OAQ52802
Through the Arts Council of Wales, this Government supports a wide range of theatre activity across Wales in both languages, including Theatr Genedlaethol Cymru yn Gymraeg, National Theatre Wales, and, of course, those very important production centres, building-based at the Torch in Milford Haven, Sherman here in Cardiff and at Theatr Clwyd.
Drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, mae'r Llywodraeth hon yn cefnogi amrywiaeth eang o weithgarwch theatr ledled Cymru yn y ddwy iaith, gan gynnwys Theatr Genedlaethol Cymru, National Theatre Wales, ac wrth gwrs, y canolfannau cynhyrchu hollbwysig hynny sydd wedi'u lleoli yn Theatr y Torch yn Aberdaugleddau, Theatr Sherman yma yng Nghaerdydd ac yn Theatr Clwyd.
Diolch. Thank you very much indeed. Of course, Theatr Clwyd is the biggest production centre or producing theatre in Wales, a major contributor to the north-east Wales economy, and a major employer, and seeing increasing turnover over recent years. You mentioned the arts council. They have funded a feasibility study for the capital redevelopment project proposed, and have now put in their biggest ever funding of £1 million for the design and development phase, with the council match funding that. But, in total, they're going to need £15 million to £22 million over three years to complete the project, and they tell me that if they can't deliver the capital programme now, the building will have to be closed. What involvement are you and your department having to support them, to give them the confidence to know that they can access that level of funding, to ensure that the biggest producing theatre in Wales will continue to prosper and grow?
Diolch. Diolch yn fawr iawn. Wrth gwrs, Theatr Clwyd yw'r ganolfan gynhyrchu neu'r theatr gynhyrchu fwyaf yng Nghymru. Mae'n cyfrannu'n sylweddol at economi gogledd-ddwyrain Cymru, mae'n gyflogwr mawr, ac mae wedi gweld trosiant cynyddol dros y blynyddoedd diwethaf. Roeddech yn sôn am gyngor y celfyddydau. Maent wedi ariannu astudiaeth ddichonoldeb ar gyfer y prosiect ailddatblygu cyfalaf arfaethedig, ac maent bellach wedi buddsoddi eu swm mwyaf erioed, sef £1 miliwn, ar gyfer y cam cynllunio a datblygu, gyda'r cyngor yn cyfrannu arian cyfatebol. Ond at ei gilydd, byddant angen £15 miliwn i £22 miliwn dros dair blynedd i gwblhau'r prosiect, ac maent yn dweud wrthyf y bydd yn rhaid cau'r adeilad os na allant gyflawni'r rhaglen gyfalaf yn awr. Beth rydych chi a'ch adran yn ei wneud i'w cefnogi, i roi'r hyder iddynt wybod y gallant gael mynediad at gyllid ar y lefel honno, er mwyn sicrhau y bydd y theatr gynhyrchu fwyaf yng Nghymru yn parhau i ffynnu a thyfu?
I am pleased to give the assurance that this building will be maintained as a live theatre, and will be refurbished over a period of time. In fact, it makes its place, and gains its place already, as an example of late modernism in John B. Hilling's latest edition on the architecture of Wales, which has just been published.
I have visited Theatr Clwyd myself and have had long discussions with them. We are unable to indicate clearly how we will progress this refurbishment, but I do recognise what the Member says about the importance of the theatre, not only as a cultural asset in north-east Wales, but as an economic driver across the Marches, since it obtains a lot of support, as I know well through my visits there, from the north-west of England as well. It is a high-priority project, both for the Welsh arts council and for Welsh Government, and we will continue to ensure, as the Member says, that this building will remain to be a major production centre for live drama, set as it is in the beautiful countryside of Clwyd, and, in particular, in the area around Mold and the Alyn river.
Rwy'n falch o roi sicrwydd y bydd yr adeilad yn cael ei gadw fel theatr fyw, a bydd yn cael ei adnewyddu dros gyfnod o amser. Yn wir, mae iddo le, ac mae wedi ennill ei le eisoes, fel enghraifft o foderniaeth ddiweddar yn argraffiad diweddaraf John B. Hilling ar bensaernïaeth Cymru, sydd newydd gael ei gyhoeddi.
Rwyf wedi ymweld â Theatr Clwyd fy hun, ac wedi cael trafodaethau hir gyda hwy. Ni allwn ddynodi'n glir sut y byddwn yn bwrw ymlaen o ran y gwaith adnewyddu hwn, ond rwy'n cydnabod yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am bwysigrwydd y theatr, nid yn unig fel ased diwylliannol yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ond fel sbardun economaidd ar draws y Gororau, gan ei fod yn cael llawer o gefnogaeth, fel y gwn yn dda o fy ymweliadau â'r lle, gan ogledd-orllewin Lloegr yn ogystal. Mae'n brosiect â blaenoriaeth uchel, i gyngor celfyddydau Cymru a Llywodraeth Cymru, a byddwn yn parhau i sicrhau, fel y dywed yr Aelod, y bydd yr adeilad hwn yn parhau i fod yn ganolfan gynhyrchu fawr ar gyfer drama fyw, wedi'i leoli yn harddwch cefn gwlad Clwyd, ac yn benodol, yn ardal yr Wyddgrug ac afon Alun.
Thank you. Finally, question 7, Julie Morgan.
Diolch. Yn olaf, cwestiwn 7, Julie Morgan.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd? OAQ52822
7. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Cardiff capital region city deal? OAQ52822
With Government funding flowing to the Cardiff capital region city deal, the region continues to identify, prioritise and agree projects and interventions that will drive sustainable economic growth, and benefit the region as a whole.
Gydag arian y Llywodraeth yn llifo i fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, mae'r rhanbarth yn parhau i nodi, blaenoriaethu a chytuno prosiectau ac ymyriadau a fydd yn sbarduno twf economaidd cynaliadwy, ac a fydd o fantais i'r rhanbarth cyfan.
I thank the Cabinet Secretary for that response and I welcome the investment that the city deal will bring, both in terms of jobs and transport. But I'm very concerned about how the deal as a whole has the input of women, and that the services and the projects that are developed take into account what women need. Because, of the council leaders, the 10 council leaders who make up the cabinet for the deal, only one is a woman, Debbie Wilcox from Newport. So, I wondered what steps the Cabinet Secretary could take to ensure that the city deal has a positive impact on women in the community in those areas that are covered by the deal.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw ac rwy'n croesawu'r buddsoddiad a ddaw yn sgil y fargen ddinesig, o ran swyddi a thrafnidiaeth. Ond rwy'n awyddus iawn i weld y fargen yn ei chyfanrwydd yn cael mewnbwn menywod, a bod y gwasanaethau a'r prosiectau a ddatblygir yn ystyried beth y mae menywod ei angen. Oherwydd, o'r arweinwyr cyngor, y 10 arweinydd cyngor sy'n ffurfio cabinet y fargen, un yn unig sy'n fenyw, Debbie Wilcox o Gasnewydd. Felly, roeddwn yn meddwl tybed pa gamau y gallai Ysgrifennydd y Cabinet eu cymryd i sicrhau bod y fargen ddinesig yn cael effaith gadarnhaol ar fenywod yn y gymuned yn yr ardaloedd sydd wedi'u cynnwys yn y fargen.
Can I thank Julie Morgan for her question? The issue of gender imbalance, actually, was on my mind just recently, but with regard to another part of Wales, when discussing a particular deal, in north Wales, where, again, I do not believe there is fair balance in terms of men and women as leaders of councils or, indeed, on councils as a whole. The economic action plan makes inclusive growth the Welsh Government's top priority, and I think it's absolutely essential that we talk about inclusive growth, we talk about balance and fair growth, and we need to look—not just in local government, but also in Welsh Government—like the community that we serve. So, it's absolutely essential that, when photographs are taken or when deals are signed, the people who are there with the pen, carrying out that important duty, reflect the communities that they serve. So, it should be balanced and it should be representative of the people of the community that they represent.
A gaf fi ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiwn? Roeddwn yn meddwl am anghydbwysedd rhwng y rhywiau yn ddiweddar mewn gwirionedd, ond mewn perthynas â rhan arall o Gymru, wrth drafod bargen benodol yn y gogledd, lle nad wyf yn credu bod cydbwysedd teg yn bodoli o ran dynion a menywod fel arweinwyr cynghorau, nac yn wir ar gynghorau yn gyffredinol. Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn gwneud twf cynhwysol yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a chredaf ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn sôn am dwf cynhwysol, ein bod yn sôn am gydbwysedd a thwf teg, ac mae angen inni edrych—nid yn unig mewn llywodraeth leol, ond yn Llywodraeth Cymru hefyd—fel y gymuned rydym yn ei gwasanaethu. Felly, mae'n gwbl hanfodol, pan fo lluniau'n cael eu tynnu neu pan fo cytundebau'n cael eu llofnodi, fod y bobl sydd yno gyda'r pin ysgrifennu, sy'n cyflawni'r ddyletswydd bwysig honno, yn adlewyrchu'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Felly, dylai fod yn gytbwys a dylai gynrychioli pobl y gymuned y maent yn ei chynrychioli.
Can I commend the Welsh Government and Cardiff council, and the private sector, for the excellent joint working that's doing so much to transform central Cardiff at the moment? The only fly in the ointment that I can see at the moment is the Welsh Government-owned land at Callaghan Square, which I think has been ready for development for some time. It's certainly been owned by the Welsh Government since 2013. When may we see some progress on the disposal of that site for an appropriate use in this very important part of our capital city?
A gaf fi gymeradwyo Llywodraeth Cymru a chyngor Caerdydd, a'r sector preifat, am y cydweithio rhagorol sy'n gwneud cymaint i weddnewid canol Caerdydd ar hyn o bryd? Yr unig ddrwg yn y caws a welaf ar hyn o bryd yw'r tir ar Sgwâr Callaghan sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru, sydd wedi bod yn barod i'w ddatblygu ers peth amser rwy'n credu. Yn sicr, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn berchen arno ers 2013. Pryd y gwelwn rywfaint o gynnydd o ran gwneud defnydd priodol o'r safle yn y rhan bwysig hon o'n prifddinas?
We are considering a particular project in Callaghan Square. The Member, I'm sure, will appreciate the value of that particular land has increased since it was acquired by Welsh Government, and we're working to make sure that it is put to best use for the community and that we gain maximum return on the investment for the taxpayer. I think that, as part of the development of the centre of Cardiff, it could become a crucial point for redevelopment, and so we're keen to make sure that this once-in-a-generation opportunity is maximised for the people of Cardiff and the wider region.
Rydym yn ystyried prosiect arbennig yn Sgwâr Callaghan. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn sylweddoli bod gwerth y tir hwnnw wedi cynyddu ers i Lywodraeth Cymru ei gaffael, ac rydym yn gweithio i wneud yn siŵr ei fod yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd orau ar gyfer y gymuned a'n bod yn gwneud yr elw mwyaf posibl ar y buddsoddiad i'r trethdalwr. Fel rhan o'r gwaith o ddatblygu canol Caerdydd, credaf y gallai ddod yn fan hollbwysig ar gyfer ailddatblygu, ac felly rydym yn awyddus i wneud yn siŵr ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y cyfle unwaith mewn cenhedlaeth hwn i bobl Caerdydd a'r rhanbarth ehangach.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 2 on the agenda this afternoon is questions to the Counsel General, and the first question is from Helen Mary Jones.
Eitem 2 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Helen Mary Jones.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i sicrhau y diogelir hawliau dinasyddion yr UE yng Nghymru os bydd y DU yn gadael yr UE? OAQ52829
1. What discussions has the Counsel General had with the UK Government on ensuring that the rights of EU citizens in Wales are protected in the event of the UK leaving the European Union? OAQ52829
The Welsh Government continues to press the UK Government to guarantee that EU nationals in the UK won't lose rights, even in a 'no deal' Brexit. Creating a hostile environment in which EU nationals choose to leave would be deeply harmful to our economy, our public services and our international reputation.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i warantu na fydd gwladolion yr UE yn y DU yn colli eu hawliau, hyd yn oed mewn Brexit 'dim cytundeb'. Byddai creu amgylchedd gelyniaethus lle mae gwladolion yr UE yn penderfynu gadael yn niweidiol iawn i'n heconomi, ein gwasanaethau cyhoeddus a'n henw da yn rhyngwladol.
I'm grateful to you for your answer, Counsel General. You will be aware of how grave the concern continues to be of EU citizens and their families in Wales and across the region. I've, particularly, had concerns raised with me by citizens based in universities in the region that I represent. Have you received a formal response from the Westminster Government to your 'Brexit and Fair Movement of People' paper? And what further reassurances can you give to EU citizens and their families that Welsh Government will continue to prioritise pressing the UK Government on this matter? It is really very distressing to families to feel that they're not welcome in their homes any more, and I'm sure that you would agree with me that this is completely unacceptable.
Rwy'n ddiolchgar i chi am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn gwybod cymaint yw pryder dinasyddion yr UE a'u teuluoedd yng Nghymru ac ar draws y rhanbarth. Mae dinasyddion mewn prifysgolion yn y rhanbarth a gynrychiolaf wedi mynegi eu pryderon wrthyf. A ydych wedi cael ymateb ffurfiol gan Lywodraeth San Steffan i'ch papur 'Brexit a Thegwch o ran Symudiad Pobl'? A pha sicrwydd pellach y gallwch ei roi i ddinasyddion yr UE a'u teuluoedd y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i roi blaenoriaeth i bwyso ar Lywodraeth y DU mewn perthynas â'r mater hwn? Mae'n hynod ofidus i deuluoedd sy'n teimlo nad oes croeso iddynt yn eu cartrefi mwyach, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi fod hyn yn gwbl annerbyniol.
Can I just echo the point that the Member has made in relation to that? It is profoundly unsatisfactory that we are having to have these kinds of conversations and, difficult though it is for us, it's immeasurably more difficult for those individual citizens whose lives are in limbo, in some senses, because of a lack of long-term clarity around some of these areas.
The Government did welcome the phase 1 agreement on citizens' rights in the draft withdrawal agreement, and the Member will be aware that in June of this year, the UK Government published the EU settlement statement of intent, and she's mentioned people working in the higher education sector—in October, the Home Office agreed to extend its private beta-testing phase of that settlement scheme to Wales, to include higher education institutions, the social care sector and the NHS.
There's been an ongoing dialogue between the Welsh Government and the UK Government in relation to both the settlement scheme in general—. We have concerns, which we've expressed forcibly, in relation to the prospect of several thousands, perhaps, not being able to take advantage of that scheme because of, perhaps, vulnerability or because they may be hard-to-reach groups, and the inadequacy of the communications around that. But in particular, in relation to the pilot scheme, the Cabinet Secretary for Finance has made specific representations to the UK Government. We are unhappy that that scheme is open only to individuals and not to their families. We think that is disrespectful and it's also undermining of family life and, indeed, perhaps, even the intention of the scheme itself. We're also concerned about the lack of a statutory appeals mechanism in that, and, I dare say, there are people holding off engaging with that scheme until they can have a greater certainty that their families will be encompassed within it and that they'll be able to access an appeals process.
So, there are many points of concern that we continue to press with the UK Government in relation to this, and she'll be aware, of course, that this relates, if I may put it like this, to the immediate plans. We still have a lack of clarity about the long-term plans and we know very clearly in Wales that we need migration into Wales to support our public services and our economy.
A gaf fi ategu'r pwynt y mae'r Aelod wedi'i wneud mewn perthynas â hynny? Mae'n hollol anfoddhaol ein bod yn gorfod cael y mathau hyn o drafodaethau, ac er ei fod yn anodd i ni, mae'n llawer iawn anos i'r dinasyddion unigol hynny y mae eu bywydau mewn limbo ar un ystyr oherwydd diffyg eglurder hirdymor ynglŷn â rhai o'r materion hyn.
Mae'r Llywodraeth wedi croesawu cytundeb cyfnod 1 ar hawliau dinasyddion yn y cytundeb ymadael drafft, a bydd yr Aelod yn gwybod fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r datganiad o fwriad ar anheddu yn yr UE ym mis Mehefin eleni, ac fe grybwyllodd bobl sy'n gweithio yn y sector addysg uwch—ym mis Hydref, cytunodd y Swyddfa Gartref i ymestyn cyfnod prawf beta preifat y cynllun anheddu i Gymru, i gynnwys sefydliadau addysg uwch, y sector gofal cymdeithasol a'r GIG.
Mae deialog parhaus wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun anheddu yn gyffredinol—. Mae gennym bryderon, ac rydym wedi'u mynegi'n gryf, mewn perthynas â'r posibilrwydd na fydd miloedd o bobl, o bosibl, yn gallu manteisio ar y cynllun hwnnw oherwydd eu bod yn agored i niwed, efallai, neu oherwydd eu bod yn grwpiau sy'n anodd eu cyrraedd, ac annigonolrwydd y cyfathrebu mewn perthynas â hynny. Ond yn arbennig, o ran y cynllun peilot, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid wedi gwneud sylwadau penodol wrth Lywodraeth y DU. Nid ydym yn fodlon mai i unigolion yn unig y mae'r cynllun yn agored ac nid i'w teuluoedd. Rydym yn credu bod hynny'n amharchus a hefyd yn tanseilio bywyd teuluol ac yn wir, efallai ei fod yn tanseilio bwriad y cynllun ei hun hyd yn oed. Rydym hefyd yn pryderu ynglŷn â diffyg mecanwaith apelio statudol, a mentraf ddweud bod yna bobl sy'n oedi rhag dod i gysylltiad â'r cynllun hwnnw hyd nes y cânt fwy o sicrwydd y bydd eu teuluoedd yn cael eu cynnwys ynddo ac y byddant yn gallu cael mynediad at broses apelio.
Felly, mae nifer o bwyntiau sy'n peri pryder y parhawn i'w dwyn i sylw Llywodraeth y DU mewn perthynas â hyn, a bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, fod hyn yn ymwneud, os caf ei roi felly, â'r cynlluniau uniongyrchol. Mae diffyg eglurder o hyd mewn perthynas â'r cynlluniau hirdymor ac rydym yn gwybod yn dda iawn yng Nghymru fod angen ymfudiad i Gymru i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus a'n heconomi.
I want to raise the position of European citizens living in Britain, married to a British citizen, with British children, who are afraid that they will have to leave the country, leaving behind their spouse and their children. It's not an academic question, it's not one based on possibility—it's one from one of my constituents who fears such an outcome. What discussion has the Counsel General had with the Westminster Government regarding this potential, very serious problem for the individual concerned?
Rwyf eisiau codi sefyllfa dinasyddion Ewropeaidd sy'n byw ym Mhrydain, sy'n briod â dinesydd Prydeinig, sydd â phlant Prydeinig, ac sy'n ofni y bydd yn rhaid iddynt adael y wlad, a gadael eu partner a'u plant ar eu holau. Nid yw'n gwestiwn academaidd, nid yw'n un sy'n seiliedig ar bosibilrwydd—mae'n gwestiwn gan un o fy etholwyr sy'n ofni canlyniad o'r fath. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth San Steffan ynglŷn â'r broblem hon a allai fod yn ddifrifol iawn i'r unigolyn dan sylw?
I thank Mike Hedges for that supplementary question, and the issue that he raises is an issue that I'm sure many, if not all of us, have had raised with us in our surgeries, as have our Member of Parliament counterparts. It just goes to show how deep into all communities in Wales this issue reaches.
Under the settlement scheme, the constituent who you've described their circumstances—. EU citizens and their family members who, by the end of 2020, have been continuously living in the UK for five years will be required to apply for settled status. People who arrive by then but won't have been here for five years can apply for pre-settled status, which will then enable them to meet that five-year threshold. And if they have close family members who are living overseas at that point, they will be able to join EU citizens after that date where the relationship existed on that date.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn atodol hwnnw, ac mae'r mater y mae'n ei godi yn fater rwy'n siŵr y bydd llawer ohonom, os nad pob un ohonom, wedi'i drafod yn ein cymorthfeydd, fel ein cymheiriaid, yr Aelodau Seneddol. Mae hynny'n dangos pa mor bwysig yw'r mater hwn i bob cymuned yng Nghymru.
O dan y cynllun anheddu, mae'r etholwr rydych newydd ddisgrifio ei amgylchiadau—. Bydd angen i ddinasyddion yr UE ac aelodau o'u teuluoedd sydd, erbyn diwedd 2020, wedi bod yn byw yn y DU yn barhaus am bum mlynedd, wneud cais am statws preswylydd sefydlog. Bydd pobl a fydd wedi cyrraedd erbyn hynny, ond na fydd wedi bod yn byw yma ers pum mlynedd, yn gallu ymgeisio am statws preswylydd cyn sefydlog, a fydd wedyn yn eu galluogi i fodloni'r trothwy pum mlynedd. Ac os oes ganddynt aelodau agos o'r teulu sy'n byw dramor ar y pwynt hwnnw, byddant yn gallu ymuno â dinasyddion yr UE ar ôl y dyddiad hwnnw lle'r oedd y berthynas yn bodoli ar y dyddiad hwnnw.
I thank the Counsel General for his very comprehensive response to Helen Mary Jones and I agreed with every word of it. It's lamentable that the United Kingdom Government has not taken the moral high ground in this respect. It would have been quite easy for the UK Government, unilaterally, to guarantee the rights of EU citizens lawfully living and working in the United Kingdom, regardless of the EU Commission's view. They, clearly, want to treat people as bargaining chips in the negotiating process, which I think is quite wrong. UKIP fought the recent general elections, and indeed the Assembly election, on a basis of giving such a guarantee to EU citizens living and working in Wales, and my party will give every possible support to the Counsel General and the Welsh Government in its further pressure on the UK Government to do the decent thing.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb cynhwysfawr iawn i Helen Mary Jones ac roeddwn yn cytuno â phob gair. Mae'n resyn nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi hawlio'r tir uchel moesol yn hyn o beth. Byddai wedi bod yn eithaf hawdd i Lywodraeth y DU ar ei phen ei hun warantu hawliau dinasyddion yr UE sy'n byw ac yn gweithio'n gyfreithlon yn y Deyrnas Unedig, ni waeth beth yw barn Comisiwn yr UE. Yn amlwg, maent eisiau trin pobl fel testunau bargeinio yn y broses negodi, a chredaf fod hynny'n gwbl anghywir. Ymladdodd UKIP yr etholiad cyffredinol diweddar, ac etholiad y Cynulliad yn wir, ar sail rhoi gwarant o'r fath i ddinasyddion yr UE sy'n byw ac yn gweithio yng Nghymru, a bydd fy mhlaid yn rhoi pob cymorth posibl i'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru wrth iddynt barhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i wneud y peth iawn.
Well, his party may have campaigned on that basis in the last two elections, but it certainly didn't campaign on the basis of an open and inclusive society during the Brexit referendum itself.
Wel, efallai fod ei blaid ef wedi ymgyrchu ar y sail honno yn y ddau etholiad diwethaf, ond yn sicr ni wnaeth ymgyrchu ar sail cymdeithas agored a chynhwysol yn ystod refferendwm Brexit ei hun.
Stick to the question.
Cadwch at y cwestiwn.
And a fair amount of the anxiety caused and suffered by people living in the UK and overseas is as a consequence of the sorts of representations and arguments being made by his party during that referendum.
Ac mae cryn dipyn o'r pryder a achoswyd ac a ddioddefwyd gan y bobl sy'n byw yn y DU a thramor yn deillio o'r mathau o sylwadau a dadleuon a gâi eu gwneud gan ei blaid yn ystod y refferendwm hwnnw.
Counsel General, the questions have been focused very much upon EU citizens. On Monday, members of the External Affairs and Additional Legislation Committee actually went to the Norwegian embassy, and we were reminded that it's also European Economic Area citizens that we need to reflect upon. So, can I ask you that, when you have the discussions with your colleagues in Westminster, it's actually EU and EEA citizens you need to focus on, to ensure they both get treated equally?
Gwnsler Cyffredinol, mae'r cwestiynau wedi canolbwyntio llawer iawn ar ddinasyddion yr UE. Ddydd Llun, aeth aelodau o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol i lysgenhadaeth Norwy, ac fe'n hatgoffwyd hefyd mai dinasyddion Ardal Economaidd Ewropeaidd sydd angen inni feddwl amdanynt. Felly, a gaf fi ofyn i chi sicrhau, pan fyddwch yn cael trafodaethau gyda'ch cymheiriaid yn San Steffan, eich bod yn canolbwyntio ar ddinasyddion yr UE ac AEE mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu trin yn gyfartal?
Well, the Member makes a very important point. It's absolutely vital that we make sure that EEA citizens have the same protection as EU citizens will have under the deal that we understand. We've paid careful attention to the successive drafts of the withdrawal agreement, and we'll continue to make representations in support of that.
Wel, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud yn siŵr fod dinasyddion yr AEE yn cael yr un amddiffyniad â dinasyddion yr UE o dan y cytundeb fel y'i deallwn. Rydym wedi talu sylw gofalus i'r drafftiau olynol o'r cytundeb ymadael, a byddwn yn parhau i gyflwyno sylwadau i ategu hynny.
2. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r goblygiadau ar gyfer Cymru o achos Wightman yn llysoedd yr Alban ynghylch Erthygl 50? OAQ52826
2. What assessment has the Counsel General made of the implications for Wales of the Wightman case in the Scottish courts regarding Article 50? OAQ52826
Well, the case raises an important question around the interpretation of article 50, which it would be helpful to have answered to ensure that a fully informed decision can be taken on any withdrawal agreement reached between the UK Government and the European Union, or in the case of a 'no deal' outcome.
Wel, mae'r achos yn codi cwestiwn pwysig ynghylch y dehongliad o erthygl 50, a byddai'n ddefnyddiol iddo gael ei ateb er mwyn sicrhau y gellir gwneud penderfyniad deallus ar unrhyw gytundeb ymadael y deuir iddo rhwng Llywodraeth y DU a'r Undeb Ewropeaidd, neu os ceir canlyniad 'dim cytundeb'.
Thank you for that answer, Counsel General. Clearly, the chaotic scenes that we have seen in Westminster over the failure of the UK Government to actually get anywhere near a deal at this point in time raises this much more to the like of: what can we do to extend or even revoke article 50? And I know that this case puts it back in the ECJ situation, but it's not likely to actually report back until some time towards the end of the year, maybe even after a meaningful vote. So, how can you take this message forward to the UK Government, that the shambles they are creating, they should be addressing this matter, and perhaps looking at the possibility of revoking article 50, so that we can get that extra time that everyone is crying for? Because the time is so short, it's unlikely that we're going to complete anything by March 2019.
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Yn amlwg, mae'r golygfeydd di-drefn a welsom yn San Steffan o ganlyniad i fethiant Llywodraeth y DU i gael unrhyw beth yn debyg i gytundeb ar hyn o bryd yn gwneud hyn yn llawer tebycach i: beth y gallwn ei wneud i ymestyn neu hyd yn oed i ddirymu erthygl 50? A gwn fod yr achos hwn yn ei roi'n ôl mewn sefyllfa Llys Cyfiawnder Ewrop, ond nid yw'n debygol o adrodd yn ôl mewn gwirionedd tan rywbryd o gwmpas diwedd y flwyddyn, ar ôl pleidlais ystyrlon o bosibl hyd yn oed. Felly, sut y gallwch gyflwyno'r neges hon i Lywodraeth y DU, fod y llanast y maent yn ei greu, y dylent fod yn rhoi sylw i'r mater hwn, ac efallai'n edrych ar y posibilrwydd o ddirymu erthygl 50, fel y gallwn gael yr amser ychwanegol y mae pawb yn erfyn amdano? Oherwydd mae'r amser mor brin, mae'n annhebygol ein bod yn mynd i gwblhau unrhyw beth erbyn mis Mawrth 2019.
Well, I thank the Member for that further question. It may be helpful just to remind ourselves what's at stake in the case itself. The claim alleges that the UK Government's interpretation of article 50, and in particular its apparent assertion that it's not legally possible to unilaterally revoke an article 50 notification, is incorrect. That's the argument being put. The UK Government's response is simply that it has no intention of revoking it, and therefore the question doesn't arise of whether it's legally possible to do that or not.
The Scottish courts—the Inner House of the Court of Session—agreed to refer that question to the Court of Justice of the European Union, and there's a provisional date, as I think his question implied, of 27 November for that to be determined. But the UK Government has sought leave now to appeal against the reference to the CJEU, which will be heard on 8 November, in Scotland. I've been keeping a close eye on the progress of this case, as he will have anticipated, and there has obviously been an increase now in the anticipation of the possibility of a 'no deal' Brexit, which, as we have repeatedly said, would be catastrophic, both for Wales and for the UK.
I think the best way to describe the potential outcome of this case is that it's important context for the discussions and the decisions that will need to be taken in the course of the next few weeks and months. I think it needs to be recognised that any UK Government would have to think very carefully indeed before taking the step of revoking article 50, even if we discover from the court process that it's possible. The Welsh Government's position is that the result of the referendum means that the debate should be about the form and not the fact of Brexit, but, as his question makes clear, the disastrous and incompetent handling of the negotiations by the UK Government, which is making a 'no deal' scenario ever-more likely, means that we need to have clarity about all the legal options that might be available as those decisions and discussions unfold.
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn pellach. Gallai fod yn ddefnyddiol inni atgoffa'n hunain beth sydd yn y fantol yn yr achos ei hun. Mae'r datganiad yn honni bod dehongliad Llywodraeth y DU o erthygl 50, ac yn arbennig ei honiad amlwg nad yw'n bosibl yn gyfreithiol i ddirymu hysbysiad erthygl 50 yn unochrog, yn anghywir. Dyna'r ddadl sy'n cael ei rhoi. Ymateb Llywodraeth y DU yn syml yw nad oes ganddi unrhyw fwriad i'w dirymu, ac felly nid yw'r cwestiwn yn codi ynglŷn â'r posibilrwydd o wneud hynny'n gyfreithiol ai peidio.
Cytunodd llysoedd yr Alban—Tŷ Mewnol Llys y Sesiwn—i gyfeirio'r cwestiwn i Lys Cyfiawnder yr Undeb Ewropeaidd, a cheir dyddiad dros dro, fel yr awgrymai ei gwestiwn, rwy'n credu, sef 27 Tachwedd er mwyn penderfynu arno. Ond mae Llywodraeth y DU wedi ceisio caniatâd i apelio yn awr yn erbyn y cyfeiriad at Lys Cyfiawnder yr Undeb Ewropeaidd, a gaiff ei glywed ar 8 Tachwedd, yn yr Alban. Bûm yn cadw llygad manwl ar ddatblygiad yr achos hwn, fel y bydd wedi'i ddisgwyl, a rhagweld y posibilrwydd cynyddol o Brexit 'dim cytundeb', a fyddai, fel rydym wedi dweud dro ar ôl tro, yn drychinebus i Gymru ac i'r DU.
Rwy'n credu mai'r ffordd orau o ddisgrifio canlyniad posibl yr achos hwn yw ei fod yn gyd-destun pwysig i'r trafodaethau a'r penderfyniadau y bydd angen eu gwneud yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Rwy'n credu bod angen cydnabod y byddai'n rhaid i unrhyw Lywodraeth y DU feddwl yn ofalus iawn cyn cymryd y cam o ddirymu erthygl 50, hyd yn oed os ydym yn darganfod o broses y llys ei bod yn bosibl gwneud hynny. Safbwynt Llywodraeth Cymru yw bod canlyniad y refferendwm yn golygu y dylai'r ddadl ymwneud â ffurf ac nid ffaith Brexit, ond fel y mae ei gwestiwn yn dweud yn glir, mae'r modd trychinebus a di-glem y mae Llywodraeth y DU wedi trin y negodiadau, sy'n gwneud senario 'dim cytundeb' yn fwyfwy tebygol, yn golygu bod angen inni gael eglurder ynghylch yr holl opsiynau cyfreithiol a allai fod ar gael wrth i'r penderfyniadau a'r trafodaethau hynny ddatblygu.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o sail gyfreithiol y memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Gweinidogion Cymru a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth ynghylch creu comisiynydd traffig i Gymru? OAQ52807
3. What assessment has the Counsel General made of the legal basis of the memorandum of understanding between Welsh Ministers and the Secretary of State for Transport relating to the creation of a Welsh traffic commissioner? OAQ52807
The memorandum of understanding between the Welsh Ministers and the Secretary of State for Transport, which essentially makes arrangements to facilitate the appointment and funding of a Traffic Commissioner for Wales, was finalised in 2016. My officials provided advice as to the legal basis when memorandum of understanding was entered into.
Cwblhawyd y memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Gweinidogion Cymru a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, sydd yn ei hanfod yn gwneud trefniadau i hwyluso'r broses o benodi a chyllido Comisiynydd Traffig i Gymru, yn 2016. Darparodd fy swyddogion gyngor ar y sail gyfreithiol pan ymrwymwyd i'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth.
Thank you for that. I now understand that this now comes under our purview, as the Traffic Commissioner for Wales is for Wales. In August of this year, he, or his office, put a notice into the local papers asking for comments from people as to a goods vehicle licensing request that had been made by a superfarm in west Carmarthenshire. And, on behalf of the people of Llanybri, Llanllwch, Llangain, Llansteffan and Alltycnap Road, I wrote back to him raising our objections in the strongest terms. This superfarm has been a long-running sore to their neighbours and there have been many accidents and many problems. To my absolute shock, I got a letter back that said, and I quote,
'As Members of the National Assembly for Wales are not included in the list of statutory objectors'—
and we're not always a statutory objector—
'AMs are only able to oppose an application in terms of its impact on them personally if they own or occupy property in the vicinity of the operating centre.'
Now that the traffic commissioner has become a Wales entity, I wondered if you would be able to review this situation. I thought it was probably in your purview rather than that of the Cabinet Secretary for Economy and Transport, because, whether we are statutory objectors or not, we represent an awful lot of constituents, and I was absolutely horrified by this response because there are hundreds of people who have been affected by that, and if they ask me to be their voice, the whole point of me standing here before you today is to be their voice.
Diolch ichi am hynny. Deallaf yn awr fod hyn bellach yn dod o fewn ein cylch gorchwyl ni, gan fod Comisiynydd Traffig Cymru yn benodiad ar gyfer Cymru. Ym mis Awst eleni, rhoddodd ef, neu ei swyddfa, hysbysiad yn y papurau lleol yn gofyn am sylwadau gan bobl ynghylch cais trwyddedu cerbyd nwyddau a wnaed gan uwchfferm fawr yng ngorllewin sir Gaerfyrddin. Ac ar ran pobl Llan-y-bri, Llanllwch, Llan-gain, Llansteffan a Heol Allt-y-cnap, ysgrifennais yn ôl ato yn nodi ein gwrthwynebiad yn y modd cryfaf. Mae'r uwchfferm hon wedi bod yn boen i'w chymdogion ers amser maith a chafwyd llawer o ddamweiniau a llawer o broblemau. Syndod llwyr i mi oedd cael llythyr yn ôl a ddywedai, a dyfynnaf,
Gan nad oes Aelodau o Gynulliad Cenedlaethol Cymru wedi'u cynnwys yn y rhestr o wrthwynebwyr statudol—
ac nid ydym bob amser yn wrthwynebydd statudol—
ni chaiff ACau wrthwynebu cais o safbwynt ei effaith arnynt hwy'n bersonol oni bai eu bod yn berchen ar, neu'n meddiannu eiddo yng nghyffiniau'r ganolfan weithredu.
Gan fod y comisiynydd traffig bellach wedi dod yn endid Cymreig, tybed a fyddech yn gallu adolygu'r sefyllfa hon. Roeddwn o'r farn ei fod yn perthyn i'ch cylch gorchwyl chi yn hytrach nag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, oherwydd, pa un a ydym yn wrthwynebwyr statudol ai peidio, rydym yn cynrychioli llawer iawn o etholwyr, a chefais fy mrawychu'n llwyr gan yr ymateb hwn oherwydd mae wedi effeithio ar gannoedd o bobl, ac os ydynt yn gofyn i mi fod yn llais iddynt, yr holl bwynt pam rwy'n sefyll yma ger eich bron heddiw yw bod yn llais iddynt.
I thank the Member for bringing that matter to my attention. There are, I think, two points to make. The MOU between the Welsh Government in relation to the traffic commissioner effectively provides funding for enhanced services. Since the MOU was entered into, there's been a change in the devolution settlement, and now, bus registration services, which are provided by the transport commissioner, are devolved to this place, and you heard the Cabinet Secretary talk about his plans in relation to those earlier. But the other range of functions, which the Transport Commissioner for Wales exercises, including the one that she's referred to in her question, are, in fact, reserved competencies. They're reserved to the UK Government and Parliament under the settlement. And I can't comment specifically, obviously, on the individual example that she's given because he will be entering into correspondence in his capacity as discharging his statutory functions. But I would be happy to look at the broader point that she raises about consultations and the ability of AMs to perform their functions, even if it's on an informal understanding rather than a statutory basis.
Diolch i'r Aelod am dynnu fy sylw at y mater hwn. Credaf fod yna ddau bwynt i'w gwneud. Mae'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth rhwng Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r comisiynydd traffig i bob pwrpas yn darparu cyllid ar gyfer gwasanaethau ychwanegol. Ers ymrwymo i'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth, cafwyd newid yn y setliad datganoli, a bellach, mae gwasanaethau cofrestru bysiau, a ddarperir gan y comisiynydd trafnidiaeth, wedi'u datganoli i'r lle hwn, a chlywsoch Ysgrifennydd y Cabinet yn sôn am ei gynlluniau mewn perthynas â'r rheini'n gynharach. Ond mae'r ystod arall o swyddogaethau y mae Comisiynydd Trafnidiaeth Cymru'n eu harfer, gan gynnwys yr un y cyfeiriodd ati yn ei chwestiwn, yn gymwyseddau a gedwir yn ôl. Maent wedi'u cadw'n ôl i Lywodraeth a Senedd y DU o dan y setliad. Ac ni allaf sôn yn benodol am yr enghraifft unigol a roddodd, yn amlwg, oherwydd bydd yn cael gohebiaeth ynglŷn â'i swyddogaethau statudol yn rhinwedd ei swydd. Ond buaswn yn hapus i edrych ar y pwynt ehangach y mae hi'n ei godi ynglŷn ag ymgynghoriadau a gallu Aelodau'r Cynulliad i gyflawni eu swyddogaethau, hyd yn oed os yw'n digwydd trwy ddealltwriaeth anffurfiol yn hytrach nag ar sail statudol.
4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ynghylch capasiti'r system tribiwnlysoedd yng Nghymru? OAQ52827
4. What discussions has the Counsel General had regarding the capacity of the tribunal system in Wales? OAQ52827
I thank the Member for her question. The devolved Welsh tribunals are operating effectively with a significant caseload, but I'm aware that the England-and-Wales tribunal system, which is a much bigger system, is working at the moment to overcome some specific capacity issues in light of the Supreme Court’s very welcome judgment on employment tribunal fees last year.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'r tribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru yn gweithredu'n effeithiol gyda llwyth gwaith sylweddol, ond rwy'n ymwybodol fod system tribiwnlysoedd Cymru a Lloegr, sy'n system lawer mwy o faint, yn gweithio ar hyn o bryd i oresgyn problemau penodol gyda chapasiti yng ngoleuni dyfarniad calonogol y Goruchaf Lys ar ffioedd tribiwnlysoedd cyflogaeth y llynedd.
Thank you, Counsel General. And as a former trade union official, I know only too well the value of the tribunal service in securing justice in the workplace for so many people. And I'm very proud that it was actually my union, Unison, that took that case to the Supreme Court and overturned the very unjust tribunal fee system that had denied access to so many workers in their place of work. And it's perhaps partly in response to that that we've seen such a rise now in the number of claims being brought against employers rising sharply across the UK. I understand that Her Majesty's judiciary has recently said that it will seek to recruit judges to cope with the soaring caseload in tribunals, including allowing those without previous judicial experience to serve on tribunals. So, bearing all that in mind, Counsel General, what discussions have you had to ensure that workers here in Wales can have timely access to the tribunal services?
Diolch i chi, Gwnsler Cyffredinol. Ac fel cyn swyddog undeb llafur, gwn yn rhy dda pa mor werthfawr yw'r gwasanaeth tribiwnlysoedd yn sicrhau cyfiawnder yn y gweithle i gynifer o bobl. Ac rwy'n falch iawn mai fy undeb, Unsain, a aeth â'r achos hwnnw i'r Goruchaf Lys a gwrthdroi'r system ffioedd tribiwnlysoedd hynod o anghyfiawn a oedd wedi gwadu mynediad i gynifer o weithwyr yn eu lle gwaith. Ac efallai mai'n rhannol mewn ymateb i hynny y gwelsom gymaint o gynnydd yn nifer yr hawliadau sy'n cael eu dwyn yn erbyn cyflogwyr ar draws y DU. Deallaf fod barnwriaeth ei Mawrhydi wedi dweud yn ddiweddar y bydd yn ceisio recriwtio barnwyr i ymdopi â'r llwyth achosion cynyddol yn y tribiwnlysoedd, gan gynnwys caniatáu i rai heb brofiad barnwrol blaenorol i wasanaethu mewn tribiwnlysoedd. Felly, o gofio hyn oll, Gwnsler Cyffredinol, pa drafodaethau a gawsoch i sicrhau y gall gweithwyr yma yng Nghymru gael mynediad amserol at wasanaethau'r tribiwnlysoedd?
Thank you for that question. I would just like to echo the fact that I think that, in bringing that case to the Supreme Court, Unison, who I know she previously worked for, was doing a great public service, and it was clear that the introduction of those tribunal fees had the effect of suppressing great numbers of injustices and their ability to be resolved. So we have seen, since the decision, a very, very sharp increase in the number of complaints being brought forward. The Advisory, Conciliation and Arbitration Service, I think, have reported receiving about 700-plus extra complaints per week, which gives you a sense of the scale of the issue.
As a consequence of the introduction of the tribunal fees, the judicial capacity of the tribunal was diminished significantly. And what's happening now, as her question anticipated, is essentially a recruitment exercise in order for tribunal judges, both in England and in Wales, to come on board to deal with that backlog and future workload. So, I'm pleased that that is happening. It's obviously essential to have a fully functioning tribunal system that is properly staffed in order for those cases to be heard.
I'd like to also welcome the fact that the president of the employment tribunal is looking for applications from those who have not got conventional judicial experience. I think that has the potential to open up new avenues for recruitment to that role, and by doing so, may increase the diversity of the tribunal judiciary, which I think is an objective that we would all wish to see fulfilled.
Diolch ichi am y cwestiwn. Hoffwn ategu'r ffaith y credaf fod Unsain, y gwn ei bod hi wedi gweithio iddynt o'r blaen, wrth gyflwyno'r achos hwnnw yn y Goruchaf Lys, wedi gwasanaethu'r cyhoedd yn wych, ac roedd yn amlwg fod cyflwyno'r ffioedd tribiwnlys hyn wedi arwain at gau'r caead ar niferoedd mawr o anghyfiawnderau a'r gallu i'w datrys. Felly ers y penderfyniad, rydym wedi gweld cynnydd mawr iawn yn nifer y cwynion sy'n cael eu cyflwyno. Rwy'n credu bod y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu wedi cofnodi eu bod wedi derbyn dros 700 o gwynion ychwanegol yr wythnos, sy'n rhoi syniad i chi o faint y broblem.
O ganlyniad i gyflwyno'r ffioedd tribiwnlys, cafodd capasiti barnwrol y tribiwnlys ei leihau'n sylweddol. A'r hyn sy'n digwydd yn awr, fel y mae ei chwestiwn yn ei ragweld, yw ymarfer recriwtio i bob pwrpas er mwyn cyflogi barnwyr tribiwnlysoedd, yng Nghymru a Lloegr, i fynd i'r afael â'r ôl-groniad a'r llwyth gwaith yn y dyfodol. Felly, rwy'n falch fod hynny'n digwydd. Mae'n amlwg yn hanfodol cael system dribiwnlysoedd sy'n gwbl weithredol ac wedi'i staffio'n briodol i allu clywed yr achosion hynny.
Hoffwn groesawu'r ffaith hefyd fod llywydd y tribiwnlys cyflogaeth yn edrych am geisiadau gan rai heb brofiad barnwrol confensiynol. Credaf fod gan hynny botensial i agor llwybrau newydd ar gyfer recriwtio i'r rôl honno, a thrwy wneud hynny, gallai gynyddu amrywiaeth ymhlith barnwyr tribiwnlysoedd, a chredaf fod hwnnw'n amcan y byddai pawb ohonom yn awyddus i'w weld.
5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael am y defnydd cynyddol o dechnolegau digidol yn y sector cyfreithiol? OAQ52810
5. What discussions has the Counsel General had in relation to the growing use of digital technologies in the legal sector? OAQ52810
I've met with a number of law firms across Wales over the past six months and, whilst their take-up and interest in new digital technologies necessarily varies, it's clear that all of them see the opportunities to improve productivity and enhance their specialist knowledge and their skills. The utilisation of tech and innovation within the legal sector is very welcome.
Rwyf wedi cyfarfod gyda nifer o gwmnïau cyfreithiol ledled Cymru dros y chwe mis diwethaf, ac er bod eu defnydd o dechnolegau digidol newydd a'u defnydd ohonynt o reidrwydd yn amrywio, mae'n amlwg fod pob un ohonynt yn gweld y cyfleoedd i wella cynhyrchiant a gwella eu gwybodaeth arbenigol a'u sgiliau. Croesewir y defnydd o dechnoleg ac arloesedd yn y sector cyfreithiol.
Thank you, Counsel General. The Law Society president has recently said that the law profession is not preparing new entrants for the realities of current practice, let alone the changes that we can foresee. I'm very pleased that you and the Minister for digital, the leader of the house, and the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning are able to attend the round-table I'm convening next month with the law schools and with the big law firms to consider the implications of this for the sector. I know you've shown a great deal of interest in how developments in technology can improve access to justice. Would you also consider the implications for the business model for many small law firms? In my constituency alone, there are some 30 small solicitors. It could well be that the development of automation in the sector could have the same impact on the legal profession as we have seen on high-street banks, where they are wiped out from our towns. I'd be grateful if you'd consider the implications of this and how we can help the sector to adapt.
Diolch i chi, Gwnsler Cyffredinol. Dywedodd llywydd Cymdeithas y Cyfreithwyr yn ddiweddar nad yw proffesiwn y gyfraith yn paratoi newydd-ddyfodiaid ar gyfer realiti ymarfer cyfredol, heb sôn am y newidiadau y gallwn eu rhagweld. Rwy'n falch iawn eich bod chi a'r Gweinidog materion digidol, arweinydd y tŷ, a Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes yn gallu mynychu'r drafodaeth bwrdd crwn rwy'n ei chynnal y mis nesaf gydag ysgolion y gyfraith a'r cwmnïau cyfreithiol mawr i ystyried goblygiadau hyn ar gyfer y sector. Gwn eich bod wedi dangos llawer iawn o ddiddordeb yn y modd y gall datblygiadau mewn technoleg wella mynediad at gyfiawnder. Hefyd, a wnewch chi ystyried y goblygiadau ar gyfer y model busnes i nifer o gwmnïau cyfreithiol bach? Yn fy etholaeth i yn unig, ceir oddeutu 30 o gwmnïau cyfreithiol bach. Gallai datblygiad awtomatiaeth yn y sector yn hawdd effeithio ar y proffesiwn cyfreithiol yn yr un modd ag yr effeithiodd ar fanciau'r stryd fawr, lle cânt eu colli o'n trefi. Buaswn yn ddiolchgar pe baech yn ystyried goblygiadau hyn a sut y gallwn helpu'r sector i addasu.
The Member makes a very important point. I, in fact, met this morning with officials to discuss this topic, amongst other topics in fact, and it's clear, as I hinted at in my initial answer, that the challenge and opportunity of technology is felt across the sector, although, admittedly in different ways, in different parts of the sector, as you would expect.
He mentioned the question of the need for a new skillset, if I can put it like that, for people entering the profession, to address the new realities. There is an interesting recruitment planned in various firms in Wales, where people are looking at unconventional routes through the practice, rather than the conventional route of associate and partner—that you can follow a route that perhaps develops your expertise on the interface between technology and law. That's happening already in some of the larger city firms in London, but it's also happening here in Wales. I think that's an interesting development that recognises some of these changes.
But there are also aspects that go beyond the impact on the business model, which is important, into the actuality of law, with smart contracts and blockchain becoming an increasing reality in some aspects of practice. That requires a very different way of practising law in itself. The Law Commission is embarking on a project to review the law in this very area, so you may be interested in that. I think the message to law firms in all parts of Wales is that there are opportunities, but also threats to some aspects of their business model and that they should engage with that actively and we stand ready to support them in any way that is possible.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. A dweud y gwir, cefais gyfarfod gyda swyddogion y bore yma i drafod y pwnc hwn, ymhlith pynciau eraill, ac mae'n amlwg, fel yr awgrymais yn fy ateb cychwynnol, fod her a chyfle technoleg i'w deimlo ar draws y sector, er bod hynny'n digwydd mewn gwahanol ffyrdd mewn gwahanol rannau o'r sector, fel y byddech yn ei ddisgwyl.
Soniodd am y cwestiwn ynglŷn â'r angen am set sgiliau newydd, os caf ei roi felly, ar gyfer pobl sy'n mynd i mewn i'r proffesiwn, er mwyn mynd i'r afael â realiti newydd. Mae ymgyrch recriwtio ddiddorol wedi'i chynllunio mewn gwahanol gwmnïau yng Nghymru, lle mae pobl yn edrych ar lwybrau anghonfensiynol drwy'r ymarfer, yn hytrach na llwybr confensiynol y gweithiwr cyswllt a'r partner—y gallwch ddilyn llwybr sy'n datblygu eich arbenigedd ar y rhyngwyneb rhwng technoleg a chyfraith efallai. Mae hynny'n digwydd eisoes yn rhai o gwmnïau mwy o faint y ddinas yn Llundain, ond mae hefyd yn digwydd yma yng Nghymru. Credaf fod hwnnw'n ddatblygiad diddorol sy'n cydnabod rhai o'r newidiadau hyn.
Ond hefyd ceir agweddau sy'n mynd y tu hwnt i'r effaith ar y model busnes, sy'n bwysig, i mewn i realiti'r gyfraith, gyda chontractau deallus a 'blockchain' yn dod yn realiti cynyddol mewn rhai agweddau ar ymarfer. Mae hynny'n galw am ffordd wahanol iawn o ymarfer y gyfraith ynddi ei hun. Mae Comisiwn y Gyfraith yn cychwyn ar brosiect i adolygu'r gyfraith yn y maes, felly efallai y bydd gennych ddiddordeb yn hynny. Credaf mai'r neges i gwmnïau cyfreithiol ym mhob rhan o Gymru yw bod yna gyfleoedd, ond bygythiadau hefyd, i rai agweddau ar eu model busnes ac y dylent ymwneud â hynny'n weithredol ac rydym yn barod i'w cefnogi mewn unrhyw ffordd sy'n bosibl.
Thank you very much, Counsel General.
Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol.
Item 3 on the agenda this afternoon is topical questions. There is a topical question by Llyr Gruffydd to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs. Llyr.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol. Mae gan Llyr Gruffydd gwestiwn amserol i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig. Llyr.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau a yw ei sylwadau yn y Farmers Guardian ar 18 Hydref, lle y dywedodd na fydd yn ystyried cynnal rhyw fath o daliad uniongyrchol i ffermwyr, hyd yn oed pe bai’r rhan fwyaf o ymatebwyr i 'Brexit a’n Tir' yn gofyn am hynny, yn adlewyrchu safbwynt Llywodraeth Cymru? 224
1. Will the Cabinet Secretary confirm whether her comments in the Farmers Guardian on 18 October, in which she stated that she will not consider maintaining some form of direct payment for farmers, even if the majority of respondents to 'Brexit and our Land' requested it, is the Welsh Government’s position? 224
Thank you. Welsh Government has always been clear the basic payment scheme is ending. As set out in 'Brexit and our Land', I propose to replace the common agricultural policy in its entirety. The consultation is ongoing and I will consider responses before making decisions. No changes to farm payments will be made without further consultation.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi dweud yn glir fod cynllun y taliad sylfaenol yn dod i ben. Fel y nodir yn 'Brexit a'n Tir', rwy'n bwriadu gosod rhywbeth yn lle'r polisi amaethyddol cyffredin yn ei gyfanrwydd. Mae'r ymgynghoriad yn mynd rhagddo a byddaf yn ystyried ymatebion cyn gwneud penderfyniadau. Ni fydd unrhyw newidiadau i daliadau fferm yn digwydd heb ymgynghori ymhellach.
Well, I have the article here. You've just told us that you will consider responses, but here you say,
'Asked whether she would consider maintaining some form of direct payment if the vast majority of respondents to the consultation requested it, she said: “No"'.
Now, only last week you were trying to rewrite history about what Sue Hayman had said in comments about payments in England, and today you're trying to maybe rewrite a little history here in terms of what you said as well. You're starting to sound a bit like a Welsh Donald Trump, I venture to say. And it does have the feel of a bad joke about it, doesn't it, really? When is a consultation not a consultation? Well, when the Cabinet Secretary has clearly decided exactly what she's going to do regardless of what anybody says. And that's not a good look, is it? You've really botched this process, I venture to say. First, it was your intervention with your letter midway through the consultation to farmers intervening and influencing the discussion then, and now you're saying that, regardless of what people say, you're not going to listen to their views. So, how can the public have confidence in this process, Cabinet Secretary? Do not your comments undermine the whole validity of your public consultation—or so-called public consultation? And does it not bring into question the integrity of the Welsh Government's engagement with stakeholders on this issue?
Wel, mae'r erthygl gennyf yma. Rydych chi newydd ddweud wrthym y byddwch yn ystyried ymatebion, ond yma rydych yn dweud,
Pan ofynnwyd iddi a fyddai'n ystyried cadw rhyw fath o daliad uniongyrchol pe bai mwyafrif helaeth yr ymatebwyr i'r ymgynghoriad yn gofyn am hynny, dywedodd: 'Na fuaswn'.
Nawr, yr wythnos diwethaf yn unig roeddech yn ceisio ailysgrifennu hanes ynglŷn â'r hyn a ddywedodd Sue Hayman mewn sylwadau ynghylch taliadau yn Lloegr, a heddiw efallai eich bod chi'n ceisio ailysgrifennu ychydig o hanes yma o ran yr hyn a ddywedoch chi. Mentraf ddweud eich bod yn dechrau swnio ychydig bach fel Donald Trump Cymru. Ac mae'n teimlo fel jôc wael, onid yw? Pa bryd nad yw ymgynghoriad yn ymgynghoriad? Wel, pan fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn amlwg wedi penderfynu'n union beth y mae am ei wneud, ni waeth beth fydd unrhyw un yn ei ddweud. A go brin fod hynny'n edrych yn dda. Rydych chi wedi gwneud cawlach o'r broses hon, mentraf ddweud. Yn gyntaf, eich ymyrraeth gyda'ch llythyr hanner ffordd drwy'r ymgynghoriad i ffermwyr yn ymyrryd ac yn dylanwadu ar y drafodaeth ar y pryd, ac yn awr, ni waeth beth y mae pobl yn ei ddweud, rydych chi'n dweud nad ydych yn mynd i wrando ar eu safbwyntiau. Felly, sut y gall y cyhoedd gael hyder yn y broses hon, Ysgrifennydd y Cabinet? Onid yw eich sylwadau'n tanseilio holl ddilysrwydd eich ymgynghoriad cyhoeddus—neu ymgynghoriad cyhoeddus honedig? Onid yw'n creu amheuaeth ynghylch uniondeb ymgysylltiad Llywodraeth Cymru â rhanddeiliaid ar y mater hwn?
'Not at all' is the short answer to your question. Let me put a few of those points you raised right. As I said, way before the consultation started, we always said that the basic payment scheme would end. We believe that it's not the best design to support our farmers— [Interruption.] If the Member would like to listen. [Interruption.]
'Dim o gwbl' yw'r ateb byr i'ch cwestiwn. Gadewch imi gywiro rhai o'r pwyntiau a godwyd gennych. Fel y dywedais, ymhell cyn i'r ymgynghoriad ddechrau, roeddem yn dweud bob amser y dôi cynllun y taliad sylfaenol i ben. Rydym o'r farn nad dyna yw'r cynllun gorau i gefnogi ein ffermwyr—[Torri ar draws.] Os hoffai'r Aelod wrando. [Torri ar draws.]
No, we can't, and that's not a helpful comment, I'm sorry. Cabinet Secretary.
Na, ni allwn, ac nid yw hwnnw'n sylw defnyddiol, mae'n ddrwg gennyf. Ysgrifennydd y Cabinet.
So if you want to listen, we said before the consultation started basic payment schemes would end. I've been clear on numerous occasions—you will have heard me say it at the Royal Welsh Show, you will have heard me say it in the Chamber, you may have heard me say it in committee, and I've certainly said it at my round-tables, so all the stakeholders were very aware of that. We have to support farmers in a better way. So, it is a consultation on the entire common agricultural policy replacement, as I've said.
We've proposed two large flexible schemes: the economic resilience scheme and the public goods scheme, and that's what we are proposing in relation to income support for our farmers. In relation to Sue Hayman, it might be of interest to you to see the letter that Sue Hayman has sent to the president of NFU Cymru today, which has been copied to me, and then you'll see why I said what I said. So, I think that's a very important point for you also.
You also referred to the open letter that I sent to farmers. Brexit is unprecedented. I think that was the word you used—that I had made an unprecedented move. It's perfectly appropriate for Welsh Government to provide further clarity on its proposals. We want an engaged and informed debate. And I have to say, I was really concerned when we brought this very long consultation forward that we'd see a bit of Brexit fatigue. It's great that we haven't. It's really good that we're engaging in a way—. You were at the event, as was I, at lunchtime hosted and sponsored by Paul Davies. I think it's great that we're having this consultation. But it is a meaningful consultation. If anybody's undermining it, it's you. I don't want that taken forward. I want people to understand that those responses that we receive—and we've had thousands, literally, in—. It doesn't close until Tuesday, and I'd be grateful if everybody could bring forward their views.
Felly os ydych am wrando, fe ddywedasom cyn i'r ymgynghoriad ddechrau y byddai cynlluniau'r taliad sylfaenol yn dod i ben. Rwyf wedi bod yn glir ar sawl achlysur—byddwch wedi fy nghlywed yn ei ddweud yn y Sioe Frenhinol, byddwch wedi fy nghlywed yn ei ddweud yn y Siambr, efallai y byddwch wedi fy nghlywed yn ei ddweud mewn pwyllgorau, ac rwy'n bendant wedi'i ddweud yn fy nghyfarfodydd bwrdd crwm, felly roedd yr holl randdeiliaid yn ymwybodol iawn o hynny. Rhaid inni gefnogi ffermwyr mewn ffordd well. Felly, mae'n ymgynghoriad ar yr hyn a ddaw yn lle'r polisi amaethyddol cyffredin yn ei gyfanrwydd, fel y dywedais.
Rydym wedi cynnig dau gynllun mawr hyblyg: y cynllun cadernid economaidd a'r cynllun nwyddau cyhoeddus, a dyna rydym yn ei gynnig mewn perthynas â chymorth incwm ar gyfer ein ffermwyr. Mewn perthynas â Sue Hayman, gallai fod o ddiddordeb i chi weld y llythyr y mae Sue Hayman wedi'i anfon at y lywydd NFU Cymru heddiw, a chefais gopi ohonom, ac fe welwch pam y dywedais yr hyn a ddywedais. Felly, credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig iawn i chi hefyd.
Fe gyfeirioch chi hefyd at y llythyr agored a anfonais at ffermwyr. Mae Brexit yn ddigynsail. Credaf mai dyna'r gair a ddefnyddioch chi—fy mod wedi gwneud rhywbeth digynsail. Mae'n gwbl briodol i Lywodraeth Cymru roi eglurder pellach ar ei chynigion. Rydym am weld dadl frwd a gwybodus. A rhaid imi ddweud, roeddwn yn bryderus iawn pan gyflwynwyd yr ymgynghoriad hir hwn y byddai pobl wedi blino ar Brexit. Mae'n wych nad yw hynny wedi digwydd. Mae'n dda iawn ein bod yn ymgysylltu mewn ffordd—. Roeddech chi, fel finnau, yn y digwyddiad amser cinio a gynhaliwyd ac a noddwyd gan Paul Davies. Rwy'n meddwl ei bod hi'n wych ein bod yn cael yr ymgynghoriad hwn. Ond mae'n ymgynghoriad ystyrlon. Os oes unrhyw un yn ei danseilio, chi yw hwnnw. Nid wyf eisiau i hynny barhau. Rwyf am i bobl ddeall bod yr ymatebion a gawn—ac rydym wedi cael miloedd, yn llythrennol—. Nid yw'n dod i ben tan ddydd Mawrth, a buaswn yn ddiolchgar pe gallai pawb gyflwyno eu safbwyntiau.
Cabinet Secretary, I was privileged to host the joint briefing session you referred to earlier with NFU Cymru and the Farmers Union of Wales, and I was pleased to see you at that particular event. Now, what I believe came across loud and clear at the event was that farmers across Wales are concerned that the Welsh Government is not listening to them, and this consultation is seen as a smokescreen for the Welsh Government to plough ahead and end direct payments regardless of the will of the agricultural sector or the businesses in the supply chain that would also be affected indirectly by these proposals. It's very important that any proposals going forward give food production the importance that it rightly deserves, provide parity for Welsh farmers and recognise the serious implications that these proposals could have on Wales's rural economy and, indeed, on our culture. It's crucial that the right balance is struck between land management and food production in order to protect the sustainability of the industry for the future. Therefore, will you now commit to listening to the views of Welsh farmers after this consultation closes in order to protect the sector for the future, and work with the industry to develop proposals that are fair, appropriate and that genuinely reflect the views of the farming industry and the wider rural economy here in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, cefais y fraint o gynnal y sesiwn friffio ar y cyd y cyfeirioch chi ati'n gynharach gydag NFU Cymru ac Undeb Amaethwyr Cymru, ac roeddwn yn falch eich gweld yn y digwyddiad hwnnw. Nawr, credaf mai'r hyn a gafodd ei gyfleu'n eglur yn y digwyddiad oedd bod ffermwyr ledled Cymru yn pryderu nad yw Llywodraeth Cymru yn gwrando arnynt, a gwelir yr ymgynghoriad hwn fel llen fwg i Lywodraeth Cymru fwrw ymlaen doed a ddel a rhoi diwedd ar daliadau uniongyrchol ni waeth beth fydd ewyllys y sector amaethyddol neu'r busnesau yn y gadwyn gyflenwi yr effeithid arnynt yn anuniongyrchol gan y cynigion hyn hefyd. Mae'n bwysig iawn fod unrhyw gynigion yn y dyfodol yn rhoi pwyslais haeddiannol ar gynhyrchu bwyd, yn sicrhau cydraddoldeb i ffermwyr Cymru ac yn cydnabod y goblygiadau difrifol y gallai'r cynigion hyn eu cael i economi wledig Cymru ac yn wir, ar ein diwylliant. Mae'n hollbwysig fod y cydbwysedd yn gywir rhwng rheoli tir a chynhyrchu bwyd er mwyn gwarchod cynaliadwyedd y diwydiant ar gyfer y dyfodol. Felly, a wnewch chi ymrwymo yn awr i wrando ar safbwyntiau ffermwyr Cymru ar ôl i'r ymgynghoriad hwn ddod i ben er mwyn diogelu'r sector ar gyfer y dyfodol, a gweithio gyda'r diwydiant i ddatblygu cynigion sy'n deg, yn briodol ac sydd o ddifrif yn adlewyrchu barn y diwydiant ffermio a'r economi wledig ehangach yma yng Nghymru?
I was very pleased to be at the event at lunchtime; I'm sorry I was not able to stay for the full hour. I don't know if you were listening, but what I heard the NFU and the FUW say, when they were asked the question whether they did feel we were listening, was 'yes'. Both of those people up on the stage, both the presidents, are part of my Brexit round-table. They both said there were no surprises in that document, because they'd sat round that table. One of them said to me, 'This is a time for radical reform', and what we are proposing is radical—I accept that—but we have to design the best system for farm support here in Wales, and that's what we are consulting on.
I absolutely agree with you about food production, and if you look at the four consultations that are being held in the UK on agriculture, I think food production is far more at the heart of those consultations in Wales than in any other of the consultations.
I mentioned in my answer to Llyr that we've proposed two schemes. That will offer farmers the opportunity to create more resilient and more diversified businesses. It's absolutely right that we make them as sustainable as possible. We want them to remain on the land. We want them to compete in global markets. There is so much uncertainty around at the moment. We also want them to provide the public goods that we all need as a society which, at the moment, I wouldn't say farmers are being paid for. So, a lot of the public goods at the moment, they're not getting an income for, and that's what the public goods scheme will do.
Roeddwn yn falch iawn o fod yn y digwyddiad amser cinio; mae'n ddrwg gennyf nad oeddwn yn gallu aros am yr awr gyfan. Nid wyf yn gwybod os oeddech yn gwrando, ond yr hyn a glywais gan Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ac Undeb Amaethwyr Cymru, pan ofynnwyd iddynt a oeddent yn teimlo ein bod yn gwrando, oedd 'ydym'. Mae'r ddau unigolyn a oedd ar y llwyfan, y ddau lywydd, yn rhan o fy mwrdd crwn Brexit. Dywedodd y ddau nad oedd unrhyw beth annisgwyl yn y ddogfen honno, oherwydd roeddent wedi eistedd o gwmpas y bwrdd hwnnw. Dywedodd un ohonynt wrthyf, 'Mae hon yn adeg ar gyfer diwygio radical', ac mae'r hyn rydym yn ei gynnig yn radical—rwy'n derbyn hynny—ond rhaid inni gynllunio'r system orau ar gyfer cymorth i ffermydd yma yng Nghymru, a dyna rydym yn ymgynghori yn ei gylch.
Cytunaf yn llwyr â chi ynglŷn â chynhyrchu bwyd, ac os edrychwch ar y pedwar ymgynghoriad a gynhelir yn y DU ar amaethyddiaeth, credaf fod cynhyrchu bwyd yn llawer mwy canolog i'r ymgynghoriadau hynny yng Nghymru nag yn unrhyw un o'r ymgynghoriadau eraill.
Soniais yn fy ateb i Llyr ein bod wedi argymell dau gynllun. Bydd hynny'n rhoi cyfle i ffermwyr greu busnesau mwy cadarn a mwy amrywiol. Mae'n hollol iawn ein bod yn eu gwneud mor gynaliadwy â phosibl. Rydym am iddynt aros ar y tir. Rydym am iddynt gystadlu mewn marchnadoedd byd-eang. Mae cymaint o ansicrwydd i'w deimlo ar hyn o bryd. Hefyd, rydym am iddynt ddarparu'r nwyddau cyhoeddus sydd eu hangen ar bawb ohonom fel cymdeithas, ac ar hyn o bryd, ni fuaswn yn dweud bod ffermwyr yn cael eu talu amdanynt. Felly, mae yna lawer o nwyddau cyhoeddus ar hyn o bryd nad ydynt yn cael incwm amdanynt, a dyna fydd y cynllun nwyddau cyhoeddus yn ei wneud.
I think it's quite right that the Cabinet Secretary should have an open mind about the future of agricultural policy and the opportunity that Brexit provides, but I think she has to recognise that farmers in Wales are far more reliant upon the common agricultural policy than farmers in England; it can make up to 80 per cent of farm incomes in Wales, whereas the average in England is only 55 per cent. Therefore, it's very important, in my view, that we should take this step by step, and not rush into making wholesale changes in too short a time, which would make it very difficult to manage a transition. Given that 85 per cent of the farm subsidies that are paid are under pillar 1 rather than pillar 2, so therefore they are direct payments rather than for environmentally related schemes, it's quite difficult for me to see how we could move very quickly to making those pillar 2 type of schemes sufficiently robust to maintain current levels of farm income. Given that farm incomes are less than £20,000 on average and the amount of subsidy that is received in direct payment is on average about £16,000, I'm sure the Cabinet Secretary will understand why a lot of farmers are very, very worried that they will lose substantial amounts of income, which they can ill afford, and tip their businesses over from small profitability into loss-making enterprises. That could have devastating consequences for the countryside in general.
Mae'n hollol iawn i Ysgrifennydd y Cabinet gael meddwl agored ynghylch dyfodol y polisi amaethyddol a'r cyfle y mae Brexit yn ei roi, ond rwy'n credu bod yn rhaid iddi gydnabod bod ffermwyr Cymru yn dibynnu llawer mwy ar y polisi amaethyddol cyffredin na ffermwyr yn Lloegr; gall ffurfio hyd at 80 y cant o incwm ffermydd yng Nghymru, ond 55 y cant yn unig yw'r cyfartaledd yn Lloegr. Felly, mae'n bwysig iawn, yn fy marn i, inni edrych ar hyn gam wrth gam, heb ruthro i wneud newidiadau ar raddfa eang mewn amser rhy fyr, a fyddai'n ei gwneud hi'n anodd iawn rheoli'r cyfnod pontio. O ystyried bod 85 y cant o'r cymorthdaliadau'n cael eu talu o dan golofn 1 yn hytrach na cholofn 2, fel eu bod yn daliadau uniongyrchol yn hytrach nag ar gyfer cynlluniau amgylcheddol cysylltiedig, mae'n anodd i mi weld sut y gallem symud yn gyflym iawn i wneud y mathau hynny o gynlluniau colofn 2 yn ddigon cadarn i gynnal lefelau presennol o incwm ffermydd. O ystyried bod incwm ffermydd yn llai nag £20,000 ar gyfartaledd a bod swm y cymhorthdal a dderbynnir mewn taliad uniongyrchol oddeutu £16,000 ar gyfartaledd, rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn deall pam y mae llawer o ffermwyr yn bryderus iawn y byddant yn colli symiau sylweddol o incwm na allant fforddio ei wneud, gan wthio eu busnesau o fod yn fentrau sy'n gwneud elw bach i fod yn fentrau sy'n gwneud colled. Gallai hynny arwain at ganlyniadau trychinebus i gefn gwlad yn gyffredinol.
If I can just pick up on the two points I think Neil Hamilton was making, I think that you're right about the 80 per cent of farms and that being their income, and I think that tells you a story, and that's exactly what I'm saying: the common agricultural policy doesn't, I think, encourage or protect farmers from a lot of, particularly, the volatility that we've seen. What we want to do is make them more resilient. I don't think CAP has actually done that, if we have farms that are 80 per cent reliant on those schemes.
In relation to taking things step by step, you are absolutely right, and I've made it very clear that no decisions have been taken and neither will they be until we have all the consultation responses in. I've made it very clear there will be further consultation next spring. There will be no changes to payments at all. No schemes will be designed without a proper impact assessment. No old schemes will be removed before the new schemes are ready. So, I've committed to basic payment schemes for 2018-19, and then we'll be looking at this from 2020. I've even said—and I think I said it in the article to which Llyr has referred—that if we think it needs to be another year of transition or another two years of transition, then we will look at that. I'm very flexible around that. We'll see what comes in from the consultation.
Os caf sôn am y ddau bwynt y credaf fod Neil Hamilton yn eu gwneud, credaf eich bod yn gywir am yr 80 y cant o ffermydd ac mai dyna yw eu hincwm, a chredaf fod hynny'n dweud stori wrthych, a dyna'n union rwy'n ei ddweud: yn fy marn i nid yw'r polisi amaethyddol cyffredin yn annog nac yn amddiffyn ffermwyr rhag llawer o'r ansefydlogrwydd, yn fwyaf arbennig, rydym wedi'i weld. Rydym am eu gwneud yn fwy gwydn. Nid wyf yn meddwl fod y PAC wedi gwneud hynny os oes gennym ffermydd sy'n ddibynnol ar y cynlluniau hynny am 80 y cant o'u hincwm.
O ran symud pethau gam wrth gam, rydych yn llygad eich lle, ac rwyf wedi dweud yn glir iawn nad oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud ac ni fyddant yn cael eu gwneud hyd nes y daw'r holl ymatebion i'r ymgynghoriad i law. Rwyf wedi dweud yn glir iawn y bydd ymgynghori pellach yn digwydd yn ystod y gwanwyn nesaf. Ni fydd unrhyw newidiadau i daliadau o gwbl. Ni fydd unrhyw gynlluniau'n cael eu cynllunio heb asesiad effaith priodol. Ni fydd unrhyw hen gynlluniau'n cael eu dileu cyn i'r cynlluniau newydd ddod yn barod. Felly, rwyf wedi ymrwymo i gynlluniau'r taliad sylfaenol ar gyfer 2018-19, ac yna byddwn yn edrych ar hyn o 2020 ymlaen. Rwyf wedi dweud hyd yn oed—a chredaf fy mod wedi'i ddweud yn yr erthygl y cyfeiriodd Llyr ati—os credwn fod angen iddi fod yn flwyddyn arall o bontio neu ddwy flynedd arall o bontio, byddwn yn edrych ar hynny. Rwy'n hyblyg iawn ynglŷn â hynny. Cawn weld beth a ddaw o'r ymgynghoriad.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 is the 90-second statements, and the first this afternoon is from Leanne Wood.
Eitem 4 yw'r datganiadau 90 eiliad, a daw'r cyntaf y prynhawn yma gan Leanne Wood.
One year on from the #MeToo movement, and the sea change that many of us hoped it would spark has not happened. Encouraging people to report is important, but all too often, when they do, nothing happens. Police and victim support services are underfunded, waiting lists for counselling and other support are unacceptably long. Organisations' procedures are inadequate and unable to deal with the particular characteristics of sexual harassment and assault. There is often no scope to consider historic complaints or patterns of behaviour. Victims are discouraged from sharing information, and anonymity or freedom from victimisation are not guaranteed. People don't have confidence in our systems and the majority of incidents therefore go unreported.
So, I'm putting out a call today for anyone interested in changing how we tackle sexual harassment and assault to get in touch with me to be part of a new network. E-mail me so that we can create a network to provide emotional, practical and legal support, share information and campaign for political change.
For many women, the #MeToo movement was the first time they felt able to openly talk about their experiences of sexual harassment and assault, and I fear that, as political leaders and as a society, we are letting them down. We cannot allow their voices to go unheard, and we cannot let the demand for justice to go unanswered.
Un flwyddyn ar ôl sefydlu'r mudiad #MeToo, ac nid yw'r newid enfawr y gobeithiai llawer ohonom y byddai'n ei sbarduno wedi digwydd. Mae annog pobl i roi gwybod yn bwysig, ond yn rhy aml, pan wnânt, nid oes unrhyw beth yn digwydd. Nid yw gwasanaethau cymorth yr heddlu a chymorth i ddioddefwyr yn cael digon o gyllid, mae rhestrau aros ar gyfer cwnsela a chymorth arall yn annerbyniol o hir. Mae gweithdrefnau sefydliadau'n annigonol ac ni allant ymdrin â nodweddion penodol aflonyddu rhywiol ac ymosodiadau rhywiol. Yn aml nid oes lle i ystyried cwynion hanesyddol neu batrymau ymddygiad. Mae dioddefwyr yn amharod i rannu gwybodaeth, ac ni ellir gwarantu y caiff dioddefwyr aros yn ddienw, neu y cânt eu diogelu rhag erledigaeth. Nid oes gan bobl hyder yn ein systemau ac felly mae'r rhan fwyaf o ddigwyddiadau yn mynd heb eu cofnodi.
Felly, rwy'n galw heddiw ar unrhyw un sydd â diddordeb mewn newid y modd yr awn i'r afael ag aflonyddu rhywiol ac ymosodiadau rhywiol i gysylltu â mi i fod yn rhan o rwydwaith newydd. Anfonwch neges e-bost ataf fel y gallwn greu rhwydwaith ar gyfer darparu cymorth emosiynol, ymarferol a chyfreithiol, rhannu gwybodaeth ac ymgyrchu dros newid gwleidyddol.
I lawer o fenywod, y mudiad #MeToo oedd y tro cyntaf iddynt deimlo y gallent siarad yn agored am eu profiadau o aflonyddu rhywiol ac ymosodiadau rhywiol, ac mae arnaf ofn, fel arweinwyr gwleidyddol ac fel cymdeithas, ein bod yn gwneud cam â hwy. Ni allwn ganiatáu i'w lleisiau gael eu hanwybyddu, ac ni allwn adael i'r alwad am gyfiawnder fynd heb ei hateb.
For well over a century, people from the Yemen have been coming to our country to make Wales their home. It's a little-known fact that the first mosque in Britain was built on Glynrhondda Street in Cardiff. The Yemenis came as sailors to work on coal boats that stopped at the port of Aden before returning to Cardiff and Newport. My grandfather was one of those Yemeni seamen who settled in Wales. The country that they left behind is now in turmoil. Since 2015, it's been under attack by a vicious military campaign led by Saudi Arabia. Thousands of civilians have been killed, and those whose not fallen to bombs and bullets are now facing widespread disease and famine. The British Government has done little other than sell even more weapons to the Saudis, but as the Welsh Parliament we need to stand up for communities living in Wales, including the long-standing Yemeni community. I've introduced a statement of opinion calling for mental health and aid support from the Welsh Government to the Welsh Yemeni community. That's to help with the real struggle, knowing what family members in Yemen are going through. I hope you can all sign it and that we can take some positive action to solve this man-made disaster.
Am ymhell dros ganrif, mae pobl o Yemen wedi bod yn dod i'n gwlad i wneud Cymru'n gartref iddynt. Un ffaith nad yw'n hysbys iawn yw mai ar Stryd Glynrhondda yng Nghaerdydd yr adeiladwyd y mosg cyntaf ym Mhrydain. Daeth yr Yemeniaid yma fel morwyr i weithio ar gychod glo a hwyliai i borthladd Aden cyn dychwelyd i Gaerdydd a Chasnewydd. Roedd fy nhaid yn un o'r morwyr Yemenïaidd a wnaeth gartref yng Nghymru. Mae'r wlad a adawsant mewn cythrwfl bellach. Ers 2015, bu o dan ymosodiad gan ymgyrch filwrol filain a arweinir gan Saudi Arabia. Lladdwyd miloedd o sifiliaid, ac mae'r rhai na syrthiodd o dan y bomiau a'r bwledi bellach yn wynebu clefydau a newyn mawr. Ychydig iawn a wnaeth Llywodraeth Prydain heblaw gwerthu mwy o arfau i Saudi Arabia, ond fel Senedd Cymru mae angen inni sefyll dros gymunedau sy'n byw yng Nghymru, gan gynnwys y gymuned Yemenïaidd hirsefydlog. Rwyf wedi cyflwyno datganiad barn yn galw am gymorth iechyd meddwl a chymorth gan Lywodraeth Cymru i gymuned Yemenïaidd Cymru i helpu gyda'r frwydr go iawn, o wybod beth y mae aelodau'r teulu yn Yemen yn ei wynebu. Rwy'n gobeithio y gall pawb ohonoch lofnodi'r datganiad ac y gallwn weithredu'n gadarnhaol i ddatrys y trychineb hwn dan law dynion.
The next item on the agenda is motions to elect Members to the committees for Plaid Cymru. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect Members to those committees are grouped for debate and voting. Therefore, I call on a member of the Business Committee to formally move the motion—Rhun ap Iorwerth.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau ar gyfer Plaid Cymru. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i'r pwyllgorau hynny'n cael eu grwpio ar gyfer dadl a phleidlais. Felly, galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Rhun ap Iorwerth.
Cynnig NDM6836 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid yn lle Steffan Lewis (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6837 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Leanne Wood (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau yn lle Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6838 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn lle Dai Lloyd (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6839 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Bethan Sayed (Plaid Cymru) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn lle Adam Price (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6840 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Sian Gwenllian (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn lle Llyr Gruffydd (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6841 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Leanne Wood (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn lle Bethan Sayed (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6842 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Helen Mary Jones (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn lle Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6843 Elin Jones
Cynnig Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Dai Lloyd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn lle Sian Gwenllian (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6844 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Helen Mary Jones (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn lle Llyr Gruffydd (Plaid Cymru).
Cynnig NDM6845 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn lle Adam Price (Plaid Cymru).
Motion NDM6836 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) as a Member of the Finance Committee in place of Steffan Lewis (Plaid Cymru).
Motion NDM6837 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Leanne Wood (Plaid Cymru) as a Member of the Petitions Committee in place of Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Motion NDM6838 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) as a Member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee in place of Dai Lloyd (Plaid Cymru).
Motion NDM6839 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Bethan Sayed (Plaid Cymru) as a Member of the Economy, Infrastructure and Skills Committee in place of Adam Price (Plaid Cymru).
Motion NDM6840 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Sian Gwenllian (Plaid Cymru) as a Member of the Children, Young People and Education Committee in place of Llyr Gruffydd (Plaid Cymru).
Motion NDM6841 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Leanne Wood (Plaid Cymru) as a Member of the Equality, Local Government and Communities Committee in place of Bethan Sayed (Plaid Cymru).
Motion NDM6842 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Helen Mary Jones (Plaid Cymru) as a Member of the Health, Social Care and Sport Committee in place of Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru).
Motion NDM6843 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Dai Lloyd (Plaid Cymru) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee in place of Sian Gwenllian (Plaid Cymru).
Motion NDM6844 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Helen Mary Jones (Plaid Cymru) as a Member of the Standards of Conduct Committee in place of Llyr Gruffydd (Plaid Cymru).
Motion NDM6845 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) in place of Adam Price (Plaid Cymru) as alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Cynnig, yn ffurfiol.
Motion formally moved.
Diolch. The proposal is to agree those motions. Does any Member object? No?—[Interruption.] I've heard the word 'object'—[Interruption.] No, no. I'm sorry, I've heard the word 'object'. Therefore, we defer voting under this item until voting time—[Interruption.] I'm sorry, I did hear it and I thought—. Anyway, there we go.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynigion hynny. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes?—[Torri ar draws.] Clywais y gair 'gwrthwynebu'—[Torri ar draws.] Na, na. Mae'n ddrwg gennyf, clywais y gair 'gwrthwynebu'. Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, fe'i clywais a meddyliais—. Beth bynnag, dyna ni.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
So, a motion to elect a member of UKIP to a committee, and again I call on a member of the Business Committee to move the motion formally—Neil Hamilton.
Felly, cynnig i ethol aelod o UKIP i bwyllgor, ac unwaith eto, galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Neil Hamilton.
Cynnig NDM6846 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Neil Hamilton (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn lle Michelle Brown (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig).
Motion NDM6846 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Neil Hamilton (UKIP) in place of Michelle Brown (UKIP) as alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Formally. Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.]—[Interruption.] Right, okay then. We defer voting under this item until voting time.
Yn ffurfiol. Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]—[Torri ar draws.] Iawn, o'r gorau. Gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 5 on our agenda this afternoon is a debate on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report on its inquiry into 'Low Carbon Housing: the Challenge'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Mike Hedges.
Eitem 5 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ar ei ymchwiliad i 'Tai Carbon Isel: yr Her'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Mike Hedges.
Cynnig NDM6832 Mike Hedges
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, 'Tai Carbon Isel: yr Her', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Awst 2018.
Motion NDM6832 Mike Hedges
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, 'Low Carbon Housing: the Challenge', which was laid in Table Office on 2 August 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm delighted to open today's debate on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee's report on the challenges of meeting our need for low-carbon housing. I would like to thank all the current and previous members of the committee who contributed to our inquiry, the clerking team, the Research Service and those who gave evidence to us.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ar yr heriau o ddiwallu ein hangen am dai carbon isel. Hoffwn ddiolch i'r holl aelodau presennol a blaenorol o'r pwyllgor a gyfrannodd at ein hymchwiliad, y tîm clercio, y Gwasanaeth Ymchwil a'r rhai a roddodd dystiolaeth i ni.
Our report addresses the reasons why we need energy-efficient homes, the costs of having inefficient housing and the steps needed to get us to where we need to be to meet our commitment on reducing emissions. Why do we need change? There are many reasons why we should improve the energy efficiency of our housing stock. The most pressing is the need to deliver on our legal obligations to eliminate fuel poverty and reduce the emission of greenhouse gases. The Welsh Government is required to reduce emissions by 80 per cent by 2050. Challenging targets need challenging solutions. Reducing the amount of energy we use in our homes will substantially accelerate progress towards these goals. Achieving these targets will require a considerable ramping up of ambition and must span the whole of Wales’s policy levers.
Our primary recommendation is that the Welsh Government should bring forward a 10-year low-carbon strategy, including milestones and targets in six key areas, including retrofit, new build and planning. I will focus on three of those key areas today.
First, retrofit. The houses built in the twentieth century will, by 2050, probably massively outnumber those built in the twenty-first century, and those built in the nineteenth century, in many parts of Wales, will outnumber those built in the twenty-first century. So, obviously, we need to retrofit. Inefficient homes result in higher fuel bills and the poorest in our society bear the brunt of this. Too many vulnerable people are paying too much for their heating through no fault of their own.
The Welsh Government has spent many millions on alleviating fuel poverty through retrofitting heating efficiency measures for the most at risk. Our report commends the efforts to deal with this problem and the announcement of a further £72 million pounds in the Arbed programme to continue the programme. Despite the Government’s efforts, the fuel poverty target has been missed. We heard that retrofitting needs to be done at scale to have any impact on fuel poverty, for instance retrofitting 40,000 houses a year to have a chance of meeting the target by 2050. We have recommended the Welsh Government should aim to deliver, within 10 years, the retrofitting of all houses in fuel poverty in Wales to zero carbon in operation standards.
The second area that I'd like to focus on is new build. Although new build accounts for only 6 per cent of housing, this is something that we have to get right. Today's new builds will still be in use in the twenty-second century. We recommended that the Welsh Government, within the lifetime of our proposed 10-year strategy, should ensure that all new-build houses should be built to zero carbon in operation standards.
There are few large-scale house builders, and there is little incentive to offer more than the minimum standard required by building regulations, but some large-scale builders aren't very keen on putting in roads to adoptable standards, never mind making sure that houses are built to be warm. We were told that changes to building regulations would lead to fewer houses being built in Wales. We’ve all heard that before, haven't we, Deputy Presiding Officer? We were told that about sprinklers. But we were also told, given notice and time, even major house builders will be able to adapt to higher building standards. We believe the Welsh Government should set out a clear timetable to move to zero carbon in operation, so that house builders, the supply chain and the skills providers can prepare. I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted our recommendation on this.
We were also concerned to hear stakeholders telling us that existing building standards are not being enforced. Clearly, the system is not functioning. The inspection system needs to be far more rigorous and independent. We have called on the Government to introduce a quality mark for energy saving measures in new builds and retrofit technology to increase consumer confidence in low-carbon homes. The inspection and enforcement of this quality mark must be independent and rigorously enforced. It should also place an obligation on the installer to ensure the required performance is delivered or repair or replace the technology. Not, 'This is what you could achieve if everything else worked perfectly.'
Of course, these ambitious retrofit and new-build measures cannot be delivered unless we have access to the right skills at the right time. We found that there's a shortage of appropriately skilled professionals working in the industry. The need to pay for additional labour increases the cost of the necessary technology, which puts off builders from installing it. The industry representatives told us that the biggest barrier to investing in training is the lack of certainty in the market. To invest in training, they need to know that those skills will be used. This is why a clear commitment to a 10-year timetable towards zero carbon in operation standards is so important. It will give the industry the confidence to train the workforce we need to bring our homes into the twenty-first century.
Finally, I would like to turn to the Welsh Government’s response. I haven’t spent much time talking about it so far. It will be very familiar to Members—recommendations are accepted in principle, but we have no idea how they will be delivered in practice. We are told that subjects are being reviewed by groups of advisers or civil servants. Members may be forgiven for feeling a sense of déjà vu. I think of 'agreed in principle' as meaning, 'We're not going to do it, but we don't want to have an argument about not doing it, so we'll accept it in principle so that we've got a positive in there.' I think that, really, and I look at you, Deputy Presiding Officer, we need a system by which things are either accepted, partially accepted, and the parts that are accepted are named, or rejected. I'd much prefer to put recommendations forward that are rejected and I can then argue the case why they shouldn't be. How do you argue against 'agreed in principle'? You've got the 'agreed' in there—I mean, you agree with it in principle as well, so how do you argue that case? It makes life very difficult, and this is not unique to this report and it's not unique to this Cabinet Secretary. So, it's not a personal attack there, it's a fairly common Government response that I think is unacceptable.
Take our key recommendation for a 10-year comprehensive strategy for low-carbon housing. The response says that these matters are already being looked at by an advisory group that will report back in summer 2019.'Factor in the time it'll take the Government to respond, then add the time it'll take to develop an actual deliverable policy and the time needed to consult on it—we are making very little progress on our 10-year programme. I think we're down to five now after that list, if nothing goes wrong. I think it really is important that we do take creating low-carbon housing seriously.
Cabinet Secretary, I speak on behalf of the whole committee—we are frustrated by delays and a lack of progress. Our report contains challenging and ambitious proposals for Wales. We hope that in your response you will show the same ambition as we've shown in actually trying to get low-carbon housing for Wales.
Mae ein hadroddiad yn mynd i'r afael â'r rhesymau pam y mae angen cartrefi effeithlon o ran eu defnydd o ynni, costau cael tai nad ydynt yn defnyddio ynni'n effeithlon a'r camau angenrheidiol i ni gyrraedd lle mae angen inni fod er mwyn diwallu ein hymrwymiad ar leihau allyriadau. Pam y mae angen newid? Ceir llawer o resymau pam y dylem wella gallu ein stoc dai i arbed ynni. Y pwysicaf yw'r angen i gyflawni ein rhwymedigaethau cyfreithiol i gael gwared ar dlodi tanwydd a lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr. Mae angen i Lywodraeth Cymru leihau allyriadau 80 y cant erbyn 2050. Mae targedau heriol yn galw am atebion heriol. Bydd lleihau faint o ynni a ddefnyddiwn yn ein cartrefi yn cyflymu'r cynnydd tuag at y nodau hyn yn sylweddol. Bydd cyrraedd y targedau hyn yn galw am gynyddu uchelgais yn sylweddol a rhaid i hynny rychwantu holl ysgogiadau polisi Cymru.
Ein prif argymhelliad yw y dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth carbon isel 10 mlynedd, gan gynnwys cerrig milltir a thargedau mewn chwe maes allweddol, gan gynnwys adeiladu o'r newydd, ôl-osod a chynllunio. Byddaf yn canolbwyntio ar dri o'r meysydd allweddol hynny heddiw.
Yn gyntaf, ôl-osod. Erbyn 2050, mae'n debygol y bydd llawer iawn mwy o dai a adeiladwyd yn yr ugeinfed ganrif nag o dai a adeiladwyd yr unfed ganrif ar hugain, ac mewn sawl rhan o Gymru, bydd mwy o dai a adeiladwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg nag o dai a adeiladwyd yr unfed ganrif ar hugain. Felly, yn amlwg, mae angen inni ôl-osod. Mae cartrefi aneffeithlon o ran eu defnydd o ynni yn arwain at filiau tanwydd uwch a'r tlotaf yn ein cymdeithas sy'n dioddef waethaf o ganlyniad i hyn. Mae gormod o bobl sy'n agored i niwed yn talu gormod am eu gwres heb fod unrhyw fai arnynt hwy eu hunain.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwario miliynau lawer ar liniaru tlodi tanwydd trwy ôl-osod mesurau effeithlonrwydd gwresogi ar gyfer y rhai sy'n wynebu fwyaf o berygl. Mae ein hadroddiad yn canmol ymdrechion i fynd i'r afael â'r broblem hon a'r cyhoeddiad o £72 miliwn pellach yn rhaglen Arbed i barhau'r rhaglen. Er gwaethaf ymdrechion y Llywodraeth, ni chyrhaeddwyd y targed tlodi tanwydd. Rydym wedi clywed bod angen gwneud gwaith ôl-osod ar raddfa fawr er mwyn cael unrhyw effaith ar dlodi tanwydd, ac ôl-osod 40,000 o dai y flwyddyn er enghraifft er mwyn bod ag unrhyw obaith o gyrraedd y targed erbyn 2050. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru anelu at ôl-osod yr holl dai sydd mewn tlodi tanwydd yng Nghymru i fyny at safonau gweithredu di-garbon o fewn 10 mlynedd.
Yr ail faes yr hoffwn ganolbwyntio arno yw adeiladu o'r newydd. Er mai 6 y cant yn unig o dai a adeiladir o'r newydd, mae'n rhywbeth sy'n rhaid ei gael yn iawn. Bydd adeiladau newydd heddiw yn dal i gael eu defnyddio yn yr ail ganrif ar hugain. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru, o fewn oes ein strategaeth 10 mlynedd arfaethedig, sicrhau bod pob tŷ newydd yn cael ei adeiladu yn ôl safonau di-garbon.
Ychydig o adeiladwyr tai ar raddfa fawr a geir, ac nid oes llawer o gymhelliad i gynnig mwy na'r safon sy'n ofynnol yn ôl y rheoliadau adeiladu, ond mae rhai adeiladwyr mawr braidd yn amharod i adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy, heb sôn am wneud yn siŵr fod tai'n cael eu hadeiladu i fod yn gynnes. Dywedwyd wrthym y byddai newidiadau i'r rheoliadau adeiladu yn arwain at adeiladu llai o dai yng Nghymru. Mae pawb ohonom wedi clywed hynny o'r blaen, onid ydym, Ddirprwy Lywydd? Dywedwyd hynny wrthym am systemau chwistrellu. Ond dywedwyd wrthym hefyd, gyda rhybudd ac amser, y bydd cwmnïau adeiladu tai mawr hyd yn oed yn gallu addasu i safonau adeiladu uwch. Credwn y dylai Llywodraeth Cymru nodi amserlen glir i symud tuag at dai di-garbon ar waith, fel y gall adeiladwyr tai, y gadwyn gyflenwi a darparwyr sgiliau baratoi. Rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn ein hargymhelliad ar hyn.
Roeddem hefyd yn bryderus i glywed rhanddeiliaid yn dweud wrthym nad yw'r safonau adeiladau presennol yn cael eu gorfodi. Yn amlwg, nid yw'r system yn gweithio. Mae angen i'r system arolygu fod yn llawer mwy trylwyr ac annibynnol. Rydym wedi galw ar y Llywodraeth i gyflwyno marc ansawdd ar gyfer mesurau arbed ynni mewn tai a adeiladir o'r newydd a thechnoleg ôl-osod i gynyddu hyder defnyddwyr mewn cartrefi carbon isel. Rhaid i arolygu a gorfodi'r nod ansawdd hwn gael ei orfodi'n annibynnol ac yn drylwyr. Hefyd, dylai osod rhwymedigaeth ar y gosodwr i sicrhau bod y perfformiad gofynnol yn cael ei ddarparu neu atgyweirio, neu osod technoleg o'r newydd. Nid 'Dyma'r hyn y gallech ei gyflawni pe bai popeth arall yn gweithio'n berffath.'
Wrth gwrs, ni ellir darparu'r mesurau uchelgeisiol hyn ar gyfer ôl-osod ac adeiladu o'r newydd oni bai fod gennym fynediad at y sgiliau cywir ar yr amser cywir. Gwelsom fod prinder gweithwyr proffesiynol medrus yn gweithio yn y diwydiant. Mae'r angen i dalu am lafur ychwanegol yn cynyddu cost y dechnoleg angenrheidiol, sy'n gwneud adeiladwyr yn amharod i'w gosod. Dywedodd cynrychiolwyr y diwydiant wrthym mai'r rhwystr mwyaf i fuddsoddi mewn hyfforddiant yw diffyg sicrwydd yn y farchnad. Er mwyn buddsoddi mewn hyfforddiant, mae angen iddynt wybod y bydd y sgiliau hynny'n cael eu defnyddo. Dyma pam y mae ymrwymiad clir i amserlen 10 mlynedd tuag at safonau gweithredu di-garbon mor bwysig. Bydd yn rhoi hyder i'r diwydiant hyfforddi'r gweithlu sydd ei angen arnom i ddod â'n cartrefi i mewn i'r unfed ganrif ar hugain.
Yn olaf, hoffwn droi at ymateb Llywodraeth Cymru. Nid wyf wedi treulio llawer o amser yn siarad amdano hyd yma. Bydd yn gyfarwydd iawn i'r Aelodau—derbyn argymhellion mewn egwyddor, ond nid oes gennym syniad sut y cânt eu cyflawni'n ymarferol. Dywedir wrthym fod pynciau'n cael eu hadolygu gan grwpiau o ymgynghorwyr neu weision sifil. Gellir maddau i Aelodau am deimlo rhywfaint o déjà vu. Rwy'n meddwl am 'gytuno mewn egwyddor' fel rhywbeth sy'n golygu, 'Nid ydym yn mynd i'w wneud, ond nid ydym am gael dadl ynglŷn â pheidio â'i wneud, felly fe wnawn dderbyn mewn egwyddor fel bod gennym elfen gadarnhaol yno.' Mewn gwirionedd, ac rwy'n edrych arnoch chi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu bod arnom angen system lle mae pethau naill ai'n cael eu derbyn, eu derbyn yn rhannol a bod y rhannau a dderbynnir yn cael eu henwi, neu'n cael eu gwrthod. Byddai'n well o lawer gennyf gyflwyno argymhellion sy'n cael eu gwrthod a gallaf ddadlau'r achos pam na ddylent gael eu gwrthod wedyn. Sut y mae dadlau yn erbyn 'cytuno mewn egwyddor'? Mae gennych y 'cytuno' i mewn yno—hynny yw, rydych yn cytuno ag ef mewn egwyddor, felly sut y mae dadlau'r achos hwnnw? Mae'n gwneud bywyd yn anodd iawn, ac nid yn achos yr adroddiad hwn yn unig y mae'n digwydd, Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, nid ymosodiad personol yw hynny, mae'n ymateb eithaf cyffredin gan y Llywodraeth y credaf ei fod yn annerbyniol.
Cymerwch ein hargymhelliad allweddol ynghylch strategaeth gynhwysfawr 10 mlynedd ar gyfer tai carbon isel. Dywed yr ymateb fod grŵp cynghori eisoes yn edrych ar y materion hyn ac y bydd yn adrodd yn ôl yn haf 2019. Cynhwyswch yr amser y bydd yn cymryd i'r Llywodraeth ymateb, ac yna ychwanegwch yr amser y bydd yn cymryd i ddatblygu polisi go iawn sy'n ymarferol a'r amser sydd ei angen i ymgynghori yn ei gylch—ychydig iawn o gynnydd a wnawn yn ein rhaglen 10 mlynedd. Rwy'n credu y byddwn i lawr i bump wedi'r rhestr honno, os nad aiff dim o'i le. Mae'n wirioneddol bwysig inni fod o ddifrif ynglŷn â chreu tai carbon isel.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siarad ar ran y pwyllgor cyfan—rydym yn teimlo'n rhwystredig oherwydd yr oedi a'r diffyg cynnydd. Mae ein hadroddiad yn cynnwys cynigion uchelgeisiol a heriol i Gymru. Rydym yn gobeithio yn eich ymateb y byddwch yn dangos yr un uchelgais ag a ddangoswyd gennym ni tuag at sicrhau tai carbon isel i Gymru.
It's a pleasure to follow our excellent Chairman. I say 'our' excellent Chairman—I've now left the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, but I did enjoy my time on it, and I thought this was a particularly important report, and a fitting one with which to end my time on the committee.
Housing is a key area for carbon reduction, and if we're to meet our ambitious targets to reduce emissions by 80 per cent by 2050, they're going to be at the heart of any strategy. But ambitious as those targets—well, they certainly were when they were made—the latest scientific evidence suggests we may have to go further and more quickly. The speed with which global warming is now happening is profoundly disconcerting.
I share Mike's annoyance, really, with this system of responding to reports and saying 'accept in principle'. Now, I thought that the Permanent Secretary had already made a commitment that the Welsh Government would not be making this sort of response; it would be doing just what Mike Hedges said: accept, reject, or accept partially. I do wonder, Deputy Presiding Officer, if the Welsh Government were asked, 'What's your view about the 10 commandments?', they'd say, 'Accept in principle'. [Laughter.] Well, you know, this doesn't really get us very far. These are imperatives, that's why we have reports, and we do need clear policy responses. I very much agree with what the Chair of the committee said, that when we report after exhaustive evidence, very carefully considered, supported by an outstanding secretariat, and the attention, obviously, of the Members under the leadership of the Chair, I really do think that that constitutes the firmest evidence you're going to get on these matters. So, I think we do need more punch in terms of the response.
I was particularly disappointed by the Welsh Government's qualified acceptance of recommendation 1. We do urgently need a 10-year strategy, and you're saying you're going to await the report of the decarbonisation of homes advisory group and their report, but are you going to have a strategy then? At least tell us that, if you are waiting for that group to report. What we said is that you needed a strategy, and I think that that is a fairly direct recommendation to which we could have a 'yes' or 'no'.
If I move to recommendation 3—again accepted in principle—and that is really about quality assurance, I accept the Government realised that that is really important. But let's remember that the best systems won't deliver if they are installed badly, and we did find evidence that this has been happening. And also, if we're trying to get people particularly paying from their own means for retrofitting—and it can cost, I think, on average £15,000 a property—we've got to be able to reassure people that they're going to get a quality product. So, I note that it's the UK Government that has responsibility for the new quality mark for retrofitting products, but I do want to know what the Welsh Government is going to do to ensure the effective use of that charter mark in its own programmes. I think that is something you can answer now.
Recommendation 6 has been rejected and this emphasises the need, in the focus on retrofitting, on those who are in the able-to-pay and low-income home owners category. This is really such an important part of the market, because these are the people we really need to attract if we can get that bulk to move over and install retrofitting. They're going to be outside public programmes, usually, they're not in social housing, and they're going to have to bear the cost of the retrofitting. We may be able to aid them in certain ways with attractive mortgage products or loans or whatever, but it is really a very important area and I think the Welsh Government has to give a lead.
On recommendation 7, I think, again, a point made by our Chair: we need to ensure there's a talented, skilled workforce there. But I found that response to our report particularly complacent, because unless we know we're going to have a strategy and the scale at which we will be retrofitting, we can't possibly hope to train the number of people we will want to be qualified for this important construction work.
Finally, on recommendation 13, which is rejected, I think it's lucid to say that you don't think direct tax incentives are appropriate for the able-to-pay and low-income house owner sector, but then I think we need to have a better indicator of what alternatives you're going to use. You can't just say, 'There's international evidence that grant mechanisms and communications strategies are better.' What are you going to do? That's what we want to know. Thank you very much, Deputy Presiding Officer.
Mae'n bleser cael dilyn ein Cadeirydd rhagorol. Dywedaf 'ein' Cadeirydd rhagorol—bellach rwyf wedi gadael y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, ond fe fwynheais fy amser yn aelod ohono, ac roeddwn yn credu bod hwn yn adroddiad arbennig o bwysig, ac yn un addas i orffen fy amser ar y pwyllgor.
Mae tai'n faes allweddol ar gyfer lleihau allyriadau carbon, ac os ydym yn mynd i gyrraedd ein targedau uchelgeisiol i leihau allyriadau 80 y cant erbyn 2050, maent yn mynd i fod yn ganolog i unrhyw strategaeth. Ond er mor uchelgeisiol yw'r targedau hynny—wel, roeddent yn sicr yn uchelgeisiol pan gawsant eu gwneud—mae'r dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf yn awgrymu efallai y bydd yn rhaid inni fynd ymhellach ac yn gyflymach. Mae cyflymder cynhesu byd-eang bellach yn peri pryder enfawr.
Rwy'n rhannu diffyg amynedd Mike â'r system o ymateb i adroddiadau a dweud 'derbyn mewn egwyddor'. Nawr, roeddwn yn meddwl bod yr Ysgrifennydd Parhaol eisoes wedi gwneud ymrwymiad na fyddai Llywodraeth Cymru yn ymateb yn y ffordd hon; dylai wneud yn union yr hyn a ddywedodd Mike Hedges: derbyn, gwrthod neu dderbyn yn rhannol. Ddirprwy Lywydd, pe bai rhywun yn gofyn i Lywodraeth Cymru, 'Beth yw eich barn am y 10 gorchymyn?', tybed a fyddent yn dweud, 'Derbyn mewn egwyddor'. [Chwerthin.] Wel, wyddoch chi, nid yw hyn yn mynd â ni'n bell iawn mewn gwirionedd. Mae'r rhain yn angenrheidiol, dyna pam y mae gennym adroddiadau, ac mae angen ymatebion polisi clir. Rwy'n cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Cadeirydd y pwyllgor, pan fyddwn yn cyflwyno adroddiad ar ôl cael tystiolaeth gynhwysfawr, wedi'i hystyried yn ofalus iawn, a'i chefnogi gan ysgrifenyddiaeth rhagorol, a sylw'r aelodau, wrth gwrs, dan arweiniad y Cadeirydd, rwy'n credu o ddifrif mai dyna'r dystiolaeth gadarnaf a gewch ar y materion hyn. Felly, rwy'n credu bod angen inni gael ymateb cryfach.
Roeddwn yn arbennig o siomedig ynglŷn â derbyniad amodol Llywodraeth Cymru i argymhelliad 1. Mae angen strategaeth 10 mlynedd arnom ar frys, ac rydych chi'n dweud eich bod yn mynd i aros am adroddiad y grŵp cynghori ar ddatgarboneiddio cartrefi, ond a ydych am gael strategaeth wedyn? Dywedwch hynny wrthym o leiaf, os ydych yn disgwyl i'r grŵp hwnnw gyflwyno'i adroddiad. Yr hyn a ddywedasom yw bod angen strategaeth arnoch, a chredaf fod hwnnw'n argymhelliad eithaf uniongyrchol y gallem gael 'ie' neu 'na' yn ateb iddo.
Os symudaf at argymhelliad 3—eto wedi'i dderbyn mewn egwyddor—ac mae hwnnw'n ymwneud mewn gwirionedd â sicrhau ansawdd, rwy'n derbyn bod y Llywodraeth wedi sylweddoli bod hynny'n wirioneddol bwysig. Ond gadewch i ni gofio na fydd y systemau gorau'n cyflawni os cânt eu gosod yn wael, a gwelsom dystiolaeth fod hyn wedi bod yn digwydd. Hefyd, os ydym yn ceisio cael pobl i dalu eu harian eu hunain am ôl-osod— a gall gostio £15,000 ar gyfartaledd—rhaid inni allu rhoi sicrwydd i bobl eu bod yn mynd i gael cynnyrch o ansawdd. Nodaf felly mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y marc ansawdd newydd ar gyfer ôl-osod cynhyrchion, ond hoffwn wybod beth fydd Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau defnydd effeithiol o'r marc siarter hwnnw yn ei rhaglenni ei hun. Credaf fod hynny'n rhywbeth y gallwch ei ateb yn awr.
Gwrthodwyd argymhelliad 6, ac yn y ffocws ar ôl-osod, mae hwn yn pwysleisio angen y rhai sydd yn y categori o berchnogion cartrefi sydd â gallu i dalu ac ar incwm isel. Mae hon yn rhan wirioneddol bwysig o'r farchnad, gan mai dyma'r bobl y mae gwir angen inni eu denu os gallwn gael y llu o bobl hynny i fynd ati i ôl-osod. Maent yn mynd i fod y tu allan i raglenni cyhoeddus fel arfer, nid ydynt mewn tai cymdeithasol, ac maent yn mynd i orfod ysgwyddo cost yr ôl-osod. Efallai y bydd modd inni eu helpu mewn ffyrdd penodol gyda chynhyrchion morgais deniadol neu fenthyciadau neu beth bynnag, ond mae'n faes eithriadol o bwysig a chredaf fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru roi arweiniad.
O ran argymhelliad 7, unwaith eto, pwynt a wnaed gan ein Cadeirydd: mae angen inni sicrhau bod gweithlu talentog a medrus ar gael. Ond teimlwn fod yr ymateb i'n hadroddiad yn arbennig o hunanfodlon, oherwydd oni bai ein bod yn gwybod y bydd gennym strategaeth a maint y gwaith ôl-osod y byddwn yn ei wneud, ni allwn obeithio hyfforddi'r nifer o bobl y byddwn eisiau iddynt fod yn gymwys ar gyfer y gwaith adeiladu pwysig hwn.
Yn olaf, ar argymhelliad 13, a wrthodwyd, credaf ei bod yn amlwg nad ydych yn credu bod cymhellion treth uniongyrchol yn briodol ar gyfer y sector perchnogion tai sydd â gallu i dalu ac ar incwm isel, ond wedyn credaf fod angen inni gael gwell dangosydd o ba ddewisiadau eraill rydych yn mynd i'w defnyddio. Ni allwch ddweud, 'Ceir tystiolaeth ryngwladol fod systemau grantiau a strategaethau cyfathrebu yn well.' Beth rydych chi'n mynd i'w wneud? Dyna rydym am ei wybod. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
As a brand-new member of this committee who wasn't fortunate enough to be party to a lot of the evidence received, I did thoroughly enjoy reading the report, and I did read, as well, the Government's responses to the recommendations. It's clear we are still facing significant challenges in meeting our climate change commitments here in Wales, and a reduction in emissions of 80 per cent by 2050 will require bold and decisive long-term action by the Welsh Government, and making housing a central plank of achieving that in terms of making our houses more energy efficient is going to be one of the key elements in achieving that, albeit a very difficult one, clearly, because of the age of our housing stock—it's one of the oldest in Europe, and the report rightly demands an ambitious vision from the Welsh Government. The scale and pace of delivering highly energy-efficient homes needs to be urgently increased, or, of course, we'll fail to meet the challenges that we face. And some of these messages I'll be expanding upon in our later debate on climate change.
I would like to align myself to the comments made by the Chair and David Melding about this tendency to accept in principle. It was clearly a feature in the Children, Young People and Education Committee's report, 'Mind over matter'. In that instance, of course, the Ministers and Cabinet Secretaries were sent back to look at some of that again. And you're right to refer to a letter from the Permanent Secretary, David Melding, but the letter was explicitly in relation to the Public Accounts Committee, and I'm just wondering—I think it's got to a point now where we really need to consider whether this is actually extended to all committees, or at least that there's a process in place to sit down and look at all of this.
Anyway, the Welsh Government really needs to drastically upscale its home energy efficiency programmes in order to tackle not only climate change issues but, of course, as we know, fuel poverty, and to take advantage of those jobs that will be created as well. I'd like to see us put in place a target around reducing energy demand, and even aggregating that down to a localised level so that we can actually encourage more local ownership of what needs to be done, and making global ambition something that people in individual communities can relate to and can feel that they actually can contribute positively towards achieving.
Around 23 per cent of households in Wales live in fuel poverty, and we estimate around 1,800 excess winter deaths every year, of which, in 2016-17, around 540 could be attributed to cold homes. Now, that tells its own story as well. The Institute of Welsh Affairs has used Swansea bay city region as a case study of how that region could meet its projected energy demands entirely from renewable resources by 2035. It found significant scope for opportunities in meeting that challenge. For example, 200,000 homes—that's 60 per cent of domestic properties in that region—would need to adopt energy efficiency measures to meet the 2035 goal. Now, that as well, of course, would ensure that each home would save between £350 and £420 a year on their annual energy bill. Now, we as a party have said that we'd launch a national energy efficiency programme to help keep homes warmer, bring down energy bills, create jobs and help the environment in a multibillion-pound investment programme over two decades.
Before I run out of time, I don't want to let the second recommendation go, which refers to Part L of the building regulations. In the last Assembly, when I was the party spokesperson on this issue at that time, the Welsh Government went out to consultation on improving energy efficiency, and they had two options in the consultation. One was for a 40 per cent improvement; the other was for a 25 per cent improvement. They held the consultation, and they plumped for an 8 per cent level. Now, that was a hugely missed opportunity, in my view, for Wales to be ahead of the game, to gain first-mover advantage in a journey, of course, where we all have to achieve a certain level by a certain point in time, so there was never an issue as to whether we wanted to move in that direction, and it's good to see people who voted against that at the time now being much more enthused about this, and I'm glad that the Government is moving in that direction. Although, more generally, given that the clock is beating me, I have to say I am rather disappointed by the modesty of the Welsh Government's response. It doesn't really represent the urgency that we need, or indeed the ambition that we have a right to expect.
Fel aelod newydd sbon o'r pwyllgor hwn nad oedd yn ddigon ffodus i glywed llawer o'r dystiolaeth a gafwyd, fe fwynheais ddarllen yr adroddiad yn fawr, a darllenais ymatebion y Llywodraeth i'r argymhellion hefyd. Mae'n amlwg ein bod yn dal i wynebu heriau sylweddol wrth geisio cyflawni ein rhwymedigaethau newid hinsawdd yma yng Nghymru, a bydd gostyngiad o 80 y cant mewn allyriadau erbyn 2050 yn galw am gamau gweithredu hirdymor beiddgar a phendant gan Lywodraeth Cymru, ac mae gwneud tai yn elfen ganolog o gyflawni hynny o ran gwneud ein cartrefi'n fwy effeithlon o ran eu defnydd o ynni yn mynd i fod yn un o'r elfennau allweddol wrth gyflawni hynny, er yn un anodd iawn, yn amlwg, oherwydd oedran ein stoc dai—mae ymhlith yr hynaf yn Ewrop, ac mae'r adroddiad yn galw'n briodol am weledigaeth uchelgeisiol gan Lywodraeth Cymru. Mae angen cynyddu graddfa a chyflymder y gwaith o gyflawni cartrefi effeithlon iawn o ran eu defnydd o ynni ar frys, neu wrth gwrs, fe fyddwn yn methu ateb yr heriau a wynebwn. A byddaf yn ymhelaethu ar rai o'r negeseuon hyn yn ein dadl ddiweddarach ar newid hinsawdd.
Hoffwn ategu'r sylwadau a wnaeth y Cadeirydd a David Melding ynglŷn â'r duedd hon i dderbyn mewn egwyddor. Roedd yn amlwg yn nodwedd yn adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl'. Yn yr achos hwnnw, wrth gwrs, gyrrwyd y Gweinidogion a'r Ysgrifenyddion Cabinet yn ôl i edrych ar beth o hwnnw eto. Ac rydych yn iawn i gyfeirio at lythyr gan yr Ysgrifennydd Parhaol, David Melding, ond roedd y llythyr yn ymwneud yn benodol â'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac rwy'n meddwl tybed—credaf ei fod wedi cyrraedd pwynt yn awr lle mae gwir angen inni ystyried a ddylid ei ymestyn i gynnwys yr holl bwyllgorau, neu o leiaf fod proses ar waith i edrych ar hyn i gyd.
Beth bynnag, mae gwir angen i Lywodraeth Cymru uwchraddio ei rhaglenni effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn sylweddol er mwyn mynd i'r afael â thlodi tanwydd yn ogystal â materion newid hinsawdd wrth gwrs, fel y gwyddom, ac i fanteisio ar y swyddi a gaiff eu creu yn ogystal. Hoffwn ein gweld yn gosod targed i leihau'r galw am ynni, ac agregu hwnnw i lawr i lefel leol hyd yn oed, fel y gallwn annog mwy o berchnogaeth leol ar yr hyn sydd angen ei wneud mewn gwirionedd, a gwneud uchelgais byd-eang yn rhywbeth y gall pobl mewn cymunedau unigol uniaethu ag ef a theimlo y gallant gyfrannu mewn modd cadarnhaol tuag at ei wireddu.
Mae tua 23 y cant o aelwydydd yng Nghymru yn byw mewn tlodi tanwydd, ac rydym yn amcangyfrif bod tua 1,800 o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf bob blwyddyn, ac yn 2016-17, gellid priodoli tua 540 ohonynt i gartrefi oer. Nawr, mae hynny'n adrodd ei stori ei hun yn ogystal. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi defnyddio dinas-ranbarth bae Abertawe fel astudiaeth achos o sut y gallai'r rhanbarth hwnnw ddiwallu ei ofynion ynni rhagamcanol yn gyfan gwbl o adnoddau adnewyddadwy erbyn 2035. Canfu bosibiliadau sylweddol ar gyfer cyfleoedd i gyflawni'r her honno. Er enghraifft, byddai angen i 200,000 o gartrefi—dyna 60 y cant o'r eiddo domestig yn y rhanbarth hwnnw—fabwysiadu mesurau effeithlonrwydd ynni er mwyn cyrraedd y nod ar gyfer 2035. Nawr, byddai hynny hefyd wrth gwrs yn sicrhau y byddai pob cartref yn arbed rhwng £350 a £420 y flwyddyn ar eu bil ynni blynyddol. Nawr, fel plaid rydym wedi dweud y byddem yn lansio rhaglen effeithlonrwydd ynni genedlaethol i helpu i wneud cartrefi'n gynhesach, lleihau biliau ynni, creu swyddi a helpu'r amgylchedd mewn rhaglen fuddsoddi gwerth biliynau lawer o bunnoedd dros ddau ddegawd.
Cyn i fy amser ddod i ben, nid wyf eisiau anghofio'r ail argymhelliad sy'n cyfeirio at Ran L y rheoliadau adeiladu. Yn y Cynulliad diwethaf, pan oeddwn yn llefarydd y blaid ar y mater hwn ar y pryd, cynhaliodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar wella effeithlonrwydd ynni, ac roedd ganddynt ddau opsiwn yn yr ymgynghoriad. Roedd un ar gyfer gwelliant o 40 y cant; roedd y llall ar gyfer gwelliant o 25 y cant. Cynhaliwyd yr ymgynghoriad, ac chytunwyd ar lefel o 8 y cant. Nawr, roedd hwnnw'n gyfle mawr a gollwyd yn fy marn i, i Gymru fod ar flaen y gad, i ennill mantais y symudwr cyntaf ar y daith, wrth gwrs, lle mae'n rhaid i bawb ohonom sicrhau lefel benodol erbyn adeg benodol mewn amser, felly nid oedd erioed yn fater o ddewis a oeddem am symud i'r cyfeiriad hwnnw, ac mae'n dda gweld pobl a bleidleisiodd yn erbyn hynny ar y pryd yn llawer mwy brwd ynglŷn â hyn, ac rwy'n falch fod y Llywodraeth yn symud i'r cyfeiriad hwnnw. Serch hynny, yn fwy cyffredinol, o gofio bod y cloc yn fy nhrechu, rhaid imi ddweud fy mod braidd yn siomedig o weld pa mor gymedrol yw ymateb Llywodraeth Cymru. Nid yw'n cyfleu'r brys sydd ei angen arnom, nac yn wir yr uchelgais y mae gennym hawl i'w ddisgwyl.
Thanks to the committee Chairman for bringing today's debate. Mike Hedges raised the issue of how much regulation we need in this part of the housing market, and of course we have to be careful not to overregulate, but I think he made a good case that we need a certain level of regulation to deal with the issue of old houses and their lack of energy efficiency. So, low-carbon housing is one way in which we can do that. Retrofitting is going to be a necessary part of the programme, as Mike Hedges pointed out, and we do need quality assurance, if we're going to bring in a retrofitting programme, to avoid problems that we've had in the past with cowboy contractors entering the market, as we saw with cavity wall insulation. So, we do have to be careful that we don't repeat mistakes that have been made in the past.
Training is an issue. As Mike pointed out, we did have people that were involved in the inquiry raising issues about training. Now, new skills will be needed in the production of low-carbon homes in the future, because the sorts of skills that you need to build these are not traditional construction skills. Further education colleges could offer these kinds of courses. We heard evidence from witnesses stating this. But, of course, we need to know that there will be a market for these skills going forward, and we need to have some assurances that there will be, therefore, some kind of Government aid for the low-carbon housing schemes. Planning issues also arose in the inquiry. There was an issue raised about retrofitted walls in particular, because we were told that retrofitted walls, under a strict interpretation of planning rules—. They're not supposed to require planning permission, but we were told it's amazing how often planning inspectors decide that retrofitted walls do need planning consent, and it was suggested that this may be part of a system of local councils, who are allowed to charge their own planning fees, deciding to charge people for different things that, strictly speaking, they didn't need to be charged for, in order to raise extra revenue for their own cash-strapped local authority. I don't know how real an issue that is, but it was raised by a couple of people, so it's probably worthy of investigation, that.
The issue of accepting recommendations in principle: yes, not a very good practice, which seems to be becoming more and more widespread with the Welsh Government. But other Members have— they've made their feelings known on that, and I'm very glad that Mike Hedges did as well, and that he continues to show strong independence of mind as the Chairman of the committee. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am gyflwyno'r ddadl heddiw. Cododd Mike Hedges y mater ynglŷn â faint o reoleiddio sydd ei angen arnom yn y rhan hon o'r farchnad dai, ac wrth gwrs rhaid inni fod yn ofalus i beidio â gor-reoleiddio, ond credaf iddo wneud achos da fod angen lefel benodol o reoleiddio er mwyn ymdrin â phroblem hen dai a'u diffyg effeithlonrwydd ynni. Felly, mae tai carbon isel yn un ffordd y gallwn wneud hynny. Mae ôl-osod yn mynd i fod yn rhan angenrheidiol o'r rhaglen, fel y nododd Mike Hedges, ac mae angen inni gael sicrwydd ansawdd os ydym yn mynd i gyflwyno rhaglen ôl-osod, er mwyn osgoi problemau a gawsom yn y gorffennol gyda chontractwyr anfedrus yn mynd i mewn i'r farchnad, fel y gwelsom gydag inswleiddio waliau ceudod. Felly, rhaid inni fod yn ofalus nad ydym yn ailadrodd camgymeriadau a wnaed yn y gorffennol.
Mae hyfforddiant yn broblem. Fel y dywedodd Mike, roedd gennym bobl a gymerodd ran yn yr ymchwiliad yn crybwyll materion ynglŷn â hyfforddiant. Nawr, bydd angen sgiliau newydd yn y gwaith o gynhyrchu cartrefi carbon isel yn y dyfodol, oherwydd nid yw'r mathau o sgiliau sydd eu hangen arnoch i adeiladu'r rhain yn sgiliau adeiladu traddodiadol. Gallai colegau addysg bellach gynnig y mathau hyn o gyrsiau. Clywsom dystiolaeth gan dystion yn nodi hyn. Ond wrth gwrs, mae angen inni wybod y bydd yna farchnad ar gyfer y sgiliau hyn yn y dyfodol, ac mae angen inni gael rhywfaint o sicrwydd y bydd rhyw fath o gymorth gan y Llywodraeth tuag at gynlluniau tai carbon isel. Crybwyllwyd materion cynllunio yn yr ymchwiliad hefyd. Nodwyd materion yn ymwneud ag ôl-osod waliau'n benodol, oherwydd dywedwyd wrthym fod ôl-osod waliau, o dan ddehongliad llym o'r rheolau cynllunio—. Nid oedd caniatâd cynllunio i fod yn ofynnol, ond dywedwyd wrthym ei bod hi'n anhygoel pa mor aml y mae arolygwyr cynllunio'n penderfynu bod angen caniatâd cynllunio i ôl-osod waliau, ac awgrymwyd y gallai hyn fod yn rhan o system gan gynghorau lleol, sydd â hawl i godi eu ffioedd cynllunio eu hunain, i benderfynu codi tâl ar bobl am wahanol bethau nad oedd angen codi tâl amdanynt a bod yn fanwl gywir, er mwyn codi refeniw ychwanegol i'w hawdurdod lleol sy'n brin o arian. Nid wyf yn gwybod pa mor real yw'r broblem honno, ond soniodd un neu ddau o bobl amdani, felly mae'n werth ymchwilio i hynny mae'n debyg.
Mater derbyn argymhellion mewn egwyddor: nid yw'n arfer da iawn, ac mae i'w weld yn cael ei ddefnyddio fwyfwy gan Lywodraeth Cymru. Ond mae Aelodau eraill wedi—maent wedi dangos eu teimladau ynglŷn â hynny, ac rwy'n falch fod Mike Hedges wedi gwneud hynny yn ogystal, a'i fod yn dal i ddangos annibyniaeth barn gref fel Cadeirydd y pwyllgor. Diolch yn fawr iawn.
Can I call the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths?
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the committee's report, which recognises that the delivery of low-carbon housing in Wales offers significant challenges and opportunities. Domestic buildings are responsible for an important proportion of Wales's carbon emissions. However, it is important to understand that reducing emissions can be achieved in many different ways, and a range of solutions will be required, based on house type, tenure, energy performance, demographics, building usage and a range of other factors. The Minister for Housing and Regeneration and I, alongside our ministerial colleagues, are committed to transforming Wales into a thriving country in a low-carbon world.
In July, Cabinet agreed to make decarbonisation a priority area in 'Prosperity for All'. In December, we will ask Members to agree emissions targets for 2020, 2030 and 2040, and our first two carbon budgets. This will provide a clear decarbonisation pathway for Wales. Over the summer, we launched a consultation, seeking stakeholders' views on our approach to decarbonising Wales, and I was very pleased with the response. These responses are currently being analysed and will inform the development of our low-carbon delivery plan, which will be published in March 2019.
Our emissions from the residential sector accounted for 8 per cent of total Welsh emissions in 2016, and emissions from the sector have decreased 25 per cent since the 1990 baseline. We've already committed to the development of a new programme of action that will decarbonise homes in Wales by 80 per cent by 2050. This will have clear milestones and targets. We are currently developing this programme using specifically commissioned independent research to provide a strong evidence base. The decarbonisation of homes advisory group, which is made up of a wide range of external stakeholders, is helping us to develop and then deliver the programme.
At the moment, it is not possible to support the committee's recommendation for a low-carbon housing strategy in full, as it is still unclear what the research and the decarbonisation advisory group will recommend to Ministers. The report is due in the summer of 2019. But, just recently, I spoke at an event organised by Mark Isherwood, and I did commit to certainly being very happy to work at getting that strategy brought forward, and I think the advice that stakeholders gave me at that meeting was that a 10-year strategy would be required.
In the meantime, our innovative housing programme is being used to test low-carbon solutions. In 2018-19, it is open to both social landlords and the private sector. This is important as it encourages the SME sector in housing in Wales to start building again, but in a way that changes their existing practices. Through regional skills partnerships and various programmes of support, the Welsh Government is providing investment in training provision to ensure that the construction sector has the appropriately skilled workforce to deliver its targets for energy-efficient homes. Regional skills partnerships collate and analyse labour market information to provide the Welsh Government with information on existing provision levels against current trends, but they also work with employers and significant development projects to project future skills needs.
Part L of building regulations is currently being reviewed to increase the energy efficiency of new homes and deliver, as a minimum, nearly zero energy. David Melding referred to a so-called performance gap, but I do believe this review will certainly address that, going forward. I will consider imposing more stringent standards if NZE does not meet our current energy ambitions. As part of the work to deliver the next changes to Part L, we will identify opportunities for future improvements beyond the current review and the timetable for achieving them.
Through our own programmes, we are driving high standards of energy efficiency measures and installation. With the closure of the feed-in tariff expected in March 2019, we will also need to look at how we drive forward reductions in emissions through renewable energy measures in homes. This year, we have awarded and mobilised contracts for the next phase of the Warm Homes programme. Nest and Arbed 3 contracts both stipulate whole-house assessments are undertaken to ensure the right solution is offered. This means we improve home energy efficiency and give people the help they need not to live in fuel poverty. We are making significant investment in this programme, investing £104 million between now and 2021. Our investment will also lever in up to £24 million of EU funding in addition to funding from the UK energy company obligation, and this will enable us to improve up to 25,000 homes.
We already have plans to commission a cost and benefit analysis of retrofitting homes, and that will include households that are in fuel poverty. This will better inform how best we help people out of fuel poverty in the future, whilst supporting our housing decarbonisation objectives. We are also leading the way by demonstrating to mortgage providers ways to incentivise preferential lending rates for low-carbon homes. The industry-led lenders project has provided a formula for affordability assessments that takes into account the energy efficiency of the property and can provide additional borrowing for more efficient homes. We introduced this formula into the Help to Buy—Wales affordability calculator in June this year.
Whilst we recognise the importance of moving towards zero- or low-carbon homes, we do not wish to introduce this into all schemes at present, but rather introduce this type of requirement over a period of time. The Wales stalled sites fund, for example, is designed to bring together a cohort of developing SMEs before we introduce such a requirement. We remain committed to consider all relevant evidence, and should further evidence come forward that supports the case for changes to taxation or policy, the Welsh Government will be happy to re-examine the case. Diolch.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu adroddiad y pwyllgor, sy'n cydnabod bod darparu tai carbon isel yng Nghymru yn cynnig cyfleoedd a heriau sylweddol. Adeiladau domestig sy'n gyfrifol am gyfran bwysig o allyriadau carbon Cymru. Fodd bynnag, mae'n bwysig deall y gellir lleihau allyriadau mewn llawer o ffyrdd gwahanol, a bydd angen amrywiaeth o atebion, yn seiliedig ar y math o dŷ, deiliadaeth, perfformiad ynni, demograffeg, defnydd adeiladau ac amrywiaeth o ffactorau eraill. Mae'r Gweinidog Tai ac Adfywio a minnau, ochr yn ochr â'n cyd-Aelodau gweinidogol, yn ymrwymedig i drawsnewid Cymru yn wlad ffyniannus mewn byd carbon isel.
Ym mis Gorffennaf, cytunodd y Cabinet i wneud datgarboneiddio yn faes blaenoriaeth yn 'Ffyniant i Bawb'. Ym mis Rhagfyr, byddwn yn gofyn i'r Aelodau gytuno ar dargedau allyriadau ar gyfer 2020, 2030 a 2040, a'n dwy gyllideb garbon gyntaf. Bydd hyn yn darparu llwybr datgarboneiddio clir ar gyfer Cymru. Dros yr haf, lansiwyd ymgynghoriad gennym i ofyn am safbwyntiau rhanddeiliaid ar ein dull o ddatgarboneiddio Cymru, ac roeddwn yn hapus iawn gyda'r ymateb. Mae'r ymatebion hyn yn cael eu dadansoddi ar hyn o bryd a byddant yn llywio datblygiad ein cynllun cyflawni carbon isel, a gyhoeddir ym mis Mawrth 2019.
Roedd ein hallyriadau o'r sector preswyl yn 8 y cant o gyfanswm allyriadau Cymru yn 2016, ac mae allyriadau o'r sector wedi gostwng 25 y cant ers y llinell sylfaen yn 1990. Rydym eisoes wedi ymrwymo i ddatblygu rhaglen newydd o gamau gweithredu a fydd yn datgarboneiddio cartrefi yng Nghymru 80 y cant erbyn 2050. Bydd targedau a cherrig milltir clir i'r rhaglen hon. Rydym wrthi'n datblygu'r rhaglen gan ddefnyddio ymchwil annibynnol wedi'i chomisiynu'n arbennig i ddarparu sylfaen dystiolaeth gref. Mae'r grŵp cynghori ar ddatgarboneiddio cartrefi, sy'n cynnwys amrywiaeth eang o randdeiliaid allanol, yn ein helpu i ddatblygu'r rhaglen, a'i chyflwyno wedyn.
Ar hyn o bryd, nid yw'n bosibl cefnogi argymhelliad y pwyllgor ynglŷn â strategaeth tai carbon isel yn llawn, gan ei bod hi'n dal yn aneglur beth fydd yr ymchwil a'r grŵp cynghori ar ddatgarboneiddio yn ei argymell i Weinidogion. Disgwylir yr adroddiad yn ystod haf 2019. Ond yn ddiweddar, siaradais mewn digwyddiad a drefnwyd gan Mark Isherwood, ac fe ymrwymais i fod yn barod iawn i weithio ar gyflwyno'r strategaeth honno yn gynt, a chredaf mai'r cyngor a roddodd y rhanddeiliaid imi yn y cyfarfod hwnnw oedd y byddai gofyn cael strategaeth 10 mlynedd.
Yn y cyfamser, defnyddir ein rhaglen tai arloesol i brofi atebion carbon isel. Yn 2018-19, mae'n agored i landlordiaid cymdeithasol a'r sector preifat. Mae hyn yn bwysig gan ei fod yn annog y sector busnesau bach a chanolig ym maes tai yng Nghymru i ddechrau adeiladu eto, ond mewn ffordd sy'n newid eu harferion presennol. Drwy bartneriaethau sgiliau rhanbarthol a rhaglenni cymorth amrywiol, mae Llywodraeth Cymru yn darparu buddsoddiad yn y ddarpariaeth hyfforddiant i sicrhau bod gan y sector adeiladu weithlu gyda'r sgiliau priodol i gyflawni ei dargedau ar gyfer cartrefi sy'n defnyddio ynni'n effeithlon. Mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn casglu ac yn dadansoddi gwybodaeth am y farchnad lafur er mwyn darparu gwybodaeth i Lywodraeth Cymru ar lefelau darparu presennol yn erbyn tueddiadau cyfredol, ond maent hefyd yn gweithio gyda chyflogwyr a phrosiectau datblygu sylweddol i ragweld anghenion sgiliau yn y dyfodol.
Mae Rhan L o'r rheoliadau adeiladu yn cael ei hadolygu ar hyn o bryd i gynyddu effeithlonrwydd ynni cartrefi newydd a darparu cartrefi sydd bron yn ddi-ynni fan lleiaf. Cyfeiriodd David Melding at fwlch perfformiad fel y'i gelwir, ond rwy'n credu'n sicr y bydd yr adolygiad hwn yn mynd i'r afael â hynny yn y dyfodol. Byddaf yn ystyried gosod safonau llymach os na fydd adeiladu bron yn ddi-ynni yn bodloni ein dyheadau presennol o ran ynni. Fel rhan o'r gwaith ar gyflawni'r newidiadau nesaf i Ran L, byddwn yn nodi cyfleoedd ar gyfer gwelliannau yn y dyfodol y tu hwnt i'r adolygiad presennol a'r amserlen ar gyfer eu cyflawni.
Drwy ein rhaglenni ein hunain, rydym yn hyrwyddo safonau uchel o ran effeithlonrwydd ynni a gosod. Gyda chau'r tariffau cyflenwi trydan ym mis Mawrth 2019, bydd angen inni edrych hefyd i weld sut yr ysgogwn ostyngiadau mewn allyriadau drwy fesurau ynni adnewyddadwy mewn cartrefi. Eleni, rydym wedi dyfarnu a pharatoi contractau ar gyfer cyfnod nesaf y rhaglen Cartrefi Clyd. Mae contractau Nyth ac Arbed 3 yn mynnu bod asesiadau tŷ cyfan yn cael eu cynnal i sicrhau bod yr ateb cywir yn cael ei gynnig. Golyga hyn ein bod yn gwella effeithlonrwydd ynni yn y cartref ac yn rhoi'r cymorth y maent ei angen i bobl beidio â byw mewn tlodi tanwydd. Rydym yn buddsoddi'n sylweddol yn y rhaglen hon, gyda buddsoddiad o £104 miliwn rhwng nawr a 2021. Bydd ein buddsoddiad hefyd yn denu hyd at £24 miliwn o gyllid o'r UE yn ogystal â chyllid o rwymedigaeth cwmni ynni y DU, a bydd hyn yn ein galluogi i wella hyd at 25,000 o gartrefi.
Eisoes mae gennym gynlluniau i gomisiynu dadansoddiad cost a budd o ôl-osod cartrefi, a bydd hynny'n cynnwys aelwydydd sydd mewn tlodi tanwydd. Bydd hyn yn gwella'r modd y byddwn yn helpu pobl allan o dlodi tanwydd yn y dyfodol, tra'n cefnogi ein hamcanion o ran datgarboneiddio tai. Rydym hefyd yn arwain y ffordd drwy ddangos ffyrdd y gall darparwyr morgeisi gymell cyfraddau benthyca ffafriol ar gyfer cartrefi carbon isel. Mae'r prosiect i fenthycwyr dan arweiniad y diwydiant wedi darparu fformiwla ar gyfer asesiadau fforddiadwyedd sy'n ystyried effeithlonrwydd ynni'r eiddo a gall ddarparu benthyciadau ychwanegol ar gyfer cartrefi mwy effeithlon. Cyflwynwyd y fformiwla hon i gyfrifwr fforddiadwyedd Cymorth i Brynu—Cymru ym mis Mehefin eleni.
Er ein bod yn cydnabod pwysigrwydd symud tuag at gartrefi di-garbon neu garbon isel, nid ydym am gyflwyno hyn i'r holl gynlluniau ar hyn o bryd, ond yn hytrach, cyflwyno'r math hwn o ofyniad dros gyfnod o amser. Mae cronfa safleoedd segur Cymru, er enghraifft, wedi'i chynllunio i ddod â chohort o BBaChau sy'n datblygu at ei gilydd cyn inni gyflwyno gofyniad o'r fath. Rydym yn parhau'n ymrwymedig i ystyried yr holl dystiolaeth berthnasol, ac os daw rhagor o dystiolaeth i law sy'n cefnogi'r achos dros newidiadau i bolisi neu drethiant, bydd Llywodraeth Cymru'n hapus i edrych eto ar yr achos. Diolch.
Thank you. Can I now call on the Chair of the committee, Mike Hedges, to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Gadeirydd y pwyllgor, Mike Hedges, i ymateb i'r ddadl?
Diolch. Can I thank David Melding for his comments this afternoon, for his contribution to the debate, and for his contribution during the committee? I can say that you will be missed in the committee when we discuss housing.
He raises that quality assurance is important. People need to be assured that, if they are buying something, the quality that they've got is such that they are not paying money out like people have done for other things that they've had that were meant to help their homes and didn't.
Older properties are lived in by people who are on low incomes and are low-income house owners. That's by definition. Your five-bedroomed detached houses tend not to be lived in by low-income householders; it’s the two/three-bedroomed terraced houses that are lived in by low-income owner-occupiers, and it’s important that these properties are retrofitted. This is probably the biggest group of people who could benefit in terms of not just fuel poverty, but actually benefit from retrofitting.
Llyr Gruffydd—again, the importance of having a method of reducing carbon, and housing has to be part of it. Scale and pace need increasing—I think that’s something we’ve said about an awful lot of things from our reports from time to time, but it's, I think, if you can sum up an awful lot of things here, moving in the right direction but not quickly enough. I think that's probably—. I don’t think anybody criticised the direction in which the Welsh Government is going. Nobody criticised the fact that the Welsh Government is moving to reduce fuel poverty. They are moving to reduce carbon. I think the concern is, from the committee—and any of the members of the committee can tell me if I’m wrong—it’s not happening fast enough.
New jobs—we’ve talked a lot about the fact, and we’ve had Lee Waters, who is not in here, tell us regularly about the effects of automation, but other jobs will be created. This retrofitting is unlikely to be automated, certainly in the short term. So, it’s really important that we skill people up to do this.
Gareth Bennett came on and talked about that we need skills. We need the colleges to train people, but people will not undertake training, colleges will not undertake courses, unless they know there’s a market and there is an assurance of continuity, that they know—the people going on a training course—that there's going to be 10, 15 years' worth of work to retrofit, rather than in three years’ time there will be a change of policy, a change in direction and their skill will be outdated.
I thank the Cabinet Secretary for her response. I very much welcome many of the comments she said. And there are many different ways of reducing emissions. I do not see—and perhaps the Cabinet Secretary can explain to me—why tenure affects the method of retrofitting. I can understand how the type of property affects it, but I can't understand how a house being privately rented, owner occupied, or owned by a housing association would actually affect the type of retrofitting you needed. Perhaps the Cabinet—I'm quite happy to receive an intervention for that to be explained to me.
Decarbonisation is a priority—and the Cabinet Secretary highlighted reductions. We're going to have milestones and targets to be set; I think that most Members in here would like to know when. Consider more stringent standards—yes, that's the direction we want to move in. Review of Part L—I think that's something that needs to be changed. We all welcome Nest and Arbed 3, and I'm sure that whoever stands here in about five or six years' time will welcome Nest and Arbed 4. But, at some stage, we need to be making progress to such an extent that we don't need Nest and Arbed 5, 6, 7, 8, 9 and 10.
Fuel poverty is a huge problem. I'll finish on this—a story of one of my constituents. She goes to bed at 7 o'clock at night with her daughter. Why? That's the only way they can keep warm. They live in a house that is privately rented, probably because they spend more on keeping cold than most people in here spend on their houses keeping them warm. And I think that that is the problem. We have this level of fuel poverty, and it's the poorest people who are suffering, not just because of the cost of fuel, but because of the type of property they live in—the single glaze with gaps that means that they're doing very well at heating the world, but not such a good job of heating their own houses. Really, fuel poverty has got to be a top priority. I know the Welsh Government wants to reduce it, but we need to be really committed to eliminating it.
Diolch. A gaf fi ddiolch i David Melding am ei sylwadau y prynhawn yma, am ei gyfraniad i'r ddadl, ac am ei gyfraniad yn ystod y pwyllgor? Gallaf ddweud y byddwn yn gweld eich colli yn y pwyllgor pan fyddwn yn trafod tai.
Mae'n nodi bod sicrwydd ansawdd yn bwysig. Mae angen i bobl gael sicrwydd os ydynt yn prynu rhywbeth, fod yr ansawdd sydd ganddynt yn golygu nad ydynt yn talu arian fel y mae pobl wedi'i wneud am bethau eraill a gawsant a oedd i fod i helpu eu cartrefi ac na wnaeth hynny.
Pobl ar incwm isel ac sy'n berchnogion tai ar incwm isel sy'n byw mewn eiddo hŷn, drwy ddiffiniad. Nid deiliaid tai ar incwm isel sy'n tueddu i fyw yn eich tai sengl pum ystafell wely; mewn tai teras dwy/tair ystafell wely y mae perchen-feddianwyr ar incwm isel yn tueddu i fyw, ac mae'n bwysig fod ôl-osod yn digwydd i eiddo o'r fath. Mae'n debyg mai dyma'r grŵp mwyaf o bobl a allai elwa nid yn unig o ran tlodi tanwydd, ond gallent elwa o ôl-osod mewn gwirionedd.
Llyr Gruffydd—unwaith eto, pwysigrwydd cael dull o leihau allyriadau carbon, a rhaid i dai fod yn rhan ohono. Mae angen cynyddu graddfa a chyflymder—credaf fod hynny'n rhywbeth rydym wedi'i ddweud am lawer iawn o bethau yn ein hadroddiadau o bryd i'w gilydd, ond credaf ei fod, os gallwch grynhoi llawer iawn o bethau yma, yn symud i'r cyfeiriad cywir ond heb fod yn ddigon yn gyflym. Credaf fod hynny mwy na thebyg—. Nid wyf yn meddwl bod unrhyw un wedi beirniadu'r cyfeiriad y mae Llywodraeth Cymru yn mynd iddo. Ni feirniadodd neb y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn symud i leihau tlodi tanwydd. Maent yn symud i leihau carbon. Credaf mai pryder y pwyllgor—a gall unrhyw un o aelodau'r pwyllgor ddweud wrthyf os wyf yn anghywir—yw nad yw'n digwydd yn ddigon cyflym.
Swyddi newydd—rydym wedi sôn llawer am y ffaith, ac rydym wedi cael Lee Waters, nad yw i mewn yma, yn dweud wrthym yn rheolaidd am effeithiau awtomatiaeth, ond bydd swyddi eraill yn cael eu creu. Bydd y gwaith ôl-osod yn annhebygol o fod wedi'i awtomeiddio, yn sicr yn y tymor byr. Felly, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwella sgiliau pobl i allu gwneud hyn.
Soniodd Gareth Bennett ein bod angen sgiliau. Mae angen i'r colegau hyfforddi pobl, ond ni fydd pobl yn cael hyfforddiant, ni fydd colegau'n rhoi cyrsiau, oni bai eu bod yn gwybod bod yna farchnad a bod sicrwydd o barhad, y gwyddant—y bobl sy'n mynd ar gwrs hyfforddi—fod yna werth 10, 15 mlynedd o waith i'w ôl-osod, yn hytrach na bod newid polisi ymhen tair blynedd, newid cyfeiriad a bod eu sgiliau'n hen ffasiwn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. Rwy'n croesawu llawer o'r sylwadau a wnaeth yn fawr. Ac mae nifer o wahanol ffyrdd o leihau allyriadau. Nid wyf yn gweld—ac efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet egluro wrthyf—pam y mae deiliadaeth yn effeithio ar y dull o ôl-osod. Gallaf ddeall sut y mae'r math o eiddo yn effeithio arno, ond ni allaf ddeall sut y byddai tŷ sy'n cael ei rentu'n breifat, neu sy'n eiddo i berchen-feddianwyr, neu i gymdeithas dai yn effeithio ar y math o ôl-osod y byddai ei angen arnoch. Efallai y gall y Cabinet—rwy'n eithaf hapus i dderbyn ymyriad i gael hynny wedi'i egluro i mi.
Mae datgarboneiddio'n flaenoriaeth—a nododd Ysgrifennydd y Cabinet ostyngiadau. Rydym yn mynd i gael cerrig milltir a thargedau wedi'u gosod; credaf y byddai'r rhan fwyaf o'r Aelodau yma yn hoffi gwybod pryd. Ystyried safonau llymach—ie, dyna'r cyfeiriad rydym eisiau symud iddo. Adolygu Rhan L—credaf fod hynny'n rhywbeth sydd angen ei newid. Mae pawb ohonom yn croesawu Nyth ac Arbed 3, ac rwy'n siŵr y bydd pwy bynnag fydd yn sefyll yma mewn pum neu chwe blynedd yn croesawu Nyth ac Arbed 4. Ond ar ryw gam, mae angen inni fod yn gwneud cynnydd i'r fath raddau fel na fydd angen Nyth ac Arbed 5, 6, 7, 8, 9 a 10 arnom.
Mae tlodi tanwydd yn broblem enfawr. Rwyf am orffen gyda hyn—stori am un o fy etholwyr. Mae'n mynd i'r gwely am 7 o'r gloch o'r nos gyda'i merch. Pam? Dyna'r unig ffordd y gallant gadw'n gynnes. Maent yn byw mewn tŷ ar rent preifat, mae'n debyg oherwydd eu bod yn gwario mwy ar gadw'n oer nag y mae'r rhan fwyaf o bobl yma'n ei wario ar eu tai i'w cadw'n gynnes. A chredaf mai dyna'r broblem. Mae gennym y lefel hon o dlodi tanwydd, a'r bobl dlotaf sy'n dioddef, nid yn unig oherwydd cost tanwydd, ond oherwydd y math o eiddo y maent yn byw ynddo—ffenestri sengl gyda bylchau sy'n golygu eu bod yn gwresogi'r byd yn dda iawn, ond heb fod cystal am wresogi eu tai eu hunain. O ddifrif, rhaid i dlodi tanwydd fod yn brif flaenoriaeth. Gwn fod Llywodraeth Cymru am ei leihau, ond mae angen inni fod yn wirioneddol ymrwymedig i'w ddileu.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 is a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee report, 'Hitting the Right Note: Inquiry into funding for and access to music education'. I call on the Chair of the committee to move the motion.
Eitem 6 yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu , 'Taro'r Tant: Ymchwiliad i ariannu addysg cerddoriaeth a gwella mynediad ati'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6833 Bethan Sayed
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Taro'r Tant—Ymchwiliad i ariannu addysg cerddoriaeth a gwella mynediad ati’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Mehefin 2018.
Motion NDM6833 Bethan Sayed
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, 'Hitting the Right Note—Inquiry into funding for and access to music education’, which was laid in the Table Office on 14 June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn. Rwy’n falch iawn o ddechrau’r drafodaeth hon ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Taro'r Tant', ar ariannu addysg cerddoriaeth a gwella mynediad ati. Waeth beth fo ein cefndiroedd, ein proffesiynau, neu ein teyrngarwch, rwy’n siŵr ein bod ni oll, ar ryw adeg, wedi cael boddhad a balchder mawr yn statws ein gwlad fel 'gwlad y gân'. Mae cerddoriaeth yn amlwg iawn yn hanes Cymru erioed. Wel, beth pe bai’r statws hynny yn newid?
Thank you very much. I’m very pleased to open this debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee’s report, 'Hitting the Right Note', on funding for and access to music education. No matter what our backgrounds, our professions or our allegiances, I’m sure that, at some point, we've all drawn great satisfaction and pride from our country’s status as the land of song. The history of Wales is a history steeped in music. But what if that status was about to change?
In an interview with the BBC in December 2016, Dr Owain Arwel Hughes, founder of the Welsh Proms, and a former conductor at the National Youth Orchestra of Wales, explained that cuts to school music services, and a consequent lack of tuition opportunities, were causing what he described as a crisis in Welsh music education. Dr Hughes's concerns were also reflected in the committee's public poll. In the summer of 2016, we asked the public to vote on what our next inquiry should be. Out of the 11 options, funding for and access to music education came top.
The benefits of music education are not only for Wales's culture and heritage. Music education has so many positive impacts on a child’s development. Again and again, we were told by those giving evidence that, by being taught music in their schools, in their formative years, they learned the value of such things as prolonged commitment, patience, and hard work—and discipline. The brass section of many an orchestra across Wales will understand why they need discipline—I don't need to tell them here today. These are qualities that, once acquired, could be used in any number of fields and disciplines.
Mewn cyfweliad gyda'r BBC ym mis Rhagfyr 2016, eglurodd Dr Owain Arwel Hughes, sylfaenydd Proms Cymru, a chyn arweinydd Cerddorfa Genedlaethol Ieuenctid Cymru, fod y toriadau i wasanaethau cerddoriaeth ysgol, a'r diffyg cyfleoedd dysgu o ganlyniad i hynny, yn peri'r hyn a ddisgrifiodd fel argyfwng mewn addysg cerddoriaeth yng Nghymru. Adlewyrchwyd pryderon Dr Hughes hefyd yn arolwg cyhoeddus y pwyllgor. Yn haf 2016, gofynnwyd i'r cyhoedd bleidleisio ar beth ddylai ein hymchwiliad nesaf fod. O'r 11 opsiwn, daeth arian ar gyfer addysg cerddoriaeth i'r brig.
Nid diwylliant a threftadaeth Cymru yn unig sy'n manteisio o addysg cerddoriaeth. Mae addysg cerddoriaeth yn effeithio'n gadarnhaol mewn cymaint o ffyrdd ar ddatblygiad plentyn. Eto ac eto, dywedwyd wrthym gan y rhai a roddodd dystiolaeth, fod addysgu cerddoriaeth yn eu hysgolion yn dysgu gwerth pethau fel ymrwymiad estynedig, amynedd, a gwaith caled i blant yn eu blynyddoedd ffurfiannol—yn ogystal â disgyblaeth. Bydd adran bres llawer o gerddorfeydd ledled Cymru yn deall pam y mae angen disgyblaeth—nid oes angen imi ddweud wrthynt yma heddiw. Ar ôl eu caffael, dyma rinweddau y gellid eu defnyddio mewn nifer di-ben-draw o feysydd a disgyblaethau.
Fel cerddor fy hun, a dyfodd drwy system y gwasanaeth cerddoriaeth, gallaf dystio bod y datganiadau hyn yn wir. Drwy addysg cerddoriaeth, cefais gyfleoedd a phrofiadau anhygoel, a gyfoethogodd fy addysg. Maent yn brofiadau yr wyf yn eu gwerthfawrogi hyd at heddiw.
As a musician myself, who was brought through the music service system, I can testify to the truth of these statements. Through music education, I was afforded amazing opportunities and experiences that enriched my education. They're experiences that I cherish to this day.
Such things as travelling abroad as part of a team and playing some of the world’s most renowned orchestral music, had a very tangible, positive impact on me, in ways that I am still benefiting from today. And I can't listen to Mahler 1 without remembering fond memories of my last national youth orchestra course. As such, I am passionate about ensuring that every child in Wales has the opportunity to seize what was such a valuable part of my own education. The time has come to not paper over the cracks, but to come up with radical solutions in the face of continuous and prolonged cuts to these services, with Wrexham being the latest in a long line of cuts, of local-authority-led cuts in this area.
As I mentioned earlier, this inquiry arose out of a public poll, through which we asked the Welsh public what our next inquiry should be. This was the first time an Assembly committee handed such a decision directly to the people of Wales. I would like to thank all those who took part in what, for us as a committee, was a very worthwhile exercise, so worthwhile, in fact, that we decided to do it again over the summer on a different topic altogether.
There is no doubt in my mind that music services in Wales are facing, or will be facing, a crisis if we don't act now. Unless urgent action is taken, we're looking at further degradation of these vital services. Only recently, in a paper to the Equalities, Local Government and Communities Committee, the Welsh Local Government Association, summarising the potential impact of the Welsh Government’s draft budget, stated that
'smaller services like music will cease'.
Of course, that is only if they have not ceased already.
Two of the main themes presented throughout the inquiry centred on equality of access and equality of provision. We were consistently told that the level of services available was heavily dependent on the area in which a pupil lives, with local authorities offering vastly different levels of service. In some areas, the cost of tuition is being passed entirely onto parents, resulting in those pupils from poorer backgrounds being afforded far fewer opportunities than those whose parents can afford it. This situation is entirely unacceptable.
Sufficient funding for these services is clearly a major issue. However, we have heard from the sector that it suffered from a lack of strategic direction—so it's not all about the money—and that this has also contributed to the variable nature of the services on offer. We have, as a result, called on the Government to provide this strategic direction.
So, the central recommendation of our report is that the Welsh Government transfer responsibility for the delivery of music services to an arm's-length national body. What that could look like is, of course, to be debated. While the committee is sympathetic to the principle of local decision making, and that would still need to factor in any of this, the current system, put simply, just does not work. Music services, being non-statutory, are crumbling under the pressure of reduced local authority budgets.
I'm very pleased to see that the Cabinet Secretary has accepted this recommendation in principle, pending the outcome of a feasibility study. However—and there is a 'however'—giving the final decision on the outcome of this exercise to local authorities, which already have a vested interest in this—as stated in the Cabinet Secretary’s response to us as a committee—is, in my view, not something that we would desire. I believe that it's time for the Government to take hold of this situation centrally to determine the best way forward and to implement it as quickly as possible.
The committee considered other options. We discussed the ring-fencing of funding for music at length, I would say, within local authority budgets, or making the delivery of services a statutory obligation. We came to the conclusion that we wanted to offer different ideas for a solution that would be long-standing for the future. The funding issues are clearly a major concern. Unless funding is addressed, issues such as the variable nature of provision are likely to remain. This is why we have called on the Government to provide the proposed national body with the necessary funding to maintain equality of access and provision on an all-Wales level. Whatever the outcome of the Cabinet Secretary’s feasibility study, we expect any new system to be funded sufficiently and to have dedicated core funding from the Welsh Government.
Cafodd pethau fel teithio dramor yn rhan o dîm a chwarae peth o gerddoriaeth gerddorfaol enwocaf y byd effaith bendant a chadarnhaol arnaf, mewn ffyrdd rwy'n dal i elwa ohonynt heddiw. Ac ni allaf wrando ar Mahler 1 heb gael atgofion melys iawn o fy nghwrs cerddorfa ieuenctid cenedlaethol diwethaf. Fel y cyfryw, rwy'n teimlo'n angerddol ynglŷn â sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael cyfle i fanteisio ar yr hyn a oedd yn rhan mor werthfawr o fy addysg fy hun. Mae'r amser wedi dod i beidio â phapuro dros y craciau, ond i feddwl am atebion radical yn wyneb toriadau parhaus a hirsefydlog i'r gwasanaethau hyn, a Wrecsam yw'r diweddaraf mewn cyfres hir o doriadau a arweinir gan awdurdodau lleol yn y maes hwn.
Fel y soniais yn gynharach, deilliodd yr ymchwiliad o arolwg barn cyhoeddus a ddefnyddiwyd gennym i ofyn i'r cyhoedd yng Nghymru beth ddylai ein hymchwiliad nesaf fod. Hwn oedd y tro cyntaf i bwyllgor Cynulliad drosglwyddo penderfyniad o'r fath yn uniongyrchol i bobl Cymru. Hoffwn ddiolch i bawb a gymerodd ran yn yr hyn a oedd, i ni fel pwyllgor, yn ymarfer gwerthfawr iawn, mor werthfawr, yn wir, fel ein bod wedi penderfynu ei wneud eto dros yr haf ar bwnc hollol wahanol.
Nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl bod gwasanaethau cerddoriaeth yng Nghymru yn wynebu, neu'n mynd i wynebu, argyfwng os na weithredwn yn awr. Oni roddir camau brys ar waith, rydym yn edrych ar ddiraddio'r gwasanaethau hanfodol hyn ymhellach. Yn ddiweddar, mewn papur at y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, dywedodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gan grynhoi effaith bosibl cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru,
bydd gwasanaethau llai o faint fel cerddoriaeth yn dod i ben.
Os nad ydynt wedi dod i ben eisoes wrth gwrs.
Roedd dwy o'r prif themâu a gyflwynwyd trwy gydol yr ymchwiliad yn canolbwyntio ar gydraddoldeb mynediad a darpariaeth gyfartal. Dywedwyd wrthym yn gyson fod lefel y gwasanaethau sydd ar gael yn ddibynnol iawn ar yr ardal y mae'r disgybl yn byw ynddi, gydag awdurdodau lleol yn cynnig lefelau gwasanaeth gwahanol tu hwnt. Mewn rhai ardaloedd, trosglwyddir cost hyfforddiant yn gyfan gwbl i rieni, gan arwain at sefyllfa lle mae'r disgyblion o gefndiroedd tlotach yn cael cynnig llawer llai o gyfleoedd na'r rhai y mae eu rhieni'n gallu ei fforddio. Mae'r sefyllfa'n gwbl annerbyniol.
Mae sicrhau digon o arian ar gyfer y gwasanaethau hyn yn amlwg yn fater pwysig. Fodd bynnag, clywsom gan y sector ei fod yn dioddef o ddiffyg cyfeiriad strategol—felly nid yw'n ymwneud yn gyfan gwbl ag arian—a bod hyn hefyd wedi cyfrannu at natur amrywiol y gwasanaethau sydd ar gael. O ganlyniad, rydym wedi galw ar y Llywodraeth i ddarparu'r cyfeiriad strategol hwn.
Felly, argymhelliad canolog ein hadroddiad yw bod Llywodraeth Cymru'n trosglwyddo cyfrifoldeb am ddarparu gwasanaethau cerddoriaeth i gorff cenedlaethol hyd braich. Gellid trafod sut beth fyddai hwnnw, wrth gwrs. Er bod y pwyllgor yn gefnogol i'r egwyddor o wneud penderfyniadau'n lleol, ac y byddai angen i hynny fod yn ffactor, nid yw'r system bresennol, o'i roi'n syml, yn gweithio. Mae gwasanaethau cerddoriaeth, o fod yn anstatudol, yn dadfeilio o dan bwysau cyllidebau awdurdodau lleol sy'n lleihau.
Rwy'n falch iawn o weld bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor, yn amodol ar ganlyniad astudiaeth ddichonoldeb. Fodd bynnag—ac mae yna 'fodd bynnag'—nid yw rhoi penderfyniad terfynol ar ganlyniad yr ymarfer hwn i awdurdodau lleol, sydd eisoes â budd yn hyn—fel y nodir yn ymateb Ysgrifennydd y Cabinet i ni fel pwyllgor—yn rhywbeth y byddem yn awyddus i'w weld yn fy marn i. Credaf ei bod yn bryd i'r Llywodraeth gymryd rheolaeth ar y sefyllfa hon yn ganolog er mwyn penderfynu ar y ffordd orau ymlaen a'i rhoi ar waith cyn gynted â phosibl.
Bu'r pwyllgor yn ystyried opsiynau eraill. Buom yn trafod llawer ar glustnodi cyllid ar gyfer cerddoriaeth o fewn cyllidebau awdurdodau lleol, neu wneud darparu gwasanaethau'n rhwymedigaeth statudol. Daethom i'r casgliad ein bod eisiau cynnig syniadau gwahanol yn ateb a fyddai'n hirsefydlog ar gyfer y dyfodol. Mae'n amlwg fod ariannu'n bryder mawr. Oni bai ein bod yn mynd i'r afael ag ariannu, bydd problemau megis natur amrywiol y ddarpariaeth yn debygol o barhau. Dyma pam y galwasom ar y Llywodraeth i roi'r cyllid angenrheidiol i'r corff cenedlaethol arfaethedig allu cynnal mynediad a darpariaeth gyfartal ar lefel Cymru gyfan. Beth bynnag fydd canlyniadau astudiaeth ddichonoldeb Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn disgwyl i unrhyw system newydd gael ei hariannu'n ddigonol ac i gael cyllid craidd wedi'i glustnodi gan Lywodraeth Cymru.
Argymhelliad canolog arall yn ein hadroddiad yw bod Llywodraeth Cymru yn cymryd perchnogaeth strategol o wasanaethau cerddoriaeth trwy ymgynghori â rhanddeiliaid er mwyn creu cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer cerddoriaeth.
Another central recommendation of our report is that the Welsh Government take strategic ownership of music services by consulting stakeholders in order to create a national action plan for music.
The absence of such direction has led to inconsistency and complication. Direction is now needed urgently to avoid the further deterioration of the services on offer. This is not to say that the services themselves are the only things affected by the lack of an overarching strategy. The terms and conditions of staff within the sector vary greatly between authorities. This must also be addressed. Consistency in relation to staff terms and conditions would allow for a more collaborative approach to provision, enabling local authorities to co-ordinate services and share resources. Such a strategy could also be used to introduce performance measures and targets in order to ensure equitable standards across Wales. As such, while I am disappointed that this recommendation has been rejected, seemingly, I think, on the basis that our proposed plan did not have the word 'education' in the title, I am pleased that the thrust of the recommendation is being considered within the Cabinet Secretary’s feasibility study.
However, the Cabinet Secretary put her name to the foreword of the music services' one-year-on report, so, I don't understand why, in her rejection of recommendation 2, the Cabinet Secretary has stated that she does not believe that she should take strategic responsibility for music services, as they fall outside of her portfolio. And, in any case, I think a lot of examples of Ministers taking a strategic lead on things that aren't entirely in their portfolio have already happened within Welsh Government. I know that she herself has made announcements with regard to the endowment and extra money for instruments. So, I think she's led by example in that regard.
It's clear in the report that we are talking about a plan for music education. So, I think the Cabinet Secretary's rejection of recommendations 2, 6, 8 and 12, which all relate to our proposed national action plan for music, is a tiny, tiny bit pernickety. I suggest that the recommendations have been taken out of context, but I'll be glad to hear what the Cabinet Secretary's analysis is, and I hope we can come to a progressive conclusion.
We have, of course, welcomed the Cabinet Secretary's announcement that each council is to receive an additional £10,000 for the purchasing of musical instruments. A lack of musical instruments was identified during our inquiry, as one issue among many larger issues. But I think each local authority has unique problems and we heard from local music services that we need to take into account current supply, pupil population and the level of deprivation. What Merthyr can do with £10,000 is significantly different to what Cardiff can do with that money.
We welcome the creation of Anthem, Music Fund Wales—a national endowment for music introduced by the Cabinet Secretary, backed by the £1 million Welsh Government investment. This is clearly a step in the right direction, and one that I hope will provide an effective part of a much needed solution to the current crisis, and I'm sure fellow committee members, like myself, will be taking a keen interest in this.
Since the publication of our report, I'm pleased the Cabinet Secretary has opened a dialogue with me in order to discuss a way forward. And these conversations have been constructive in tone and I'd be encouraged to hear what the Cabinet Secretary has to say here today in relation to that. I do thank many stakeholders who have given the ideas in relation to how we can raise those concerns with the Cabinet Secretary.
I've also written to her officials directly, saying how I would like to see the £2 million of Welsh Government funding announced by the Government in the budget agreement with Plaid Cymru spent. I will not go into detail about that here today, but I would hope that the Cabinet Secretary, either today, or at some point in the near future, could give us some ideas as to her forward working proposals.
Mae absenoldeb cyfarwyddyd o'r fath wedi arwain at anghysondeb a chymhlethdod. Mae angen cyfarwyddyd yn awr ar frys er mwyn osgoi dirywiad pellach y gwasanaethau sydd ar gael. Nid yw hyn yn golygu mai'r gwasanaethau eu hunain yw'r unig bethau yr effeithir arnynt gan ddiffyg strategaeth gyffredinol. Mae telerau ac amodau staff y sector yn amrywio'n fawr rhwng awdurdodau. Rhaid rhoi sylw i hyn hefyd. Byddai cysondeb mewn perthynas â thelerau ac amodau staff yn caniatáu ymagwedd fwy cydweithredol tuag at ddarpariaeth, gan alluogi awdurdodau lleol i gydlynu gwasanaethau a rhannu adnoddau. Gellid defnyddio strategaeth o'r fath hefyd i gyflwyno mesurau a thargedau perfformiad er mwyn sicrhau safonau cyfatebol ledled Cymru. O'r herwydd, er fy mod i'n siomedig fod yr argymhelliad hwn wedi'i wrthod, yn ôl pob golwg, rwy'n credu, ar y sail nad oedd y gair 'addysg' yn y teitl ar ein cynllun arfaethedig, rwy'n falch fod byrdwn yr argymhelliad yn cael ei ystyried yn astudiaeth ddichonoldeb Ysgrifennydd y Cabinet.
Fodd bynnag, rhoddodd Ysgrifennydd y Cabinet ei henw dan ragair yr adroddiad flwyddyn yn ddiweddarach ar y gwasanaethau cerdd, felly nid wyf yn deall pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet, drwy wrthod argymhelliad 2, wedi datgan nad yw'n credu y dylai gymryd cyfrifoldeb strategol am wasanaethau cerddoriaeth, gan eu bod y tu allan i'w phortffolio. A beth bynnag, rwy'n credu bod llawer o enghreifftiau wedi digwydd eisoes o fewn Llywodraeth Cymru o Weinidogion yn mabwysiadu arweiniad strategol ar bethau nad ydynt yn eu portffolio'n llwyr. Gwn ei bod hi wedi gwneud cyhoeddiadau mewn perthynas â'r gwaddol ac arian ychwanegol ar gyfer offerynnau. Felly, rwy'n credu ei bod wedi arwain drwy esiampl yn hynny o beth.
Mae'n amlwg yn yr adroddiad ein bod yn sôn am gynllun ar gyfer addysg cerddoriaeth. Felly, rwy'n credu bod gwrthodiad Ysgrifennydd y Cabinet o argymhellion 2, 6, 8 a 12, sydd oll yn ymwneud â'n cynllun gweithredu cenedlaethol arfaethedig ar gyfer cerddoriaeth, braidd yn fyrbwyll. Awgrymaf fod yr argymhellion wedi'u cymryd allan o gyd-destun, ond byddaf yn falch o glywed beth yw dadansoddiad Ysgrifennydd y Cabinet, a gobeithiaf y gallwn ddod i gasgliad cadarnhaol.
Wrth gwrs, rydym wedi croesawu cyhoeddiad Ysgrifennydd y Cabinet y bydd pob cyngor yn derbyn £10,000 ychwanegol ar gyfer prynu offerynnau cerdd. Nodwyd prinder offerynnau cerdd yn ystod ein hymchwiliad fel un mater ymysg llawer o faterion mwy o faint. Ond rwy'n credu bod gan bob awdurdod lleol broblemau unigryw a chlywsom gan wasanaethau cerddoriaeth lleol fod angen inni ystyried y cyflenwad presennol, y boblogaeth ddisgyblion a lefel amddifadedd. Mae'r hyn y gall Merthyr Tudful ei wneud gyda £10,000 yn wahanol iawn i'r hyn y gall Caerdydd ei wneud gyda'r arian hwnnw.
Rydym yn croesawu creu Anthem, Cronfa Gerdd Cymru—gwaddol cenedlaethol ar gyfer cerddoriaeth a gyflwynwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet, gyda chefnogaeth buddsoddiad o £1 filiwn gan Lywodraeth Cymru. Mae hyn yn amlwg yn gam i'r cyfeiriad cywir, ac yn un y gobeithiaf y bydd yn darparu rhan effeithiol o ateb mawr ei angen i'r argyfwng presennol, ac rwy'n siŵr y bydd gan gyd-aelodau'r pwyllgor, fel fi, ddiddordeb brwd yn hyn o beth.
Ers cyhoeddi ein hadroddiad, rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi agor deialog gyda mi er mwyn trafod ffordd ymlaen. Ac mae'r sgyrsiau hyn wedi bod yn adeiladol o ran eu cywair a hoffwn glywed yr hyn sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i'w ddweud yma heddiw mewn perthynas â hynny. Diolch i'r llu o randdeiliaid sydd wedi rhoi syniadau mewn perthynas â sut y gallwn godi'r pryderon hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet.
Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at ei swyddogion yn uniongyrchol, gan ddweud sut yr hoffwn weld y £2 filiwn o gyllid Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth yn y cytundeb cyllidebol gyda Phlaid Cymru yn cael ei wario. Nid wyf am roi manylion hynny yma heddiw, ond gobeithio y gall Ysgrifennydd y Cabinet, naill ai heddiw, neu rywbryd yn y dyfodol agos, roi syniad inni o'i chynigion ar gyfer gwaith yn y dyfodol.
I gloi, os ydym ni, fel cenedl, yn gwerthfawrogi ein treftadaeth gerddorol gyfoethog, ac yr hoffem ni i fanteision y rhan mor werthfawr hon o fywyd Cymru barhau am amser hir eto, rhaid inni weithredu nawr i fynd i’r afael â’r argyfwng hwn.
To conclude, if we, as a nation, value our rich musical heritage and would like the benefits of this most valued part of Welsh life to extend long into the future, we must act now to address this crisis.
The value of music to Wales and to those living and learning within our country has long been a powerful asset, one that brings great pride, joy and fulfilment to us and so it must be continued. It's worth a huge amount to our creative industries sector, and I think it must be acknowledged that it does not only affect just one sector of society, it transcends our lives here in Wales and it permeates through every aspect of our lives, whether it is through how we operate now as politicians to how we can enjoy time outside of this place in our local theatres, in our local orchestral opportunities.
I look forward to hearing what you all have to say here today and to the Cabinet Secretary's response. Diolch yn fawr iawn.
Mae gwerth cerddoriaeth i Gymru ac i'r rheini sy'n byw ac yn dysgu o fewn ein gwlad wedi bod yn ased pwerus ers talwm iawn, ac yn un sy'n creu balchder, llawenydd a boddhad i ni ac felly mae'n rhaid iddo barhau. Mae'n werthfawr eithriadol i'n sector diwydiannau creadigol, a chredaf fod yn rhaid cydnabod nad un sector yn unig o gymdeithas y mae'n effeithio arno, mae'n codi uwchlaw ein bywydau yma yng Nghymru ac yn treiddio trwy bob agwedd ar ein bywydau, boed trwy'r modd y gweithredwn yn awr fel gwleidyddion i'r modd y gallwn fwynhau amser y tu allan i'r lle hwn yn ein theatrau lleol, yn ein cyfleoedd cerddorfaol lleol.
Edrychaf ymlaen at glywed beth fydd gan bawb ohonoch i'w ddweud yma heddiw ac at ymateb Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch yn fawr iawn.
Can I just take a brief moment to thank everybody on the committee, including my fellow committee members, as were, and members of the clerking team? I really enjoyed my time on CWLC, and, even though I'm delighted to be speaking on education now, I'm going to remember those two and a half years, not just with fondness but for the fact that I learned so much there that's going to be valuable in my new portfolio, and I'll come to that as I make my contribution today.
This inquiry happened because the people of Wales asked us to do it, and I know it was of particular interest to the Chair, but I didn't realise there was such an appetite for shedding light on what turned out to be a Wales-wide situation until we made this appeal to the Welsh public. And I still think this very innovative way of deciding at least on part of what the committee's work was is very valuable and genuinely worth other policy committees considering. Just with this particular inquiry, the process helped us identify a need for some expert advice, for example, which perhaps you wouldn't have been aware of previously, and that helped us understand that we needed to take another round of evidence, which we did, after we found that matters of importance arose from the original round of evidence gathering. So, very much a moving feast, but a new way of doing things that I think left us all as committee members feeling properly informed before we signed off the recommendations of the report.
I'm just going to focus on a few of the recommendations, beginning with the first two. Really, someone has got to take responsibility for the existence and the success of music services, and we think that it should be the Welsh Government, not least as a result of statutory well-being goals that now affect government as well as other public services. We were interested in a range of delivery models, which I'll come back to, but what we were clear on is that this cannot be left to cash-strapped councils trying to rescue these services themselves—the pressure on funding non-statutory activities in all councils is acute these days—and nor can it depend on the interest of key officials within councils, or indeed within school leadership, for these services to exist at all, it seems to me. It's just not a safe way of securing those services. We were also—I think you mentioned it, Bethan—pretty disappointed that no really significant headway had been made on pretty useful recommendations made by the Government's own task and finish group on music services a couple of years ago.
Now, having said that, I firmly believe that the design of the delivery of music services is a co-productive activity. I don't think that should be down to Welsh Government. It's not for civil servants, and that's actually why I was very happy to support recommendation 1, because I think the Government's role is to set out strategic objectives for music services that, in my view, go beyond the core purpose of music services, which is growing our next generation of musicians. I think by looking at music participation as a tool in achieving a whole range of well-being and education objectives, even beyond the creative learning plan, if needs be—a tool in tackling poverty, for example. We've got the Kay Andrews report. I'm hoping there'll be some work done on that pretty soon to see how delivery's looking against that. But these are all ways of building a need for music services.
So it's not just the core purpose. Music services can do so much more, and other people need to accept that there's a responsibility for ensuring that we maintain those services beyond the core purpose. It means more than one income stream, for a start, and I think there may be some purists out there who think maybe this is a slightly transactional way of looking at music services, but the way I'm looking at it is building on the committee's underlying conclusions that things will fail if we carry on as we are. So, if other policy sectors can start looking at how music can be of value to them—and you did mention some examples, I think, Bethan—then I think its existence becomes more of a political priority. The more people that have a vested interest in it, the better.
I think a national body, albeit one that is very regional and local facing, is the best way to ensure that provision is equitable, that standards are maintained, that all parts of Wales are covered, and of course standards of pay for music service providers. I think a national body's got to be the best place for that, as well as to co-ordinate these alternative income streams. So, if that means beefing up the role of the National Youth Arts Wales, or something separate, I really don't mind, but I think we do need that.
Then just briefly I'll come back to the question of recommendation 4. One size fits all—we don't need it, it's unwelcome. We had fantastic evidence from, I think it was, a co-operative group in Denbighshire. Why should we reinvent the wheel when the music providers themselves are quite capable of designing services that work well?
Just finally I want to say, as an untalented person myself, I rely on others to make music to make me happy, but then so do the lonely, the isolated, those with additional learning needs, communication problems, dementia, those with mental health problems—they rely on music in some cases to help them participate in life, and all of us need it to participate in our national culture. Thank you.
A gaf fi gymryd eiliad fer i ddiolch i bawb ar y pwyllgor, gan gynnwys y rhai a fu'n gyd-aelodau i mi o'r pwyllgor ac aelodau o'r tîm clercio? Mwynheais fy amser ar y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn fawr, ac er fy mod yn falch iawn o siarad am addysg yn awr, rwy'n mynd i gofio'r ddwy flynedd a hanner hynny, nid yn unig gyda hoffter, ond oherwydd i mi ddysgu cymaint yno sy'n mynd i fod yn werthfawr yn fy mhortffolio newydd, ac fe ddof at hynny wrth imi wneud fy nghyfraniad heddiw.
Digwyddodd yr ymchwiliad hwn am fod pobl Cymru wedi gofyn inni ei wneud, a gwn ei fod o ddiddordeb arbennig i'r Cadeirydd, ond ni sylweddolais fod cymaint o awydd i daflu goleuni ar yr hyn y gwelwyd ei bod yn sefyllfa sy'n codi ledled Cymru nes inni wneud yr apêl hon i'r cyhoedd yng Nghymru. Ac rwy'n dal i feddwl bod y ffordd arloesol hon o benderfynu ar ran o leiaf o'r hyn a fyddai'n waith i'r pwyllgor yn werthfawr iawn ac yn bendant yn werth i bwyllgorau polisi eraill ei hystyried. Gyda'r ymchwiliad penodol hwn yn unig, cynorthwyodd y broses i nodi'r angen am gyngor arbenigol, er enghraifft, na fyddech wedi bod yn ymwybodol ohono o'r blaen efallai, ac roedd hynny o gymorth inni ddeall bod angen inni gasglu rownd arall o dystiolaeth, a gwnaethom hynny, ar ôl canfod fod materion o bwys yn deillio o'r cylch casglu tystiolaeth gwreiddiol. Felly, gwledd symudol yn bendant, ond ffordd newydd o wneud pethau y credaf ei bod wedi sicrhau ein bod oll fel aelodau pwyllgor yn teimlo inni gael ein haddysgu'n briodol cyn i ni lofnodi argymhellion yr adroddiad.
Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar rai o'r argymhellion yn unig, gan ddechrau gyda'r ddau gyntaf. Mae gwir angen i rywun gymryd cyfrifoldeb dros fodolaeth a llwyddiant gwasanaethau cerddoriaeth, ac rydym yn credu mai Llywodraeth Cymru a ddylai wneud hynny, yn bennaf o ganlyniad i'r nodau llesiant statudol sy'n effeithio ar lywodraeth bellach yn ogystal â gwasanaethau cyhoeddus eraill. Roedd gennym ddiddordeb mewn amrywiaeth o fodelau cyflawni, a byddaf yn dychwelyd atynt, ond roeddem yn glir na ellir gadael hyn i gynghorau heb fawr o arian geisio achub y gwasanaethau hyn eu hunain—mae'r pwysau o ran ariannu gweithgareddau nad ydynt yn statudol ym mhob cyngor yn ddifrifol y dyddiau hyn—ac ni all ddibynnu ar ddiddordeb swyddogion allweddol mewn cynghorau, nac yn wir o fewn arweinyddiaeth ysgolion, er mwyn i'r gwasanaethau hyn fodoli o gwbl, mae'n ymddangos i mi. Nid yw'n ffordd ddiogel o sicrhau'r gwasanaethau hynny. Hefyd, cawsom siom braidd—credaf ichi sôn am hyn, Bethan—na wnaed unrhyw gynnydd sylweddol iawn ar argymhellion go ddefnyddiol a wnaed gan grŵp gorchwyl a gorffen y Llywodraeth ei hun ar wasanaethau cerddoriaeth flwyddyn neu ddwy yn ôl.
Nawr, wedi dweud hynny, credaf yn gryf fod cynllunio gwasanaethau cerddoriaeth yn weithgaredd cydgynhyrchiol. Nid wyf yn meddwl y dylai hynny fod yn fater i Lywodraeth Cymru. Nid mater i weision sifil ydyw, a dyna pam yr oeddwn yn hapus iawn i gefnogi argymhelliad 1, oherwydd credaf mai rôl y Llywodraeth yw pennu amcanion strategol ar gyfer gwasanaethau cerddoriaeth sydd, yn fy marn i, yn mynd y tu hwnt i ddiben craidd gwasanaethau cerddoriaeth, sef tyfu ein cenhedlaeth nesaf o gerddorion. Drwy edrych ar gyfranogiad mewn cerddoriaeth fel arf i gyflawni ystod gyfan o amcanion lles ac addysg, hyd yn oed y tu hwnt i'r cynllun dysgu creadigol, os oes angen—arf ar gyfer mynd i'r afael â thlodi, er enghraifft. Mae gennym adroddiad Kay Andrews. Rwy'n gobeithio y bydd rhywfaint o waith wedi'i wneud ar hwnnw'n eithaf buan i weld sut y mae'r ddarpariaeth i'w gweld yn erbyn hwnnw. Ond mae'r rhain oll yn ffyrdd o adeiladu angen am wasanaethau cerddoriaeth.
Felly nid yw'n fater o'r diben craidd yn unig. Gall gwasanaethau cerddoriaeth wneud cymaint yn fwy, ac mae angen i bobl eraill dderbyn bod yna gyfrifoldeb i sicrhau ein bod yn cynnal y gwasanaethau hynny y tu hwnt i'r diben craidd. Mae'n golygu mwy nag un ffrwd incwm i ddechrau, ac rwy'n credu efallai y bydd rhai puryddion allan yno sy'n credu efallai ei bod yn ffordd braidd yn weithrediadol o edrych ar wasanaethau cerddoriaeth, ond mae'r ffordd rwy'n edrych arno'n adeiladu ar gasgliadau sylfaenol y pwyllgor y bydd pethau'n methu os ydym yn parhau fel y gwnawn. Felly, os gall sectorau polisi eraill ddechrau edrych ar sut y gall cerddoriaeth fod o werth iddynt hwy—ac fe sonioch am rai enghreifftiau, rwy'n meddwl, Bethan—yna credaf fod ei fodolaeth yn dod yn fwy o flaenoriaeth wleidyddol. Gorau po fwyaf o bobl sydd â budd ynddo.
Rwy'n credu mai corff cenedlaethol, sydd er hynny'n gweithredu'n helaeth ar lefel ranbarthol a lleol, yw'r ffordd orau o sicrhau bod y ddarpariaeth yn deg, fod safonau'n cael eu cynnal, fod pob rhan o Gymru'n cael ei chynnwys, ac wrth gwrs fod yna safonau ar gyfer talu am ddarparwyr gwasanaethau cerddoriaeth. Credaf ei bod hi'n rhaid mai corff cenedlaethol yw'r dull gorau o wneud hynny, yn ogystal â chyd-drefnu'r ffrydiau incwm amgen hyn. Felly, os yw hynny'n golygu gwella rôl Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru, neu rywbeth ar wahân, nid oes ots gennyf mewn gwirionedd, ond rwy'n credu bod angen inni wneud hynny.
Yna'n fyr fe ddychwelaf at y cwestiwn sy'n codi ynghylch argymhelliad 4. Un ateb sy'n gweddu i bawb—nid ydym ei angen, nid yw'n ddymunol. Cawsom dystiolaeth ardderchog gan grŵp cydweithredol yn sir Ddinbych, rwy'n credu. Pam y dylem ailddyfeisio'r olwyn pan fo'r darparwyr cerddoriaeth eu hunain yn gallu cynllunio gwasanaethau sy'n gweithio'n dda?
Yn olaf hoffwn ddweud, fel unigolyn di-dalent fy hun, fy mod yn dibynnu ar eraill i wneud cerddoriaeth i fy ngwneud i'n hapus, ond mae hynny'n wir hefyd am y bobl unig, ynysig, y rhai ag anghenion dysgu ychwanegol, problemau cyfathrebu, dementia, pobl â phroblemau iechyd meddwl—maent yn dibynnu ar gerddoriaeth mewn rhai achosion i'w helpu i fyw eu bywydau, ac mae pawb ohonom ei hangen er mwyn cymryd rhan yn ein diwylliant cenedlaethol. Diolch.
This report has not been hurried. The first evidence session was held in January 2017 and for the time that I was on the committee, those of us who served—and it's significant, when you look at the report, the number of different people who've gone through this particular process; it's involved coming up to a fifth of all Assembly Members. But I think we took our time deliberately, because it was easy to rush to a quick, glib answer to what is a very difficult issue in this age of austerity. I think there was universal agreement that the provision of musical services in schools was both a public good and a cultural right. But with declining resources for local authorities and a duty to provide statutory services, there was no easy way out. And as tempting as it would have been to respond to Owain Arwel Hughes's call of a crisis by simply issuing a report saying this was important and councils should spend more on it, that would be unfair to our colleagues in local government, who are struggling with difficult decisions every week.
So, we did take our time and we set up an expert panel to scrutinise our initial thoughts and work with us, alongside us, to test our emerging ideas, to see if they passed muster. So, I think it's to the committee's credit that it has taken time, though, I have no doubt, it's to the slight exasperation of the stakeholders that it's taken this long to come up with a report.
I must say, I thought the Cabinet Secretary's response was a very encouraging one. I'm not sure if I've misread it, having listened to the characterisation of the Chair of the committee, which I thought was a little churlish. I thought that the response was very constructive and a genuine attempt to try and craft a solution that would last to what is, without doubt, a difficult set of circumstances.
I was very sad to hear recently that the Carmarthenshire Youth Orchestra has been suspended, and I think this a source of pain to all those who have gone through the services, as indeed the committee Chair herself had and as Jeremy Miles, who served on the committee alongside me, had too. There's a real, genuine sense of commitment, I think, of committee members to preserve what is put there.
I was reflecting, reading on the impact of the changing world of work, and of automation and digitisation and the skills that we are teaching to young people, to give them the ability to do the jobs that have not yet been created. And, actually, it's not the importance of coding or programming that is the most important thing. The most important thing is creativity, it's team work, it's empathy, it's human skills. All exactly the sort of things that you get from a musical education. And I was listening on the radio this week to somebody talking about the experience they were given, showing an interest in music, but not an aptitude. By simply showing an interest they were showered with attention and encouragement—the sort of cultural experience that we want to give young people.
So, this agenda is central of the future skills agenda. It's not an add-on, 'Wouldn't it be nice if we had more money to fund local authority services?' Which is why I think the call of the committee to put this at arm's length from local authorities, to take a national lead—. Because we looked at the task and finish group that had been set up under Huw Lewis and we tracked its progress, and little had happened to it. We had very unimpressive evidence from the WLGA. And I sympathise with the dilemma they're under, but they have failed. They have failed in the task of providing leadership on this and I understand why, but that's not good enough. So, I think it's right that the Welsh Government steps in to say this should be done on an all-Wales basis.
I applaud the new models that have been put forward through the endowment from National Youth Arts Wales. I worry for them, having run a charity and tried to get funding from trusts and foundations. It's damn hard. It really is difficult, and London trusts and foundations are not quick to come to the aid of cultural services outside of the metropolis. So, I think it's right that we've set them up, but we mustn't leave them to languish—we must follow it through with support, both in cash terms, but also in aid. I also applaud the musical instrument amnesty that I was very proud to give my daughter's guitar to. I even strummed a little bit before I handed it over.
So, I think the interventions that the Government are already doing are right and are welcome. The direction of travel the committee sets out in the report, I think, is the right one. The importance of this agenda is essential, both in terms of cultural rights, but also in terms of future skills. And I, along with others, will be watching with interest as the Government develops what I thought was an encouraging response. But, inevitably, it's the follow-through that matters. Diolch.
Nid yw'r adroddiad hwn wedi'i frysio. Cynhaliwyd y sesiwn dystiolaeth gyntaf ym mis Ionawr 2017, ac am yr amser roeddwn i ar y pwyllgor, roedd y rhai ohonom a wasanaethodd—ac mae'n arwyddocaol, pan edrychwch chi ar yr adroddiad, faint o bobl wahanol sydd wedi mynd drwy'r broses benodol hon; mae wedi ymwneud â hyd at un rhan o bump o holl Aelodau'r Cynulliad. Ond credaf ein bod wedi cymryd ein hamser yn fwriadol, oherwydd roedd yn hawdd rhuthro i gael ateb slic a chyflym i'r hyn sy'n fater anodd iawn yn yr oes hon o gyni. Rwy'n credu ein bod wedi dod i gytundeb cyffredinol fod cael darpariaeth o wasanaethau cerddorol mewn ysgolion yn nwydd cyhoeddus ac yn hawl ddiwylliannol. Ond gyda llai a llai o adnoddau i awdurdodau lleol a dyletswydd i ddarparu gwasanaethau statudol, nid oedd unrhyw ffordd hawdd allan. Ac er cymaint y demtasiwn i ymateb i alwad Owain Arwel Hughes a soniai am argyfwng drwy gyhoeddi adroddiad yn dweud bod hyn yn bwysig ac y dylai cynghorau wario mwy arno, byddai'n annheg i'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, sy'n cael trafferth i ymdopi â phenderfyniadau anodd bob wythnos.
Felly, fe wnaethom gymryd ein hamser ac fe sefydlwyd panel arbenigol i graffu ar ein syniadau cychwynnol a gweithio gyda ni, ochr yn ochr â ni, i roi prawf ar y syniadau a oedd yn datblygu, i weld a oeddent yn dal dŵr. Felly, rwy'n credu bod y pwyllgor i'w ganmol am gymryd ei amser, er nad oes amheuaeth gennyf fod y rhanddeiliaid yn teimlo braidd yn rhwystredig ein bod wedi cymryd cyhyd i lunio adroddiad.
Rhaid imi ddweud, roeddwn yn credu bod ymateb Ysgrifennydd y Cabinet yn galonogol iawn. Nid wyf yn siŵr a wyf fi wedi'i gamddarllen, ar ôl gwrando ar ddisgrifiad Cadeirydd y pwyllgor a oedd braidd yn surbwch yn fy marn i. Roeddwn yn meddwl bod yr ymateb yn adeiladol iawn ac yn ymgais go iawn i geisio llunio ateb a fyddai'n para i'r hyn sydd, heb amheuaeth, yn set anodd o amgylchiadau.
Roeddwn yn drist iawn o glywed yn ddiweddar fod Cerddorfa Ieuenctid Sir Gaerfyrddin wedi rhoi'r gorau iddi am y tro, a chredaf fod hyn yn destun pryder i bawb sydd wedi mynd drwy'r gwasanaethau, fel Cadeirydd y pwyllgor ei hun ac fel Jeremy Miles hefyd, a fu'n gwasanaethu ar y pwyllgor gyda mi. Ceir ymdeimlad go iawn o ymrwymiad, rwy'n credu, ar ran aelodau'r pwyllgor i gadw'r hyn sydd yno.
Roeddwn yn meddwl wrth ddarllen am effaith y modd y mae byd gwaith yn newid, ac awtomatiaeth a digido a sgiliau rydym yn eu dysgu i bobl ifanc i roi gallu iddynt wneud swyddi nad ydynt wedi'u creu eto. Ac mewn gwirionedd, nid pwysigrwydd codio neu raglennu yw'r peth pwysicaf. Y peth pwysicaf yw creadigrwydd, gwaith tîm, empathi, sgiliau dynol. Yn union y math o bethau a gewch o addysg gerddorol. Ac roeddwn yn gwrando ar y radio yr wythnos hon ar rywun yn sôn am y profiad a roddwyd iddynt, o fod â diddordeb mewn cerddoriaeth yn hytrach na dawn. Roeddent yn cael sylw mawr ac anogaeth drwy ddangos diddordeb yn unig—y math o brofiad diwylliannol rydym am ei roi i bobl ifanc.
Felly, mae'r agenda hon yn ganolog i'r agenda sgiliau yn y dyfodol. Nid yw'n rhywbeth ychwanegol, 'Oni fyddai'n braf pe bai gennym fwy o arian i ariannu gwasanaethau awdurdod lleol?' A dyna pam rwy'n credu bod galwad y pwyllgor i roi hyn ar hyd braich oddi wrth awdurdodau lleol, i roi arweiniad cenedlaethol—. Oherwydd fe edrychasom ar y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd o dan Huw Lewis ac olrhain ei gynnydd, ac ychydig iawn a oedd wedi digwydd iddo. Cawsom dystiolaeth nad oedd yn drawiadol iawn gan CLlLC. Ac rwy'n cydymdeimlo â'r cyfyng-gyngor y maent ynddo, ond maent wedi methu. Maent wedi methu yn y dasg o ddarparu arweinyddiaeth ar hyn ac rwy'n deall pam, ond nid yw hynny'n ddigon da. Felly, credaf ei bod yn iawn i Lywodraeth Cymru gamu i mewn a dweud y dylid gwneud hyn ar sail Cymru gyfan.
Rwy'n cymeradwyo'r modelau newydd a gyflwynwyd drwy'r gwaddol gan Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru. Rwy'n poeni amdanynt, ar ôl bod yn rhedeg elusen a cheisio cael arian gan ymddiriedolaethau a sefydliadau. Mae'n anodd ar y naw. Mae'n wirioneddol anodd, ac nid yw ymddiriedolaethau a sefydliadau Llundain yn gyflym i ddod i helpu gwasanaethau diwylliannol y tu allan i'r fetropolis. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod wedi'u sefydlu, ond rhaid inni beidio â gadael iddynt ddihoeni—rhaid inni ddilyn hynny gyda chefnogaeth, ar ffurf arian parod, ond hefyd ar ffurf cymorth. Rwy'n cymeradwyo'r amnest offerynnau cerdd roeddwn yn falch iawn o roi gitâr fy merch iddo. Strymiais ryw ychydig cyn imi ei hestyn iddynt.
Felly, rwy'n credu bod yr ymyriadau y mae'r Llywodraeth eisoes yn eu gwneud yn iawn ac i'w croesawu. Credaf mai'r cyfeiriad teithio a nodir gan y pwyllgor yn yr adroddiad yw'r un cywir. Mae pwysigrwydd yr agenda hon yn hanfodol, o ran hawliau diwylliannol, ond hefyd o ran sgiliau yn y dyfodol. Ac fe fyddaf fi, ynghyd ag eraill, yn gwylio gyda diddordeb wrth i'r Llywodraeth ddatblygu'r hyn a oedd yn ymateb calonogol yn fy marn i. Ond yn anochel, yr hyn sy'n bwysig yw beth sy'n dilyn. Diolch.
Mae'n hyfryd i minnau gael cymryd rhan yn y ddadl bwysig yma hefyd. Wel, fel roedd Lee Waters wedi'i grybwyll, mae tua phumed ran o’r Senedd yma wedi bod yn aelod o’r pwyllgor yma tra rydym wedi bod wrthi’n traddodi’r pwnc hynod bwysig yma, ac, i fod yn deg, mae’r pwnc o gerddoriaeth yn ein hysgolion ni yn bwnc sylfaenol, o bosib. Dyna y mae cyhoedd Cymru wedi bod yn ei ddweud wrthym ni, a dyna sut y daethom ni i drafod y pwnc hwn yn y lle cyntaf, achos roedd pobl Cymru eisiau inni drafod y pwnc yma. Rwy’n talu teyrnged i frwdfrydedd heintus y Cadeirydd, a’i gallu cerddorol, yn naturiol, yn dod yn amlwg, ond hefyd ei gallu i yrru'r agenda yma ymlaen. Rydym ni i fod, fel cenedl, mewn cariad efo cerddoriaeth—gwlad y gân, wedi’r cwbl, fel y gwnaeth Bethan sôn—ond, wrth gwrs, mae yna argyfwng syfrdanol, fel y dywedodd Owain Arwel Hughes wrthym ni yn y pwyllgor. Owain Arwel Hughes, wrth gwrs, yw sylfaenydd Proms Cymru, yn enwog drwy’r byd i gyd, a phan fydd o’n dweud bod yna argyfwng, mae’n rhaid i bobl eistedd i fyny a gwrando.
Cawsom ni dystiolaeth fanwl, hir a dwys dros wythnosau a misoedd ac, ie, mi fuon ni’n trin a thrafod pa ffordd oedd y ffordd orau ymlaen. Rwy’n dal i gofio’r dadleuon yna: a oeddem ni’n mynd i ddal i fynd ymlaen efo'r sefyllfa fel yr oedd hi, ac wrth gwrs arian yn brin a blaenoriaethau gwahanol gan wahanol awdurdodau lleol, ac ati, neu a oeddem ni’n mynd i fod yn ddewr a chrybwyll bod angen corff hyd-braich cenedlaethol a oedd yn gallu pennu blaenoriaethau? Wrth gwrs, ar ddiwedd y dydd, dyna ydy’r prif argymhelliad. Hwnnw yw argymhelliad rhif 1: bod angen datblygu corff cenedlaethol hyd braich, achos mae’r agenda yma yn fwy na dim ond dysgu cerddoriaeth yn yr ysgolion. Fel y gwnaeth Lee Waters ei grybwyll, a Bethan cyn hynny, mae’n rhan o’n datblygiad naturiol ni fel pobl, fel plant. Rydym ni’n ennyn disgyblaeth, rydym ni’n ennyn bod yn rhan o dîm, rydym ni’n ennyn gorfod gweithio’n galed weithiau er mwyn gallu dod a rhagori, ac ymarfer dro ar ôl tro er mwyn cyrraedd y brig.
Dim ond rhyw getyn organydd mewn capel fues i erioed, ond mae’r sgiliau amgen hynny yn eich datblygu chi fel nad oes gennych chi un ffordd gul yn yr hen fyd yma. A dyna yr oedd nifer o’n tystion ni yn ei ddweud wrthym ni. Wrth gwrs, rwyf mor hen rŵan, pan oeddwn i yn yr ysgol, roeddem ni’n cael dosbarthiadau cerddoriaeth ta beth. Roedd pawb yn eu cael nhw. Roeddech chi’n troi i fyny yn naturiol i'w cael nhw; roedd miwsig ar yr agenda. Ac roeddem ni’n eu mwynhau nhw ac, wrth gwrs, roedd hynny’n ennyn diddordeb ar y pryd ac roedd yna ddigon o gyfle yn yr ysgol i gael gwersi efo’r ffidil—er, nid oeddwn i’n llwyddiannus ar hwnnw. Roedd pawb yn cael cyfle bryd hynny. Roedd yn amser gwahanol. Rwy’n sôn am flynyddoedd maith yn ôl.
Mae yna waith bendigedig yn mynd ymlaen yn y sector wirfoddol. Buasai'n well inni sôn am Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, yr Eisteddfod Genedlaethol ei hun, ond mae mudiad yr Urdd hefyd yn cyflawni gwyrthiau: miloedd o blant yn dysgu pob math o offerynnau a hefyd yn canu yn ein gwahanol gorau ni ac ati, ac yn datblygu fel cantorion. Mae pobl fel Bryn Terfel wastad yn sôn am y ffaith eu bod nhw wedi cyrraedd y brig yn rhannol achos y fath ddisgyblaeth a’r cyfle y gwnaethon nhw ei gael drwy wahanol eisteddfodau'r Urdd a’r genedlaethol. Mae eisiau inni ddatblygu’r llwyfannau naturiol yna sydd gennym ni fel cenedl, achos mae’n fater o gryfder.
Pan rydym ni’n sôn weithiau yn gul, rydym ni’n anghofio am y gwaith bendigedig sy’n mynd ymlaen ar lawr gwlad drwy wahanol aelwydydd yr Urdd a drwy’r Urdd yn genedlaethol yn magu dyfodol pendant i’n pobl. Achos mae yna weithgaredd rhyfeddol, ysbrydoledig yn mynd ymlaen ar lawr gwlad. Ie, gydag athrawon ysbrydoledig ym mhob man, yn enwedig efo'r cerddorfeydd, ond i ennyn y diddordeb yna yn y lle cyntaf, diddordeb mewn cerddoriaeth sy’n mynd i’ch helpu chi i ddatblygu fel person, felly—
It's wonderful for me to be able to take part in this important debate. As Lee Waters mentioned, around a fifth of this Senedd have been part of this committee as we’ve been discussing this very important subject, and, to be fair, the issue of music in our schools is a fundamental one. That’s what the public in Wales have been telling us, and that’s why we discussed this issue in the first instance, because the people of Wales wanted us to discuss it. I pay tribute to the infectious enthusiasm of the Chair, and her natural musical ability as well, but also her ability to drive this agenda forward. We as a nation are meant to be in love with music—it's the land of song, after all, as Bethan said—but there is a shocking crisis, as Owain Arwel Hughes told us in committee. Owain Arwel Hughes, the founder of the Welsh Proms, famous worldwide, and when he says that there’s a crisis then people do have to sit up and listen.
We had detailed evidence over weeks and months and, yes, we did discuss what was the best way forward. I still remember the debates that we had: were we going to continue with the situation as it was, with funding being scarce and different priorities from different local authorities, and so on, or were we going to be brave and say that we needed an arm’s-length national body that could set priorities? Ultimately, that’s the major recommendation. That’s recommendation No. 1: that we need to develop a national body, an arm’s-length body, because this agenda is more than just teaching music in schools. As Lee Waters mentioned, and Bethan too, it’s part of our natural development as people, as children. We develop discipline, we develop the ability to be part of a team, we develop the ability to work hard sometimes to be able to excel, and to practise time and time again in order to reach the top.
I was only an organist in a chapel, and those alternative skills do allow you to develop so that you don’t have one narrow way of thinking in this world of ours. That’s what a number of our witnesses said. I’m so old now, when I was at school we had music lessons regardless. Everyone had them. You turned up, naturally, for a lesson; music was on the agenda. We enjoyed them and that, of course, developed one’s interest at the time, and there were plenty of opportunities in school to have lessons on the violin—although I wasn’t successful in those. Everyone had the opportunity then. It was a different time. I’m talking about a long time ago.
There is excellent work being done in the voluntary sector. We should talk about this, especially the Urdd Eisteddfod, and the National Eisteddfod itself, but the Urdd as an organisation is working miracles of course, with thousands of children learning all kinds of instruments and also signing in the different choirs and so on, and developing as singers. People like Bryn Terfel always talk about the fact that they excelled partly because of the kind of discipline and opportunities that they received through different eisteddfodau, the Urdd and the National Eisteddfod. We have to develop those natural platforms that we have as a nation because it’s an issue of strength.
When we talk about these issues we forget about the excellent work that’s being done on the ground from the different Urdd organisations and the Urdd nationally, developing the future of our people. Because there is excellent and inspiring activity going on on the ground. Yes, with teachers, inspiring teachers, especially with our orchestras, but to develop that interest in the first instance, an interest in music that is going to help you to develop as a person, so—
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Wrth gwrs.
Of course.
I agree totally with the things you’ve said, and you’ve mentioned the Urdd and national organisations, and I’d also say there’s local musical organisations such as Gwent Music in my area, partially funded by local authorities, and other organisations like that across Wales that are doing a fantastic amount to really promote music outside of schools.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pethau rydych wedi'u dweud, ac rydych wedi sôn am yr Urdd a sefydliadau cenedlaethol, a buaswn hefyd yn dweud bod yna sefydliadau cerddorol lleol megis Cerddoriaeth Gwent yn fy ardal i, a ariennir yn rhannol gan awdurdodau lleol, a sefydliadau eraill fel hynny ar draws Cymru sy'n gwneud llawer iawn i hyrwyddo cerddoriaeth y tu allan i ysgolion mewn gwirionedd.
Rwy'n cytuno 100 y cant, ond wrth gwrs, fel y dywedodd Owain Arwel Hughes, rydym ni'n wynebu argyfwng, achos mae gwybodaeth oddi wrth Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn dweud taw dim ond 13 y cant o ddisgyblion o Gymru sy'n cynnig am le yn ein Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru yn ddiweddar—13 y cant. Mae yna argyfwng ac mae angen mynd i'r afael â'r peth. Diolch yn fawr.
I agree 100 per cent, but, as Owain Arwel Hughes said, we are facing a crisis because information from the Royal Welsh College of Music and Drama states that only 13 per cent of pupils from Wales do apply for a place in our Royal Welsh College of Music and Drama—only 13 per cent. There is a crisis and we do need to get to grips with it. Thank you very much.
As a member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, I would like to start by praising the efforts of our Chair, Bethan, and fellow committee members and the clerks for their industrious and important work in producing this report. I'm often asked why do I prioritise so highly the issue of music education, and while I'm not alone, during September 2016, before I served on the committee, the public, as you know, was asked what the committee's priorities should be, and, of course, it topped the poll. That's because the public understands the worth of music education in our schools to our young people—not just for those young people, but for us a country, for us a nation, and for us as a culture.
Like the Chair of our committee, I'm a musician and I thank my colleagues in the corridor at Tŷ Hywel, including Lee Waters and Jack Sargeant, who have been known to comment on my playing, and as a lifelong learner I am still a music student and I promise to reach that right note for them, but more so for my constituents. [Laughter.] And if it matters so much to me personally as an Assembly Member to learn and perfect and play a musical instrument, I cannot tell you how critical it is to me to know that no child in Wales is denied the opportunity to pick up an instrument and have the chance to learn to play it, not based on an ability to pay, but based on an ability to play.
This is not just about learning an instrument. This is about equality of opportunity for all of our students across Wales, and our identity internationally that we must continue to be, in the words of the report that was commissioned from my office by Professor Carr, 'the land of song'. It cannot be in name only. We have to have that infrastructure underpinning the services that we need in order to deliver for all of our pupils. So, I look forward very much to hearing how the Chair and the Cabinet Secretary are going to work through these recommendations, and I'm particularly gratified that recommendation 13 has been accepted in principle by the Welsh Government, which ensures and seeks to ensure that music services continue to exist, to ensure pupils from all walks of life can potentially reach the level of excellence required for a place in the national ensembles. And as we've already heard, that is increasingly not the case.
It is right that all of our pupils, regardless of income, should have the same ability and opportunity to access the right to learn a musical instrument—equality of opportunity for all of our students. We approach a very critical time for music education performance in Wales. We know that we have had too many years of austerity, and it is right now for us to assess and recognise the real impact of the loss of music support services across Wales, that we recognise the inequalities that exist, and that as politicians we come together to provide those solutions. The safeguarding and provision of music education and the music support services are so critical—they provide the beginning, elementary, intermediate, and more advanced ensembles, which deliver those opportunities for those who can't pay—and has to become a national mission that Members of all of our parties, and those of none, can unite behind. I think Bethan, as a Plaid Cymru politician, myself as a Labour politician, and the Cabinet Secretary as a Liberal Democrat, show how we seek agreement across that political divide. I'd also, too, like to thank the contributions from others within the committee.
But I think the theme today is that it is time to act now for Wales and now for our pupils. This is clearly evidenced in recommendation 1, which calls on the Welsh Government to transfer responsibility for the delivery of the service to an arm's-length national body. Now, there's still a debate around this, and I know that whatever the mechanism, it is heartening that the Welsh Government have accepted this recommendation in principle to fund music support services. I look forward to the Welsh Government reporting back to the committee on the progress of the feasibility exercise, but I wish to score and underscore the fact that it is now that music support services are crumbling as non-statutory services. If they are to remain non-statutory, then we have a responsibility to fund music support services across Wales, whatever that mechanism, and that has to be taken at pace. Thank you.
Fel aelod o'r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, hoffwn ddechrau drwy ganmol ymdrechion ein Cadeirydd, Bethan, a chyd-aelodau'r pwyllgor a'r clercod am eu gwaith diwyd a phwysig yn cynhyrchu'r adroddiad hwn. Yn aml, gofynnir i mi pam rwy'n rhoi cymaint o flaenoriaeth i addysg cerddoriaeth, ac er nad fi yw'r unig un, yn ystod mis Medi 2016, cyn i mi wasanaethu ar y pwyllgor, fel y gwyddoch, fe ofynnwyd i'r cyhoedd beth ddylai blaenoriaethau'r pwyllgor fod, a daeth hyn i'r brig wrth gwrs. Y rheswm am hynny yw bod y cyhoedd yn deall gwerth addysg cerddoriaeth yn ein hysgolion i'n pobl ifanc—nid yn unig i'r bobl ifanc hynny, ond i ni fel gwlad, i ni fel cenedl, ac i ni fel diwylliant.
Fel Cadeirydd ein pwyllgor, rwy'n gerddor, a diolch i fy nghyd-Aelodau yn y coridor yn Nhŷ Hywel, gan gynnwys Lee Waters a Jack Sargeant, sydd wedi gwneud sylwadau ar fy chwarae, ac fel dysgwr gydol oes rwy'n dal i fod yn fyfyriwr cerddoriaeth ac rwy'n addo cyrraedd y nodyn cywir hwnnw iddynt, ond yn fwy felly i fy etholwyr. [Chwerthin.] Ac os yw'n golygu cymaint i mi yn bersonol fel Aelod Cynulliad i ddysgu a pherffeithio a chwarae offeryn cerdd, ni allaf ddweud wrthych pa mor hollbwysig yw hi i mi wybod nad oes unrhyw blentyn yng Nghymru yn colli cyfle i godi offeryn a chael cyfle i ddysgu ei chwarae, nid yn seiliedig ar allu i dalu, ond yn seiliedig ar y gallu i chwarae.
Mae'n ymwneud â mwy na dysgu chwarae offeryn. Mae'n ymwneud â sicrhau cyfle cyfartal i bob un o'n myfyrwyr ledled Cymru, a'n hunaniaeth yn rhyngwladol fod rhaid inni barhau i fod, yng geiriau'r adroddiad a gomisiynodd fy swyddfa gan yr Athro Carr, yn 'wlad y gân'. Ni all hynny fod mewn enw'n unig. Rhaid inni gael y seilwaith yn sail i'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom er mwyn cyflawni ar ran ein holl ddisgyblion. Felly, edrychaf ymlaen yn fawr at glywed sut y mae'r Cadeirydd ac Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd i weithio drwy'r argymhellion hyn, ac rwy'n arbennig o falch fod argymhelliad 13 wedi'i dderbyn mewn egwyddor gan Lywodraeth Cymru, argymhelliad sy'n sicrhau ac yn ceisio sicrwydd fod gwasanaethau cerddoriaeth yn parhau i fodoli, er mwyn sicrhau bod y gallu gan ddisgyblion o bob cefndir mewn bywyd i gyrraedd y lefel o ragoriaeth sy'n ofynnol ar gyfer cael lle mewn ensembles cenedlaethol. Ac fel y clywsom eisoes, yn gynyddol nid yw hynny'n wir.
Mae'n iawn y dylai ein holl ddisgyblion, beth bynnag am incwm, gael yr un gallu a chyfle i gael hawl i ddysgu offeryn cerdd—cyfle cyfartal i bob un o'n myfyrwyr. Rydym yn wynebu adeg allweddol iawn ar berfformiad addysg cerddoriaeth yng Nghymru. Rydym yn gwybod ein bod wedi cael gormod o flynyddoedd o gyni, a bellach mae'n iawn i ni asesu a chydnabod effaith wirioneddol colli gwasanaethau cymorth cerddoriaeth ledled Cymru, i ni gydnabod yr anghydraddoldebau sy'n bodoli, ac fel gwleidyddion, i ni ddod at ein gilydd i ddarparu'r atebion. Mae diogelu a darparu addysg cerddoriaeth a gwasanaethau cymorth cerddoriaeth mor allweddol—maent yn darparu'r dechrau, ensembles elfennol, canolraddol ac uwch, sy'n darparu cyfleoedd i'r rhai na allant dalu—a rhaid i hyn ddod yn genhadaeth genedlaethol y gall Aelodau ein holl bleidiau, a'r rhai heb bleidiau, uno y tu ôl iddi. Credaf fod Bethan, fel gwleidydd Plaid Cymru, fi fy hun fel gwleidydd Llafur, ac Ysgrifennydd y Cabinet fel Democrat Rhyddfrydol, yn dangos sut rydym yn ceisio cytundeb ar draws y rhaniadau gwleidyddol. Hoffwn ddiolch hefyd am y cyfraniadau gan eraill yn y pwyllgor.
Ond rwy'n credu mai'r thema heddiw yw ei bod yn bryd gweithredu yn awr dros Gymru ac yn awr dros ein disgyblion. Gwelir hyn yn amlwg yn argymhelliad 1, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i drosglwyddo cyfrifoldeb am ddarparu'r gwasanaeth i gorff cenedlaethol hyd braich. Nawr, mae yna ddadl ynglŷn â hyn o hyd, a beth bynnag yw'r dull, gwn ei bod yn galonogol fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor i ariannu gwasanaethau cymorth cerddoriaeth. Edrychaf ymlaen at weld Llywodraeth Cymru'n adrodd yn ôl i'r pwyllgor ar gynnydd yr ymarfer dichonoldeb, ond hoffwn danlinellu'r ffaith mai yn awr y mae gwasanaethau cymorth cerddoriaeth yn dadfeilio fel gwasanaethau anstatudol. Os ydynt yn mynd i barhau i fod yn anstatudol, mae cyfrifoldeb arnom i ariannu gwasanaethau cymorth cerddoriaeth ledled Cymru, beth bynnag fo'r dull, a rhaid gwneud hynny'n gyflym. Diolch.
I now call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.
Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams.
Thank you very much, acting Presiding Officer. Before I reply to the points that have been made in the debate and outline the Government's work in this area, I just want to reassure Members across the Chamber that I rarely visit a school where I am not greeted by the musical talents of the pupils in that school—choirs, samba bands, steel bands, violin quartets and a myriad of solo performers. I sometimes joke, if only the Programme for International Student Assessment measured musical talents as well as maths, science, English and reading, then I would sleep easier each time PISA came around.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. Cyn imi ymateb i'r pwyntiau a wnaed yn y ddadl ac amlinellu gwaith y Llywodraeth yn y maes hwn, rwyf am dawelu meddwl yr Aelodau ar draws y Siambr mai anaml y byddaf yn ymweld ag ysgol lle na chaf fy nghyfarch gan ddoniau cerddorol y disgyblion yn yr ysgol honno—corau, bandiau samba, bandiau dur, pedwarawdau ffidil a llu o berfformwyr unigol. Weithiau rwy'n jocian ei bod hi'n drueni nad yw'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr yn mesur doniau cerddorol yn ogystal â mathemateg, gwyddoniaeth, Saesneg a darllen, gan y buaswn yn cysgu'n haws bob tro y byddai PISA yn digwydd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
What I am very pleased to say, though, is that when the Organisation for Economic Co-operation and Development have looked at our Creative Learning through the Arts programme, they have described it as 'world-leading' and have used it as an example of good practice to other nations that want to do exactly, Lee, what you talked about: introduce elements of creativity within their curriculum, because they recognise that those are some of the skills that their young people will need in the future, and the OECD recognise that we do this well through our Creative Learning through the Arts programme.
I'd like to thank the committee for the report. As I've stated previously, I share the committee's ambition for the provision of high-quality universal access to music education for all learners in Wales. I also recognise the need to ensure that appropriate routes exist for those learners who wish to develop and enhance their experiences and musical expertise in order to reach their full potential.
I'd like to thank Bethan for acknowledging in the report the numerous steps that we have taken to try and make progress in this area. Now, the recommendations are significant, with far-reaching organisational and financial implications for the music education sector, and as such they do require time and appropriate resources to explore and consider in depth. I would like to point to some of the issues and recommendations raised within the report, therefore.
Recommendation 1, as we have heard from numerous speakers this afternoon, refers to transferring responsibility for the delivery of music services to an arm's-length national body to ensure equitable opportunities to be core funded by the Welsh Government. It is vital that access to music and music education are available for all learners irrespective of their location, their social background and their ability to pay. We are doing all that we can to ensure that barriers to participation are removed. However, to do what is recommended is not that easy, particularly during this period of austerity where budgets are restricted. As we've also heard, the provision of music services is currently the responsibility of local authorities and not of the Welsh Government. So, it's not particularly simple simply to transfer those responsibilities to another body. We have to consider the impact and implications very carefully before we do so. Consequently, I have suggested that we carry out a feasibility study to explore suitable options for the future delivery of music services. As the Chair acknowledged herself, the actual structure, roles and responsibilities of that body need still to be worked through. As a first step, my officials are in the process of setting up a stakeholder consultation meeting with key partners to discuss the scope and terms of reference of that study, and I will of course update the committee as soon as possible on the progress made.
The report also recommends that I take ownership of music services in order to prepare a national action plan for music. However, I personally believe that it's not appropriate for me to take sole strategic responsibility for music services, as these areas are far wider than my portfolio responsibilities for schools alone. As we've just heard from Dai Lloyd, there are many opportunities for young people to pursue music outside compulsory schooling, and of course there are cross-cutting responsibilities with the department of culture here within the Welsh Government. But I do believe that it should be part of the feasibility study, and that feasibility study will look into the consideration of a national plan for music education. Perhaps I should be flattered that the Chair wants me to take over it all. And she says it's because I've done certain things since taking office; well, that will teach me, won't it—[Laughter.]—to stick my head above the parapet and try and get things done? It just means that you'll be asked to do more things.
I will also widen the feasibility study to consider the viability of alternative models of music service delivery. I am aware that there are a number of local authorities that have developed different models, and there is a need to understand demand and the effectiveness of those models. I saw first-hand recently on a trip to Denbighshire the co-operative arrangement that has been put in place there, and received feedback from teachers of schools in that area that actually tell me more children are having access to music and it's actually costing them less. So, these are interesting things that we need to understand and we need to look into further.
I am pleased that many of the recommendations from Huw Lewis's task and finish group on local authority music services have been completed, although I share your frustrations. We have tried to reuse these issues with the Welsh Local Government Association in the meetings I have with them. But I will be providing a full update on the progress from the task and finish group report by the end of this year.
Turning to the comments made in the report regarding the funding of music services, I will be blunt: I also fully accept and acknowledge that there are significant funding challenges, but, believe me, Lee, when you say that you understand the difficulties faced by local authorities when making decisions about where to prioritise those budgets, those are exactly the same conversations that go on here at a Welsh Government level. There are no easy funding solutions to this issue for us as a Government either. In response, though, despite those challenges, I am pleased that we've been able to increase the funding made available to local authorities for the purchase of musical instruments. We have made £1 million funding available per annum for 2018-19 and 2019-20 for music provision, and I'm currently considering proposals on how the money should be allocated. This includes an option of making, perhaps, more funding available to each local authority to purchase yet more instruments. I'm delighted and grateful to the Members in this Chamber who handed over their instruments that were lurking in their cupboards, whether that be Lee Waters's daughter's guitar, my daughter's violin, and I think Lynne Neagle's son was glad to see shot of the instruments that Lynne was able to bring in. But we've also been able to support the purchase of instruments. When I was visiting Denbighshire, I got to see the new piano that has been bought for that particular co-operative as a result of that funding. Working with Bethan, I will determine the best way to allocate this money to ensure that it is used to best effect and that, crucially, it is sustainable, and I hope to make an announcement before the end of this autumn term.
Several of the report's recommendations fall to organisations that operate outside the direct control of the Government, such as National Youth Arts Wales. I cannot respond on behalf of those organisations, but I can confirm that Welsh Government officials are working closely with the Arts Council for Wales and National Youth Arts Wales to ensure that these recommendations are fully explored.
If I move to Anthem, Music Fund Wales, which has been established, a new chair has been appointed, and the appointment will be publicly announced in November. While Anthem will be a stand-alone charitable organisation with no direct links to Government, we, together with other stakeholder organisations, will be working in close partnership with that new body as it develops in the years ahead. So, I can assure you, Lee—we're not going to leave it to drift off on its own. Anthem faces the twin challenges of establishing its own identity and brand while embarking on an ambitious fundraising strategy of raising the capital necessary to enable it to start making a real impact for young musicians by 2021. It's vitally important that this is done, I recognise, without adversely affecting funds that currently support other arts and education provision, but I am confident that this can be achieved. We should stress that music isn't necessarily for everyone, and what we want to ensure is that there are creative and artistic opportunities of all sorts available to our children, depending on what their passion is.
Fodd bynnag, rwy'n falch iawn o ddweud, pan fo'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi edrych ar ein rhaglen Dysgu Creadigol drwy'r Celfyddydau, maent wedi'i disgrifio fel un 'sy'n arwain y byd' ac maent wedi'i defnyddio fel enghraifft o arfer da i wledydd eraill sydd am wneud yn union yr hyn y siaradoch chi amdano, Lee: cyflwyno elfennau o greadigrwydd yn eu cwricwlwm, oherwydd maent yn cydnabod mai dyna rai o'r sgiliau y bydd eu pobl ifanc eu hangen yn y dyfodol, ac mae'r OECD yn cydnabod ein bod yn gwneud hyn yn dda drwy ein rhaglen Dysgu Creadigol drwy'r Celfyddydau.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am yr adroddiad. Fel y dywedais o'r blaen, rwy'n rhannu uchelgais y pwyllgor ar gyfer darparu mynediad o safon i bawb at addysg cerddoriaeth ar gyfer pob dysgwr yng Nghymru. Rwy'n cydnabod yr angen hefyd i sicrhau bod llwybrau priodol yn bodoli ar gyfer dysgwyr sy'n awyddus i ddatblygu a gwella eu profiadau a'u harbenigedd cerddorol er mwyn cyrraedd eu potensial llawn.
Hoffwn ddiolch i Bethan am gydnabod yn yr adroddiad y camau niferus rydym wedi'u cymryd i geisio gwneud cynnydd yn y maes hwn. Nawr, mae'r argymhellion yn sylweddol, gyda goblygiadau sefydliadol ac ariannol pellgyrhaeddol i'r sector addysg cerddoriaeth, ac fel y cyfryw maent yn galw am amser ac adnoddau priodol i'w harchwilio a'u hystyried yn fanwl. Hoffwn dynnu sylw at rai o'r materion sy'n codi a'r argymhellion a nodwyd yn yr adroddiad, felly.
Fel y clywsom gan amryw o siaradwyr y prynhawn yma, mae argymhelliad 1 yn cyfeirio at drosglwyddo cyfrifoldeb am ddarparu gwasanaethau cerddoriaeth i gorff cenedlaethol hyd braich er mwyn sicrhau bod cyfleoedd teg yn cael arian craidd gan Lywodraeth Cymru. Mae'n hanfodol fod mynediad at gerddoriaeth ac addysg cerddoriaeth ar gael ar gyfer pob dysgwr, ni waeth beth fo'u lleoliad, eu cefndir cymdeithasol a'u gallu i dalu. Rydym yn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod rhwystrau i gyfranogiad yn cael eu dileu. Fodd bynnag, nid yw gwneud yr hyn a argymhellir mor hawdd â hynny, yn enwedig yn ystod y cyfnod hwn o gyni economaidd pan fo cyllidebau'n dynn. Fel y clywsom hefyd, ar hyn o bryd cyfrifoldeb awdurdodau lleol ac nid Llywodraeth Cymru yw darparu gwasanaethau cerddoriaeth. Felly, nid yw trosglwyddo'r cyfrifoldebau hynny i gorff arall yn arbennig o syml i'w wneud. Rhaid inni ystyried yr effaith a'r goblygiadau'n ofalus iawn cyn gwneud hynny. O ganlyniad, rwyf wedi awgrymu ein bod yn cynnal astudiaeth ddichonoldeb er mwyn ymchwilio i opsiynau addas ar gyfer darparu gwasanaethau cerddoriaeth yn y dyfodol. Fel y cydnabu'r Cadeirydd ei hun, mae'n dal i fod angen gweithio drwy union strwythur, rolau a chyfrifoldebau'r corff hwnnw. Fel cam cyntaf, mae fy swyddogion wrthi'n trefnu cyfarfod ymgynghori â rhanddeiliaid gyda phartneriaid allweddol i drafod cwmpas a chylch gorchwyl yr astudiaeth honno, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor cyn gynted â phosibl ar y cynnydd a wneir wrth gwrs.
Mae'r adroddiad hefyd yn argymell fy mod yn perchnogi gwasanaethau cerddoriaeth er mwyn paratoi cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer cerddoriaeth. Fodd bynnag, yn bersonol rwy'n credu nad yw'n briodol i mi gymryd cyfrifoldeb strategol fy hun am wasanaethau cerddoriaeth, gan fod y meysydd hyn yn llawer ehangach na fy nghyfrifoldebau portffolio ar gyfer ysgolion yn unig. Fel rydym newydd ei glywed gan Dai Lloyd, ceir llawer o gyfleoedd i bobl ifanc fynd ar drywydd cerddoriaeth y tu hwnt i addysg orfodol, ac wrth gwrs ceir cyfrifoldebau trawsbynciol gyda'r adran ddiwylliant yma o fewn Llywodraeth Cymru. Ond rwy'n credu y dylai fod yn rhan o astudiaeth ddichonoldeb, a bydd yr astudiaeth honno'n edrych ar ystyried cynllun cenedlaethol ar gyfer addysg cerddoriaeth. Efallai y dylwn ymfalchïo yn y ffaith bod y Cadeirydd am imi ysgwyddo cyfrifoldeb dros y cyfan. Ac mae'n dweud mai oherwydd fy mod wedi gwneud rhai pethau penodol ers dechrau yn fy swydd y mae'n dweud hynny; wel, bydd hynny'n wers imi, oni fydd—[Chwerthin.]—am gadw fy mhen uwchben y parapet a cheisio cael pethau wedi'u gwneud? Mae'n golygu y bydd gofyn ichi wneud rhagor o bethau.
Byddaf hefyd yn ehangu'r astudiaeth ddichonoldeb i ystyried hyfywedd modelau amgen o ddarparu gwasanaethau cerddoriaeth. Rwy'n ymwybodol fod nifer o awdurdodau lleol wedi datblygu modelau gwahanol, ac mae angen deall effeithiolrwydd a'r galw am y modelau hynny. Ar daith i sir Ddinbych yn ddiweddar, gwelais y trefniant cydweithredol a roddwyd ar waith yno, a chefais adborth gan athrawon ysgolion yn yr ardal sy'n dweud wrthyf fod mwy o blant yn cael mynediad at gerddoriaeth ac mae'n costio llai iddynt mewn gwirionedd. Felly, mae'r rhain yn bethau diddorol sydd angen inni eu deall ac mae angen inni edrych ymhellach arnynt.
Rwy'n falch fod llawer o'r argymhellion gan grŵp gorchwyl a gorffen Huw Lewis ar wasanaethau cerddoriaeth awdurdodau lleol wedi'i gwblhau, er fy mod yn rhannu eich rhwystredigaeth. Rydym wedi ceisio ailedrych ar y materion hyn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn y cyfarfodydd rwy'n eu cael gyda hwy. Ond byddaf yn darparu diweddariad llawn ar y cynnydd o adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen erbyn diwedd y flwyddyn hon.
Gan droi at y sylwadau a wnaed yn yr adroddiad ynglŷn ag ariannu gwasanaethau cerddoriaeth, nid wyf am falu awyr: rwy'n derbyn yn llawn ac yn cydnabod bod yna heriau sylweddol o ran cyllid, ond credwch fi, Lee, pan ddywedwch eich bod yn deall yr anawsterau a wynebir gan awdurdodau lleol wrth wneud penderfyniadau ynglŷn â ble i flaenoriaethu'r cyllidebau hynny, dyna'r un sgyrsiau'n union sy'n digwydd yma ar lefel Llywodraeth Cymru. Nid oes unrhyw atebion cyllido hawdd i'r broblem hon i ni fel Llywodraeth ychwaith. Mewn ymateb, fodd bynnag, er gwaethaf yr heriau hynny, rwy'n falch ein bod wedi gallu cynyddu'r arian sydd ar gael i awdurdodau lleol ar gyfer prynu offerynnau cerdd. Rydym wedi rhyddhau £1 filiwn y flwyddyn ar gyfer 2018-19 a 2019-20 ar gyfer y ddarpariaeth gerddoriaeth, ac ar hyn o bryd rwy'n ystyried argymhellion ar sut y dylid dyrannu'r arian. Mae hyn yn cynnwys opsiwn i sicrhau o bosibl fod mwy o arian ar gael i bob awdurdod lleol allu prynu rhagor o offerynnau eto. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau yn y Siambr sydd wedi cyfrannu eu hofferynnau a oedd yn llechu yn eu cypyrddau, boed yn gitâr merch Lee Waters, ffidil fy merch, ac rwy'n credu bod mab Lynne Neagle yn falch o weld cefn yr offerynnau y gallodd Lynne eu cyfrannu. Ond rydym hefyd wedi gallu cefnogi prynu offerynnau. Wrth ymweld â sir Ddinbych, cefais weld y piano newydd a brynwyd ar gyfer y trefniant cydweithredol yno o ganlyniad i'r arian. Gan weithio gyda Bethan, byddaf yn penderfynu ar y ffordd orau o ddyrannu'r arian hwn i sicrhau ei fod yn cael ei ddefnyddio yn y modd mwyaf effeithiol ac yn hollbwysig, ei fod yn gynaliadwy, ac rwy'n gobeithio gwneud cyhoeddiad cyn diwedd tymor yr hydref.
Mae sawl un o argymhellion yr adroddiad yn rhai ar gyfer sefydliadau sy'n gweithredu y tu allan i reolaeth uniongyrchol y Llywodraeth, megis Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru. Ni allaf ymateb ar ran y sefydliadau hynny, ond gallaf gadarnhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Chyngor Celfyddydau Cymru a Chelfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru er mwyn sicrhau bod yr argymhellion hyn yn cael eu harchwilio'n llawn.
Os trof at Anthem, Cronfa Gerdd Cymru, sydd wedi'i sefydlu, penodwyd cadeirydd newydd, a bydd y penodiad yn cael ei gyhoeddi i'r cyhoedd ym mis Tachwedd. Er mai sefydliad elusennol annibynnol fydd Anthem heb unrhyw gysylltiadau uniongyrchol â'r Llywodraeth, fe fyddwn ni, ynghyd â sefydliadau rhanddeiliaid eraill, yn gweithio mewn partneriaeth agos gyda'r corff newydd wrth iddo ddatblygu yn y blynyddoedd i ddod. Felly, gallaf ddweud wrthych, Lee—nid ydym yn mynd i'w adael i grwydro ymaith ar ei ben ei hun. Mae Anthem yn wynebu'r her o sefydlu brand a hunaniaeth ei hun tra'i fod yn dechrau ar strategaeth godi arian uchelgeisiol ar gyfer denu'r cyfalaf sy'n angenrheidiol i'w alluogi i ddechrau cael effaith go iawn ar gyfer cerddorion ifanc erbyn 2021. Rwy'n cydnabod ei bod hi'n hanfodol bwysig fod hyn yn cael ei wneud heb niweidio'r arian sydd ar hyn o bryd yn cefnogi'r celfyddydau eraill a'r ddarpariaeth addysg, ond rwy'n hyderus y gellir cyflawni hyn. Dylem bwysleisio nad yw pawb yn hoffi cerddoriaeth o reidrwydd, a'r hyn rydym yn awyddus i sicrhau yw bod cyfleoedd creadigol ac artistig o bob math ar gael i'n plant, yn dibynnu ar beth sy'n tanio'u brwdfrydedd.
Will you take an intervention, please?
A wnewch chi dderbyn ymyriad, os gwelwch yn dda?
Yes.
Gwnaf.
Yes, okay, briefly.
Iawn, yn gyflym.
Yes, okay. Do you recognise, then, that with regard to the very many different strands and the very good initiatives that are coming forward, there is a need for a cohesive strategy or plan to be able to draw all of those initiatives under one strategic vision for music education for Wales?
Ie, iawn. O ystyried y nifer o elfennau gwahanol a'r mentrau da iawn sy'n datblygu, a ydych chi felly'n cydnabod yr angen am strategaeth neu gynllun cydlynol i allu tynnu'r holl fentrau hyn at ei gilydd o dan un weledigaeth strategol ar gyfer addysg cerddoriaeth yng Nghymru?
As I said earlier, Rhianon, we will look at the recommendation with regard to the plan as part of the feasibility study. What concerns me is that music education doesn't just happen in isolation within the school setting. We have to look at the opportunities in the round, but that's what the feasibility study will look at.
To sum up, Deputy Presiding Officer, the committee has set the Welsh Government a real challenge in exploring how best to deal with the issue of music services and music provision, but it is a challenge that I am very happy to accept. It may take some time to fully explore all the potential options available, but we will continue to monitor and evaluate the situation around existing provision in this area as well as taking steps, where we can, to alleviate those pressures. I will provide the committee and fellow Assembly Members with regular updates and progress at key stages.
Fel y dywedais yn gynharach, Rhianon, byddwn yn edrych ar yr argymhelliad ynglŷn â'r cynllun fel rhan o'r astudiaeth ddichonoldeb. Nid wyf am weld addysg cerddoriaeth yn digwydd ar wahân i bopeth arall o fewn yr ysgol. Rhaid inni edrych ar y cyfleoedd yn eu cyfanrwydd, ond dyna fydd yr astudiaeth ddichonoldeb yn edrych arno.
I grynhoi, Ddirprwy Lywydd, mae'r pwyllgor wedi gosod her go iawn i Lywodraeth Cymru ystyried y ffordd orau o ymdrin â gwasanaethau cerddoriaeth a'r ddarpariaeth gerddoriaeth, ond mae'n her rwy'n hapus iawn i'w derbyn. Gallai gymryd peth amser i archwilio'r holl opsiynau posibl sydd ar gael yn llawn, ond byddwn yn parhau i fonitro a gwerthuso'r sefyllfa mewn perthynas â'r ddarpariaeth bresennol yn y maes yn ogystal â rhoi camau ar waith lle gallwn er mwyn lleddfu'r pwysau hwnnw. Byddaf yn darparu diweddariadau rheolaidd a chynnydd ar gamau allweddol i'r pwyllgor ac i gyd-Aelodau'r Cynulliad.
Thank you. Can I now call on the Chair of the committee, Bethan Sayed, to respond to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Gadeirydd y pwyllgor, Bethan Sayed, i ymateb i'r ddadl?
I'm conscious of time, and not having much of it to go through everybody's comments, but thank you to everybody who has taken part. I know that you have been lobbied to attend and to take part in this debate, and you would do it anyway because it's so important. So, thank you very much—and to all the committee members, past and present, who have showed such enthusiasm in this regard.
Thank you to the Cabinet Secretary for all of her comments. It is reassuring to hear that you are putting this at the front of the political agenda, and I guess what I was trying to say about the music in education plans was not to try and be—I don't know what the word was—churlish, but, if the recommendations were refused, obviously as a committee, we need to go through them in fine detail to understand how we can progress them. It's reassuring to hear, therefore, that that's going to be considered within the feasibility study so that we can understand, if it's not going to be directly one responsibility within Government, as per your education Cabinet Secretary role, how that could potentially look by engaging with experts in the field. That's all I think I and others are concerned about—to understand how a plan would work and how we can involve the best people in Wales in relation to making that happen. So, I look forward to hearing, by the end of the year, the task and finish group's recommendations, as well as continuing discussions with regard to the £2 million also.
I think it's really worth emphasising the fact that the OECD have said that, though, about creative learning through the arts, because if we're going to be—. Lots of the comments here have said about how we want to mainstream, how we want to ensure that this is a skills agenda—if we can show to the world that it's being utilised through our education systems, that is one way, if nothing else, to be able to do that. So, I welcome that work as well.
To turn to the other Assembly Members briefly, I know that Suzy Davies—. Thank you—you've left the committee now, but thank you for your valuable input, and I'm sure it will help you as an education portfolio spokesperson. You mentioned the expert advice. That was very, very useful, and I hope that's something that the Welsh Government can consider as part of the feasibility study for the arm's-length body, because without—. We were constantly going back to the music professionals to tell us how they thought our ideas were progressing, and I think that's something I'd like to do in future committee inquiries. And you said as well that it cannot be left to cash-strapped councils to take this on, and I think that's basically why we came to the conclusion that we did. Co-production, of course, is incredibly important, because, of course, we can set the national strategic direction, but it's people who understand on the ground how music services operate that are key here.
Lee Waters, thank you for your contributions as well during the committee. I valued the fact that you said that it was a difficult issue and that we had taken our time to look at this decisively. It wasn't something I thought we should rush through, because, of course, we could have said very popular things to some people, but that would have been very difficult to operate. For example, if we had made it statutory, then what would that have said of other services? That's the controversial issue that we have to face here today. I personally agree with you in relation to the WLGA. They may be talking more progressively now with the Cabinet Secretary, but, when they came in to give evidence, they didn't seem to know what was happening with the recommendations. Perhaps this whole debate has livened them up somewhat; I hope that is what has happened in this regard.
Just briefly on the endowment, just before I finish, I think that it's worth probably mentioning here in this debate that I met with the community foundation. They have a wealth of experience in relation to the endowment funds, and they haven't yet been utilised in relation to Anthem, as far as I understand it, so it might be good to engage with them—if they have that skill base already here in Wales, we should utilise it.
I haven't got any more time; I'm seeing the red system up there. Thank you to Rhianon—I know you are passionate about this area—and to Nick Ramsay and Dr Dai Lloyd, who all took part in this debate this afternoon. It just shows how important this issue is, and I hope that we can see change on the ground so that our families and our children of the future will all be able to take part in music services and they'll have the same stories to tell—some of them not to be told in this room—of their times on various orchestras or dance companies, so that they can show future generations how important this is for them.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, ac nad oes llawer ohono i fynd drwy sylwadau pawb, ond diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan. Gwn eich bod wedi cael eich lobïo i fynychu a chymryd rhan yn y ddadl hon, ac y byddech yn gwneud hynny beth bynnag oherwydd ei fod mor bwysig. Felly, diolch yn fawr iawn—ac i holl aelodau'r pwyllgor, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi dangos cymaint o frwdfrydedd ynglŷn â hyn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am bob un o'i sylwadau. Mae'n galonogol clywed y byddwch yn rhoi hyn ar flaen yr agenda wleidyddol, ac nid ceisio bod yn—nid wyf yn gwybod beth oedd y gair—surbwch oeddwn i yn yr hyn y ceisiwn ei ddweud am y cynlluniau cerddoriaeth mewn addysg, ond os cafodd yr argymhellion eu gwrthod, yn amlwg, fel pwyllgor, mae angen inni fynd drwyddynt yn fanwl iawn i ddeall sut y gallwn eu symud yn eu blaen. Mae'n galonogol clywed, felly, fod hynny'n mynd i gael ei ystyried yn yr astudiaeth ddichonoldeb fel y gallwn ddeall, os nad yw'n mynd i fod yn un cyfrifoldeb uniongyrchol o fewn y Llywodraeth, o ran eich rôl fel Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg, sut y gallai edrych o bosibl trwy ymgysylltu ag arbenigwyr yn y maes. Dyna'r cyfan rwyf fi ac eraill yn poeni amdano rwy'n credu—deall sut y byddai cynllun yn gweithio a sut y gallwn gynnwys y bobl orau yng Nghymru mewn perthynas â sicrhau bod hynny'n digwydd. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed, erbyn diwedd y flwyddyn, beth yw argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen, yn ogystal â pharhau trafodaethau o ran y £2 filiwn hefyd.
Rwy'n credu fodd bynnag ei bod hi'n werth pwysleisio'r ffaith bod yr OECD wedi dweud hynny am ddysgu creadigol drwy'r celfyddydau, oherwydd os ydym yn mynd i fod—. Mae llawer o'r sylwadau yma wedi nodi sut rydym am brif ffrydio, sut rydym am sicrhau bod hon yn agenda sgiliau—os gallwn ddangos i'r byd ei fod yn cael ei ddefnyddio drwy ein systemau addysg, mae honno'n un ffordd, yn anad dim arall, o allu gwneud hynny. Felly, rwy'n croesawu'r gwaith hwnnw yn ogystal.
I droi at Aelodau eraill o'r Cynulliad yn fyr, gwn fod Suzy Davies—. Diolch i chi—rydych wedi gadael y pwyllgor erbyn hyn, ond diolch ichi am eich cyfraniad gwerthfawr, ac rwy'n siŵr y bydd yn eich helpu fel llefarydd y portffolio addysg. Soniasoch am y cyngor arbenigol. Roedd hwnnw'n ddefnyddiol iawn a gobeithio ei fod yn rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei ystyried fel rhan o'r astudiaeth ddichonoldeb ar gyfer y corff hyd braich, oherwydd heb—. Roeddem yn gyson yn dychwelyd at y gweithwyr cerddoriaeth proffesiynol i ddweud wrthym sut roeddent yn credu bod ein syniadau'n datblygu, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei wneud mewn ymchwiliadau pwyllgor yn y dyfodol. Ac fe ddywedoch chi hefyd na allwn ei adael i gynghorau sy'n brin o arian ysgwyddo'r gwaith, a chredaf yn y bôn mai dyna pam y daethom i'r casgliad hwn. Mae cydgynhyrchu'n hynod o bwysig, wrth gwrs, oherwydd gallwn osod y cyfeiriad strategol cenedlaethol, ond y bobl sy'n deall ar lawr gwlad sut y mae gwasanaethau cerddoriaeth yn gweithredu sy'n allweddol yma.
Lee Waters, diolch i chi am eich cyfraniadau yn ogystal ag yn ystod y pwyllgor. Roeddwn yn gwerthfawrogi'r ffaith ichi ddweud ei fod yn fater anodd a'n bod wedi cymryd amser i edrych arno'n benderfynol. Nid oedd yn rhywbeth y credwn y dylem ei ruthro, oherwydd gallem fod wedi dweud pethau poblogaidd iawn wrth rai pobl, ond byddai hynny wedi bod yn anodd iawn ei weithredu. Er enghraifft, pe baem wedi'i wneud yn statudol, beth fyddai hynny wedi'i ddweud am wasanaethau eraill? Dyna'r mater dadleuol sy'n rhaid inni ei wynebu yma heddiw. Yn bersonol, rwy'n cytuno â chi mewn perthynas â CLlLC. Efallai eu bod yn siarad yn fwy cadarnhaol bellach gydag Ysgrifennydd y Cabinet, ond pan ddaethant i roi tystiolaeth, nid oedd yn ymddangos eu bod yn gwybod beth oedd yn digwydd gyda'r argymhellion. Efallai fod yr holl ddadl hon wedi'u bywiogi rywfaint; rwy'n gobeithio mai dyna sydd wedi digwydd yn y cyswllt hwn.
Yn fyr ar y gwaddol cyn imi orffen, credaf ei bod yn werth nodi yma yn y ddadl hon fy mod wedi cyfarfod â'r sefydliad cymunedol. Mae ganddynt gyfoeth o brofiad mewn perthynas â'r cronfeydd gwaddol, ac nid ydynt wedi cael eu defnyddio eto mewn perthynas ag Anthem yn ôl yr hyn a ddeallaf, felly gallai fod yn werth ymgysylltu â hwy—os oes ganddynt y sylfaen sgiliau honno yma yng Nghymru eisoes, dylem ei defnyddio.
Nid oes gennyf amser ar ôl; rwy'n gweld y system yn goch i fyny acw. Diolch i Rhianon—gwn eich bod yn teimlo'n angerddol ynglŷn â'r maes hwn—ac i Nick Ramsay a Dr Dai Lloyd a gymerodd ran yn y ddadl hon y prynhawn yma. Mae'n dangos pa mor bwysig yw hyn, ac rwy'n gobeithio y gallwn weld newid ar lawr gwlad fel bod ein teuluoedd a'n plant yn y dyfodol i gyd yn gallu cymryd rhan mewn gwasanaethau cerddoriaeth ac y bydd ganddynt yr un straeon i'w hadrodd—a gwell peidio ag adrodd rhai ohonynt yn yr ystafell hon—am eu hamser gyda cherddorfeydd amrywiol neu gwmnïau dawns, fel y gallant ddangos i genedlaethau'r dyfodol pa mor bwysig yw hyn iddynt.
Diolch yn fawr iawn i'r tîm clercio hefyd ac i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y gwaith pwysig yma, ac i'r bobl sydd wedi troi lan yma heddiw ar gyfer y ddadl. Mae'n bwysig bod y cyhoedd yn rhan dyngedfennol o'r hyn rydym ni'n ei wneud fel pwyllgor. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much to the clerking team as well and to everyone who’s taken part in this important work, and to the people who've turned up here today for this debate. It’s important that the public are a vital part of the work that we do as a committee. Thank you very much.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 4 yn enw Julie James, gwelliant 2 yn enw Neil McEvoy, a gwelliant 3 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 4 in the name of Julie James, amendment 2 in the name of Neil McEvoy, and amendment 3 in the name of Darren Millar. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on climate change and I call on Llyr Gruffydd to move the motion.
Eitem 7 ar yr agenda ein y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar newid hinsawdd a galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig y cynnig.
Cynnig NDM6835 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig.
2. Yn nodi casgliad yr adroddiad bod yn rhaid i lywodraethau weithredu ar frys ac ar lefel pellgyrhaeddol erbyn 2030 er mwyn cadw cynhesu byd-eang at uchafswm o 1.5 gradd celsius.
3. Yn nodi bod y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig wedi canfod bod Llywodraeth Cymru yn debygol o fethu â chyrraedd ei thargedau ar leihau allyriadau carbon erbyn 2020.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adrodd yn ôl i’r Cynulliad ar ba gamau breision y bydd yn eu cymryd mewn ymateb i adroddiad y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd:
5. Yn credu y dylai’r camau hynny gynnwys:
a) gwaharddiad ar ffracio yng Nghymru;
b) rhoi’r gorau i gynllun llwybr du yr M4 a buddsoddi mewn atebion mwy cynaliadwy i ddatrys problem capasiti yr M4 yn yr ardal;
c) cynnydd sylweddol mewn buddsoddiad mewn ôl-osod tai a chryfhau rheoliadau adeiladu er mwyn cyrraedd y nod o adeiladau ynni agos at sero; a
d) sefydlu cwmni ynni cenedlaethol er mwyn helpu cyrraedd y nod o gynhyrchu cymaint o drydan ag sy’n cael ei ddefnyddio yng Nghymru o ynni adnewyddadwy erbyn 2035 gan fuddsoddi elw mewn gwell gwasanaeth a phrisoedd i gleientiaid.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru a sefydliadau cyhoeddus eraill yng Nghymru i fod yn rhan o’r symudiad byd-eang i ddad-fuddsoddi mewn tanwydd ffosil.
Motion NDM6835 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the report of the United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change.
2. Notes the report's conclusion that governments must take urgent and far-reaching action by 2030 in order to limit global warming to a maximum of 1.5 degrees celsius.
3. Notes that the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee has found that the Welsh Government is likely to fail to reach its targets for reducing carbon dioxide emissions by 2020.
4. Calls on the Welsh Government to report back to the Assembly on what significant action it will take in response to the report of the Intergovernmental Panel on Climate Change:
5. Believes that those actions should include:
a) a fracking ban in Wales;
b) abandoning the M4 black route plan and investing in more sustainable solutions to solve M4 capacity problem in the area;
c) a significant increase in investment in retrofitting housing and strengthening building regulations to achieve the objective of near-zero energy buildings; and
d) establishing a national energy company to help achieve the goal of generating as much electricity as is consumed in Wales from renewable energy by 2035, investing profits in better services and prices for clients.
6. Calls on the Welsh Government, the National Assembly for Wales and other public organisations in Wales to be part of the global movement to disinvest in fossil fuels.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae trafod y tywydd yn rhywbeth rŷm ni, fel Cymry, wrth ein boddau yn ei wneud, ac, wrth gwrs, mae 2018 wedi bod yn fodd i fyw i nifer o bobl pan fo’n dod i’r tywydd, wrth gwrs. Rŷm ni’n cofio’r eira a’r oerfel mawr ar ddechrau’r flwyddyn, y glaw di-baid yna—rŷm ni i gyd yn cofio hynny, rydw i’n siŵr, yn y gwanwyn—haf crasboeth, wedyn—un o’r poethaf ar record—ac, wrth gwrs, storom Callum yn yr hydref yn dod â gwerth mis o law mewn dim ond deuddydd. Wrth gwrs, ar draws y byd, mae’r stori’r un fath, gydag enghreifftiau cynyddol o dywydd eithafol, ymhlith arwyddion eraill bod yr hinsawdd yn newid.
Nawr, ychydig o wythnosau yn ôl, fe gyhoeddwyd adroddiad arbennig y panel rhyngwladol ar newid hinsawdd, yr IPCC, ac nid jest unrhyw adroddiad arall i ddwyn ambell i bennawd rhad oedd hwnnw, ond pen llanw gwaith a gafodd fewnbwn gan filoedd o wyddonwyr hinsawdd o ar draws y byd i gyd. Mae’r neges yn yr adroddiad hwnnw’n gwbl glir: mae amser yn rhedeg allan. Mae amser yn prinhau i wneud y newidiadau i’r ffordd rŷm ni’n byw, y ffordd rŷm ni’n cynhyrchu ac yn defnyddio ynni, y ffordd rŷm ni’n symud o gwmpas y ddaear yma, y ffordd rŷm ni’n adeiladu a chynhesu ein cartrefi, yn defnyddio’n hadnoddau naturiol. Oherwydd mae’r trajectory rŷm ni arni o ran cynhesu byd eang yn golygu os na fyddwn ni’n newid ein ffordd, mi fydd yr oblygiadau’n niweidiol ac yn eithafol—nid dim ond mwy o lifogydd, ond gwladwriaethau cyfan yn mynd o dan ddŵr oherwydd codiad yn lefel y môr; nid dim ond mwy o sychder, ond mwy o newyn ar lefel ryngwladol yn dod yn ei sgil; diflaniad eang o rywogaethau ac amgylchedd llawer mwy gelyniaethus i fywyd ar y ddaear yma.
Nawr, casgliad yr adroddiad, wrth gwrs, yw bod yn rhaid i Lywodraethau weithredu ar frys ac ar lefel pellgyrhaeddol erbyn 2030 er mwyn cadw cynhesu byd-eang at uchafswm o 1.5 gradd Celsius. Nid oes dim amheuaeth erbyn hyn, yn fy marn i, mai hon yw’r her fwyaf sy’n wynebu dynoliaeth. Rŷm ni oll yn cofio, wrth gwrs, y trafod yng nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar newid hinsawdd ym Mharis yn 2015 fod yn rhaid cyfyngu cynhesu byd-eang i lai na 2 radd Celsius ac y dylid ymdrechu i gadw e o dan 1.5 gradd. Wel, yr hyn mae adroddiad yr IPCC yn ei ddweud wrthym ni bellach yw bod cynhesu byd-eang yn debygol o gyrraedd 1.5 gradd Celsius rhwng 2030 a 2052 os yw’n dal i gynyddu ar y raddfa bresennol. Byddai pob elfen leiaf o gynhesu y tu hwnt i hynny, wedyn, wrth gwrs, yn dod â risg o newidiadau hirdymor a di-droi nôl, gydag ecosystemau cyfan yn cael eu colli.
Nawr, yr hyn nad yw’r adroddiad yma’n ei wneud i’r un graddau, wrth gwrs, yw amlinellu’n union beth sydd angen i bob un ohonom ni geisio ei gyflawni er mwyn gwireddu’r newid sydd ei angen—mater i gymdeithas yn ehangach yw hynny. Mae gennym ni, fel gwleidyddion, wrth gwrs, rôl allweddol wrth greu’r amgylchedd arall hwnnw—yr amgylchedd bolisi a’r amgylchedd gyllido a fydd yn ysgogi a hwyluso llawer o’r newid sydd angen ei weld.
Mae ein cynnig ni heddiw yn nodi bod y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig fan hyn yn y Cynulliad wedi dod i’r casgliad bod Llywodraeth Cymru’n debygol o fethu â chyrraedd ei thargedau ar leihau allyriadau carbon erbyn 2020. Diben y cynnig yma, felly, yw i alw ar Lywodraeth Cymru i amlinellu pa gamau breision y byddan nhw’n eu cymryd mewn ymateb i adroddiad yr IPCC. Rŷm ni hefyd, wrth gwrs, yn achub ar y cyfle i amlinellu ambell i beth rŷm ni fel plaid yn teimlo sydd eu hangen—dim y cyfan, wrth gwrs; yn bell o hynny—fel rhan o’r trawsnewidiad sydd ei angen yn wyneb yr heriau newid hinsawdd yma sydd o’n blaenau ni. Maen nhw’n cynnwys, wrth gwrs, gweithredu o ran ynni, gweithredu o ran trafnidiaeth, tai a rhai o’r sectorau sy’n cyfrannu fwyaf at allyriadau carbon.
Nawr, mae angen taclo ynni o ddau gyfeiriad, wrth gwrs—yn gyntaf, lleihau’r defnydd o ynni ac yna cynyddu’r ynni sy’n cael ei gynhyrchu o ffynonellau adnewyddadwy. Fe wnaeth pwyllgor cynaliadwyedd y Cynulliad diweddaf, yn ei adroddiad 'Dyfodol Ynni Craffach i Gymru', alw am greu targedau blynyddol i leihau'r galw am ynni, ac mae'n siomedig nad yw hynny wedi derbyn ymateb positif. Fe wnaeth hefyd alw am fwy o help i bobl ddefnyddio ynni yn fwy effeithlon, ac fe wnaf i ymhelaethu ychydig ar hynny mewn munud.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Discussing the weather is something that we as Welsh people delight in doing and, of course, 2018 has been of huge pleasure to many people when it comes to the weather. We recall the snow and cold weather at the beginning of the year, the endless rain of the spring, one of the hottest summers on record, and storm Callum in the autumn bringing a month’s worth of rain in two days. Across the world, the story is the same, with increasing examples of extreme weather, among other signs that the climate is changing.
A few weeks ago, a report by the IPCC was published, and this wasn't just another report to make some cheap headlines, but the high point of work that saw input from thousands of climate scientists from across the globe. The message in that report is entirely clear: time is running out. Time is running out to make the changes to our way of life, how we produce and use energy, how we travel around this earth, how we build and warm our homes, how we use our natural resources. Because the trajectory that we’re on in terms of global warming means that unless we change our ways then the implications will be damaging and extreme—not just more flooding, but whole states disappearing underwater because of increases in sea level; not just more drought, but more starvation on an international level; widespread disappearance of species and an environment that is far more challenging to life on this earth.
The conclusion of the report, of course, is that Governments do have to take urgent action on a far-reaching level by 2030 in order to limit global warming to a maximum of 1.5 degrees Celsius. There’s no doubt now, in my view, that this is the greatest challenge facing humanity. We all recall the discussion at the UN convention on climate change in Paris in 2015 that we had to limit global warming to less than 2 degrees Celsius and that efforts should be made to limit it to 1.5 degrees. What the IPCC report tells us now is that global warming is likely to reach 1.5 degrees Celsius between 2030 and 2052 if it continues to increase at the current rate. Any element of warming beyond that would bring risks of long-term and irreversible changes, with whole ecosystems being lost.
What this report doesn’t do to the same extent, of course, is to outline exactly what each of us needs to achieve in order to deliver the necessary change. It’s a matter for wider society, of course, and we as politicians have a key role in creating that other environment—the policy environment and the funding environment that will facilitate much of the change that needs to be seen.
Our motion today notes that the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee here at the Assembly has come to the conclusion that the Government is likely to fail to reach its targets for reducing carbon emissions by 2020. The purpose of this motion, therefore, is to call on the Welsh Government to outline what major steps it will take in response to the IPCC report. We of course are taking the opportunity to outline some of the things that we as a party feel should be done—not everything; it falls a long way short of that—as part of the transformation that is required in the face of these climate change challenges. They include, of course, action in terms of energy, transportation, housing, and some of the sectors that contribute most to carbon emissions.
We need to tackle energy from both directions, of course—first of all, we need to reduce the usage of energy and then increase the amount of energy produced from renewable sources. The sustainability committee of the last Assembly, in its report 'A Smarter Energy Future for Wales', called for creating annual targets to reduce the demand for energy, and it’s disappointing that that hasn’t seen a positive response. It also called for more help for people to use energy more efficiently, and I will expand upon that in just a moment.
Rydw i wedi sôn yn y Siambr yma o'r blaen, wrth gwrs, am sut mae Plaid Cymru am weld sefydlu cwmni ynni cenedlaethol, Ynni Cymru, a fyddai'n cynorthwyo â'n nod ni o sicrhau bod cymaint o drydan ag sy'n cael ei ddefnyddio yng Nghymru yn cael ei gynhyrchu o ynni adnewyddadwy erbyn 2035. Nawr, mae hynny'n uchelgeisiol, ond mae hynny hefyd yn bosib. Mae gwledydd eraill yn symud yn llawer cynt na ni ar yr agenda yma. Mae'r Almaen, er enghraifft, wedi ymrwymo erbyn 2050 i sicrhau bod 80 y cant o'u holl ynni yn dod o ffynonellau adnewyddadwy ac, yn fwy na hynny, erbyn yr un flwyddyn, ei bod hi'n torri defnydd ynni mewn adeiladau 80 y cant, ac yn creu miliynau o swyddi, ac yn ychwanegu at ei GDP. Mae'n rhaglen drawsnewidiol sydd, wrth gwrs, yn dangos y ffordd ymlaen i nifer ohonom ni. Mae'n werth edrych hefyd ar sut mae rhywle fel Wrwgwái, sydd â phoblogaeth ddim yn annhebyg i Gymru, wedi llwyddo i sicrhau, mewn cyfnod o lai na 10 mlynedd, fod 95 y cant o'i trydan yn dod o ynni adnewyddadwy gan, wrth gwrs, leihau ei hôl-droed carbon, ond hefyd lleihau biliau i'w phobl ar yr un pryd. Felly, maen nhw wedi dangos, gyda gweledigaeth ac arweiniad penderfynol, fod modd gwneud cynnydd sylweddol a sydyn tuag at economi carbon isel.
Rydw i'n credu'n gryf hefyd mewn rhoi'r gymuned yng nghalon polisi ynni. Rydw i wedi siarad sawl tro am yr angen i symud i ffwrdd o'r model hub and spoke yma o gynhyrchu ynni mewn pwerdai mawr sydd wedi'u canoli ac yna trosglwyddo'r ynni yna ar hyd a lled y wlad drwy grid sy'n hynafol, yn aneffeithlon ac yn gostus. Mae angen inni symud i fodel o gridiau lleol, clyfrach, gyda'r ynni yn cael ei gynhyrchu yn nes at le mae e'n cael ei ddefnyddio—yn y gymuned gan y gymuned—a rhwydweithiau sy'n fwy effeithlon, yn cynnig mwy o gydnerthedd, wrth gwrs, sy'n llai hagr ar y dirwedd hefyd, sydd yn rhywbeth sy'n cael ei drafod yn gyson yn y Siambr yma, ac yn rhatach hefyd o ran cost cynnal a chadw.
Nawr, mae cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn un peth, ond, fel soniais i yn gynharach, mae angen lleihau defnydd ynni hefyd, ac mae hynny'n greiddiol i'r dasg sydd o'n blaenau ni. A gydag aelwydydd yn y Deyrnas Unedig yn gwario 80 y cant o'u costau ynni ar wresogi ystafelloedd a dŵr yn y cartref, yna mae cryfhau safonau effeithlonrwydd ynni tai newydd, a gwella effeithlonrwydd ynni ein stoc tai presennol ni drwy ôl-ffitio, yn gwbl, gwbl allweddol. Mi wnes i ymhelaethu ychydig ar hyn yn y ddadl flaenorol, felly fe wnaf i ddim ailadrodd. Ond tra bod cynlluniau fel Arbed a Nyth yn cyfrannu, yn sicr, i'r dasg yma, cyfraniadau cymharol fychan ydyn nhw. Yn sicr, nid ydyn nhw nunlle yn agos at faint yr her sydd yn ein hwynebu ni, a lefel y buddsoddiad sydd ei angen mewn gwirionedd. Dyna pam, wrth gwrs, fel roeddwn i'n esbonio gynnau, fod yna ymrwymiad wedi bod ym maniffesto Plaid Cymru i fuddsoddi biliynau o bunnoedd dros ddau ddegawd i gwrdd â'r her yna drwy gomisiwn is-adeiledd cenedlaethol i Gymru. Dyna lefel yr uchelgais sydd ei hangen.
Mae'r cynnig yn cyfeirio at waharddiad ffracio. Rydw i'n cofio, yn fy nghyfnod blaenorol fel llefarydd y blaid ar y maes yma, mewn neges fideo, yn dweud bod angen i ddau beth ddigwydd i ni fedru gwireddu gwaharddiad go iawn ar ffracio yng Nghymru: yn gyntaf, bod y pwerau yn cael eu datganoli i ganiatáu i ni wneud hynny, ac, yn ail, bod y Cynulliad hwn yn ewyllysio i hynny ddigwydd. Wel, mae'r darnau hynny bellach yn eu lle, ac er gwaethaf moratoriwm nad oedd yn foratoriwm—ac mi ddywedaf i hynny tra byddaf i; rydw i'n gwybod bod y Llywodraeth yn anghytuno, ond nid oedd e'n foratoriwm—mae hi yn dda gweld y Llywodraeth nawr yn symud, gobeithio, i'r cyfeiriad o gael gwaharddiad go iawn yn y pen draw.
Mae trafnidiaeth yn faes y gad pwysig arall yn y frwydr i leihau allyriadau carbon, ac, os oes un achos eiconig a fydd yn brawf litmws i'r Llywodraeth yma, yna'r penderfyniad ynglŷn â llwybr du'r M4 fydd hwnnw. Nawr, mae un o'm cyd-Aelodau yn mynd i ymhelaethu ar hyn mewn munud, ond mi fyddai palu ymlaen gyda'r llwybr du yn golygu mwy o gerbydau ar ein ffyrdd a llai o debygrwydd y bydd Cymru yn cwrdd â'i thargedau newid hinsawdd. Fe gawsom ni gadarnhad ddoe gan arweinydd y tŷ y byddai'r bleidlais yn un ymrwymol, ond, wrth gwrs, beth mae nifer o bobl, byddwn i'n tybio, ar feinciau cefn y Llywodraeth eisiau gwybod yw a fydd honno yn bleidlais rydd, oherwydd mi fyddai penderfyniad gan y Cynulliad yma i beidio â bwrw ymlaen gyda'r llwybr du ac i fuddsoddi mewn opsiynau amgen yn ddatganiad clir ein bod ni'n gwbl o ddifri ynglŷn â rôl Cymru wrth daclo allyriadau a newid hinsawdd. A dyna'r neges hefyd, wrth gwrs, a fyddai'n cael ei hanfon yng nghymal 6 ein cynnig ni, sef bod Llywodraeth Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru a sefydliadau cyhoeddus eraill yng Nghymru yn dod yn rhan o'r symudiad byd-eang i ddadfuddsoddi mewn tanwydd ffosil. Byddai hynny'n arwydd o’r cydgyfrifoldeb sydd gennym ni oll i daclo newid hinsawdd.
Fe wnaf i gloi am y tro jest drwy wneud un pwynt olaf. Rŷch chi'n gwybod, yn y gorffennol, fod pobl wedi cysylltu lleihau allyriadau gyda, rywsut, gorfod cyfyngu ar dwf a chynhyrchiant—ei fod e'n rhwystr i dwf busnes. Wel, ystyriwch yr ystadegyn yma: yn y cyfnod y mae Prydain wedi lleihau allyriadau 40 y cant, mae cynhyrchiant a thwf—productivity and growth—wedi codi 70 y cant. Nawr, mae hynny'n dangos yn glir y gallwn ni ddatgysylltu twf oddi ar allyriadau. Nid yw un yn gorfod mynd law yn llaw gyda'r llall rhagor, fel yr oedd, wrth gwrs, flynyddoedd yn ôl.
Mae'r OECD wedi dweud y bydd gweithredu ar newid hinsawdd yn hwb i dwf economaidd, nid yn unig wrth osgoi effeithiau newid hinsawdd, ac mae yna gost sylweddol i'r effeithiau hynny, wrth gwrs, ond hefyd wrth fuddsoddi mewn technolegau glân, effeithlon, arloesol, newydd. Meddyliwch am ôl-ffitio tai fel un enghraifft: creu swyddi ac arbedion economaidd ar un llaw; creu manteision cymdeithasol ar law arall, drwy daclo tlodi tanwydd; a chreu manteision amgylcheddol amlwg wedyn drwy leihau allyriadau. Mi fydd arloesedd a thechnoleg yn ein helpu ni i fynd ymhellach ac ymhellach yn y blynyddoedd i ddod wrth i ddatblygiadau newydd gyflymu'r broses honno.
Felly, tra mai newid hinsawdd yw'r her fwyaf sy'n wynebu dynoliaeth heddiw—her sy'n dod â bygythiadau difrifol eithriadol—er mwyn peidio â gorffen ar nodyn rhy negyddol a chalon drom, mae angen inni gofio bod taclo newid hinsawdd yn dod â chyfleoedd gydag ef hefyd, nid dim ond y cyfleoedd amlwg amgylcheddol, ond rhai economaidd a chymdeithasol. Ond, yr hyn y mae'r cynnig yma yn ei gwestiynu mewn difri yw: i ba raddau yr ydym yn barod i wynebu'r her honno, ac i ba raddau yr ydym yn barod i afael yn y cyfleoedd hynny? Mae'r neges yn glir gan yr IPCC. Nid ydym ni ddim yn pasio'r prawf ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i Gymru godi ei gêm, neu ein plant ni, wrth gwrs, fydd yn talu'r pris.
I've talked in this Chamber before, of course, of how Plaid Cymru wants to see the establishment of a national energy company for Wales that would assist in our aim of ensuring that as much energy as is consumed in Wales is produced from renewable sources by 2035. That's ambitious but it’s also achievable. Other nations are moving far more quickly than us on this agenda. Germany, for example, has committed that by 2050 it will ensure that 80 per cent of all its energy will come from renewable sources, and, more than that, that, by the same year, it cuts the use of energy in buildings by 80 per cent, and creates millions of jobs, and adds to its GDP. It's a transformational programme that shows the way forward for many of us. It’s also worth looking at how somewhere like Uruguay, which has a population similar to Wales, has managed to ensure, in a period of less than 10 years, that 95 per cent of its energy comes from renewable sources—of course reducing its carbon footprint, but also reducing bills for its people simultaneously. So, they have shown that, with vision and determined leadership, it’s possible to make significant and swift progress towards a low-carbon economy.
I strongly believe in placing the community at the heart of energy policy. I’ve spoken many times of the need to move away from the hub-and-spoke model of producing energy in large power stations that are centralised and then transferring that across the country via an old grid that is ineffective and expensive. We need to move to a model of local grids, which are smarter, with the energy being produced closer to where its consumed—in the community by the community—and networks that are more efficient, often more resilient, less damaging to the landscape, which is something that is regularly discussed in this Chamber, and also cheaper in terms of maintenance costs.
Producing renewable energy is one thing, but, as I mentioned earlier, we also need to reduce our use of energy, and that is at the heart of the task facing us. With homes in the UK spending 80 per cent of their energy costs on heating rooms and water in the home, then improving efficiency standards in new housing and improving the efficiency of our existing housing stock by retrofitting is crucially important. I did expand upon this in a previous debate, so I won’t rehearse those points. But whilst plans such as Arbed and Nest do contribute, certainly, to this task, they are relatively small contributions. Certainly, they don’t get anywhere near the scale of the challenge facing us and the level of investment required, if truth be told. That’s why, of course, as I explained earlier, there has been a commitment in the Plaid Cymru manifesto to invest billions of pounds over two decades to meet that challenge through a national infrastructure commission for Wales. That’s the level of ambition we need.
The motion refers to a fracking ban. I remember, in a previous stint as Plaid spokesperson on this subject, in a video message, saying that two things had to happen in order to achieve a real ban on fracking: first of all, that the power should be devolved to allow us to take that decision, and, secondly, that this Assembly desired that to happen. Well, those things are now in place, and despite a moratorium that wasn’t a moratorium—and I will say that whilst I have breath; I know that the Government disagrees, but it wasn’t a moratorium—it’s good to see the Government now moving, hopefully, in the direction of a real fracking ban.
Transport is another important area in the battle to reduce carbon emissions, and if there is one iconic case that will be a litmus test for this Government then it’s the decision on the black route for the M4. One of my fellow Members will expand on this in a few moments' time, but proceeding with the black route would mean more vehicles on the road and less likelihood that Wales will meet its climate change targets. We had confirmation just yesterday from the leader of the house that the vote will be a binding vote. What many people on the Government backbenches want to know, I assume, is whether that will be a free vote, or an un-whipped vote, because a decision by this Assembly not to proceed with the black route and to invest in alternative options would be a clear statement that we are entirely serious about Wales’s role in tackling emissions and climate change. And that’s also the message that would be sent by clause 6 of our motion, namely that the Welsh Government, the National Assembly for Wales and other public organisations in Wales would be part of the global movement to disinvest in fossil fuels. That would be a sign of the joint responsibility that we all have in tackling climate change.
And I will conclude for the time being just by making one final point. In the past, people have linked reducing carbon emissions with somehow having to limit growth and productivity—that it’s a barrier to the growth of business. Well, consider this statistic: in the period that Britain has reduced emissions by 40 per cent, productivity and growth have increased 70 per cent. That shows clearly that we can disengage growth from emissions. One doesn’t have to go hand in hand with the other anymore as it did in the past.
The OECD has stated that taking action on climate change will be a boost to economic growth, not only in avoiding the impacts of climate change, and there will be significant cost to those impacts, but also in investing in clean, efficient, innovative, new technologies, and if you think of the retrofitting of homes as one example: creating jobs and economic savings on the one hand; creating social benefits on the other by tackling fuel poverty; and creating clear environmental benefits by reducing emissions. Innovation and technology will assist us in going further and further in years to come as new developments hasten that process.
Therefore, whilst climate change is the greatest challenge facing humanity today, a challenge that brings serious threats, in order not to finish on too negative a note, we do have to bear in mind that tackling climate change brings opportunity too, not just the clear environmental opportunities, but also economic and social opportunities too. But what this motion questions, if truth be told, is: to what extent are we willing to face that challenge and to what extent are we willing to grasp those opportunities? The message is clear from the IPCC. We are not passing that test at the moment. Wales has to raise its game or it’s our children who will pay the price.
Thank you. I have selected the four amendments to the motion. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. Can I ask the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to move formally amendments 1 and 4, tabled in the name of Julie James?
Diolch. Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i gynnig gwelliannau 1 a 4, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Julie James
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn nodi’r dystiolaeth sy’n dangos yr heriau i Gymru sydd ynghlwm wrth gyflawni ymrwymiadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 o ran lleihau allyriadau o leiaf 80 y cant erbyn 2050.
Gwelliant 4—Julie James
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn nodi’r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u cymryd hyd yma o ran y newid yn yr hinsawdd gan gynnwys:
a) gosod targedau interim a chyllidebau carbon i Gymru a datblygu’r cynllun cyflenwi carbon isel cyntaf.
b) cyhoeddi’r fersiwn ddrafft o’r polisi echdynnu petroliwm at ddiben ymgynghori.
c) cynlluniau a gyhoeddwyd yn ddiweddar gyfer gwasanaeth rheilffordd newydd gwerth £5 biliwn a fydd yn arwain at leihad o 25 per cent mewn allyriadau carbon ar rwydwaith Cymru a’r Gororau a chynlluniau i ddatblygu Strategaeth Trafnidiaeth Cymru newydd a all gefnogi rhwydwaith trafnidiaeth carbon isel ac aml-ddull ar draws Cymru.
d) buddsoddi dros £240 miliwn yn rhaglen Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru, sy’n cynnwys Nyth ac Arbed, gan wella effeithlonrwydd ynni dros 45,000 o gartrefi a chymeradwyo buddsoddiad pellach o £104 miliwn ar gyfer y cyfnod 2017-2021.
e) cychwyn adolygiad o ran L o’r rheoliadau adeiladu er mwyn cynyddu lefel yr effeithlonrwydd ynni sy’n ofynnol ar gyfer cartrefi newydd
f) gosod targed sy’n golygu bod 70 y cant o’r trydan a ddefnyddir yng Nghymru’n dod o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030, gyda gwahanol gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru’n cefnogi cynnydd i 48 y cant yn 2017.
Amendment 1—Julie James
Delete point 3 and replace with:
Notes the evidence that shows the challenges for Wales in delivering the Environment (Wales) Act 2016 commitments of at least 80 per cent emission reductions by 2050.
Amendment 4—Julie James
Delete point 5 and replace with:
Notes Welsh Government action to date on climate change including:
a) setting interim targets and carbon budgets for Wales and development of the first low-carbon delivery plan.
b) publication of draft petroleum extraction policy for consultation.
c) recently announced plans for a new £5 billion rail service which will lead to a 25 per cent reduction in carbon emissions on the Wales and Borders network and plans to develop a new Wales Transport Strategy that can support an integrated, multi-modal and low-carbon transport network across Wales.
d) invested more than £240 million in the Welsh Government Warm Homes programme, which includes Nest and Arbed, improving the energy efficiency of more than 45,000 homes and agreed further investment of £104 million for the period 2017-2021.
e) having commenced a review of part L of the building regulations to increase the required energy efficiency of new homes.
f) setting a target for 70 per cent of Welsh electricity consumption from renewables by 2030, with a range of Welsh Government actions supporting an increase to 48 per cent in 2017.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 4.
Amendments 1 and 4 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Neil McEvoy to move amendment 2, tabled in his own name.
Diolch. Galwaf ar Neil McEvoy i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw ei hun.
Gwelliant 2—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 3:
Yn gwrthwynebu defnyddio ynni niwclear fel ffordd o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd.
Amendment 2—Neil McEvoy
Insert as new point after point 3:
Opposes the use of nuclear power as a means to combat climate change.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My amendment is very simple. This Assembly for Wales:
'Opposes the use of nuclear power as a means to combat climate change.'
I put the amendment forward because I wanted to give every Member of this Assembly a vote for or against nuclear power. I also want the public to be able to hold each one of us for account on nuclear power. I've always been anti-nuclear, but the Hinkley nuclear mud campaign has made me into an anti-nuclear activist now.
With my sovereignist hat on, I would say that Wylfa B is unaffordable for a future sovereign Wales. I was pleased last week to welcome Japan Friends of the Earth here, and I was lucky enough to meet and speak to a person from Fukushima. They could not understand why Wales is accepting nuclear energy technology from Hitachi in Japan. They spoke of the mass evacuation from Fukushima on the day of the accident, and pointed out that it would be impossible for 80,000 people to be evacuated from Ynys Môn with just two bridges. So, the question is: if Wylfa B goes ahead, what would be the evacuation plan if the unthinkable happened? The reality is there could be no evacuation for most people.
On television on Monday night, one of the candidates to be Labour leader admitted that there would be a risk with developing a new nuclear power station on Anglesey. But he said that we shouldn't talk about that risk when, actually, we really need to. The waste from nuclear power also poses huge problems for our future generations, and nuclear power also poses health risks at the present time.
In 2003, the German Federal Office for Radiation Protection commissioned research that found that people living within 5 km of German nuclear reactors suffered a 1.61 increased ratio for all cancers, and an increased ratio of 2.19 in leukaemia amongst all children. Now, Members here should be aware of the leukaemia cluster around Hinkley Point, with the evidence provided by Professor Barnham. Well, in Germany, the Government shut down eight nuclear reactors and are phasing out all nuclear reactors by 2022.
Nuclear is not environmentally friendly. There is a much higher carbon cost than for renewables, but the cost is front-loaded. In addition, the Oxford Research Group predicts that by 2050, each nuclear power station will generate as much carbon as gas-powered stations, as the grade of available uranium ore decreases. Now, we have great natural resources in Wales: wind, water, a coastline. Nuclear power is a distraction from what we should be doing, and that is developing renewable energy. The sovereign Parliament of Iceland legislated to use their natural resources to produce energy. And a future sovereign Welsh parliament could do the same. Wales could be fully sustainable with renewable energy, and it’s the people of Wales who should decide energy policy in this country.
To go back to the main point, my amendment states that this Assembly for Wales:
'Opposes the use of nuclear power as a means to combat climate change.'
What do you think?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae fy ngwelliant yn syml iawn, sef bod Cynulliad Cymru:
'Yn gwrthwynebu defnyddio ynni niwclear fel ffordd o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd.'
Cyflwynais y gwelliant oherwydd fy mod eisiau rhoi pleidlais i bob Aelod o'r Cynulliad hwn dros neu yn erbyn pŵer niwclear. Hefyd, rwyf am i'r cyhoedd allu dwyn pob un ohonom i gyfrif ar fater pŵer niwclear. Rwyf bob amser wedi bod yn wrth-niwclear, ond mae ymgyrch mwd niwclear Hinkley wedi fy ngwneud yn ymgyrchydd gwrth-niwclear bellach.
Gan wisgo fy het sofran, buaswn yn dweud bod Wylfa B yn anfforddiadwy i Gymru sofran yn y dyfodol. Roeddwn yn falch o groesawu Cyfeillion y Ddaear Japan yma yr wythnos diwethaf, ac roeddwn yn ddigon ffodus i gyfarfod a siarad â rhywun o Fukushima. Ni allent ddeall pam y mae Cymru'n derbyn technoleg ynni niwclear gan Hitachi yn Japan. Roeddent yn siarad am yr allfudo mawr yn ystod argyfwng Fukushima ar ddiwrnod y ddamwain, ac yn nodi y byddai'n amhosibl i 80,000 o bobl adael Ynys Môn gyda dim ond dwy bont. Felly, y cwestiwn yw: os yw Wylfa B yn mynd rhagddo, beth fyddai'r cynllun dianc pe bai'r gwaethaf yn digwydd? Y realiti yw na allai'r rhan fwyaf o bobl ddianc.
Ar y teledu nos Lun, cyfaddefodd un o'r ymgeiswyr ar gyfer yr arweinyddiaeth Lafur y byddai risg o ddatblygu gorsaf ynni niwclear newydd ar Ynys Môn. Ond dywedodd na ddylem sôn am y perygl hwnnw er bod gwir angen inni wneud hynny mewn gwirionedd. Mae'r gwastraff yn sgil pŵer niwclear hefyd yn achosi problemau enfawr i genedlaethau'r dyfodol, ac mae pŵer niwclear hefyd yn peri risgiau i iechyd ar hyn o bryd.
Yn 2003, gwelodd ymchwil a gomisiynwyd gan Swyddfa Ffederal yr Almaen ar gyfer Diogelwch Ymbelydrol fod pobl sy'n byw o fewn 5 km i adweithyddion niwclear yn yr Almaen yn wynebu cynnydd yn y gymhareb o 1.61 ar gyfer pob math o ganser, a chynnydd yn y gymhareb o 2.19 ar gyfer lewcemia ymhlith plant yn gyffredinol. Nawr, dylai'r Aelodau yma fod yn ymwybodol o'r clwstwr lewcemia o amgylch Hinkley Point, gyda'r dystiolaeth a ddarparwyd gan yr Athro Barnham. Wel, yn yr Almaen, caeodd y Llywodraeth wyth adweithydd niwclear ac maent yn cael gwared ar yr holl adweithyddion niwclear fesul cam erbyn 2022.
Nid yw niwclear yn ecogyfeillgar. Mae'n cynnwys cost garbon uwch nag ar gyfer ynni adnewyddadwy, ond mae'r gost yn digwydd ar ddechrau'r broses. Yn ogystal, mae'r Oxford Research Group yn rhagweld y bydd pob gorsaf niwclear erbyn 2050 yn cynhyrchu cymaint o garbon â gorsafoedd wedi'u pweru â nwy, wrth i safon mwyn wraniwm ostwng. Nawr mae gennym adnoddau naturiol gwych yng Nghymru: gwynt, dŵr, morlin. Mae pŵer niwclear yn tynnu sylw oddi ar yr hyn y dylem ei wneud, sef datblygu ynni adnewyddadwy. Deddfodd Senedd sofran Gwlad yr Iâ i ddefnyddio eu hadnoddau naturiol er mwyn cynhyrchu ynni. A gallai senedd sofran yng Nghymru yn y dyfodol wneud yr un peth. Gallai Cymru fod yn gwbl gynaliadwy gydag ynni adnewyddadwy, a phobl Cymru ddylai benderfynu ar bolisi ynni yn y wlad hon.
I fynd yn ôl at y prif bwynt, mae fy ngwelliant yn dweud bod Cynulliad Cymru:
'Yn gwrthwynebu defnyddio ynni niwclear fel ffordd o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd.'
Beth yw eich barn chi?
Thank you. Can I call on David Melding to move this amendment 3, tabled in the name of Darren Millar?
Diolch. A gaf fi alw ar David Melding i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar?
Gwelliant 3—Darren Millar
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
5. yn croesawu Papur Gwyn Ceidwadwyr Cymru, 'Dinasoedd Byw', sy'n cyflwyno cynigion i liniaru achosion ac effeithiau newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys:
a) gwneud Caerdydd yn brifddinas carbon niwtral gyntaf y DU;
b) gosod offer monitro llygredd aer ym mhob ysgol a meithrinfa yng Nghymru;
c) cyflwyno menter cartrefi clyfar i gefnogi micro gynlluniau ynni a chynlluniau ynni cymdogaethau sydd am gynhyrchu, storio a chludo eu hynni eu hunain;
d) ymrwymo i darged o orchudd canopi coed trefol o 20 y cant erbyn 2030;
e) cymell ac annog toeau gwyrdd ar ddatblygiadau masnachol yng Nghymru; a
f) cyflwyno cerdyn gwyrdd a fydd yn rhoi teithiau bws am ddim i bob plentyn rhwng 16 a 24 oed yng Nghymru.
Amendment 3—Darren Millar
Delete point 5 and replace with:
5. Welcomes the Welsh Conservatives' white paper, 'Liveable Cities', which puts forward proposals to mitigate the causes and effects of climate change including:
a) making Cardiff the UK’s first carbon-neutral capital city;
b) installing air pollution monitors in all schools and nurseries in Wales;
c) introducing a smart-homes initiative to support micro and neighbourhood energy schemes that want to generate, store and transport their own energy;
d) committing to a target of 20 per cent urban tree canopy cover by 2030;
e) incentivising and encouraging green roofs on commercial developments in Wales; and
f) introducing a green card which will give free bus travel to all 16-24 year olds in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I do move amendment 3 in the name of Darren Millar. And can I thank Plaid Cymru, and Llyr Gruffydd in particular, for tabling today’s motion? I think it is a very important debate, and we’ve heard, in fairness, two very passionate contributions. And it’s hardly surprising, given the challenges that we now know we face from indisputable scientific evidence. The UK Committee on Climate Change has observed that progress remains a long way short of the Welsh Government’s existing targets to reduce emission levels to 40 per cent below their 1990 level by 2020. And, there are reasons for this; it’s not something we can just beat the Government with, and Wales has a heavy burden from its former industrial past, and we still have a very high share of the heavy industry that remains in the United Kingdom. But this isn’t a get-out-of-jail card or free pass either. So, I think we need to ensure that this debate brings a bit of energy, if I can use that word, and doesn’t just become lacklustre, but we come and present our own alternatives where we think the Government is falling short, and that’s what I intend to do this afternoon.
There is much in the Plaid motion that I could agree with. Points 1 to 4 cause me no difficulty, but I don’t agree with everything that’s in point 5. I’m sure this doesn’t surprise you, hence our amendment. If I can just look at some specifics, on the M4, I think we do need to wait for the inquiry report on what route should be chosen, if we do want a massive road scheme there. And, this is quite rightly a contestable area, and we should have a very thorough debate on this. But it might be justified, and we certainly need to hold an open mind on it.
In terms of nuclear, this is obviously Neil’s amendment rather than Plaid’s motion. We don’t believe you can just say nuclear is not part of the mix. We think it is, because it’s needed particularly in its back-up role for sustainable renewable sources to be there, because they do fluctuate and we need that sort of constant back-up for 20 per cent or so, in the foreseeable future, anyway, until we get a better means of delivering that. So, for that reason, we do not support your amendment.
Then, on fracking, we acknowledge that there are justified scientific and technical concerns that clearly would need to be addressed before any scheme could go ahead. I have to say there is some danger of us being deflected from the drive to renewables by seeing cleaner fossil fuels. That again has to be faced—it's a real challenge—but I wouldn't remove it entirely from the mix. Some of you may have attended Swansea University's meeting, held here in the Senedd last month, which did look at waterless fracking and its benefits, and, indeed, I think Helen Mary Jones sponsored that event, though more in a previous role, if I can be discreet in describing it as such. So, let's just not say absolutely 'no'. Let's act on the evidence. That's what we're urging people to do, surely, in terms of climate change.
So, we would argue for a broad range of measures to rapidly reduce our carbon footprint, and some of the things we've emphasised we've packaged in our strategy for urban renewal, 'Liveable Cities', and, indeed, that constitutes the bulk of our amendment 3, because we do believe we need to make very rapid progress. We've heard that we've had global warming so far of one degree, and that if we do nothing we're going to have warming of over three degrees. As Martin Wolf says in today's Financial Times—and it is something when some of the best journalism is from the leading business paper—he just says: what will our descendants think? Well, they're likely to think along the lines of what we think about our ancestors who calmly sat back and did nothing about slavery. It will be seen in that sort of moral dimension, so we really have to get a move on and act quickly.
One of the things that we would like to see is Cardiff becoming the first city in the UK to be carbon neutral. A variety of European cities are pushing for this, and some hope to achieve it as early as 2025. So that's one specific. We would increase—
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig gwelliant 3 yn enw Darren Millar. Ac a gaf fi ddiolch i Blaid Cymru, a Llyr Gruffydd yn benodol, am gyflwyno'r cynnig heddiw? Credaf ei bod yn ddadl bwysig iawn, ac rydym wedi clywed dau gyfraniad angerddol iawn a bod yn deg. Ac nid yw'n syndod, o ystyried yr heriau y gwyddom ein bod yn eu hwynebu o ran tystiolaeth wyddonol ddiamheuol. Mae Pwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd wedi gweld bod y cynnydd yn parhau i fod ymhell o dargedau presennol Llywodraeth Cymru i leihau lefelau allyriadau i 40 y cant islaw eu lefel yn 1990 erbyn 2020. Ac mae rhesymau am hyn; nid yw'n rhywbeth y gallwn ymroi'n unig i golbio'r Llywodraeth yn ei gylch, ac mae baich trwm ar Gymru o'i gorffennol diwydiannol blaenorol, ac mae gennym gyfran uchel iawn o'r diwydiant trwm sy'n weddill yn y Deyrnas Unedig. Ond nid yw hynny'n esgus dros beidio â gweithredu ychwaith. Felly, credaf fod angen inni sicrhau bod y ddadl hon yn creu rhywfaint o egni, os caf ddefnyddio'r gair hwnnw, ac nad yw'n ddifflach, ond ein bod yn cyflwyno ein hatebion amgen ein hunain lle credwn fod y Llywodraeth yn ddiffygiol, a dyna rwy'n bwriadu ei wneud y prynhawn yma.
Mae llawer yng nghynnig Plaid Cymru y gallwn gytuno ag ef. Nid yw pwyntiau 1 i 4 yn peri unrhyw anhawster imi, ond nid wyf yn cytuno â phopeth ym mhwynt 5. Rwy'n siŵr nad yw hynny'n syndod i chi, a dyna'r rheswm dros ein gwelliant. Os caf edrych ar rai manylion, o ran yr M4, credaf fod angen inni ddisgwyl am adroddiad yr ymchwiliad ar ba lwybr y dylid ei ddewis, os ydym eisiau cynllun ffordd enfawr yno. Ac mae hwn yn gwbl briodol yn faes dadleuol, a dylem gael dadl drylwyr iawn arno. Ond efallai y gellid ei gyfiawnhau, ac yn sicr mae angen inni gadw meddwl agored ar y mater.
O ran ynni niwclear, gwelliant Neil yn hytrach na chynnig Plaid Cymru yw hwn yn amlwg. Ni chredwn y gallwch ddweud yn syml nad yw niwclear yn rhan o'r gymysgedd. Credwn ei fod, oherwydd mae ei angen yn enwedig yn ei rôl wrth gefn i ffynonellau adnewyddadwy cynaliadwy allu bod yno, oherwydd maent yn amrywio ac mae arnom angen darpariaeth wrth gefn gyson o'r fath ar gyfer tua 20 y cant, yn y dyfodol y gellir ei ragweld beth bynnag, hyd nes y cawn well ffordd o'i ddarparu. Felly, am y rheswm hwnnw, nid ydym yn cefnogi eich gwelliant.
Yna, ar ffracio, rydym yn cydnabod bod yna bryderon gwyddonol a thechnegol y gellir eu cyfiawnhau ac y byddai'n amlwg angen rhoi sylw iddynt cyn y gallai unrhyw gynllun fynd rhagddo. Rhaid imi ddweud fod yna beth perygl y cawn ein perswadio i roi'r gorau i'r ymgyrch dros ynni adnewyddadwy wrth weld tanwyddau ffosil glanach. Mae'n rhaid wynebu hynny eto—mae'n her go iawn—ond ni fuaswn yn ei ddileu'n gyfan gwbl o'r cymysgedd. Efallai y bydd rhai ohonoch wedi mynychu cyfarfod Prifysgol Abertawe, a gynhaliwyd yma yn y Senedd fis diwethaf, a edrychai ar ffracio di-ddŵr a'i fanteision, ac yn wir, credaf fod Helen Mary Jones wedi noddi'r digwyddiad hwnnw, er yn fwy mewn rôl flaenorol, os gallaf fod yn gynnil yn ei disgrifio felly. Felly, gadewch i ni beidio â dweud 'na' ar ei ben. Gadewch inni weithredu ar sail y dystiolaeth. Dyna rydym yn annog pobl i'w wneud, does bosib, mewn perthynas â newid hinsawdd.
Felly, byddem yn dadlau o blaid amrywiaeth eang o fesurau i leihau ein hôl troed carbon yn gyflym, ac rydym wedi pecynnu rhai o'r pethau rydym wedi'u pwysleisio yn ein strategaeth ar gyfer adfywio trefol, 'Dinasoedd Byw', ac yn wir, dyna yw swmp a sylwedd ein gwelliant 3, oherwydd credwn fod angen inni wneud cynnydd cyflym iawn. Clywsom ein bod wedi cael cynhesu byd-eang o un radd eisoes, ac os na wnawn ddim byddwn yn gweld cynhesu o dros dair gradd. Fel y dywed Martin Wolf yn y Financial Times heddiw—ac mae'n rhywbeth pan ddaw peth o'r newyddiaduraeth orau o'r prif bapur busnes—mae'n dweud: beth fydd ein disgynyddion yn ei feddwl? Wel, maent yn debygol o feddwl rhywbeth yn debyg i'r hyn y meddyliwn ni am ein cyndeidiau a eisteddai'n ôl yn ddigyffro a gwneud dim byd ynglŷn â chaethwasiaeth. Bydd yn cael ei weld mewn dimensiwn moesol o'r fath, felly rhaid inni fynd ati a gweithredu'n gyflym.
Un o'r pethau yr hoffem ei weld yw Caerdydd yn dod yn ddinas gyntaf y DU i fod yn niwtral o ran carbon. Mae amryw o ddinasoedd Ewropeaidd yn anelu tuag at y nod hwn, a rhai ohonynt yn gobeithio'i gyflawni mor fuan â 2025. Felly, dyna un peth penodol. Byddem yn cynyddu'r—
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
If I have time. I realise the Deputy Presiding Officer is much more indulgent than I ever was in these matters.
Os oes gennyf amser. Rwy'n sylweddoli bod y Dirprwy Lywydd yn llawer mwy goddefgar nag y bûm innau erioed yn y materion hyn.
Yes, go on. Very quickly. [Laughter.] That makes sure that you will now.
Iawn, parhewch. Yn gyflym iawn. [Chwerthin.] Bydd hynny'n gwneud yn siŵr y byddwch.
You've made a great case for renewable energy, so do you therefore regret the removal of the feed-in tariff that the Conservatives brought in when they first took office?
Rydych wedi gwneud achos gwych dros ynni adnewyddadwy, felly a ydych chi'n gresynu at y modd y cafodd y Ceidwadwyr wared ar y tariff cyflenwi trydan pan ddaethant i rym gyntaf?
What I note is that renewable energy is now becoming the market preference, and that is absolutely what we should be aiming for, and that is what these incentives were made to achieve.
I was going to finish with the point that we need more woodland and forests, including a strategy for 20 per cent urban canopy cover, and active travel, again, has to be a key element—active travel involving us all individually. That's a big part of the commitment. But despite not being able to fully support Plaid's motion, I do think that the push behind it for a powerful political consensus in Wales to help us radically reduce climate change is most welcome.
Sylwaf fod ynni adnewyddadwy bellach yn dod yn ddewis y farchnad, a dyna'n sicr y dylem fod yn anelu tuag ato, ac i gyflawni hynny y lluniwyd y cymhellion hyn.
Roeddwn yn mynd i orffen gyda'r pwynt fod arnom angen mwy o goetir a choedwigoedd, gan gynnwys strategaeth ar gyfer gorchudd canopi coed trefol o 20 y cant, a rhaid i deithio llesol, unwaith eto, fod yn elfen allweddol—teithio llesol sy'n ein cynnwys ni oll yn unigol. Dyna ran fawr o'r ymrwymiad. Ond er nad ydym yn mynd i allu cefnogi cynnig Plaid Cymru yn llawn, rwy'n credu bod y pwysau y tu ôl iddo am gonsensws gwleidyddol pwerus yng Nghymru i'n helpu i leihau newid hinsawdd mewn ffordd radical yn un sydd i'w groesawu'n fawr.
I think one of the biggest problems around the M4 relief road is how the Welsh Government can possibly square it with its ambition to achieve 43 per cent reduction in vehicle carbon emissions by 2030. If it goes ahead with the M4 relief road it would increase the number of vehicles by something like 42,000 vehicles a day. So, I do not understand how we could possibly achieve our climate change obligations and our targets in that respect if we were to go ahead with the M4 relief road. It might temporarily reduce congestion around Newport once it was built—they'd have to put up with an awful lot of congestion in the meanwhile—but it would massively increase the congestion in both Cardiff and further down the M4. I don't see how anyone can justify increasing congestion in Cardiff when we already have nine schools and several unnamed nurseries with illegal levels of air pollution, and we all know that there are very considerable health indications that are not good, particularly for young lungs. So, I very much feel that the M4 relief road, which was first mooted in 1991, is a twentieth-century solution that simply does not fit with the twenty-first century problems that we now face. It was mooted at a time when we were simply not as aware as we now are of the very serious and rapid change in our climate, and so I think we have to think again on that one.
I won't be supporting amendment 2. Nuclear policy is not devolved, so it doesn't hugely matter what the Assembly's position on it is, because this is decided by the UK Government. I, clearly, think that we should be using—. I disagree with David Melding on this, that we should be using nuclear as a back-up for renewables. I feel that gas ought to be playing that role, as a back-up, and I'm somewhat disturbed that gas is being burnt at the levels it is being burnt, because it is, obviously, a finite resource, and we should be using it more judiciously than we are at the moment.
I pay a lot of regard to amendment 3. I think that there's a huge amount of attraction in the proposals that have been drafted by David Melding, and David Melding's ambition for our capital city as the first carbon-neutral capital city in the UK. The idea of installing air pollution monitors in all our schools and nurseries is one that I feel that the Welsh Government should be reaching out to and embracing.
I, absolutely, am committed to the idea of a 20 per cent urban tree canopy by 2030, because, obviously, that is one of the ways in which we can tackle the dreadful air pollution we've got. And, clearly, we should be incentivising people to put green roofs in any new construction or any new development, or any replacement roof. But, in order not to make the chief whip anxious, I'm afraid I won't be able to support amendment 3. But I, nevertheless, feel that we, collectively, ought to be reaching out to the excellent ideas that David Melding has proposed.
I think amendment 4 obviously indicates a lot of potential ideas, but these are ideas we should have been getting on with for some time now. The fact that we still only have the Part L revision of the building regulations in consultation, and people are continuing to build all these homes that are not connected with public transport, do not have active travel paths built into them, do not even have bus routes built into them. The Lisvane development and the old Llanedeyrn development on the edge of my constituency are cases in point, where it's going to massively increase the amount of congestion in my constituency. And, at the same time, we have Cardiff council considering closing alleyways, which are excellent places for people to cycle and walk, away from very busy, congested roads. This seems to be entirely the wrong direction of travel.
So, I would like to see some really chunky proposals for dealing with the congestion around Newport through much better public transport, and those are the sorts of things I want to see from our Government.
Credaf mai un o'r problemau mwyaf ynglŷn â ffordd liniaru'r M4 yw sut y gall Llywodraeth Cymru ei chysoni gyda'i huchelgais i gyflawni gostyngiad o 43 y cant mewn allyriadau carbon o gerbydau erbyn 2030. Os yw'n bwrw rhagddi ar ffordd liniaru'r M4, byddai'n arwain at gynnydd o rywbeth tebyg i 42,000 o gerbydau'r dydd. Felly, nid wyf yn deall sut yn y byd y gallem gyflawni ein rhwymedigaethau newid hinsawdd a'n targedau yn hynny o beth pe baem yn bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4. Gallai leihau tagfeydd dros dro o gwmpas Casnewydd wedi iddi gael ei hadeiladu—byddai'n rhaid iddynt ddygymod â llawer iawn o dagfeydd yn y cyfamser—ond byddai'n cynyddu'r tagfeydd yng Nghaerdydd ac ymhellach i lawr yr M4 yn aruthrol. Nid wyf yn gweld sut y gall unrhyw un gyfiawnhau cynyddu tagfeydd yng Nghaerdydd pan fo gennym naw o ysgolion a nifer o feithrinfeydd heb eu henwi gyda lefelau llygredd aer sy'n anghyfreithlon eisoes, ac mae pawb ohonom yn gwybod nad yw'r arwyddion yn dda o ran iechyd, yn enwedig i ysgyfaint ifanc. Felly, rwy'n teimlo'n gryf mai ateb ugeinfed ganrif yw ffordd liniaru'r M4, a grybwyllwyd yn gyntaf yn 1991, ac nid yw'n addas ar gyfer y problemau unfed ganrif ar hugain sy'n ein hwynebu yn awr. Cafodd ei gwyntyllu ar adeg pan nad oeddem mor ymwybodol ag rydym bellach o'r newid cyflym a difrifol yn ein hinsawdd, ac felly credaf fod angen inni feddwl eto am hynny.
Ni fyddaf yn cefnogi gwelliant 2. Nid yw'r polisi niwclear wedi'i ddatganoli, felly nid oes ots mawr iawn beth yw safbwynt y Cynulliad ar y mater, gan mai Llywodraeth y DU sy'n penderfynu ar hyn. Yn amlwg, credaf y dylem fod yn defnyddio—. Rwy'n anghytuno â David Melding ar hyn, y dylem fod yn defnyddio ynni niwclear fel ateb wrth gefn ar gyfer ynni adnewyddadwy. Rwy'n teimlo mai nwy ddylai chwarae'r rhan honno, fel darpariaeth wrth gefn, ac mae'n fy mhoeni braidd fod nwy'n cael ei losgi ar y lefel y mae'n cael ei losgi, oherwydd yn amlwg, mae'n adnodd y mae pen draw iddo a dylem fod yn ei ddefnyddio'n fwy darbodus nag a wnawn ar hyn o bryd.
Mae gennyf lawer i'w ddweud wrth welliant 3. Credaf fod y cynigion a ddrafftiwyd gan David Melding, ac uchelgais David Melding ar gyfer gwneud ein prifddinas yn brifddinas garbon niwtral gyntaf y DU, yn atyniadol iawn. Mae'r syniad o osod monitorau mesur llygredd aer yn ein holl ysgolion a meithrinfeydd yn un y teimlaf y dylai Llywodraeth Cymru ei groesawu.
Yn sicr, rwyf wedi ymrwymo i'r syniad o orchudd canopi coed trefol o 20 y cant erbyn 2030, oherwydd, yn amlwg, dyna un o'r ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â'r llygredd aer ofnadwy sydd gennym. Ac yn amlwg, dylem fod yn cymell pobl i roi toeau gwyrdd ar unrhyw adeiladau newydd neu unrhyw ddatblygiad newydd, neu unrhyw do a adnewyddir. Ond er mwyn peidio â gwneud y prif chwip yn bryderus, yn anffodus, ni fyddaf yn gallu cefnogi gwelliant 3. Serch hynny, rwy'n teimlo y dylem estyn allan ar y cyd at y syniadau rhagorol y mae David Melding wedi'u hargymell.
Credaf fod gwelliant 4 yn dangos llawer o syniadau posibl, yn amlwg, ond mae'r rhain yn syniadau y dylem fod yn bwrw ymlaen â hwy ers peth amser bellach. Y ffaith nad yw'r adolygiad o Ran L y rheoliadau adeiladu ond wedi cyrraedd y cam ymgynghori, a bod pobl yn parhau i adeiladu'r holl gartrefi hyn nad ydynt wedi'u cysylltu â thrafnidiaeth gyhoeddus, heb lwybrau teithio llesol wedi'u cynnwys, ac nad oes llwybrau bysiau wedi'u cynnwys ynddynt hyd yn oed. Mae datblygiad Llys-faen a hen ddatblygiad Llanedern ar gyrion fy etholaeth yn enghreifftiau o hyn, lle mae'n mynd i gynyddu'r tagfeydd yn fy etholaeth yn aruthrol. Ac ar yr un pryd, mae Cyngor Caerdydd yn ystyried cau llwybrau cefn, sy'n lleoedd gwych i bobl seiclo a cherdded ynddynt, oddi ar ffyrdd prysur iawn. Mae'n ymddangos bod hyn yn mynd i'r cyfeiriad cwbl anghywir.
Felly, hoffwn weld cynigion gwirionedd gynhwysfawr ar gyfer ymdrin â thagfeydd o gwmpas Casnewydd trwy drafnidiaeth gyhoeddus lawer gwell, a dyna'r mathau o bethau yr hoffwn eu gweld gan ein Llywodraeth.
Mae yna sawl trywydd y buaswn i'n gallu mynd ar ei ôl o heddiw yma. Roedd sylwadau Llyr Gruffydd ynglŷn â'r cyfleon economaidd a fyddai'n dod o ddatblygu diwydiannau gwyrdd a buddsoddi mewn 'retro-osod' offer arbed ynni mewn tai, ac ati, yn rhywbeth sy'n apelio ataf i, ac yn rhywbeth y gwnes i siarad amdano fo pan oeddwn i'n dal y rôl economi yn y Cynulliad diwethaf, ond mi ydw i am ganolbwyntio, os caf i, ar drafnidiaeth yn benodol.
Mi ddywedodd pwyllgor newid hinsawdd y Cynulliad yn ddiweddar fod Llywodraeth Cymru yn wynebu'r her benodol yma sydd yn deillio o nifer o allyrwyr mawr o garbon deuocsid yng Nghymru. Felly, meddai'r pwyllgor,
'mae angen gwneud y mwyaf o effaith ymyriadau i leihau allyriadau mewn meysydd eraill, megis trafnidiaeth'.
Ac mae o hefyd yn enwi tai. Hynny ydy, mae mynd i'r afael ag allyriadau trafnidiaeth yn rhywbeth rydym ni'n gallu ei wneud yma yn y byd datganoledig sydd gennym ni, felly mae angen sicrhau ein bod ni’n gwthio i’r eithaf y potensial sydd o’n blaenau ni. Mi oedd trafnidiaeth, yn 2014, yn cyfrif am 12.77 y cant o gyfanswm yr allyriadau yng Nghymru, ond dros 21 y cant o’r allyriadau o fewn cymhwysedd datganoledig. Hynny ydy, y pethau rydym ni’n gallu gwneud rhywbeth amdanyn nhw, ac mae trafnidiaeth yn un o’r rheini.
Mae adroddiad gan y Sefydliad Materion Cymreig ar ddad-garboneiddio trafnidiaeth yng Nghymru yn dweud bod Cymru’n fwy dibynnol ar y car nag unrhyw genedl neu ranbarth arall yn y Deyrnas Unedig. Ac mae hynny’n datgan yn glir fod yn rhaid inni wneud rhywbeth am hyn ac mae’n rhaid inni chwilio am y newid modal yma. Rydym ni’n gwneud llawer o siarad amdano fo, ond yn methu ag ennill digon o dir arno fo mewn gwirionedd o ran mynd i’r afael â’r broblem rydym ni’n ceisio ei thaclo—yn y modd mwyaf sylfaenol, cael pobl allan o’u ceir ac ar eu beiciau neu ar eu traed. Mae gennym ni Ddeddf teithio llesol, ond nid ydym yn gweld y buddsoddiad yn mynd i mewn i gefnogi’r ddeddfwriaeth yna y dylem ni fod yn ei weld. Rydym ni’n gweld mai tua £10 y pen y flwyddyn sy’n cael ei wario gan Lywodraeth Cymru ar deithio llesol, lle mae pwyllgor economi’r Cynulliad wedi argymell gwariant o rhwng £17 ac £20 y pen y flwyddyn. Oes, mae’n rhaid i bobl gael eu perswadio i newid eu diwylliant eu hunain o ran y ffordd maen nhw’n mynd o A i B, ond gadewch inni roi’r anogaeth yna drwy fuddsoddi yn yr isadeiledd sydd yn gwneud hynny gymaint yn haws. Nid oes ond angen inni edrych ar y system beiciau newydd Nextbike yng Nghaerdydd. Mae buddsoddiad wedi mynd i mewn yn y man yna, ac mae pobl yn defnyddio’r beiciau yna, a minnau yn eu plith nhw. Mae yna synnwyr yma yng Nghaerdydd fod yna, go iawn, deimlad o newid tuag at deithio llesol. Mae’n rhaid i hyn ddigwydd ar draws Cymru, nid dim ond yn ein prifddinas ni.
Mae’n rhaid inni symud pobl i fysys. Mae’r un adroddiad y gwnes i gyfeirio ato fo’n gynharach gan y Sefydliad Materion Cymreig yn adrodd bod gwasanaethau bysys yng Nghymru wedi bod mewn dirywiad difrifol dros dymor hir. Mae’n rhaid inni wyrdroi hyn. Rydym ni’n gwybod am y llefydd lle rydym ni angen buddsoddi mewn rheilffyrdd. Mae'n gywilydd bod Llywodraeth Prydain wedi peidio â buddsoddi a dim ond wedi trydaneiddio’r rheilffordd ar draws y de. Mae’n gywilydd nad ydy trydaneiddio ar draws y gogledd hyd yn oed ar yr agenda, mewn difrif. Mi ddylwn ni fod yn siarad o ddifrif, bob un ohonom ni, fel rydym ni ym Mhlaid Cymru yn ei wneud, am wneud y cysylltiad rheilffordd yna i fyny’r gorllewin—nid yn unig o Gaerfyrddin i Aberystwyth, ond wedyn o Aberystwyth drwodd i Fangor. Ydyn, mi ydym ni eisiau agor y rheilffordd sydd ar draws Ynys Môn. Hynny ydy, mae’r prosiectau yma i gyd yno ond inni gael yr uchelgais i fynd ar eu holau nhw. Os edrychwch ar—ac roeddem ni’n trafod hyn mewn cwestiynau yn gynharach yma—ar y £100 biliwn sy’n cael ei wario ar HS2 yn Lloegr a meddwl beth y gallem ni ei wneud am gyfran fechan iawn, iawn, iawn o’r cyfanswm yna.
Mi gyfeiriaf i’n sydyn at yr M4. Rydym ni’n cytuno mai gwastraff a denu pobl i ddefnyddio’u ceir yn fwy ydy mynd am y llwybr du. Oes, mae eisiau ateb ar gyfer y de-ddwyrain, rwy’n cydnabod hynny, ac mae’n rhaid inni fod yn glyfar yn y ffordd rydym ni’n ateb y pos yna o gwmpas y twneli Bryn-glas.
There are several paths that I could pursue this afternoon. The comments that Llyr Gruffydd made about the economic opportunities that would come from developing green industries and investing in retrofitting energy saving equipment in homes, and so on, is something that appeals to me, and is something that I spoke about when I had the economic role in the previous Assembly, but what I want to focus on, if I may, is transport specifically.
The climate change committee at the Assembly said recently that the Welsh Government faces a specific challenge here that stems from a number of major emitters of carbon dioxide in Wales. According to the committee:
'There is therefore a need to maximise the impact of interventions to reduce emissions in other areas, such as transport'.
And it also mentions housing. That is, getting to grips with transport emissions is something that we can do here in the devolved world that we have, so we need to ensure that we push this to the maximum in terms of the potential that we have before us. Transport in 2014 accounted for 12.77 per cent of the total emissions in Wales, but over 21 per cent of the emissions within devolved competence. That is, the things that we can do something about, and transport is one of those things.
A report from the Institute of Welsh Affairs on decarbonisation of transport in Wales states that Wales is more dependent on the car than any other nation or region in the United Kingdom. That states clearly that we do have to do something about this and we do have to seek that modal change. We do talk a lot about it, but we are not making enough progress on it in terms of getting to grips with the problem that we are trying to tackle—in the most fundamental way, getting people out of their cars and onto their bikes or on foot. We have an active travel Act, but we’re not seeing the investment going in to support that legislation that we should be seeing. We see that around £10 per head per year is spent by the Welsh Government on active transport, whereas the Assembly’s economy committee has recommended expenditure between £17 and £20 per annum. Yes, people need to be persuaded to change their own culture in terms of the way that they travel from A to B, but let us give them that nudge through investing in infrastructure that makes that so much easier. We only have to look at the new Nextbike system in Cardiff. There’s been investment that’s gone into that and people are using those bikes, and I’m one of them. There is a sense here in Cardiff that there is a genuine feeling of change towards active travel and this needs to happen across Wales, not just in our capital city.
And we do have to move people onto the buses. The same report that I referred to earlier by the Institute of Wales Affairs states that bus services in Wales have been in significant decline over the long term. We do have to overturn that trend. We know where we need to invest in the railways. It’s of course a great disappointment that the UK Government hasn't invested and has only invested in electrification in the south. It’s appalling that electrification in the north isn’t on the agenda at all. We should be talking seriously, all of us, as we are doing in Plaid Cymru, about making that rail connection along the west of Wales—not just from Carmarthen to Aberystwyth, but from Aberystwyth through to Bangor. Yes, we need to open the railway across Anglesey. These projects are all there, we just need the ambition to pursue them. We were talking about this in questions earlier on: if you consider the £100 billion that’s being spent on HS2 in England, just imagine what we could do with a very small proportion of that total.
I’ll refer quickly to the M4. We agree that it would be a waste and would actually attract people to use their cars more. That’s what the black route would do. Yes, we do need a solution for the south-east, but we need to be clever and smarter in the way that we tackle that puzzle around the Brynglas tunnels.
Briefly, the attributes you ascribe to the black route can also be applied to the blue route, which you support. Would you be willing to reconsider your position on that?
Yn fyr, gellir cymhwyso'r hyn a briodolwch i'r llwybr du i'r llwybr glas hefyd, ac rydych yn cefnogi hwnnw. A fyddech yn barod i ailystyried eich safbwynt ar hynny?
What I said—I haven't readdressed this since taking the brief back, but what I've said in the past, and I’ll say it again, is we need to look at other potential answers to that quandary that we have in the south-east, including possibly something based on the blue route. I'm not aligned to the blue route as the gospel for resolving the issue that we do have. What I want to see more than anything is a shift of people onto public transport, but I do recognise that there is an issue to do with roads, too.
And also let me just, if I can, in finishing, say that we have to admit that, especially in rural Wales, the car will always be very, very important for individuals and families. That’s why I spend so much time and put as much effort as I can into promoting electric vehicles. That’s why we won £2 million in funding through discussions on the budget to kick-start investment in a charging network throughout Wales. So let’s make that shift and invest in hydrogen, too. I guess I haven't got time to take an intervention—
Yr hyn a ddywedais—nid wyf wedi edrych eto ar hyn ers cael y briff yn ôl, ond yr hyn a ddywedais yn y gorffennol, ac rwy'n ei ddweud eto, yw bod angen inni edrych ar atebion posibl eraill ar gyfer y broblem sydd gennym yn y de-ddwyrain, gan gynnwys rhywbeth sy'n seiliedig ar y llwybr glas o bosibl. Nid wedi ymrwymo i'r llwybr glas fel yr ateb perffaith ar gyfer datrys y broblem sydd gennym. Yr hyn yr hoffwn ei weld yn fwy na dim yw symud pobl ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond rwy'n cydnabod bod yna broblem gyda ffyrdd hefyd.
A hefyd wrth orffen, gadewch i mi ddweud bod rhaid inni gyfaddef, yn enwedig yn y Gymru wledig, y bydd y car bob amser yn bwysig iawn i unigolion a theuluoedd. Dyna pam rwy'n treulio cymaint o amser ac yn ymdrechu cymaint ag y gallaf i hyrwyddo cerbydau trydan. Dyna pam yr enillasom £2 filiwn o gyllid drwy drafodaethau ar y gyllideb i roi hwb cychwynnol i fuddsoddiad mewn rhwydwaith gwefru ledled Cymru. Felly gadewch i ni wneud y newid hwnnw a buddsoddi mewn hydrogen hefyd. Rwy'n tybio nad oes gennyf amser i dderbyn ymyriad—
No, not a second intervention when the clock is red. Sorry. You carry on.
Na, ni chewch ail ymyriad pan fo'r cloc yn goch. Mae'n ddrwg gennyf. Parhewch.
I'm sorry, I would have.
Let's be creative and let's use all tools at our disposal to make sure that we do our bit in Wales to tackle climate change.
Mae'n ddrwg gennyf, buaswn wedi gwneud.
Gadewch inni fod yn greadigol a gadewch i ni ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael at ein defnydd i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud ein rhan yng Nghymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd.
A simple answer to Neil McEvoy: nuclear fission, no, nuclear fusion, yes. And I think that I still support us making further progress on turning hydrogen via nuclear fusion into energy.
But I really fully support the fracking ban in Wales. We can take climate change seriously and attempt to stop the world’s temperature increase, or we can support fracking. We can't do both. Fracking: you drill down into the earth, a high-pressure water mixture is directed at the rock to release the gas inside; you send water, sand and chemicals into the rock at high pressure, and you can either do it vertically or horizontally.
In a world short of clean water, is fracking a good idea? In the US, the United States Environmental Protection Agency found a median of 14 chemicals for each sample it took. The most common were methanol, hydrochloric acid and hydro-treated light petroleum distillates. Water contamination has been one of the biggest environmental concerns, and where some of the most best known incidents have occurred. An investigation by the US Environmental Protection Agency concluded in 2016 that, in some cases, fracking had harmed drinking water supplies. Is that a risk we are prepared to take?
Earthquakes caused by hydraulic fracturing have been another big concern. While the two earthquakes in 2011 that led to the UK’s fracking moratorium were both ranked minor on the Richter scale, the US has experienced much stronger ones. Oklahoma experts have reported a thousand years’ worth of quakes in two years because of fracking there. Is this a risk we want to take with the people of Wales and with our country? They've got a situation in Rebecca Evans's constituency where people have been considering fracking in that area. My constituents, as well as hers, are very much opposed to fracking taking place there. And if I don't want it to take place in my constituency or near my constituency, I don't want it to take place at or near anybody else's.
On the M4 black route, I am a convincible sceptic. Is it serendipity that where on the M4 there are lots of junction close together and two lanes, we have traffic jams? Why is there a traffic problem on the M4 around Newport? I was once told by a Welsh Government Minister—not the Minister who will be replying—that it was because a lot of vehicles were using the road. Whilst that simplistic statement is obviously correct, what we really need to know is where they are moving between, why they are using the M4, and whether there are other alternatives in both mode of travel and route that can be used. Why do people, like myself, travelling west of Neath, coming from the west midlands and from the north of England, go all the way down to the M4 and turn right, rather than going across the Heads of the Valleys road? Is it because our sat navs send us that way? That in itself is a problem. You could reduce the number of people using the M4 if you had alternative routes, and people aren't using alternative routes. These are questions that need answering.
On the blue route, it will not work. Traffic does not generally leave a motorway for a distributor road. What can be done to reduce traffic at key times on the M4 around Newport? Can improved signage of other routes help? Will creating a new road create more traffic? This is without looking at the environmental damage and the cost of building it. We've seen the M25, which was a brilliant idea and which was going to take all the traffic problems around the south-east of England and put a stop to them. Well, I'm not quite sure that's actually worked. I think the M25 is often described as a very large car park.
The value of a road is calculated by the time saved that is considered to be productive. For many people, including myself, if I leave 10 minutes later in the morning and go home 10 minutes earlier at night, all it achieves is 10 minutes extra in bed and 10 minutes longer reading the newspaper or watching television. Both are very good for me as an individual, but I'm not sure that either are productive for our economy.
My view on retrofitting housing I went through in great detail. I think, really, strengthening building regulations to achieve the objective of near-zero-energy buildings. As I said in great detail earlier, most houses that people will be living in in 2050 are built now. In some areas, there will be more people in nineteenth century housing than twenty-first century houses, so we've got to retrofit. A report published by the Technology Strategy Board looked at the results of the Retrofit for the Future competition, which was co-ordinated by the board and facilitated the retrofit of more than 100 houses across the UK. The aim was to achieve an 80 per cent reduction in carbon dioxide emissions for each property involved in the programme, and to promote collaboration between housing providers, designers, contractors and researchers, while at the same time helping to stimulate new business opportunities to retrofit the market.
I think we really do need to have a co-ordinated approach, and one of the most important things is whether we can cut down on carbon emissions, and that means we have to travel less by car, and we also have to have housing that gives out zero carbon or very close to zero carbon.
Ateb syml i Neil McEvoy: ymholltiad niwclear, na, ymasiad niwclear, ie. Ac rwy'n credu fy mod yn dal i gefnogi gwneud cynnydd pellach ar droi hydrogen yn ynni trwy ymasiad niwclear.
Ond rwy'n cefnogi'r gwaharddiad ar ffracio yng Nghymru yn llwyr. Gallwn fod o ddifrif ynglŷn â newid hinsawdd a cheisio atal tymheredd y byd rhag codi, neu gallwn gefnogi ffracio. Ni allwn wneud y ddau. Ffracio: rydych yn drilio i mewn i'r ddaear, caiff cymysgedd dŵr dan bwysedd uchel ei anelu at y graig i ryddhau'r nwy y tu mewn; rydych yn gyrru dŵr, tywod a chemegau i mewn i'r graig ar wasgedd uchel, a gallwch ei wneud yn llorweddol neu'n fertigol.
Mewn byd sy'n brin o ddŵr glân, a yw ffracio'n syniad da? Yn yr UDA, gwelodd Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd ganolrif o 14 o gemegion ar gyfer pob sampl a gymerodd. Y mwyaf cyffredin oedd methanol, asid hydroclorig a distylladau petrolewm ysgafn wedi'u trin â dŵr. Halogiad dŵr yw un o'r pryderon amgylcheddol mwyaf wedi bod, a lle digwyddodd rhai o'r digwyddiadau mwyaf adnabyddus. Daeth ymchwiliad gan Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd yr UDA i'r casgliad yn 2016 fod ffracio wedi niweidio cyflenwadau dŵr yfed mewn rhai achosion. A yw honno'n risg rydym yn barod i'w chymryd?
Testun pryder mawr arall yw daeargrynfeydd a achosir gan hollti hydrolig. Er bod y ddau ddaeargryn yn 2011 a arweiniodd at foratoriwm y DU ar ffracio wedi'u graddio'n rhai bach ar y raddfa Richter, mae'r Unol Daleithiau wedi profi rhai llawer cryfach. Mae arbenigwyr yn Oklahoma wedi nodi gwerth mil o flynyddoedd o ddaeargrynfeydd mewn dwy flynedd oherwydd ffracio yno. A yw hon yn risg rydym am ei chymryd i bobl Cymru a'n gwlad? Mae ganddynt sefyllfa yn etholaeth Rebecca Evans lle mae pobl wedi bod yn ystyried ffracio yn yr ardal honno. Mae fy etholwyr i, yn ogystal â'i rhai hi yn wrthwynebus iawn i ffracio ddigwydd yno. Ac os nad wyf eisiau iddo ddigwydd yn fy etholaeth i neu ger fy etholaeth i, nid wyf am iddo ddigwydd yn etholaeth rhywun arall neu'n agos at etholaeth rhywun arall.
Ar lwybr du yr M4, rwy'n sgeptig a allai gael ei berswadio. A yw'n gyd-ddigwyddiad fod gennym dagfeydd traffig lle ceir llawer o gyffyrdd yn agos at ei gilydd a dwy lôn ar yr M4? Pam fod problem draffig ar yr M4 o amgylch Casnewydd? Dywedwyd wrthyf unwaith gan Weinidog yn Llywodraeth Cymru—nid y Gweinidog a fydd yn ateb—fod hynny'n digwydd oherwydd bod llawer o gerbydau'n defnyddio'r ffordd. Er bod y datganiad syml hwnnw'n amlwg yn gywir, mae gwir angen inni wybod rhwng pa leoedd y maent yn symud, pam eu bod yn defnyddio'r M4 , ac a oes dewisiadau eraill o ran y dull o deithio a'r llwybr y gellir ei ddefnyddio. Pam fod pobl, fel fi fy hun, wrth deithio i'r gorllewin o Gastell-nedd, wrth ddod o orllewin canolbarth Lloegr a gogledd Lloegr, yn mynd yr holl ffordd i lawr at yr M4 ac yn troi i'r dde, yn hytrach na mynd ar draws ffordd Blaenau'r Cymoedd? Ai oherwydd bod ein hoffer llywio â lloeren yn ein cyfeirio y ffordd honno? Mae hynny ynddo'i hun yn broblem. Gallech leihau nifer y bobl sy'n defnyddio'r M4 pe bai gennych lwybrau amgen, ac nid yw pobl yn defnyddio llwybrau amgen. Mae'r rhain yn gwestiynau sydd angen eu hateb.
Ar y llwybr glas, ni fydd yn gweithio. Yn gyffredinol, nid yw traffig yn gadael traffordd i fynd ar ffordd ddosbarthu. Beth y gellir ei wneud i leihau traffig ar adegau allweddol ar yr M4 o amgylch Casnewydd? A allai gwella'r arwyddion at lwybrau eraill helpu? A fydd creu ffordd newydd yn creu rhagor o draffig? Hyn heb edrych ar y difrod amgylcheddol a chost ei hadeiladu. Rydym wedi gweld yr M25, a oedd yn syniad gwych ac a oedd yn mynd i roi diwedd ar y problemau traffig o gwmpas de-ddwyrain Lloegr. Wel, nid wyf yn hollol siŵr fod hynny wedi gweithio. Rwy'n credu bod yr M25 yn aml yn cael ei disgrifio fel maes parcio mawr iawn.
Cyfrifir gwerth ffordd yn ôl yr amser a arbedir yr ystyrir ei fod yn gynhyrchiol. I lawer o bobl, gan fy nghynnwys i, os gadawaf 10 munud yn hwyrach yn y bore a dychwelyd adref 10 munud yn gynharach yn y nos, y cyfan y mae'n ei gyflawni yw 10 munud yn ychwanegol yn y gwely a 10 munud yn hwy yn darllen y papur newydd neu'n gwylio'r teledu. Mae'r ddau'n dda iawn i mi fel unigolyn, ond nid wyf yn siŵr eu bod yn gynhyrchiol i'n heconomi.
Rwyf wedi bod drwy fy marn ar ôl-osod tai yn fanwl iawn. Rwy'n credu mewn cryfhau'r rheoliadau adeiladu er mwyn cyflawni'r amcan o adeiladau bron yn ddi-ynni. Fel y dywedais yn fanwl iawn yn gynharach, mae'r rhan fwyaf o'r tai y bydd pobl yn byw ynddynt yn 2050 wedi'u hadeiladu yn barod. Mewn rhai ardaloedd, bydd mwy o bobl yn byw mewn tai o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg nag a fydd yn byw mewn tai o'r unfed ganrif ar hugain, felly mae'n rhaid inni ôl-osod. Edrychodd adroddiad a gyhoeddwyd gan y Bwrdd Strategaeth Technoleg ar ganlyniadau'r gystadleuaeth ôl-osod ar gyfer y dyfodol, a gafodd ei threfnu ar y cyd gan y bwrdd ac a hwylusodd y gwaith o ôl-osod mwy na 100 o dai ar draws y DU. Y nod oedd sicrhau gostyngiad o 80 y cant mewn gollyngiadau carbon deuocsid ym mhob eiddo a oedd yn rhan o'r rhaglen, a hybu cydweithio rhwng darparwyr tai, cynllunwyr, contractwyr ac ymchwilwyr, gan helpu i ysgogi cyfleoedd busnes newydd i ôl-osod y farchnad ar yr un pryd.
Credaf fod gwir angen inni gael dull cydgysylltiedig o weithredu, ac un o'r pethau pwysicaf yw i ba raddau y gallwn leihau allyriadau carbon, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid inni deithio llai yn y car, a hefyd rhaid inni gael tai di-garbon neu'n agos iawn at fod yn ddi-garbon.
Nobody has spoken today about the costs implied for ordinary people of the measures that will be necessary to attempt to reach the targets that are implied in the IPCC report. We know that, in 2015-16, environmental levies, as part of the Government's anti-climate change policies, amounted to nearly £5 billion, and, for 2017-18, that rose as high as £11 billion, and this is forecast to rise to nearly £14 billion by 2022, which will add over £200 a year to the average power bill. This will impact, of course, most heavily upon those who are most vulnerable—the poor, those who are on low incomes. So, we have to be really sure that what we're doing in going down this road is going to produce the results that are required, and that's what I want to take on first of all, because this report is predicated on the assumption that we can succeed in reducing the likely increases in temperature to 1.5 degrees and that the way of achieving that is by reducing carbon dioxide emissions. But if we look at the evidence of observations in the last 100 years, we can see that there's no obvious connection between rises in carbon dioxide levels and what's happening in the atmosphere on temperature.
Between 1850 and 2010, the average global temperature, as far as we can measure it, has increased by 0.8 of a degree centigrade, and if we look at various periods in the last 100 years, we'll see that there isn't any correlation at all between carbon dioxide levels and temperatures. Between 1900 and 1940, the temperature globally rose rapidly, but there was only a modest rise in carbon dioxide. Then, from 1940 to 1970, the temperature actually dropped slightly, but there was a strong growth of carbon dioxide. Between 1970 and 1990, temperature and carbon dioxide rose strongly together. And between 1995 and 2015, the temperature has plateaued, and yet there's been record carbon dioxide growth. Nobody has been able to explain the pause. And the reason they can't explain it is that all the climate models on which this report is based are just that: they're models based on speculation about past temperatures and also on speculation about what might happen in the future in certain circumstances on the basis of inadequate information, information we couldn't in any event accumulate.
The data itself is unreliable, first of all for the very obvious reason that 71 per cent of the planet's surface is water, where there are no temperature measurement facilities, and then much of the land surface as well is inaccessible. We've only had reliable satellite data since 1978—
Nid oes neb wedi siarad heddiw am y costau sy'n ymhlyg i bobl gyffredin yn sgil y mesurau y bydd eu hangen i geisio cyrraedd y targedau yn adroddiad yr IPCC. Yn 2015-16, gwyddom fod ardollau amgylcheddol, fel rhan o bolisïau gwrth-newid hinsawdd y Llywodraeth bron yn £5 biliwn, ac ar gyfer 2017-18, cododd mor uchel ag £11 biliwn, a rhagwelir y bydd yn codi i bron £14 biliwn erbyn 2022, gan ychwanegu dros £200 y flwyddyn i'r bil ynni ar gyfartaledd. Bydd hyn yn effeithio'n bennaf wrth gwrs ar y rhai sydd fwyaf agored i niwed—y tlodion, y rhai sydd ar incwm isel. Felly, rhaid inni fod yn berffaith siŵr fod yr hyn a wnawn wrth fynd ar hyd y ffordd hon yn mynd i gynhyrchu'r canlyniadau sydd eu hangen, a dyna rwyf am roi sylw iddo yn gyntaf oll, oherwydd mae'r adroddiad hwn yn seiliedig ar y rhagdybiaeth y gallwn lwyddo i leihau'r cynnydd tebygol yn y tymheredd i 1.5 gradd ac mai'r ffordd o gyflawni hynny yw drwy leihau allyriadau carbon deuocsid. Ond os edrychwn ar y dystiolaeth o arsylwadau yn y 100 mlynedd diwethaf, gallwn weld nad oes unrhyw gysylltiad amlwg rhwng cynnydd yn y lefelau carbon deuocsid a'r hyn sy'n digwydd yn yr atmosffer o ran tymheredd.
Rhwng 1850 a 2010, cyn belled ag y gallwn ei fesur, mae'r tymheredd byd-eang wedi codi 0.8 gradd canradd ar gyfartaledd, ac os edrychwn ar wahanol gyfnodau yn ystod y 100 mlynedd diwethaf, byddwn yn gweld nad oes unrhyw gydberthynas o gwbl rhwng lefelau carbon deuocsid a thymheredd. Rhwng 1900 ac 1940, cododd y tymheredd byd-eang yn gyflym, ond cynnydd cymharol fach a gafwyd mewn carbon deuocsid. Yna, rhwng 1940 ac 1970, gostyngodd y tymheredd ychydig bach mewn gwirionedd, ond cafwyd cynnydd pendant mewn carbon deuocsid. Rhwng 1970 a 1990, cododd y tymheredd a charbon deuocsid gyda'i gilydd. A rhwng 1995 a 2015, mae'r tymheredd wedi lefelu, ac eto cafwyd cynnydd uwch nag erioed mewn carbon deuocsid. Nid oes neb wedi gallu esbonio'r saib. A'r rheswm pam na allant ei egluro yw mai modelau'n unig yw'r hyn y seiliwyd yr adroddiad arnynt: modelau'n seiliedig ar ddamcaniaethu ynghylch tymheredd yn y gorffennol ac ar ddamcaniaethu beth allai ddigwydd yn y dyfodol o dan amgylchiadau penodol ar sail gwybodaeth annigonol, gwybodaeth nad oes modd inni ei chasglu beth bynnag.
Mae'r data ei hun yn annibynadwy, yn gyntaf oll am y rheswm amlwg iawn fod 71 y cant o arwyneb y blaned yn ddŵr, lle nad oes unrhyw gyfleusterau ar gyfer mesur tymheredd, ac mae llawer o arwyneb y tir yn anhygyrch hefyd. Nid oedd gennym ddata lloeren dibynadwy tan 1978—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Well—yes, all right.
Wel—iawn, o'r gorau.
I just feel that I have to intervene because you break the last century up into 10-year, 15-year blocks. Isn't is clear that what's happening here is a trend that has been quite clear for the past 50 or 60 years? And you talk about the oceans: ocean warming is a central part of the evidence that we are seeing, proving that climate change is happening and that it's having a disastrous and detrimental effect on the world around us.
Teimlaf fod yn rhaid imi ymyrryd am eich bod yn torri'r ganrif ddiwethaf yn flociau 10 mlynedd, 15 mlynedd. Onid yw'n glir mai'r hyn sy'n digwydd yma yw tuedd sydd wedi bod yn eithaf clir am y 50 neu 60 mlynedd diwethaf? Ac rydych yn sôn am y cefnforoedd: mae cynhesu cefnforol yn rhan ganolog o'r dystiolaeth a welwn, sy'n profi bod newid hinsawdd yn digwydd a'i fod yn cael effaith drychinebus a niweidiol ar y byd o'n cwmpas.
No, I fundamentally disagree with that. I'm just actually reading you figures from the climatic research institute, which is not a collection of global warming sceptics; in fact, they're quite the opposite. So, the data that I'm quoting at you is from those who support your viewpoint, but there is no obvious correlation in the figures between what's happening in the atmosphere on carbon dioxide and what's happening in global temperature as far as we can—. We don't understand, actually, the full impact of the oceans, which are three quarters of the world's surface, on the climate. We don't understand fully the impact of the sun, which is actually where all warming comes from, and there's a great deal that we don't understand. The first principle of science is to understand your own limitations and what you don't know rather than what you do.
Jenny Rathbone started her speech by talking of carbon dioxide in effect as a pollutant. But of course carbon dioxide is not a pollutant; it's not like other gases, like sulphur dioxide. Of course, we all want to see clean air, but carbon dioxide is essential for the growth of plants. So, as a result of the increases that we've seen in carbon dioxide in the atmosphere in recent years, there is a very substantial part of the planet that previously couldn't grow crops that is now capable of growing crops. We're actually seeing a greening of the planet. Water vapour is the biggest contributor to the greenhouse effect in the atmosphere: 95 per cent of it, in fact. And so we don't really understand the full impact of that on possible—[Interruption.] I'm not sure that I've got time to give way a second time, I'm sorry, because, otherwise, I—
Na, rwy'n anghytuno'n sylfaenol â hynny. Rwy'n darllen ffigurau'r sefydliad ymchwil hinsoddol mewn gwirionedd, sefydliad nad yw'n gasgliad o bobl sgeptig ar fater cynhesu byd-eang; yn wir, maent yn gwbl groes i hynny. Felly, mae'r data rwy'n ei ddyfynnu wrthych yn dod gan y rhai sy'n cefnogi eich safbwynt chi, ond ni cheir unrhyw gydberthynas amlwg yn y ffigurau rhwng beth sy'n digwydd yn yr atmosffer o ran carbon deuocsid a'r hyn sy'n digwydd i'r tymheredd byd-eang cyn belled ag y gallwn—. Nid ydym yn deall effaith lawn y cefnforoedd, sef tri chwarter arwyneb y byd, ar yr hinsawdd. Nid ydym yn deall yn iawn beth yw effaith yr haul, ffynhonnell yr holl gynhesu, ac mae llawer iawn nad ydym yn ei ddeall mewn gwirionedd. Egwyddor gyntaf gwyddoniaeth yw deall eich cyfyngiadau eich hun a'r hyn nad ydych yn ei wybod yn hytrach na'r hyn rydych yn ei wybod.
Dechreuodd Jenny Rathbone ei haraith drwy siarad am garbon deuocsid fel llygrydd i bob pwrpas. Ond wrth gwrs nid yw carbon deuocsid yn llygrydd; nid yw'n debyg i nwyon eraill, fel sylffwr deuocsid. Wrth gwrs, mae pawb ohonom am weld aer glân, ond mae carbon deuocsid yn hanfodol ar gyfer twf planhigion. Felly, o ganlyniad i'r cynnydd a welsom mewn carbon deuocsid yn yr atmosffer dros y blynyddoedd diwethaf, mae rhan sylweddol iawn o'r blaned na allai dyfu cnydau o'r blaen bellach yn gallu tyfu cnydau. Rydym yn gweld y blaned yn gwyrddu mewn gwirionedd. Anwedd dŵr yw'r cyfrannwr mwyaf i'r effaith tŷ gwydr yn yr atmosffer: 95 y cant ohono, mewn gwirionedd. Ac felly nid ydym yn deall effaith lawn hynny ar y posibilrwydd—[Torri ar draws.] Nid wyf yn siŵr fod gennyf amser i ildio eilwaith, mae'n ddrwg gennyf, oherwydd, fel arall, rwy'n—
It's up to you. It's entirely up to you. If you want to, you can, but if you don't—no. That's fine. You can move on.
Dewiswch chi. Mater i chi yw hynny. Os dymunwch wneud hynny, fe allwch, ond os nad ydych—nac ydych. Mae hynny'n iawn. Gallwch barhau.
The key point here is that man-made carbon dioxide is actually only 3 per cent of all the carbon dioxide in the atmosphere. So, we're talking about infinitesimally small numbers here. The UK contributes 2 per cent of man-made carbon dioxide worldwide. That carbon dioxide itself contributes only 3 per cent of global carbon dioxide, which itself contributes only 5 per cent of the greenhouse gas effect. We're talking about minute fractions of 1 per cent of carbon dioxide in the atmosphere. So, even if we were able to implement all the measures that are mentioned in the IPCC report, the chances of it having any measurable effect on temperature are vanishingly small. So, the principal message that I want to convey today is that even if there were to be the connection that is thought by those who take a different view between global temperature rises and carbon dioxide, the costs of achieving what you want to do are ruinous and actually the effects will be negligible.
Y pwynt allweddol yma yw mai 3 y cant o'r holl garbon deuocsid yn yr atmosffer a gafodd ei achosi gan bobl mewn gwirionedd. Felly, rydym yn sôn am rifau hynod o fach yma. Mae'r DU yn cyfrannu 2 y cant o'r carbon deuocsid a achoswyd gan bobl yn fyd-eang. Nid yw'r carbon deuocsid ei hun ond yn cyfrannu 3 y cant o'r carbon deuocsid byd-eang, sydd ynddo'i hun ond yn cyfrannu 5 y cant yn unig o effaith nwyon tŷ gwydr. Rydym yn sôn am ffracsiynau hynod o fach o 1 y cant o'r carbon deuocsid yn yr atmosffer. Felly, hyd yn oed pe baem yn gallu gweithredu'r holl fesurau a grybwyllir yn adroddiad yr IPCC, mae'r tebygolrwydd y bydd yn cael unrhyw effaith fesuradwy ar dymheredd yn eithriadol o fach. Felly, y brif neges rwyf am ei chyfleu heddiw yw hon: hyd yn oed pe bai yna gysylltiad, y cred rhai sy'n anghytuno â mi ei fod yn bodoli, rhwng cynnydd yn y tymheredd byd-eang a charbon deuocsid, mae costau cyflawni'r hyn y dymunwch ei wneud yn andwyol a bydd yr effeithiau'n ddibwys mewn gwirionedd.
If we listen to the far-right climate change deniers, we will be failing future generations. There's absolutely no doubt about that. Climate change is the biggest threat facing this planet, and it's an absolute shocker that people are prepared to deny that.
Back in 2011, I produced ‘A Greenprint for the Valleys’. Now, this is a programme to regenerate our forgotten and let-down communities by ensuring that they have an economic future with co-operative work that can lead to sustainable outcomes. Had we implemented the proposals in the greenprint, then we would be so much closer to getting where we need to be in terms of a sustainable economy. And let's be clear here: properly dealing with climate change doesn't mean tinkering around the edges. That's not going to do anything. We've been doing that now for years. What we need is nothing short of a transformational change. We need to change the very basis of what our economy is for. It is not for the corporates or the elites or the global powers. It should be shaped in a way that delivers for people, and it should ensure that we protect and safeguard the planet on which we live, and we should live within our ecological means. But as Raymond Williams says in the opening of the greenprint,
'An economic policy which would begin from real people in real places, and which would be designed to sustain their continuing life, requires a big shift in our thinking'.
In fact, it requires such a big shift in our thinking that we haven't managed to do it yet, but do it we must. We must have an economic plan that has sustainable development and not unsustainable growth at its centre, utilising Wales's abundant natural resources to transition to an economy that is no longer dependant on fossil fuels.
So, what could we be doing to make a real difference? There are things that we can all do as individuals: we can fly less, we can eat less meat, we can ride our bikes more, but we need more societal and governmental action too. We could do so much more to incentivise renewable energy generation through small-scale co-operatives or social enterprises. The Institute of Welsh Affairs found that £4.6 billion of investment in renewable electricity generation, plus £1.2 billion in domestic energy efficiency, could create some 4,500 jobs during a 15-year investment period. We could do this through a national energy company, and we could also be looking at local authority pension funds as a source for such investment. Welsh local government pension funds are currently investing over £1 billion in climate-wrecking fossil fuels. This makes no sense and it has to stop.
I want to conclude my contribution this afternoon by flagging up the problems with fracking. The Welsh Government has the power to ban fracking in Wales, and it's Plaid Cymru's view that it should ban fracking as soon as possible. We heard just earlier this week of a seismic event with a magnitude of 0.4 on the Richter scale detected near Blackpool where Cuadrilla is fracking for gas in shale rock. I am yet to be convinced about other forms of fracking, because we have to move beyond our fossil fuel addiction. So, the precautionary principle should be upheld to prevent the risk that fracking would pose to Wales. And I very much hope that if nothing else, this Government will act to prevent fracking and not see the offer of jobs or bungs from the fracking companies as an excuse to allow it to go ahead. For too long, our desperation for jobs or funding has led us to accept less than desirable projects and this can't be allowed to happen with fracking. If we are serious about tackling climate change, and if we are to heed the warnings in the latest IPCC report that Llyr Gruffydd and others have referenced, then we have to change the way that we look at jobs and our economy so that we don't keep accepting short-term gain that risks longer term pain.
Os gwrandawn ar y rhai sy'n gwadu bodolaeth newid hinsawdd ar yr asgell dde eithafol, byddwn yn gwneud cam â chenedlaethau'r dyfodol. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl am hynny. Newid hinsawdd yw'r bygythiad mwyaf sy'n wynebu'r blaned hon, ac mae'n hynod frawychus fod pobl yn barod i wadu hynny.
Yn ôl yn 2011, cynhyrchais y Cynllun Gwyrdd ar gyfer y Cymoedd. Nawr, rhaglen yw hon ar gyfer adfywio ein cymunedau anghofiedig sydd wedi cael cam drwy sicrhau bod ganddynt ddyfodol economaidd gyda gwaith cydweithredol a all arwain at ganlyniadau cynaliadwy. Pe baem wedi gweithredu'r cynigion yn y cynllun gwyrdd, byddem yn llawer agosach at gyrraedd lle mae angen inni fod o ran economi gynaliadwy. A gadewch inni fod yn glir yma: nid yw ymdrin yn iawn â newid hinsawdd yn golygu tincera ar yr ymylon. Nid yw hynny'n mynd i wneud unrhyw beth. Rydym wedi bod yn gwneud hynny ers blynyddoedd bellach. Yr hyn sydd ei angen arnom yw dim llai na newid trawsnewidiol. Mae angen inni newid y sail sy'n pennu beth yw diben ein heconomi. Nid yw'n bodoli er mwyn y sefydliadau corfforaethol neu'r elît neu'r pwerau byd-eang. Dylai'r economi fod wedi'i llunio mewn modd sy'n darparu ar gyfer pobl, a dylai sicrhau ein bod yn diogelu ac yn gwarchod y blaned rydym yn byw arni, a dylem fyw o fewn ein modd yn ecolegol. Ond fel y dywed Raymond Williams wrth agor y cynllun gwyrdd,
Mae polisi economaidd a fyddai'n dechrau gyda phobl go iawn mewn lleoedd go iawn, ac a fyddai'n cael ei gynllunio i gynnal eu bywydau i'r dyfodol, yn galw am newid mawr yn ein ffordd o feddwl.
Yn wir, mae'n galw am newid mor fawr yn ein ffordd o feddwl fel nad ydym wedi llwyddo i'w wneud eto, ond mae'n rhaid inni ei wneud. Rhaid inni gael cynllun economaidd sydd â datblygu cynaliadwy ac nid twf anghynaladwy yn ganolog iddo, gan ddefnyddio adnoddau naturiol helaeth Cymru i bontio i economi nad yw'n ddibynnol ar danwydd ffosil mwyach.
Felly, beth y gallem fod yn ei wneud i wneud gwahaniaeth go iawn? Mae yna bethau y gallwn i gyd eu gwneud fel unigolion: gallwn hedfan yn llai aml, gallwn fwyta llai o gig, gallwn feicio mwy, ond mae arnom angen mwy o weithredu cymdeithasol a llywodraethol hefyd. Gallem wneud cymaint mwy i gymell cynhyrchiant ynni adnewyddadwy drwy fentrau cydweithredol ar raddfa fach neu fentrau cymdeithasol. Gwelodd y Sefydliad Materion Cymreig y gallai £4.6 biliwn o fuddsoddiad mewn cynhyrchu trydan adnewyddadwy, ynghyd ag £1.2 biliwn mewn effeithlonrwydd ynni domestig, greu tua 4,500 o swyddi mewn cyfnod o 15 mlynedd o fuddsoddi. Gallem wneud hyn drwy gwmni ynni cenedlaethol, a gallem edrych hefyd ar gronfeydd pensiwn awdurdodau lleol fel ffynhonnell ar gyfer buddsoddiad o'r fath. Mae cronfeydd pensiwn llywodraeth leol Cymru ar hyn o bryd yn buddsoddi dros £1 biliwn mewn tanwydd ffosil sy'n difetha'r hinsawdd. Nid yw hyn yn gwneud unrhyw synnwyr ac mae'n rhaid iddo ddod i ben.
Rwyf am gloi fy nghyfraniad y prynhawn yma drwy dynnu sylw at y problemau gyda ffracio. Mae gan Lywodraeth Cymru bŵer i wahardd ffracio yng Nghymru, a barn Plaid Cymru yw y dylai wahardd ffracio cyn gynted â phosibl. Clywsom yn gynharach yr wythnos hon am ddigwyddiad seismig maint 0.4 ar raddfa Richter ger Blackpool lle mae Cuadrilla yn ffracio am nwy mewn craig siâl. Nid wyf wedi fy argyhoeddi ynghylch mathau eraill o ffracio, oherwydd mae'n rhaid inni symud y tu hwnt i'n dibyniaeth ar danwydd ffosil. Felly, dylid cynnal yr egwyddor ragofalus i rwystro'r risg y byddai ffracio'n ei hachosi i Gymru. Ac yn anad dim arall, rwy'n mawr obeithio y bydd y Llywodraeth hon yn gweithredu i atal ffracio ac na fydd yn gweld y cynnig o swyddi neu gil-dwrn gan gwmnïau ffracio fel esgus i ganiatáu iddo ddigwydd. Yn rhy hir, mae ein hawch i gael swyddi neu gyllid wedi ein harwain i dderbyn prosiectau nad ydynt yn ddymunol ac ni ellir caniatáu i hyn ddigwydd gyda ffracio. Os ydym o ddifrif ynglŷn â mynd i'r afael â newid hinsawdd, ac os ydym am wrando ar y rhybuddion yn adroddiad diweddaraf yr IPCC y cyfeiriodd Llyr Gruffydd ac eraill atynt, rhaid inni newid y ffordd yr edrychwn ar swyddi a'n heconomi fel nad ydym yn parhau i dderbyn manteision tymor byr sy'n creu risg o boen yn fwy hirdymor.
I think it's clear that the planet is in peril, Dirprwy Lywydd, and the overwhelming opinion of science and scientists on these matters makes that clear. That's why the IPCC have said that climate change is happening earlier and more rapidly than expected and that we have 12 years left to halt this dangerous climate change and that Governments must take immediate, radical steps to prevent it. In that sort of context, I'm very pleased that Welsh Government has requested that the climate change committee reviews emissions in Wales to make sure that we're playing our part in limiting global temperature rises to 1.5 degrees, because the urgency of the situation demands that.
So, there is much that we can do as a Government, Dirprwy Lywydd, and that we can do as individuals and that organisations can do, and it's a challenge to all of us, isn't it? It isn't just a challenge to Welsh Government, it's a challenge to all Assembly Members, political parties and independents here today. For example, if we looked at agricultural support post Brexit, there are some difficult issues for political parties. We know that there's a need, in terms of land management and agricultural support, to put the environment at the forefront to a much greater extent than has happened hitherto, as we move forward, and that will create difficulties for political parties, I think, in terms of the lobbying that they receive and some of the constituencies that they represent. So, there will be a need for brave decisions as far as those matters are concerned.
Obviously, there are difficult decisions for Welsh Government, and one that I'd like to highlight, which has already been highlighted here today, is transport, because transport is a very significant part of the overall picture. We know that it's perfectly possible to have a much more integrated transport system than we have here in Wales because many other countries have managed that. Obviously, we won't get there overnight, but with the metro, for example, that's one example of how we can make important and significant progress, and hopefully do that within that 12-year timespan that the IPCC flag up. So, we could put more resource into the metro than is currently planned, and we could build it more quickly if, for example, we made a decision to put the resource that's currently earmarked for the M4 relief road into the metro system instead. I would very much support that. We saw the report by the commissioner for future generations making some extremely important points. We await the inquiry report, but we will have difficult decisions to make—all of us and Welsh Government—quite quickly on that very important matter. I think that will demonstrate how serious we are about taking bold, radical and effective steps to deal with the challenges of climate change.
I would like to see active travel prioritised to a greater extent as a very important part of the cultural shift that we need to make around transport to get people walking and cycling more. I would like to see us make 20 mph the default speed limit right across Wales, with the ability for local authorities, then, to take forward traffic orders for 30 mph on those inner urban roads as an exception rather than the rule. That lends itself to more cycling and walking in those areas and would, again, be a part of that approach to integrated transport, and part of the cultural change that we need.
Also, Dirprwy Lywydd, I'd like to agree that I think Cardiff, as our capital city, has a responsibility to set a really good example, as cities are doing elsewhere. I think Cardiff is on that journey. It has many more 20 mph areas now. It has a lot more cycling, and, indeed, walking. It has the bike scheme, and I know it is considering radical steps when it comes to reducing the number of vehicle journeys on the roads in Cardiff, and I hope very much that we'll see those radical steps in place before long. So, it's perfectly possible to meet these challenges, Dirprwy Lywydd, but it is a major challenge to Welsh Government, to all of us, to our local authorities, to our capital city, to every organisation and individual in our country.
Credaf ei bod yn amlwg fod y blaned mewn perygl, Ddirprwy Lywydd, ac mae barn mwyafrif helaeth y wyddoniaeth a'r gwyddonwyr ar y materion hyn yn gwneud hynny'n glir. Dyna pam y mae'r IPCC wedi dweud bod newid yn yr hinsawdd yn digwydd yn gynharach ac yn gyflymach na'r disgwyl a bod gennym 12 mlynedd i atal y newid peryglus yn yr hinsawdd a bod rhaid i Lywodraethau weithredu camau radical ar unwaith i'w atal. Yn y math hwnnw o gyd-destun, rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i'r pwyllgor newid hinsawdd adolygu allyriadau yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod yn chwarae ein rhan i gyfyngu'r cynnydd yn y tymheredd byd-eang i 1.5 gradd, oherwydd bod difrifoldeb y sefyllfa'n mynnu hynny.
Felly, mae llawer y gallwn ei wneud fel Llywodraeth, Ddirprwy Lywydd, ac y gallwn ei wneud fel unigolion ac y gall sefydliadau ei wneud, ac mae'n her i bob un ohonom, onid yw? Nid her i Lywodraeth Cymru'n unig yw hi, mae'n her i bob un o Aelodau'r Cynulliad, y pleidiau gwleidyddol a'r Aelodau annibynnol yma heddiw. Er enghraifft, pe baem yn edrych ar gymorth amaethyddol ar ôl Brexit, ceir rhai materion anodd i bleidiau gwleidyddol. O ran rheoli tir a chymorth amaethyddol, gwyddom fod angen rhoi'r amgylchedd ar y brig i raddau llawer helaethach nag sydd wedi digwydd hyd yma wrth inni symud ymlaen, a bydd hynny'n creu anawsterau i bleidiau gwleidyddol, rwy'n credu, o ran y lobïo arnynt a rhai o'r etholaethau y maent yn eu cynrychioli. Felly, bydd angen penderfyniadau dewr o ran y materion hynny.
Yn amlwg, ceir penderfyniadau anodd i Lywodraeth Cymru, ac un yr hoffwn dynnu sylw ato, a amlygwyd yma heddiw eisoes, yw trafnidiaeth, oherwydd mae trafnidiaeth yn rhan bwysig iawn o'r darlun cyffredinol. Gwyddom ei bod yn gwbl bosibl cael system drafnidiaeth sy'n llawer mwy integredig na'r hyn sydd gennym yma yng Nghymru oherwydd mae nifer o wledydd eraill wedi llwyddo i wneud hynny. Yn amlwg, ni fyddwn yn cyrraedd yno dros nos, ond mae'r metro, er enghraifft, yn un enghraifft o sut y gallwn wneud cynnydd pwysig ac arwyddocaol, ac rwy'n gobeithio gwneud hynny o fewn y cyfnod o amser o 12 mlynedd y mae'r IPCC yn ei nodi. Felly, gallem roi mwy o adnoddau tuag at y metro na'r hyn a gynlluniwyd ar hyn o bryd, a gallem ei adeiladu'n gyflymach pe baem yn gwneud penderfyniad, er enghraifft, i roi'r adnoddau a glustnodwyd ar gyfer ffordd liniaru'r M4 ar hyn o bryd tuag at y system metro yn lle hynny. Buaswn yn cefnogi hynny'n bendant iawn. Gwelsom yr adroddiad gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn gwneud pwyntiau pwysig iawn. Rydym yn aros am adroddiad yr ymchwiliad, ond bydd gennym benderfyniadau anodd i'w gwneud—pob un ohonom a Llywodraeth Cymru—yn eithaf cyflym ar y mater pwysig hwnnw. Credaf y bydd yn dangos pa mor ddifrifol rydym ni ynglŷn â rhoi camau eofn, radical ac effeithiol ar waith i ymdrin â heriau newid hinsawdd.
Hoffwn weld teithio llesol yn cael mwy o flaenoriaeth fel rhan bwysig iawn o'r newid diwylliannol sydd ei angen arnom mewn perthynas â thrafnidiaeth i wneud i bobl gerdded a beicio mwy. Hoffwn ein gweld yn gwneud 20 mya yn derfyn cyflymder diofyn ledled Cymru, gyda'r gallu i awdurdodau lleol gyflwyno gorchmynion traffig 30mya wedyn ar ffyrdd trefol mewnol fel eithriadau yn hytrach na'r arfer. Mae hynny'n mynd i arwain at feicio a cherdded mwy yn yr ardaloedd hynny ac unwaith eto, bydd yn rhan o'r ymagwedd honno tuag at drafnidiaeth integredig, ac yn rhan o'r newid diwylliannol sydd ei angen arnom.
Hefyd, Ddirprwy Lywydd, hoffwn gytuno fy mod yn credu bod gan Gaerdydd, fel ein prifddinas, gyfrifoldeb i fod yn esiampl wirioneddol dda, fel y mae dinasoedd yn ei wneud mewn mannau eraill. Credaf fod Caerdydd ar y daith honno. Mae ganddi lawer mwy o ardaloedd 20 mya bellach. Mae ganddi lawer mwy o feicio, a cherdded yn wir. Mae ganddi gynllun beiciau, a gwn ei bod yn ystyried camau radical ar gyfer lleihau nifer y teithiau cerbydau ar y ffyrdd yng Nghaerdydd, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gweld y camau radical hynny ar waith cyn bo hir. Felly, mae'n berffaith bosibl ymateb i'r heriau hyn, Ddirprwy Lywydd, ond mae'n her fawr i Lywodraeth Cymru, i bob un ohonom, i'n hawdurdodau lleol, i'n prifddinas, i bob sefydliad a phob unigolyn yn ein gwlad.
There are days when I find politics fairly frustrating, and often, on those days, I wonder what I will do on the day when I am no longer sitting in this place, and I quite like the idea of teaching. I think today's debate and the motion before us would make a very good case study in what is wrong with the way we do politics, because I look at Plaid Cymru's motion and there's nothing in it I disagree with, and yet, this afternoon, I'll be voting against it, and I'll be condemned by the line of people on Twitter who have been lined up, which is presumably why Plaid Cymru have tabled this motion today, to try and trip us up. They'll condemn me for not doing what I believe to be the case. [Interruption.] Well, Llyr Huws Gruffydd says that's not the way they work; yesterday, Llyr—[Interruption.] Yesterday, I attended the rally on a second vote on the EU referendum. Now, along with many people in this Chamber, I signed up to the cross-party letter calling for a second referendum. This Assembly passed a motion a few weeks back where one of the options was a second referendum. Yesterday, there was a perfectly good rally with speakers from across all parties in favour of a second referendum. I stood there and I listened to the leader of Plaid Cymru make political points about how Labour AMs haven't supported a referendum, when we all stood there together, in common cause, to try and get progressive politics off the ground. And here we go—[Interruption.] Here we go—[Interruption.] Here we go again. And I find it really frustrating that we're spending time trying to trip each other up. So, Neil McEvoy is trying to trip up Plaid Cymru, presumably for when they let him back in, so he can put his marker down as being anti-nuclear. Plaid are trying to trip up—. Neil Hamilton, Duw a'n helpo—where do we start there? I was reading, Neil—listening to your arguments you've put many times—. I was reading that in 1984 you voted against banning leaded petrol, because you said there was no evidence it was harmful and there would be jobs lost in your constituency. And, you know, you've been consistently wrong. You were wrong on leaded petrol, you were wrong on apartheid, you're wrong on climate change, you're wrong on Europe. So, please—interesting as it is to have you here as a sort of Madame Tussauds figure to remind us of the ghastliness of some of the arguments of the past, there's no time for this today. This is serious stuff. I give a damn about this. This is serious stuff.
Ceir ambell ddiwrnod pan deimlaf fod gwleidyddiaeth yn eithaf rhwystredig, ac yn aml, ar y dyddiau hynny, rwy'n meddwl tybed beth a wnaf ar y diwrnod pan na fyddaf yn y lle hwn mwyach, ac rwy'n eithaf hoff o'r syniad o addysgu. Rwy'n credu y byddai'r ddadl heddiw a'r cynnig ger ein bron yn gwneud astudiaeth achos dda iawn o'r hyn sydd o'i le ar y ffordd rydym yn gwneud gwleidyddiaeth, oherwydd rwy'n edrych ar gynnig Plaid Cymru ac nid oes unrhyw beth ynddo rwy'n anghytuno ag ef, ac eto, y prynhawn yma, byddaf yn pleidleisio yn ei erbyn, a byddaf yn cael fy nghondemnio gan res barod o bobl ar Twitter, sef pam y mae Plaid Cymru wedi cyflwyno'r cynnig hwn heddiw yn ôl pob tebyg, er mwyn ceisio ein baglu. Byddant yn fy nghondemnio am beidio â gwneud yr hyn y credaf sy'n wir. [Torri ar draws.] Wel, mae Llyr Huws Gruffydd yn dweud nad dyna'r ffordd y maent yn gweithio; ddoe, Llyr—[Torri ar draws.] Ddoe, mynychais y rali ar ail bleidlais ar refferendwm yr UE. Nawr, ynghyd â llawer o bobl yn y Siambr hon, llofnodais y llythyr trawsbleidiol yn galw am ail refferendwm. Pasiodd y Cynulliad gynnig rai wythnosau yn ôl lle roedd ail refferendwm yn un o'r opsiynau. Ddoe, roedd yna rali dda gyda siaradwyr o bob plaid o blaid cynnal ail refferendwm. Sefais yno a gwrandewais ar arweinydd Plaid Cymru yn gwneud pwyntiau gwleidyddol ynglŷn â sut nad yw ACau Llafur wedi cefnogi refferendwm, pan oedd pawb ohonom yn sefyll yno gyda'n gilydd dros achos cyffredin i geisio cael gwleidyddiaeth flaengar oddi ar y ddaear. A dyma ni—[Torri ar draws.] Dyma ni eto—[Torri ar draws.] Dyma ni unwaith eto. Ac rwy'n ei chael hi'n wirioneddol rwystredig ein bod yn treulio amser yn ceisio baglu'n gilydd. Felly, mae Neil McEvoy yn ceisio baglu Plaid Cymru, ar gyfer pan gaiff ei adael yn ôl i mewn rwy'n tybio, fel y gall osod ei stondin fel rhywun sy'n wrth-niwclear. Mae Plaid Cymru'n ceisio baglu—. Neil Hamilton, Duw a'n helpo—lle mae dechrau yno? Roeddwn yn darllen, Neil—wrth wrando ar y dadleuon rydych wedi'u gwneud sawl gwaith—. Roeddwn yn darllen yn 1984 i chi bleidleisio yn erbyn gwahardd petrol a oedd yn cynnwys plwm, am eich bod yn dweud nad oedd unrhyw dystiolaeth ei fod yn niweidiol ac y byddai swyddi'n cael eu colli yn eich etholaeth. A wyddoch chi, rydych wedi bod yn gyson anghywir. Roeddech yn anghywir ynglŷn â phetrol a gynhwysai blwm, roeddech yn anghywir ynglŷn ag apartheid, rydych chi'n anghywir ynglŷn â newid hinsawdd, rydych chi'n anghywir ynglŷn ag Ewrop. Felly, os gwelwch yn dda—er mor ddiddorol yw eich cael chi yma fel rhyw fath o ffigwr Madame Tussauds i'n hatgoffa pa mor erchyll oedd rhai o ddadleuon y gorffennol, nid oes amser ar gyfer hyn heddiw. Mae hwn yn fater difrifol. Rwy'n malio am hyn. Mae hwn yn fater difrifol.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I won't, David. I just want to develop an argument. There is common cause across all parties here. This is an argument that—David Melding said future generations will not forgive us lightly for not acting seriously. Instead of tripping each other up and scoring political points—. Many of the points in the motion, as I say, I agree with, and I do hope that the new Welsh Government in the new year will take forward a number of them. But, on the M4, there's a good reason why I'm not going to be voting with the Plaid motion on the M4 this afternoon, even though I agree with it: because there is going to be a substantive vote on it. Like the leader of the house said yesterday, there will be a substantive vote before Christmas. There will be a vote on the budget. That is the time to nail our colours to the mast on the M4, and all you could do today, by making a symbolic gesture, which I'll be criticised for, no doubt, is—. There are delicate discussions going on, and what is the point in false martyrdom today, when actually there are serious battles to be fought? [Interruption.] No, Rhun, I'm not going to give way; I won't. There are serious battles to be fought, and matters of principle about the future of our country and giving meaning to this agenda. And that's what—[Interruption.] And that's what—[Interruption.] And that is what we should be focusing on, not trying to—[Interruption.] Rhun is determined to intervene, and therefore I shall give way.
Na wnaf, David. Rwyf am ddatblygu'r ddadl. Ceir achos cyffredin ar draws pob plaid yma. Ceir dadl fod—dywedodd David Melding na fyddai cenedlaethau'r dyfodol yn maddau i ni'n hawdd am beidio â gweithredu o ddifrif. Yn hytrach na baglu'n gilydd a sgorio pwyntiau gwleidyddol—. Rwy'n cytuno â llawer o'r pwyntiau yn y cynnig, fel rwy'n dweud, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth Cymru newydd yn y flwyddyn newydd yn gweithredu ar nifer ohonynt. Ond ar yr M4, mae rheswm da pam nad wyf am bleidleisio o blaid cynnig Plaid Cymru ar yr M4 y prynhawn yma, er fy mod yn cytuno ag ef: oherwydd bydd yna bleidlais o sylwedd arno. Fel y dywedodd arweinydd y tŷ ddoe, cynhelir pleidlais o sylwedd arno cyn y Nadolig. Bydd pleidlais ar y gyllideb. Dyna'r adeg i ddangos ein hochr ar yr M4, a'r cyfan y gallech ei wneud heddiw, trwy wneud arwydd symbolaidd, a chaf fy meirniadu amdano, yn ddiau—. Mae trafodaethau anodd yn mynd rhagddynt, a beth yw pwynt merthyrdod ffug heddiw, pan fo brwydrau difrifol i'w hymladd? [Torri ar draws.] Na, Rhun, nid wyf am ildio; ni wnaf. Mae brwydrau difrifol i'w hymladd, a materion o egwyddor ynglŷn â dyfodol ein gwlad a rhoi ystyr i'r agenda hon. A dyna beth—[Torri ar draws.] A dyna beth—[Torri ar draws.] A dyna beth y dylem ganolbwyntio arno, nid ceisio—[Torri ar draws.] Mae Rhun yn benderfynol o ymyrryd, ac felly fe ildiaf.
Thank you for taking an intervention. In that classroom of yours that you describe, where you will be giving this lecture, will you be instructing or emphasising to those pupils that sticking with your principles is quite important, that if there is a vote in front of you that you agree with, you should, as a matter of principle, decide to vote for it?
Diolch ichi am dderbyn ymyriad. Yn yr ystafell ddosbarth rydych newydd ei disgrifio, lle byddwch yn rhoi'r ddarlith hon, a fyddwch yn cyfarwyddo neu'n pwysleisio wrth y disgyblion hynny fod glynu at eich egwyddorion yn eithaf pwysig, ac os ceir cynnig ger eich bron y byddwch yn cytuno â'i gynnwys, y dylech benderfynu pleidleisio o'i blaid fel mater o egwyddor?
I think—[Interruption.] The irony of that, given the debate within Plaid Cymru on nuclear, is not lost on me. But, let me say, what I would be saying to the classroom is that these things are not black and white, that you have to pick your moments and fight your battles. I'll take no lectures from Plaid Cymru on the record on climate change. I led the campaign to create an active travel Act. I set up the project in the IWA that is now doing ground-breaking work on setting out a map for renewable energy. Working across parties, I have been a key advocate here for the last two and a half years on the black route. So, I'll take no lectures from anybody on that side about sticking to principles. But there's a moment in politics when you strike and when you act. Now is not that moment. Now is the moment for others to pick each other's eyes out and score points, and I despair of it.
Rwy'n credu—[Torri ar draws.] Mae eironi hynny, o ystyried y ddadl o fewn Plaid Cymru ar ynni niwclear, yn glir i mi. Ond gadewch imi ddweud, yr hyn y byddaf yn ei ddweud wrth y dosbarth yw nad yw'r pethau hyn yn ddu a gwyn, fod yn rhaid i chi ddewis eich eiliadau ac ymladd eich brwydrau. Nid wyf am gymryd unrhyw bregethau gan Blaid Cymru ar y record ar newid hinsawdd. Arweiniais yr ymgyrch i greu Deddf teithio llesol. Sefydlais y prosiect yn y Sefydliad Materion Cymreig sydd bellach yn gwneud gwaith arloesol ar lunio map ar gyfer ynni adnewyddadwy. Gan weithio ar draws y pleidiau, rwyf wedi bod yn ddadleuwr allweddol yma ar y llwybr du ers dwy flynedd a hanner. Felly, nid wyf am gymryd unrhyw bregethau gan neb ar yr ochr acw ynglŷn â glynu wrth egwyddorion. Ond ceir eiliad mewn gwleidyddiaeth pan fyddwch yn taro a phan fyddwch yn gweithredu. Nid hon yw'r eiliad honno. Eiliad yw hon i eraill dynnu llygaid ei gilydd allan a sgorio pwyntiau, ac rwy'n gresynu at hynny.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, Lesley Griffiths?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, Lesley Griffiths?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased Plaid Cymru have brought forward this debate, following the publication of the UN intergovernmental panel on climate change. I absolutely agree with Llyr Huws Gruffydd, in his opening remarks, that climate change is one of the biggest challenges facing humanity.
Our environment Act requires Welsh Ministers to ensure that emissions in Wales are at least 80 per cent below the 1990 baseline by 2050. One of the Government's amendments recognises the challenges of decarbonisation, given our economic profile. Over the past two and a half years, our focus has been on establishing a regulatory and policy framework to meet our statutory commitment, based on significant stakeholder engagement and advice from our statutory advisers.
Our approach to climate change must be informed by scientific knowledge, so I welcome the IPCC report. It is the best assessment of all existing knowledge on the subject, critically assessing thousands of studies from across the world. I've written to the UK Government to approve a joint commission for advice from our statutory advisers, the UK Committee on Climate Change, on the implications of the evidence. The report will be published before the end of March next year.
In December, I will be asking the Assembly to agree the interim targets and first two carbon budgets for Wales. These are consistent with the advice from the UKCCC, and they will set the context for delivering the actions that we need to take as a Government. There is much cross-party consensus on this agenda and the actions that need to be taken, and this is encouraging for us as a society. I agree with much of the sentiment in the motion by Plaid Cymru. However, I cannot support the motion, as to do so would predetermine decisions, particularly around the M4 and petroleum extraction, which need to follow due process.
Decarbonising our power sector is particularly challenging, and we need a mix of generation sources and technologies to enable us to adapt. The Welsh Government believes that nuclear is a part of the mix in terms of generating significant low-carbon energy, and this is why we oppose amendment 2 from Neil McEvoy. However, since coming into this role, I've set an ambitious target of generating 70 per cent of Wales's energy consumption from renewable sources. Renewables generated enough electricity to meet 43 per cent of consumption in Wales in 2016, and indications are that this has risen further, to 48 per cent, in 2017. We also set targets around community and local ownership to ensure that we capture the benefits for Wales from the transition to a low-carbon energy system.
Our first low-carbon delivery plan, which will be published in March, will set out the actions, policies and proposals that we will be taking to reduce emissions and support low-carbon growth across a range of sectors, including transport, buildings and land use. We are already undertaking a range of actions in these areas, and therefore while I am encouraged that the Conservatives are thinking along similar lines, I cannot support their amendment 3, and would like to bring forward a Government amendment that recognises the significant actions to date.
We are already making good progress. For example, the emissions reduction targets I am proposing for Wales are more ambitious than our counterparts across the UK, and close to the maximum that is technically feasible for Wales. We've put decarbonisation at the front and centre of Welsh Government policy, including it as one of our six cross-cutting priorities in the national strategy. It's also a central pillar within our economic action plan for Wales. I've set out my ambition for a carbon neutral public sector in Wales. In support of this, we committed £28 million of zero-interest capital loans in 2017-18, adding to the £27 million in the previous two years. This investment will realise savings of £183 million for the public sector over the life of the installed technologies and also reduce carbon emissions by 820,000 tonnes.
In Welsh Government’s 'Taking Wales Forward', we make clear our opposition to fracking. And we now have the powers around fracking, and, over the summer, I held a public consultation on petroleum extraction in Wales, which set out not only a policy to oppose fracking, but also proposed that there should be no new petroleum licensing in Wales. We believe the further development of new petroleum sources runs counter to the ambitions identified in the well-being goals and our commitment to a low-carbon future. And, following the consultation, I will be making a statement by the end of this term confirming our position.
We’ve recently announced plans for a new £5 billion rail service, which will lead to a 25 per cent reduction in carbon emissions on the Wales and borders network, and plans to develop a new Wales transport strategy that can support an integrated, multimodal and low-carbon transport network across Wales.
Since 2011, we’ve invested more than £240 million in the Welsh Government Warm Homes programme, which includes Nest and Arbed, improving the energy efficiency of more than 45,000 homes, and agreed further investment of £104 million for the period 2017 to 2021. I’m reviewing Part L of building regulation standards to increase the required energy efficiency of new homes. Whilst one of the aims is to deliver as a minimum nearly zero energy—required by the EU directive—I will consider imposing more stringent standards to meet our ambitions.
The disinvestment debate can be a powerful way of engaging individuals, investment funds, and wider society on this issue. Fund managers need to think carefully about what they are investing in, in terms of integrity, risk of ongoing investment in fossil fuel sectors, and potentially missed opportunities from not investing in low-carbon sectors. The global direction is now very clear. It is crucial that we continue to drive momentum in this important area, and I would welcome all of your support in helping facilitate the changes required across Wales. Diolch.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn fod Plaid Cymru wedi cyflwyno'r ddadl hon, yn dilyn cyhoeddiad panel rhynglywodraethol y Cenhedloedd Unedig ar y newid yn yr hinsawdd. Rwy'n cytuno'n llwyr â Llyr Huws Gruffydd, yn ei sylwadau agoriadol, mai newid hinsawdd yw un o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r ddynoliaeth.
Mae ein Deddf amgylchedd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru sicrhau bod allyriadau yng Nghymru o leiaf 80 y cant islaw'r llinell sylfaen ar gyfer 1990 erbyn 2050. Mae un o welliannau'r Llywodraeth yn cydnabod heriau datgarboneiddio, o ystyried ein proffil economaidd. Dros y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf, rydym wedi canolbwyntio ar sefydlu fframwaith polisi a rheoleiddio i wireddu ein hymrwymiad statudol, yn seiliedig ar ymgysylltiad sylweddol â rhanddeiliaid a chyngor gan ein cynghorwyr statudol.
Rhaid i'n hymagwedd at newid hinsawdd gael ei llywio gan wybodaeth wyddonol, felly rwy'n croesawu adroddiad yr IPCC. Dyma'r asesiad gorau o bob gwybodaeth sydd eisoes yn bodoli ar y pwnc, ac mae'n gwneud asesiad beirniadol o filoedd o astudiaethau o bob rhan o'r byd. Rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i gymeradwyo comisiwn ar y cyd i gael cyngor gan ein cynghorwyr statudol, Pwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd, ar oblygiadau'r dystiolaeth. Cyhoeddir yr adroddiad cyn diwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf.
Ym mis Rhagfyr, byddaf yn gofyn i'r Cynulliad gytuno'r targedau interim a'r ddwy gyllideb garbon gyntaf ar gyfer Cymru. Mae'r rhain yn cyd-fynd â chyngor gan Bwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd, a byddant yn gosod y cyd-destun ar gyfer cyflawni'r camau gweithredu sydd angen inni eu rhoi ar waith fel Llywodraeth. Mae llawer o gonsensws trawsbleidiol ar yr agenda hon a'r camau sydd angen eu cymryd, ac mae hyn yn galonogol i ni fel cymdeithas. Rwy'n cytuno â llawer o'r teimladau yn y cynnig gan Blaid Cymru. Fodd bynnag, ni allaf gefnogi'r cynnig, gan y byddai gwneud hynny'n rhagbennu penderfyniadau, yn enwedig mewn perthynas â'r M4 ac echdynnu petrolewm, y mae gofyn iddynt ddilyn y broses briodol.
Mae datgarboneiddio ein sector pŵer yn arbennig o heriol, ac mae angen cymysgedd o ffynonellau cynhyrchu a thechnolegau i'n galluogi i addasu. Cred Llywodraeth Cymru fod niwclear yn rhan o'r gymysgedd o safbwynt cynhyrchu ynni carbon isel sylweddol, a dyma pam rydym yn gwrthwynebu gwelliant 2 gan Neil McEvoy. Fodd bynnag, ers dod i'r rôl hon, rwyf wedi gosod targed uchelgeisiol i gynhyrchu 70 y cant o ddefnydd ynni Cymru o ffynonellau adnewyddadwy. Cynhyrchodd ynni adnewyddadwy ddigon o drydan i ddiwallu 43 y cant o'r defnydd yng Nghymru yn 2016, ac mae'r arwyddion yn awgrymu bod hwn wedi codi ymhellach, i 48 y cant yn 2017. Rydym hefyd wedi pennu targedau ar gyfer perchnogaeth gymunedol a lleol er mwyn sicrhau ein bod yn sicrhau manteision i Gymru o'r newid i system ynni carbon isel.
Bydd ein cynllun cyflawni carbon isel cyntaf, a gaiff ei gyhoeddi ym mis Mawrth, yn nodi'r camau, y polisïau a'r cynigion y byddwn yn eu rhoi ar waith i leihau allyriadau a chefnogi twf carbon isel ar draws amrywiaeth o sectorau, gan gynnwys trafnidiaeth, adeiladau a defnydd tir. Rydym eisoes yn cyflawni amrywiaeth o gamau gweithredu yn y meysydd hyn, ac felly, er ei bod yn galondid fod y Ceidwadwyr yn meddwl ar hyd llinellau tebyg, ni allaf gefnogi eu gwelliant 3, a hoffwn gyflwyno gwelliant gan y Llywodraeth sy'n cydnabod y camau sylweddol hyd yma.
Rydym eisoes yn gwneud cynnydd da. Er enghraifft, mae'r targedau lleihau allyriadau carbon rwy'n eu hargymell ar gyfer Cymru yn fwy uchelgeisiol na rhai ein cymheiriaid ar draws y DU, ac yn agos at yr mwyafswm sy'n dechnegol ymarferol ar gyfer Cymru. Rydym wedi gwneud datgarboneiddio yn ganolog ym mholisi Llywodraeth Cymru, gan ei gynnwys yn un o'n chwe blaenoriaeth drawsbynciol yn y strategaeth genedlaethol. Mae hefyd yn golofn ganolog yn ein cynllun gweithredu economaidd ar gyfer Cymru. Rwyf wedi nodi fy uchelgais ar gyfer sector cyhoeddus carbon niwtral yng Nghymru. I gefnogi hyn, gwnaethom ymrwymo £28 miliwn o fenthyciadau cyfalaf di-log yn 2017-18, gan ychwanegu at y £27 miliwn yn y ddwy flynedd flaenorol. Bydd y buddsoddiad hwn yn sicrhau arbedion o £183 miliwn i'r sector cyhoeddus dros oes y technolegau a osodir a hefyd yn arwain at 820,000 tunnell yn llai o allyriadau carbon.
Yn 'Symud Cymru Ymlaen' Llywodraeth Cymru, rydym yn egluro ein gwrthwynebiad i ffracio. A bellach mae gennym bwerau mewn perthynas â ffracio, a dros yr haf, cynhaliais ymgynghoriad cyhoeddus ar echdynnu petrolewm yng Nghymru, a oedd yn nodi polisi nid yn unig i wrthwynebu ffracio, ond a oedd hefyd yn argymell na ddylid rhoi unrhyw drwyddedau petrolewm newydd yng Nghymru. Rydym yn credu bod datblygu ffynonellau petrolewm newydd pellach yn mynd yn groes i uchelgeisiau a nodwyd yn y nodau llesiant a'n hymrwymiad i ddyfodol carbon isel. Ac yn dilyn yr ymgynghoriad, byddaf yn gwneud datganiad erbyn diwedd y tymor hwn yn cadarnhau ein safbwynt.
Yn ddiweddar, cyhoeddasom gynlluniau ar gyfer gwasanaeth rheilffordd newydd gwerth £5 biliwn, a fydd yn arwain at ostyngiad o 25 y cant mewn allyriadau carbon ar rwydwaith Cymru a'r gororau, a chynlluniau ar gyfer datblygu strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru a all gefnogi rhwydwaith drafnidiaeth amlfodd integredig a charbon isel ledled Cymru.
Ers 2011, rydym wedi buddsoddi mwy na £240 miliwn yn rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, sy'n cynnwys Nyth ac Arbed, gan wella effeithlonrwydd ynni mwy na 45,000 o gartrefi, ac rydym wedi cytuno ar fuddsoddiad pellach o £104 miliwn ar gyfer y cyfnod rhwng 2017 a 2021. Rwy'n adolygu Rhan L o'r safonau rheoliadau adeiladu er mwyn cynyddu effeithlonrwydd ynni gofynnol cartrefi newydd. Er mai un o'r nodau yw sicrhau cartrefi bron yn ddi-ynni fan lleiaf—sy'n ofynnol o dan gyfarwyddeb yr UE—byddaf yn ystyried gosod safonau mwy caeth i wireddu ein huchelgeisiau.
Gall y ddadl ynghylch dadfuddsoddi fod yn ffordd bwerus o ddenu cyfraniad unigolion, cronfeydd buddsoddi, a'r gymdeithas ehangach yn y mater hwn. Mae angen i reolwyr cronfeydd feddwl yn ofalus ynglŷn â beth y maent yn buddsoddi ynddo, o ran cywirdeb, risg o fuddsoddiad parhaus yn y sector tanwydd ffosil, a cholli cyfleoedd o bosibl o beidio â buddsoddi yn y sectorau carbon isel. Mae'r cyfeiriad byd-eang yn glir iawn bellach. Mae'n hollbwysig ein bod yn parhau i ysgogi momentwm yn y maes pwysig hwn, a buaswn yn croesawu cymorth pawb ohonoch i helpu i hwyluso'r newidiadau sydd eu hangen ledled Cymru. Diolch.
Thank you. Can I now call on Llyr Gruffydd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?
Well, diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm not sure whether I enjoyed or I hated that experience, actually; it veered from one emotion to the other, from the consensus that David Melding was talking about, to something very different from Lee Waters. But, there we are, such is life. I don't think this place is boring if these are the kinds of debates that we have, but there we are.
There are too many speakers for me to pick up on each of them, and I did overshoot slightly in my opening remarks in terms of time, but I would say that I agree with a lot of what Members here have said. I think that David Melding is perfectly right, actually, to say that people will look back at the way we are actually dealing with this in not a dissimilar way to how people consider slavery. You know, I'm constantly reminded by a certain friend of mine that, in years to come, people will never understand why we use clean water to flush our toilets. You know, that's the kind of thing that, in years to come, people will really question.
And, Rhun, thank you for your contribution as well. My father, actually, was on that very last journey the train made from Aberystwyth to Carmarthen, and I'm determined that he's going to be on the very first one that the new service provides, hopefully in the not too distant future. And the £100 billion on HS2 and what we could do with that—I mean, what is the Welsh word for 'mindblowing'? I was trying to think—really, but what we could be doing with our share of that.
I think I have to respond to some of Lee's comments, and I'm never sure, sometimes, whether he is serious or whether he's making mischief, but I'll take what he said. You said that there's a moment when you strike and there's a moment when you act. Well, there's a moment where we as an opposition party are expected to lay a motion before this Assembly as well. And this is it, you know—this is it. So, apologies if I've upset you—well, at least I feel I should apologise. Making it out to be some sort of big conspiracy to get at you maybe is a bit rich, I'd have to say, but there we are, that's it.
I will address a couple of the amendments in the very short time that I have left—or all the amendments in the very short time that I have left.
Wel, diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Nid wyf yn siŵr ai mwynhau neu gasáu'r profiad a wneuthum mewn gwirionedd; roedd yn gwyro o un o emosiwn i'r llall, o'r consensws roedd David Melding yn sôn amdano, i rywbeth gwahanol iawn gan Lee Waters. Ond dyna ni, felly mae hi. Nid wyf yn meddwl bod y lle hwn yn ddiflas os mai dyma'r mathau o ddadleuon a gawn, ond dyna ni.
Mae gormod o siaradwyr i mi ymateb i bob un ohonynt, ac fe ddefnyddiais ormod o amser yn fy sylwadau agoriadol, ond hoffwn ddweud fy mod yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd yr Aelodau yma. Credaf fod David Melding yn berffaith gywir, mewn gwirionedd, i ddweud y bydd pobl yn edrych yn ôl ar y ffordd rydym yn mynd i'r afael â hyn mewn ffordd nid annhebyg i'r modd y mae pobl yn ystyried caethwasiaeth. Wyddoch chi, caf fy atgoffa'n gyson gan gyfaill i mi, na fydd pobl yn y blynyddoedd i ddod yn deall pam ein bod yn defnyddio dŵr glân i fflysio ein toiledau. Dyna'r math o beth, wyddoch chi, y bydd pobl yn ei gwestiynu mewn blynyddoedd i ddod.
A Rhun, diolch i chi am eich cyfraniad yn ogystal. Roedd fy nhad ar y daith olaf a wnaeth y trên o Aberystwyth i Gaerfyrddin, ac rwy'n benderfynol ei fod yn mynd i fod ar y daith gyntaf y bydd y gwasanaeth newydd yn ei darparu, yn y dyfodol heb fod yn rhy bell rwy'n gobeithio. A'r £100 biliwn ar HS2 a beth y gallem ei wneud â hwnnw—hynny yw, beth yw'r gair Cymraeg am 'mindblowing'? Roeddwn yn ceisio meddwl—o ddifrif, beth y gallem ei wneud â'n cyfran o hwnnw.
Rwy'n credu bod yn rhaid i mi ymateb i rai o sylwadau Lee, ac nid wyf byth yn siŵr, weithiau, a yw o ddifrif neu a yw'n gwneud drygioni, ond fe gymeraf yr hyn a ddywedodd. Fe ddywedoch chi fod yna eiliad pan fyddwch yn taro a bod yna eiliad pan fyddwch yn gweithredu. Wel, mae yna eiliad pan fo disgwyl i ni fel gwrthblaid osod cynnig gerbron y Cynulliad hwn hefyd. A dyma'r eiliad honno, wyddoch chi—dyma hi. Felly, ymddiheuriadau os wyf wedi'ch cynhyrfu chi—wel, rwy'n teimlo y dylwn ymddiheuro o leiaf. Efallai fod rhoi'r argraff ei fod yn rhyw fath o gynllwyn mawr i'ch rhwydo braidd yn chwerthinllyd, rhaid i mi ddweud, ond dyna ni.
Fe af i'r afael ag un neu ddau o'r gwelliannau yn yr amser byr iawn sydd gennyf ar ôl—neu'r holl welliannau yn yr amser byr iawn sydd gennyf ar ôl.
Y gwelliant cyntaf, gan y Llywodraeth—fyddwn ni ddim yn cefnogi gwelliant 1, oherwydd ei fod yn ymgais i ailysgrifennu bach o hanes, a dweud y gwir. Datganiad syml yw e, yn nodi casgliad un o bwyllgorau'r Cynulliad yma, sef bod y Llywodraeth yn degybol o fethu â chyrraedd ei thargedau ar leihau allyriadau carbon erbyn 2020. Nid oes eisiau bod yn ofn hynny. Hynny yw, os yw hynny'n debygol, wel, mae'n rhaid inni 'ffrynto lan' iddo fe, inni gael cyfieithu yn sâl iawn derm Saesneg. [Chwerthin.]
O ran gwelliant y Ceidwadwyr, mi fyddwn i'n cytuno â llawer iawn o beth sydd ynddo fe, ond fel sydd wedi cael ei ragweld, oherwydd eich bod chi'n dileu llawer o'r hyn ŷm ni'n dweud y leiciem ni i ddigwydd, byddwn ni ddim yn gallu ei gefnogi e.
Ar yr ail welliant, nid ydw i yn erbyn y gwelliant, ond mae Plaid Cymru yn glir ar lefel cenedlaethol ein bod ni'n gwrthwynebu gorsafoedd niwclear newydd, ac mae yna sawl rheswm dilys i wneud hynny, ond nid ydw i'n credu o reidrwydd mai hwn ydy'r un gorau. Nid yma, er enghraifft—. Nid oes ond eisiau edrych ar sut mae rhai amgylcheddwyr amlwg fel Monbiot wedi bod yn ymrafael â'r cwestiwn yma i gydnabod bod yna ddim consensws penodol ar hyn. Ond yn sicr, mae'n rhywbeth sy'n haeddu inni fod yn ei bwyso a'i fesur e ac yn cael y drafodaeth ehangach yna ynglŷn ag e.
O ran y gwelliant olaf, gwelliant y Llywodraeth, a fyddai eto yn dileu ein holl awgrymiadau ni, nid amlinellu beth sy'n digwydd yw nod y cynnig yma, ond amlinellu beth yn fwy sydd angen ei wneud.
The first amendment from the Government—we won’t be supporting amendment 1 because it’s an attempt to rewrite some history. It’s a simple statement, noting the conclusions of one of this Assembly’s committees, namely that the Government is likely to miss its targets on carbon emissions by 2020. We don’t need to fear that. That is, if that is likely to be the case, well, we have to front up to it, if I can use that term. [Laughter.]
Now, in terms of the Conservative amendment, I would agree with much of its content, but, as has been anticipated, because you delete much of what we say we'd like to happen, we won’t be able to support it.
On the second amendment, I’m not opposed to the amendment, but Plaid Cymru is clear at a national level that we oppose new nuclear power stations and there are several valid reasons to do that, but I don’t think that this is necessarily the strongest reason. This isn’t the example—. We only need to look at how some prominent environmentalists such as Monbiot have been grappling with this question to recognise that there is no specific consensus on this issue. But certainly it is something that deserves consideration and broader discussion.
In terms of the final amendment, the Government’s amendment, which again would delete all of our suggestions, the aim of this motion is not to outline what is happening but to outline what more needs to be done.
Passing this amendment from the Labour Government would make it a rather self-congratulatory motion, just listing what the Welsh Government is currently doing, and that, of course, would be in stark contrast to the central message of the IPCC report. The question isn't, 'What are we currently doing?' The question is, 'What are we going to do to go over and above what's currently happening?' Because if we don't, if we carry on as we are, as the IPCC report tells us, we will fail on climate change, and the implications of that are clear to almost all of us. I have to say, after Neil Hamilton's contribution, I might be reassessing my assertion, which I made in my speech, that the biggest threat to mankind is climate change, because I'm just wondering now whether, actually, the biggest threat to mankind is those who are climate change deniers.
Byddai derbyn y gwelliant hwn gan y Llywodraeth Lafur yn ei wneud yn gynnig hunanglodforus braidd, sydd ond yn rhestru beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd, a byddai hynny wrth gwrs yn gwrthgyferbynnu'n llwyr â neges ganolog adroddiad y panel rhynglywodraethol. Nid, 'Beth rydym yn ei wneud ar hyn o bryd?' yw'r cwestiwn. Y cwestiwn yw, 'Beth rydym yn mynd i'w wneud yn ychwanegol at, a thu hwnt i'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd?' Oherwydd os na wnawn hynny, os parhawn fel rydym yn ei wneud, fel y mae adroddiad y panel yn dweud wrthym, byddwn yn methu ar newid hinsawdd, ac mae goblygiadau hynny'n glir i bron bawb ohonom. Rhaid imi ddweud, ar ôl cyfraniad Neil Hamilton, efallai y byddaf yn ailasesu'r honiad a wneuthum yn fy araith mai'r bygythiad mwyaf i'r ddynoliaeth yw newid hinsawdd, oherwydd rwy'n meddwl bellach efallai mai'r bygythiad mwyaf i'r ddynoliaeth mewn gwirionedd yw'r rhai sy'n gwadu bod newid hinsawdd yn digwydd.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We are now moving to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting. Right, okay.
We now move to vote on the motions to elect Members to committees for Plaid Cymru. So, I call for a vote on the motions tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 47, no abstentions, three against. Therefore, the motions are agreed.
Symudwn ymlaen yn awr at y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, symudwn ymlaen ar unwaith i bleidleisio. Iawn, o'r gorau.
Symudwn yn awr at bleidlais ar y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau ar ran Plaid Cymru. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynigion a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 47, neb yn ymatal, 3 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynigion.
Cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau- Plaid Cymru: O blaid: 47, Yn erbyn: 3, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynigion
Motions to elect Members to committees - Plaid Cymru: For: 47, Against: 3, Abstain: 0
Motions have been agreed
We now move to vote for a motion to elect a Member to a committee by UKIP, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion, 13, three abstentions, 34 against. Therefore, that motion is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar gynnig i ethol Aelod i bwyllgor gan UKIP, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, roedd 3 yn ymatal, a 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig hwnnw.
Cynnig i ethol Aelod i bwyllgor - UKIP: O blaid: 13, Yn erbyn: 34, Ymatal: 3
Gwrthodwyd y cynnig
Motion to elect a Member to a committee - UKIP: For: 13, Against: 34, Abstain: 3
Motion has been rejected
Can I ask you a question?
A gaf fi ofyn cwestiwn?
No, not while we're voting.
Na, nid tra byddwn yn pleidleisio.
I need to. It's a very important question. Is my vote coming through, because it's not displayed on the screen?
Mae angen imi wneud. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. A yw fy mhleidlais yn dod drwodd, oherwydd nid yw i'w gweld ar y sgrin?
Yes, it is. Sorry. Rest assured, I have made sure your vote is counted. All right, that's fine. That's a clarification. That's fine.
We now move to vote, then, on the Plaid Cymru debate on climate change, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion, 11, one abstention, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.
Ydy, mae hi. Mae'n ddrwg gennyf. Peidiwch â phoeni, rwyf wedi gwneud yn siŵr fod eich pleidlais wedi'i chyfrif. O'r gorau, mae hynny'n iawn. Dyna eglurhad. Mae hynny'n iawn.
Felly, symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar newid hinsawdd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 11, roedd 1 yn ymatal, a 38 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM6835 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 11, Yn erbyn: 38, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6835 - Plaid Cymru debate -Motion without amendment: For: 11, Against: 38, Abstain: 1
Motion has been rejected
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment, 28, 12 abstentions, 10 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 28, roedd 12 yn ymatal, a 10 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM6835 - Gwelliant 1: O blaid: 28, Yn erbyn: 10, Ymatal: 12
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6835 - Amendment 1: For: 28, Against: 10, Abstain: 12
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Neil McEvoy. Open the vote. Close the vote. For the amendment, one, eight abstentions, 41 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Neil McEvoy. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 1, roedd 8 yn ymatal, a 41 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 2.
NDM6835 - Gwelliant 2: O blaid: 1, Yn erbyn: 41, Ymatal: 8
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6835 - Amendment 2: For: 1, Against: 41, Abstain: 8
Amendment has been rejected
If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be de-selected. And I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the motion, 10, four abstentions, 36 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol. A galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 10, roedd 4 yn ymatal, a 36 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.
NDM6835 - Gwelliant 3: O blaid: 10, Yn erbyn: 36, Ymatal: 4
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6835 - Amendment 3: For: 10, Against: 36, Abstain: 4
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment, 28, 12 abstentions, 10 against. Therefore, amendment 4 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 28, roedd 12 yn ymatal, a 10 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.
NDM6835 - Gwelliant 4: O blaid: 28, Yn erbyn: 10, Ymatal: 12
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6835 - Amendment 4: For: 28, Against: 10, Abstain: 12
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6835 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi adroddiad Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig.
2. Yn nodi casgliad yr adroddiad bod yn rhaid i lywodraethau weithredu ar frys ac ar lefel pellgyrhaeddol erbyn 2030 er mwyn cadw cynhesu byd-eang at uchafswm o 1.5 gradd celsius.
3. Yn nodi’r dystiolaeth sy’n dangos yr heriau i Gymru sydd ynghlwm wrth gyflawni ymrwymiadau Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 o ran lleihau allyriadau o leiaf 80 y cant erbyn 2050.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adrodd yn ôl i’r Cynulliad ar ba gamau breision y bydd yn eu cymryd mewn ymateb i adroddiad y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd:
5. Yn nodi’r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u cymryd hyd yma o ran y newid yn yr hinsawdd gan gynnwys:
a) gosod targedau interim a chyllidebau carbon i Gymru a datblygu’r cynllun cyflenwi carbon isel cyntaf.
b) cyhoeddi’r fersiwn ddrafft o’r polisi echdynnu petroliwm at ddiben ymgynghori.
c) cynlluniau a gyhoeddwyd yn ddiweddar gyfer gwasanaeth rheilffordd newydd gwerth £5 biliwn a fydd yn arwain at leihad o 25 per cent mewn allyriadau carbon ar rwydwaith Cymru a’r Gororau a chynlluniau i ddatblygu Strategaeth Trafnidiaeth Cymru newydd a all gefnogi rhwydwaith trafnidiaeth carbon isel ac aml-ddull ar draws Cymru.
d) buddsoddi dros £240 miliwn yn rhaglen Cartrefi Cynnes Llywodraeth Cymru, sy’n cynnwys Nyth ac Arbed, gan wella effeithlonrwydd ynni dros 45,000 o gartrefi a chymeradwyo buddsoddiad pellach o £104 miliwn ar gyfer y cyfnod 2017-2021.
e) cychwyn adolygiad o ran L o’r rheoliadau adeiladu er mwyn cynyddu lefel yr effeithlonrwydd ynni sy’n ofynnol ar gyfer cartrefi newydd
f) gosod targed sy’n golygu bod 70 y cant o’r trydan a ddefnyddir yng Nghymru’n dod o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030, gyda gwahanol gamau gweithredu gan Lywodraeth Cymru’n cefnogi cynnydd i 48 y cant yn 2017.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru a sefydliadau cyhoeddus eraill yng Nghymru i fod yn rhan o’r symudiad byd-eang i ddad-fuddsoddi mewn tanwydd ffosil.
Motion NDM6835 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the report of the United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change.
2. Notes the report's conclusion that governments must take urgent and far-reaching action by 2030 in order to limit global warming to a maximum of 1.5 degrees celsius.
3. Notes the evidence that shows the challenges for Wales in delivering the Environment (Wales) Act 2016 commitments of at least 80 per cent emission reductions by 2050.
4. Calls on the Welsh Government to report back to the Assembly on what significant action it will take in response to the report of the Intergovernmental Panel on Climate Change:
5. Notes Welsh Government action to date on climate change including:
a) setting interim targets and carbon budgets for Wales and development of the first low-carbon delivery plan.
b) publication of draft petroleum extraction policy for consultation.
c) recently announced plans for a new £5 billion rail service which will lead to a 25 per cent reduction in carbon emissions on the Wales and Borders network and plans to develop a new Wales Transport Strategy that can support an integrated, multi-modal and low-carbon transport network across Wales.
d) invested more than £240 million in the Welsh Government Warm Homes programme, which includes Nest and Arbed, improving the energy efficiency of more than 45,000 homes and agreed further investment of £104 million for the period 2017-2021.
e) having commenced a review of part L of the building regulations to increase the required energy efficiency of new homes.
f) setting a target for 70 per cent of Welsh electricity consumption from renewables by 2030, with a range of Welsh Government actions supporting an increase to 48 per cent in 2017.
6. Calls on the Welsh Government, the National Assembly for Wales and other public organisations in Wales to be part of the global movement to disinvest in fossil fuels.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion, 37, three abstentions, 10 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 37, roedd 3 yn ymatal, a 10 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6835 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 37, Yn erbyn: 10, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6835 - Plaid Cymru debate - Motion as amended: For: 37, Against: 10, Abstain: 3
Motion as amended has been agreed
If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly and quietly, please?
Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda?
We now move to the short debate, and I call on Bethan Sayed to speak on a topic she has chosen—Bethan.
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Bethan Sayed i siarad ar bwnc a ddewiswyd ganddi—Bethan.
Thank you. I decided to bring this debate forward this week because I've been considering the wider question of the quality and plurality of the Welsh media since being elected in 2007. In 2017, I said to my party conference that, quite often, the problem in Wales wasn't fake news but no news. I said it because it reflected what I and many others perceived to be such a scarcity of media in Wales, particularly when it comes to politics and current affairs. The lack of a wider established media—with national news in Wales essentially being dominated by three organisations, with, let's be fair, variations of quality and scale on occasion—means that there is a dangerous vacuum that could be filled by those with an agenda to mislead.
First, let's talk about the background to this. Of course, this first became a phenomenon in 2016, however, I would argue that this became an understandable and identifiable issue much further back. Fox News in the United States started deliberately misleading and presenting news that they called 'fair and balanced' in a way that is anything but a long time ago. In the year 2000, a constant campaign against Vice-President Gore of misinformation, including repeated claims, misleading ones, that he invented the internet, helped contribute to defeat.
In the run-up to the Iraq war, the channel lost all sense of balance or even the facade of impartiality in their coverage of that Iraq war, with one reporter declaring, 'Am I biased? You're damned right I am.' Here, of course, we're long used to tabloids and have become used to needing to take some stories with the proverbial grain of salt. We know, on occasion, that tabloids misrepresent and even outright resort to falsehoods and smears to further a political agenda.
What worries me, and should worry everybody, is the vacuum that is being filled online with sources. Many people simply do not know the veracity of the source, they have no idea what they're sharing is from an illegitimate, bot-like website and assume that what they are reading is the truth. I'd like to give you two poignant examples—one manipulation from the left and one from the right of politics. I chose both because I won't discriminate here. If the right makes mistakes or makes fake stories to fulfil an agenda, it's wrong, it's bad. And if the left do the same, it is likewise wrong. It is an attack on the truth and an attempt to confuse and mislead people.
This is a passage from what is claimed is former Prime Minister of Australia, Julia Gillard, on immigration, and I quote:
'This is OUR COUNTRY, OUR LAND, and OUR LIFESTYLE, and we will allow you every opportunity to enjoy all this. But once you are done complaining, whining, and griping about Our Flag, Our Pledge, Our Christian beliefs, or Our Way of Life, I highly encourage you take advantage of one other great Australian freedom, ‘THE RIGHT TO LEAVE’.'
This a hoax, of course, it's actually excerpts from an editorial by a US conservative congressman. The point of such a blatant hoax is to help legitimise views such as this by associating them with a world leader. These words, attributed to Gillard, were shared hundreds of thousands of times.
Diolch. Penderfynais gyflwyno'r ddadl hon yr wythnos hon oherwydd fy mod wedi bod yn ystyried y cwestiwn ehangach ynglŷn ag ansawdd a lluosogrwydd cyfryngau Cymru ers cael fy ethol yn 2007. Yn 2017, dywedais wrth gynhadledd fy mhlaid nad newyddion ffug yw'r broblem yng Nghymru yn aml iawn, ond dim newyddion. Dywedais hynny oherwydd ei fod yn adlewyrchu fy marn i a sawl un arall fod yna brinder cyfryngau yng Nghymru, yn enwedig yn y byd gwleidyddol a materion cyfoes. Mae diffyg cyfryngau sefydledig ehangach—gyda newyddion cenedlaethol yng Nghymru yn cael ei ddominyddu gan dri sefydliad, gydag amrywio o ran ansawdd a graddfa ar adegau, gadewch i ni fod yn deg—yn golygu bod gwactod peryglus y gellid ei lenwi gan rai sy'n meddu ar agenda i gamarwain.
Yn gyntaf, gadewch inni sôn am y cefndir i hyn. Wrth gwrs, daeth hyn yn ffenomen gyntaf yn 2016, ond buaswn yn dadlau iddo ddod yn fater y gellid ei ddeall a'i adnabod lawer cyn hynny. Dechreuodd Fox News yn yr Unol Daleithiau gamarwain pobl yn fwriadol a chyflwyno newyddion a alwent yn 'deg ac yn gytbwys' mewn ffordd sy'n gwbl groes i hynny amser maith yn ôl. Yn y flwyddyn 2000, helpodd ymgyrch barhaus o gamwybodaeth yn erbyn yr Is-Arlywydd Gore, yn cynnwys honiadau a ailadroddwyd yn fynych, rhai camarweiniol mai ef a ddyfeisiodd y rhyngrwyd, i gyfrannu at ei drechu.
Yn y cyfnod cyn rhyfel Irac, collodd y sianel bob synnwyr o gydbwysedd a hyd yn oed y ffasâd o natur ddiduedd yn ei darllediadau o'r rhyfel yn Irac, gydag un gohebydd yn datgan, 'A wyf fi'n rhagfarnllyd? Siŵr iawn fy mod.' Yma, wrth gwrs, rydym wedi hen arfer â phapurau newydd tabloid ac wedi dod i arfer â'r angen i gymryd rhai straeon gyda'r pinsiad diarhebol o halen. Rydym yn gwybod, ar adegau, fod papurau tabloid yn camliwio a hyd yn oed yn mynd ati i ddweud anwiredd a difenwi pobl er mwyn hyrwyddo agenda wleidyddol.
Yr hyn sy'n fy mhoeni, ac a ddylai boeni pawb, yw'r gwagle sy'n cael ei lenwi ar-lein gan ffynonellau. Ceir llawer o bobl nad ydynt yn gwybod pa mor eirwir yw'r ffynhonnell, nid oes ganddynt unrhyw syniad fod yr hyn y maent yn ei rannu'n dod o wefan anghyfreithlon, debyg i bot ac maent yn rhagdybio bod yr hyn y maent yn ei ddarllen yn wir. Hoffwn roi dwy enghraifft ingol i chi—un yn enghraifft o'r adain chwith ac un o'r adain dde yn wleidyddol. Dewisais y ddwy enghraifft am nad wyf am wahaniaethu yma. Os yw'r adain dde yn gwneud camgymeriadau neu'n llunio straeon ffug er mwyn cyflawni agenda, mae'n anghywir, mae'n ddrwg. Ac os yw'r chwith yn gwneud yr un peth, mae'r un mor anghywir. Mae'n ymosodiad ar y gwir ac yn ymgais i ddrysu a chamarwain pobl.
Dyma ddarn o'r hyn yr honnir ei fod gan gyn-Brif Weinidog Awstralia, Julia Gillard, ar fewnfudo, a dyfynnaf:
EIN GWLAD NI, EIN TIR NI, a'n FFORDD O FYW NI yw hon, a byddwn yn caniatáu pob cyfle i chi fwynhau hyn oll. Ond pan fyddwch wedi rhoi'r gorau i gwyno, nadu a grwgnach am Ein Baner, Ein Llw, Ein credoau Cristnogol, neu Ein Ffordd o Fyw, rwy'n eich annog yn gryf i fanteisio ar un agwedd arall ar ryddid Awstralia, 'YR HAWL I ADAEL'.
Twyll yw hyn, wrth gwrs, rhan o erthygl olygyddol ydyw gan gyngreswr Ceidwadol yn yr Unol Daleithiau. Pwynt twyll mor ddigywilydd o'r fath yw helpu i gyfreithloni safbwyntiau fel hyn trwy eu cysylltu ag arweinydd byd-eang. Cafodd y geiriau hyn, wedi'u priodoli i Gillard, eu rhannu gannoedd o filoedd o weithiau.
Daeth Suzy Davies i’r Gadair.
Suzy Davies took the Chair.
My second example is a photo, apparently of the Standing Rock protests in North Dakota in 2017. The aim was to prevent a pipeline being built across Native American lands—I nearly said ‘naked’, then, but that would have been another story altogether—threatening their environment and water supplies. Some activists clearly decided that it would be good to inflate the size of the protests and accuse the media of covering them up. What they did was stand in an actual photograph of the Standing Rock protest with a photo of the Woodstock festival in 1969 in New York state—thousands of miles and 48 years out of place. Again, the rationale for the action is clear: how do we confuse people so that they don’t understand what the true nature of a particular moment in time is? Not just bend the truth, not just exaggerate, but lie. The bigger and more brass-necked the lie is, apparently, the further it seems to be able to travel. It’s a truly sorry state of affairs, not to mention a very worrying one.
There is a need for an escalated and more urgent public debate regarding this whole issue, and we must focus on some potential solutions. Firstly, we have to make room and help facilitate a renewal in local press and news. Hyperlocals, supported at first by Government, if necessary, can potentially provide an effective and trusted alternative, and help people back into a habit of recognising a trusted news source. We already know that local news is trusted far more than any other type of news, and social media news is trusted far less. Fifty-nine per cent of people surveyed for the 2018 Edelman trust barometer said they were unsure what they see in the media is true and about what isn’t, while nearly seven in 10 said they worry about fake news being used as a weapon. Only one in four British people trust news that they see on social media, whilst trust in local news is three times greater than Facebook.
As part of the budget deal with Plaid Cymru and the Labour Party, we came to an agreement to supply £200,000 in seed money to hyperlocals; an important first step. It’s part of having an honest discussion here in Wales, so lacking in a pluralistic media, about whether we see news and current affairs as crucial to our civic life. Do we see news and the media as just another commercial entity, or something vital to the health of our democracy and society? Do we dare to begin having a wider discussion on whether we begin to offer wider funding for journalism and independent media, particularly on a local level? This is something that’s done in other countries as a matter of discourse. It isn’t completely out of the realms of acceptability, and it may well need to be necessary.
We in Plaid Cymru have also called for a long time for the devolution of broadcasting powers and other regulatory mechanisms surrounding the media. If those powers were here, we could consider solutions right for the country where there is a lack of a competitive pluralistic news media environment. So, perhaps a charter to supply Welsh versions of newspapers, perhaps a closer step to a more competitive media environment. Hopefully, one day, we could get all broadcasters to stop placing items such as NHS stories from England at the top of their UK news agenda. It’s the kind of thing that I also class as misleading news, but in this country it seems to be accepted.
I believe this would start to fill the vacuum in Wales before fake news, on a Welsh level, was able to move in. However, in broader terms, there is a major global problem. The solutions to tackling it are not easy, even though we can be heartened by the knowledge that so many people do not necessarily believe what they see online. The challenge is also to alleviate confusion online so that more people can more clearly identify what is fake and what is real, what is objective and fair journalistic analysis and what is a hack piece written with an agenda behind it. It’s also crucial that we separate real journalists and decent political commentators from influencers who peddle a fantasy of lies.
The challenge was summed up in November last year, when the Daily Mail referenced a 10-day-old tweet, with no evidence, of a lorry crashing into pedestrians and gunshots around Oxford Circus in London. The resulting article, again with no evidence, was then referenced by the so-called Tommy Robinson, who tweeted,
How long before we find out that today’s attack in Oxford Circus was by a Muslim?
So, there is a need to ascertain who is genuine and a real influencer and/or a journalist and who is not. We also have to start really calling out the standards of tabloids’ news sources and those with a specific political allegiance. When there is a falsehood, it should be up to us as politicians, regardless of our position on the political spectrum, to call it out for the good of democracy.
But there must be more robust procedures in place, using and promoting our existing watchdogs to do their jobs, and to be able to do it more effectively. We should be promoting those with good journalism degrees and industry accreditation. We should be using and promoting the Independent Press Standards Organisation as a wider standard bearer, and promoting it as a place to complain about misleading sources. This needs to be part of a wider education programme surrounding trusted and verifiable sites and news sources, encouraging the use of fact-checkers, broadening understanding, for example.
I would hope, too, that we can encourage the use and more consumption of news in general this way. I understand that we live in a time dominated by social media, but we're also in a time dominated in many respects by a vastly changing world. It would be good to use this opportunity to encourage even greater participation.
So, I've brought this debate here today because we need to keep the focus on what is a growing menace. We know that foreign actors are using these strategies to undermine elections and swing public debate. Even though most people don't necessarily believe what they read on Facebook or other social media networks, the stories being peddled, the memes, the comments from bots, are all part of a general environment of confusion and gaslighting, all designed to make us question the value of news and question what we believe, to force us to consider whether institutions we've trusted forever, our whole lives, are bringing us the skilled analysis and coverage. This is something that really, really worries me in that regard.
There is a final point to make. This also has to include politicians. This terrible phenomenon has become widespread, in part because politicians have helped to foster it. Some politicians have expertly and, at times, crudely, set large sections of the public against trusted journalists, and onto untrusted sources that share their agenda, whether it's Trump in the USA, Orbán in Hungary or President Duterte in the Philippines. Politicians and political systems have to recognise themselves when they are crossing the line into the bounds of misleading and lies, and check themselves for the good of our democracy.
To finish, I'd like to play a short clip now from my brother, Ciaran Jenkins, who is an investigative journalist for Channel 4. He's done various amounts of reporting on this in the Philippines and also in parts of Europe, where there are young boys who are actually making a living in poverty-stricken states to ensure that they can perpetuate the idea of fake news. So, I'd like to finish with that and to give us food for thought as to how we can stop fake news growing here in Wales.
Ffotograff yw fy ail enghraifft, o brotestiadau Standing Rock yng Ngogledd Dakota yn 2017 yn ôl pob golwg. Y nod oedd atal pibell rhag cael ei hadeiladu ar draws tiroedd brodorol cynhenid America gan fygwth eu hamgylchedd a'u cyflenwadau dŵr. Penderfynodd rhai ymgyrchwyr yn amlwg y byddai'n dda chwyddo maint y protestiadau a chyhuddo'r cyfryngau o beidio â rhoi sylw iddynt. Yr hyn a wnaethant oedd sefyll mewn ffotograff o brotest Standing Rock gyda ffotograff o ŵyl Woodstock yn 1969 yn nhalaith Efrog Newydd—miloedd o filltiroedd a 48 mlynedd allan ohoni. Unwaith eto, mae'r sail dros weithredu'n glir: sut y gallwn ddrysu pobl fel nad ydynt yn deall beth yw gwir natur eiliad benodol mewn amser? Nid plygu'r gwir yn unig, nid gorddweud, ond twyllo. Po fwyaf a mwyaf beiddgar yw'r celwydd, mae'n debyg, y pellaf y mae'n ymddangos y gall deithio. Mae'n sefyllfa wirioneddol druenus, heb sôn am un sy'n peri pryder mawr.
Mae angen trafodaeth gyhoeddus fwy dwys a difrifol ar yr holl fater, a rhaid inni ganolbwyntio ar rai atebion posibl. Yn gyntaf, rhaid inni wneud lle a helpu i hwyluso adferiad yn y wasg leol a newyddion lleol. Gall gwasanaethau hyperleol, a gefnogir yn gyntaf gan y Llywodraeth os oes angen, ddarparu ateb amgen effeithiol a dibynadwy, a helpu pobl i ddychwelyd at yr arferiad o gydnabod ffynhonnell newyddion y gellir ymddiried ynddi. Rydym eisoes yn gwybod bod llawer mwy o ymddiriedaeth mewn newyddion lleol nag mewn unrhyw fath arall o newyddion, a cheir llawer llai o ymddiriedaeth mewn newyddion ar y cyfryngau cymdeithasol. Dywedodd 59 y cant o'r bobl a holwyd ar gyfer baromedr ymddiriedaeth Edelman yn 2018 eu bod yn ansicr beth o'r hyn a welant yn y cyfryngau sy'n wir a beth nad yw'n wir, a dywedodd bron i saith o bob deg eu bod yn poeni bod newyddion ffug yn cael ei ddefnyddio fel arf. Dim ond un o bob pedwar o bobl Prydain sy'n ymddiried yn y newyddion a welant ar y cyfryngau cymdeithasol, tra bo ymddiriedaeth mewn newyddion lleol dair gwaith yn fwy na Facebook.
Fel rhan o'r fargen ar y gyllideb rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, daethom i gytundeb i ddarparu £200,000 mewn cyllid sbarduno i wasanaethau hyperleol; cam cyntaf pwysig. Mae'n rhan o gael trafodaeth onest yma yng Nghymru, trafodaeth sydd mor brin mewn cyfryngau lluosogaethol, i weld a ydym yn ystyried bod newyddion a materion cyfoes yn hanfodol i'n bywyd dinesig. A ydym yn gweld newyddion a'r cyfryngau fel endid masnachol arall a dim mwy na hynny, neu fel rhywbeth sy'n allweddol i iechyd ein democratiaeth a'n cymdeithas? A ydym am fentro dechrau cael trafodaeth ehangach ynglŷn ag a ydym am ddechrau cynnig cyllid ehangach ar gyfer newyddiaduraeth a chyfryngau annibynnol, yn enwedig ar lefel leol? Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi'i wneud mewn gwledydd eraill fel mater trafod. Nid yw'n gyfan gwbl y tu hwnt i fod yn dderbyniol, ac efallai y bydd angen iddo fod yn angenrheidiol.
Rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi bod yn galw ers amser hir hefyd am ddatganoli pwerau darlledu a mecanweithiau rheoleiddio eraill mewn perthynas â'r cyfryngau. Pe bai'r pwerau hynny yma, gellid ystyried atebion sy'n iawn ar gyfer y wlad lle ceir diffyg amgylchedd cystadleuol ymhlith cyfryngau newyddion lluosogaethol. Felly, siarter efallai i ddarparu fersiynau Cymreig o bapurau newydd, cam yn agosach efallai tuag at amgylchedd cyfryngol mwy cystadleuol. Un diwrnod, gobeithio y gallem gael yr holl ddarlledwyr i roi'r gorau i osod eitemau megis straeon y GIG o Loegr ar frig eu hagenda newyddion yn y DU. Rwy'n galw'r math hwn o beth hefyd yn newyddion camarweiniol, ond mae'n ymddangos fel pe bai'n cael ei dderbyn yn y wlad hon.
Rwy'n credu y byddai hyn yn dechrau llenwi'r gwactod yng Nghymru cyn i newyddion ffug allu symud i mewn ar lefel Cymru. Fodd bynnag, yn fwy cyffredinol, ceir problem fawr ar lefel fyd-eang. Nid yw'r atebion i fynd i'r afael â hi'n hawdd, er y gallwn gael cysur o'r wybodaeth nad oes cymaint â hynny o bobl yn credu'r wybodaeth a welant ar-lein o reidrwydd. Yr her hefyd yw gwella dryswch ar-lein fel y gall mwy o bobl nodi'n fwy clir beth sy'n ffug a beth sy'n real, beth sy'n ddadansoddiad newyddiadurol teg a gwrthrychol a beth sy'n ddarn o waith gan haciaid a ysgrifennwyd ar sail agenda. Mae'n hanfodol hefyd ein bod yn gwahaniaethu rhwng newyddiadurwyr go iawn a sylwebyddion gwleidyddol gweddus, a dylanwadwyr sy'n hyrwyddo ffantasi gelwyddog.
Crisialwyd yr her ym mis Tachwedd y llynedd, pan gyfeiriodd y Daily Mail at drydariad 10 diwrnod oed, heb unrhyw dystiolaeth, am lori'n taro cerddwyr a thanio gwn yng nghyffiniau Oxford Circus yn Llundain. Eto heb unrhyw dystiolaeth, cyfeiriodd Tommy Robinson fel y'i gelwid at yr erthygl a thrydar
Pa mor hir cyn inni ddarganfod mai Mwslim a gyflawnodd yr ymosodiad heddiw yn Oxford Circus?
Felly, mae angen darganfod pwy sy'n ddilys ac yn ddylanwadwyr go iawn a/neu'n newyddiadurwyr a phwy sydd ddim. Rhaid inni ddechrau mynnu cydymffurfiaeth â safonau ffynonellau newyddion papurau tabloid a'r rhai sydd â theyrngarwch gwleidyddol penodol. Pan fo anwiredd yn digwydd, dylai fod yn gyfrifoldeb i ni fel gwleidyddion, ni waeth beth yw ein safbwynt ar y sbectrwm gwleidyddol, i'w ddwyn i gyfrif er lles democratiaeth.
Ond rhaid cael gweithdrefnau mwy cadarn ar waith, gan ddefnyddio a hyrwyddo ein cyrff gwarchod presennol i wneud eu gwaith, a gallu ei wneud yn fwy effeithiol. Dylem hyrwyddo'r rhai sydd â graddau da mewn newyddiaduraeth ac sydd wedi'u hachredu gan y diwydiant. Dylem ddefnyddio a hyrwyddo Sefydliad Safonau Annibynnol y Wasg i sicrhau tegwch ehangach, a'i hyrwyddo fel lle i gwyno am ffynonellau camarweiniol. Rhaid i hyn fod yn rhan o raglen addysg ehangach o amgylch safleoedd dilys y gellir ymddiried ynddynt a ffynonellau newyddion, gan annog y defnydd o wirwyr ffeithiau i ehangu dealltwriaeth, er enghraifft.
Buaswn yn gobeithio hefyd y gallwn annog mwy o ddefnydd o newyddion yn gyffredinol fel hyn. Rwy'n deall ein bod yn byw mewn cyfnod pan fo cyfryngau cymdeithasol yn tra-arglwyddiaethu, ond rydym hefyd mewn cyfnod sy'n cael ei ddominyddu ar lawer ystyr gan fyd sy'n newid yn helaeth. Byddai'n werth defnyddio'r cyfle hwn i annog mwy byth o gyfranogiad.
Felly, cyflwynais y ddadl hon yma heddiw oherwydd bod angen inni gadw ffocws ar yr hyn sy'n fygythiad cynyddol. Gwyddom fod gweithredwyr tramor yn defnyddio'r strategaethau hyn i danseilio etholiadau a newid y ddadl gyhoeddus. Er nad yw'r rhan fwyaf o bobl o reidrwydd yn credu'r hyn a ddarllenant ar Facebook neu rwydweithiau cyfryngau cymdeithasol eraill, mae'r straeon sy'n cael eu pedlera, y memynnau, y sylwadau gan botiau, oll yn rhan o amgylchedd cyffredinol o ddryswch ac ymyrraeth seicolegol a gynlluniwyd i sicrhau ein bod yn amau gwerth newyddion ac yn cwestiynu'r hyn a gredwn, er mwyn ein gorfodi i ystyried a yw'r sefydliadau rydym wedi ymddiried ynddynt erioed, ar hyd ein hoes, yn rhoi dadansoddiad a sylwebaeth fedrus i ni. Mae hyn yn rhywbeth sy'n fy mhoeni'n fawr iawn yn hynny o beth.
Mae un pwynt olaf i'w wneud. Rhaid i hyn gynnwys gwleidyddion hefyd. Mae'r ffenomen ofnadwy hon yn eang bellach, yn rhannol oherwydd bod gwleidyddion wedi helpu i'w meithrin. Mae rhai gwleidyddion wedi mynd ati'n fedrus, ac ar adegau mewn ffyrdd amrwd, i droi rhannau mawr o'r cyhoedd yn erbyn newyddiadurwyr y gellir ymddiried ynddynt, a thuag at ffynonellau anghymeradwy sy'n rhannu eu hagenda, boed yn Trump yn yr UDA, Orbán yn Hwngari neu'r Arlywydd Duterte yn Ynysoedd Philippines. Rhaid i wleidyddion a systemau gwleidyddol gydnabod eu hunain pa bryd y maent yn croesi'r llinell i dir twyll a chamarwain, a sicrhau eu bod yn gweithredu er lles ein democratiaeth.
I orffen, hoffwn chwarae clip byr yn awr gan fy mrawd, Ciaran Jenkins, sy'n newyddiadurwr ymchwiliol gyda Channel 4. Mae wedi gwneud cryn dipyn o ohebu ar hyn yn Ynysoedd Philippines a hefyd mewn rhannau o Ewrop, lle mae bechgyn ifanc yn gwneud bywoliaeth mewn gwladwriaethau tlawd wrth sicrhau y gallant barhau'r syniad o newyddion ffug. Felly, hoffwn orffen gyda hynny ac i roi digon inni gnoi cil arno ynglŷn â sut y gallwn atal newyddion ffug rhag tyfu yma yng Nghymru.
Dangoswyd cyflwyniad clyweledol. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar yn y cyflwyniad.
An audio-visual presentation was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions in the presentation.
Ciaran Jenkins: 'In the Philippines and the incredible story of the democratically elected president, Rodrigo Duterte. Thousands of people were killed on the streets of the Philippines, and still are, by vigilante death squads, legitimised by the president himself. And yet, in that country, there was remarkably little public dissent to what was happening, even though more people had been killed under his watch than under the previous dictatorship. It transpired that social media usage in the Philippines is among the highest in the world, and we found people offering paid-for services in which they could set out to undermine a message that someone of influence disagreed with. These were paid-for armies of social media trolls who would attack a rival social media influencer with the purpose of undermining their credibility, to give the impression of resistance to that message and to promote an alternative message, even if that message was extreme or way off the common consensus.'
'You have trolls working for you.'
Ciaran Jenkins: 'Yn Ynysoedd Philippines a stori anhygoel yr arlywydd a etholwyd yn ddemocrataidd, Rodrigo Duterte. Lladdwyd miloedd o bobl ar strydoedd Ynysoedd y Philippines, ac maent yn dal i gael eu lladd, gan sgwadiau lladd vigilante, a gyfreithlonwyd gan yr arlywydd ei hun. Ac eto, yn y wlad honno, ychydig iawn o anghytuno cyhoeddus a fu i'r hyn oedd yn digwydd, er bod mwy o bobl wedi'u lladd o dan ei oruchwyliaeth ef nag o dan yr unben blaenorol. Daeth yn amlwg fod y defnydd o'r cyfryngau cymdeithasol yn Ynysoedd Philippines ymhlith yr uchaf yn y byd, a gwelsom bobl yn cynnig gwasanaethau am dâl lle gallent fwrw iddi i danseilio neges y byddai rhywun dylanwadol yn anghytuno â hi. Byddinoedd o droliau cyfryngau cymdeithasol oedd y rhain a gâi eu talu i ymosod ar ddylanwadwr cyfryngau cymdeithasol ar yr ochr arall gyda'r nod o danseilio eu hygrededd, er mwyn rhoi'r argraff fod gwrthwynebiad i'r neges honno ac i hyrwyddo neges amgen, hyd yn oed os oedd y neges honno'n eithafol neu'n wahanol iawn i'r consensws cyffredinol.'
'Mae gennych droliau yn gweithio i chi.'
'Yes.'
'Oes.'
Ciaran Jenkins: 'And you create fake Facebook profiles which you then operate and pretend to be other people.'
Ciaran Jenkins: 'Ac rydych yn creu proffiliau ffug ar Facebook y byddwch yn eu gweithredu wedyn ac yn honni bod yn bobl eraill.'
'Yes, yes, yes.'
'Ydym.'
Ciaran Jenkins: 'Armand Nocum says he has operatives across the Philippines controlling 30 or 40 fake accounts each.'
'So, if I'm a political candidate in the Philippines and I say something against your candidate, will your trolls attack me?'
Ciaran Jenkins: 'Mae Armand Nocum yn dweud bod ganddo weithredwyr ar draws Ynysoedd Philippines yn rheoli 30 neu 40 o gyfrifon ffug bob un.'
'Felly, os wyf yn ymgeisydd gwleidyddol yn Ynysoedd Philippines a fy mod yn dweud rhywbeth yn erbyn eich ymgeisydd, a fydd eich troliau'n ymosod arnaf?'
'Yes, by the hundreds of them. We are capitalising on the tendency of people to go where many are going. You'd call that "herd mentality".'
'Byddant, wrth y cannoedd. Rydym yn manteisio ar duedd pobl i fynd ble mae llawer yn mynd. Byddech yn galw hynny'n "feddylfryd heidiol".'
Ciaran Jenkins: 'Herd mentality.'
'We'd be naive, I think, if we didn't think that these sorts of things were also happening within our own democratic systems. What the two stories I did have in common is they showed the mechanisms by which it is possible to undermine the general public's faith in facts and truth and reality. I think the question that we have to ask always with fake news is: who gains, who benefits when people's relationship with the truth is so fundamentally undermined?'
Ciaran Jenkins: 'Meddylfryd heidiol.'
'Byddem yn naïf, rwy'n credu, pe na baem yn credu bod y mathau hyn o bethau'n digwydd o fewn ein systemau democrataidd ein hunain hefyd. Yr hyn a oedd gan y ddwy stori a oedd gennyf yn gyffredin yw eu bod yn dangos y dulliau sy'n ei gwneud hi'n bosibl tanseilio ffydd y cyhoedd mewn ffeithiau a'r gwirionedd a realiti. Rwy'n credu mai'r cwestiwn sy'n rhaid inni ei ofyn bob amser gyda newyddion ffug yw: pwy sy'n ennill, pwy sy'n elwa pan fo perthynas pobl â'r gwirionedd yn cael ei thanseilio mewn modd mor sylfaenol?'
Wel, galwaf ar y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon i ymateb i’r ddadl—Dafydd Elis-Thomas—ac efallai i’r ffilm hefyd.
Well, I call on the Minister for Culture, Tourism and Sport to reply to the debate—Dafydd Elis-Thomas—and perhaps to the film as well.
A gaf i yn y lle cyntaf ddiolch i Bethan Sayed am gyflwyno pwnc mor athronyddol, sydd yn rhoi cyfle i mi barhau’r seminar o bosibl? Oherwydd, yn amlwg, fel Llywodraeth, mae ein pwerau ni dros y cyfryngau yn gyfyngedig gan ddeddfwriaeth datganoli. Nid wyf eisiau mynd yn ôl i’r ddadl dros ddatganoli darlledu, ond y rheswm yn fy marn i dros beidio â dadlau dros ddatganoli darlledu ydy byddem ni wedyn yn sôn am geisio rheolaeth a fyddai o bosibl yn rhyw fath o ffug reolaeth neu'n rheolaeth gyfyngedig dros un llwyfan, tra rwy’n meddwl ei bod yn bwysig inni edrych—fel rydym wedi cael ein hannog i edrych gan Bethan Sayed yn y ddadl yma—ar y cwestiynau sylfaenol ynglŷn â dinasyddiaeth a chyfranogaeth sydd yn rhan o’r cwestiwn yma.
Mae’r cyfryngau o fewn unrhyw gymdeithas yn fodd i gynnal trafodaeth, a lle mae’r cyfryngau yna yn cael eu rheoli gan unrhyw leiafrif o unrhyw fath—lleiafrif pwerus yn rhinwedd strwythur y sefydliadau sydd yn rheoli’r cyfryngau, neu er enghraifft, fel y gwelsom ni tua’r diwedd yna, o bobl a oedd yn ddrwgweithredu mewn gwirionedd drwy ddefnyddio a phrynu pobl i danseilio barn—mae’r tueddiadau yma yn dueddiadau nad oes, yn fy marn i, ddim ond un ffordd ymarferol i ni fel Llywodraeth o geisio eu tanseilio nhw. A hynny yw drwy gynyddu y pwyslais ar addysg adeiladol ym maes cyfryngau ac ym maes deallusrwydd cymdeithasol o beth yw natur y cyfryngau torfol.
Fe fues i, flynyddoedd yn ôl, yn dysgu yn y maes yma ac rwy’n meddwl ein bod ni wedi colli y pwyslais sylfaenol yn aml iawn, sef nad ydym ni yn addysgu’r boblogaeth sut i ddarllen y cyfryngau torfol yn ddigonol. Nid yw’r pwyslais yn ein hysgolion ni, nag yn ein cyrsiau ni, nag o bosibl hyd yn oed mewn llefydd fel y fan yma lle rydym ni’n trafod gwleidyddiaeth. Efallai bod ni ddim yn trafod digon fod dealltwriaeth yn dibynnu ar allu yr unigolyn a’r grŵp penodol y mae rhywun yn rhan ohono fo i allu dadansoddi’r hyn sy’n cael ei ddweud.
Felly, mae’n rhaid imi ddweud fy mod i’n ei ffeindio hi'n anodd iawn fel rhyw fath o gyn athronydd rhan amser i ymateb i ddadl lle mae rhywun yn gallu sôn am 'y gwirionedd' neu am 'y realiti' neu am 'y digwyddiadau', oherwydd fel yr adroddwyd nhw fel y digwyddon nhw. Oherwydd, i mi, mae pob digwyddiad yn cael ei gyfryngu. Mae pob digwyddiad yn cael ei ddehongli. Felly, beth mae eisiau i ni helpu i'w greu yw poblogaeth weithredol sydd yn gallu dadansoddi yn eu meddwl, sydd yn teimlo cyn gynted ac y maen nhw’n cael gosodiad ger eu bron nhw, am unrhyw ddigwyddiad, mai’r cwestiwn nesaf sy’n codi yw: beth ddigwyddodd mewn gwirionedd? Nid bod rhywun yn gallu ffeindio’r gwir, oherwydd nid oedd y person, efallai, sydd yn cael y neges ddim yn rhan o’r digwyddiad ac felly nid oes tyst yn yr ystyr yna, ond bod rhywun yn magu deallusrwydd beirniadol. Rwy’n meddwl bod hynny yn ganolog i’n dealltwriaeth ni.
Ac, felly, beth rydw i am ei gymryd o'r drafodaeth yma ydy'r angen i ni, fel Llywodraeth—ac mae hwn yn fater nid jest o ran diwylliant a'r cyfryngau, ond hefyd yn arbennig o ran cwricwlwm ac addysg—ein bod ni yn chwilio i weld sut y gallwn ni ddefnyddio'r dibenion sydd yn y cwricwlwm newydd i Gymru fel y bydd ein plant a'n pobl ifanc ni yn ddinasyddion sydd yn ystyriol o ran moesegaeth ac yn gallu gwerthuso, ac yn gallu defnyddio tystiolaeth, ac yn gallu bod yn ddinasyddion beirniadol oherwydd yr unig wir yn fy marn i—a fi ddefnyddiodd y gair yna rŵan fy hun—yr unig ffordd effeithiol, ddylwn i ddweud, i ymateb i unrhyw ffug newyddion yw drwy ddadansoddi beth yw digwyddiad a beth yw dealltwriaeth o ddigwyddiad.
Gwendid y gair 'ffug newyddion', wrth gwrs, yw ei fod o'n awgrymu bod yna'r fath beth â newyddion sydd yn wir ac sydd ddim yn ffug. Mae pob newyddion yn ddisgrifiad o ddigwyddiad, ac felly mae'n rhaid i ni fagu'r deallusrwydd yna i weld drwy'r hyn a ddigwyddodd ac i fod yn ystyriol ac yn feirniadol. Mae deall cyfrifoldebau ac hawliau democrataidd yn golygu bod yn rhaid inni ddeall bod rhagfarnau'n digwydd yn gyson mewn cymdeithas, a bod yn rhaid inni hefyd allu dadansoddi'n rhagfarnau ein hunain, ac, felly, wrth wneud hynny—. A wyt ti eisiau ymyrryd?
May I in the first instance thank Bethan Sayed for introducing such a philosophical topic, which gives me an opportunity to continue with the seminar, possibly? Because, clearly, as a Government, our powers in relation to the media are limited by the legislation surrounding devolution. I don't want to rehearse the issues over the devolution of broadcasting, but in my view the reason for not arguing for devolution of broadcasting is that we would then be talking about seeking control that would possibly be very limited or even fake control over one platform, whilst I think it's important to look—as we've been encouraged to do by Bethan Sayed in this debate—at the fundamental questions surrounding citizenship and participation, which relate to this whole question.
The media in any society are a means to have discourse and debate, and where that media is controlled by a minority of any kind—be that a powerful minority by virtue of the structure of the organisations controlling the media, or as in the example that we saw, towards the end there, of people who were involved with criminality by using and buying people to undermine opinions—then these trends are trends that, in my view, can only be dealt with practically by us as a Government by trying to undermine them. And that is by increasing the emphasis on constructive education on the media and in terms of social understanding of the nature of mass media.
Many years ago, I taught in this area, and I think that we have lost that fundamental emphasis very often, namely that we don't educate the population sufficiently on how to read the mass media. The emphasis is not in our schools or in our courses or perhaps even in places such as this place, where we discuss politics. Perhaps we don't discuss the fact that understanding relies on the ability of the individual and any specific group that one is part of to be able to analyse what is being said.
And therefore I have to say that I find it very difficult as a former part-time philosopher to respond to a debate where one can talk about 'the truth' or 'the reality' or 'the events', because as they were reported, as they occurred. Because, to me, every event is analysed and interpreted. Therefore, what we need to help to create is an active population that can analyse intellectually, that feel as soon they hear any statement, about any event, that the next question that should arise is: well, what really happened? Not that one can find the truth or identify the truth, because the person who is receiving the message wasn't involved in the event and wasn't witness to it in that sense, but that one actually develops an intellectual understanding and curiosity. I think that's central to this.
Therefore, what I will take from this debate is the need for us, as a Government—and this is an issue not just in terms of culture or the media, but particularly in terms of the curriculum and education—that we do seek to find out how we can use the new curriculum for Wales so that our children and young people will be citizens who have an understanding of ethics and can evaluate and use evidence and can become critical citizens, because the only truth in my view—and I’ve used that word myself now—but the only effective way, I should say, to respond to any fake news is by analysing what an event is and what is one’s understanding of that event.
The weakness of the term 'fake news' is that it suggests that there is such a thing as true news. All news is a description of an incident or an event, therefore we have to develop that understanding to see through what happened and to be critical in our understanding of it. Understanding democratic responsibilities and rights means that we have to understand that prejudice is commonplace in society, and that we must also be able to analyse our own prejudice. Did you want to intervene?
Rydw i'n dilyn gyda chryn ddiddordeb llinyn y Gweinidog. Gan dderbyn, wrth gwrs, fod yna'r fath beth â fersiynau gwahanol o'r gwir, a ydyw ef yn derbyn, yn yr achos yma, wrth gwrs, y gwahaniaeth ydy bod yna bobl yn fwriadol yn mynd ati i gyfleu'r wybodaeth y maen nhw eu hunain yn gwybod nad sydd yn wir?
I have a great deal of interest in what the Minister is saying. Accepting of course that there is such a thing as different versions of the truth, does he accept that in this case, of course, the difference is that people are deliberately manipulating the information and conveying information that they know isn’t true or genuine?
Ie, wel, mi allai rhywun ddadlau bod llawer iawn o'r cyfryngau torfol wedi bod yn gwneud ar hyd y blynyddoedd yr un math o beth. Hynny yw, nid wyf i'n credu y gall rhywun ddibynnu ar ddadansoddi cymhelliad unigolyn, ond fe all rhywun ddadansoddi cymhelliad sefydliad a'r angen i greu ymateb i'r cymhelliad yna drwy greu cymuned ddadansoddol.
Felly, codi ymwybyddiaeth bod pob neges sy'n cael ei throsglwyddo ar unrhyw gyfrwng yn neges y dylai'r bobl sy'n ei derbyn hi ei chwestiynu. Mae hynny, rydw i'n meddwl, yn hanfodol i'r hyn rydw i'n ceisio ei ddatblygu.
Yn ail, hyfforddiant manwl mewn disgyblaeth casglu newyddion i ddinasyddion, yn enwedig dinasyddion ifanc, fel bod pobl yn deall natur y broses o greu newyddion, o greu'r neges, o gyfathrebu'r neges, a gweld beth ydy ystyr egwyddorion delio â gwybodaeth sydd yn glir ac yn annog dealltwriaeth.
Rydw i'n cofio, os caf i ddweud, un stori na ddylwn i ddim ei dweud, ond rydw i'n teimlo fel ei dweud hi heddiw. Roeddwn i yng nghanol rhyw drafodaeth flynyddoedd yn ôl gyda rhywun a oedd yn gweithio i gorfforaeth ddarlledu yng Nghymru, ac roeddwn i'n ceisio dadlau'r ddadl nad oedd yna ddigon o newyddion Cymreig, ac ateb y newyddiadurwr yna i mi—yn Saesneg oedd y drafodaeth:
Yes, well, one could argue that much of the mass media has been doing that over many years. I don’t think that one can rely on analysing the motives of an individual, but one can analyse the motives of an institution and an organisation and the need to respond to that motive by creating a critical community.
So, we need to raise awareness that every message conveyed on any medium is a message that people, on receiving it, should question. I think that’s crucial to what I'm trying to develop.
Secondly, detailed training is required in the discipline of news gathering for citizens, particularly young citizens, so that people understand the nature of the process of generating news, creating the message, and conveying news, to understand what the meaning of the principles of dealing with information are and that that should be clear and should encourage a greater understanding.
I recall one story that perhaps I shouldn't repeat, but I do feel like repeating it this afternoon. I was part of a debate many years ago with someone who worked for a broadcasting corporation in Wales, and I was seeking to make the argument that there wasn’t enough Welsh news, and the response of the journalist to me was—and the discussion was in English:
'Don't you talk to me about news, boy. News is what comes down from London on the wire.'
Peidiwch â siarad â mi am newyddion, fachgen. Newyddion yw'r hyn sy'n dod i lawr o Lundain ar y weiar.
Nawr, rŵan yntê. Hynny yw, mae'n rhaid inni gael dealltwriaeth gliriach na hynny o beth yw natur creu newyddion a dadansoddi newyddion; rhannu'r gallu i fod yn greadigol ac yn feirniadol ymhlith ein pobl ifanc; ac yna, wrth gwrs, ystyried y cwestiwn a oes angen cryfhau rheoleiddio. Ond y flaenoriaeth y byddaf i'n ceisio ei dilyn ydy'r un sydd yn dilyn y drafodaeth a gafwyd yn flaenorol ar y gyllideb ddwy flynedd yn ôl, sef ein bod ni yn chwilio am ffordd o gyllido datblygiad ymarfer newyddiadurol ar lefel leol ac ar lefel leol iawn, os mai dyna yw'r gair priodol am ‘hyperleol’. Ac yna, rydw i’n meddwl bod pwysigrwydd gwariant ar hynny a phwysigrwydd datblygu creadigrwydd drwy gyfrwng y cwricwlwm cenedlaethol newydd yn ddwy ffordd y gallwn ni, fel Llywodraeth, ddylanwadu.
Nid oes gen i fawr o olwg ar yr hyn y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ei wneud ar hyn o bryd yn y maes yma, lle mae yna adolygiad wedi cael ei sefydlu, ond, wrth gwrs, fe fyddwn ni’n dilyn hwnnw, rhag ofn y gallan nhw awgrymu rhywbeth adeiladol. Ond, beth garwn i ei weld ydy a fyddai gan y pwyllgor diwylliant ddiddordeb mewn dychwelyd at y pwynt yma yn ystod ei weithgareddau yn y misoedd nesaf, fel y gallwn ni barhau â’r drafodaeth unwaith eto. Wedi dweud hynny, rydw i yn ddiolchgar i Bethan Sayed am roi pwyslais rhyngwladol, yn ganolog, ar ein gweithgaredd fel Cynulliad, oherwydd nid jest Cynulliad i Gymru ydy’r lle yma, ond mae e’n Gynulliad i Gymru yn y byd.
Now then, we have to have a clearer understanding than that of the nature of generating news and analysing news; we must share the ability to be creative and critical among our young people; and then consider the question of whether we need to strengthen regulation. But, the priority that I will seek to take forward, following a previous discussion on the budget two years ago, is that we should seek a way of developing journalistic practice at a local level and at a hyperlocal level. And, I think the importance of expenditure on that and the importance of developing creativity through the new national curriculum are two ways by which we, as a Government, can have an influence here.
I don't have a great opinion of what the UK Government is doing in this area at the moment, where a review has been established, but we will follow developments there, of course, in case they do come up with anything constructive. But what I would like to see is whether the culture committee would be interested in returning to this particular point as part of its activities over the next few months so that we can continue with the discussion. Having said that, I am grateful to Bethan Sayed for placing an international emphasis, centrally, on our activities as an Assembly, because we are not just an Assembly for Wales, but an Assembly for Wales in the world.
Diolch yn fawr. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:01.
The meeting ended at 18:01.