Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
17/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i sicrhau bod lles disgyblion yn cael gymaint o sylw â chyrhaeddiad yn ein hysgolion uwchradd? OAQ52785
1. What plans does the Cabinet Secretary have to ensure that pupils’ wellbeing gets as much attention as attainment in our secondary schools? OAQ52785
Thank you, Jenny. Positive mental health and well-being are key factors in a pupil’s performance and attainment in school. That is why we have committed to a step change in the support that is available in this regard and established a ministerial task and finish group to consider a whole-school approach that will ensure that well-being becomes part of every school’s ethos.
Diolch, Jenny. Mae iechyd meddwl cadarnhaol a lles yn ffactorau allweddol ym mherfformiad a chyrhaeddiad disgybl yn yr ysgol. Dyna pam rydym wedi ymrwymo i newid sylweddol yn y cymorth sydd ar gael yn hyn o beth ac wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol i ystyried dull o weithredu ar sail ysgol gyfan a fydd yn sicrhau bod lles yn dod yn rhan o ethos pob ysgol.
Well, I think that's a very welcome development. We know that Estyn has been evaluating standards progress and well-being of learners living in poverty in all its inspections since 2010, but that obviously hasn't been sufficient to ensure that all of our learners are achieving to the best of their ability. We know that there are multiple reasons why pupils may be struggling, with issues at home or issues at school, including bullying or unidentified special needs. This can, and does, impact on their behaviour in the classroom and therefore sometimes I appreciate that exclusions are necessary to enforce the rules of the school and ensure that all pupils are safe and in a position to learn.
Looking at the statistics, unlike in England, I think it's good to know that there doesn't appear to be any disproportionate exclusion of black pupils. However, we have to recognise that permanent exclusions have a devastating impact on the long-term prospects for any young person in that situation, as their employability is obviously going to be in doubt and the cost to public services, in terms of being on benefits and most of them ending up either in mental health services or in the criminal justice system, is obviously huge.
So, with this new working party and its focus in mind, how can you ensure that the most disadvantaged children are getting the well-being support they need so that all can achieve to the best of their ability? And, are you satisfied that the pupil deprivation grant is a sufficiently robust tool for tackling this?
Wel, credaf fod hwnnw'n ddatblygiad calonogol iawn. Gwyddom fod Estyn wedi bod yn gwerthuso cynnydd safonau a lles dysgwyr sy'n byw mewn tlodi yn eu holl arolygon ers 2010, ond yn amlwg, nid yw hynny wedi bod yn ddigonol i sicrhau bod ein holl ddysgwyr yn cyflawni hyd eithaf eu gallu. Gwyddom fod sawl rheswm pam fod disgyblion yn ei chael hi'n anodd o bosibl, gyda phroblemau yn y cartref neu broblemau yn yr ysgol, gan gynnwys bwlio neu anghenion arbennig heb eu nodi. Gall hyn, ac mae hyn yn effeithio ar eu hymddygiad yn yr ystafell ddosbarth ac felly rwy'n derbyn bod gwaharddiadau'n angenrheidiol weithiau er mwyn gorfodi rheolau'r ysgol a sicrhau bod pob disgybl yn ddiogel ac mewn sefyllfa i ddysgu.
Gan edrych ar yr ystadegau, yn wahanol i Loegr, credaf ei bod yn dda gwybod nad yw'n ymddangos bod lefelau anghyfartal o ddisgyblion du'n cael eu gwahardd. Fodd bynnag, mae'n rhaid inni gydnabod bod gwaharddiadau parhaol yn cael effaith ddinistriol ar ragolygon hirdymor unrhyw unigolyn ifanc yn y sefyllfa honno, gan y bydd amheuaeth ynglŷn â pha mor gyflogadwy y byddant wrth gwrs, ac mae'r gost i wasanaethau cyhoeddus yn enfawr, o ran bod ar fudd-daliadau a'r rhan fwyaf ohonynt yn y pen draw'n derbyn gwasanaethau iechyd meddwl neu'n mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol.
Felly, gyda'r gweithgor newydd a'i ffocws mewn golwg, sut y gallwch sicrhau bod y plant mwyaf difreintiedig yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt o ran llesiant fel y gall pob un ohonynt gyflawni hyd eithaf eu gallu? Ac a ydych yn fodlon fod y grant amddifadedd disgyblion yn arf digon cadarn ar gyfer mynd i'r afael â hyn?
Thank you, Jenny. We know that children with higher levels of emotional, behavioural, social and school well-being on average have high levels of academic achievement and are more engaged in school, both concurrently and in latter years, and that's why we've been very clear in our national mission to have put the well-being of learners, including all aspects of a learner's life, as of paramount importance to schools.
You referred to the work that Estyn has previously done in this regard. In this year's remit letter to Estyn I have asked them to do a refreshed piece of work looking at how schools are establishing a whole-school approach to well-being, establishing what needs to be done to make that happen successfully and so that we can share that good practice.
The pupil development grant is a highly important tool in addressing the specific learning needs of children from our poorer backgrounds. Only last week, on a visit to north Wales, talking to teachers from Christchurch County Primary School in the Rhyl area—a school that has free school meals levels in excess of 60 per cent—they said that the funding available to them by the pupil development grant was invaluable in ensuring they could address the whole-child needs of the pupils in their school.
Diolch, Jenny. Gwyddom fod plant sydd â lefelau uwch o lesiant emosiynol, ymddygiadol, cymdeithasol ac ysgol yn meddu ar lefelau uchel ar gyfartaledd o gyflawniad academaidd ac maent yn ymwneud mwy â'r ysgol, ar y pryd ac yn ystod y blynyddoedd wedyn, a dyna pam y buom yn glir iawn yng nghenhadaeth ein cenedl i sicrhau bod llesiant dysgwyr, gan gynnwys pob agwedd ar fywyd dysgwr, yn hollbwysig i ysgolion.
Fe gyfeirioch chi at y gwaith y mae Estyn wedi'i wneud yn flaenorol ar hyn. Yn y llythyr cylch gwaith i Estyn eleni, rwyf wedi gofyn iddynt wneud gwaith newydd i edrych ar sut y mae ysgolion yn sefydlu dull o weithredu ar sail ysgol gyfan mewn perthynas â llesiant, gan sefydlu beth sydd angen ei wneud i hynny ddigwydd yn llwyddiannus fel y gallwn rannu'r arferion da hynny.
Mae'r grant datblygu disgyblion yn offeryn pwysig iawn ar gyfer mynd i'r afael ag anghenion dysgu penodol plant o'n cefndiroedd tlotach. Yr wythnos diwethaf, wrth ymweld â gogledd Cymru, a siarad ag athrawon o Ysgol Gynradd Christchurch yn ardal y Rhyl—ysgol â lefelau uwch na 60 y cant o brydau ysgol am ddim—roeddent yn dweud bod y cyllid sydd ar gael iddynt drwy'r grant datblygu disgyblion yn werthfawr iawn ar gyfer sicrhau y gallant fynd i'r afael â'r anghenion plentyn cyfan sydd gan y disgyblion yn eu hysgol.
The Cabinet Secretary will be aware of the hugely successful Hafod project following her recent visit to Ysgol y Preseli in my constituency. As she will know, the Hafod project aims to improve the well-being of pupils and promotes positive attitudes to learning, which I feel is vital to assist pupils to progress and reach their full potential. Given the great interest the Cabinet Secretary expressed in this project, can she give us an update on the progress now being made by the Government in looking to support this successful project?
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o brosiect hynod lwyddiannus Hafod yn dilyn ei hymweliad diweddar ag Ysgol y Preseli yn fy etholaeth. Fel y gŵyr, nod prosiect Hafod yw gwella lles disgyblion a hyrwyddo agweddau cadarnhaol tuag at ddysgu, a chredaf fod hynny'n hollbwysig i gynorthwyo disgyblion i gamu ymlaen a chyflawni eu llawn botensial. O gofio'r diddordeb mawr y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i fynegi yn y prosiect hwn, a all roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â pha gynnydd y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ar gefnogi'r prosiect llwyddiannus hwn?
Thank you, Paul, and thank you for the invitation and the opportunity that I had to visit Ysgol y Preseli with you to hear first hand from the staff and the students at the school that participate in that scheme. Since that visit to Ysgol y Preseli, I have been very fortunate indeed to visit the PEAR Institute at Harvard University, which is the partner with Ysgol y Preseli in delivering that programme, and officials have been instructed to contact the PEAR Institute to look at how we can develop the project further, with the potential of seeing if other schools would be able to participate in that programme, and I will write to the Member with an update on that work. The impact that the programme has in Ysgol y Preseli is very interesting indeed and is clearly making a difference to pupils' levels of well-being, which in turn reflects on their academic achievements within the school. And there is certainly something, I believe, in that programme that we can learn from.
Diolch, Paul, a diolch am y gwahoddiad a'r cyfle a gefais i ymweld ag Ysgol y Preseli gyda chi i glywed yn uniongyrchol gan y staff a'r myfyrwyr yn yr ysgol sy'n cymryd rhan yn y cynllun hwnnw. Ers yr ymweliad ag Ysgol y Preseli, rwyf wedi bod yn ffodus iawn yn wir i ymweld â'r PEAR Institute ym Mhrifysgol Harvard, sef partner Ysgol y Preseli yn cyflawni'r rhaglen honno, ac mae swyddogion wedi'u cyfarwyddo i gysylltu â'r PEAR Institute i edrych ar sut y gallwn ddatblygu'r prosiect ymhellach, gyda'r posibilrwydd o weld a fyddai modd i ysgolion eraill gymryd rhan yn y rhaglen, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r gwaith hwnnw. Mae'r effaith y mae'r rhaglen yn ei chael yn Ysgol y Preseli yn ddiddorol iawn wir ac mae'n amlwg ei bod yn gwneud gwahaniaeth i lefelau lles y disgyblion, a hynny yn ei dro yn adlewyrchu ar eu cyflawniadau academaidd yn yr ysgol. Ac yn sicr, credaf fod rhywbeth yn y rhaglen honno y gallwn ddysgu ohono.
2. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi lles disgyblion ysgol benywaidd? OAQ52781
2. What action will the Welsh Government take to support female school pupils’ welfare? OAQ52781
Thank you, Jane. The welfare and safety of all learners is of paramount importance. Our national mission makes clear our objectives to deliver strong and inclusive schools committed to excellence, equity and well-being for all.
Diolch, Jane. Mae lles a diogelwch pob dysgwr yn hollbwysig. Mae cenhadaeth ein cenedl yn egluro ein hamcanion i ddarparu ysgolion cryf a chynhwysol sy'n ymrwymedig i ragoriaeth, tegwch a lles i bawb.
Thank you, Cabinet Secretary. In the Member debate on period poverty in May, we heard how some schoolgirls from low-income families were missing school when they had their periods because of the challenge of managing away from home without adequate sanitary protection. I welcome the Welsh Government's announcement of £700,000 of capital funding to improve facilities and equipment in schools, and it was particularly encouraging to note that this funding will be used in primary schools as well as secondary schools. This is an acknowledgement of research that shows that more girls are starting their periods at a younger age and that some primary schools can lack the facilities they need. Can we have an update on the impact of this funding, and what are the expectations in terms of the sustainability of this funding in the future?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn nadl yr Aelodau ar dlodi mislif ym mis Mai, clywsom fod rhai merched ysgol o deuluoedd incwm isel yn colli ysgol pan fyddant yn cael eu mislif oherwydd yr her o ymdopi oddi cartref heb eitemau mislif digonol. Rwy'n croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru o £700,000 o arian cyfalaf i wella cyfleusterau ac offer mewn ysgolion, ac roedd yn arbennig o galonogol nodi y bydd y cyllid hwn yn cael ei ddefnyddio mewn ysgolion cynradd yn ogystal ag ysgolion uwchradd. Mae hyn yn cydnabod ymchwil sy'n dangos bod mwy o ferched yn dechrau eu mislif yn iau ac nad oes gan rai ysgolion cynradd y cyfleusterau sydd eu hangen arnynt. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am effaith y cyllid hwn, a beth yw'r disgwyliadau o ran cynaliadwyedd y cyllid yn y dyfodol?
Thank you, Jane. As you rightly identified, the money that was made available via my colleague the leader of the house was split into capital and revenue streams. The £700,000 capital has been used to invest in school toilet facilities, to ensure that they are designed and have the facilities available to enable girls to manage their periods with dignity. The revenue aspect of the grant has been distributed to local authorities, because the Government believes that they are in the best place to decide how best to distribute products. And that is being done through either community hubs, food banks or a number of projects that exist in local areas. We have asked local authorities to provide information to Welsh Government on how the grants have been spent, and early indications demonstrate that there have been a variety of interesting ways in which that money has been utilised.
With regard to product in schools, some local authorities have made products available in school, but all schools should have made it very clear to pupils where they can obtain free products within their school environment should they be needed. I understand that the leader of the house has not made a decision yet as to funding in the future, but, clearly, any funding decisions will be influenced by the feedback from the utilisation of the funding to date.
Diolch, Jane. Fel y dywedoch, yn gwbl gywir, cafodd yr arian a ddarparwyd gan fy nghyd-Aelod, arweinydd y tŷ, ei rannu'n ffrydiau cyfalaf a refeniw. Defnyddiwyd y £700,000 o arian cyfalaf i fuddsoddi mewn cyfleusterau toiled i ysgolion, er mwyn sicrhau eu bod wedi'u cynllunio a bod ganddynt gyfleusterau i alluogi merched i ymdopi â'u mislif gydag urddas. Mae elfen refeniw'r grant wedi'i dosbarthu i awdurdodau lleol, gan fod y Llywodraeth yn credu mai hwy sydd yn y sefyllfa orau i benderfynu ar y ffordd orau o ddosbarthu cynnyrch. Ac mae'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud naill ai drwy ganolfannau cymunedol, banciau bwyd neu nifer o brosiectau sydd ar waith mewn ardaloedd lleol. Rydym wedi gofyn i awdurdodau lleol ddarparu gwybodaeth i Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gwariwyd y grantiau, ac mae'r arwyddion cynnar yn dangos bod yr arian hwnnw wedi'i ddefnyddio mewn amryw o ffyrdd diddorol.
O ran cynnyrch mewn ysgolion, mae rhai awdurdodau lleol wedi darparu cynnyrch mewn ysgolion, ond dylai pob ysgol fod wedi egluro i ddisgyblion lle gallant gael gafael ar gynnyrch am ddim yn yr ysgol pe bai angen. Rwy'n deall nad yw arweinydd y tŷ wedi gwneud penderfyniad eto ynglŷn â chyllid yn y dyfodol, ond yn amlwg, bydd yr adborth o'r defnydd a wnaed o'r arian hyd yn hyn yn dylanwadu ar unrhyw benderfyniadau ariannu.
A report by children's charity Plan International UK shows that a third of girls have been sexually harassed in public when wearing school uniform, and the opinion poll, which canvassed 1,000 teenagers and young women aged 14 to 21 across the UK found that two thirds of girls had experienced unwanted sexual attention or sexual physical contact in public. Chwarae Teg has found that sexual harassment can put girls off their chosen career path. Now, I'm concerned about all these findings, if not hugely surprised given the climate that we find ourselves in. But what I want to know from you is what support is in place to provide support for girls who have experienced sexual harassment and assault. This might be a good opportunity for you to look at the provision of school counselling services, which the Children's Society have found to be patchy. And can you also tell me what work schools are doing to educate young people that sexual harassment is not acceptable?
Dengys adroddiad gan yr elusen blant, Plan International UK, fod un o bob tair merch wedi wynebu aflonyddu rhywiol yn gyhoeddus wrth wisgo gwisg ysgol, a dangosodd arolwg barn o 1,000 o ferched yn eu harddegau a menywod ifanc rhwng 14 a 21 oed ledled y DU fod dwy o bob tair merch wedi dioddef sylw rhywiol neu gyswllt corfforol rhywiol digroeso yn gyhoeddus. Mae Chwarae Teg wedi canfod y gall aflonyddu rhywiol beri i ferched beidio â dilyn eu llwybr gyrfa dewisedig. Nawr, rwy'n bryderus ynglŷn â'r holl ganfyddiadau hyn, ac maent yn syndod mawr o ystyried yr hinsawdd sydd ohoni. Ond hoffwn wybod gennych pa gymorth sydd ar gael i ddarparu cymorth i ferched sydd wedi dioddef yn sgil aflonyddu ac ymosodiadau rhywiol. Gallai hwn fod yn gyfle da i chi edrych ar ddarparu gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion, gan fod Cymdeithas y Plant wedi dod i'r casgliad eu bod yn anghyson. Ac a allwch ddweud wrthyf hefyd pa waith y mae ysgolion yn ei wneud i addysgu pobl ifanc nad yw aflonyddu rhywiol yn dderbyniol?
Presiding Officer, could I thank Leanne Wood for raising this really important topic? I too was appalled, but not surprised, by the findings of that Plan International UK survey. I want to ensure that education settings in Wales are a place of safety, a place where all girls can be confident and undertake their studies and activities without this threat. And I say that as the Cabinet Secretary and the mother of three girls. Clearly, there is more work to be done. On the issue of supporting girls, clearly there is a need to ensure that our curriculum, via our current personal and social education lessons, and in our new curriculum of our new relationship and sexuality education programme, explores these issues from the very youngest age for both girls and boys, because, of course, boys are absolutely crucial in ensuring that girls do not have to endure this kind of behaviour. In our new curriculum, our new relationship and sexuality education will begin at statutory schooling age. So, from our very youngest pupils, we will begin to address these issues so that we can see a culture change in how girls and women are having to live their lives.
With regard to current support services, local authorities have a responsibility, indeed a duty, to provide counselling services for all children in year 7 through high school and in year 6. Individual local authorities have chosen to do that in different ways. For instance, in my own local authority, there is a heavy reliance on online counselling facilities and they have enjoyed very positive feedback from young people. But there is a duty on all local authorities to provide those service.
We are also, of course, about to go out to consultation on the school uniform itself to look to introduce new statutory guidelines around school uniform, which will hopefully address perhaps some concerns that girls have about what they're able to wear, both in terms of school uniform and PE kit, and will hopefully address some of these issues.
Lywydd, a gaf fi ddiolch i Leanne Wood am godi'r pwnc pwysig hwn? Roeddwn innau'n arswydo, ond nid yn synnu, wrth weld canfyddiadau arolwg Plan International UK. Rwy'n awyddus i sicrhau bod lleoliadau addysgol yng Nghymru yn lleoedd diogel, yn lleoedd y gall pob merch fod yn hyderus ac ymgymryd â'u hastudiaethau a'u gweithgareddau heb y bygythiad hwn. A dywedaf hynny fel Ysgrifennydd y Cabinet ac fel mam i dair merch. Yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud. Ar fater cefnogi merched, mae'n amlwg fod angen sicrhau bod ein cwricwlwm, drwy ein gwersi addysg bersonol a chymdeithasol presennol, ac yn ein cwricwlwm newydd ein rhaglen addysg rhywioldeb a perthnasoedd newydd, yn archwilio'r materion hyn o oedran ifanc iawn ar gyfer merched a bechgyn, oherwydd, wrth gwrs, mae bechgyn yn gwbl hanfodol wrth sicrhau nad yw merched yn gorfod goddef ymddygiad o'r fath. Yn ein cwricwlwm newydd, bydd ein haddysg perthnasoedd a rhywioldeb newydd yn dechrau ar yr oedran ysgol statudol. Felly, o'n disgyblion ieuengaf, byddwn yn dechrau mynd i'r afael â'r materion hyn fel y gallwn weld newid diwylliant mewn perthynas â'r modd y mae merched a menywod yn gorfod byw eu bywydau.
O ran gwasanaethau cymorth presennol, mae gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb, dyletswydd yn wir, i ddarparu gwasanaethau cwnsela i bob plentyn ym mlwyddyn 7, drwy'r ysgol uwchradd ac ym mlwyddyn 6. Mae awdurdodau lleol unigol wedi dewis gwneud hynny mewn ffyrdd gwahanol. Er enghraifft, yn fy awdurdod lleol i, maent yn dibynnu'n helaeth ar gyfleusterau cwnsela ar-lein ac maent wedi cael adborth cadarnhaol iawn gan bobl ifanc. Ond mae dyletswydd ar bob awdurdod lleol i ddarparu'r gwasanaethau hynny.
Rydym hefyd, wrth gwrs, ar fin cynnal ymgynghoriad ar y wisg ysgol ei hun i ystyried cyflwyno canllawiau statudol newydd ar wisg ysgol, a bydd hynny, gobeithio, yn ymdrin â rhai o'r pryderon sydd gan ferched o bosibl ynglŷn â beth y gallant ei wisgo, o ran gwisg ysgol a dillad ymarfer corff, a gobeithio y bydd yn mynd i'r afael â rhai o'r materion hyn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd UKIP, Michelle Brown.
Questions now from the party spokespeople. The UKIP spokesperson, Michelle Brown.
Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, some time ago, I asked you if you saw any advantages for further and higher education establishments in leaving the EU and you replied that you didn't. An article by the BBC earlier this month highlighted that our colleges are discovering that there are opportunities for further and higher education for those who take the trouble to look for them. Does that article earlier this month, where the BBC reported that the head of Cardiff college said that Brexit is leading to a huge £3 million boost from Chinese students, show that you were wrong or is it the college principal who is wrong?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, beth amser yn ôl, gofynnais i chi a oeddech yn credu y byddai ymadael â'r UE yn arwain at unrhyw fanteision i sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch ac fe ddywedoch nad oeddech. Mewn erthygl gan y BBC yn gynharach y mis hwn, tynnwyd sylw at y ffaith bod ein colegau'n gweld bod cyfleoedd i'w cael ar gyfer addysg bellach ac uwch i'r rheini sy'n mynd i'r drafferth o edrych amdanynt. A yw'r erthygl honno yn gynharach y mis hwn, lle nododd y BBC fod pennaeth coleg Caerdydd wedi dweud bod Brexit yn arwain at hwb enfawr o £3 miliwn gan fyfyrwyr o Tsieina, yn dangos eich bod yn anghywir neu ai pennaeth y coleg sy'n anghywir?
I'm very pleased that Cardiff and Vale College are looking to explore new opportunities. International students are very important to both our FE and HE institutions, and I would like to send a very clear message to students across the world that, in coming to study in Wales, they can be assured of a very positive experience. If only I could convince the Home Office not to include their numbers in our immigration figures, perhaps we could have even more of them.
Rwy'n falch iawn fod Coleg Caerdydd a'r Fro yn awyddus i archwilio cyfleoedd newydd. Mae myfyrwyr rhyngwladol yn bwysig iawn i'n sefydliadau AB ac AU, a hoffwn anfon neges glir iawn i fyfyrwyr ledled y byd y gallant fod yn sicr o brofiad cadarnhaol iawn wrth ddod i astudio yng Nghymru. Pe bawn i ond yn gallu darbwyllo'r Swyddfa Gartref i beidio â chynnwys eu niferoedd yn ein ffigurau mewnfudo, efallai y gallem gael mwy ohonynt eto.
Thank you for the answer, Cabinet Secretary. The vice-principal went on to say:
'Our partnership with China has become very strong over the last two years, potentially helped by Brexit.'
Your party—by which I mean the Liberal Democrat party that you represent, rather than the Labour Party that you've ended up serving—wants to ignore the votes of the majority of Welsh voters and stay in the EU, as do your fellow members of the Cabinet. If you get your way and secure a fake Brexit, what steps will you take to make up the multimillion-pound shortfall from the dividend that colleges and universities can expect from Brexit?
Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Aeth yr is-bennaeth yn ei blaen i ddweud:
Mae ein partneriaeth gyda Tsieina wedi dod yn gryf iawn dros y ddwy flynedd ddiwethaf, drwy gymorth Brexit o bosibl.
Mae eich plaid chi—ac wrth hynny golygaf blaid y Democratiaid Rhyddfrydol rydych yn ei chynrychioli, yn hytrach na'r Blaid Lafur rydych yn ei gwasanaethu—eisiau anwybyddu pleidleisiau mwyafrif pleidleiswyr Cymru ac aros yn yr UE, fel y mae eich cyd-Aelodau o'r Cabinet. Os cewch eich dymuniad a'ch bod yn sicrhau Brexit ffug, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i wneud iawn am y diffyg gwerth miliynau o bunnoedd o'r difidend y gall prifysgolion a cholegau ei ddisgwyl yn sgil Brexit?
I have to say, Presiding Officer, that the Member, and perhaps her colleagues around her—but I can never tell whether there is consensus amongst the members of the UKIP group—are the only people who I know, in the FE and the HE sectors, who are approaching Brexit without trepidation. I would urge her to listen to Universities Wales and the FE sector about the very real challenges that are going to face further and higher education as a result of Brexit: the fact that there will be restrictions on the number of students who can come and study here; the fact that there is already a huge amount of disquiet from European members of faculty who are potentially already making decisions to leave Welsh HE and go and work elsewhere; the threat to Horizon 2020 and the threat to the availability of Welsh students to participate in Erasmus+. All of those issues present a very real threat to our FE and HE sectors.
Mae'n rhaid imi ddweud, Lywydd, mai'r Aelod, ac efallai ei chyd-Aelodau o'i chwmpas—ond nid wyf fi byth yn gallu dweud a oes consensws ymhlith aelodau grŵp UKIP—yw'r unig bobl y gwn amdanynt, yn y sectorau AB ac AU, nad ydynt yn anesmwyth ynglŷn â Brexit. Buaswn yn ei hannog i wrando ar Prifysgolion Cymru a'r sector AB ynglŷn â'r heriau real iawn fydd yn wynebu addysg bellach ac uwch o ganlyniad i Brexit: y ffaith y bydd cyfyngiadau ar nifer y myfyrwyr a all ddod yma i astudio; y ffaith bod cryn dipyn o bryder eisoes ymhlith aelodau o staff Ewropeaidd sydd eisoes o bosibl yn gwneud penderfyniadau i adael addysg uwch Cymru a mynd i weithio yn rhywle arall; y bygythiad i Horizon 2020, a'r bygythiad i allu myfyrwyr Cymru i gymryd rhan yn Erasmus+. Mae'r holl faterion hynny'n fygythiad gwirioneddol i'n sectorau AB ac AU.
Thank you for the list of red herrings, Cabinet Secretary. I'll crack on to the practical aspect of this. I'd like to know what you're actually doing to help universities and colleges market themselves to the wider and more lucrative international student base. For example, have you asked vice-chancellors in FE colleges what practical support you can give them? For instance, sponsoring and organising their attendance at educational fairs and paying for the release of staff for them to do that in international markets such as China and Malaysia, which could be very lucrative for us, or how lending them endorsement from Welsh Government could give their marketing campaigns more impact, so that more students can be attracted to Wales. Can you please explain to me what practical measures you're currently taking to actually market our universities and colleges outside the EU, which is, actually, where the majority of the market is—not the EU?
Diolch am y rhestr o sgwarnogod, Ysgrifennydd y Cabinet. Af ymlaen i drafod yr agwedd ymarferol ar hyn. Hoffwn wybod beth rydych yn ei wneud mewn gwirionedd i helpu prifysgolion a cholegau i farchnata eu hunain i'r sylfaen myfyrwyr rhyngwladol ehangach a mwy proffidiol. Er enghraifft, a ydych wedi gofyn i'r is-gangellorion mewn colegau AB pa gymorth ymarferol y gallwch ei roi iddynt? Er enghraifft, noddi a threfnu eu presenoldeb mewn ffeiriau addysgol a thalu am ryddhau staff iddynt allu gwneud hynny mewn marchnadoedd rhyngwladol megis Tsieina a Malaysia, a allai fod yn broffidiol iawn i ni, neu'r modd y gallai cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru sicrhau bod eu hymgyrchoedd marchnata'n cael mwy o effaith, fel y gellir denu mwy o fyfyrwyr i Gymru. A allwch egluro, os gwelwch yn dda, pa gamau ymarferol rydych yn eu cymryd ar hyn o bryd i farchnata ein prifysgolion a'n colegau y tu hwnt i'r UE, sef lle mae'r rhan fwyaf o'r farchnad mewn gwirionedd—nid yr UE?
Clearly, the Member did not particularly listen when I was recently at the Children, Young People and Education Committee giving evidence in this regard. If she had listened, she would be aware of the £2 million-plus investment that has been given to Global Wales via the European transition fund to assist them in marketing HE institutions abroad. In September, I hosted, alongside the vice-chancellor of Swansea University, a 'Study in Wales' event at the British consulate in New York. We continue to develop our relationships with the HE sector in Vietnam, and one of the pro vice-chancellors from University of Wales Trinity Saint David will be in Vietnam shortly, again developing systems-to-systems working.
But, let me be absolutely clear, while all this is very welcome, if the Member listens to Universities Wales, she will be aware of their huge concerns regarding the impact of Brexit. If she cared to listen to the student voice, she would be aware that those concerns expressed by the universities and the concerns expressed by me and this Government, are the concerns expressed by the student voice as well. I wonder why there is such consensus in this regard if these fears are unfounded.
Yn amlwg, nid oedd yr Aelod yn gwrando'n astud iawn pan oeddwn yn rhoi tystiolaeth ar hyn yn ddiweddar yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Pe bai wedi gwrando, byddai'n ymwybodol o'r buddsoddiad o fwy na £2 miliwn a roddwyd i Cymru Fyd-Eang drwy'r gronfa bontio Ewropeaidd i'w cynorthwyo i farchnata eu sefydliadau AU dramor. Ym mis Medi, gydag is-ganghellor Prifysgol Abertawe, cynhaliais ddigwyddiad 'Astudio yng Nghymru' yn swyddfa conswl Prydain yn Efrog Newydd. Rydym yn parhau i ddatblygu ein perthynas gyda'r sector AU yn Fiet-nam, a bydd un o ddirprwy is-gangellorion Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn Fiet-nam cyn bo hir, eto i ddatblygu gwaith systemau i systemau.
Ond gadewch imi ddweud yn gwbl glir, er bod hyn oll i'w groesawu'n fawr, pe bai'r Aelod yn gwrando ar Prifysgolion Cymru, byddai'n ymwybodol o'u pryderon enfawr ynghylch effaith Brexit. Pe bai'n gwrando ar lais y myfyrwyr, byddai'n ymwybodol mai'r pryderon a fynegwyd gan y prifysgolion a'r pryderon a fynegwyd gennyf fi a'r Llywodraeth hon yw'r pryderon a fynegwyd gan lais y myfyrwyr. Tybed pam fod cymaint o gonsensws ar hyn os yw'r pryderon yn ddi-sail.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Weinidog, mae athrawon mewn ysgolion yn derbyn codiad cyflog, wrth gwrs, o 3.5 y cant, neu hyd at 3.5 y cant, ond bydd gennym ni sefyllfa wedyn lle bydd athrawon sy'n dysgu disgyblion chweched dosbarth mewn ysgolion yn derbyn codiad cyflog, tra bydd y rhai sy'n dysgu myfyrwyr chweched dosbarth mewn colegau addysg bellach, wrth gwrs, ddim yn derbyn codiad cyflog cyfatebol. Nawr, nid wyf yn mynd i ofyn ichi ymyrryd yn y trafodaethau presennol yna, ond, o ran egwyddor, a ydych chi'n cytuno bod angen sicrhau chwarae teg cyflog i athrawon mewn colegau addysg bellach, o'u cymharu ag athrawon ysgol?
Thank you very much, Llywydd. Minister, teachers in schools are to receive a pay rise of 3.5 per cent, or up to 3.5 per cent, but we will have a situation then where teachers teaching sixth-form pupils in schools will receive a pay rise, whilst those teaching sixth-form students in further education colleges won’t receive a corresponding pay rise. Now, I’m not going to ask you to intervene in the current negotiations, but, as a point of principle, do you agree that we need to ensure fair play in terms of salary to teachers in FE colleges, as compared to those in schools?
A gaf i ddiolch yn fawr, Llyr, am y cwestiwn? Byddwch chi'n ymwybodol bod cyflogau athrawon yn cael eu penderfynu ar hyn o bryd gan y Llywodraeth yn San Steffan, a byddwn yn derbyn consequential er mwyn talu ar gyfer hynny. Nid yw hynny'n digwydd pan fo'n dod i addysg bellach.
O ran beth sy'n digwydd ar hyn o bryd, rŷm ni'n monitro'r sefyllfa, wrth gwrs, gyda beth sy'n digwydd yn y negodi rhwng yr undebau a ColegauCymru, a gadewch inni fod yn glir mai nhw sydd yn gyfrifol am benderfynu beth yw'r cyflogau. Ond, o ran egwyddor, rydw i'n meddwl y byddai hi'n gwneud synnwyr bod rhywun sy'n dysgu ffiseg mewn ysgol i'r chweched dosbarth efallai yn haeddu'r un math o gyflog â phobl sydd yn dysgu mewn coleg chweched dosbarth.
Well, may I say thank you very much, Llyr, for the question? You will be aware that teachers' salaries are currently decided by the Westminster Government, and we'll receive a consequential in order to pay for that, but that isn't happening as far as FE is concerned.
As regards the current situation, we’re monitoring the situation regarding the negotiations between the unions and ColegauCymru, and, let’s be clear, they are responsible for determining the salaries. But, in principle, I believe that it would make sense that a person teaching physics to the sixth form in a school deserves the same kind of salary as those teaching in sixth-form colleges.
Diolch ichi am yr eglurdeb yna, ac am dderbyn yr egwyddor, achos mae hi'n neges bwysig, rydw i'n meddwl, y mae'r sector eisiau ei chlywed. Wrth gwrs, yn ôl ColegauCymru, mae'n debyg y bydd angen £10 miliwn i dalu am godiad cyflog ar gyfer staff addysg bellach er mwyn cynnig codiad cymesur ar eu cyfer nhw.
O fod yn ymwybodol o sefyllfa gyllido'r sector fel y mae hi ar hyn o bryd, mae'n debyg y byddai gofyn i Lywodraeth Cymru gwrdd â'r gost, neu o leiaf peth o'r gost yna, felly a gaf i ofyn, gan eich bod chi'n gwybod bod yna anghydfod ar hyn o bryd, gan eich bod chi'n gwybod mai'r tebygolrwydd yw y bydd gofyn i'r Llywodraeth gyfrannu at y gost ychwanegol yna petai hi'n codi, a hefyd gan eich bod chi'n gwybod bod cyllideb y Llywodraeth yma yn y broses o gael ei chwblhau, pa drafodaethau ŷch chi wedi'u cael â'r Gweinidog neu'r Ysgrifennydd cyllid i ddadlau dros gefnogaeth ychwanegol i sicrhau cyflogau tecach ar gyfer y rheini yn y sector?
Thank you for that clarity and thank you for accepting the principle, because that is an important message the sector wants to hear. According to ColegauCymru, it seems that £10 million will be required to pay for salary increases for FE staff in order to provide the same pay rise for them.
Now, being aware of the funding situation in the sector as it currently exists, then it’s likely that the Welsh Government would need to meet that cost, or at least some of that cost. So, can I ask, as you know that there is a dispute at the moment, as you know that the likelihood is that the Government will be asked to contribute to that additional cost should it arise, and also, as you know that the Government’s budget here is in the process of being completed, what negotiations have you had with the Cabinet Secretary for Finance to argue for further support to ensure fair salaries for those in that sector?
Tan ein bod ni'n glir beth y mae'r trafodaethau yn mynd i'w benderfynu, mae'n anodd iawn inni benderfynu beth ddylai fod yn y gyllideb, ond a gaf i fod yn glir gyda chi ein bod ni'n ymwybodol o'r sefyllfa? Mae Ysgrifennydd y gyllideb yn ymwybodol y bydd hwn, efallai, yn fater y bydd yn rhaid edrych arno. Felly, rydw i'n meddwl bod rhaid tanlinellu'r ffaith, wrth gwrs, ein bod ni'n trio delio â'r materion hyn tra ydym ni dal yn ceisio trafod ac wynebu austerity. Mae hynny wedi creu problem, wrth gwrs. Felly, mae'n gwestiwn anodd inni i wneud y penderfyniadau hyn, ond mae eisiau ichi fod yn hollol glir ein bod ni'n ymwybodol o'r sefyllfa, a bod yr Ysgrifennydd cyllid hefyd yn ymwybodol o'r sefyllfa.
Well, until we’re clear about what the outcome of the discussions will be, it’s very difficult for us to decide what should be included in the budget. But, may I make it quite clear to you that we are aware of the position? The finance Secretary is aware that this might be a matter that we will need to look at. So, I do think that we need to underscore the fact, of course, that we are endeavouring to deal with these issues while we’re still trying to deal with austerity, because, of course, that has created a problem. So, it is a difficult question and it’s a difficult issue for us to take these decisions, but you must be quite clear that we are aware of the situation, as is the finance Secretary.
Diolch yn fawr. Nawr, mi ddywedoch chi yn ddiweddar, ac rydw i'n siŵr eich bod chi wedi rhagweld y byddai rhywun yn codi hyn—ond mi ddywedoch chi fod angen mwy o bwyslais ar ddysgu gydol oes, ac nad yw hynny yn flaenoriaeth ar gyfer Llywodraeth Cymru. A allwch chi fod yn glir gyda ni, onid eich bai chi yw hynny, oherwydd chi yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y maes o fewn y Llywodraeth yma?
Thank you very much. Now, you said recently, and I’m sure that you may have anticipated that someone might raise this—but you said that there may be a need for more emphasis on lifelong learning, and that that isn’t a priority for the Welsh Government. Can you be clear with us: isn’t that your fault, because you are the Minister responsible for this area within this Government?
Diolch yn fawr. Yn amlwg, roedd hynny wedi ei ddweud mewn fforwm gwahanol, ac nid yma yw'r lle, rydw i'n meddwl, i drafod blaenoriaethau'r dyfodol i'r Blaid Lafur. Ond, a gaf i fod yn glir mai llymder sydd wedi achosi'r toriadau sydd wedi digwydd hyd yn hyn, ond bod y Llywodraeth bresennol yn gwbl ymrwymedig i sicrhau ein bod ni'n cario ymlaen i fuddsoddi mewn basic skills, mewn dysgu Saesneg i bobl sydd â Saesneg fel ail iaith, a hefyd ar gyfer sicrhau bod pobl gyda sgiliau digidol? Felly, mae'r ymrwymiad yna ar hyn o bryd gan y Llywodraeth.
Thank you very much. Obviously, that was discussed at another forum, and I don’t believe that this is the place to discuss the future priorities of the Labour Party. But may I make it quite clear that it is austerity that has led to the cuts that have taken place to date, but that the current Government is completely committed to ensuring that we continue to invest in basic skills and in teaching English as a second language, and also to ensuring that we teach people digital skills? So, that commitment still stands from the Government.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yesterday was Restart a Heart Day. I'm sure you've been anticipating this question. The health Secretary's out-of-hospital cardiac arrest plan can only go so far, and as far as I can tell from speaking to the relevant charities across Wales, there is still resistance among your officials to include emergency life-saving skills, not just cardiopulmonary resuscitation, as a mandatory part of the new Donaldson curriculum. Now, I appreciate that the Donaldson approach is about not being over-prescriptive, but there are exceptions to this already. What evidence do I need to give you to make the teaching of mandatory life-saving skills one of those exceptions?
Diolch yn fawr, Lywydd. Roedd ddoe yn ddiwrnod Adfywio Calon. Rwy'n siŵr eich bod wedi rhagweld y cwestiwn hwn. Dim ond hyn a hyn y gall cynllun yr Ysgrifennydd iechyd ar gyfer ataliad y galon y tu allan i'r ysbyty ei wneud, a hyd y gallaf ddweud o siarad â'r elusennau perthnasol ledled Cymru, mae gwrthwynebiad ymhlith eich swyddogion i gynnwys sgiliau achub bywyd mewn argyfwng, nid adfywio cardio-pwlmonaidd yn unig, fel rhan orfodol o gwricwlwm newydd Donaldson. Nawr, rwy'n sylweddoli bod dull Donaldson yn ymwneud â pheidio â bod yn rhy gyfarwyddol, ond ceir eithriadau i hyn yn barod. Pa dystiolaeth sy'n rhaid i mi ei rhoi ichi er mwyn sicrhau bod addysgu sgiliau achub bywyd gorfodol yn un o'r eithriadau hynny?
Thank you, Suzy. I had indeed anticipated, at some stage, you would ask this question, because of your times campaigning in this regard. As you quite rightly identify, 'Successful Futures' has challenged us to rethink our approach to the curriculum, and it makes very clear that a high degree of prescription and detail at a national level inhibits, and I would quote from Donaldson's report,
'flow and progression in children and young people’s learning'.
As such, we need to ensure that the curriculum does not provide a comprehensive, detailed list of everything that has to be taught, and there is real danger in doing that. However, these are important skills that children should have access to learning. So, you'll be aware that one of the areas of learning and experience, as outlined by Donaldson, is health and well-being, and that work is currently being taken forward by our network of pioneer schools. Officials are also working with pioneer schools and representatives from the British Heart Foundation, the British Red Cross and St John Ambulance to consider safety and the health of others in the new curriculum. And they're working together to consider how that curriculum can support and enable schools to incorporate life-saving skills as the learner needs.
Diolch, Suzy. Yn wir, roeddwn wedi rhagweld y byddech, ar ryw adeg, yn gofyn y cwestiwn hwn, oherwydd eich gwaith yn ymgyrchu ar hyn. Fel y dywedwch yn gwbl gywir, mae 'Dyfodol Llwyddiannus' wedi ein herio i ailfeddwl am ein hymagwedd at y cwricwlwm, ac mae'n dweud yn glir iawn fod lefel uchel o gyfarwyddyd a manylder ar lefel genedlaethol yn cyfyngu, a dyfynnaf o adroddiad Donaldson,
'ar y llif a'r dilyniant yn y dysgu gan blant a phobl ifanc'.
Fel y cyfryw, mae angen inni sicrhau nad yw'r cwricwlwm yn rhoi rhestr gynhwysfawr a manwl o bopeth sy'n rhaid ei addysgu, ac mae perygl gwirioneddol wrth wneud hynny. Fodd bynnag, mae'r rhain yn sgiliau pwysig a ddylai fod ar gael i blant eu dysgu. Felly, fe fyddwch yn ymwybodol mai un o'r meysydd dysgu a phrofiad, fel yr amlinellodd Donaldson, yw iechyd a lles, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd yn ein rhwydwaith o ysgolion arloesi. Mae swyddogion hefyd yn gweithio gydag ysgolion arloesi a chynrychiolwyr o Sefydliad Prydeinig y Galon, y Groes Goch Brydeinig ac Ambiwlans Sant Ioan i ystyried diogelwch ac iechyd pobl eraill yn y cwricwlwm newydd. Ac maent yn gweithio gyda'i gilydd i ystyried sut y gall y cwricwlwm gefnogi a galluogi ysgolion i ymgorffori sgiliau achub bywyd yn ôl angen y dysgwr.
Thank you. I was anticipating your answer as well, as it happens. I expect we'll be back here before the Donaldson curriculum is finalised, because I think there is space—this is not the same as, 'Can I bring falconry on to the curriculum?', this is about life-saving skills. And there's a demand for it to be mandatory on the curriculum, as far as I can tell, so perhaps we'll return to it.
In the meantime, I just want to go back to the questions you were answering earlier on on female school pupils' welfare. The Children's Commissioner for Wales has found that gender bullying, of course, is still a problem in our schools, and that there's a recognition now that autistic spectrum disorder amongst girls is probably recognised less frequently than its actual prevalence, partly, of course, because girls manage to learn behaviour that disguises the experiences they're actually having. Now, I personally think Paul Davies's Bill will direct both attention and resources towards this, but I'd be grateful to know what you're doing at the moment to raise awareness with staff and pupils about how girls with autistic spectrum disorder conditions may present in schools, and how to support them if they're being bullied, and perhaps on those occasions when they might be the perpetrator. Thank you.
Diolch. Roeddwn wedi rhagweld eich ateb chi hefyd, fel y mae'n digwydd. Rwy'n disgwyl y byddwn yn ôl yma cyn i gwricwlwm Donaldson gael ei gwblhau'n derfynol, gan y credaf fod lle—nid yw hyn yr un fath â, 'A gaf fi roi hebogyddiaeth ar y cwricwlwm?', mae a wnelo â sgiliau achub bywyd. Ac mae galw am iddo fod yn orfodol ar y cwricwlwm, hyd y gallaf ddweud, felly efallai y byddwn yn dychwelyd ato.
Yn y cyfamser, hoffwn ddychwelyd at y cwestiynau y buoch yn eu hateb yn gynharach ar les disgyblion ysgol benywaidd. Mae Comisiynydd Plant Cymru wedi canfod fod bwlio ar sail rhywedd, wrth gwrs, yn dal i fod yn broblem yn ein hysgolion, a bod cydnabyddiaeth bellach fod anhwylder sbectrwm awtistiaeth ymhlith merched, mae'n debyg, yn cael ei nodi'n llai aml na nifer yr achosion mewn gwirionedd, yn rhannol wrth gwrs am fod merched yn llwyddo i ddysgu ymddygiad sy'n cuddio eu gwir brofiadau. Nawr, yn bersonol, credaf y bydd Bil Paul Davies yn cyfeirio sylw ac adnoddau at hyn, ond buaswn yn falch o gael gwybod beth rydych yn ei wneud ar hyn o bryd i godi ymwybyddiaeth ymhlith staff a disgyblion ynglŷn â sut y gellir nodi merched sydd â chyflyrau anhwylder sbectrwm awtistiaeth mewn ysgolion, a sut i'w cefnogi os ydynt yn cael eu bwlio, ac efallai ar yr adegau hynny pan allent hwy fod yn bwlio rhywun arall. Diolch.
Thank you, Suzy. Let me be clear: there is hardly a day goes past when I am not asked to put something in the curriculum, so, believe me, there is a lot of demand for very many subjects to be a statutory element of the curriculum. I don't know if I've ever had falconry, but I have had other things of that ilk that have been suggested to me should be mandatory for all schoolchildren.
On the issue of bullying, I'm sure that many Members may have seen newspaper coverage and internet coverage of some cases just this week of a young girl. I want to make it absolutely clear: there is no place for bullying of any kind of any of our students in our schools. I expect our schools, as I said to Leanne Wood, to be safe spaces for our children and young people. We are in the process this very term of updating and refreshing our anti-bullying guidance to all schools to make it a much more useable document than perhaps we have had in the past and that will be published later on.
The Member also makes a very good point about the identification and support of children with additional learning needs—
Diolch, Suzy. Gadewch imi ddweud yn glir: prin yr aiff diwrnod heibio heb i rywun ofyn imi roi rhywbeth yn y cwricwlwm, felly, credwch fi, mae cryn dipyn o alw am wneud llawer iawn o bynciau yn elfen statudol o'r cwricwlwm. Nid wyf yn gwybod os wyf fi erioed wedi cael hebogyddiaeth, ond rwyf wedi cael awgrymiadau y dylai pethau eraill o'r math hwnnw fod yn orfodol i bob plentyn ysgol.
Ar fater bwlio, rwy'n siŵr fod llawer o'r Aelodau wedi gweld sylw yn y papurau newydd ac ar y rhyngrwyd i achosion yn ymwneud â merch ifanc yr wythnos hon. Hoffwn ddweud yn gwbl glir: nid oes unrhyw le i fwlio unrhyw un o'n myfyrwyr yn ein hysgolion mewn unrhyw ffordd. Fel y dywedais wrth Leanne Wood, rwy'n disgwyl i'n hysgolion fod yn lleoedd diogel ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc. Y tymor hwn, rydym yn y broses o ddiweddaru ac adnewyddu ein canllawiau gwrth-fwlio i ysgolion i'w gwneud yn ddogfen lawer mwy defnyddiol na'r hyn a fu gennym yn y gorffennol o bosibl, a bydd honno'n cael ei chyhoeddi maes o law.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn hefyd ynglŷn â nodi a chynorthwyo plant ag anghenion dysgu ychwanegol—
No, no.
Na, na.
—of all kinds.
—o bob math.
But not ALN.
Ond nid ADY.
ALN and children with neurodifferences who may present in school with different sets of behaviours that perhaps could be a point that a bully decides to focus on. So, our new professional learning development, both in initial teacher education and continuing professional development for staff already in the school—it partly does address the ALN, because if we can get it right for ALN children we'll be getting it right for all of our children. The benefits of greater understanding, empathy and how we can deal with difference in our classroom—regardless of the source of that difference—actually help all of our children. I'm very pleased to say the initial feedback from Estyn, who are looking at our new ALN preparations and transformation programme, have been very positive about the developments to date.
ADY a phlant â niwro-wahaniaethau sydd efallai'n dangos mathau gwahanol o ymddygiad yn yr ysgol a all fod yn rhywbeth y mae bwli yn penderfynu canolbwyntio arnynt. Felly, mae ein datblygiad dysgu proffesiynol newydd, fel rhan o addysg gychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol parhaus i staff sydd eisoes yn yr ysgol—mae'n ymdrin yn rhannol ag ADY, oherwydd os gallwn sicrhau bod pethau'n iawn i blant ag ADY byddwn yn sicrhau bod pethau'n iawn i'n holl blant. Mae manteision gwell dealltwriaeth, empathi a sut y gallwn ymdopi â gwahaniaeth yn ein hystafell dosbarth—waeth beth yw natur y gwahaniaeth hwnnw—yn helpu ein holl blant. Rwy'n falch iawn o ddweud bod yr adborth cychwynnol gan Estyn, sy'n edrych ar ein rhaglen newydd i baratoi a thrawsnewid y system ADY, wedi bod yn gadarnhaol iawn am y datblygiadau hyd yn hyn.
I'm grateful for that answer, actually. I'm pleased to hear that the work's being done on the bullying guidance there, which I hope will be as broad as possible and include bullying for lesbian, gay, bisexual and transgender—and a whole range of other factors that we've spoken about here before.
I was grateful to the Minister for confirming my understanding that the pay rise for teachers—the Barnettisation consequential of that, which you mentioned would go to teachers in recent questions here—probably doesn't include lecturers. Can I ask you then—the finance Secretary, a couple of weeks ago in reply to my question on the draft budget, said that he was putting £15 million into your budget to go, quote, direct to schools. Now, is that new money or is it part of the £100 million he's already promised you and what is it to be spent on?
Rwy'n ddiolchgar am eich ateb, mewn gwirionedd. Rwy'n falch o glywed bod y gwaith yn mynd rhagddo ar y canllawiau ar fwlio, a gobeithiaf y byddant mor eang â phosibl ac yn cynnwys bwlio pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol—a llu o ffactorau eraill rydym wedi eu trafod yma o'r blaen.
Roeddwn yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gadarnhau nad yw'r codiad cyflog ar gyfer athrawon—yr arian canlyniadol Barnett ohono, y dywedasoch y byddai'n mynd i athrawon mewn sesiwn gwestiynau ddiweddar yma—yn cynnwys darlithwyr, yn ôl pob tebyg. A gaf fi ofyn ichi felly—dywedodd yr Ysgrifennydd cyllid, ychydig wythnosau yn ôl wrth ateb fy nghwestiwn ar y gyllideb ddrafft, ei fod yn rhoi £15 miliwn yn eich cyllideb i fynd, a dyfynnaf, yn uniongyrchol i ysgolion. Nawr, ai arian newydd yw hwnnw neu a yw'n rhan o'r £100 miliwn y mae eisoes wedi'i addo chi, ac ar beth fydd yn cael ei wario?
First of all, can I just correct—? It's a technical thing, but it does need to be corrected.
Yn gyntaf oll, a gaf fi gywiro—? Mae'n rhywbeth technegol, ond mae angen ei gywiro.
That's fine.
O'r gorau.
There is not a Barnett consequential to pay for teachers' pay rises. In England, that money has to come out of the Department for Education. These are resources that we have persuaded the Westminster Government it was their duty to provide for us, so it's not a Barnett consequential. Although that seems like a minor thing, actually, it is, in the big scheme of things, quite an important distinction to make. I can also be absolutely clear that every single penny of that money will be distributed, via the revenue support grant, to local authorities to be used for teachers' pay. None of it will be retained in the centre. The £15 million is additional to my budget; that's why you will see a plus sign next to the education main expenditure group in the finance Minister's paperwork. We will be distributing that money via individual local authorities. It will primarily be for the purpose of professional development, and I hope to make a statement to the Chamber at a later date to give full details of our new professional development package for existing staff in our schools.
Nid oes arian canlyniadol Barnett i dalu am godiad cyflog athrawon. Yn Lloegr, mae'n rhaid i'r arian hwnnw ddod o'r Adran Addysg. Mae'r rhain yn adnoddau rydym wedi darbwyllo Llywodraeth San Steffan ei bod yn ddyletswydd arnynt i'w darparu inni, felly nid yw'n arian canlyniadol Barnett. Er bod hynny'n swnio fel peth bach, mewn gwirionedd, wrth ystyried y darlun mawr, mae'n wahaniaeth go bwysig i'w wneud. Gallaf ddweud yn gwbl glir hefyd y bydd pob ceiniog o'r arian hwnnw'n cael ei ddosbarthu, drwy'r grant cymorth refeniw, i awdurdodau lleol ei ddefnyddio ar gyfer cyflogau athrawon. Ni fydd dim ohono'n cael ei gadw yn ganolog. Mae'r £15 miliwn yn ychwanegol at fy nghyllideb i; dyna pam y gwelwch arwydd plws wrth ymyl y prif grŵp gwariant addysg yng ngwaith papur y Gweinidog cyllid. Byddwn yn dosbarthu'r arian drwy awdurdodau lleol unigol. Bydd yn cael ei ddarparu'n bennaf at ddibenion datblygu proffesiynol, a gobeithiaf wneud datganiad i'r Siambr maes o law i roi manylion llawn ein pecyn datblygiad proffesiynol newydd ar gyfer y staff sydd yn ein hysgolion ar hyn o bryd.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddatganoli pwerau dros gyflog ac amodau athrawon? OAQ52771
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the devolution of powers over teachers' pay and conditions? OAQ52771
5. A wnaiff Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y rhagolygon ar gyfer cyflogau athrawon ar ôl i bwerau yn y maes hwn gael eu datganoli? OAQ52764
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the outlook for teachers’ pay following the devolution of powers in this area? OAQ52764
Thank you very much, Joyce. Presiding Officer, I understand that you've given permission for question 3 and question 5 to be grouped. So, these powers were devolved on 30 September. The first teachers’ pay and conditions to be set by Welsh Ministers will apply from 1 September 2019. These will be informed by a mechanism including in-depth discussion with a stakeholder partnership forum and detailed consideration by a new independent review body.
Diolch yn fawr, Joyce. Lywydd, deallaf eich bod wedi caniatáu i gwestiwn 3 a chwestiwn 5 gael eu grwpio. Felly, datganolwyd y pwerau hyn ar 30 Medi. Bydd y cyflogau ac amodau athrawon cyntaf i gael eu gosod gan Weinidogion Cymru yn weithredol o 1 Medi 2019. Byddant yn cael eu llywio gan system sy'n cynnwys trafodaeth fanwl gyda fforwm partneriaeth rhanddeiliaid ac yn cael eu hystyried yn fanwl gan gorff adolygu annibynnol newydd.
I thank you for that answer and I look forward to those consultations coming back. What do you think, Cabinet Secretary, might be the main benefits to teachers and pupils, going forward, now that we do have those powers?
Diolch am eich ateb ac edrychaf ymlaen at weld yr ymgynghoriadau a ddaw yn ôl. Yn eich barn chi, Ysgrifennydd y Cabinet, beth fydd y prif fanteision i athrawon a disgyblion yn y dyfodol, gan fod gennym y pwerau hynny bellach?
For me, this is the last piece in the education jigsaw and I'm very glad indeed that we've been able to come to this position where those powers are now formally devolved. For too long, we have seen the teachers' pay and conditions regime respond to an agenda from a different Government to support a different education system. This allows us to tailor-make our teachers' pay and conditions to mirror the values that underpin our education system, and I hope it will give us the opportunity to make Wales the place to be an education professional.
I mi, dyma'r darn olaf yn y jig-so addysg ac rwy'n falch iawn wir ein bod wedi gallu cyrraedd y sefyllfa hon lle mae'r pwerau bellach wedi'u datganoli'n ffurfiol. Ers llawer gormod o amser, rydym wedi gweld y gyfundrefn cyflogau ac amodau athrawon yn ymateb i agenda Llywodraeth wahanol i gefnogi system addysg wahanol. Mae hyn yn caniatáu inni deilwra cyflogau ac amodau ein hathrawon i adlewyrchu'r gwerthoedd sydd wrth wraidd ein system addysg, a gobeithio y bydd hyn yn rhoi cyfle inni sicrhau mai Cymru yw'r lle i fod yn weithiwr addysg proffesiynol.
Sorry, Llywydd. Am I saying:
'Will the Cabinet Secretary make a statement on the outlook for teachers’ pay following the devolution of powers'?
Or have we been there?
Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. A wyf yn dweud:
'A wnaiff Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y rhagolygon ar gyfer cyflogau athrawon ar ôl i bwerau yn y maes hwn gael eu datganoli?'
Neu a ydym wedi bod yno?
You need to ask your supplementary.
Mae angen ichi ofyn eich cwestiwn atodol.
Yes. What, Cabinet Secretary, do you see as the key opportunities from the devolution of pay specifically? And how significantly do you expect the regime for pay to diverge from that in England, particularly in the early years?
Iawn. Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich barn chi, beth yw'r cyfleoedd allweddol yn sgil datganoli cyflog yn benodol? A pha mor wahanol y disgwyliwch i'r drefn ar gyfer cyflogau fod i'r drefn yn Lloegr, yn enwedig yn y blynyddoedd cynnar?
Thank you, Mr Reckless. I've been very clear that, following the devolution of these powers, teachers in Wales will not be disadvantaged in comparison to their colleagues in England. Because of the ongoing nature of austerity, the opportunities for pay are perhaps at this point limited, but I think there are some very exciting opportunities around the issue of conditions. Of course you will be aware of the publication last month of the report authored by Professor Mick Waters, which gives me some interesting pointers on how we can use these new powers. It's a very interesting piece of work, and I shall be responding formally to that report.
Diolch, Mr Reckless. Rwyf wedi dweud yn glir iawn, ar ôl datganoli'r pwerau hyn, na fydd athrawon yng Nghymru dan anfantais o gymharu â'u cydweithwyr yn Lloegr. Oherwydd natur barhaus cyni, mae'r cyfleoedd ar gyfer cyflog yn gyfyngedig ar hyn o bryd, ond credaf fod rhai cyfleoedd cyffrous iawn i'w cael mewn perthynas â mater amodau. Wrth gwrs, fe fyddwch yn gwybod am yr adroddiad a gyhoeddwyd y mis diwethaf gan yr Athro Mick Waters, sy'n rhoi rhai awgrymiadau diddorol imi ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio'r pwerau newydd hyn. Mae'n ddarn diddorol o waith, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol i'r adroddiad hwnnw.
Cabinet Secretary, I've served as a school governor since 1992, and I've always been privileged to work with the most outstanding senior management teams. I do notice in the independent review that has given you advice on how these powers may be used that the way headteachers are employed could change radically, so that they're employed on a regional and national basis. Now, I wonder how that might work out. Is the idea behind that to bring up the schools that are achieving at a standard that we think needs to improve, to bring them up to the best, and that you might be putting in new senior management teams to really get them moving?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi bod yn llywodraethwr ysgol ers 1992, ac rwyf wedi bod yn ddigon lwcus i weithio gyda'r timau uwch reoli mwyaf rhagorol. Yn yr adolygiad annibynnol sydd wedi rhoi cyngor ichi ynglŷn â sut y gellir defnyddio'r pwerau hyn, rwy'n sylwi y gallai'r ffordd y caiff penaethiaid eu cyflogi newid yn sylweddol, fel eu bod yn cael eu cyflogi ar sail ranbarthol a chenedlaethol. Nawr, tybed sut y gallai hynny weithio. Ai'r syniad wrth wraidd hynny yw gwella'r ysgolion sy'n cyflawni ar lefel y credwn fod angen ei gwella, er mwyn sicrhau eu bod yn dod cystal â'r goreuon, a'ch bod yn rhoi timau uwch reoli newydd ynddynt i sicrhau eu bod yn gwneud cynnydd?
Well, first of all, can I thank David for his own personal commitment to the national mission by serving as a governor? As I said to Mark Reckless, there are some really innovative suggestions in the report authored by Professor Mick Waters and others. What we do know is that good leadership is key to a successful institution, and he has interesting things to say about how we can deploy our very best leaders in the system to raise standards. Of course, in other countries, high-performing education countries, the human resource management of the teaching workforce is dictated from the centre and, indeed, not just headteachers but individual teachers are assigned schools to work in by the Government. Now, of course, I wouldn't want to set all the hares running this afternoon by suggesting that that's where we're heading, but there are some interesting proposals in Mick Waters's work. Of course, we will be looking to respond to those formally, and any response that we make as a Government will be in collaboration with the sector itself, including both the National Association of Head Teachers, which I will be meeting on Friday, as well as the Association of School and College Leaders and other people with an interest in this area.
Wel, yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i David am ei ymrwymiad personol i genhadaeth ein cenedl drwy wasanaethu fel llywodraethwr? Fel y dywedais wrth Mark Reckless, ceir rhai awgrymiadau arloesol iawn yn yr adroddiad gan yr Athro Mick Waters ac eraill. Yr hyn a wyddom yw bod arweinyddiaeth dda yn allweddol i sefydliad llwyddiannus, ac mae ganddo bethau diddorol i'w dweud ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio ein harweinwyr gorau yn y system i godi safonau. Wrth gwrs, mewn gwledydd eraill, gwledydd sy'n perfformio'n uchel yn y byd addysg, mae'r broses o reoli adnoddau dynol y gweithlu addysgu yn cael ei rheoli o'r canol, ac yn wir, mae'r Llywodraeth yn pennu ysgolion i benaethiaid, ond hefyd i athrawon unigol weithio ynddynt. Nawr, wrth gwrs, ni fuaswn yn dymuno corddi'r dyfroedd y prynhawn yma drwy awgrymu mai i'r cyfeiriad hwnnw rydym yn mynd, ond ceir rhai cynigion diddorol yng ngwaith Mick Waters. Wrth gwrs, byddwn yn ymateb iddynt yn ffurfiol, a bydd unrhyw ymateb gennym fel Llywodraeth yn digwydd mewn cydweithrediad â'r sector ei hun, gan gynnwys Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon, y byddaf yn cyfarfod â hwy ddydd Gwener, yn ogystal â'r Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau a phobl eraill sydd â buddiant yn y maes hwn.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod gan weithwyr y sgiliau y mae eu hangen ar fusnesau i dyfu economi Cymru? OAQ52759
4. What action is the Welsh Government taking to ensure that workers have the skills required by businesses to grow the Welsh economy? OAQ52759
Diolch, Mohammad. The Welsh Government is supporting the development of a skilled workforce, including delivering 100,000 apprenticeships this Assembly term. Our flexible skills programme is supporting businesses across Wales to upskill their workforce, and we're also working with the regional skills partnerships to ensure that skills provision in each region responds to business need.
Diolch, Mohammad. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu gweithlu medrus, gan gynnwys darparu 100,000 o brentisiaethau yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Mae ein rhaglen sgiliau hyblyg yn cefnogi busnesau ledled Cymru i uwchsgilio eu gweithlu, ac rydym hefyd yn gweithio gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod darpariaeth sgiliau ym mhob rhanbarth yn ymateb i anghenion busnesau.
Thank you very much for this precise answer, but the fact is that you will be aware that a recent Estyn report found that most providers of higher level apprenticeships do not manage them well and that many courses are outdated. They went on to say that, as a result, many providers did not reflect current practice and the needs of employers in Wales. Welsh Water sends its staff to college in England to fulfil training needs, while other large companies have been forced to develop their own apprenticeships because their training needs are not offered elsewhere in this country. What action is the Cabinet Secretary or your good self taking to address these concerns to ensure that Welsh workers have the skills required to allow businesses to grow and thrive, please?
Diolch yn fawr am eich ateb manwl, ond fe fyddwch yn ymwybodol fod adroddiad diweddar gan Estyn wedi canfod nad yw'r rhan fwyaf o ddarparwyr prentisiaethau lefel uwch yn eu rheoli'n dda a bod llawer o gyrsiau wedi dyddio. Aethant ymlaen i ddweud, o ganlyniad i hynny, nad yw llawer o ddarparwyr yn adlewyrchu ymarfer cyfredol ac anghenion cyflogwyr yng Nghymru. Mae Dŵr Cymru yn anfon eu staff i'r coleg yn Lloegr i gyflawni anghenion hyfforddi, tra bo cwmnïau mawr eraill wedi gorfod datblygu eu prentisiaethau eu hunain gan na chynigir eu hanghenion hyfforddi mewn mannau eraill yn y wlad hon. Pa gamau rydych chi neu Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryderon hyn er mwyn sicrhau bod gan weithwyr Cymru y sgiliau sydd eu hangen i alluogi busnesau i dyfu a ffynnu, os gwelwch yn dda?
Thank you. You're absolutely right: it was the Welsh Government who commissioned that report by Estyn, of course, because we were concerned that, perhaps, in relation to the higher apprenticeship framework, we weren't getting the kinds of results that we'd hoped for. So, that's why we commissioned the report. We're obviously taking the recommendations in that report very seriously. We are working with Qualifications Wales to make sure that they understand there's a need to drive up standards, and a lot of this is about making sure that we communicate and we work with the appropriate sectors to make sure that we are responding to the needs of what businesses want, so that the curriculum needs to really address the issues that need to work in a concrete way, in a practical way, in the workplace.
Diolch. Rydych yn llygad eich lle: Llywodraeth Cymru a gomisiynodd yr adroddiad hwnnw gan Estyn, wrth gwrs, gan ein bod yn pryderu nad oeddem, efallai, mewn perthynas â'r fframwaith prentisiaethau uwch, yn sicrhau'r mathau o ganlyniadau roeddem wedi gobeithio amdanynt. Felly, dyna pam y comisiynwyd yr adroddiad gennym. Yn amlwg, rydym o ddifrif ynglŷn â'r argymhellion yn yr adroddiad hwnnw. Rydym yn gweithio gyda Cymwysterau Cymru i sicrhau eu bod yn deall bod angen codi safonau, ac mae llawer o hyn ymwneud â sicrhau ein bod yn cyfathrebu ac yn gweithio gyda'r sectorau priodol i sicrhau ein bod yn ymateb i anghenion yr hyn sydd ei eisiau ar fusnesau, fel bod gwir angen i'r cwricwlwm fynd i'r afael â'r materion y mae angen iddynt weithio mewn ffordd gadarn, mewn ffordd ymarferol, yn y gweithle.
Yn ôl ymchwil diweddar gan Chwarae Teg, mae menywod ifanc yn dal i ffafrio sectorau gwaith sydd wedi'u dominyddu gan fenywod yn draddodiadol, er yr angen am fwy o fenywod mewn meysydd fel STEM ac ati. Un honiad yn yr adroddiad ydy nad ydy gwasanaethau cyngor gyrfaoedd yn cynnig y gefnogaeth sydd ei hangen ar ferched ifanc. Rydw i yn gwybod bod yna nifer o unigolion yn gwneud gwaith clodwiw, ond a ydy'r Llywodraeth yn hyderus bod gwasanaethau cyngor gyrfaoedd yn herio stereoteipiau yn ddigonol ac yn darparu gwybodaeth am bob math o yrfaoedd a sectorau?
According to recent research by Chwarae Teg, young women still favour sectors that are traditionally dominated by women, despite the need for more women in areas such as the STEM subjects, for example. One claim made in the report is that careers advice services don’t provide the necessary support for young girls. I do know that a number of individuals are doing excellent work, but is the Government confident that careers advice services are challenging stereotypes sufficiently and providing information about all sorts of careers and sectors?
Diolch i chi. Rydym ni i gyd yn poeni am y diffyg menywod a merched sy'n mynd i mewn i STEM. Mae eisiau i ni gynyddu hynny, a dyna pam mae gyda ni raglen benodol i sicrhau ein bod ni yn ceisio cael mwy o ferched i astudio'r pynciau yma. Mae lot fawr o arian Ewropeaidd wedi cael ei ariannu'n ddiweddar i wthio'r syniad yma ymlaen, i hybu merched i fynd i mewn i'r sector yma. Rydw i yn meddwl bod y sector gyrfaoedd yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa. Mae gyda ni ddiwrnodau fel Have a Go days, ble maen nhw yn annog merched i gael go ar bethau sydd ddim yn ardaloedd traddodiadol ar gyfer merched. Felly, mae hwn yn bwnc pwysig ofnadwy i'r Llywodraeth, a beth nad ydym ni eisiau gweld yw bod merched a menywod yn cael eu hannog i fynd i mewn i sectorau lle maen nhw'n cael eu trapio mewn gyrfaoedd sydd ddim yn derbyn tâl uchel. Felly, cynyddu'r nifer o fenywod sy'n mynd i mewn i STEM, ac rydw i yn meddwl bod y sector gyrfaoedd yn ymwybodol iawn o hynny.
Thank you for that. We are all concerned about the lack of women in STEM subjects. We need to increase that and that is why we have a specific programme in order to ensure that we try to get more girls to study these subjects. Many more European funding programmes have received support recently in order to push for girls to go into these subjects. I think that the careers sector is extremely aware of the situation. We do have Have a Go days, where they encourage girls to have a go at subjects that aren’t traditionally female roles. So, this is an exceptionally important issue for the Government, and what we don’t wish to see is that girls and women are encouraged to go into sectors where they are trapped in careers that don’t attract high salaries. So, we want to increase the number of girls going into STEM subjects, and I think that the careers sector is very aware of that.
Cabinet Secretary, Minister, the Welsh economy will be transformed in the coming decades as digital technologies become more prominent. Businesses will have to adapt as data becomes the most valuable commodity. In order to help our economy adapt, we must ensure that our young people have the necessary skills. Cabinet Secretary, what is your Government doing to ensure future generations have the coding skills needed for our future digital economy?
Ysgrifennydd y Cabinet, Weinidog, bydd economi Cymru yn trawsnewid dros y degawdau sydd i ddod wrth i dechnolegau digidol ddod yn fwy amlwg. Bydd yn rhaid i fusnesau addasu wrth i ddata ddod yn nwydd mwy gwerthfawr na dim arall. Er mwyn helpu ein heconomi i addasu, mae'n rhaid inni sicrhau bod ein pobl ifanc yn meddu ar y sgiliau angenrheidiol. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod gan genedlaethau'r dyfodol y sgiliau codio sydd eu hangen ar gyfer ein heconomi ddigidol yn y dyfodol?
So, we have a very specific and clear programme that the Cabinet Secretary is leading in relation to digital skills in schools. We are also very aware, in terms of the skills in the sector, that we need to move in this area. That's why we have commissioned Professor Brown to look at automation, the impact that automation and digitalisation will have on our economy and how we should best, as the Welsh Government, respond to that. So, we are on this case. We are very aware that there could be, potentially, tens of thousands of jobs that will be changed, that will be eliminated as a result of the digital age, but we need to also see this as an opportunity, because of course there will be thousands of new jobs that will be created and we need to make sure we have the skills in the workforce to make sure that those are appropriately provided for. We're on this case; we're awaiting, with anticipation, that report from Professor Brown.
Felly, mae gennym raglen benodol a chlir iawn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei harwain mewn perthynas â sgiliau digidol mewn ysgolion. Rydym hefyd yn ymwybodol iawn, o ran sgiliau yn y sector, fod angen inni symud yn y maes hwn. Dyna pam rydym wedi comisiynu'r Athro Brown i edrych ar awtomatiaeth, yr effaith y bydd awtomatiaeth a digideiddio yn ei chael ar ein heconomi a'r ffordd orau i ni ymateb i hynny, fel Llywodraeth Cymru. Felly, rydym yn mynd i'r afael â hyn. Rydym yn ymwybodol iawn y gallai degau o filoedd o swyddi gael eu newid a'u colli o ganlyniad i'r oes ddigidol, ond mae angen inni hefyd ystyried hwn yn gyfle, oherwydd wrth gwrs, bydd miloedd o swyddi newydd yn cael eu creu ac mae angen inni sicrhau bod y sgiliau gennym yn y gweithlu i sicrhau y darperir ar eu cyfer yn briodol. Rydym yn mynd i'r afael â hyn; rydym yn aros yn eiddgar am adroddiad yr Athro Brown.
6. A wnaiff Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y rôl y bydd sefydliadau addysgol yn ei chwarae os caiff yr oedran pleidleisio yng Nghymru ei ostwng i 16? OAQ52757
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role that educational institutions will play if the voting age in Wales is lowered to 16? OAQ52757
Thank you. Pupils currently study politics and current affairs within the Welsh baccalaureate and through personal and social education in the current curriculum. Our new curriculum has four purposes, including supporting young people to develop as ethical, informed citizens of Wales and the world, who can exercise their democratic responsibilities and rights.
Diolch. Ar hyn o bryd, mae disgyblion yn astudio gwleidyddiaeth a materion cyfoes fel rhan o fagloriaeth Cymru a thrwy addysg bersonol a chymdeithasol yn y cwricwlwm cyfredol. Mae gan ein cwricwlwm newydd bedwar diben, gan gynnwys cynorthwyo pobl ifanc i ddatblygu'n ddinasyddion gwybodus, moesegol fel Cymry ac fel dinasyddion y byd sy'n gallu arfer eu hawliau a'u cyfrifoldebau democrataidd.
Cabinet Secretary, thank you for that answer, although I don't think it actually goes far enough. I did a consultation in two schools in my constituency—in Y Pant and Bryn Celynnog—and it resulted in this submission, which went in, in fact, to the Welsh Government's consultation on electoral reform in local government, but is directly relevant to the legislation that's being proposed now in terms of reducing the voting age. What was very clear was that 16-year-olds are very much of the view that they should have votes at 16, provided there is clear education that is sufficient to enable them to understand the issue. What was also very clear is that they felt it should start at the age of 14, but it should go much further than the way in which the baccalaureate—. In fact, there was a considerable degree of dissatisfaction with the adequacy of the level that was currently included.
If we are going to empower students at the age of 16 to be able to vote, then we actually have to have a clear system of political education within our schools that allows access to politicians, to organisations. For example, co-operatism and mutualism isn't taught within schools and hasn't really appeared in any part, yet it is a significant part of social policy, as are many other aspects of social history and so on. It does seem to me that we actually have to have a root-and-branch review of the consequences of giving votes to students at 16 and the actual need to ensure that the education system is adequate on all the issues that they will have to decide. With that responsibility really requires the education and the empowerment of those 16-year-olds.
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich ateb, er nad wyf yn credu ei fod yn mynd yn ddigon pell mewn gwirionedd. Cynhaliais ymgynghoriad mewn dwy ysgol yn fy etholaeth—Y Pant a Bryn Celynnog—ac arweiniodd hynny at y cyflwyniad hwn a aeth i mewn, mewn gwirionedd, i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ddiwygio etholiadol mewn llywodraeth leol, ond mae'n uniongyrchol berthnasol i'r ddeddfwriaeth a argymhellir bellach ar gyfer gostwng yr oedran pleidleisio. Yr hyn a oedd yn glir iawn oedd bod pobl ifanc 16 oed yn credu'n gryf y dylent gael pleidleisio yn 16 oed, cyhyd ag y darperir addysg glir sy'n ddigonol i'w galluogi i ddeall y mater. Rhywbeth arall a oedd yn glir iawn oedd eu bod yn teimlo y dylai ddechrau'n 14 oed, ond y dylai fynd yn llawer pellach na'r ffordd y mae'r fagloriaeth—. Yn wir, mynegwyd cryn anfodlonrwydd ynghylch digonolrwydd y lefel a gynhwysir ar hyn o bryd.
Os ydym am rymuso myfyrwyr 16 oed i allu pleidleisio, mae'n rhaid inni gael system glir o addysg wleidyddol yn ein hysgolion sy'n caniatáu mynediad at wleidyddion, at sefydliadau. Er enghraifft, nid yw cydweithredu a chydymddibyniaeth yn cael eu dysgu mewn ysgolion ac nid ydynt wedi ymddangos yn iawn mewn unrhyw ran, ac eto maent yn rhan bwysig o bolisi cymdeithasol, fel llawer o agweddau eraill ar hanes cymdeithasol ac ati. Ymddengys i mi fod yn rhaid inni gael adolygiad trylwyr o ganlyniadau rhoi pleidlais i fyfyrwyr 16 oed a'r angen gwirioneddol i sicrhau bod y system addysg yn ddigonol mewn perthynas â'r holl faterion y bydd yn rhaid iddynt benderfynu yn eu cylch. Gyda'r cyfrifoldeb hwnnw, mae gwir angen addysgu a grymuso'r bobl 16 mlwydd oed hyn.
Thank you very much, Mick. Well, I've got a 14-year-old at home and she is delighted at the prospect of being able to cast a vote at the next set of elections. But you're absolutely right—[Interruption.] I don't think so. [Laughter.] You're absolutely right that we need to ensure that our children are given the information that they need to be able to exercise these new opportunities.
We are learning the lessons of what happened in Scotland when Scottish 16-year-olds had the right to vote in their referendum. There was a great deal of work between the Electoral Commission in that nation, and schools, and Government. We are in regular contact with the Electoral Commission here to understand the lessons that can be learned. That also means the production of suitable materials for use in our schools, and I hope to be meeting alongside my Cabinet colleague the Cabinet Secretary for local government and the Presiding Officer shortly, to discuss the implications of the vote that was held here recently and how we need to work together to ensure that our young people have the information that they need.
Diolch yn fawr iawn, Mick. Wel, mae gennyf ferch 14 mlwydd oed gartref ac mae hi wrth ei bodd gyda'r syniad o allu bwrw pleidlais yn y set nesaf o etholiadau. Ond rydych yn llygad eich lle—[Torri ar draws.] Nid wyf yn credu. [Chwerthin.] Rydych yn llygad eich lle fod angen inni sicrhau bod ein plant yn cael y wybodaeth sydd ei hangen arnynt er mwyn gallu arfer y cyfleoedd newydd hyn.
Rydym yn dysgu gwersi o'r hyn a ddigwyddodd yn yr Alban pan gafodd pobl ifanc 16 mlwydd oed yr Alban hawl i bleidleisio yn eu refferendwm. Gwnaed llawer o waith rhwng y Comisiwn Etholiadol yn y wlad honno, ac ysgolion, a'r Llywodraeth. Rydym mewn cysylltiad rheolaidd gyda'r Comisiwn Etholiadol yma i ddeall y gwersi y gellir eu dysgu. Mae hynny hefyd yn golygu cynhyrchu deunyddiau addas i'w defnyddio yn ein hysgolion, ac rwy'n gobeithio cael cyfarfod gyda fy nghyd-Aelod o'r Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol, a'r Llywydd cyn bo hir i drafod goblygiadau'r bleidlais a gynhaliwyd yma yn ddiweddar a sut y mae angen inni gydweithio i sicrhau bod gan ein pobl ifanc y wybodaeth sydd ei hangen arnynt.
There'll be a differing view from some Members in the Chamber whether it should be 18 or 16, but there's a clear direction of travel that shows a vote at 16 will be coming into play in Wales. But at every opportunity—and this is where I agree with the Member for Pontypridd—young people have indicated that they do feel that they require more education to understand the role that they will play when it comes to casting their vote.
Could the Cabinet Secretary give a little bit more information as to how she sees that educational element of the McAllister review, for example, and other informative opinion pieces being rolled out in schools? Because we're only now just over two and a half years away from the next Assembly election. And if it is to be the franchise at 16, then surely the department has an idea of how this role in education is going to be unfolded in Welsh schools so that people can be informed, like young people are asking.
Bydd gan rai Aelodau yn y Siambr farn wahanol o ran a ddylai fod yn 16 neu 18 oed, ond ceir cyfeiriad teithio clir sy'n dangos y bydd pleidlais i rai 16 oed yn dod yn weithredol yng Nghymru. Ond ar bob cyfle—a dyma lle rwy'n cytuno â'r Aelod dros Bontypridd—mae pobl ifanc wedi dynodi eu bod yn teimlo eu bod angen mwy o addysg i ddeall y rôl y byddant yn ei chwarae wrth fwrw eu pleidlais.
A all Ysgrifennydd y Cabinet roi mwy o wybodaeth ynglŷn â sut y mae'n rhagweld y bydd elfen addysgol adolygiad McAllister, er enghraifft, ac erthyglau barn addysgiadol eraill yn cael eu cyflwyno mewn ysgolion? Oherwydd nid oes ond cwta ddwy flynedd a hanner bellach tan etholiad nesaf y Cynulliad. Ac os yw'r etholfraint am gael ei rhoi i rai 16 oed, does bosib nad oes gan yr adran syniad sut y bydd y rôl hon mewn addysg yn cael ei chyflwyno yn ysgolion Cymru fel y gall pobl ifanc gael y wybodaeth y maent yn gofyn amdani.
Well, Andrew, I don't disagree with you. As I said, we are using the experience of Scotland to guide us in this particular area. So, we are working with the Electoral Commission, who have a duty to provide public information on all elections. The Electoral Commission is developing a toolkit to help people register because that's an important part of the process, that young people understand the need to register to use their right to vote. So, we're in regular contact with them, and we will be discussing a public information campaign to register young voters, as well as looking at the evidence of Scotland, where Education Scotland actually produced materials for schools to be used in schools ahead of the referendum, to help teachers guide their students.
As I said, under the current curriculum, there is provision within the PSE element to be able to provide young people with these opportunities. I'm sure there are Members across the Chamber, of all political colours, who regularly attend visits in schools to talk to young people, as well as using the opportunity, like I did last week, to visit the Llangynidr Brownies to talk to young people about the history—in this case, the history of women voting—and why it's important to be a voter and why that matters. And I'm sure all Members—I think we all have a personal responsibility, as each of our parties has a political responsibility also, to be able to afford young people these opportunities. But I will write to the Member with more details of the work that is going to be undertaken in line with the Electoral Commission.FootnoteLink
Wel, Andrew, nid wyf yn anghytuno â chi. Fel y dywedais, rydym yn defnyddio profiad yr Alban i'n harwain yn hyn o beth. Felly, rydym yn gweithio gyda'r Comisiwn Etholiadol, sydd â dyletswydd i ddarparu gwybodaeth i'r cyhoedd ynglŷn â phob etholiad. Mae'r Comisiwn Etholiadol yn datblygu pecyn cymorth i gynorthwyo pobl i gofrestru gan fod hynny'n rhan bwysig o'r broses, fod pobl ifanc yn deall yr angen i gofrestru er mwyn arfer eu hawl i bleidleisio. Felly, rydym mewn cysylltiad rheolaidd â hwy, a byddwn yn trafod ymgyrch wybodaeth i’r cyhoedd i gofrestru pleidleiswyr ifanc, yn ogystal ag edrych ar y dystiolaeth o'r Alban, lle cyhoeddodd Education Scotland ddeunyddiau i'w defnyddio mewn ysgolion cyn y refferendwm er mwyn cynorthwyo athrawon i roi arweiniad i'w myfyrwyr.
Fel y dywedais, o dan y cwricwlwm presennol, ceir darpariaeth o fewn yr elfen ABCh i allu rhoi'r cyfleoedd hyn i bobl ifanc. Rwy'n siŵr fod Aelodau ar draws y Siambr, o bob plaid wleidyddol, yn ymweld ag ysgolion yn rheolaidd i siarad â phobl ifanc, yn ogystal â defnyddio'r cyfle, fel y gwnes innau yr wythnos diwethaf, i ymweld â Brownies Llangynidr i siarad â phobl ifanc am hanes—hanes y bleidlais i fenywod yn yr achos hwn—a pham ei bod yn bwysig bod yn bleidleisiwr a pham fod hynny'n bwysig. Ac rwy'n siŵr fod yr holl Aelodau—credaf fod gan bob un ohonom gyfrifoldeb personol, fel y mae gan bob un o'n pleidiau gyfrifoldeb gwleidyddol hefyd, i allu rhoi'r cyfleoedd hyn i bobl ifanc. Ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o fanylion ynglŷn â'r gwaith a fydd yn mynd rhagddo ochr yn ochr â'r Comisiwn Etholiadol.FootnoteLink
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyfraddau boddhad cwsmeriaid Cyllid Myfyrwyr Cymru? OAQ52779
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on Student Finance Wales's customer satisfaction rates? OAQ52779
The Student Finance Wales satisfaction rate for the year to date was at 86 per cent, as of 1 October. I remain committed to ensuring that Student Finance Wales provides a service of the highest quality.
Roedd cyfradd boddhad Cyllid Myfyrwyr Cymru ar gyfer y flwyddyn hyd yma yn 86 y cant, ar 1 Hydref. Rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i sicrhau bod Cyllid Myfyrwyr Cymru yn darparu gwasanaeth o'r safon uchaf.
Thank you, Cabinet Secretary. I've received a number of complaints from constituents about their experience of making Student Finance Wales applications. Correspondence with the Student Loans Company, which provides the Student Finance Wales service, has not provided some of my constituents with the outcomes and explanations they sought. A repeated concern is the observation that staff had not had sufficient training to equip them to answer specific questions, and that more senior management aren't available on hand to assist. This can lead to delays in processing applications, causing great distress to constituents, who have clear and obvious deadlines for university. Can the Cabinet Secretary outline what discussions have taken place with the Student Loans Company to ensure that Student Finance Wales provides the best possible service?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi derbyn nifer o gwynion gan etholwyr ynglŷn â'u profiad o wneud ceisiadau i Cyllid Myfyrwyr Cymru. Nid yw gohebiaeth gyda'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr, sy'n darparu'r gwasanaeth Cyllid Myfyrwyr Cymru, wedi darparu'r canlyniadau a'r esboniadau roedd rhai o fy etholwyr yn dymuno'u cael. Un pryder sy'n cael ei fynegi wrthyf yn gyson yw'r sylw nad yw'r staff wedi cael hyfforddiant digonol i'w galluogi i ateb cwestiynau penodol, ac nad oes uwch reolwyr wrth law i gynorthwyo. Gall hyn arwain at oedi wrth brosesu ceisiadau, gan achosi cryn bryder i etholwyr sydd â dyddiadau pendant a chlir ar gyfer mynd i'r brifysgol. A all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pa drafodaethau a gafwyd gyda'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr i sicrhau bod Cyllid Myfyrwyr Cymru yn cynnig y gwasanaeth gorau posibl?
Thank you, Jayne. I am very sorry to learn of the difficulties some of your constituents have experienced whilst dealing with the Student Loans Company. I met, the week before last, with the new chief executive of the Student Loans Company at their offices in Llandudno Junction to discuss with her and other senior members of staff my expectations of what we want for Welsh students, and we continue to discuss with them how services can be improved.
We are aware of some difficulties the Student Loans Company has had in terms of recruitment and retention of staff at Llandudno Junction, and I'm very pleased that we have been able to reach an agreement with the Treasury and the Student Loans Company that the Student Loans Company will become a real living wage employer for all of those staff, which I hope will begin to address some of those issues of recruitment and retention. Indeed, a number of new members of staff have been inducted this month, but there are still some vacancies in the office, and clearly that can lead to some difficulties. And we continue to discuss, as I said, with the SLC, what steps they can take to improve the service available to Welsh students.
Diolch, Jayne. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am anawsterau rhai o'ch etholwyr wrth ymdrin â'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr. Yr wythnos cyn y diwethaf, cyfarfûm gyda phrif weithredwr newydd y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr yn eu swyddfeydd yng Nghyffordd Llandudno i drafod fy nisgwyliadau o'r hyn yr hoffem ei sicrhau ar gyfer myfyrwyr Cymru gyda hi ac uwch aelodau eraill o staff, ac rydym yn parhau i drafod gyda hwy sut y gellir gwella gwasanaethau.
Rydym yn ymwybodol o rai o'r anawsterau y mae'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr wedi'u hwynebu o ran recriwtio a chadw staff yng Nghyffordd Llandudno, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu dod i gytundeb gyda'r Trysorlys a'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr y bydd y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr yn talu'r cyflog byw go iawn i bob un o'r staff, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n dechrau datrys rhai o'r problemau gyda recriwtio a chadw staff. Yn wir, mae sawl aelod newydd o staff wedi cael hyfforddiant sefydlu y mis hwn, ond mae rhai swyddi gwag yn y swyddfa o hyd, ac mae'n amlwg y gall hynny arwain at anawsterau. Ac fel y dywedais, rydym yn parhau i drafod gyda'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr pa gamau y gallant eu cymryd i wella'r gwasanaethau sydd ar gael i fyfyrwyr Cymru.
I would like to endorse exactly the same sort of comments as Jayne Bryant AM, because I know that my team of staff and I have felt deeply frustrated at the silences at the other end when we're dealing on behalf of someone who is desperate, and the length of time that they've been taking to even respond to correspondence has, frankly, not been acceptable. But when talking about student finance, I am being more and more approached by a number of students who are becoming increasingly concerned about their own levels of debt. Research from the Higher Education Policy Institute shows that graduates from the poorest households will see their debts rise by 20 per cent, from £25,000 to £30,000, and graduates from households with an annual income of £50,000 will see their debts rise by around 40 per cent.
For the past seven years, Bethan Jenkins Assembly Member, our colleague, has raised in this Chamber, so many times, about financial inclusion and financial education through our schools, our colleges and our universities. I've supported her in those calls, and I know that the Government were supposed to be taking some firm steps to look at how we can bring this kind of awareness and profile raising of how to manage your own finances. Cabinet Secretary, how is the Welsh Government acting on all the debates that we've had previously, where there was a mention that this would be taken forward?
Hoffwn ategu'r un math o sylwadau â Jayne Bryant AC, oherwydd gwn fod fy nhîm o staff a minnau wedi teimlo'n rhwystredig iawn gyda'r distawrwydd ar y pen arall wrth ymwneud ar ran rhywun sydd mewn sefyllfa anobeithiol, ac a dweud y gwir, mae'r amser hir y maent wedi bod yn ei gymryd hyd yn oed i ymateb i ohebiaeth wedi bod yn annerbyniol. Ond wrth sôn am gyllid myfyrwyr, mae nifer gynyddol o fyfyrwyr yn dod ataf yn fwyfwy pryderus ynglŷn â lefelau eu dyled. Dengys ymchwil gan y Sefydliad Polisi Addysg Uwch y bydd dyledion graddedigion o'r cartrefi tlotaf yn cynyddu 20 y cant, o £25,000 i £30,000, ac y bydd dyledion graddedigion o gartrefi gydag incwm blynyddol o £50,000 yn cynyddu oddeutu 40 y cant.
Dros y saith mlynedd ddiwethaf, mae Bethan Jenkins AC, ein cyd-Aelod, wedi tynnu ein sylw sawl tro yn y Siambr hon at gynhwysiant ariannol ac addysg ariannol drwy ein hysgolion, ein colegau a'n prifysgolion. Rwyf wedi ei chefnogi gyda'r galwadau hynny, a gwn fod y Llywodraeth i fod i gymryd camau cadarn i ystyried sut y gallwn sicrhau'r math hwn o ymwybyddiaeth a chodi proffil y ffordd rydych yn rheoli eich arian eich hun. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar yr holl ddadleuon a gawsom yn flaenorol, pan soniwyd y byddai'r gwaith hwn yn cael ei ddatblygu?
Can I say, Presiding Officer, I took the time to sit with the call handlers at Llandudno Junction to watch how they operate and the service that they deliver? And can I say, I was hugely impressed by the dedication of those staff and their commitment to getting it right? So, I certainly, when I was there, didn't witness any silences at the ends of lines, and I'm surprised that the Member feels this way about many, I suspect, of her constituents who work in that office.
With regard to the issue of student debt, let's be absolutely clear what students from the poorest households in Wales get: they get a non-repayable grant in excess of £9,000 per year to study, and let's be absolutely clear, Janet Finch-Saunders, those same students, if they lived across the border in England, they would receive nothing. Not a single penny.
With regard to financial inclusion, the Member does make serious points, and she will be aware that, as we develop our new curriculum, issues around financial education and financial inclusion are very important, and indeed, again, I have taken the time to look to see how this is being actually delivered in our schools, and saw a fantastic lesson delivered at Olchfa secondary school in Swansea that was at the very heart of, yes, teaching maths, but also teaching students about tax, how they could work out their tax bills, and, crucially, what their tax was used for—and in this case, it's supporting poor students.
A gaf fi ddweud, Lywydd, fy mod wedi rhoi amser i eistedd gyda'r bobl sy'n ateb galwadau yng Nghyffordd Llandudno er mwyn gwylio'r ffordd y maent yn gweithredu a'r gwasanaeth y maent yn ei ddarparu? Ac a gaf fi ddweud bod ymroddiad y staff a'u hymrwymiad i wneud y gwaith yn iawn wedi creu argraff enfawr arnaf? Felly, pan oeddwn yno, yn sicr nid oeddwn yn dyst i unrhyw ddistawrwydd ar ben y llinellau ffôn, ac rwy'n synnu bod yr Aelod yn teimlo fel hyn am lawer o'i hetholwyr, rwy'n tybio, sy'n gweithio yn y swyddfa honno.
Ar fater dyledion myfyrwyr, gadewch inni fod yn gwbl glir ynglŷn â'r hyn y mae myfyrwyr o aelwydydd tlotaf Cymru yn ei gael: maent yn cael grant nad oes angen ei ad-dalu o dros £9,000 y flwyddyn i astudio, a gadewch inni fod yn gwbl glir, Janet Finch-Saunders, na fyddai'r myfyrwyr hynny, pe baent yn byw dros y ffin yn Lloegr, yn derbyn unrhyw beth. Dim un geiniog goch.
O ran cynhwysiant ariannol, mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau difrifol, a bydd yn gwybod, wrth inni ddatblygu ein cwricwlwm newydd, fod materion sy'n ymwneud â chynhwysiant ariannol ac addysg ariannol yn bwysig iawn, ac yn wir, unwaith eto, rwyf wedi rhoi amser i archwilio sut y mae hyn yn cael ei gyflwyno yn ein hysgolion, a gwelais wers wych yn cael ei rhoi yn ysgol uwchradd yr Olchfa yn Abertawe, a oedd yn gwbl ganolog i addysgu mathemateg, oedd, ond a oedd hefyd yn dysgu myfyrwyr ynglŷn â threth, sut y gallent gyfrifo eu biliau treth, ac yn hollbwysig, ar gyfer beth y defnyddir eu trethi—ac yn yr achos hwn, fe'u defnyddir i gefnogi myfyrwyr tlawd.
Cabinet Secretary, I've received quite a number of correspondence about studying, student finance and Student Finance Wales. Most people's experience is rather good. Now, I appreciate that you can't comment on specific cases, but I have had a constituent recently contact me about the difficulties in securing support for students studying overseas. Could you just, Cabinet Secretary, outline what support the Welsh Government can offer Welsh students studying in the United States, for example?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth ynglŷn ag astudio, cyllid myfyrwyr a Cyllid Myfyrwyr Cymru. Mae profiad y rhan fwyaf o bobl yn eithaf da. Nawr, rwy'n sylweddoli na allwch roi sylwadau ar achosion penodol, ond mae etholwr wedi cysylltu â mi yn ddiweddar i sôn am yr anhawster wrth sicrhau cymorth ar gyfer myfyrwyr sy'n astudio dramor. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch amlinellu pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i fyfyrwyr o Gymru sy'n astudio yn yr Unol Daleithiau, er enghraifft?
Thank you very much, Jack. As you are aware, currently the full package of student support is only available for students who study in the United Kingdom, either full-time, part-time, or at undergraduate or postgraduate level. However, I recognise the benefits some students have from pursuing a period of study abroad. That's why I'm very keen that students should continue to have access to the Erasmus͏+ programme.
With regard to the recommendations in the Diamond review that said the Welsh Government should look at what kind of support can be made available for overseas students, I hope to be able to make an announcement to this Chamber this term about a pilot in that regard, but I have to be very clear that that will be for a period of study in a foreign country, not for the entirety of a course.
Diolch yn fawr iawn, Jack. Fel y gwyddoch, ar hyn o bryd, nid yw'r pecyn cymorth llawn ond ar gael i fyfyrwyr sy'n astudio yn y Deyrnas Unedig, naill ai ar sail amser llawn, rhan-amser, neu ar lefel israddedig neu ôl-raddedig. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod manteision cyfnod o astudio dramor i rai myfyrwyr. Dyna pam rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod myfyrwyr yn parhau i gael mynediad at raglen Erasmus͏+.
O ran yr argymhellion yn adolygiad Diamond a ddywedai y dylai Llywodraeth Cymru ystyried pa fath o gefnogaeth y gellir ei darparu i fyfyrwyr sy'n mynd dramor, rwy'n gobeithio gallu gwneud cyhoeddiad i'r Siambr hon yn ystod y tymor hwn ynglŷn â chynllun peilot yn y cyswllt hwn, ond mae'n rhaid imi ddweud yn glir iawn mai ar gyfer cyfnod o astudio mewn gwlad dramor fydd hynny, nid ar gyfer cwrs yn ei gyfanrwydd.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, David Melding.
Finally, question 8, David Melding.
8. Sut y mae rhaglen addysg Llywodraeth Cymru yn datblygu sgiliau mewn arloesedd a thechnoleg newydd? OAQ52783
8. How does the Welsh Government's education programme develop skills in new technology and innovation? OAQ52783
Thank you, David. 'Education in Wales: Our national mission' sets out our approach to ensure our young people are digitally competent and evolve into enterprising, creative and critical thinkers. These skills will feature strongly in our new curriculum and are already embedded in everything a learner does in school through our digital competence framework.
Diolch, David. Mae 'Addysg yng Nghymru: Cenhadaeth Ein Cenedl' yn nodi ein dull o sicrhau bod ein pobl ifanc yn ddigidol gymwys ac yn datblygu'n feddylwyr beirniadol mentrus a chreadigol. Bydd y sgiliau hyn yn nodwedd gryf yn ein cwricwlwm newydd ac maent eisoes wedi'u gwreiddio ym mhob dim y bydd y dysgwr yn ei wneud yn yr ysgol drwy ein fframwaith cymhwysedd digidol.
Cabinet Secretary, you may have seen a recent report that said the Welsh technology industry is growing faster than any other area except London. During 2016, the number of digital companies launching in Wales grew from 3,000 to 3,275, or a growth of 9.1 per cent, and Cardiff and Swansea are now the leaders in this technological drive. It is very, very important that this is reflected in the curriculum so that our young people can take advantage of these opportunities and indeed create them, and should you need a special adviser, can I recommend my eight-year-old nephew, who advises me very well in this area?
Ysgrifennydd y Cabinet, efallai eich bod wedi gweld adroddiad diweddar sy'n dweud bod diwydiant technoleg Cymru yn tyfu'n gyflymach nag yn unrhyw ardal arall ac eithrio Llundain. Yn 2016, tyfodd nifer y cwmnïau digidol a lansiwyd yng Nghymru o 3,000 i 3,275, neu dwf o 9.1 y cant, ac mae Caerdydd ac Abertawe bellach yn arwain y cynnydd technolegol hwn. Mae'n bwysig iawn inni adlewyrchu hyn yn y cwricwlwm fel y gall ein pobl ifanc fanteisio ar y cyfleoedd hyn, a'u creu yn wir, ac os oes angen cynghorydd arbennig arnoch, a gaf fi argymell fy nai wyth mlwydd oed, sy'n rhoi cyngor da iawn i mi yn y maes hwn?
I suspect all Members in this Chamber have the equivalent of your eight-year-old nephew who assists them in these matters. I know I certainly do. The Member is absolutely right to draw our attention to the importance of ensuring that our children are well equipped to take advantage of these economic opportunities that are becoming increasingly available. That's why we have invested £1.3 million in the teaching of coding in our schools. That's why the digital competence framework is the first part of our new curriculum to be made available to our educational establishments, and I'm delighted that we have been able to work with the Higher Education Council for Wales to establish the Institute of Coding, which will allow Cardiff and Swansea universities to become even more active members of that very important consortium.
We are also working collaboratively with the higher education sector to broaden the computer science skills we have at all levels in our communities, so that whether you're a schoolchild, whether you're a student at FE or HE, or indeed the adult learners that Eluned Morgan talked about earlier, access to digital skills continues to be a priority.
Rwy'n tybio bod gan bob Aelod yn y Siambr rywun tebyg i'ch nai wyth mlwydd oed sy'n eu cynorthwyo gyda'r materion hyn. Yn sicr, rwy'n gwybod bod gennyf fi. Mae'r Aelod yn llygad ei le yn tynnu ein sylw at bwysigrwydd sicrhau bod ein plant wedi'u paratoi'n dda i fanteisio ar y cyfleoedd economaidd hyn wrth i fwy a mwy ohonynt ymddangos. Dyna pam rydym wedi buddsoddi £1.3 miliwn mewn addysgu codio yn ein hysgolion. Dyna pam mai'r fframwaith cymhwysedd digidol yw'r rhan gyntaf o'n cwricwlwm newydd i fod ar gael i'n sefydliadau addysgol, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu gweithio gyda Chyngor Addysg Uwch Cymru ar sefydlu'r Sefydliad Codio, a fydd yn caniatáu i brifysgolion Caerdydd ac Abertawe ddod yn aelodau hyd yn oed yn fwy gweithgar o'r consortiwm pwysig iawn hwnnw.
Rydym hefyd yn gweithio ar y cyd gyda'r sector addysg uwch i ehangu'r sgiliau cyfrifiadureg sydd gennym ar bob lefel yn ein cymunedau, felly pa un a ydych yn blentyn ysgol, yn fyfyriwr mewn addysg bellach, neu'n wir, yn un o'r oedolion sy'n ddysgwyr y soniodd Eluned Morgan amdanynt yn gynharach, mae mynediad at sgiliau digidol yn parhau i fod yn flaenoriaeth.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mandy Jones.
The next item is questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services, and the first question is from Mandy Jones.
1. Beth yw cynllun Llywodraeth Cymru i ddod â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig? OAQ52790
1. What is the Welsh Government's plan for bringing Betsi Cadwaladr University Health Board out of special measures? OAQ52790
Thank you. I've set out clear expectations for the health board to meet to be considered for de-escalation in the special measures improvement framework. I will make an oral statement on Betsi Cadwaladr University Local Health Board’s progress on 6 November.
Diolch. Rwyf wedi nodi disgwyliadau clir i'r bwrdd iechyd eu cyflawni er mwyn cael eu hystyried ar gyfer eu hisgyfeirio yn fframwaith gwella'r mesurau arbennig. Byddaf yn gwneud datganiad llafar ar gynnydd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr ar 6 Tachwedd.
Thank you for that answer. Cabinet Secretary, the north Wales health board has been in special measures since June 2015. At that time, we were told that the action taken reflected serious and outstanding concerns about the leadership, governance and progress of the health board. Cabinet Secretary, I'm grateful for the update you provided around the three-year anniversary of special measures, but what I struggle to assess is the trajectory of improvement and when the health board will be delivering the quality of services that my constituents deserve. Cabinet Secretary, if the health board is getting there, as you state, when will it have reached its final destination?
Diolch am eich ateb. Ysgrifennydd y Cabinet, mae bwrdd iechyd gogledd Cymru wedi bod yn destun mesurau arbennig ers mis Mehefin 2015. Ar y pryd, dywedwyd wrthym fod y camau a gymerwyd yn adlewyrchu pryderon difrifol a pharhaus ynghylch arweinyddiaeth, llywodraethiant a chynnydd y bwrdd iechyd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ddiolchgar am y newyddion diweddaraf a ddarparwyd gennych wedi tair blynedd o fesurau arbennig, ond yr hyn rwy'n ei chael hi'n anodd asesu yw trywydd y gwelliant a phryd y bydd y bwrdd iechyd yn darparu'r gwasanaethau o ansawdd y mae fy etholwyr yn eu haeddu. Ysgrifennydd y Cabinet, os yw'r bwrdd iechyd wedi gwneud peth cynnydd fel y dywedwch, pryd y bydd yn cyrraedd ei nod terfynol?
It's a question that Members will continue to ask until we see real and lasting improvement in the delivery of the areas that are in special measures. We've seen progress on maternity. We have not seen adequate progress on mental health. We've some progress on out-of-hours. We've seen some progress on leadership.
Mental health has always been the most challenging area of activity, and so the health board has made progress on having a strategy, but it can't simply be a case, for the convenience of politicians, certainly for me, to set an artificial time frame. That's why the special measures framework has the chief exec of NHS Wales, together with Healthcare Inspectorate Wales, our regulator, together with the Wales Audit Office, to make sure this is not a process that is driven by what is convenient for me or anybody else in the Government, but a real and honest assessment of the progress that a health board has made. So, the improvement plan I set out is the plan for them to adhere to, to get out of special measures. There will be an honest and upfront report on their progress, both on 6 November and in the future. Members and the public should take the reassurance that there is a genuine independent oversight on the progress that is or is not being made.
Mae'n gwestiwn y bydd yr Aelodau'n parhau i'w ofyn hyd nes y byddwn yn gweld gwelliant gwirioneddol a pharhaol yn narpariaeth yr ardaloedd sy'n destunau mesurau arbennig. Rydym wedi gweld cynnydd mewn perthynas â mamolaeth. Nid ydym wedi gweld cynnydd digonol ar iechyd meddwl. Rydym wedi rhywfaint o gynnydd ar wasanaeth y tu allan i oriau. Rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd ar arweinyddiaeth.
Iechyd meddwl yw'r maes gweithgarwch sydd bob amser wedi bod fwyaf heriol, ac felly mae'r bwrdd iechyd wedi gwneud cynnydd drwy gael strategaeth, ond i mi yn sicr, ni all fod yn fater o osod amserlen artiffisial er hwylustod gwleidyddion. Dyna pam fod gan y fframwaith mesurau arbennig brif weithredwr GIG Cymru, ynghyd ag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ein rheoleiddiwr, a Swyddfa Archwilio Cymru, i sicrhau nad yw hon yn broses sy'n cael ei gyrru gan yr hyn sy'n gyfleus i mi neu unrhyw un arall yn y Llywodraeth, ond yn hytrach, ei bod yn asesiad real a gonest o'r cynnydd a wneir gan fwrdd iechyd. Felly, y cynllun gwella a amlinellais yw'r cynllun y dylent lynu wrtho, er mwyn dod allan o fesurau arbennig. Cyflwynir adroddiad gonest ac agored ar eu cynnydd ar 6 Tachwedd ac yn y dyfodol. Dylai'r Aelodau a'r cyhoedd gael eu sicrhau bod yna drosolwg annibynnol go iawn ar y cynnydd a wneir, neu fel arall.
You said you didn't want to set out a time frame for improvements, and yet I remember, when the previous health secretary actually put this health board into special measures, he announced there were 100-day plans to turn the situation around. Well, it's now been 1,228 days.
Many of the indicators in terms of performance in that health board are going backwards. It's a record-breaking health board now, because it has the record-breaking worst-ever accident and emergency department performance in two of its hospitals just in the last month, and we know that its financial situation isn't resolved, the mental health problems in that health board still aren't resolved, and there are still questions around the capacity of the leadership and the governance in the health board to turn the situation around.
You say that you're setting out your expectations, but you are absolutely failing to deliver on those expectations—the improvements that you have promised and which your predecessor had promised that would be made in this health board. I don't think leaving the situation completely open-ended is good enough. People want some direct accountability in our health board system. They don't have that at the moment—you don't accept responsibility, and the health board fails to make any decisions because it's in special measures and it says that you're the one making all of the decisions.
So, do you accept that the accountability arrangements in the national health service are not good enough, and that this is a prime example of why they're not good enough? And what are you going to do to make health boards more directly accountable to the public?
Fe ddywedoch chi nad oeddech yn dymuno nodi amserlen ar gyfer gwelliannau, ac eto gallaf gofio, pan wnaeth yr Ysgrifennydd iechyd blaenorol y bwrdd iechyd hwn yn destun mesurau arbennig, fe gyhoeddodd fod cynlluniau 100 niwrnod ar waith i drawsnewid y sefyllfa. Wel, mae 1,228 diwrnod wedi bod ers hynny.
Mae llawer o'r dangosyddion perfformiad yn y bwrdd iechyd hwnnw'n mynd tuag yn ôl. Mae'n fwrdd iechyd sy'n torri pob record bellach, gan mai hwy sydd â'r adrannau damweiniau ac achosion brys sy'n perfformio waethaf erioed mewn dau o'u hysbytai yn y mis diwethaf yn unig, a gwyddom nad yw eu sefyllfa ariannol wedi'i datrys, nid yw'r problemau iechyd meddwl yn y bwrdd iechyd wedi'u datrys o hyd, ac mae cwestiynau'n dal i fodoli ynglŷn â gallu'r arweinyddiaeth a'r llywodraethiant yn y bwrdd iechyd i drawsnewid y sefyllfa.
Dywedwch eich bod yn nodi eich disgwyliadau, ond rydych yn methu cyflawni'r disgwyliadau hynny o gwbl—y gwelliannau rydych wedi'u haddo ac yr addawodd eich rhagflaenydd y byddent yn cael eu gwneud yn y bwrdd iechyd hwn. Ni chredaf fod gadael y sefyllfa'n hollol benagored yn ddigon da. Mae pobl yn awyddus i weld rhywfaint o atebolrwydd uniongyrchol yn ein system byrddau iechyd. Nid ydynt yn ei weld ar hyn o bryd—nid ydych yn derbyn cyfrifoldeb, ac mae'r bwrdd iechyd yn methu gwneud unrhyw benderfyniadau gan eu bod mewn mesurau arbennig ac maent yn dweud mai chi yw'r un sy'n gwneud yr holl benderfyniadau.
Felly, a ydych yn derbyn nad yw'r trefniadau atebolrwydd yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn ddigon da, a bod hon yn enghraifft berffaith o pam nad ydynt yn ddigon da? A beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau bod y byrddau iechyd yn fwy uniongyrchol atebol i'r cyhoedd?
Well, as Members will know from our regular outings in the Chamber, in statements, in debates and, indeed, in questions that I receive every three weeks, there is regular and direct accountability. I answer questions and I'm held to account on a regular basis. As far as Betsi Cadwaladr is concerned, there is a new improvement framework, with improvements to be made, and I expect to be held to account for them. I have never sought to try and deny the fact that I have responsibility for the health service here in Wales—far from it.
The challenge about our framework for accountability is to have that honesty and objectivity within it, to actually measure the progress we're making, the additional support that we're providing, not just in people, but also in terms of the additional resource we've made, the additional resource we've made available from this June, for example—nearly an extra £7 million for providing additional personnel to deliver improvement. And I will be upfront about where the health board has made progress, just as I'll be upfront about where the health board still has more to go. Members should, though, take some comfort from the fact that our staff within the health board are actually much more positive about working for the organisation than they were two years ago and four years ago. As the staff survey shows, there have been significant improvements in whether staff rate the health board as a good place to work, or they say they're proud to work for the health board, and whether they'd recommend treatment for a friend or relative. So, there is real progress being made, but, until we see the significant and sustained improvement in mental health services in particular, and progress to be made on financial discipline within the health board too, as well as headline elective performance, I will, of course, continue to face questions, just as the health board will themselves.
Wel, fel y gŵyr yr Aelodau o'n sesiynau rheolaidd yn y Siambr, mewn datganiadau, mewn dadleuon, ac yn wir, mewn cwestiynau a gaf bob tair wythnos, mae atebolrwydd rheolaidd ac uniongyrchol i'w gael. Rwy'n ateb cwestiynau a chaf fy nwyn i gyfrif yn rheolaidd. O ran Betsi Cadwaladr, ceir fframwaith gwella newydd, gyda gwelliannau i'w gwneud, ac rwy'n disgwyl cael fy nwyn i gyfrif amdanynt. Nid wyf erioed wedi ceisio gwadu'r ffaith mai fi sy'n gyfrifol am y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru—i'r gwrthwyneb.
Yr her gyda'n fframwaith atebolrwydd yw sicrhau ei fod yn cynnwys gonestrwydd a gwrthrychedd, er mwyn mesur y cynnydd a wnawn, y cymorth ychwanegol rydym yn ei ddarparu, nid yn unig o ran pobl, ond hefyd o ran yr adnoddau ychwanegol rydym wedi'u darparu, yr adnoddau ychwanegol rydym wedi'u darparu o'r mis Mehefin hwn, er enghraifft—bron i £7 miliwn yn ychwanegol ar gyfer darparu staff ychwanegol i sicrhau gwelliant. Ac fe fyddaf yn agored ynglŷn â ble mae'r bwrdd iechyd wedi gwneud cynnydd, fel y byddaf yn agored ynglŷn â ble mae rhagor o waith i'r bwrdd iechyd ei wneud. Fodd bynnag, dylai'r Aelodau gael cysur o'r ffaith bod ein staff yn y bwrdd iechyd yn llawer mwy cadarnhaol ynglŷn â gweithio i'r sefydliad nag a oeddent ddwy flynedd yn ôl a phedair blynedd yn ôl. Fel y dengys yr arolwg staff, gwnaed gwelliannau sylweddol o ran i ba raddau yr ystyriai'r staff fod y bwrdd iechyd yn lle da i weithio, neu y dywedent eu bod yn falch o weithio i'r bwrdd iechyd, ac y byddent yn argymell triniaeth i ffrind neu berthynas. Felly, mae cynnydd gwirioneddol yn cael ei wneud, ond hyd nes y gwelwn welliant sylweddol a pharhaus mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn arbennig, a chynnydd ar ddisgyblaeth ariannol yn y bwrdd iechyd hefyd, yn ogystal â pherfformiad mewn prif driniaethau dewisol, byddaf yn parhau i wynebu cwestiynau, wrth gwrs, fel y bydd y bwrdd iechyd eu hunain.
Un o'r trafferthion mae'r bwrdd iechyd yn ei chael yn anodd mynd i'r afael â hi, wrth gwrs, yw'r oedi mewn trosglwyddo gofal cleifion, ac nid wyf yn gwybod os gallwch chi esbonio i fi sut y gallem ni fod wedi gweld sefyllfa fel ag a welwyd yn ysbyty'r Waun yn ddiweddar, lle cymerodd hi 368 o ddyddiau i drosglwyddo un claf, yn ôl y cyngor iechyd cymunedol. Nawr, nid yn unig bod hynny'n ddrwg i'r claf, mae yn sicr yn ddrwg i'r ysbyty ac i unrhyw un arall oedd am neu oedd angen defnydd o'r gwely hwnnw. Felly, pryd rydym ni yn mynd i weld gwasanaethau iechyd a gwasanaethau gofal yn y gymuned yn cydlynu'n effeithiol yn y gogledd?
One of the difficulties that the health board finds difficulty in tackling is in the transfer of care, and I don’t know if you can explain to me how we saw a situation that we saw in Chirk hospital recently, where it took 368 days to transfer one patient, according the community health council. Now, not only is that bad for the patient, but it’s also bad for the hospital and anyone else who needed use of that bed. So, when are we going to see health and community care services co-ordinated effectively in north Wales?
Thank you for the question. We have actually seen significant progress made on reducing delayed transfers of care right across our health service, including within north Wales. I and the Minister look at the figures every single month and where there is a falling back between health boards we absolutely make sure that action is taken and questions are asked. So, there's no lack of oversight or interest from Ministers in this Government about the progress that we've made, or complacency. That progress will be continued. It's only partly about resources: much of it is about working relationships, and, since I came into the department as a then deputy Minister, I can say there has been a significant improvement in relationships between health and local government, and that has led to an improvement in performance as well.
In the individual case you mentioned, whilst I can't comment on the individual circumstances, I can broadly say that where a delay of that length has taken place it is almost always because there is a complex care package that is not available for that person. What I would be interested in, though, is if you'd write to me, and either I or the Minister will investigate and come back to you with the detail in that matter.
Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi gweld cynnydd sylweddol ar leihau nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal ar draws ein gwasanaeth iechyd, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Mae’r Gweinidog a minnau yn edrych ar y ffigurau bob mis a phan fo byrddau iechyd yn llusgo ar ôl, rydym yn gwneud yn siŵr fod camau'n cael eu cymryd a chwestiynau’n cael eu gofyn. Felly, nid oes diffyg goruchwyliaeth neu ddiffyg diddordeb gan Weinidogion y Llywodraeth mewn perthynas â’r cynnydd rydym wedi'i wneud, na hunanfodlonrwydd. Bydd y cynnydd hwnnw’n parhau. Nid yw ond yn ymwneud yn rhannol ag adnoddau: mae llawer ohono'n ymwneud â'r berthynas waith, ac ers i mi ddod i'r adran, fel Dirprwy Weinidog ar y pryd, gallaf ddweud bod gwelliant sylweddol wedi bod yn y berthynas rhwng iechyd a llywodraeth leol, ac mae hynny wedi arwain at wella perfformiad hefyd.
Yn yr achos unigol a grybwyllwyd gennych, er na allaf wneud sylwadau ar yr amgylchiadau unigol, gallaf ddweud yn fras, pan fo cymaint o oedi wedi digwydd, y rheswm am hynny bron bob amser yw oherwydd bod yr unigolyn angen pecyn gofal cymhleth nad yw ar gael ar ei gyfer. Fodd bynnag, hoffwn pe baech yn ysgrifennu ataf, a byddaf fi neu'r Gweinidog yn ymchwilio ac yn dod yn ôl atoch gyda manylion y mater hwnnw.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â Vertex Pharmaceuticals am y cyffur ffibrosis systig Orkambi? OAQ52768
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on discussions the Welsh Government has had with Vertex Pharmaceuticals about the cystic fibrosis drug Orkambi? OAQ52768
Thank you for the question. Neither I, nor my officials, have had any formal discussions with Vertex about Orkambi. I have, though, reminded Vertex that a medicine must be appraised and recommended by the National Institute for Health and Care Excellence or the All Wales Medicines Strategy Group before it can be routinely provided by NHS Wales. It is Vertex's responsibility to comply with the appraisal process, which they are both aware of and fully understand.
Diolch am y cwestiwn. Nid wyf fi, na fy swyddogion, wedi cael unrhyw drafodaethau ffurfiol gyda Vertex ynglŷn ag Orkambi. Er hynny, rwyf wedi atgoffa Vertex fod yn rhaid i feddyginiaeth gael ei harfarnu a’i hargymell gan Y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal neu Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan cyn y gall GIG Cymru ei darparu'n rheolaidd. Cyfrifoldeb Vertex yw cydymffurfio â'r broses arfarnu ac maent yn ymwybodol ohoni ac yn ei deall yn iawn.
It is regrettable, Cabinet Secretary, that you haven't had direct conversations with them, although you do point out that you had some discussion about their responsibilities. In other parts of the United Kingdom, this drug is available for cystic fibrosis sufferers and, regrettably, it's not available here in Wales, as I understand it. Why has there been so little progress in making that drug available here in Wales? As I understand it, other health departments have come to arrangements with the pharmaceutical company to make it available. Will you commit to working with the pharmaceutical company to make this drug available here in Wales, because the benefits have been proven and are clear to cystic fibrosis sufferers? Sadly, cystic fibrosis is a condition that is lifelong— it's not something that comes to you as you progress through life—and, so, therefore, the better the treatment we can offer, the longer the life, and the quality of life is improved for the individual. So, I'm asking you: please will you commit, as the Minister and the department, to engage positively to make this drug available here in Wales?
Mae'n anffodus, Ysgrifennydd y Cabinet, nad ydych wedi cael sgyrsiau uniongyrchol gyda hwy, er eich bod yn nodi eich bod wedi cael rhywfaint o drafodaeth ynglŷn â'u cyfrifoldebau. Mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, mae'r cyffur hwn ar gael ar gyfer dioddefwyr ffeibrosis systig a deallaf nad yw ar gael yma yng Nghymru yn anffodus. Pam fod cyn lleied o gynnydd wedi’i wneud ar sicrhau bod y cyffur ar gael yma yng Nghymru? Deallaf fod adrannau iechyd eraill wedi gwneud trefniadau gyda'r cwmni fferyllol i sicrhau y bydd ar gael. A wnewch chi ymrwymo i weithio gyda'r cwmni fferyllol i sicrhau bod y cyffur hwn ar gael yma yng Nghymru, oherwydd mae’r manteision wedi'u profi ac yn glir i ddioddefwyr ffeibrosis systig? Yn anffodus, mae ffeibrosis systig yn gyflwr gydol oes: nid yw'n rhywbeth sy'n digwydd i chi wrth i chi fynd ar eich taith drwy fywyd, ac felly, y gorau yw’r driniaeth y gallwn ei chynnig, yr hiraf a’r gorau fydd ansawdd bywyd yr unigolyn. Felly, rwy'n gofyn i chi: os gwelwch yn dda, a wnewch chi, fel Gweinidog ac fel adran, ymrwymo i weithredu'n gadarnhaol er mwyn sicrhau bod y cyffur hwn ar gael yma yng Nghymru?
I must confess that I'm regularly frustrated at the manner in which the discussion around Orkambi has taken place. At the centre of all this, we should remember, are people, families, who want to have the best possible treatment available on our national health service. Every single company that manufactures a medicine available for the NHS understands the process they must go through, and that process is to make sure that medicines are safe and effective and that there is an appropriate value for that treatment. This treatment—Orkambi—is not readily available on the national health service in any other UK nation. That is simply not the case. It is potentially—. It is not available in other nations within the United Kingdom, nor is it available in Wales. It is available on individual patient funding requests, and it has been made available on a trial basis by the manufacturer on a limited basis for people in each of the different UK nations. So, it is simply wrong to suggest that NHS Wales has taken a different view. That is part of my frustration, because I accept that Members in every party have had correspondence from the company, and I believe I've had correspondence from Members in each and every party in this Chamber who have written to me about the issue. And I am frustrated about the lack of clarity in the process. Because I do not believe that Members are recounting matters—they have not been told, and accepted in good faith.
The benefits are not proven—that is one of our biggest problems in this area. Orkambi did not simply fail a NICE appraisal on cost grounds, but NICE, on the information available to it on clinical data provided by Vertex, put it onto the 'do not use' list. Now, that is highly unusual, and that is because of the state of the clinical data available at the time. I have said, more than once, directly in correspondence to Orkambi, and, indeed, when I got doorstepped above this place by the company and their representative, that they need to engage in the process that they understand. And that is part of my frustration. I do not believe that you are having the full story painted to you. In the Petitions Committee, when they considered this matter—[Interruption.] In the Petitions Committee, when this matter was raised, it was stated that, since the NICE appraisal, there are now 96 weeks of additional clinical data available. NICE and the All Wales Medicines Strategy Group cannot assess that information, because it has not been provided to them. Once that information is provided to NICE, then a decision will be made. But it is the company's responsibility, and nobody else's, to provide that data and information, because they have access to it and no appraisal body does. I'm more than happy to talk to Members outside here, but my frustration is that I do not believe that the full picture is being provided to you about the manner in which this drug is and is not available and responsibility for that.
Mae’n rhaid i mi gyfaddef fy mod yn teimlo’n rhwystredig yn aml ynglŷn â'r ffordd y mae’r drafodaeth wedi digwydd mewn perthynas ag Orkambi. Yn ganolog i hyn oll, dylem gofio bod yna bobl, teuluoedd, sydd eisiau sicrhau bod y driniaeth orau bosibl ar gael yn ein gwasanaeth iechyd gwladol. Mae pob cwmni sy'n cynhyrchu meddyginiaeth ar gyfer y GIG yn deall y broses y mae'n rhaid iddynt ei dilyn, a'r broses honno yw sicrhau bod meddyginiaethau'n ddiogel ac yn effeithiol a bod gwerth priodol i’r driniaeth honno. Nid yw'r driniaeth hon—Orkambi—ar gael yn rhwydd yn y gwasanaeth iechyd gwladol mewn unrhyw wlad arall yn y DU. Nid yw hynny’n wir. Mae’n bosibl—. Nid yw ar gael mewn gwledydd eraill yn y Deyrnas Unedig ac nid yw ar gael yng Nghymru. Mae ar gael i geisiadau cyllido cleifion unigol, ac mae ar gael ar sail treialon gan y gwneuthurwr, ar sail gyfyngedig i bobl ym mhob un o wahanol wledydd y DU. Felly, mae'n anghywir awgrymu bod GIG Cymru wedi mabwysiadu safbwynt gwahanol. Mae hynny'n rhan o fy rhwystredigaeth, oherwydd rwy'n derbyn bod Aelodau ym mhob plaid wedi cael gohebiaeth gan y cwmni, ac rwy'n credu fy mod wedi cael gohebiaeth gan Aelodau o bob plaid yn y Siambr hon, sydd wedi ysgrifennu ataf ynglŷn â'r mater. Ac rwy’n teimlo’n rhwystredig ynglŷn â'r diffyg eglurder yn y broses. Oherwydd nid wyf yn credu bod yr Aelodau'n adrodd materion—nid ydynt wedi cael gwybod, ac maent wedi'u derbyn yn ddidwyll.
Nid yw'r manteision wedi'u profi—dyna yw un o'n problemau mwyaf yn hyn o beth. Nid yn unig fod Orkambi wedi methu arfarniad NICE ar sail costau, ond mae NICE, yn ôl y wybodaeth sydd ar gael iddo ar ddata clinigol gan Vertex, wedi’i roi ar y rhestr o feddyginiaethau na ddylid eu defnyddio. Nawr, mae hynny'n hynod anarferol, a’r rheswm am hynny yw oherwydd cyflwr y data clinigol a oedd ar gael ar y pryd. Rwyf wedi dweud fwy nag unwaith, mewn gohebiaeth uniongyrchol ag Orkambi, ac yn wir, pan ddaeth y cwmni a’u cynrychiolydd i fy ngweld uwchben y lle hwn, fod angen iddynt ymwneud â'r broses y maent yn ei deall. Ac mae hynny’n rhan o fy rhwystredigaeth. Nid wyf yn credu eich bod wedi cael y stori'n llawn. Yn y Pwyllgor Deisebau, pan oeddent yn ystyried y mater—[Torri ar draws.] Yn y Pwyllgor Deisebau, pan godwyd y mater, dywedwyd bod yna 96 wythnos o ddata clinigol ychwanegol ar gael erbyn hyn ers yr arfarniad gan NICE. Ni all NICE na Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan asesu'r wybodaeth honno am nad yw wedi'i darparu ar eu cyfer. Pan gaiff y wybodaeth ei darparu ar gyfer NICE, bydd penderfyniad yn cael ei wneud. Ond cyfrifoldeb y cwmni, a neb arall, yw darparu'r wybodaeth a’r data hwnnw, am mai hwy sydd â mynediad ato, nid unrhyw gorff arfarnu. Rwy’n fwy na bodlon siarad â'r Aelodau y tu allan i’r lle hwn, ond rwy’n teimlo’n rhwystredig nad wyf yn credu eich bod wedi cael y darlun llawn ynglŷn â sut y mae'r cyffur ar gael ac nad yw ar gael a’r cyfrifoldeb am hynny.
I too have had discussions with Vertex, and I've made representations to you about a particular constituent of mine, who I know is very concerned that her daughter, who's only about seven years old, can have access to this drug. But, in my discussions with Vertex, I've been, like you, hugely frustrated—they seem to understand what the process is, but, for whatever reason, are not engaging in the way that they know that they have to. But my question to you is: if those proper processes were followed by Vertex, and Orkambi was to meet all the tests of both NICE and the All Wales Medicines Strategy Group, would it then be eligible under the new treatment fund?
Rwyf innau hefyd wedi cael trafodaethau â Vertex, ac rwyf wedi gwneud sylwadau ynglŷn ag un o fy etholwyr y gwn ei bod yn awyddus iawn i'w merch, nad yw ond tua saith oed, gael mynediad at y cyffur hwn. Ond yn fy nhrafodaethau â Vertex, rwyf wedi bod yn teimlo'n rhwystredig iawn, fel chi— ymddengys eu bod yn deall beth yw'r broses, ond am ba reswm bynnag, nid ydynt wedi dilyn y broses yn y ffordd y gwyddant ei bod yn rhaid iddynt ei wneud. Ond fy nghwestiwn i chi yw hwn: pe bai Vertex yn dilyn y prosesau priodol, a phe bai Orkambi yn bodloni holl brofion NICE a Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru Gyfan, a fyddai'n gymwys wedyn o dan y gronfa triniaethau newydd?
Yes, and I think that's quite helpful, because, whilst I am frustrated that there hasn't been a meaningful engagement in the process, if they did, this is exactly what the new treatment fund is for. So, when new treatments become available that are NICE approved—so, they are proven to be effective and safe and cost-effective—there is often a challenge in getting those drugs in an equitable manner into our system. It is exactly what the new treatment fund is designed for, and I can say, yes, this would be eligible for support within the new treatment fund to make it available on a rapid and consistent basis. And, as we know, that means that, here in Wales, effective medication, with an evidence base behind it, is available more quickly here than in any other UK nation, and I am very proud of that.
Byddai, ac mae hynny'n eithaf defnyddiol, oherwydd, er fy mod yn rhwystredig nad ydynt wedi dilyn y broses yn ystyrlon, pe baent yn gwneud hynny, dyma yw union ddiben y gronfa triniaethau newydd. Felly, pan fydd triniaethau newydd yn dod ar gael ar ôl eu cymeradwyo gan NICE—hynny yw, eu bod wedi'u profi'n effeithiol ac yn ddiogel ac yn gosteffeithiol—yn aml mae'n her i sicrhau bod y cyffuriau hynny'n cael eu cynnwys yn ein system mewn ffordd deg. Dyna yw union ddiben y gronfa triniaethau newydd, a gallaf ddweud y byddai'n gymwys i gael cymorth o fewn y gronfa triniaethau newydd er mwyn sicrhau ei fod ar gael ar sail gyflym a chyson. Ac fel y gwyddom, mae hynny'n golygu bod meddyginiaethau effeithiol sydd â sylfaen dystiolaeth y tu cefn iddynt ar gael yn gynt yma yng Nghymru nag yn unrhyw wlad arall yn y DU, ac rwy'n falch iawn o hynny.
I think if it's the case that people are not informed, then that's why people are raising it here, so that they can get information from you as Cabinet Secretary, and I think that that would be something that we should be mindful of here. I understand, from speaking with Vertex, that there was some frustration in dealing with all-Wales medical procurement, which resulted in significant delays in this process. Perhaps it was an isolated incident—and I hope it was—but it's something that should be looked into in relation to this particular case. Could I ask you whether there are any plans to amend processes to permit the assessment of a portfolio of medicines, showing the flexibility needed for these types of medicines for rare diseases? Now, we've been here before with Kalydeco, and had a change of mind from the Minister at the time. A portfolio of types of medicines for rare diseases would be something that would be welcomed for you to look at, at least, and I'm sure not only Vertex would welcome that, but us as directly elected representatives also.
Os yw'n wir nad yw pobl yn cael eu hysbysu, credaf mai dyna pam fod pobl yn codi'r mater yma, er mwyn iddynt gael y wybodaeth gennych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol ohono yma. O siarad â Vertex, rwy'n deall bod rhywfaint o rwystredigaeth wedi bod wrth ymdrin â chaffael meddygol ar sail Cymru gyfan, a arweiniodd at oedi sylweddol yn y broses hon. Mae'n bosibl mai un digwyddiad ydoedd—ac rwy'n gobeithio mai dyna ydoedd—ond mae'n rhywbeth y dylid edrych arno mewn perthynas â'r achos penodol hwn. A gaf fi ofyn i chi, a oes unrhyw gynlluniau i ddiwygio prosesau i ganiatáu asesiadau o bortffolio o feddyginiaethau, gan ddangos yr hyblygrwydd sydd ei angen ar gyfer y mathau hyn o feddyginiaethau at glefydau prin? Nawr, rydym wedi bod yn y sefyllfa hon o'r blaen gyda Kalydeco, ac roedd gennym safbwynt gwahanol i'r Gweinidog ar y pryd. Byddai portffolio o fathau o feddyginiaethau at glefydau prin yn rhywbeth y gellid ei groesawu i chi edrych arno o leiaf, ac rwy'n siŵr nad Vertex yn unig fyddai'n croesawu hynny, ond ninnau hefyd fel cynrychiolwyr a etholwyd yn uniongyrchol.
I accept completely that Members in every party are acting in good faith in asking questions around this. I completely accept that. There has been engagement between our appraisal process on a number of occasions, which has not resulted in the additional clinical data being provided. The procurement question is interesting. But you get to that point once you have gone through the appraisal process. Because, if the manufacturer cannot demonstrate that the medicine on offer is effective and safe, then it doesn't really matter what the price is. If Vertex offered something for £1 a go—well, if you can't demonstrate that it's effective, then it isn't going to get through the gate. The challenge about procurement and a possible portfolio approach becomes interesting once the clinical data is available, and that would then potentially allow us to take a different and a broader view, in exactly the same way that a number of drug manufacturers already do; they call them 'patient access schemes'. So, yes, I am open and our system here in Wales—as indeed is every other UK nation—is open to a sensible conversation about cost once Vertex comply with the process that they, and every other drug manufacturer, understand and they make available that clinical data for a proper and independent appraisal.
Rwy'n derbyn yn llwyr fod Aelodau ym mhob plaid yn gweithredu'n ddidwyll wrth ofyn cwestiynau ynglŷn â'r mater hwn. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Mae ymgysylltiad wedi bod rhwng ein prosesau arfarnu ar nifer o achlysuron, ac nid yw hynny wedi arwain at ddarparu'r data clinigol ychwanegol. Mae'r cwestiwn caffael yn ddiddorol. Ond byddwch yn cyrraedd y pwynt hwnnw pan fyddwch wedi cyflawni'r broses arfarnu. Oherwydd, os na all y gwneuthurwr ddangos bod y feddyginiaeth a gynigir yn effeithiol ac yn ddiogel, nid oes ots beth yw'r pris mewn gwirionedd. Pe bai Vertex yn cynnig rhywbeth am £1 y tro—wel, os na allwch ddangos ei fod yn effeithiol, ni fydd yn cael mynd drwy'r gât. Bydd yr her mewn perthynas â chaffael a dull portffolio posibl yn ddiddorol pan fydd y data clinigol ar gael, a byddai hwnnw wedyn o bosibl yn caniatáu i ni fabwysiadu safbwynt gwahanol ac ehangach, yn union yn yr un ffordd ag y mae nifer o wneuthurwyr cyffuriau eisoes yn ei wneud; maent yn eu galw'n 'gynlluniau mynediad cleifion'. Felly, ydw, rwy'n agored, ac mae ein system yma yng Nghymru—fel pob gwlad arall yn y DU—yn agored i drafodaeth synhwyrol ynglŷn â chost pan fydd Vertex yn cydymffurfio â'r broses y maent hwy, a phob gwneuthurwr cyffuriau arall, yn ei deall, a phan fyddant yn darparu'r data clinigol ar gyfer arfarniad priodol ac annibynnol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now by the party spokespeople, and Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. I'm sure you'll be aware, Cabinet Secretary, of the decision of the highly respected Professor Siobhan McClelland—health economist, health manager; held senior positions on health boards—to leave Wales to seek better care for her husband, who has cancer. She's reported as saying:
'There is neither capacity nor capability in Welsh Government to be making really good health policy.'
Surely you have to agree that, coming from somebody as respected as Professor McClelland, that is about as damning an indictment as you could hear of your running of the Welsh NHS.
Diolch, Lywydd. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, o benderfyniad yr Athro Siobhan McClelland—economegydd iechyd a rheolwr iechyd uchel ei pharch sydd wedi dal uwch swyddi ar fyrddau iechyd—i adael Cymru er mwyn chwilio am well gofal i'w gŵr sydd â chanser. Adroddir ei bod wedi dweud:
Nid oes capasiti na gallu yn Llywodraeth Cymru i greu polisi iechyd gwirioneddol dda.
O gofio mai geiriau rhywun mor uchel ei pharch â'r Athro McClelland yw'r rhain, does bosib nad ydych yn cytuno na allech glywed beirniadaeth fwy hallt o'r ffordd rydych yn rhedeg y GIG yng Nghymru.
I am, of course, sorry that Professor McClelland has cause—and, from the statement made by the health board, good cause—to complain about the care that her husband has received. I'm also sorry that she feels the need to change where they live. But I don't accept the system-wide criticism that she makes of the national health service here in Wales. I accept that her view is—. Of course, as with every patient, you understand your own individual experience. When I look at what the system-wide reviews have shown here in Wales—. Look at the Organisation for Economic Co-operation and Development review; that did not suggest that there was a system-wide problem, as described by Professor McClelland. If you look, indeed, at the more recent independent review that every party in this Chamber agreed to in the form of the parliamentary review, they did not agree with the criticisms that are now made by Professor McClelland. That independent parliamentary review process has led to the creation of 'A Healthier Wales'. That is the joint plan for health and social care, it includes system reform and improvement, and I'm committed to delivering that.
Mae'n ddrwg gennyf, wrth gwrs, fod gan yr Athro McClelland reswm—ac yn ôl y datganiad a wnaed gan y bwrdd iechyd, rheswm da—dros gwyno am y gofal y mae ei gŵr wedi'i gael. Mae hefyd yn ddrwg gennyf ei bod yn teimlo'r angen i symud i fyw yn rhywle arall. Ond nid wyf yn derbyn y ffordd y mae'n beirniadu holl system y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Rwy'n derbyn bod ei barn—. Wrth gwrs, fel gyda phob claf, rydych yn deall eich profiad personol. Pan fyddaf yn edrych ar yr hyn y mae'r adolygiadau o'r system gyfan wedi'i ddangos yma yng Nghymru—. Edrychwch ar adolygiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd; nid oedd hwnnw'n awgrymu bod problem gyda'r system gyfan fel y disgrifiodd yr Athro McClelland. Yn wir, os edrychwch ar yr adolygiad annibynnol mwy diweddar y cytunodd pob plaid yn y Siambr hon iddo ar ffurf yr adolygiad seneddol, nid oeddent yn cytuno â beirniadaeth yr Athro McClelland yn awr. Proses yr adolygiad seneddol annibynnol hwnnw a arweiniodd at greu 'Cymru Iachach'. Dyna yw'r cynllun ar y cyd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae'n cynnwys gwella a diwygio'r system, ac rwy'n ymrwymedig i gyflawni hynny.
Professor McClelland has looked at the NHS in Wales and how it's run probably more forensically than anybody else and one of her concerns is that your Government struggles to get health boards to do what you want them to do.
Now, in the most recent budget, your Government has chosen to add over £500 million extra to health and social care—on the face of it, good news; we all want to see investment in health and social care. But, with plenty of other areas of need and other departments, other public bodies, facing cuts, who could blame them for asking, 'Is this really investment or is it just a bail-out?' So, in light of Siobhan McClelland's concerns, are you in control of what happens to that £500 million or is it just going to disappear into a black hole of financial mismanagement?
Mae'r Athro McClelland wedi edrych ar y GIG yng Nghymru a'r ffordd y mae'n cael ei redeg yn fwy manwl nag unrhyw un arall, mwy na thebyg, ac un o'i phryderon yw bod eich Llywodraeth yn cael trafferth wrth geisio cael y byrddau iechyd i wneud yr hyn rydych eisiau iddynt ei wneud.
Nawr, yn y gyllideb ddiweddaraf, mae eich Llywodraeth wedi dewis rhoi dros £500 miliwn yn ychwanegol i iechyd a gofal cymdeithasol—newyddion gwych ar yr wyneb; mae pawb ohonom eisiau gweld buddsoddi mewn iechyd a gofal cymdeithasol. Ond gyda digon o angen mewn meysydd eraill ac adrannau eraill, cyrff cyhoeddus eraill, yn wynebu toriadau, pwy a allai weld bai arnynt am ofyn, 'Ai buddsoddiad yw hwn mewn gwirionedd neu achub croen?' Felly, yng ngoleuni pryderon Siobhan McClelland, a oes gennych reolaeth dros yr hyn a fydd yn digwydd i'r £500 miliwn hwnnw neu a fydd yn diflannu i dwll du camreoli ariannol?
I think the Plaid Cymru spokesman should be careful in the manner in which he sets out his views. It almost sounds as if he's inviting the Government to cut the health budget. I think, actually, what we need to do is we need to deliver on our joint plan for improvement across health and social care. It has taken a significant—[Interruption.] It has taken a significant amount of work to get to having a joint plan with buy-in from health, local government, the third sector and housing. There will always be a need to look at financial efficiency and discipline within the service. If you look at that, then, actually, there has been real improvement over the last three years, and much more to do. The health service will never be completely perfect—there will always be room for error and improvement, as well as significant achievement. I am content with the fact that we understand there are real challenges, and we're not complacent about actually managing and meeting those.
Credaf y dylai llefarydd Plaid Cymru fod yn ofalus sut y mae'n nodi ei safbwyntiau. Mae'n swnio bron fel pe bai'n gwahodd y Llywodraeth i dorri'r gyllideb iechyd. Mewn gwirionedd, rwy'n credu mai'r hyn sydd angen i ni ei wneud yw cyflawni ein cynllun gwella ar y cyd ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Mae wedi cymryd cryn dipyn—[Torri ar draws.] Mae wedi cymryd cryn dipyn o waith i greu cynllun ar y cyd y mae iechyd, tai, llywodraeth leol a'r trydydd sector yn cytuno arno. Bydd angen edrych bob amser ar effeithlonrwydd a disgyblaeth ariannol o fewn y gwasanaeth. Os edrychwch ar hynny, mae gwelliant gwirioneddol wedi bod dros y tair blynedd diwethaf mewn gwirionedd, a llawer mwy i'w wneud. Ni fydd y gwasanaeth iechyd byth yn gwbl berffaith—bydd lle bob amser i gamgymeriadau a gwelliant, yn ogystal â llwyddiant sylweddol. Rwy'n falch ein bod yn deall fod yna heriau gwirioneddol, ac nad ydym yn hunanfodlon ynglŷn â rheoli a goresgyn y rheini.
A rather glib response, I must say, in terms of me inviting a cut in health and social care budgets. My question is: are you in control of what happens to that increase, which I welcome, if it is an actual increase, if it is investment? Now, the danger, of course, is that it's a fire-fighting fund. We've seen it time and time again—£100 million here, £200 million there, in order to plug gaps. Where you have a fire-fighting fund, you have £500 million that won't address, for example, chronic underinvestment in primary care. It won't form part of creating long-term sustainability. So, let me invite you to spread this investment and make sure that this investment works. Yes, you say it's for social care as well as health, but, in looking at where in health to put that money, will you commit, if you're in control, to instructing the health boards to give, say, half to primary care so we can start at last to build a sustainable service?
Ymateb braidd yn ysgafn, mae'n rhaid i mi ddweud, o ran dweud fy mod yn gwahodd toriadau mewn cyllidebau iechyd a gofal cymdeithasol. Fy nghwestiwn yw: a oes gennych reolaeth ar beth sy'n digwydd i'r cynnydd hwnnw, cynnydd rwy'n ei groesawu, os yw'n gynnydd gwirioneddol, os yw'n fuddsoddiad? Nawr, y perygl, wrth gwrs, yw mai cronfa ar gyfer datrys problemau wrth iddynt godi yw hi. Rydym wedi gweld hynny dro ar ôl tro—£100 miliwn yma, £200 miliwn acw, er mwyn llenwi bylchau. Pan fo gennych gronfa ar gyfer datrys problemau wrth iddynt godi, mae gennych £500 miliwn na fydd yn mynd i'r afael â'r tanfuddsoddi cronig ym maes gofal sylfaenol, er enghraifft. Ni fydd yn ffurfio rhan o'r gwaith o greu cynaliadwyedd hirdymor. Felly, gadewch i mi eich gwahodd i ledaenu'r buddsoddiad hwn a gwneud yn siŵr fod y buddsoddiad yn gweithio. Rydych yn dweud ei fod ar gyfer gofal cymdeithasol yn ogystal ag iechyd, ond wrth edrych ar ble mewn iechyd y dylid rhoi'r arian hwnnw, os oes gennych reolaeth ar bethau, a wnewch chi ymrwymo i gyfarwyddo'r byrddau iechyd i roi, dyweder, hanner yr arian tuag at ofal sylfaenol fel y gallwn ddechrau adeiladu gwasanaeth cynaliadwy o'r diwedd?
I'm committed to delivering 'A Healthier Wales', which is our joint plan that has a real focus on shifting our investment and activity into local healthcare. I've said before on a regular number of occasions that trying to have an artificial figure on the amount to go into one part of the system is not the right way to go about doing that. We've set out not just a transformation fund, but we've set out additional resource to go into that transformation fund as well. That is joint funding for health and social care to choose how to use together on joint priorities. We set up, for the first time, additional money directly from health to go into social care as well. That is a choice that I have made as a portfolio Minister because I recognise the need for the system to be properly funded across social care as well as health. So, I am keeping the promises I have made to health and local government on the way in which we will use resources to deliver the joint plan that they have all signed up to. That is exactly what I will not be blown away from doing because it is the right thing to do for our citizens because that will deliver better care, more integrated care and care that is generally closer to home.
Rwy'n ymrwymedig i ddarparu 'Cymru Iachach', sef ein cynllun ar y cyd sydd â ffocws pendant ar symud ein buddsoddiad a'n gweithgarwch i mewn i ofal iechyd lleol. Rwyf eisoes wedi dweud ar sawl achlysur nad ceisio cael ffigur artiffisial ar y swm sydd i fynd i un rhan o'r system yw'r ffordd gywir o fynd ati i wneud hynny. Rydym wedi sefydlu cronfa drawsnewid, ac rydym hefyd wedi sicrhau adnoddau ychwanegol ar gyfer y gronfa drawsnewid. Mae hwnnw'n gyllid ar y cyd i iechyd a gofal cymdeithasol benderfynu gyda'i gilydd sut i'w wario ar flaenoriaethau ar y cyd. Rydym wedi sicrhau, am y tro cyntaf, y bydd arian ychwanegol yn mynd yn uniongyrchol o iechyd i ofal cymdeithasol yn ogystal. Dyna ddewis a wnaed gennyf fel Gweinidog portffolio am fy mod yn cydnabod yr angen i sicrhau bod y system yn cael ei hariannu'n briodol ar draws iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, rwy'n cadw'r addewidion rwyf wedi'u gwneud i iechyd a llywodraeth leol o ran y ffordd y byddwn yn defnyddio adnoddau i gyflawni'r cynllun ar y cyd y mae pawb ohonynt wedi ymrwymo iddo. Ni chaf fy rhwystro rhag gwneud hynny am mai dyna'r peth iawn i'w wneud i'n dinasyddion oherwydd bydd yn darparu gofal gwell, gofal mwy integredig a gofal sy'n nes at y cartref.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.
The Conservative spokesperson, Angela Burns.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, what specific action is the Welsh Government taking to reduce the prevalence of suicide in Wales?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau nifer yr achosion o hunanladdiad yng Nghymru?
I've given evidence on suicide prevention to the committee that you're a member of and I'm looking forward to the report. You'll understand from the 'Talk to me 2' mid-point review that a range of measures have been looked at. For example, we took measures immediately following the evidence I gave to make sure that information that should be available on a wide basis—which we understood from, for example the Jacob Abraham Foundation was not—. So, we've taken immediate steps to try and make sure that help and support is available, both after the event and as well as things that we could and should do to try and prevent suicide in the first place.
Rwyf wedi rhoi tystiolaeth ar atal hunanladdiad i'r pwyllgor rydych yn aelod ohono ac rwy'n edrych ymlaen at yr adroddiad. Fe fyddwch yn gwybod, o'r adolygiad canol cyfnod 'Siarad â fi 2', ein bod wedi edrych ar ystod o fesurau. Er enghraifft, rhoesom gamau ar waith ar unwaith yn dilyn y dystiolaeth a roddais i wneud yn siŵr fod gwybodaeth a ddylai fod ar gael ar sail eang—ac nad oedd ar gael yn eang fel y clywsom gan Sefydliad Jacob Abraham er enghraifft—. Felly, rydym wedi rhoi camau ar waith ar unwaith i geisio sicrhau bod cymorth a chefnogaeth ar gael yn dilyn digwyddiadau o'r fath yn ogystal â phethau y gallem ac y dylem eu gwneud i geisio atal hunanladdiad yn y lle cyntaf.
It cannot be right that one in three people who die by suicide have been in contact with mental health services in the year before their death. It goes beyond a doubt that we're failing to support some of our most vulnerable members of society and to provide effective support. Patients in Wales are consistently exposed to lengthy waits for assessment. Imagine the experience of approaching your GP and sharing some of your most intimate feelings only to be told to wait and endure this for a further 56 days before you have an initial assessment to determine whether you're ill enough to receive support. According to your latest statistics, this has been the reality for 528 people in Wales. This mentality of 'deteriorate before you can access treatment' would not take place in any other care pathway. So, why is that the case in mental health? We know that you rejected much of the children and young people committee's frankly damning report to see preventative mental health services improved. As you've mentioned, the health committee is currently undertaking a consultation on this issue. However, can you tell the Chamber today what exactly is your Government doing to strengthen access to preventative mental health services for people in Wales?
Ni all fod yn iawn fod un o bob tri unigolyn sy'n marw drwy hunanladdiad wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn y flwyddyn cyn eu marwolaeth. Nid oes unrhyw amheuaeth ein yn bod yn methu cefnogi rhai o aelodau mwyaf agored i niwed ein cymdeithas a darparu cymorth effeithiol. Mae cleifion yng Nghymru yn gyson yn gorfod aros yn hir am asesiad. Dychmygwch y profiad o weld eich meddyg teulu a rhannu rhai o'ch teimladau mwyaf personol a chael clywed bod yn rhaid i chi aros a dioddef hyn am 56 diwrnod pellach cyn i chi gael asesiad cychwynnol i benderfynu a ydych chi'n ddigon sâl i gael cymorth. Yn ôl eich ystadegau diweddaraf, dyma sydd wedi digwydd i 528 o bobl yng Nghymru. Ni fyddai'r meddylfryd hwn o 'ddirywio cyn y gallwch gael mynediad at driniaeth' yn bodoli mewn unrhyw lwybr gofal arall. Felly, pam fod hynny'n wir ym maes iechyd meddwl? Gwyddom eich bod wedi gwrthod llawer o adroddiad damniol y pwyllgor plant a phobl ifanc ar wella gwasanaethau iechyd meddwl ataliol. Fel rydych wedi'i grybwyll, mae'r pwyllgor iechyd yn cynnal ymgynghoriad ar y mater hwn ar hyn o bryd. Fodd bynnag, a allwch chi ddweud wrth y Siambr heddiw beth yn union y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gryfhau mynediad at wasanaethau iechyd meddwl ataliol ar gyfer pobl yng Nghymru?
I think you raise an interesting point about one in three people being in contact, but it also means that roughly two in three are not. So, there's a challenge about what we do if people are in contact with the health service as well as a broader societal challenge of actually persuading people to talk and to listen as well. On your point about what we are actually doing, there are two broad points I'd make. The first is that we're investing an additional £35 million into mental health and learning disability services in the next year, and a specific part of that will go into crisis care, because part of what you're talking about is what happens at a point of real crisis. We recognise that some parts of our system are better than others, so we will invest more in crisis care over the next year.
The second point is in respect of 'Mind over matter' and the more preventative end, of earlier intervention and prevention, not just the broad phrase of the missing middle, but in particular about children and young people. We're taking forward the commitments that we've made. Today was the first meeting of the joint task and finish group, chaired by myself and the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams. You'll be aware that the Chair of the children and young people's committee is an observer on that, able to speak freely, as she certainly did during the committee today. That's to understand whether we're not just pointing in the right direction but whether we have the right people together to try and make a difference not just in a whole-school approach, but more broadly across our whole system as well. So, we are taking seriously the messages in the 'Mind over matter' report. We're committed to doing what we promised we would do, and I expect that we'll come back before the committee. As the Chair has indicated, she will give us the opportunity to appear before the committee in the spring to be able to say what we have done over the first six months and where we expect to be in the future as well. I recognise that Members do take this matter seriously, as they should.
Credaf eich bod yn codi pwynt diddorol ynglŷn â'r ffaith bod un o bob tri o bobl wedi bod mewn cysylltiad, ond mae hynny hefyd yn golygu nad oedd tua dau o bob tri wedi cysylltu. Felly, mae yna her o ran yr hyn a wnawn os yw pobl yn cysylltu gyda'r gwasanaeth iechyd yn ogystal â her gymdeithasol ehangach o berswadio pobl i siarad a gwrando hefyd. Ar eich pwynt am yr hyn rydym yn ei wneud, buaswn yn gwneud dau bwynt cyffredinol. Y cyntaf yw ein bod yn buddsoddi £35 miliwn yn ychwanegol mewn gwasanaethau iechyd meddwl a gwasanaethau anabledd dysgu yn y flwyddyn nesaf, a bydd cyfran benodol o hwnnw'n mynd tuag at ofal mewn argyfwng. Rydym yn cydnabod bod rhai rhannau o'n system yn well na rhannau eraill, felly byddwn yn buddsoddi mwy mewn gofal mewn argyfwng dros y flwyddyn nesaf.
Mae'r ail bwynt yn ymwneud â 'Cadernid Meddwl' a'r ochr fwy ataliol i bethau, ymyrraeth gynnar ac atal, nid yn unig yn nhermau cyffredinol y canol coll, ond yn arbennig mewn perthynas â phlant a phobl ifanc. Rydym yn bwrw ymlaen â'r ymrwymiadau a wnaethom. Heddiw, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams, a minnau wedi bod yn cadeirio cyfarfod cyntaf y grŵp gorchwyl a gorffen ar y cyd. Fe fyddwch yn ymwybodol fod Cadeirydd y pwyllgor plant a phobl ifanc yn sylwedydd yn y grŵp hwnnw, ac yn gallu siarad yn rhydd, ac yn sicr fe wnaeth hynny yn ystod y cyfarfod heddiw. Pwrpas y grŵp yw deall a ydym yn mynd i'r cyfeiriad cywir, ond yn fwy na hynny i weld a oes gennym y bobl iawn gyda'i gilydd i geisio gwneud gwahaniaeth, nid yn unig mewn dull o weithredu ar sail ysgol gyfan, ond yn fwy cyffredinol ar draws ein system gyfan hefyd. Felly, rydym o ddifrif ynglŷn â'r negeseuon yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl'. Rydym yn ymrwymedig i wneud yr hyn y gwnaethom addo ei wneud, ac rwy'n disgwyl y byddwn yn ymddangos gerbron y pwyllgor eto. Fel y dywedodd y Cadeirydd, bydd yn rhoi cyfle i ni ymddangos gerbron y pwyllgor yn ystod y gwanwyn er mwyn i ni gael dweud beth y byddwn wedi'i wneud dros y chwe mis cyntaf a lle rydym yn disgwyl bod yn y dyfodol hefyd. Gwn fod yr Aelodau o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn, fel y dylent fod.
What I'd also like to try to drill down to is this issue of funding, because that's exactly what I wanted to determine from you today. You've just mentioned, and I believe that I quote you correctly, that you're going to put an additional £35 million into the mental health budget. To be frank, the budget is so opaque that it's very difficult to discern all of the lines—it's difficult to understand whether the ring fence for mental health still exists.
I believe that you said, in some written evidence to our committee, that you were going to be taking money for crisis and out-of-hours care into mental health out of the £100 million save-everything-in-the-NHS transformation fund—that's what was in the written evidence. Is this additional money of £35 million going to pay for that crisis and out-of-hours intervention uplift, or is that coming out of the transformation fund?
I believe that you're bringing a statement forward on the transformation fund, and I would like to see a list of where all of this money is going, because that £100 million has got so many people saying they're having money out of it that there's a real, real difficulty in discerning exactly where the funds are going. After all, it is our job to scrutinise the spend and to ensure the outcomes are achieved, so clarity on this matter would be most appreciated.
Hoffwn fynd at wraidd y mater cyllid, oherwydd dyna'n union roeddwn eisiau ei wybod gennych heddiw. Rydych newydd grybwyll, ac rwy'n credu fy mod yn eich dyfynnu'n gywir, eich bod yn bwriadu rhoi £35 miliwn ychwanegol yn y gyllideb iechyd meddwl. I fod yn onest, mae'r gyllideb mor aneglur fel ei bod hi'n anodd iawn canfod y llinellau i gyd—mae'n anodd gwybod a oes arian yn dal i fod wedi'i glustnodi ar gyfer iechyd meddwl.
Rwy'n credu eich bod wedi dweud, mewn tystiolaeth i'n pwyllgor, eich bod yn mynd i dynnu arian ar gyfer gofal mewn argyfwng a gofal y tu allan i oriau ym maes iechyd meddwl allan o'r gronfa drawsnewid £100 miliwn ar gyfer achub-popeth-yn-y-GIG—dyna oedd yn y dystiolaeth ysgrifenedig. A fydd y £35 miliwn ychwanegol hwn yn cyfrannu'r arian ychwanegol ar gyfer ymyrraeth gofal mewn argyfwng a gofal y tu allan i oriau, neu a yw hwnnw'n dod o'r gronfa drawsnewid?
Credaf eich bod yn bwriadu cyflwyno datganiad ar y gronfa drawsnewid, a hoffwn weld rhestr o ble y daw'r holl arian hwn, gan fod cymaint o bobl yn dweud eu bod yn cael arian o'r £100 miliwn hwnnw ac mae'n anodd iawn dweud i ble yn union y mae'r arian yn mynd. Wedi'r cyfan, ein gwaith ni yw craffu ar y gwariant a sicrhau bod y canlyniadau'n cael eu cyflawni, felly byddem yn gwerthfawrogi eglurder ar y mater hwn yn fawr.
I'm sure I'll have the opportunity during budget scrutiny to go into much more detail on those specific areas that we've got, but I'm happy to clarify the points you raise. Yes, you're correct: there'll be an extra £35 million—that is what I plan to invest in addition to what we already provide in mental health and learning disability services. The ring fence does still exist for mental health services.
There is some confusion about the term 'transformation fund', because there is a specific mental health transformation fund to do exactly what it says—to try to help to transform mental health services in different parts of the country.
The 'A Healthier Wales' transformation fund is separate; they're not the same amounts of money and not the same fund. I will be making a statement on the transformation fund to help deliver 'A Healthier Wales'—I think it's next week or the week after. I'll be able to confirm the process that organisations are going through and also how we're looking at the initial bids that have come in. So, I should be able to give you more detail then on what's already happened and what I expect to happen in future, but they are different funds. I hope that's helpful in clarifying, but I understand, given that there is a mental health transformation fund and the 'A Healthier Wales' transformation fund, why there may be some honest confusion about the issue.
Rwy'n siŵr y byddwch yn cael cyfle i fanylu llawer mwy ar y meysydd penodol hynny sydd gennym wrth graffu ar y gyllideb, ond rwy'n hapus i egluro'r pwyntiau rydych yn eu codi. Rydych yn gywir: bydd £35 miliwn yn ychwanegol—dyna'r rwy'n bwriadu ei fuddsoddi yn ogystal â'r hyn rydym yn ei ddarparu eisoes mewn gwasanaethau iechyd meddwl a gwasanaethau anabledd dysgu. Mae arian yn dal i fod wedi'i glustnodi ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl.
Ceir rhywfaint o ddryswch ynglŷn â'r term 'cronfa drawsnewid', oherwydd mae cronfa drawsnewid benodol ar gael ar gyfer iechyd meddwl sy'n gwneud yn union yr hyn y mae'n ei ddweud—ceisio helpu i drawsnewid gwasanaethau iechyd meddwl mewn gwahanol rannau o'r wlad.
Mae cronfa drawsnewid 'Cymru Iachach' yn bodoli ar wahân; nid yr un symiau o arian ydynt ac nid yr un gronfa. Byddaf yn gwneud datganiad ar y gronfa drawsnewid i helpu i ddarparu 'Cymru Iachach'—yr wythnos nesaf neu'r wythnos ar ôl honno rwy'n credu. Byddaf yn gallu cadarnhau'r broses y mae sefydliadau yn ei dilyn yn ogystal â sut rydym yn edrych ar y cynigion cychwynnol a gyflwynwyd. Felly, dylwn allu rhoi mwy o fanylion i chi bryd hynny ynglŷn â'r hyn sydd eisoes wedi digwydd a'r hyn rwy'n disgwyl ei weld yn digwydd yn y dyfodol, ond maent yn gronfeydd gwahanol. Rwy'n gobeithio bod hynny'n helpu i egluro'r sefyllfa, ond o gofio bod yna gronfa drawsnewid iechyd meddwl a chronfa drawsnewid 'Cymru Iachach', rwy'n deall sut y gallai fod rhywfaint o ddryswch gonest mewn perthynas â'r mater.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
The UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Thank you, Llywydd. I was rather staggered to hear the health Secretary's response to Rhun ap Iorwerth's questions in today's session. Effectively, what the health Secretary did was to dismiss Professor McClelland's views as along the lines of not being able to see the wood for the trees or, perhaps, magnifying her own personal experience and universalising it unfairly to the health service in Wales.
Professor McClelland is one of our most distinguished health economics experts in the United Kingdom, but has also had a practical role in health service management as vice-chair of the Aneurin Bevan health board. She has been head of evidence for Macmillan Cancer Support and much else besides. I think she has drawn attention to a significant systemic problem in the health service in Wales, which she encapsulates in these few sentences. She says that:
'We've got a fundamental problem here with health boards, not in terms of geographical boundary, but in the autonomous way in which they act.... Health boards are neither strongly controlled by the Welsh Government nor are they accountable to the people. We have a void in Welsh Government where robust, rigorous, innovative health policy should be made.'
When somebody as distinguished as Professor McClelland makes points in that way, isn't it right that the health Secretary should listen?
Diolch i chi, Lywydd. Cefais fy synnu braidd wrth glywed ymateb yr Ysgrifennydd iechyd i gwestiynau Rhun ap Iorwerth yn y sesiwn heddiw. I bob pwrpas, yr hyn a wnaeth yr Ysgrifennydd iechyd oedd diystyru barn yr Athro McClelland mewn modd a awgrymai nad oedd hi'n gallu gweld y coed gan brennau, neu ei bod hi, efallai, yn chwyddo ei phrofiad personol ei hun a'i gyffredinoli'n annheg mewn perthynas â'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru.
Mae'r Athro McClelland yn un o arbenigwyr economeg iechyd mwyaf blaenllaw'r Deyrnas Unedig, ond mae hi hefyd wedi chwarae rôl ymarferol yn rheoli gwasanaethau iechyd fel is-gadeirydd bwrdd iechyd Aneurin Bevan. Mae hi wedi bod yn bennaeth tystiolaeth i Cymorth Canser Macmillan a llawer o bethau eraill. Credaf ei bod wedi tynnu sylw at broblem systemig sylweddol yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ac mae'n crisialu'r broblem yn yr ychydig frawddegau hyn:
Mae gennym broblem sylfaenol yma gyda byrddau iechyd, nid o ran ffiniau daearyddol, ond yn y ffordd awtonomaidd y maent yn gweithredu.... Nid yw byrddau iechyd yn cael eu rheoli'n gadarn gan Lywodraeth Cymru ac nid ydynt yn atebol i'r bobl. Mae gwagle yn Llywodraeth Cymru lle dylid llunio polisi cadarn, trylwyr ac arloesol.
Pan fydd rhywun mor flaenllaw â'r Athro McClelland yn gwneud pwyntiau yn y ffordd honno, oni ddylai'r Ysgrifennydd iechyd wrando?
I have enjoyed working with Professor McClelland on a number of matters, in particular when she was the chair of the emergency ambulance services committee. I do value her contribution to the health service here in Wales.
But, her view on the nature of a systemic problem is not borne out and not supported by a range of other people. I've referred to the OECD, and I've also referred to the independent parliamentary review that looked at the system that we have and whether the system itself is fit for purpose. Their challenge to us was not to say, 'You need wholescale, system-wide reform because the system is broken'. Their challenge was how we actually use the levers that we have available to us to set a proper policy direction and deliver against it. There's a difference between delivering and whether the system itself is not fit for purpose. And the robust policy, the review and improvement of that, well, we've seen that with the parliamentary review and with 'A Healthier Wales', and if you look, for example, at the NHS Wales awards, you will see innovation taking place within our system. You will see evidence being used to generate new policy initiatives to generate new and better practice. That is exactly what we should have. That is what I expect for our system as we deliver on the joint plan for health and social care in Wales, and I am determined to do so.
Rwyf wedi mwynhau gweithio gyda'r Athro McClelland ar nifer o faterion, yn enwedig pan oedd yn gadeirydd ar y pwyllgor gwasanaethau ambiwlans brys. Rwy'n gwerthfawrogi ei chyfraniad i'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru.
Ond nid yw ei barn ar natur problem systemig wedi'i hategu gan amrywiaeth o bobl eraill. Rwyf wedi cyfeirio at y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac rwyf hefyd wedi cyfeirio at yr adolygiad seneddol annibynnol a edrychodd ar y system sydd gennym i weld a yw'r system ei hun yn addas i'r diben. Nid dweud 'Rydych angen diwygio'r system yn gyfan gwbl am ei bod hi wedi torri' oedd eu her i ni. Eu her oedd sut y defnyddiwn y dulliau sydd ar gael i ni i bennu cyfeiriad polisi priodol a chyflawni yn ei erbyn. Mae gwahaniaeth rhwng cyflawni a gweld a yw'r system ei hun yn addas i'r diben ai peidio. Ac o ran y polisi cadarn, yr adolygiad a'r camau i'w wella, wel, rydym wedi gweld hynny gyda'r adolygiad seneddol a 'Cymru Iachach', ac os edrychwch, er enghraifft, ar wobrau GIG Cymru, fe welwch arloesedd ar waith o fewn ein system. Fe welwch dystiolaeth yn cael ei defnyddio i greu mentrau polisi newydd ar gyfer cynhyrchu ymarfer newydd a gwell. Dyna'n union beth y dylem ei gael. Dyna beth rwy'n ei ddisgwyl ar gyfer ein system wrth i ni gyflawni'r cynllun ar y cyd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, ac rwy'n benderfynol o wneud hynny.
Of course, there are improvements in some parts of the health service in Wales, but in other respects we seem to be going backwards. So, in spite of all the money that is spent and the fact that half the health boards are either in special measures or in targeted intervention—in some cases, like Betsi Cadwaladr have been, for many years—progress is, at best, painfully slow. So, this, surely, gives us pause for thought as to whether the system itself is working or, indeed, can ever be made to work.
But I'd like to focus my next question in this respect particularly on Betsi Cadwaladr, just to pick up on answers to Mandy Jones at the start of questions today. One of the features of Betsi Cadwaladr is that more and more GP practices are being taken in-house and managed directly, most recently in Porthmadog two weeks ago—yet another practice taken directly under the wing of Betsi Cadwaladr. We've now got nearly 100,000 patients in north Wales who are under the direct management, ultimately, of the health board. What I would like to know is what performance reviews have been conducted on directly managed GP practices in Wales and what impacts it's thought that this management change has had upon patient care? When I met with GP representatives many, many months ago, they expressed some concern about this because, in particular, one of the problems that's developed is that individual patients no longer feel that they've got a personally accountable GP, because a lot of these practices are populated by locums. That leads to a growing lack of confidence not just in the hospital system, but also in the provision of primary care at the local level.
Wrth gwrs, mae gwelliannau mewn rhai rhannau o'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, ond mewn rhannau eraill mae'n ymddangos ein bod yn symud tuag at yn ôl. Felly, er gwaethaf yr holl arian sy'n cael ei wario a'r ffaith bod hanner y byrddau iechyd naill ai'n destunau mesurau arbennig neu ymyrraeth wedi'i thargedu—ers blynyddoedd lawer mewn rhai achosion, fel Betsi Cadwaladr—mae cynnydd, ar y gorau, yn boenus o araf. Felly, does bosib nad yw hwn yn gyfle inni feddwl a yw'r system ei hun yn gweithio neu'n wir, a oes modd inni wneud iddi weithio o gwbl.
Ond hoffwn ganolbwyntio fy nghwestiwn nesaf yn benodol ar Betsi Cadwaladr, er mwyn mynd ar drywydd yr atebion a roddwyd i Mandy Jones ar ddechrau'r cwestiynau heddiw. Un o nodweddion Betsi Cadwaladr yw bod mwy a mwy o bractisau meddygon teulu yn cael eu gweithredu'n fewnol a'u rheoli'n uniongyrchol, yn fwyaf diweddar ym Mhorthmadog bythefnos yn ôl—bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn cymryd practis arall o dan ei adain yn uniongyrchol. Bellach, mae bron i 100,000 o gleifion yng ngogledd Cymru o dan reolaeth uniongyrchol y bwrdd iechyd. Hoffwn wybod pa adolygiadau perfformiad a gynhaliwyd ar bractisau meddygon teulu a reolir yn uniongyrchol yng Nghymru a pha effeithiau y credir bod y newid hwn yn y trefniadau rheoli wedi'u cael ar ofal cleifion? Pan gyfarfûm â chynrychiolwyr meddygon teulu sawl mis yn ôl, roeddent yn eithaf pryderus ynglŷn â hyn oherwydd, yn benodol, un o'r problemau sydd wedi datblygu yw'r ffaith nad yw cleifion unigol bellach yn teimlo bod ganddynt feddyg teulu sy'n atebol iddynt yn bersonol, gan mai staff locwm a welir yn llawer o'r practisau hyn. Mae hynny'n arwain at ddiffyg hyder cynyddol, nid yn unig yn y system ysbytai, ond hefyd mewn gofal sylfaenol ar lefel leol.
Yes, there are a number of managed practices across our system. As an overall percentage, it is still very small. However, I recognise there is a change in the structure of general practice that is taking place. We will see fewer small practices of single or double-handed practitioners in the future, because our ambitions for the delivery of general practice, as set out in 'A Healthier Wales' and as we were encouraged to do from the parliamentary review, are to be able to deliver services together in a more integrated way and to be able to deliver a wider range of services. We are likely to see larger practices that are fewer in number. We're likely to see more general practitioners employed by other general practitioners as partners, much as you do see now currently in the law where most solicitors are employed by other solicitors.
The challenge is: do we still have good value for money? Do we still provide high-quality patient care? And in every managed practice and in all of the surveys that come back, the public are still happy with the service they get, and so there isn't an impact on patient care that you can see. We would, though, expect to see a higher cost because they're having to employ locums at a point in time to make sure the service continues, and that is the price that we will pay to make sure that general practice survives whilst we change it deliberately to make sure we have a better structure to deliver better care with more services in the future.
Oes, mae yna nifer o bractisau a reolir ar draws ein system. Fel canran gyffredinol, mae'n dal i fod yn fach iawn. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod strwythur ymarfer cyffredinol yn newid. Byddwn yn gweld llai o bractisau bach sy'n cynnwys un neu ddau feddyg yn y dyfodol gan mai ein huchelgais mewn perthynas â darparu ymarfer cyffredinol, fel y nodir yn 'Cymru Iachach' ac fel y cawsom ein hannog i wneud yn yr adolygiad seneddol, yw gallu darparu gwasanaethau gyda'i gilydd mewn ffordd fwy integredig a gallu darparu ystod ehangach o wasanaethau. Rydym yn debygol o weld practisau mwy o faint ond llai ohonynt o ran nifer. Rydym yn debygol o weld mwy o feddygon teulu yn cael eu cyflogi gan feddygon teulu eraill fel partneriaid, fel y gwelwch ar hyn o bryd ym myd y gyfraith lle cyflogir y rhan fwyaf o gyfreithwyr gan gyfreithwyr eraill.
Yr her yw hon: a ydym yn dal i gael gwerth da am arian? A ydym yn dal i ddarparu gofal cleifion o safon uchel? Ac ym mhob practis a reolir, ac yn yr holl arolygon sy'n dod yn ôl, mae'r cyhoedd yn parhau i fod yn fodlon gyda'r gwasanaeth a gânt, ac felly nid oes effaith weladwy ar ofal cleifion. Fodd bynnag, byddem yn disgwyl gweld cost uwch am fod yn rhaid iddynt gyflogi staff locwm ar ryw bwynt i wneud yn siŵr fod y gwasanaeth yn parhau, a dyna'r pris y byddwn yn ei dalu i sicrhau bod ymarfer cyffredinol yn goroesi tra'n bod yn gwneud newidiadau bwriadol iddo er mwyn gwneud yn siŵr fod gennym strwythur gwell ar gyfer darparu gofal gwell gyda mwy o wasanaethau yn y dyfodol.
Certainly, as far as north-west Wales is concerned, part of my region, Blaenau Ffestiniog and now in Porthmadog as well, we have a situation where things are actually getting worse, because patients do not feel that they have a personal relationship with an individual doctor, because they can't develop that sufficiently with a locum by definition, because they're not necessarily going to be there permanently.
There is another problem that this brings about as well, because when Betsi Cadwaladr takes a practice in-house, it withdraws the My Health Online internet tool that allows patients to make online GP appointments, and that makes it more inconvenient for patients as well. So, why is it that one of the features of directly managed practices is the withdrawal of useful technology that is vital to improve healthcare? Surely, this is not absolutely necessary. As Betsi Cadwaladr is still in special measures, perhaps the heath Secretary could enquire of the health board whether they can reverse this retrogressive policy.
Yn sicr, o ran gogledd-orllewin Cymru, mewn un rhan o fy rhanbarth, Blaenau Ffestiniog, ac ym Mhorthmadog hefyd erbyn hyn, mae gennym sefyllfa sy'n gwaethygu mewn gwirionedd, oherwydd nid yw cleifion yn teimlo bod ganddynt berthynas bersonol gyda meddyg unigol am na allant ddatblygu'r berthynas honno'n ddigonol gyda meddyg locwm trwy ddiffiniad, gan na fydd yno'n barhaol o anghenraid.
Mae problem arall yn codi yn sgil hyn hefyd, oherwydd pan fydd Betsi Cadwaladr yn dod â phractis dan reolaeth fewnol, mae'n cael gwared ar yr adnodd rhyngrwyd Fy Iechyd Ar-Lein sy'n caniatáu i gleifion wneud apwyntiadau meddyg teulu ar-lein, ac mae hynny'n ei gwneud yn fwy anghyfleus i gleifion hefyd. Felly, pam mai un o nodweddion practisau dan reolaeth uniongyrchol yw'r arfer o gael gwared ar dechnoleg ddefnyddiol sy'n hanfodol er mwyn gwella gofal iechyd? Go brin fod hyn yn gwbl angenrheidiol. Gan fod Betsi Cadwaladr yn dal i fod yn destun mesurau arbennig, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd holi'r bwrdd iechyd i weld a allant wrthdroi'r polisi negyddol hwn.
I'll be happy to look into the matter and write to the Member and copy in other Assembly Members as soon as possible.
Rwy'n hapus i edrych ar y mater ac ysgrifennu at yr Aelod gan gynnwys yr Aelodau Cynulliad eraill yn yr ohebiaeth cyn gynted â phosibl.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth Llywodraeth Cymru i atal hunan-niweidio? OAQ52792
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government’s self-harm prevention strategy? OAQ52792
Thank you for the question. Our 'Talk to me 2' suicide and self-harm prevention strategy identifies groups of people who are especially vulnerable and puts forward actions to address the factors that can contribute to suicide and self-harm. The midpoint review of 'Talk to me 2' reported good progress towards many of the actions within the strategy.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae 'Siarad â fi 2', ein strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio, yn nodi grwpiau o bobl sy'n arbennig o agored i niwed ac yn cyflwyno camau gweithredu i fynd i'r afael â ffactorau sy'n gallu cyfrannu at hunanladdiad a hunan-niweidio. Mae adolygiad canol cyfnod 'Siarad â fi 2' wedi adrodd ar gynnydd da ar nifer o'r camau gweithredu yn y strategaeth.
Thank you, Cabinet Secretary. Recent analysis by the Children's Society found that a quarter of 14-year-old girls and nearly one in 10 boys in the UK had self-harmed in a year. Sadly, the levels of understanding of the reasons behind these figures are poor. The 'Mind over matter' report conducted by the children and young people committee shed an important light on this issue. Their report found that the number of young people admitted to A&E departments for self-harm had increased by 41 per cent in the past three years. Only Aneurin Bevan university health board records how many people go to follow-up support in the days after being discharged from hospital for self-harm, a period when access to appropriate support is critical. Can the Cabinet Secretary outline whether other health boards are aware of this initiative, and what more can the Welsh Government do to improve access to support following discharge?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae dadansoddiad diweddar gan Gymdeithas y Plant wedi darganfod bod chwarter y merched 14 mlwydd oed a bron un o bob 10 bachgen yn y DU wedi hunan-niweidio mewn cyfnod o flwyddyn. Yn anffodus, mae lefel y ddealltwriaeth o'r rhesymau y tu ôl i'r ffigurau hyn yn wael. Mae'r adroddiad 'Cadernid Meddwl', a gyflawnwyd gan y pwyllgor plant a phobl ifanc, wedi taflu goleuni pwysig ar y mater hwn. Canfu'r adroddiad fod nifer y bobl ifanc a dderbyniwyd i adrannau damweiniau ac achosion brys oherwydd eu bod wedi hunan-niweidio wedi cynyddu 41 y cant yn y tair blynedd diwethaf. Bwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan yw'r unig fwrdd iechyd sy'n cofnodi faint o bobl sy'n manteisio ar gymorth dilynol yn y dyddiau ar ôl cael eu rhyddhau o'r ysbyty yn sgil hunan-niweidio, cyfnod pan fo mynediad at gymorth priodol yn hanfodol. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud pa un a yw byrddau iechyd eraill yn ymwybodol o'r fenter hon, a beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i wella mynediad at gymorth i gleifion ar ôl iddynt gael eu rhyddhau o'r ysbyty?
Thank you for the question. As I've said earlier, we are taking seriously and taking forward our commitments made in response to the 'Mind over matter' report, with the first meeting of the jointly chaired ministerial task and finish group taking place earlier today. That was a constructive and positive meeting, so I'm looking forward to reporting on further progress in due course about what we are doing there.
However, our current 'Together for Mental Health' delivery plan set out our expectation that health boards will monitor the provision of support following hospital discharge; that is also set out in the 'Talk to me 2' delivery plan. I think what I should do is again to return to the Member to ask for proper reassurance from other health boards—they are actually taking that seriously and doing so. But more than that, in terms of how we assess and understand how it's being done, we are already looking to improve the data that we collect through the development of what's being called a mental health core data set—to understand that we're collecting the same information, in the same way, in the same place, to allow us to understand the improvement that's being made and the relative progress in different parts of the country. That goes alongside the implementation of the Welsh clinical care information system across Wales, to help improve monitoring of progress and action. That—I think helpfully for Members—is not just a matter for the national health service and clinicians, but it does involve the third sector too in engaging on what we should collect and how we should then present it and actually provide it to the public.
Diolch i chi am y cwestiwn. Fel y dywedais yn gynharach, rydym o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn ac rydym yn bwrw ymlaen â'r ymrwymiadau a wnaethom mewn ymateb i'r adroddiad 'Cadernid Meddwl', ac fe gynhaliwyd cyfarfod cyntaf y grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol a gadeiriwyd ar y cyd yn gynharach heddiw. Roedd hwnnw'n gyfarfod adeiladol a chadarnhaol, felly rwy'n edrych ymlaen at adrodd ar gynnydd pellach maes o law mewn perthynas â'r hyn rydym yn ei wneud yno.
Fodd bynnag, mae ein cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' cyfredol yn nodi ein disgwyliad y bydd byrddau iechyd yn monitro'r ddarpariaeth o gymorth yn dilyn rhyddhau cleifion o'r ysbyty; mae hynny hefyd wedi'i amlinellu yng nghynllun cyflawni 'Siarad â fi 2'. Credaf y dylwn ddod yn ôl at yr Aelod eto i ofyn am sicrwydd priodol gan fyrddau iechyd eraill—maent o ddifrif ynglŷn â hynny ac yn gwneud hynny mewn gwirionedd. Ond yn fwy na hynny, o ran sut rydym yn asesu ac yn deall sut y gwneir hynny, rydym eisoes yn edrych i weld sut y gallwn wella'r data a gasglwn drwy ddatblygu'r hyn a elwir yn set ddata graidd iechyd meddwl—er mwyn deall ein bod yn casglu'r un wybodaeth, yn yr un modd, yn yr un lle, i ganiatáu inni ddeall y gwelliannau sy'n cael eu gwneud a'r cynnydd cymharol mewn gwahanol rannau o'r wlad. Mae hynny'n mynd ochr yn ochr â'r gwaith o weithredu system wybodaeth gofal clinigol Cymru ledled Cymru, i helpu i wella'r gwaith o fonitro cynnydd a gweithredu. Rwy'n credu y bydd yn ddefnyddiol i'r Aelodau wybod nad mater i'r gwasanaeth iechyd gwladol a chlinigwyr yn unig yw hyn, ond mae'n cynnwys y trydydd sector hefyd o ran ymgysylltu ynglŷn â'r hyn y dylem ei gasglu a sut y dylem ei gyflwyno a'i ddarparu i'r cyhoedd wedyn.
Cabinet Secretary, half of all mental illnesses begin by the age of 14. To mark World Mental Health Day last week, the Prime Minister announced a series of measures on children and young people's mental health. These included recruiting new mental health support teams who will work with schools to ensure young people with mental health issues get the help they need. Given that more than 3,000 people have signed a petition set up by a Gwent mental health group calling for young people to be given more of a say in mental health services, Cabinet Secretary, what measures will you take to ensure children and young people with mental ill health get the help and support they need in our country? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae hanner y gwahanol fathau o salwch meddwl yn dechrau erbyn y bydd yr unigolyn yn 14 oed. I nodi Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Prif Weinidog y DU gyfres o fesurau ar iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Roedd y rhain yn cynnwys recriwtio timau cymorth iechyd meddwl newydd a fydd yn gweithio gydag ysgolion i sicrhau bod pobl ifanc sydd â phroblemau iechyd meddwl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. O gofio bod mwy na 3,000 o bobl wedi llofnodi deiseb gan grŵp iechyd meddwl yng Ngwent yn galw am roi mwy o lais i bobl ifanc mewn gwasanaethau iechyd meddwl, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau bod plant a phobl ifanc sydd â salwch meddwl yn cael y cymorth a'r gefnogaeth y maent eu hangen yn ein gwlad? Diolch.
Thank you for the question. I note the Prime Minister's recent commitments and, as I said before, I welcome that the current Prime Minister and the previous Prime Minister have been prepared to talk openly about the importance of mental health services. The challenge has always been whether they've been able to match their words with resources and action on the ground. Don't take my word for it, ask practitioners and groups in England, and they'll say that the rhetoric hasn't matched reality. Our challenge here is not just to say that we're not as bad as England but to actually say, 'What can we do to further improve?' That is exactly what we are seeking to do in taking forward the task and finish group in response to the 'Mind over matter' report. I can confirm that it won't just be that there is a focus on children and young people in how we take that work forward, but actually that we will directly involve children and young people in informing our work. Part of that will be evidence the committee has already heard, information we already collect, but also direct, face-to-face engagement with children and young people in different parts of Wales as we look to try and understand how we improve that earlier intervention and support.
Diolch i chi am y cwestiwn. Nodaf ymrwymiadau diweddar y Prif Weinidog ac fel y dywedais o'r blaen, rwy'n croesawu'r ffaith bod y Prif Weinidog cyfredol a'r Prif Weinidog blaenorol wedi bod yn barod i siarad yn agored am bwysigrwydd gwasanaethau iechyd meddwl. Yr her bob amser yw i ba raddau y maent wedi llwyddo i gefnogi eu geiriau gydag adnoddau a chamau gweithredu ar lawr gwlad. Os nad ydych yn fy nghredu, gofynnwch i ymarferwyr a grwpiau yn Lloegr, a byddant yn dweud nad yw'r rhethreg wedi cyd-fynd â'r realiti. Nid dweud yn unig nad ydym mor wael â Lloegr yw'r her i ni yma, ond gofyn yn hytrach 'Beth y gallwn ei wneud i wella ymhellach?' Dyna'n union y ceisiwn ei wneud trwy fwrw ymlaen â'r grŵp gorchwyl a gorffen mewn ymateb i'r adroddiad 'Cadernid Meddwl'. Bydd ffocws ar blant a phobl ifanc yn y ffordd y byddwn yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw, ond yn fwy na hynny gallaf gadarnhau y byddwn hefyd yn cynnwys plant a phobl ifanc yn uniongyrchol er mwyn llywio ein gwaith. Rhan o hynny fydd y dystiolaeth y mae'r pwyllgor eisoes wedi'i chlywed, gwybodaeth rydym eisoes yn ei chasglu, ond hefyd ymgysylltiad uniongyrchol wyneb yn wyneb â phlant a phobl ifanc mewn gwahanol rannau o Gymru wrth i ni geisio deall sut y gallwn wella'r cymorth a'r ymyrraeth gynharach honno.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau iechyd yng Nghanol De Cymru? OAQ52782
4. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's priorities for health services in South Wales Central? OAQ52782
Thank you. My priority for health services in the South Wales Central area, as with the rest of Wales, is to ensure that people have equity of access to safe, sustainable, high-quality and integrated health and care to meet their needs.
Diolch. Fy mlaenoriaeth ar gyfer gwasanaethau iechyd yn ardal Canol De Cymru, fel ar gyfer gweddill Cymru, yw sicrhau bod pobl yn cael mynediad teg at iechyd a gofal sy'n ddiogel, yn gynaliadwy, yn integredig, ac o ansawdd uchel i ddiwallu eu hanghenion.
Cabinet Secretary, Cardiff and Vale University Local Health Board has worked with partners in social care, the Welsh ambulance service and the voluntary sector to develop a winter plan to manage the increased demand on services, both at the University Hospital of Wales and at Llandough. The proposal includes an extra 32 beds for winter pressures and a further 12 beds as well if they are necessary. I also welcome that the network of community falls clinics within Cardiff will be accessible for individuals who are at a lower risk of falls who would benefit from an assessment to reduce their risk of falling in the future. Now, it remains to be seen if this planned and co-ordinated approach does deliver the type of strength we want in the system to respond to the winter pressures, but at least they are co-ordinating with the other key stakeholders. This ought to be the measure of what we should be seeing for the future, not only in South Wales Central but in all parts of Wales.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi gweithio gyda phartneriaid mewn gofal cymdeithasol, gwasanaeth ambiwlans Cymru a'r sector gwirfoddol i ddatblygu cynllun gaeaf i reoli'r cynnydd yn y galw ar wasanaethau, yn Ysbyty Athrofaol Cymru ac yn Llandochau. Mae'r argymhelliad yn cynnwys 32 o welyau ychwanegol ar gyfer pwysau'r gaeaf a 12 o welyau eraill yn ogystal os ydynt yn angenrheidiol. Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith y bydd y rhwydwaith o glinigau cwympiadau cymunedol yng Nghaerdydd ar gael i unigolion sy'n wynebu risg is o gael codwm ond a fyddai'n elwa o asesiad i leihau eu risg o gael codwm yn y dyfodol. Nawr, rydym yn aros i weld a fydd y dull cydgysylltiedig hwn a gynlluniwyd yn sicrhau'r math o gryfder rydym ei eisiau yn y system er mwyn gallu ymateb i bwysau'r gaeaf, ond maent yn cydgysylltu â rhanddeiliaid allweddol eraill o leiaf. Dylai fod yn enghraifft o'r hyn y dylem fod yn ei weld yn y dyfodol, nid yn unig yng Nghanol De Cymru, ond ym mhob cwr o Gymru.
I'm happy to give the Member the assurance that a similar approach is taken by each health board, together with its partners in the Welsh ambulance service, their common partners, together with local government and the third sector, and, crucially, now drawing in colleagues in housing as well to understand how there is a proper plan ahead of winter. The challenge and the test always is how our joint services actually cope with the additional demand that we understand will come into the health and care system throughout the winter months and what more we can do successfully to keep people out of hospital who don't need to be there, but to make sure they're properly supported within their own homes. I will, of course, have more to say on these matters and planning for winter in the coming weeks and months as I continue to make statements and answer questions, but I'm very pleased the Member has taken the time to understand and engage with the winter planning process here in Cardiff and Vale.
Rwy'n hapus i sicrhau'r Aelod fod pob bwrdd iechyd wedi mabwysiadu dull tebyg, ynghyd â'u partneriaid yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, eu partneriaid cyffredin, ynghyd â llywodraeth leol a'r trydydd sector, ac yn hollbwysig, maent yn cynnwys eu cydweithwyr ym maes tai hefyd i ddeall sut y mae cynllunio'n briodol ar gyfer y gaeaf. Yr her a'r prawf bob amser yw sut y mae ein cyd-wasanaethau'n ymdopi â'r galw ychwanegol y gwyddom y bydd ein system iechyd a gofal yn ei wynebu drwy gydol misoedd y gaeaf a beth arall y gallwn ei wneud yn llwyddiannus i sicrhau ein bod yn cadw pobl nad oes angen iddynt fod yn yr ysbyty allan o'r ysbyty, ond hefyd i sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi'n briodol yn eu cartrefi eu hunain. Bydd gennyf ragor i'w ddweud ar y materion hyn a'r cynlluniau ar gyfer y gaeaf yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf wrth i mi barhau i wneud datganiadau ac ateb cwestiynau, ond rwy'n falch iawn fod yr Aelod wedi rhoi amser i ddeall ac ymgysylltu â'r broses o gynllunio ar gyfer y gaeaf yma yng Nghaerdydd a'r Fro.
Cabinet Secretary, as you will know, there has been significant work between Cwm Taf Local Health Board and Rhondda Cynon Taf council to develop a new integrated primary care facility in Mountain Ash. Now, this planned £6.5 million healthcare facility would replace outdated services in the town and adopt a holistic approach by bringing services together. Whilst recognising the work that has already been done to drive this project forward, what kind of benefits do you think the community will gain from this model, and how will the Welsh Government best support its delivery?
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, mae gwaith sylweddol wedi cael ei wneud gan Fwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf a chyngor Rhondda Cynon Taf i ddatblygu cyfleuster gofal sylfaenol integredig newydd yn Aberpennar. Nawr, byddai'r cyfleuster gofal iechyd arfaethedig hwn sy'n werth £6.5 miliwn yn disodli'r gwasanaethau hen ffasiwn yn y dref ac yn mabwysiadu dull cyfannol drwy ddod â gwasanaethau at ei gilydd. Gan gydnabod y gwaith sydd eisoes wedi'i wneud ar ddatblygu'r prosiect hwn, pa fath o fanteision y bydd y gymuned yn elwa arnynt o'r model hwn yn eich barn chi, a sut y bydd Llywodraeth Cymru'n hwyluso'r gwaith o'i ddarparu?
Thank you for the question. I recognise this is a subject that you raised with me very early on after your election, together with the leader of the council, about the need to improve the facilities, and actually that is one of the first benefits to be seen. There will be fit-for-purpose, up-to-date modern facilities to replace what currently exists, and we sometimes understate the importance of the physical environment in a person's experience of care and where they're likely to access care in the first place. There then is that point about better access, because then we can draw together more services in the same place and, in particular, draw health and local government services together to make it easier for people to get to the right service in the right place. That, as we know in other parts of the country, has led to an improvement in the relationships between all of those different professionals. They're able to talk to each other and to understand, if it isn't a health problem that somebody is coming to you with, there is someone—if it's in the same building, it's even better—to understand how you help that person to actually find support for their problem. But that experience and those better services are part of the plan that we'd expect to see. That's why we're investing together money with the local authority on delivering these new facilities. It'll also be important for staff there as well, because we do know, in other parts of your constituency, for example, the different way that those practices are now working with each other has led to a better job by professionals who are more likely to stay.
And the final thing I'll say on this, Llywydd, is that the development between the health board and local authorities has not just helped in terms of the provision of new facilities; as you'll be aware from the NHS Wales Awards, the big prize on the night went to the Stay Well@home service—the partnership between health and local government to deliver improved care to keep people in their own homes for longer and out of hospital quicker. And there are real markers there within the Cwm Taf area for what the rest of the service needs to do.
Diolch i chi am y cwestiwn. Rwy'n cydnabod bod hwn yn bwnc rydych wedi'i godi gyda mi yn gynnar ar ôl i chi gael eich ethol, ynghyd ag arweinydd y cyngor, ynglŷn â'r angen i wella'r cyfleusterau, a dyna un o'r manteision cyntaf a welwyd mewn gwirionedd. Bydd cyfleusterau modern, cyfoes ac addas i'r diben yn dod yn lle'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd, ac weithiau nid ydym yn pwysleisio digon pa mor bwysig yw rôl yr amgylchedd ffisegol ym mhrofiadau unigolion o ofal a lle maent yn debygol o gael mynediad at ofal yn y lle cyntaf. Yna, ceir y pwynt ynglŷn â mynediad gwell, oherwydd gallwn fynd ati wedyn i ddod â mwy o wasanaethau at ei gilydd yn yr un lle, ac yn fwyaf arbennig, dod â gwasanaethau iechyd a llywodraeth leol at ei gilydd er mwyn ei gwneud yn haws i bobl gael y gwasanaeth cywir yn y lle cywir. Mae hynny, fel y gwyddom o rannau eraill o'r wlad, wedi arwain at wella'r berthynas rhwng yr holl weithwyr proffesiynol gwahanol hynny. Maent yn gallu siarad â'i gilydd a deall, os nad oes rhywun yn dod atoch gyda phroblem iechyd, bydd rhywun ar gael—os yw o fewn yr un adeilad, mae hynny hyd yn oed yn well—i ddeall sut y gallwch helpu'r unigolyn i ddod o hyd i gymorth ar gyfer eu problem. Ond mae'r profiad hwnnw a'r gwasanaethau gwell hynny yn rhan o'r cynllun y byddem yn disgwyl ei weld. Dyna pam ein bod yn buddsoddi arian gyda'r awdurdodau lleol ar gyfer darparu'r cyfleusterau newydd hyn. Bydd yn bwysig i'r staff yno hefyd, oherwydd fe wyddom, mewn rhannau eraill o'ch etholaeth er enghraifft, fod y ffordd wahanol y mae'r arferion hynny'n gweithio gyda'i gilydd bellach wedi arwain at waith gwell gan weithwyr proffesiynol sy'n fwy tebygol o aros.
A'r peth olaf rwyf am ei ddweud ynglŷn â'r mater hwn, Lywydd, yw hyn: nid yn unig y mae'r datblygiad rhwng y bwrdd iechyd a'r awdurdodau lleol wedi helpu o ran darparu cyfleusterau newydd; fel y byddwch yn gwybod o Wobrau GIG Cymru, fe aeth y wobr fawr ar y noson i wasanaeth Stay Well@home—y bartneriaeth rhwng iechyd a llywodraeth leol i ddarparu gwell gofal er mwyn cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain am gyfnod hwy a'u rhyddhau o'r ysbyty yn gynt. Ac mae enghreifftiau go iawn yno yn ardal Cwm Taf o'r hyn sydd angen i weddill y gwasanaeth ei wneud.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am broffylacsis cyn-gysylltiad ac atal HIV? OAQ52753
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on pre-exposure prophylaxis and HIV prevention? OAQ52753
Thank you for the question. Wales has seen a sustained decrease in new HIV cases. Since I announced the three-year PrEP study, which began in July 2017, 559 people have started on PrEP, and no-one in this cohort has contracted HIV.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae Cymru wedi gweld gostyngiad cyson mewn achosion newydd o HIV. Ers i mi gyhoeddi'r astudiaeth dair blynedd ar broffylacsis cyn-gysylltiad, a ddechreuodd ym mis Gorffennaf 2017, mae 559 o bobl wedi dechrau cael triniaeth proffylacsis cyn-gysylltiad, ac nid oes neb yn y garfan hon wedi cael HIV.
Thank you very much indeed for that answer, and further to your oral statement on this issue of 2 October and moving forward, obviously, generic PrEP drugs are cheaper than the current branded ones in issue. Would you agree that if there are any savings to be made from any such future switch to generic PrEP drugs, such savings would be well-used in actively promoting PrEP to groups who are not accessing it in the numbers we might expect at the moment?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw, ac yn dilyn eich datganiad llafar ar y mater hwn ar 2 Hydref ac wrth symud ymlaen, yn amlwg, mae cyffuriau proffylacsis cyn-gysylltiad generig yn rhatach na'r rhai brand cyfredol sy'n cael eu defnyddio. A fyddech yn cytuno, os oes unrhyw arbedion i'w gwneud drwy newid i gyffuriau proffylacsis cyn-gysylltiad generig yn y dyfodol, byddai arbedion o'r fath yn hynod ddefnyddiol i hyrwyddo proffylacsis cyn-gysylltiad i grwpiau nad oes ganddynt fynediad ato yn y niferoedd y byddem yn eu disgwyl ar hyn o bryd?
You make a completely fair point that once a branded, new medicine is available, there will come a period of time when generic ones are available, and it's work we've actually done across the whole service on making sure that generic products are used in preference wherever possible, because it doesn't remove the value, it improves the value, and it doesn't in any way diminish the efficacy of those drugs.
You make an interesting point about what happens if you see a reduction in a product that is particularly aimed at one area of the service and whether the savings for generic medicine should be retained in that service. What I would say is that I think that we want to make sure we provide equitable access to the best quality treatment, and I would be reticent about taking an approach that might be replicated in other parts of the service that mean we can't mean move funds around where we need to have them, but it would not lessen the importance of making sure we have an effective sexual health service so that we continue on the trajectory of trying to make sure that we meet the World Health Organization's ambition that we become HIV-free at the nearest possible point in the future.
Rydych yn gwneud pwynt hollol deg wrth ddweud, pan fydd meddyginiaeth newydd ag iddi frand ar gael, y daw amser pan fydd rhai generig ar gael, ac mae'n waith rydym wedi'i wneud ar draws y gwasanaeth cyfan mewn gwirionedd er mwyn gwneud yn siŵr fod cynhyrchion generig yn cael eu ffafrio lle bo hynny'n bosibl, oherwydd nid yw'n cael gwared ar y gwerth, mae'n cynyddu'r gwerth, ac nid yw'n lleihau effeithiolrwydd y cyffuriau hynny mewn unrhyw ffordd.
Rydych yn gwneud pwynt diddorol ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd os ydych yn gweld gostyngiad mewn cynnyrch sydd wedi'i anelu'n arbennig at un rhan o'r gwasanaeth a pha un a ddylid cadw'r arbedion ar feddyginiaethau generig yn y gwasanaeth hwnnw. Yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw fy mod yn credu ein bod eisiau sicrhau ein bod yn darparu mynediad teg at driniaeth o'r ansawdd gorau, ac ni fuaswn yn barod i weithredu dull a allai gael ei efelychu mewn rhannau eraill o'r gwasanaeth gan olygu na allem symud arian o gwmpas lle rydym ei angen, ond ni fyddai'n lleihau pwysigrwydd gwneud yn siŵr fod gennym wasanaeth iechyd rhywiol effeithiol fel y gallwn barhau i geisio sicrhau ein bod yn cyflawni uchelgais Sefydliad Iechyd y Byd a dod yn wlad sy'n rhydd o HIV cyn gynted â phosibl yn y dyfodol.
Can I concur with Dai Lloyd's comments and also welcome the news that the trials appear to have been successful? It seems a long time since those diagnosed with HIV, back when the condition first became known about back in the 1980s, didn't really have any hope. So, the fact that we are now not just having treatment drugs but preventative drugs like this must be welcomed.
From my understanding of the PrEP treatment, it's not just a case of it being taken sporadically, but it has to be taken consistently, and I think with regular medical check-ups every three months to make sure that the effectiveness is being maintained. So, can you tell us, as well as those who have been treated successfully and taken the drugs, what are you doing not only to raise awareness about this type of treatment for those for whom it's suitable, but also to make sure that HIV sufferers who are taking it realise the importance of maintaining that medication so that it's as effective as possible?
A gaf fi gytuno â sylwadau Dai Lloyd ac rwy'n croesawu'r newyddion hefyd fod y treialon wedi bod yn llwyddiannus yn ôl pob golwg? Mae'n teimlo fel amser hir er pan ddaeth y cyflwr yn hysbys am y tro cyntaf yn yr 1980au, pan nad oedd gan y rhai a gâi ddiagnosis o HIV unrhyw obaith mewn gwirionedd. Felly, mae'n rhaid croesawu'r ffaith bod gennym gyffuriau ataliol yn awr yn ogystal â chyffuriau i drin y clefyd.
O fy nealltwriaeth o'r driniaeth proffylacsis cyn-gysylltiad, ni allwch ei gymryd yn achlysurol yn unig, mae'n rhaid iddo gael ei gymryd yn gyson, ac rwy'n credu bod angen archwiliadau meddygol rheolaidd bob tri mis i sicrhau bod yr effeithiolrwydd yn cael ei gynnal. Felly, a allwch ddweud wrthym yn ogystal â'r rheini sydd wedi cael eu trin yn llwyddiannus ac sydd wedi cymryd y cyffuriau, beth rydych yn ei wneud i godi ymwybyddiaeth ynglŷn â'r math hwn o driniaeth ar gyfer y rhai y mae'n addas ar eu cyfer, ond hefyd i sicrhau bod y dioddefwyr HIV sy'n ei gymryd yn deall pa mor bwysig yw dal ati i gymryd y feddyginiaeth fel ei bod mor effeithiol â phosibl?
Well, look, for those people who have started to take PrEP, we're really encouraged about the fact that no-one who was in that cohort has got HIV since starting. That's really important. But, as I said in my oral statement, we've been looking to get to people with the highest risk, and, so, we found other sexually transmitted infections within that group. That shows we're actually getting to the right sort of people. We've also found people who have had undiagnosed HIV, and they then have been supported in actually receiving appropriate treatment, and that's what we do need to do to make sure people are engaged in services that are built around them, that understand the needs they have to properly support them and people around them to make sure they live the best life possible, because I, too, remember when HIV and AIDS were made widely known—and I was a child—I remember the adverts on tv, and the fear and the stigma that that created. And, actually, to have a message that if you seek support and treatment, then you can live a good life and you can still have a proper life to live, it does not mean that your life is over—the stigma and the fear are still there. So, that is still a job of work for us to do, and I'm genuinely proud that here in Wales we've taken a progressive approach.
I've seen news in your area of the world, with the Argus, this week, printing an article actually talking about the situation in England, where they still have charities wanting a more reputable process than fundraising to provide PrEP to other people. I'm really pleased that I was able to take a decision here in Wales for full nation coverage on an equitable basis, driven by need, and need alone.
Wel, edrychwch, ar gyfer y bobl sydd wedi dechrau'r driniaeth proffylacsis cyn-gysylltiad, mae'r ffaith nad oes unrhyw un yn y cohort wedi cael HIV ers dechrau'r driniaeth yn galonogol iawn. Mae hynny'n wirioneddol bwysig. Ond fel y dywedais yn fy natganiad llafar, rydym wedi bod yn ceisio cyrraedd y bobl sy'n wynebu'r risg mwyaf, ac felly, rydym wedi gweld heintiau eraill a drosglwyddir yn rhywiol o fewn y grŵp hwnnw. Mae hynny'n dangos ein bod yn cyrraedd y math iawn o bobl. Rydym hefyd wedi canfod pobl sydd â HIV ond heb gael diagnosis, ac maent wedi cael cymorth i sicrhau eu bod yn cael y driniaeth briodol, a dyna sydd angen i ni ei wneud er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwneud â'r gwasanaethau sy'n cael eu hadeiladu o'u cwmpas, sy'n deall eu hanghenion er mwyn eu cefnogi'n briodol a'r bobl o'u cwmpas i wneud yn siŵr eu bod yn byw y bywyd gorau posibl, oherwydd rwyf innau hefyd yn cofio pan roddwyd cyhoeddusrwydd mawr i HIV ac AIDS—a phlentyn oeddwn i—rwy'n cofio'r hysbysebion ar y teledu, a'r ofn a'r stigma a ddaeth yn eu sgil. Ac mae cael neges, mewn gwirionedd, sy'n dweud y gallwch fyw bywyd da a pharhau i fyw bywyd iawn o gael cymorth a thriniaeth, ac nad yw'n golygu bod eich bywyd ar ben—mae'r stigma a'r ofn yn dal i fod yno. Felly, mae hwnnw'n waith sydd angen i ni ei wneud o hyd, ac rwy'n wirioneddol falch o'r ffaith ein bod ni yma yng Nghymru wedi mabwysiadu dull blaengar o weithredu.
Rwyf wedi gweld newyddion yn eich rhan chi o'r byd, gyda'r Argus, yr wythnos hon, yn argraffu erthygl yn sôn am y sefyllfa yn Lloegr, lle mae ganddynt elusennau o hyd yn galw am broses fwy dibynadwy na chodi arian i ddarparu proffylacsis cyn-gysylltiad i bobl eraill. Rwy'n falch iawn fy mod wedi gallu gwneud penderfyniad yma yng Nghymru i ddarparu ar gyfer y genedl gyfan ar sail gyfartal, wedi'i sbarduno gan angen, ac angen yn unig.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod gan bobl sydd ag afiechyd meddwl yng ngogledd Cymru fynediad at wasanaethau eirioli a chymorth annibynnol? OAQ52788
6. What action is the Welsh Government taking to ensure access to independent advocacy and support for those with poor mental health in north Wales? OAQ52788
We recognise the vital role of independent advocacy in providing person-centred mental health support. The Assembly legislated for independent advocacy in our Mental Health (Wales) Measure 2010. We will increase our investment in mental health services again next year to continue to improve the support that is available.
Rydym yn cydnabod rôl hanfodol eirioli annibynnol wrth ddarparu cymorth iechyd meddwl sy'n canolbwyntio ar unigolion. Mae'r Cynulliad wedi deddfu ar gyfer eirioli annibynnol yn ein Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010. Byddwn yn cynyddu ein buddsoddiad mewn gwasanaethau iechyd meddwl eto y flwyddyn nesaf i barhau i wella'r cymorth sydd ar gael.
I know, to be fair, Cabinet Secretary, that you do value independent advocacy for people with mental health—. But I am a little bit concerned about some of the restructuring that's going on with mental health advocacy in my own constituency at the moment. You will be aware that there's an organisation called Un Llais that has been extremely effective in building capacity in the third sector, particularly in terms of developing advocacy support in the region in north Wales, but very recently, the health board has taken the decision to terminate the contract that it has with Un Llais, which, I believe, is detrimental to the work that the third sector is doing to support the improvements that are needed in mental health services across the region, especially in terms of advocacy support.
Can I ask whether you—given that this health board is in special measures—will be able to help review this decision to make sure that it is appropriate and that there are adequate services available for those who need advocacy support in relation to their mental health services? Because this is a concern that has been raised with me, not just from the third sector organisation that is affected, but also by service users themselves.
I fod yn deg, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gwybod eich bod yn gweld gwerth eirioli annibynnol ar gyfer pobl â phroblemau iechyd meddwl—. Ond rwyf ychydig yn bryderus ynglŷn â rhywfaint o'r ailstrwythuro sy'n mynd rhagddo gydag eiriolaeth iechyd meddwl yn fy etholaeth i ar hyn o bryd. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yna sefydliad o'r enw Un Llais sydd wedi bod yn hynod effeithiol yn meithrin gallu yn y trydydd sector, yn enwedig o ran datblygu cymorth eirioli yn ardal gogledd Cymru, ond yn ddiweddar iawn, mae'r bwrdd iechyd wedi penderfynu dod â'r cytundeb sydd ganddo gydag Un Llais i ben, ac mae hynny yn fy marn i yn niweidiol i'r gwaith y mae'r trydydd sector yn ei wneud i gefnogi'r gwelliannau sydd eu hangen mewn gwasanaethau iechyd meddwl ar draws y rhanbarth, yn enwedig o ran cymorth eirioli.
A gaf fi ofyn a fyddwch—o gofio bod y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig—yn gallu helpu i adolygu'r penderfyniad hwn i wneud yn siŵr ei fod yn briodol a bod gwasanaethau digonol ar gael i'r rheini sydd angen cymorth eirioli mewn perthynas â'u gwasanaethau iechyd meddwl? Oherwydd mae'n bryder a gafodd ei ddwyn i fy sylw nid yn unig gan y sefydliad trydydd sector yr effeithir arno, ond gan ddefnyddwyr y gwasanaeth eu hunain hefyd.
Thank you for the question. I'm happy to say that we do monitor the provision of advocacy services across the country, and, actually, Betsi Cadwaladr currently meet our current standards to make sure that advocacy services are provided. We have quarterly assurance and reporting on the delivery of advocacy services. I can't go into the detail of the individual matter that you raise, but if you write to me with the detail of the nature of the concern, then I'll be happy to make sure that it is properly investigated.
Diolch i chi am y cwestiwn. Rwy'n hapus i ddweud ein bod yn monitro darpariaeth y gwasanaethau eirioli ledled y wlad, ac ar hyn o bryd mewn gwirionedd, mae Betsi Cadwaladr yn cyrraedd ein safonau cyfredol i wneud yn siŵr fod gwasanaethau eirioli'n cael eu darparu. Rydym yn cael sicrwydd chwarterol ynghyd ag adroddiadau ar ddarpariaeth y gwasanaethau eirioli. Ni allaf roi manylion am y mater penodol rydych yn ei godi, ond os ysgrifennwch ataf gyda'r manylion am natur y pryder, byddaf yn hapus i sicrhau ei fod yn cael ei archwilio'n briodol.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ52776] yn ôl. Yn olaf, felly, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.
Question 7 [OAQ52776] is withdrawn. Finally, then, question 8, Rhianon Passmore.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i wella cyfraddau goroesi yn dilyn ataliad y galon y tu allan i’r ysbyty yn Islwyn? OAQ52789
8. What is the Welsh Government doing to improve the survival rates for out-of-hospital cardiac arrests in Islwyn? OAQ52789
Thank you for the question. Last week, I issued a written statement providing an update on the implementation of the out-of-hospital cardiac arrest plan and announcing the establishment of the Save a Life Cymru partnership. The Welsh Government will now invest £586,000 to fund the first two years of that project.
Diolch i chi am y cwestiwn. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu'r cynllun ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty, ynghyd â sefydlu partneriaeth Achub Bywydau Cymru. Bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £586,000 yn awr i ariannu dwy flynedd gyntaf y prosiect hwnnw.
Diolch, Cabinet Secretary. Last week in the Chamber, you announced that the Welsh Government was establishing a strategic partnership, similar to the one in Scotland, called Save a Life Cymru. The groundbreaking Welsh ambulance service's Restart a Heart campaign, launched last autumn, has taught nearly 13,000 schoolchildren life-saving cardiopulmonary resuscitation, which, alongside the Welsh ambulance's paramedic support for the access and availability of publicly placed heart defibrillators—highlighted by the dedicated Jack's Law campaign—has meant that public defibrillators in schools have already saved lives in Islwyn.
I'm also grateful for the support of my colleague and fellow AM Jack Sargeant on furthering these critical life-saving initiatives. How, then, will the Welsh Government monitor support and ensure that the communities of Islwyn are fully engaged in the Save a Life Cymru campaign to learn cardiopulmonary resuscitation, ensuring survival rates for out-of-hospital cardiac arrests in Islwyn? And what further role is there for rolling out public defibrillators across Wales and furthering Jack's Law?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yr wythnos diwethaf yn y Siambr, fe gyhoeddoch chi fod Llywodraeth Cymru yn sefydlu partneriaeth strategol, yn debyg i'r un yn yr Alban, o'r enw Achub Bywydau Cymru. Mae ymgyrch arloesol 'Adfywio Calon' gwasanaeth ambiwlans Cymru, a lansiwyd yr hydref diwethaf, wedi dysgu bron i 13,000 o blant ysgol sut i gyflawni dadebru cardio-anadlol, sy'n gallu achub bywydau, ac mae hynny, ochr yn ochr ag ymgyrch parafeddygon gwasanaeth ambiwlans Cymru i sicrhau bod diffibrilwyr ar gael mewn mannau cyhoeddus—a gafodd sylw drwy ymgyrch benodol Cyfraith Jack—wedi golygu bod diffibrilwyr cyhoeddus mewn ysgolion eisoes wedi achub bywydau yn Islwyn.
Rwyf hefyd yn ddiolchgar am gymorth fy nghyd-Aelod Jack Sargeant gyda hybu'r mentrau achub bywyd hanfodol hyn. Sut, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro cymorth ac yn sicrhau bod cymunedau Islwyn yn chwarae rhan lawn yn ymgyrch Achub Bywydau Cymru ac yn dysgu sut i gyflawni dadebru cardio-anadlol, gan sicrhau cyfraddau goroesi ar gyfer ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty yn Islwyn? A pha ran bellach sydd i'w chwarae yn cyflwyno diffibrilwyr cyhoeddus ledled Cymru a hyrwyddo Cyfraith Jack?
Well, of course I'm interested. There are a range of individual third sector organisations that are actively promoting the use of, and the funding of, defibrillators, including, actually, their monitoring and maintenance as well. What we try to do, as part of this work, is to bring those organisations together to understand where gaps do and don't exist.
I'm pleased that, yesterday, 75 secondary schools across Wales took part in the Restart a Heart initiative, learning basic life-saving techniques. And I myself have undertaken some of that training in the last two years, although last year, I was in Pembrokeshire with Joyce Watson, and we had to leave as there was a storm and they had to send all the children home because that's life when you're relying on the weather.
Look, I also know that there'll be more schools taking part in the coming days, including Islwyn High School, and that will be about volunteers with the Welsh ambulance service monitoring what's happening through the partnership. That will be monitored by the heart conditions implementation group, so there'll be oversight from people in Government, from within the health service, and the third sector, and, of course, I'll be more than happy to report back to this place on the progress that we are making.
Wel, wrth gwrs fod gennyf ddiddordeb yn hyn. Ceir amrywiaeth o sefydliadau unigol yn y trydydd sector sy'n mynd ati i sicrhau bod diffibrilwyr yn cael eu defnyddio, eu hariannu, a'u monitro a'u cynnal hefyd. Yr hyn y ceisiwn ei wneud, fel rhan o'r gwaith hwn, yw dod â'r sefydliadau hynny i gyd at ei gilydd i ddeall lle mae bylchau'n bodoli a lle nad ydynt yn bodoli.
Rwy'n falch fod 75 o ysgolion uwchradd ledled Cymru wedi cymryd rhan yn yr ymgyrch Adfywio Calon ddoe, a dysgu technegau achub bywyd sylfaenol. Ac rwyf innau hefyd wedi gwneud rhywfaint o'r hyfforddiant yn ystod y ddwy flynedd diwethaf, er y llynedd, roeddwn yn sir Benfro gyda Joyce Watson, a bu'n rhaid i ni adael oherwydd tywydd stormus a bu'n rhaid iddynt anfon y plant i gyd adref oherwydd dyna sy'n digwydd pan fyddwch yn dibynnu ar y tywydd.
Edrychwch, rwy'n gwybod hefyd y bydd mwy o ysgolion yn cymryd rhan dros y diwrnodau nesaf, gan gynnwys Ysgol Uwchradd Islwyn, a bydd hynny'n ymwneud â gwirfoddolwyr gyda gwasanaeth ambiwlans Cymru yn monitro'r hyn sy'n digwydd drwy'r bartneriaeth. Bydd hynny'n cael ei fonitro gan y grŵp gweithredu ar gyfer clefyd y galon, felly bydd pobl yn y Llywodraeth, pobl o fewn y gwasanaeth iechyd a'r trydydd sector, yn goruchwylio hynny, ac wrth gwrs, rwy'n hapus i adrodd yn ôl i'r lle hwn ar y cynnydd a wnawn.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you Cabinet Secretary.
Ni ddewisiwyd unrhyw gwestiynau amserol.
No topical questions were accepted.
Yr eitem nesaf yw eitem 4, y datganiadau 90 eiliad. Siân Gwenllian.
The next item is item 4, the 90-second statements. Siân Gwenllian.
Diolch. Bob mis Hydref, dathlwn Fis Hanes Pobl Dduon yng Nghymru er mwyn rhoi’r cyfle i unigolion a chymunedau ledled Cymru gydnabod cyfraniad pobl ddu i hanes economaidd, gwleidyddol a diwylliannol Cymru. Mae hefyd yn gyfle i’r gymuned ehangach ddysgu, dathlu a rhannu ein hanes cenedlaethol cyfoethog gyda’r byd i gyd.
Rydym yn eithriadol o falch yng Nghymru mai ein prif ddinas ni oedd un o’r dinasoedd aml-ddiwylliannol cyntaf o’i bath yn y byd, lle mae pobl o gefndiroedd gwahanol yn byw yn ddedwydd ochr yn ochr ers degawdau. Ymhyfrydwn a rhannwn ein hanes amrywiol a chyfoethog.
Cofiwn, yn anffodus, am ran Cymru yn y fasnach gaethweision erchyll. Adroddwn hanes morwyr o Somalia a’r Yemen yn bwrw gwreiddiau yn nociau Trebiwt a’r Bari, a mwyngloddwyr o’r Caribî yn gweithio ym mhyllau glo'r Cymoedd. Dathlwn gyfraniad cenhedlaeth Windrush ac arloeswyr arbennig megis Betty Campbell, pennaeth ysgol du cyntaf Cymru, a chyfraniadau unigolion heddiw, megis Uzo Iwobi, pencampwr cydraddoldeb hil; Rungano Nyoni, cyfarwyddwr ffilm Cymreig a Sambiaidd; a’r bardd o Gamerŵn, Eric Ngalle Charles.
Does dim dwywaith, mae hanes pobl dduon yn rhan gwbl annatod a chreiddiol o hanes Cymru, a’r byd hefyd, ac mae’n perthyn i bob un ohonom ni. Parhawn i ddathlu a chofio cyfraniad pobl dduon heddiw, yfory, a thrwy gydol y flwyddyn.
Thank you. Every October, we celebrate Black History Month in Wales in order to give individuals and communities throughout Wales the opportunity to recognise the contribution of black people to the economic, political and cultural history of Wales. It's also an opportunity for the wider community to learn, celebrate and share our rich national history with the world.
We are extremely proud in Wales that our capital city was one of the first multicultural cities of its kind in the world, where people from diverse backgrounds live side by side happily and have done for decades. We take pride and share our diverse and rich history.
Unfortunately, we remember Wales's part in the horrific slave trade. We tell the tale of Somali and Yemeni sailors settling down in the docks of Butetown and Barry, and miners from the Caribbean working in the coal pits of the Valleys. We celebrate the contribution of the Windrush generation and pioneers such as Betty Campbell, the first black headteacher of a school in Wales, and also individuals’ contributions today, such as Uzo Iwobi, who is the race relations champion; Rungano Nyoni, the Welsh and Zambian film director; and the poet from Cameroon, Eric Ngalle Charles.
Without a doubt, black people’s history is an integral and significant part of the history of Wales and the world and it belongs to us all. We will continue to celebrate and remember the contribution made by black people today, tomorrow and throughout the year.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Last week, I was delighted to sponsor an event celebrating the success of Community Alcohol Partnerships. CAP is a community-interest company, and aims to tackle underage drinking by providing education programmes, engaging with local communities, and working with business to ensure that current alcohol legislation is adhered to and strengthened. Launched in 2007, it has since developed 162 schemes across Wales, including five new projects.
We have all seen the negative effects of alcohol misuse in our local areas. The normalisation of underage drinking has a profound impact on the long-term health and well-being of children and young people. That is why I am hugely encouraged by the success CAP has had in helping to reduce the number of underage drinkers. In its annual 2018 report, it notes that its projects have achieved a 60 per cent reduction in weekly drinking amongst years 9 to 11, and a 40 per cent reduction in youth alcohol-related antisocial behaviour. This is a fantastic achievement that will bring a positive impact to the many young people and local communities across Wales. Such a positive impact is a testament to the hard work and dedication of CAP's members, some of whom I was fortunate to meet last week. I am pleased that the Welsh Government has provided funding to some of the Wales-based projects. Given the proven success of CAP across the country, it is my hope that the Welsh Government continues to work closely with CAP to build upon recent legislation, including the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Act 2018, to reduce rates of underage drinking within our local communities.
Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch iawn o noddi digwyddiad yn dathlu llwyddiant Partneriaethau Alcohol Cymunedol. Cwmni buddiannau cymunedol yw PAC, a'i nod yw mynd i'r afael ag yfed dan oed drwy ddarparu rhaglenni addysg, ymgysylltu â chymunedau lleol, a gweithio gyda busnesau i sicrhau bod y ddeddfwriaeth alcohol gyfredol yn cael ei dilyn a'i hatgyfnerthu. Ers iddo gael ei lansio yn 2007, mae wedi datblygu 162 o gynlluniau ledled Cymru, gan gynnwys pum prosiect newydd.
Mae pawb ohonom wedi gweld effeithiau negyddol camddefnyddio alcohol yn ein hardaloedd lleol. Mae normaleiddio yfed dan oed yn cael effaith ddifrifol ar iechyd hirdymor a llesiant plant a phobl ifanc. Dyna pam rwy'n hynod falch o'r llwyddiant y mae PAC wedi'i gael yn helpu i leihau nifer y rhai sy'n yfed dan oed. Yn ei adroddiad blynyddol ar gyfer 2018, mae'n nodi bod ei brosiectau wedi sicrhau gostyngiad o 60 y cant mewn yfed wythnosol ymhlith rhai 9 i 11 oed, a gostyngiad o 40 y cant mewn ymddygiad gwrthgymdeithasol sy'n gysylltiedig ag alcohol ymhlith pobl ifanc. Mae hwn yn gyflawniad gwych a fydd yn cael effaith gadarnhaol ar lawer o bobl ifanc a chymunedau lleol ledled Cymru. Mae effaith gadarnhaol o'r fath yn dyst i waith caled ac ymroddiad aelodau PAC, ac roeddwn yn ddigon ffodus i gyfarfod â rhai ohonynt yr wythnos diwethaf. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi darparu arian i rai o'r prosiectau a leolir yng Nghymru. O ystyried llwyddiant PAC ledled y wlad, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda PAC i adeiladu ar y ddeddfwriaeth ddiweddar, gan gynnwys Deddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 2018, i leihau cyfraddau yfed dan oed yn ein cymunedau lleol.
Diolch.
Thank you.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar yr economi sylfaenol, a galwaf ar Lee Waters i wneud y cynnig. Lee.
The next item is a Member debate under Standing Order 11.21(iv) on the foundational economy, and I call on Lee Waters to move the motion. Lee.
Cynnig NDM6782 Lee Waters, David Melding, Jenny Rathbone, Hefin David, Adam Price, Vikki Howells
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi sectorau sylfaenol yn ei chynllun gweithredu economaidd ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd ymhellach o ran croesawu egwyddorion yr economi sylfaenol.
2. Yn credu bod dull Cyngor Dinas Preston o adeiladu cyfoeth cymunedol yn amlwg wedi llwyddo i fynd i'r afael ag amddifadedd ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gwrdd â chynrychiolwyr o Gyngor Dinas Preston i drafod y gwersi y gellir eu dysgu.
3. Yn credu bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cynnig cyfle sylweddol i ail-fframio gwerth gorau yng nghyd-destun caffael yng Nghymru, i gefnogi dull yr economi sylfaenol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu modelau uchelgeisiol o ofal cymdeithasol i oedolion sy'n cydnabod pwysigrwydd dull lleol ac yn treialu modelau amgen lluosog o ddarparu gofal, fel rhan o ddull gweithredu yr economi sylfaenol yng Nghymru.
Motion NDM6782 Lee Waters, David Melding, Jenny Rathbone, Hefin David, Adam Price, Vikki Howells
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Welcomes the Welsh Government commitment to support foundational sectors in its economic action plan and calls on the Welsh Government to go further in embracing the principles of the foundational economy.
2. Believes that the Preston City Council’s community wealth-building approach has been demonstrably successful in tackling deprivation and calls on the Welsh Government to meet with representatives of Preston City Council to discuss lessons that can be learnt.
3. Believes that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 offers significant opportunity to reframe best value in the context of procurement in Wales, to support a foundational economy approach.
4. Calls on the Welsh Government to develop an ambitious adult social care models that recognises the importance of a localised approach and trials multiple alternative models of care delivery, as part of a foundational economy approach in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Preparations are accelerating for a 'no deal' Brexit. Stockpiling medicine and food is getting the attention of the media, but the reality for the Welsh economy could be far more austere. Our economic policy has focused on providing support to so-called anchor companies—large multinationals with bases in Wales that we have favoured with grants and other financial inducements. But once barriers start popping up that create costly delays, the judgments made in the global head offices of where to put future investment will quickly disfavour Wales. As this week’s comments by Ford in Europe signalled, we may find soon that anchors are pulled up.
It seems to me that part of what we must do is confront the fact that we cannot continue to give large grants to huge corporations to entice them to stay in our communities when the going gets tough. The going is already tough, and we are pouring much needed resources into a sieve, watching our investments drained away to tax havens, for little lasting return on the ground. Wales has had great success in pursuing foreign capital. We've had record low levels of unemployment. We have record levels of foreign direct investment. And yet, many people are still profoundly disconnected, working in fragile jobs for low wages.
Llywydd, the economy isn’t just about GVA. It’s also about people’s lived experiences, and a foundational economy approach allows us to rethink. Almost half of the people in Wales are employed in what we might think of as the foundational economy: the mundane, everyday part of our economy; the parts delivering basic goods and services in their communities—care, food, energy and housing, to name just some—the parts that can’t easily shift when the international economy dips. And this grounded sector has been neglected by policy right across the UK as we’ve focused on the next shiny project, and the next ribbon-cutting opportunity. And we have to change that.
Diolch. Mae'r paratoadau'n cyflymu ar gyfer Brexit 'dim bargen'. Mae storio meddyginiaeth a bwyd yn cael sylw'r cyfryngau, ond gallai'r realiti i economi Cymru fod yn llawer gwaeth. Mae ein polisi economaidd wedi canolbwyntio ar roi cymorth i gwmnïau angori fel y'u gelwir—cwmnïau rhyngwladol mawr gyda chanolfannau yng Nghymru a gefnogwyd gennym â grantiau a chymhellion eraill. Ond pan fydd rhwystrau'n dechrau cael eu codi a fydd yn creu oedi costus, buan iawn y bydd y penderfyniadau a wneir yn y prif swyddfeydd byd-eang ynglŷn â ble i fuddsoddi arian yn y dyfodol yn anffafrio Cymru. Fel y dangosodd sylwadau Ford in Europe yr wythnos hon, mae'n bosibl y bydd yr angorau'n cael eu codi cyn bo hir.
Mae'n ymddangos i mi mai rhan o'r hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw wynebu'r ffaith na allwn barhau i roi grantiau mawr i gorfforaethau enfawr er mwyn eu denu i aros yn ein cymunedau pan fydd pethau'n mynd yn anodd. Mae pethau'n anodd eisoes, ac rydym yn arllwys adnoddau mawr eu hangen i mewn i ogr, ac yn gwylio ein buddsoddiadau'n llifo i hafanau trethi, a hynny am ychydig iawn o enillion ar lawr gwlad. Mae Cymru wedi cael llwyddiant mawr yn mynd ar drywydd cyfalaf tramor. Rydym wedi gweld y lefelau isaf erioed o ddiweithdra. Mae gennym y lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad uniongyrchol tramor. Ac eto, mae llawer o bobl wedi'u datgysylltu'n enbyd, yn gweithio mewn swyddi bregus am gyflogau isel.
Lywydd, nid â gwerth ychwanegol gros yn unig y mae a wnelo'r economi. Mae'n ymwneud hefyd â phrofiadau bywyd pobl, ac mae dull o weithredu ar sail economi sylfaenol yn caniatáu inni ailystyried ein sefyllfa. Mae bron i hanner pobl Cymru'n cael eu cyflogi yn yr hyn y gallwn ei hystyried yn economi sylfaenol: y rhan gyffredin, bob dydd o'n heconomi; y rhannau sy'n darparu nwyddau a gwasanaethau sylfaenol yn eu cymunedau—gofal, bwyd, ynni a thai, i enwi rhai yn unig—y rhannau nad ydynt yn gallu addasu'n hawdd pan fo'r economi ryngwladol yn dioddef. Ac mae'r sector sylfaenol hwn wedi cael ei esgeuluso gan bolisïau ar draws y DU wrth inni ganolbwyntio ar y prosiect sgleiniog nesaf, a'r cyfle nesaf i dorri rhuban. Ac mae'n rhaid i ni newid hynny.
The purpose of today's motion, tabled by myself, Vikki Howells, Jenny Rathbone, Hefin David, Adam Price and David Melding is to look again at the central importance of this overlooked sector of the our economy. From the cross-party buy-in to this motion, it is clear that there is an appetite for a new approach.
With my colleague Jenny Rathbone, I recently visited Preston to learn more about their approach to what they call 'community wealth building'. Since the financial crisis, and the failure of a grand new shopping centre that they were relying on to boost Preston, and in the face of continuing austerity, the council have been forced to rethink their approach to economic development. Now, their definition of an anchor institution is profoundly different to ours. They use the term to describe institutions that are locally rooted and securely based—the local university, the FE college, the sixth-form college, the county council, the local housing association and the police force. Together these anchors spent £750 million a year on purchasing goods and services, but just 5 per cent of it in Preston, and less than 40 per cent in the wider Lancashire area. So some £458 million of public money was leaking out of the Lancashire economy every year.
As a result of their new approach to harnessing their foundational economy these local anchor institutions now use procurement to secure the best social value locally. By auditing the 300 most valuable contracts they each had, they've been able to redirect spend to local firms without impacting cost or quality. That's a crucial point. Now, 17 per cent of the spending by the local anchor institutions is retained within Preston—17 per cent, up from 5 per cent—and 79 per cent in the wider Lancashire economy, up from 39 per cent.
This has had demonstrable impact in Preston. An area that was once amongst the most deprived in England is now rising out of the depths. Where wages in most of the UK have been static for over a decade, in Preston they're increasing. And a big contribution to that has come from the local anchor institutions. Five of the six are now accredited living wage employers.
We need to be doing the same—identifying who are the major players in our local economies and asking them to do their bit. We must be clear to all these institutions across the public and private sectors that building up their local economies will provide them with a secure foundation and a lasting future. For housing associations, their rents paid; for the health service, lower demand on services caused by poverty; for the police force, reducing the causes of crime. In Wales, the public sector spends £5.5 billion every year buying in goods and services, and we could use that as a direct means of boosting our foundational economy.
This will require a new approach, an approach that is in keeping with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, which as point 3 of our motion points out, offers a significant opportunity to allow us to go even further than Preston. But to do it we need to make changes. Our public sector will need to be empowered to procure in a way that delivers far more than the lowest price. Local businesses will need increased support to deliver and bid on public sector contracts, and we’ll need to invest in higher skilled staff in local government with specialist purchasing skills to drive this change in our approach.
But the barriers to do these things are not as high as we've convinced ourselves that they are. The experience in Preston shows that European procurement rules are not the problem we tell ourselves they are. In fact, the leader of the council, Matthew Brown, and his senior officials told Jenny Rathbone and I that the reforms have been much easier to carry out than they'd anticipated. So point 2 of our motion calls on the Welsh Government to meet with Preston City Council to discuss the lessons that can be learnt.
They stressed to us that their approach is not one that should be applied uniformly. Different places have different solutions and different problems to be dealt with. For example, in Islington, where affordable work space is in short supply, the council have invested in bringing buildings back into community ownership to let micro and small-sized enterprises rent at below market rates. That's been their focus. In Greater Manchester, the pension fund has provided £50 million of lending and equity capital to small and medium-sized enterprises. That's what they identified was their main problem. In Scotland, Highlands and Islands Enterprise have been a leader in the development of community energy assets, providing investment in an area overlooked by traditional financing.
Now, in Wales, we too have the kernel of a comprehensive approach. There are signs of a new attitude to purchasing. A review of the National Procurement Service presents an opportunity to move away from a focus on high-volume contracts for the lowest price. Our economic action plan commits us to supporting foundational sectors and we need to be clear about what we mean by this, and the extent to which it means jettisoning the old ways of working. But I was encouraged by what the Cabinet Secretary had to say about his plans for a cross-cutting foundational approach during his most recent appearance at the economy committee, and I hope we can hear more today.
But there is more to do. Point 4 of our motion calls on the Welsh Government to trial a range of different models of adult social care that recognises the importance of a localised foundational approach. Too often, people working in the sector are on low-paid, zero-hours contracts with no prospects of progression. Large firms are moving into the sector, and extracting significant profits for little return to care users and the public who fund them. Whilst we have given a £1 million to explore foundational approaches in social care, we give much larger sums of money to some of the worlds biggest companies to entice them to move or stay here, and we need to tip the scales, in social care and across our economy.
What I learnt in Preston, Deputy Llywydd, above all else, was that their success is due to focused leadership and vision. It has been embedded in the working culture of their anchors and through the sustained effort of committed figureheads. A foundational approach to the economy can be our vision, and the Welsh Government can take the lead. The dawning reality of what Brexit will mean for our economy means we need to do this urgently. Diolch.
Pwrpas y cynnig heddiw, a gyflwynwyd gennyf fi, Vikki Howells, Jenny Rathbone, Hefin David, Adam Price a David Melding, yw edrych eto ar bwysigrwydd canolog y sector hwn a ddiystyrwyd yn ein heconomi. O gofio’r ymrwymiad trawsbleidiol i’r cynnig hwn, mae'n amlwg fod yna awydd am ddull newydd o weithredu.
Yn ddiweddar, gyda fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone, ymwelais â Preston i ddysgu mwy am eu dull hwy o weithredu'r hyn y maent yn ei alw'n 'adeiladu cyfoeth cymunedol'. Ers yr argyfwng ariannol, a methiant canolfan siopa fawreddog newydd yr oeddent yn dibynnu arni i roi hwb i Preston, ac yn wyneb cyni parhaus, gorfodwyd y cyngor i ailystyried eu hymagwedd tuag at ddatblygu economaidd. Nawr, mae eu diffiniad o sefydliad angori yn gwbl wahanol i’n diffiniad ni. Maent yn defnyddio’r term i ddisgrifio sefydliadau sydd wedi’u gwreiddio’n lleol a'u lleoli'n gadarn—y brifysgol leol, y coleg addysg bellach, y coleg chweched dosbarth, y cyngor sir, y gymdeithas dai leol a'r heddlu. Gyda'i gilydd roedd yr angorau hyn yn gwario £750 miliwn y flwyddyn ar brynu nwyddau a gwasanaethau, ond 5 y cant ohono'n unig a werid yn Preston, a llai na 40 y cant yn ardal ehangach Swydd Gaerhirfryn. Felly, roedd tua £458 miliwn o arian cyhoeddus yn cael ei golli o economi Swydd Gaerhirfryn bob blwyddyn.
O ganlyniad i’w dull newydd o harneisio eu heconomi sylfaenol, mae'r sefydliadau angori lleol hyn bellach yn defnyddio caffael i sicrhau’r gwerth cymdeithasol gorau yn lleol. Drwy archwilio'r 300 contract mwyaf gwerthfawr a oedd gan bob un, maent wedi gallu ailgyfeirio gwariant i gwmnïau lleol heb effeithio ar gost nac ansawdd. Mae hwnnw'n bwynt hollbwysig. Bellach, cedwir 17 y cant o wariant y sefydliadau angori lleol o fewn Preston—o 5 y cant i 17 y cant—a 79 y cant yn economi ehangach Swydd Gaerhirfryn, i fyny o 39 y cant.
Mae hyn wedi cael effaith amlwg yn Preston. Dyma ardal a oedd unwaith ymhlith yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn Lloegr, ac mae bellach yn codi o'r dyfnderoedd. Tra bo cyflogau wedi aros heb symud yn y rhan fwyaf o'r DU ers dros ddegawd, maent yn codi yn Preston. Ac mae’r sefydliadau angori lleol wedi cyfrannu'n helaeth at hynny. Mae pump o’r chwe sefydliad bellach yn gyflogwyr cyflog byw achrededig.
Mae angen i ni wneud yr un peth—nodi pwy yw'r chwaraewyr mawr yn ein heconomïau lleol a gofyn iddynt wneud eu rhan. Mae’n rhaid i ni ei gwneud yn glir i'r holl sefydliadau hyn ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat y bydd adeiladu eu heconomïau lleol yn rhoi sylfaen gadarn a dyfodol sicr iddynt. I gymdeithasau tai, bydd eu rhenti’n cael eu talu; i’r gwasanaeth iechyd, bydd llai o alw a achosir gan dlodi ar wasanaethau; i’r heddlu, bydd achosion troseddau’n lleihau. Yng Nghymru, mae'r sector cyhoeddus yn gwario £5.5 biliwn bob blwyddyn yn prynu nwyddau a gwasanaethau i mewn, a gallem ddefnyddio’r arian hwnnw i hybu ein heconomi sylfaenol yn uniongyrchol.
Mae hyn yn golygu bod angen dull newydd o weithredu, dull sy’n cyd-fynd â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, sydd, fel y mae pwynt 3 ein cynnig yn ei nodi, yn cynnig cyfle sylweddol a fyddai’n caniatáu i ni fynd ymhellach na Preston hyd yn oed. Ond i wneud hynny mae angen i ni wneud newidiadau. Bydd angen grymuso ein sector cyhoeddus i gaffael mewn ffordd sy'n sicrhau llawer mwy na'r pris isaf. Bydd busnesau lleol angen mwy o gymorth i gyflawni ac ennill contractau sector cyhoeddus, ac mewn perthynas â llywodraeth leol, bydd angen i ni fuddsoddi mewn staff mwy medrus sy’n meddu ar sgiliau prynu arbenigol i ysgogi'r newid hwn yn ein dull o weithredu.
Ond rydym wedi argyhoeddi ein hunain fod y rhwystrau i wneud y pethau hyn yn uwch nag y maent mewn gwirionedd. Mae’r profiad yn Preston yn dangos nad yw rheolau caffael Ewropeaidd yn broblem mor fawr ag y credwn. Yn wir, dywedodd arweinydd y cyngor, Matthew Brown, a'i uwch swyddogion, wrth Jenny Rathbone a minnau fod y diwygiadau wedi bod yn llawer haws eu cyflawni nag y rhagwelwyd ganddynt yn wreiddiol. Felly mae pwynt 2 ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarfod â Chyngor Dinas Preston i drafod y gwersi y gellir eu dysgu.
Roeddent yn pwysleisio wrthym nad yw eu dull o weithredu yn un y dylid ei gymhwyso yn yr un modd ym mhobman. Mae gan leoedd gwahanol atebion gwahanol i broblemau gwahanol. Er enghraifft, yn Islington, lle mae gofod gwaith fforddiadwy’n brin, mae’r cyngor wedi buddsoddi mewn cynlluniau i ddod ag adeiladau yn ôl i ddwylo'r gymuned er mwyn caniatáu i ficrofusnesau a mentrau bach rentu ar gyfraddau is na chyfraddau'r farchnad. Dyna yw eu ffocws wedi bod. Ym Manceinion Fwyaf, mae’r gronfa bensiwn wedi darparu £50 miliwn o fenthyciadau a chyfalaf ecwiti i fentrau bach a chanolig. Dyna a nodwyd ganddynt fel eu prif broblem. Yn yr Alban, mae Highlands and Islands Enterprise wedi arwain ar ddatblygu asedau ynni cymunedol, gan ddarparu buddsoddiad mewn maes sy’n cael ei anwybyddu gan gynlluniau ariannu traddodiadol.
Nawr, yng Nghymru, mae gennym ninnau hefyd gnewyllyn dull gweithredu cynhwysfawr. Ceir arwyddion o agwedd newydd tuag at brynu. Mae adolygiad y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn cynnig cyfle i symud oddi wrth y ffocws ar gontractau mawr am y pris isaf. Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn ein hymrwymo i gefnogi sectorau sylfaenol ac mae angen i ni fod yn glir ynglŷn â'r hyn a olygwn, ac i ba raddau y mae'n golygu cael gwared ar yr hen ffyrdd o weithio. Ond mae’r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â’i gynlluniau ar gyfer dull o weithredu sylfaenol trawsbynciol yn ystod ei ymddangosiad diweddaraf gerbron pwyllgor yr economi yn galonogol iawn, ac rwy’n gobeithio y cawn glywed rhagor heddiw.
Ond mae rhagor i'w wneud. Mae pwynt 4 ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i dreialu amrywiaeth o wahanol fodelau o ofal cymdeithasol i oedolion sy'n cydnabod pwysigrwydd dull sylfaenol lleol. Yn rhy aml, mae pobl sy'n gweithio yn y sector ar gytundebau dim oriau a chyflogau isel, heb unrhyw obaith o gamu ymlaen yn eu gwaith. Mae cwmnïau mawr yn symud i'r sector ac yn gwneud elw sylweddol tra bo’r enillion yn brin iawn i ddefnyddwyr gofal a’r cyhoedd sy’n eu hariannu. Er ein bod wedi rhoi £1 miliwn tuag at archwilio dulliau sylfaenol o weithredu mewn gofal cymdeithasol, rydym yn rhoi symiau llawer mwy o arian i rai o gwmnïau mwyaf y byd i’w denu i symud yma neu i aros yma, ac mae angen i ni droi’r fantol, ym maes gofal cymdeithasol ac ar draws ein heconomi.
Yr hyn a ddysgais yn Preston, Ddirprwy Lywydd, yn anad dim arall, oedd bod eu llwyddiant yn deillio o weledigaeth ac arweinyddiaeth â ffocws. Mae wedi'i wreiddio yn niwylliant gweithio eu cwmnïau angori a thrwy ymdrech barhaus arweinwyr ymrwymedig. Gall ymagwedd sylfaenol tuag at yr economi fod yn weledigaeth i ni, a gall Llywodraeth Cymru gymryd yr awenau. Mae realiti'r hyn y bydd Brexit yn ei olygu i'n heconomi yn golygu bod angen i ni wneud hyn ar frys. Diolch.
It's a pleasure to take part in this important debate and I'm pleased that in this fifth Assembly we have focused on this, the whole issue of the foundational economy, because I think really since the financial crisis there's been a great need to revisit how we look at the economy, because the economy has got to be much more than what can be captured by descriptions such as 'globalisation', 'rational markets' and 'maximum utility'. Economies are local, national, as well as global, and the local economy has been overlooked for far too long and, in my view, this has created a lot of space for populists and protectionists to grow in influence, and actually criticise aspects of the global economy that are quite productive for us, as well as focusing on issues that do need greater scrutiny.
But this phrase 'take back control' has to be taken very, very seriously. Of course, the tragedy in Brexit is that it's not very clear how we're taking back control. It'll certainly be a work in progress and it needs to be a work that informs the whole political economy, if I can use such an eighteenth-century concept, but I think it's time it came back, because politics and economics are so inextricably linked. We need, in looking at something like 'take back control', to consider concepts like fairness, worth, citizenship, because these are all key components of a cohesive society and a healthy political economy. They are inevitably promoted by the concept of the foundational economy, and Lee Waters has already given an excellent description of why this is so. And I believe also, as Lee mentioned, it's at the heart of something like the Well-being of Future Generations (Wales) 2015 Act. I do think that's a very good prism for us to use in terms of getting greater attention and focus on local economies and their growth.
Can I also take this opportunity to commend the Federation of Small Businesses and their partners in the report they've produced, and also the report by the Bevan Foundation, which I think is another key document? I notice that the Bevan Foundation urged the Government to come up with a strategy for the foundational economy, and to do that quickly. And they say it should be as urgent a task as the industrial strategy was for the UK Government, and it took them, they say, six months to put together. So, I do hope you will have that similar urgency.
Can I move to some practical issues, in terms of what we should be focusing on? A cleverer procurement, as is now occurring in Preston, which generates more local spend, is very, very important. Now, we could get mini protectionism if we're not careful. There's nothing wrong with people from outside the immediate locality being active in that economy. But we need to spend more within local areas—in delivering social care, for instance. It's an excellent way for those who are often economically inactive to be skilled up, given the confidence, and then being able to enter the local labour market. An awful lot of public service delivery can be concentrated in terms of the people they employ—in the more prosperous areas of a regional economy, for instance. And people travel in to places like Merthyr and the upper Valleys from Cardiff and the M4 corridor, when we could be generating more of that employment locally.
SMEs are clearly key in the foundational economy. And just look what's happened in the housing sector—we've lost a lot of our ability to build at scale, because SMEs have largely gone out of house building and into other related areas, like repair and maintenance and adaptation.
Skills are at the heart of this. If we could tackle basic skills deficits with the alacrity that we are now tackling higher skills and technological skills—and we need to do that, of course—we would see a reduction in economic inactivity. That is the main indicator of poverty levels—the number of people who are of working age but are not working. And this is a very, very important area.
Can I just finish with this, and it's a task beyond just the Welsh Government—this is something we're going to need to do at the UK level? Business rates are no longer fit for purpose. They drive local entrepreneurs out of our high streets, and in many areas around the business parks and the like. We are now in the absurd situation where local economies are paying more in business rates than some multinationals are paying in tax in all the business they generate in the United Kingdom. That cannot be right.
Mae'n bleser gennyf gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon ac rwy'n falch ein bod yn y pumed Cynulliad hwn wedi canolbwyntio ar hyn, holl fater yr economi sylfaenol, oherwydd ers yr argyfwng ariannol credaf fod gwir angen edrych eto ar sut yr edrychwn ar yr economi, gan fod yn rhaid iddi fod yn llawer mwy na'r hyn y gellir ei ddisgrifio fel 'globaleiddio', 'marchnadoedd rhesymegol' ac 'uchafswm defnydd-deb'. Mae economïau'n lleol, yn genedlaethol, yn ogystal â byd-eang, a diystyrwyd yr economi leol yn rhy hir o lawer, ac yn fy marn i mae hyn wedi creu llawer o le i ddylanwad poblyddwyr a diffyndollwyr allu cynyddu, a beirniadu agweddau ar yr economi fyd-eang sy'n eithaf cynhyrchiol i ni, yn ogystal â chanolbwyntio ar faterion sy'n galw am fwy o graffu.
Ond mae'n rhaid bod o ddifrif ynghylch yr ymadrodd, 'adfer rheolaeth'. Wrth gwrs, y drychineb gyda Brexit yw nad yw'n glir iawn sut rydym yn adfer rheolaeth. Bydd yn sicr yn waith sydd ar y gweill ac mae angen iddo fod yn waith sy'n llywio'r economi wleidyddol gyfan, os gallaf ddefnyddio cysyniad sy'n perthyn i'r ddeunawfed ganrif, ond credaf ei bod yn bryd iddo ddychwelyd gan fod gwleidyddiaeth ac economeg yn gwbl gysylltiedig. Wrth edrych ar rywbeth fel 'adfer rheolaeth', mae angen inni i ystyried cysyniadau fel tegwch, gwerth, dinasyddiaeth, oherwydd mae'r rhain yn elfennau hanfodol o gymdeithas gydlynus ac economi wleidyddol iach. Yn anochel cânt eu hybu gan y cysyniad o'r economi sylfaenol, ac eisoes mae Lee Waters wedi rhoi disgrifiad ardderchog o'r rheswm pam. Ac rwyf finnau'n credu hefyd, fel y soniodd Lee, mai dyma sydd wrth wraidd rhywbeth fel Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Credaf fod honno'n brism da iawn i ni ei ddefnyddio i gael mwy o sylw a ffocws ar economïau lleol a'u twf.
A gaf fi fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ganmol y Ffederasiwn Busnesau Bach a'u partneriaid am yr adroddiad a gynhyrchwyd ganddynt, a hefyd yr adroddiad gan Sefydliad Bevan y credaf ei bod yn ddogfen allweddol arall? Nodaf fod Sefydliad Bevan wedi annog y Llywodraeth i lunio strategaeth ar gyfer yr economi sylfaenol, ac i wneud hynny'n gyflym. A dywedant y dylai fod yn dasg lawn mor bwysig â'r strategaeth ddiwydiannol i Lywodraeth y DU, a chymerodd chwe mis yn ôl y sôn i roi honno at ei gilydd. Felly, gobeithio y byddwch yn mynd ati gyda'r un ymdeimlad o frys.
A gaf fi symud at rai materion ymarferol, o ran yr hyn y dylem ganolbwyntio arno? Mae caffael clyfrach, fel sy'n digwydd yn Preston yn awr, ac sy'n cynhyrchu gwariant mwy lleol, yn bwysig tu hwnt. Nawr, gallem wynebu ddiffyndollaeth ar raddfa fach os nad ydym yn ofalus. Nid oes dim o'i le ar i bobl o'r tu allan i'r ardal leol fod yn weithgar yn yr economi honno. Ond mae angen inni wario mwy o fewn ardaloedd lleol—ar ddarparu gofal cymdeithasol, er enghraifft. Mae'n ffordd ardderchog o uwchsgilio'r rhai sy'n aml yn anweithgar yn economaidd, a chael hyder, a gallu dod i mewn i'r farchnad lafur leol wedyn. Gall llawer iawn o'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ganolbwyntio ar y bobl y maent yn eu cyflogi—yn ardaloedd mwy llewyrchus yr economi ranbarthol, er enghraifft. Ac mae pobl yn teithio i leoedd fel Merthyr Tudful a'r Cymoedd uchaf o Gaerdydd a choridor yr M4, pan allem fod yn cynhyrchu mwy o'r gwaith hwnnw'n lleol.
Mae BBaCh yn amlwg yn allweddol yn yr economi sylfaenol. Ac edrychwch beth sydd wedi digwydd yn y sector tai—rydym wedi colli llawer o'n gallu i adeiladu ar raddfa fawr, am fod BBaCh i raddau helaeth wedi troi cefn ar adeiladu tai ac wedi troi at feysydd eraill cysylltiedig fel gwaith atgyweirio a chynnal a chadw ac addasu.
Mae sgiliau'n greiddiol i hyn. Pe baem yn gallu mynd i'r afael â diffyg sgiliau sylfaenol gyda'r parodrwydd a ddangoswn tuag at fynd i'r afael â sgiliau uwch a sgiliau technolegol—ac mae angen inni wneud hynny, wrth gwrs—byddem yn gweld gostyngiad mewn anweithgarwch economaidd. Dyna yw prif ddangosydd lefelau tlodi—nifer y bobl o oedran gweithio ond nad ydynt yn gweithio. Ac mae hwn yn faes pwysig iawn.
A gaf fi orffen gyda hyn, ac mae'n dasg y tu hwnt i Llywodraeth Cymru'n unig—mae hyn yn rhywbeth rydym yn mynd i fod angen ei wneud ar lefel y DU? Nid yw ardrethi busnes yn addas at y diben mwyach. Maent yn gyrru entrepreneuriaid lleol o'r stryd fawr, ac mewn llawer o ardaloedd o gwmpas y parciau busnes ac yn y blaen. Rydym yn y sefyllfa afresymol yn awr lle mae economïau lleol yn talu mwy mewn ardrethi busnes nag y mae rhai cwmnïau rhyngwladol yn ei dalu mewn trethi yn yr holl fusnes y maent yn ei gynhyrchu yn y Deyrnas Unedig. Ni all hynny fod yn iawn.
I'd like to say a big 'thank you' to Lee Waters and Jenny Rathbone for making the journey to Preston; I couldn't make it myself, for family reasons. But the great thing is, they produced a report, as you'd expect, as a result of their journey, and I've read it with interest. What it reveals is that there are things there that can be transferred from the Preston model to our communities, without too much trouble. I take the point about having local specific needs as well, but there are certain principles that we could transfer.
Professor Kevin Morgan has singled out, often, Caerphilly County Borough Council for praise, with regard to their procurement, and has named Liz Lucas and her team there as specialists and exemplars in procurement. So, I took the opportunity this afternoon to speak to the team in Caerphilly council, and one of the things that rang true was the line from Lee and Jenny's report on Preston:
'The council deputy chief executive in Preston told us that, having been told EU procurement rules were a barrier, they had found it easier than expected.'
And this is borne out by the experience in Caerphilly council, because what they did with the Welsh housing quality standard programme was that they developed their own Caerphilly version of a dynamic purchasing system, which allowed simplified access—something they called a passport to trade—for local contractors to access the work for the WHQS. This was something that fits very much in line with what I've read in the Preston report from Lee Waters and Jenny Rathbone.
One of the other things that Caerphilly said they do well is collaborate with other local authorities. And they felt that the National Procurement Service didn't allow that, or it wasn't built into the principles of the National Procurement Service, yet they maintained that collaboration locally. However, what I would say is that looking at the anchor institutions that are identified in the report that Lee and Jenny produced, as a result of the visit to Preston, there is not the level of systemisation and structuralisation that is present there in Caerphilly, and I think there are lessons to be learnt there: how do we make the most of the understanding of our immediate environment? I think that's something that we still fall some way short on.
I've talked before about Mark Granovetter's work, 'The Strength of Weak Ties' and the fact that weak ties to social capital are those that enable growth. So, not relying as a business on your family and friends, but relying on collaborative arrangements with other businesses in your immediate social network—that strength of weak ties in social capital.
One of the things Caerphilly found was that along with those weak ties come some very strong characters. Small firms that try and collaborate can't sustain the collaboration when they're applying and bidding for contracts. Sometimes, it's because of disputes over who should be paid what for what, and it becomes a difficulty in sustaining collaboration in small firms across contracts. They may succeed in delivering one contract, but then will not re-collaborate again to deliver another contract. That requires a degree of education in our small firms, in our SME community, and I think that's important.
Finally, the other issue that Caerphilly council raised with me is the link to social care. I'm pleased to see that one of our candidates for the Welsh Labour leadership is here and has identified the need for a national care service. I think a national care service is vital in helping us to deliver social care. Too often, we've outsourced our social care without thinking who we are outsourcing it to. The Wales Institute of Social and Economic Research, Data and Methods—WISERD—has produced a report, which said that we should be building social enterprises into our care delivery systems, into how we deliver social care. We haven't succeeded in that in Wales and I think we need to relook at how we deliver social care. I think that framework national care service will be key in allowing that.
So, I think this is an important debate at this point in time. We've had debates on the foundational economy before. One thing I'd say: the Cabinet Secretary has listened because we've seen it delivered in the Welsh Government's economic action plan, but now we need to see it actioned. I think that some of the discussion in this debate today will give the Cabinet Secretary further motivation to take these ideas forward, and I look forward to hearing his response to the debate today as well.
Hoffwn ddweud 'diolch' wrth Lee Waters a Jenny Rathbone am wneud y daith i Preston; ni allwn wneud hynny fy hun, am resymau teuluol. Ond mae'n wych eu bod wedi cynhyrchu adroddiad, fel y byddech yn ei ddisgwyl, o ganlyniad i'w taith, ac rwyf wedi ei ddarllen gyda diddordeb. Mae'n datgelu bod yna bethau y gellir eu trosglwyddo o fodel Preston i'n cymunedau, heb ormod o drafferth. Rwy'n derbyn y pwynt am fod ag anghenion lleol penodol yn ogystal, ond mae yna rai egwyddorion y gallem eu trosglwyddo.
Mae'r Athro Kevin Morgan yn aml wedi canmol Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn benodol am eu gwaith caffael, ac mae wedi enwi Liz Lucas a'i thîm yno fel arbenigwyr ac esiamplau ym maes caffael. Felly, achubais ar y cyfle y prynhawn yma i siarad â'r tîm yng nghyngor Caerffili, ac un o'r pethau a atseiniai'n glir oedd y llinell o adroddiad Lee a Jenny ar Preston:
Dywedodd y dirprwy brif weithredwr yn Preston wrthym eu bod wedi cael rheolau caffael yr UE yn haws na'r disgwyl ar ôl cael clywed eu bod yn rhwystr.
Ac fe ategir hyn gan brofiad cyngor Caerffili, oherwydd yr hyn a wnaethant â rhaglen safon ansawdd tai Cymru oedd datblygu eu fersiwn eu hunain o system brynu ddynamig ar gyfer Caerffili, fersiwn sy'n caniatáu mynediad wedi'i symleiddio—rhywbeth a alwent yn basbort i fasnach—er mwyn i gontractwyr lleol allu cael mynediad at waith ar gyfer safon ansawdd tai Cymru. Roedd yn rhywbeth sy'n cyd-fynd yn bendant iawn â'r hyn a darllenais yn yr adroddiad Preston gan Lee Waters a Jenny Rathbone.
Un o'r pethau eraill y dywedodd Caerffili eu bod yn gwneud yn dda yw cydweithio ag awdurdodau lleol eraill. Ac roeddent yn teimlo nad oedd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn caniatáu hynny, neu nad oedd wedi'i ymgorffori yn egwyddorion y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ond eu bod er hynny yn cynnal y cydweithio hwnnw'n lleol. Fodd bynnag, yr hyn a ddywedwn wrth edrych ar y sefydliadau angori a nodir yn yr adroddiad a gynhyrchodd Lee a Jenny o ganlyniad i'r ymweliad â Preston, yw nad oes gan Gaerffili yr un lefel o systemeiddio a strwythuro ag a welir yno, ac rwy'n credu bod gwersi i'w dysgu yno: sut y mae gwneud y mwyaf o'r ddealltwriaeth o'n hamgylchedd uniongyrchol? Credaf fod hynny'n rhywbeth rydym yn parhau i fod yn eithaf pell o'i gyflawni.
Rwyf wedi sôn cyn hyn am waith Mark Granovetter, 'The Strength of Weak Ties' a'r ffaith mai cysylltiadau gwan â chyfalaf cymdeithasol yw'r rhai sy'n galluogi twf. Felly, heb ddibynnu fel busnes ar eich teulu a'ch ffrindiau, ond dibynnu ar y trefniadau cydweithredol gyda busnesau eraill yn eich rhwydwaith cymdeithasol uniongyrchol—cryfder cysylltiadau gwan o'r fath mewn cyfalaf cymdeithasol.
Un o'r pethau y gwelodd Caerffili oedd bod cymeriadau cryf iawn yn dod gyda'r cysylltiadau gwan hynny. Ni all cwmnïau bach sy'n ceisio cydweithio gynnal cydweithio o'r fath pan fyddant yn gwneud ceisiadau ac yn ymgeisio am gontractau. Weithiau, mae'n deillio o anghydfod ynglŷn â phwy y dylid ei dalu faint ac am beth, ac mae'n dod yn anhawster wrth gynnal cydweithio mewn cwmnïau bach ar draws contractau. Efallai eu bod yn llwyddo i gyflawni un contract, ond ni fyddant yn cydweithio drachefn ar gyflawni contract arall. Mae hynny'n golygu rhywfaint o addysg yn ein cwmnïau bach, yn ein cymuned BBaCh, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig.
Yn olaf, y mater arall a dynnodd cyngor Caerffili i fy sylw oedd y cysylltiad â gofal cymdeithasol. Rwy'n falch o weld bod un o'n hymgeiswyr am arweinyddiaeth Llafur Cymru yma ac wedi nodi'r angen am wasanaeth gofal gwladol. Credaf fod gwasanaeth gofal gwladol yn hanfodol ar gyfer ein helpu i ddarparu gofal cymdeithasol. Yn rhy aml, rydym wedi rhoi ein gofal cymdeithasol ar gontract allanol heb feddwl i bwy rydym yn ei roi. Mae Sefydliad Ymchwil, Data a Methodoleg Gymdeithasol ac Economaidd Cymru wedi cynhyrchu adroddiad a ddywedai y dylem fod yn adeiladu mentrau cymdeithasol i mewn i'n systemau darparu gofal, i mewn i'r modd rydym yn darparu gofal cymdeithasol. Nid ydym wedi llwyddo yn hynny o beth yng Nghymru, a chredaf fod angen inni ailedrych ar sut rydym yn darparu gofal cymdeithasol. Credaf y bydd y fframwaith gwasanaeth gofal gwladol hwnnw'n allweddol ar gyfer caniatáu hynny.
Felly, credaf fod hon yn ddadl bwysig ar yr adeg hon. Cawsom ddadleuon ar yr economi sylfaenol cyn hyn. Buaswn yn dweud un peth: mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrando oherwydd fe'i gwelsom yn cael ei gyflwyno yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru, ond bellach mae angen inni ei weld yn cael ei roi ar waith. Credaf y bydd peth o'r drafodaeth yn y ddadl hon heddiw yn rhoi cymhelliant pellach i Ysgrifennydd y Cabinet fwrw ymlaen â'r syniadau hyn, ac edrychaf ymlaen at glywed ei ymateb i'r ddadl heddiw hefyd.
I'm very pleased to have the opportunity to take part in this important debate today, speaking on behalf of my colleague Adam Price. It requires real ability, political will and considerable courage to move away form the conventional ways of thinking in terms of economic policy, to move away from the obsession with the national economic indicators like GVA and GDP, an obsession that media and all political parties have been guilty of in the past, and to look at how we can better improve the everyday lives of our fellow citizens in real terms. GVA and GDP have, of course, a place in measuring overall national wealth, but what these indicators do not do is enable us to measure and understand real people's access to real resources, including financial wealth, let alone the health and happiness and well-being of our fellow citizens, and that, of course, is what really matters to people in their everyday lives.
The Welsh Government has in the past concentrated our economic policy on delivering the so-called 'big-ticket wins'—the anchor companies to which Lee Waters has already referred. There has been some success in attracting and retaining large international, mostly foreign-owned firms, to Wales. While one can see the attraction of this approach, it is problematic; it has always been problematic, but as Lee Waters pointed out earlier, it has become more problematic now.
There is, of course, immediate economic benefit, obviously, to those who are directly employed in these companies, and sometimes to local companies and supply chains, but in the end the profits are sent and spent elsewhere, and we know that the commitment of these multinationals to Wales, with some notable exceptions, is, at best, shallow. Too often, they will relocate at the whim of the markets, and this risk, of course, is heightened, as has already been pointed out, by Brexit.
There seems to be a consensus developing that we can't carry on like this. A paradigm shift is required in policy thinking. We must focus economic development more towards that everyday economy, which is relevant to all citizens in their everyday lives. Therefore, the new focus on the foundational economy in the Welsh Government's action plan is very much, I think, to be welcomed, as others have said. The foundational economy is made up of those basic goods and services distributed locally that are essential to life, including food, utilities, construction, retail, education, health and social care, and I very much take the point that Hefin has made about the importance of social care and how, in effect, we have outsourced much of that to big international companies that really don't care very much either about the people they're providing services to, their workers, or the communities they're providing services in. And, of course, housing is crucial. These sectors are where over half the people of Wales, of course, work, but we've tended to overlook them, in policy terms.
Working on prioritising the foundational economy will allow us to drive up wages in these key sectors as we improve productivity, and prevent leakages from local procurement and private consumption. Points have already been very well made about Preston council, and I'd be very interested to hear what contacts the Welsh Government has already had, and what further contacts they intend to have, with that very striking example. But there are, of course, other good examples, and others have mentioned those.
Of course, concentrating on the foundational economy would further allow us to retain a greater share of profits through higher local and social ownership. And this can be done in many ways. Plaid Cymru has been considering ideas, including establishing community economic development companies across Wales that can identify market opportunities for local co-operative enterprises and establishing an improved network and structure for the food and drink sector in Wales, bringing together all the various stakeholders across agriculture, food processing, health, nutrition and the environment. This could create a single joined-up policy that places healthy, nutritious and locally-produced food as a key overarching goal for the Welsh Government.
Like anything else in politics, refocusing economic policy is a matter of priorities. If the foundational sectors and the overlooked economy really do move up the list of priorities for the Welsh Government, and the signs are good—it is clear that there is movement on this—then resources can be better deployed to support, and policies better developed to engage with, the for-profit microfirms that account for over 30 per cent of employment in Wales.
We have to develop effective small business support, and, while there has been some success in the past, I'm sure we would all acknowledge that the previous models of small business support have, on the whole, failed to reach those businesses with the most potential to grow and which could use them most.
If we can get this right, we can positively influence the lives of large numbers of citizens, creating decent jobs whilst supporting growth and shaping the culture of the next generation of medium-sized grounded firms—that missing middle that we hear of. Many of the foundations and some of the institutions that can support the foundational economy already exist. The development bank, for example, has huge potential to build up the missing middle. However, it must move towards making long-term financial support for these Welsh-grounded firms through patient loans, where there's no expectation to be able to turn around a quick profit or a very quick return on investment, and to help local companies grow and, when necessary, potentially be bought out by staff themselves.
I can see, Dirprwy Lywydd, that my time is running out. There is much more that could be said.
Rwy'n falch iawn o gael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heddiw, i siarad ar ran fy nghyd-Aelod, Adam Price. Mae angen gallu gwirioneddol, ewyllys wleidyddol a dewrder sylweddol i symud oddi wrth y ffyrdd confensiynol o feddwl am bolisi economaidd, symud oddi wrth yr obsesiwn gyda dangosyddion economaidd cenedlaethol fel gwerth ychwanegol gros a chynnyrch domestig gros, obsesiwn y mae'r cyfryngau a phob plaid wleidyddol wedi bod yn euog ohono yn y gorffennol, ac edrych ar sut y gallwn wella bywydau pob dydd ein cyd-ddinasyddion mewn termau real. Mae i werth ychwanegol gros a chynnyrch domestig gros le yn y broses o fesur cyfoeth cenedlaethol cyffredinol wrth gwrs, ond nid yw'r dangosyddion hyn yn ein galluogi i fesur a deall mynediad pobl go iawn at adnoddau go iawn, gan gynnwys cyfoeth ariannol, heb sôn am iechyd a hapusrwydd a lles ein cyd-ddinasyddion, a hynny, wrth gwrs, sy'n bwysig go iawn i bobl yn eu bywydau bob dydd.
Mae Llywodraeth Cymru yn y gorffennol wedi canolbwyntio ein polisi economaidd ar gyflawni 'prif enillion' fel y'u gelwir—y cwmnïau angori y cyfeiriodd Lee Waters atynt eisoes. Cafwyd rhywfaint o lwyddiant yn denu cwmnïau mawr rhyngwladol, cwmnïau dan berchnogaeth dramor yn bennaf, i Gymru, a'u cadw yma. Er y gallwn weld atyniad y dull hwn o weithredu, mae'n achosi problemau; mae bob amser wedi achosi problemau, ond fel y nododd Lee Waters yn gynharach, mae wedi dod yn fwy o broblem bellach.
Wrth gwrs, ceir budd economaidd uniongyrchol, yn amlwg, i'r rhai a gyflogir yn uniongyrchol yn y cwmnïau hyn, ac weithiau i gwmnïau a chadwyni cyflenwi lleol, ond yn y diwedd anfonnir yr elw i fannau eraill a'i wario mewn mannau eraill, a gwyddom fod ymrwymiad y cwmnïau rhyngwladol hyn i Gymru, gyda rhai eithriadau nodedig, ar y gorau'n arwynebol. Yn rhy aml, byddant yn adleoli ar fympwy'r marchnadoedd, ac wrth gwrs, mae Brexit yn cynyddu'r perygl o hynny, fel y nodwyd eisoes.
Ymddengys bod yna gonsensws yn datblygu na allwn barhau fel hyn. Mae angen newid y patrwm meddwl o ran polisi. Rhaid inni ganolbwyntio datblygu economaidd yn fwy tuag at yr economi bob dydd, sy'n berthnasol i bob dinesydd yn eu bywydau bob dydd. Felly, mae'r ffocws newydd ar yr economi sylfaenol yng nghynllun gweithredu Llywodraeth Cymru i'w groesawu'n fawr iawn yn fy marn i, fel y mae eraill wedi dweud. Lluniwyd yr economi sylfaenol o'r nwyddau a gwasanaethau sylfaenol a ddosberthir yn lleol sy'n hanfodol i fywyd, gan gynnwys bwyd, cyfleustodau, adeiladu, manwerthu, addysg, iechyd a gofal cymdeithasol, ac rwy'n derbyn y pwynt a wnaeth Hefin am bwysigrwydd gofal cymdeithasol a sut rydym wedi rhoi llawer ohono ar gontract allanol i gwmnïau rhyngwladol mawr nad ydynt yn poeni llawer iawn mewn gwirionedd naill ai am y bobl y maent yn darparu gwasanaethau iddynt, eu gweithwyr, na'r cymunedau y maent yn darparu gwasanaethau o'u mewn. Ac wrth gwrs, mae tai'n hanfodol. Dyma'r sectorau lle mae dros hanner y bobl yng Nghymru'n gweithio, wrth gwrs, ond rydym wedi tueddu i'w diystyru, yn nhermau polisi.
Bydd gweithio ar flaenoriaethu'r economi sylfaenol yn ein galluogi i godi cyflogau yn y sectorau allweddol hyn wrth inni wella cynhyrchiant, ac atal colledion o gaffael lleol a defnydd preifat. Gwnaed pwyntiau da iawn eisoes am gyngor Preston, a byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed pa gysylltiadau y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi'u cael, a pha gysylltiadau pellach y bwriadant eu cael, gyda'r enghraifft drawiadol iawn honno. Ond wrth gwrs, ceir enghreifftiau da eraill, ac mae eraill wedi eu crybwyll.
Wrth gwrs, byddai canolbwyntio ar yr economi sylfaenol yn caniatáu inni gadw cyfran fwy o'r elw trwy berchnogaeth leol a chymdeithasol uwch. A gellir gwneud hyn mewn sawl ffordd. Mae Plaid Cymru wedi bod yn ystyried syniadau, gan gynnwys sefydlu cwmnïau datblygu economaidd cymunedol ledled Cymru sy'n gallu nodi cyfleoedd yn y farchnad ar gyfer mentrau cydweithredol lleol a sefydlu rhwydwaith a strwythur gwell ar gyfer y sector bwyd a diod yng Nghymru, gan ddwyn ynghyd y gwahanol randdeiliaid ym meysydd amaethyddiaeth, prosesu bwyd, iechyd, maeth a'r amgylchedd. Gallai hyn greu un polisi cydgysylltiedig sy'n gosod bwyd iach, maethlon a gynhyrchwyd yn lleol fel nod trosfwaol allweddol i Lywodraeth Cymru.
Fel popeth arall mewn gwleidyddiaeth, mater o flaenoriaethau yw newid ffocws polisi economaidd. Os yw'r sectorau sylfaenol a'r economi sydd wedi'i diystyru yn symud i fyny rhestr flaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd, a bod yr arwyddion yn dda—mae'n amlwg fod yna symud ar hyn—yna gellir defnyddio adnoddau'n well i gefnogi a datblygu polisïau gwell i ymgysylltu â'r microgwmnïau er elw sydd i gyfrif am dros 30 y cant o gyflogaeth yng Nghymru.
Rhaid inni ddatblygu cymorth effeithiol i fusnesau bach, ac er y bu rhywfaint o lwyddiant yn y gorffennol, rwy'n siŵr y byddai pawb ohonom yn cydnabod bod modelau blaenorol o gymorth i fusnesau bach ar y cyfan wedi methu cyrraedd y busnesau gyda'r potensial mwyaf i dyfu ac a allai eu defnyddio fwyaf.
Os gallwn gael hyn yn iawn, gallwn ddylanwadu'n gadarnhaol ar fywydau nifer fawr o ddinasyddion, a chreu swyddi da tra'n cefnogi twf a llywio diwylliant y genhedlaeth nesaf o gwmnïau gwreiddiedig canolig eu maint—y canol coll y clywn amdano. Mae llawer o'r sylfeini a rhai o'r sefydliadau a all gynnal yr economi sylfaenol eisoes yn bodoli. Er enghraifft, mae gan y banc datblygu botensial enfawr i adeiladu'r canol coll. Fodd bynnag, mae'n rhaid iddo symud tuag at wneud cymorth ariannol hirdymor ar gyfer y cwmnïau hyn sy'n wreiddiedig yng Nghymru drwy fenthyciadau amyneddgar, lle nad oes disgwyl gallu cynhyrchu elw cyflym neu adenillion cyflym iawn ar fuddsoddiad, a helpu cwmnïau lleol i dyfu, a phan fo angen, i gael eu prynu o bosibl gan y staff eu hunain.
Gallaf weld, Ddirprwy Lywydd, fod fy amser yn brin. Mae llawer mwy y gellid ei ddweud.
It has run out.
Mae wedi dod i ben.
It has run out. Thank you. Just to end by saying that this paradigm shift will require a lot of work, from Government, civil servants, the third sector, academics and other interested parties, to put together the body of evidence and to work to deliver. Plaid Cymru is very ready to play our part in this.
Mae wedi dod i ben. Diolch. Fe orffennaf drwy ddweud bod y newid patrwm hwn yn galw am lawer o waith gan y Llywodraeth, gweision sifil, y trydydd sector, academyddion ac eraill sydd â diddordeb, er mwyn llunio'r corff o dystiolaeth a gweithio i'w gyflawni. Mae Plaid Cymru yn barod iawn i chwarae ein rhan yn hyn.
I hesitate to disagree with David Melding, but I'd just like to remind us all that the people who are living in most poverty are not those that are economically inactive. They are people in work; it's just that their wages are insufficient for them to live on. I was handed this at lunch time:
'Feeling peckish? Food for thought. In the past 12 months, 14 per cent of people in Wales had run out of food before they could afford to buy more.'
Those are mainly people in work. They simply aren't earning enough and that is a clear indication that the economy is not working for Britain and it needs fundamental reform.
So, I think, given the earthquake that could be posed by Brexit, we need to think really clearly on how we can develop a local economy that is resilient to these whirlwinds and fairer, using the resources rooted in our communities, paid for by our communities, rather than depending on those that can be spirited away to the most convenient tax haven. For example, as in Preston, with the failure of a large shopping centre, Sports Direct's takeover of House of Fraser is unlikely to be a source of salvation for Cardiff city centre. It's a stay of execution, but not a long-term solution to the changing patterns. It's as little rooted in its economy as is its landlord, which has interests across the UK and the United States. So, I think we really do need to focus on how we can strengthen our foundational economy, which is what we all have a stake in.
I commend, for example, Cardiff council on using community asset transfers when they are unable to find the resources to develop some of their capital assets, for example, by transferring Plasnewydd community centre to the YMCA, which is now a flourishing community centre, where it was failing in the past. The transfer of Roath library, which needed desperate repairs to its roof—it has now been transferred to Rubicon Dance, a local voluntary organisation, which many of you will know, who are better able to raise the non-public assets that Cardiff council is simply unable to secure at these difficult times.
Yesterday, in the Senedd, I welcomed the innovative housing award, which means that we are going to have a completely fantastic development of a tree tower of 50 flats for people, with affordable rents and in direct contrast to the rabbit hutches the six big house builders are so enthusiastic about. So, that will be building local skills, building expertise in the sort of houses we need for the twenty-first century, as well as putting more money into the local economy. Because if people aren't having to spend a huge part of their income on heating their home, it strengthens the amount of money circulating in the local economy to be spent on food and entertainment and anything else.
So, I think there are huge benefits to be learnt from our visit to Preston, which I think all our local authorities and all our anchor companies need to be thinking hard about. It doesn't just—. Also, the third sector plays a really important role in this. I visited my local British Heart Foundation furniture shop last week—fantastic opportunities for volunteering, which means that people who aren't well enough to take on local jobs or don't feel ready to go back into the workplace are nevertheless making a contribution, as well as ensuring that the students who all live nearby are donating the furniture they no longer need back into circulation for the next generation of students. That's a complete win-win.
One of the things that Lee Waters and I visited was the University of Central Lancashire, where the propeller initiative is making a big difference. They set it up as a business development hub, a worker-owned co-operative in digital media, to stem the brain drain to Manchester. So, this resonates with what David Melding was saying, that not all businesses need to be located in Cardiff. They could easily be located elsewhere in the Valleys, rather than clogging up the roads. So, whilst Cardiff University is hugely much bigger than the University of Central Lancashire, it is an important anchor company that one in 130 jobs in Wales depends on. The patents that they develop and the £29 million generated through student and staff start-ups indicate the type of new jobs that are likely to stay in Wales and stay in Cardiff in particular. Thank you very much, Deputy Presiding Officer.
Rwy'n petruso cyn anghytuno â David Melding, ond hoffwn ein hatgoffa nad pobl sy'n economaidd anweithgar sy'n byw yn y tlodi mwyaf, ond yn hytrach, pobl sy'n gweithio; mae eu cyflogau'n annigonol iddynt fyw arnynt. Rhoddwyd hwn i mi dros amser cinio:
Teimlo'n llwglyd? Dyma rywbeth i gnoi cil arno. Yn ystod y 12 mis diwethaf, roedd 14 y cant o bobl Cymru wedi rhedeg allan o fwyd cyn y gallent fforddio prynu rhagor.
Pobl mewn gwaith yw'r rheini'n bennaf. Nid ydynt yn ennill digon, a dyna arwydd clir nad yw'r economi'n gweithio i Brydain ac mae angen diwygio sylfaenol.
Felly, o ystyried y daeargryn y gallai Brexit ei achosi, mae angen inni feddwl yn galed iawn sut y gallwn ddatblygu economi leol sy'n gallu gwrthsefyll y corwyntoedd hyn, economi sy'n decach, yn defnyddio'r adnoddau sydd wedi'u gwreiddio yn ein cymunedau ac y talwyd amdanynt gan ein cymunedau, yn hytrach na dibynnu ar y rhai y gellir eu sugno i ffwrdd i'r hafan dreth fwyaf cyfleus. Er enghraifft, fel yn Preston, gyda methiant canolfan siopa fawr, mae'r modd y mae Sports Direct wedi prynu House of Fraser yn annhebygol o fod yn achubiaeth i ganol dinas Caerdydd. Mae'n gohirio'r anochel, ond nid yw'n ateb hirdymor i batrymau newidiol. Prin ei fod ronyn yn fwy gwreiddiedig yn ei economi na'i landlord, sydd â buddiannau ar draws y DU a'r Unol Daleithiau. Felly, credaf fod gwir angen inni ganolbwyntio ar sut y gallwn gryfhau ein heconomi sylfaenol, ac mae gan bawb ohonom fuddiant yn hynny.
Er enghraifft, rwy'n cymeradwyo cyngor Caerdydd ar ddefnyddio trosglwyddiadau asedau cymunedol pan na allant ddod o hyd i'r adnoddau i ddatblygu rhai o'u hasedau cyfalaf, er enghraifft drwy drosglwyddo canolfan gymunedol Plasnewydd i'r YMCA, ac mae bellach yn ganolfan gymunedol lewyrchus lle roedd yn methu yn y gorffennol. Trosglwyddo llyfrgell y Rhath, a oedd angen gwaith atgyweirio dybryd i'r to—mae bellach wedi'i throsglwyddo i Rubicon Dance, sefydliad gwirfoddol lleol, y bydd llawer ohonoch yn gwybod amdano, sy'n gallu codi'r asedau nad ydynt yn gyhoeddus ac nad yw cyngor Caerdydd yn gallu eu sicrhau ar yr adeg anodd hon.
Ddoe, yn y Senedd, croesewais y wobr tai arloesol, sy'n golygu y byddwn yn cael datblygiad hollol wych y tŵr coed o 50 o fflatiau i bobl, gyda rhenti fforddiadwy ac yn hollol groes i'r cytiau cwningod y mae'r chwe adeiladwr tai mawr mor frwdfrydig yn eu cylch. Felly, bydd hynny'n adeiladu sgiliau lleol, yn adeiladu arbenigedd yn y math o dai sydd eu hangen arnom ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, yn ogystal â rhoi mwy o arian i mewn yn yr economi leol. Oherwydd os nad yw pobl yn gorfod gwario rhan fawr o'u hincwm ar wresogi eu cartref, mae'n cryfhau'r swm o arian sy'n cylchredeg yn yr economi leol i'w wario ar fwyd ac adloniant ac unrhyw beth arall.
Felly, credaf fod yna fanteision enfawr i'w dysgu o'n hymweliad â Preston, a chredaf fod angen i'n awdurdodau lleol a'n holl gwmnïau angori feddwl o ddifrif amdanynt. Nid yw'n—. Hefyd, mae'r trydydd sector yn chwarae rhan bwysig iawn yn hyn. Ymwelais â fy siop ddodrefn Sefydliad Prydeinig y Galon leol yr wythnos diwethaf—cyfleoedd gwych ar gyfer gwirfoddoli, sy'n golygu bod pobl nad ydynt yn ddigon iach i wneud swyddi lleol neu bobl nad ydynt yn teimlo'n barod i fynd yn ôl i'r gweithle yn gwneud cyfraniad serch hynny, yn ogystal â sicrhau bod y myfyrwyr sy'n byw gerllaw yn rhoi'r dodrefn nad ydynt eu hangen mwyach yn ôl i'w cylchredeg ymhlith y genhedlaeth nesaf o fyfyrwyr. Mae honno'n sefyllfa lle bydd pawb ar ei ennill.
Un o'r llefydd yr ymwelais â hwy gyda Lee Waters oedd Prifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn, lle mae'r fenter Propeller yn gwneud gwahaniaeth mawr. Fe'i sefydlwyd fel canolfan datblygu busnes, cwmni cydweithredol sy'n eiddo i'r gweithwyr yn y cyfryngau digidol, er mwyn atal y draen dawn i Fanceinion. Felly, mae'n cyd-fynd â'r hyn roedd David Melding yn ei ddweud, nad oes angen lleoli pob busnes yng Nghaerdydd. Gellid eu lleoli'n hawdd mewn mannau eraill yn y Cymoedd, yn hytrach na thagu'r ffyrdd. Felly, er bod Prifysgol Caerdydd lawer yn fwy o faint na Phrifysgol Canol Swydd Gaerhirfryn, mae'n gwmni angori pwysig y mae un o bob 130 o swyddi yng Nghymru yn dibynnu arno. Mae'r patentau y maent yn eu datblygu a'r £29 miliwn a gynhyrchir trwy fusnesau newydd myfyrwyr a staff yn dangos y math o swyddi newydd sy'n debygol o aros yng Nghymru ac aros yng Nghaerdydd yn arbennig. Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
Thank you. Can I now call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm very, very grateful indeed for the opportunity to respond to this debate. I'd like to thank Members for their thoughtful contributions. Today, we have two debates back to back that I think reflect the twin goals contained in our economic action plan: one of supercharging the industries of tomorrow as we enter the, or as we proceed through the, fourth industrial revolution, and the second goal of supporting and driving inclusive growth. And I do think it's been an excellent debate. We cannot say this about every issue, but I believe there is genuine cross-party agreement on the importance of the foundational economy.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am y cyfle i ymateb i'r ddadl. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau ystyrlon. Heddiw, mae gennym ddwy ddadl gefn wrth gefn y credaf eu bod yn adlewyrchu'r nodau deuol a geir yn ein cynllun gweithredu economaidd: un nod o drydanu diwydiannau yfory wrth inni gychwyn, neu wrth inni symud ymlaen drwy'r pedwerydd chwyldro diwydiannol, a'r ail nod o gefnogi ac ysgogi twf cynhwysol. Ac rwy'n meddwl ei bod hi wedi bod yn ddadl ardderchog. Ni allwn ddweud hyn am bob mater sy'n codi, ond rwy'n credu bod cytundeb trawsbleidiol gwirioneddol ar bwysigrwydd yr economi sylfaenol.
I was struck by a number of contributions, including what David Melding said. His thoughtful contribution referred to the fact that there are many social, psychological and political impacts that the health of the foundational economy has. I think the latest publication concerning—or the latest excellent publication concerning—the foundational economy by Manchester University Press captures very well the fact that, when you have the provision of services and goods that vary in quality according to social status, you get societal division as a consequence. When that happens, you then have the sort of political opportunism that David Melding rightly identified, and also, of course, the protectionism that we've seen espoused around the globe on a national and on a regional and on a micro level as well.
I was also delighted and relieved to hear Helen Mary Jones speak in support of what I've stood here for more than two years arguing—that GVA is less important to people's lives than their happiness and their well-being, which can't always be captured by the existing measurements that too many politicians like to refer to when bashing a Government in terms of economic performance. The economic action plan is designed to raise the spirit level of, yes, wealth, but also—in my view, more importantly—of well-being, and to ensure that we drive down inequalities in both.
I think it's right that we, as elected representatives, regardless of party colour, should focus on the foundational economy, because, regardless of which constituency we represent, the foundational economy is relevant to us all and all of the people that we serve. It's at the heart of our communities and of our daily experiences, reliant as we are on the goods and services of the foundational economy.
So, it's not before time, in my view, that what has been referred to in the past as the 'mundane economy' is getting the focus and attention that it so richly deserves. Again, that's why the economic action plan gives a sharper edge to our approach to four particular parts of the foundational economy—those areas that concern food and drink, tourism, care and retail—where we will work across Government with these sectors to address three critical challenges, those, firstly, being to drive up the quality, sustainability and prospects of people employed within the foundational economy. Productivity, leadership and innovation are relevant to all of our economy, but they are no less relevant to the foundational economy.
Secondly, we need to change perceptions of work in the foundational economy—indeed, perceptions of the foundational economy itself. We need to drive up the value that every individual places on the role of the foundational economy in our society, because it's people and their skills and their commitment that make the foundational economy serve society successfully, and so we need to invest more heavily in the people employed within the foundational economy.
Thirdly, I believe that we must maximise the impact of the foundational economy on our places. Businesses and services and goods that form the foundational economy have a critical role in driving up the pride that people have in our places and cohesion in our places as well. So, our focus now is on developing an enabling plan that will have those objectives in mind and which will guide activity right across Government, because building a strong and effective foundational economy is not just about the economy and transport levers at our disposal—it's about joining up and making a collective and unified effort right across Government.
Turning to the specific elements of the motion, I do recognise the call to go further in embracing the foundational economy principles. I believe that there is a strong rationale for selecting the four foundational activities that I have. We have to start somewhere, Dirprwy Lywydd, and, with limited resource, having that sense of purpose and focus is incredibly important. But this does not mean that we cannot embrace wider principles of the foundational economy. Indeed, I've asked my ministerial advisory board to look at best practice and the lessons that we can learn from excellent examples like the Preston model of community wealth building that Members have referred to. I know that we already have applied lessons from Preston in our procurement policies, and learning from others is something that I'm very keen to do. Hefin David rightly said that it is entirely possible to adopt practices from elsewhere, that should be done whenever and wherever desirable, and Jenny Rathbone identified examples of innovation and best practice closer to home that should be rolled out widely across Wales.
And I very much agree with the emphasis placed in the motion on the well-being of future generations legislation. Embedding the ways of working and the national goals of the well-being Act provides great scope, in my view, for delivering wider value through procurement. I know that procurement resources are made available for use by the Welsh public sector to embed the well-being Act in delivery of procurement.
Dirprwy Llywydd, I recognise the motion rightly highlights the role of care, and the opportunity that we have to, I think, blaze a trail in looking at new models of delivery across our country. We have seen some really positive developments on this front; some Members have already identified some of those developments. We've engaged with the Wales Co-operative Centre to support the development and expansion of alternative delivery models that are far more sustainable, and serve the communities in which they are rooted. We've also undertaken a business support pilot in the Valleys taskforce area to deliver advice aimed at improving knowledge, confidence and practical skills. And our new approach, I think, provides us with the opportunity to potentially scale up such activities and engage more broadly with social enterprise and others in developing alternative business models.
Can I close by thanking Members once again for their contribution today? I very much hope that we can maintain the positive spirit of today's debate, and the cross-party goodwill, as we develop our approach to the foundational economy, and ensure that it goes from strength to strength.
Cefais fy nharo gan nifer o gyfraniadau, gan gynnwys yr hyn a ddywedodd David Melding. Roedd ei gyfraniad meddylgar yn cyfeirio at y ffaith bod llawer o effeithiau cymdeithasol, seicolegol a gwleidyddol i iechyd yr economi sylfaenol. Credaf fod y cyhoeddiad diweddaraf ynghylch—neu'r cyhoeddiad rhagorol diweddaraf ynghylch—yr economi sylfaenol gan Manchester University Press yn cyfleu'n dda iawn, pan fydd gennych ddarpariaeth gwasanaethau a nwyddau sy'n amrywio o ran ansawdd yn ôl statws cymdeithasol, bydd gennych raniadau cymdeithasol yn sgil hynny. Pan fo hynny'n digwydd, bydd gennych y math o fanteisiaeth wleidyddol y nododd David Melding yn gywir, a hefyd, wrth gwrs, y ddiffyndollaeth a welsom yn cael ei harddel ym mhob cwr o'r byd ar lefel genedlaethol a rhanbarthol ac ar lefel ficro yn ogystal.
Roeddwn yn falch iawn hefyd o glywed Helen Mary Jones yn siarad o blaid yr hyn y bûm yn ei ddadlau yma ers dros ddwy flynedd—fod gwerth ychwanegol gros yn llai pwysig i fywydau pobl na'u hapusrwydd a'u lles, na ellir eu mesur bob amser drwy ddefnyddio'r mesuriadau y mae gormod o wleidyddion yn hoffi cyfeirio atynt wrth golbio Llywodraeth mewn perthynas â pherfformiad economaidd. Nod y cynllun gweithredu economaidd yw codi lefel cyfoeth, ie, ond hefyd—yn fwy pwysig yn fy marn i—lefel lles, a sicrhau ein bod yn lleihau anghydraddoldebau yn y ddau.
Credaf ei bod yn iawn ein bod ni, fel cynrychiolwyr etholedig waeth beth fo lliw ein plaid, yn canolbwyntio ar yr economi sylfaenol, oherwydd ni waeth pa etholaeth a gynrychiolir gennym, mae'r economi sylfaenol yn berthnasol i bawb ohonom a'r holl bobl a wasanaethir gennym. Mae wrth galon ein cymunedau a'n profiadau dyddiol, yn ddibynnol fel yr ydym ar nwyddau a gwasanaethau'r economi sylfaenol.
Felly, mae'n hen bryd, yn fy marn i, fod yr hyn y cyfeiriwyd ato yn y gorffennol fel yr 'economi bob dydd' yn cael y ffocws a'r sylw y mae'n eu llawn haeddu. Unwaith eto, dyna pam y mae'r cynllun gweithredu economaidd yn rhoi mwy o fin ar ein dull o weithredu pedair rhan benodol o'r economi sylfaenol—y meysydd hynny sy'n ymwneud â bwyd a diod, twristiaeth, gofal a manwerthu—lle byddwn yn gweithio ar draws y Llywodraeth gyda'r sectorau hyn i fynd i'r afael â thair her allweddol, sef yn gyntaf, gwella ansawdd, cynaliadwyedd a rhagolygon y bobl a gyflogir o fewn yr economi sylfaenol. Mae cynhyrchiant, arweinyddiaeth ac arloesedd yn berthnasol i'n holl economi, ond maent yr un mor berthnasol i'r economi sylfaenol.
Yn ail, mae angen inni newid canfyddiadau ynglŷn â gwaith yn yr economi sylfaenol—yn wir, canfyddiadau ynglŷn â'r economi sylfaenol ei hun. Mae angen inni hybu'r gwerth y mae pob unigolyn yn ei roi ar rôl yr economi sylfaenol yn ein cymdeithas, gan mai pobl a'u sgiliau a'u hymrwymiad sy'n gwneud i'r economi sylfaenol wasanaethu cymdeithas yn llwyddiannus, ac felly mae angen inni fuddsoddi mwy yn y bobl a gyflogir o fewn yr economi sylfaenol.
Yn drydydd, rwy'n credu bod rhaid inni fanteisio i'r eithaf ar effaith yr economi sylfaenol ar ein lleoedd. Mae gan fusnesau a gwasanaethau a nwyddau sy'n ffurfio'r economi sylfaenol ran hollbwysig i'w chwarae yn hybu'r balchder sydd gan bobl yn ein lleoedd a chydlyniant yn ein lleoedd yn ogystal. Felly, mae ein ffocws bellach ar ddatblygu cynllun galluogi sy'n ystyried yr amcanion hynny ac a fydd yn arwain gweithgarwch ar draws y Llywodraeth, oherwydd mae adeiladu economi sylfaenol gref ac effeithiol yn ymwneud â mwy nag ysgogiadau'r economi a thrafnidiaeth sydd at ein defnydd—mae'n ymwneud â dod at ein gilydd a gwneud ymdrech gyfunol ac unedig ar draws y Llywodraeth.
Gan droi at elfennau penodol y cynnig, rwy'n cydnabod yr alwad i fynd ymhellach wrth groesawu egwyddorion yr economi sylfaenol. Rwy'n credu bod yna sail resymegol gref dros ddewis y pedwar gweithgaredd sylfaenol sydd gennyf. Rhaid inni ddechrau yn rhywle, Ddirprwy Lywydd, a chydag adnoddau cyfyngedig, mae cael ymdeimlad o ddiben a ffocws yn eithriadol o bwysig. Ond nid yw hyn yn golygu na allwn groesawu egwyddorion ehangach yr economi sylfaenol. Yn wir, rwyf wedi gofyn i fy mwrdd cynghori gweinidogol edrych ar arferion gorau a'r gwersi y gallwn eu dysgu o enghreifftiau rhagorol fel model Preston o adeiladu cyfoeth cymunedol y cyfeiriodd rhai o'r Aelodau ato. Gwn ein bod eisoes wedi cymhwyso gwersi o fodel Preston yn ein polisïau caffael, ac mae dysgu gan eraill yn rhywbeth rwy'n awyddus iawn i wneud. Dywedodd Hefin David yn gywir ei bod hi'n gwbl bosibl mabwysiadu arferion o fannau eraill, y dylid gwneud hynny pryd bynnag a lle bynnag y bo awydd i'w wneud, a nododd Jenny Rathbone enghreifftiau o arloesi ac arferion gorau yn agosach at adref y dylid eu cyflwyno'n eang ar draws Cymru.
Ac rwy'n cytuno'n gryf gyda'r pwyslais yn y cynnig ar ddeddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae gwreiddio ffyrdd o weithio a nodau cenedlaethol y Ddeddf llesiant yn cynnig cyfle gwych, yn fy marn i, ar gyfer darparu gwerth ehangach drwy gaffael. Gwn fod adnoddau caffael ar gael i'w defnyddio gan y sector cyhoeddus yng Nghymru i ymgorffori'r Deddf llesiant wrth gyflawni gwaith caffael.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n cydnabod bod y cynnig yn gywir i dynnu sylw at rôl gofal, a'r cyfle sydd gennym, rwy'n credu, i dorri cwys newydd drwy edrych ar fodelau cyflawni newydd ledled ein gwlad. Rydym wedi gweld rhai datblygiadau cadarnhaol iawn yn y maes hwn; mae rhai Aelodau eisoes wedi nodi rhai o'r datblygiadau hynny. Rydym wedi ymgysylltu â Chanolfan Cydweithredol Cymru i gefnogi datblygu ac ehangu modelau cyflawni amgen sy'n llawer mwy cynaliadwy, ac yn gwasanaethu'r cymunedau y maent yn rhan annatod ohonynt. Rydym hefyd wedi cyflawni cynllun peilot cymorth busnes yn ardal tasglu'r Cymoedd i roi cyngor gyda'r nod o wella gwybodaeth, hyder a sgiliau ymarferol. Ac mae ein dull newydd, fe gredaf, yn rhoi cyfle inni gynyddu gweithgareddau o'r fath o bosibl ac ymwneud yn ehangach â mentrau cymdeithasol ac eraill wrth ddatblygu modelau busnes amgen.
I gloi, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau unwaith eto am eu cyfraniad heddiw? Rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn gynnal ysbryd cadarnhaol y ddadl heddiw, a'r ewyllys da yn drawsbleidiol, wrth inni ddatblygu ein dull o weithredu ar sail yr economi sylfaenol, a sicrhau ei bod yn mynd o nerth i nerth.
Thank you. Can I now call Vikki Howells to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Vikki Howells i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Llywydd, and my thanks to Members for their contributions to this debate today. I think we've had some very thoughtful contributions, covering a range of policy areas, and that's really important because, of course, the foundational economy does include so many varied aspects, from sofas to social care, the food we eat, the energy we consume, hairdressing to housing, transport to telecomms. Foundational activities cover the gamut of human existence and, moreover, they cover the goods and services to which all members of society require access. They underpin the welfare state and enrich our material experience.
For my closing remarks, I'd like to spend a little time reflecting on each part of the motion before us in turn. Firstly, as we note in our first point, it is really positive that the Welsh Government has committed to supporting the foundational sectors in its action plan, and that is no mean feat. As Helen Mary Jones stated, it takes courage to move away from traditional markers of economic success, such as GVA and GDP. And as the Cabinet Secretary said, it is all about supporting and driving inclusive growth, and it's great to see that he has the confidence to break free from the shackles of using GVA and GDP solely as signifiers of a nation's growth and success, and is genuinely, through the economic action plan, exploring ways to harness and to measure citizens' well-being.
But, as other contributors have made clear, it is imperative that the Welsh Government must go further in embracing the principles and the ethos of the foundational economy. Indeed, foundational economy activities provide 54 per cent of Welsh jobs, and 45 per cent of our GVA. Similarly, it is estimated that half of regular household expenditure is spent on aspects of the foundational economy.
To turn to our second point, we must learn from the work that Preston council has done in tackling entrenched local poverty, investing in the foundational economy by, as Lee Waters explained, redefining the concept of an anchor institution. Businesses and community organisations have been incubated there, and my colleague Jenny Rathbone gave some great examples of how this has also been done in Cardiff and can be emulated elsewhere. And this is the key point, in Preston, the £1.2 billion spent by public sector bodies has been aggressively deployed to benefit the locality. Local spend by the council, at least, has more than doubled, and the result has been that that area has enjoyed the second biggest shift in its multiple deprivation index ranking over five years.
Regarding the third strand of our motion on procurement, this is key to ensuring we support foundational economies across Wales, and there are examples of excellent practice in this area that can be harnessed and rolled out, as Hefin David informed us when he spoke about the expertise shown by Caerphilly County Borough Council.
If we could encourage this money to be spent locally, as happened in Preston, it could be used as a lever to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of people and communities in Wales. As the future generations commissioner points out to us, this is not just a nicety, it is something that all public bodies are obligated to do under the well-being of future generations Act.
Now, the fourth point in our motion is a crucial one. I would strongly argue that not only is care a key strand of the foundational economy but that also, by recognising it in this way, we can deliver better outcomes for all. However, as Sheffield university's Diane Burns has suggested, we need to introduce fundamental changes to the way that we do things. We need to change the way that we commission care. We need to change from care that focuses on it as a market-friendly commodity package service. We need to change from basing provision on businesses with no local commitments to those that have these. Indeed, we need to be ambitious and to look to see how we can rebalance services to get the best deal for local people, restoring people's feeling of worth and enhancing their skills, as David Melding so cogently argued.
To close, I hope that Members will support this motion today. Assuming a foundational approach to the economy is not about spending more of our finite resources. It's about conceptualising how we spend it in a different, better way and, as my colleague Lee Waters stated in his opening comments, finding tailor-made approaches that address the key weaknesses within the Welsh economy. It is also about ensuring and recognising the key role that these activities play in our economy, and I would suggest ensuring we view the activities that are part of the foundational economy, that underpin local communities and the welfare state—and those employed in them—as fundamental to our future prosperity.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl hon heddiw. Credaf ein bod wedi cael cyfraniadau meddylgar iawn, sy'n cwmpasu amrywiaeth o feysydd polisi, ac mae hynny'n bwysig iawn wrth gwrs gan fod yr economi sylfaenol yn cynnwys cymaint o agweddau amrywiol, o soffas i ofal cymdeithasol, y bwyd a fwyteir gennym, yr ynni a ddefnyddiwn, trin gwallt i dai, trafnidiaeth i delathrebu. Mae gweithgareddau sylfaenol yn cwmpasu holl amrywiaeth bodolaeth ddynol ac ar ben hynny, maent yn cwmpasu'r nwyddau a'r gwasanaethau y mae pob aelod o gymdeithas angen mynediad atynt. Maent yn sail i'r wladwriaeth les ac yn cyfoethogi ein profiad materol.
Ar gyfer fy sylwadau i gloi, hoffwn dreulio ychydig o amser yn myfyrio ar bob rhan o'r cynnig sydd ger ein bron yn ei dro. Yn gyntaf, fel y nodwn yn ein pwynt cyntaf, mae'n gadarnhaol iawn fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi sectorau sylfaenol yn ei chynllun gweithredu, ac nid yw honno'n gamp hawdd. Fel y dywedodd Helen Mary Jones, mae angen dewrder i symud oddi wrth y mesuriadau traddodiadol o lwyddiant economaidd megis gwerth ychwanegol gros a chynnyrch domestig gros. Ac fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n ymwneud yn llwyr â chefnogi a gyrru twf cynhwysol, ac mae'n wych gweld bod ganddo hyder i dorri'n rhydd o hualau defnyddio gwerth ychwanegol gros a chynnyrch domestig gros yn unig fel arwyddion o dwf a llwyddiant cenedl, a'i fod o ddifrif, drwy'r cynllun gweithredu economaidd, yn edrych ar ffyrdd o harneisio ac o fesur lles dinasyddion.
Ond fel y gwnaeth cyfranwyr eraill yn glir, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd ymhellach i ymgorffori egwyddorion ac ethos yr economi sylfaenol. Yn wir, gweithgareddau'r economi sylfaenol sy'n darparu 54 y cant o'r swyddi yng Nghymru, a 45 y cant o'n gwerth ychwanegol gros. Yn yr un modd, amcangyfrifir bod hanner gwariant rheolaidd aelwydydd yn cael ei wario ar agweddau ar yr economi sylfaenol.
I droi at fy ail bwynt, rhaid inni ddysgu o'r gwaith a wnaeth cyngor Preston yn mynd i'r afael â thlodi lleol gwreiddiedig, a buddsoddi yn yr economi sylfaenol, fel yr eglurodd Lee Waters, drwy ailddiffinio'r cysyniad o sefydliad angori. Mae busnesau a sefydliadau cymunedol wedi deor yno, a rhoddodd fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone enghreifftiau gwych o sut y gwnaed hyn yng Nghaerdydd hefyd a sut y gellid ei efelychu mewn mannau eraill. A dyma'r pwynt allweddol, yn Preston, mae'r £1.2 biliwn a wariwyd gan gyrff y sector cyhoeddus wedi cael ei ddefnyddio'n gadarn er budd yr ardal leol. Mae gwariant lleol gan y cyngor, o leiaf, wedi mwy na dyblu, gyda'r canlyniad fod yr ardal wedi gweld y newid mwyaf ond un yn ei safle ar y mynegai amddifadedd lluosog dros bum mlynedd.
Ynghylch trydedd elfen ein cynnig ar gaffael, mae hyn yn allweddol i sicrhau ein bod yn cefnogi economïau sylfaenol ledled Cymru, ac mae enghreifftiau o arferion rhagorol yn y maes hwn y gellir eu harneisio a'u lledaenu, fel y dywedodd Hefin David wrthym pan siaradodd am yr arbenigedd a ddangoswyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili.
Pe gallem annog yr arian hwn i gael ei wario'n lleol, fel y digwyddodd yn Preston, gellid ei ddefnyddio fel arf i wella llesiant economaidd, cymdeithasol, diwylliannol ac amgylcheddol pobl a chymunedau yng Nghymru. Fel y noda comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, nid rhywbeth braf i'w wneud yn unig yw hyn, mae dyletswydd ar bob corff cyhoeddus i'w wneud o dan y Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Nawr, mae pedwerydd pwynt ein cynnig yn un hollbwysig. Buaswn yn dadlau'n gryf fod gofal nid yn unig yn elfen allweddol o'r economi sylfaenol, ond drwy ei gydnabod yn y modd hwn, gallwn sicrhau canlyniadau gwell i bawb. Fodd bynnag, fel yr awgrymodd Diane Burns o brifysgol Sheffield, mae angen inni gyflwyno newidiadau sylfaenol i'r ffordd y gwnawn bethau. Mae angen inni newid y ffordd rydym yn comisiynu gofal. Mae angen inni newid o ofal sy'n canolbwyntio arno fel gwasanaeth pecyn nwyddau hawdd ei farchnata. Mae angen inni newid o seilio darpariaeth ar fusnesau heb unrhyw ymrwymiadau lleol i'r rhai sydd ag ymrwymiadau lleol. Yn wir, mae angen inni fod yn uchelgeisiol a cheisio gweld sut y gallwn ail-gydbwyso gwasanaethau i gael y fargen orau i bobl leol, gan adfer ymdeimlad o hunan-werth pobl a gwella eu sgiliau, fel y dadleuodd David Melding mor gryf.
I gloi, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw. Nid yw arfer dull o weithredu sylfaenol tuag at yr economi yn ymwneud â gwario mwy o'n hadnoddau cyfyngedig. Mae'n ymwneud â chysyniadoli'r modd rydym yn ei wario mewn ffordd wahanol a gwell, ac fel y nododd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn ei sylwadau agoriadol, â dod o hyd i ddulliau pwrpasol o fynd i'r afael â'r gwendidau allweddol yn economi Cymru. Mae hefyd yn ymwneud â sicrhau a chydnabod y rôl allweddol y mae'r gweithgareddau hyn yn ei chwarae yn ein heconomi, a buaswn yn awgrymu, â sicrhau ein bod yn gweld y gweithgareddau sy'n rhan o'r economi sylfaenol, ac sy'n sylfaen i gymunedau lleol a'r wladwriaeth les—a'r rhai a gyflogir ynddynt—fel rhai hanfodol i'n ffyniant yn y dyfodol.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on our agenda this afternoon is a debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report, 'Industry 4.0—the future of Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Russell George.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, 'Diwydiant 4.0—dyfodol Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Russell George.
Cynnig NDM6828 Russell George
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei ymchwiliad, 'Diwydiant 4.0—dyfodol Cymru', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Awst 2018.
Motion NDM6828 Russell George
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its inquiry, 'Industry 4.0—the future of Wales', which was laid in the Table Office on 17 August 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion in my name.
Now, all the inquiries that we do as a committee are interesting in their own way, but of all the inquiries that we've done on the committee since I've been the Chair of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, I have to say this is the one where I have had my eyes the most opened—this is the work in regard to automation. We've heard some witnesses telling us of research showing that tens of thousands of jobs are going to be lost due to automation, and we also heard a study showing us that tens of thousands of jobs are going to be created as a result of automation. Now, I think I'm someone who is optimistic by nature, so I'm embracing the fourth industrial revolution, but there's a single takeaway from our work—it's that a government that fails to prepare for automation is preparing to fail. Of course, it's not just Government that this challenge is for; this is for business and service providers across the country. Automation is coming and we all need to think about what that means for us.
I was disappointed by aspects of the Welsh Government's response to our report, which might strike you as a bit odd because the Government accepted 11 of our 12 recommendations. There were no recommendations accepted in principle, which I was pleased to note, and we did have just one rejected. But as a committee, we're clear that our aim and purpose is to drive change. Our recommendations are intended to change and improve Government policy. So, when our recommendations are accepted but the accompanying text makes it clear that our concerns are not changing behaviour, then I'm concerned.
Recommendation 1 is a case in point: the committee calls for work
'to ensure Wales is the provider, not just the consumer of emerging technologies.'
But the response lists what the Government has done and it talks about the work already under way by Professor Phil Brown. It is not clear that we are in agreement here, so perhaps the Cabinet Secretary could respond to that in his closing remarks. In fairness, the Brown review may indeed cover the issues, and I will eagerly await publication to see what recommendations he makes. I'm fairly sure that Professor Brown's work won't be the end piece of work that needs to be done, and I hope that the Government stands ready to respond to any gaps or next steps he identifies.
Recommendation 11 follows a similar pattern of acceptance without fresh action. The recommendation is clear that we want to see more of the highest level researchers doing their work here in Wales and retaining those skills for the Welsh economy. The financial implications listed in the Government's response say that there would only be additional costs
'Should we launch a fund'.
Well, that's what the recommendation is calling for, Cabinet Secretary. So, I hope that the current budget round gives you the ability to do that.
I will look at recommendation 4, which is the only one that was rejected. This recommendation came from a suggestion by Professor Calvin Jones of Cardiff University that there might be real benefits for Wales in creating a model community to test emerging technologies in a Welsh context. It was an idea that received enthusiasm from others we talked to during the course of the inquiry, and the Government's response says it is working on a number of proposals rather than one specific location. Now, I do have sympathy for the idea that there may be benefits in testing in a number of locations rather than one single community. The important thing is less whether there is one or 10 sites; what matters is that there are sites in Wales that allow cutting-edge technology to be tested and developed to suit Wales's needs. I hope that these opportunities will be pursued. We won't get a second chance to be at the forefront of these emerging technologies.
I am pleased that recommendation 12 has seen immediate action. It was, I think, quite bizarre to learn that just one of the three regional skills partnerships had identified automation and artificial intelligence in their plans for future requirements, so I look forward to seeing the fruits of the Cabinet Secretary's letter in that regard.
The committee intended this report to be the beginning rather than an end to discussion, and the stakes could not be higher, but I'm particularly interested in Members' comments this afternoon and I'm looking forward to the Cabinet Secretary's response, particularly in regards to—. Perhaps he could outline in more detail some of the comments I've made about the recommendations I've put forward today and discussed.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig yn fy enw i.
Nawr, mae'r holl ymchwiliadau a wnawn fel pwyllgor yn ddiddorol yn eu ffordd eu hunain, ond o'r holl ymchwiliadau a wnaethom yn y pwyllgor ers i mi fod yn Gadeirydd ar Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, rhaid imi ddweud mai hwn yw'r un lle cefais fy llygaid wedi'u hagor fwyaf—sef y gwaith sy'n ymwneud ag awtomatiaeth. Clywsom rai o'r tystion yn dweud wrthym am ymchwil sy'n dangos bod degau o filoedd o swyddi'n mynd i gael eu colli o ganlyniad i awtomatiaeth, a chlywsom hefyd am astudiaeth sy'n dangos bod degau o filoedd o swyddi'n mynd i gael eu creu o ganlyniad i awtomatiaeth. Nawr, rwy'n credu fy mod yn rhywun sy'n optimistaidd o ran ei natur, felly rwy'n croesawu'r pedwerydd chwyldro diwydiannol, ond fe ddysgasom un peth pendant o'n gwaith—sef bod Llywodraeth sy'n methu paratoi ar gyfer awtomatiaeth yn paratoi i fethu. Wrth gwrs, nid her i Lywodraeth yn unig yw hon; mae'n her i fusnes a darparwyr gwasanaethau ar draws y wlad. Mae awtomatiaeth yn dod ac mae angen i bawb ohonom feddwl beth y mae hynny'n ei olygu i ni.
Cefais fy siomi gan agweddau ar ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad, a allai ymddangos braidd yn rhyfedd gan i'r Llywodraeth dderbyn 11 o'r 12 o argymhellion. Roeddwn yn falch o nodi na dderbyniwyd unrhyw argymhellion mewn egwyddor, ac un yn unig a wrthodwyd. Ond fel pwyllgor, rydym yn glir mai ein nod a'n pwrpas yw sbarduno newid. Bwriedir i'n hargymhellion newid a gwella polisi Llywodraeth. Felly, pan gaiff ein hargymhellion eu derbyn, ond bod y testun cysylltiedig yn ei gwneud yn glir nad yw ein pryderon yn newid ymddygiad, yna rwy'n bryderus.
Mae argymhelliad 1 yn enghraifft o hyn: mae'r pwyllgor yn galw am waith
'i sicrhau bod Cymru yn darparu technolegau sy’n dod i’r amlwg, yn ogystal â’u defnyddio.'
Ond mae'r ymateb yn rhestru'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud, ac mae'n sôn am y gwaith sydd eisoes ar y gweill gan yr Athro Phil Brown. Nid yw'n glir ein bod yn cytuno yma, felly efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i hynny yn ei sylwadau cloi. A bod yn deg, efallai fod adolygiad Brown yn ymdrin â'r materion sy'n codi, a byddaf yn aros yn eiddgar iddo gael ei gyhoeddi i weld pa argymhellion y mae'n eu gwneud. Rwy'n weddol siŵr nad gwaith yr Athro Brown fydd diwedd y gân o ran y gwaith sydd angen ei wneud, a gobeithio bod y Llywodraeth yn barod i ymateb i unrhyw fylchau neu'r camau nesaf y mae'n eu nodi.
Mae argymhelliad 11 yn dilyn patrwm tebyg o dderbyn heb weithredu o'r newydd. Mae'r argymhelliad yn glir ein bod am weld mwy o ymchwilwyr ar y lefel uchaf yn gwneud eu gwaith yma yng Nghymru ac yn cadw'r sgiliau hynny ar gyfer economi Cymru. Mae'r goblygiadau ariannol a restrir yn ymateb y Llywodraeth yn dweud y byddai costau ychwanegol
'Pe baem yn lansio cronfa'
ond nid fel arall. Wel, am hynny y mae'r argymhelliad yn galw, Ysgrifennydd y Cabinet. Felly, gobeithio bod y cylch cyllidebol cyfredol yn rhoi gallu i chi wneud hynny.
Fe edrychaf ar argymhelliad 4, sef yr unig un a wrthodwyd. Daeth yr argymhelliad o awgrym gan yr Athro Calvin Jones o Brifysgol Caerdydd y gallai fod manteision gwirioneddol i Gymru o greu model cymunedol i brofi technolegau sy'n dod i'r amlwg yng nghyd-destun Cymru. Roedd yn syniad a gafodd dderbyniad brwd gan eraill y siaradasom â hwy yn ystod yr ymchwiliad, ac mae ymateb y Llywodraeth yn dweud ei bod yn gweithio ar nifer o gynigion yn hytrach nag un lleoliad penodol. Nawr, mae gennyf gydymdeimlad â'r syniad y gallai fod manteision i gynnal profion mewn nifer o leoliadau yn hytrach nag un gymuned unigol. Nid pa un a oes un safle neu 10 o safleoedd yw'r peth pwysicaf; yr hyn sy'n bwysig yw bod yna safleoedd yng Nghymru sy'n caniatáu i dechnoleg arloesol gael ei phrofi a'i datblygu i weddu i anghenion Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd modd mynd ar drywydd y cyfleoedd hyn. Ni fyddwn yn cael ail gyfle i fod yn flaenllaw yn y technolegau newydd hyn.
Rwy'n falch fod argymhelliad 12 wedi gweld gweithredu ar unwaith. Roedd hi'n eithaf rhyfedd clywed mai dim ond un o'r tair partneriaeth sgiliau rhanbarthol a oedd wedi nodi awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial yn eu cynlluniau ar gyfer gofynion y dyfodol, felly edrychaf ymlaen at weld ffrwyth llythyr Ysgrifennydd y Cabinet yn hynny o beth.
Bwriad y pwyllgor oedd i'r adroddiad hwn fod yn ddechrau yn hytrach na diwedd ar y drafodaeth, ac ni allai fod mwy yn y fantol, ond mae gennyf ddiddordeb arbennig yn sylwadau'r Aelodau y prynhawn yma ac rwy'n edrych ymlaen at ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, yn enwedig o ran—. Efallai y gallai amlinellu rhai o'r sylwadau a wneuthum ar yr argymhellion a gyflwynais ac a drafodais heddiw mewn rhagor o fanylder.
I just wanted to concentrate on recommendations 3, 7 and 9 in my response. With regard to recommendation 3, which asks what the Welsh Government could do to harness expertise and contacts across Wales and within the Welsh diaspora, one of the things I'd say is there is progress being made in Wales in this area in universities, and they are involving expertise from across Wales and outside. For example, just earlier this year, I helped launch the Cardiff Metropolitan University's Cardiff school of technologies, which is one example of how higher education institutions can harness research and academic expertise.
I also last week helped launch the Supercomputing Wales programme, which is a £15 million programme of investment from Welsh Government and European funding, which is combining Cardiff University, Swansea University, Aberystwyth and Bangor universities to look at various different projects to develop computing intelligence to develop projects. One of the things that was most interesting about that, I found, was that it wasn't just about end products, such as the super car and microbiology; it's also about how we understand social science. Professor Roger Whitaker had a paper on networks and how computers can help us understand networks of social interactions between human beings. This is exactly what I was talking about in the previous debate when I referred to social capital. So, computers are helping us understand the complex socially constructed environment in which we live. I think that's massive and hugely interesting in how we develop our understanding of society. So, social science is playing a role there.
With regard to recommendation 7, which urges the Welsh Government to consider the role it should play in encouraging connected and autonomous vehicle—CAV—companies to share pre-crash data to accelerate learning, I just want to draw the Chamber's attention to page 36 of the report. We had a very interesting exchange with Dr Nieuwenhuis, who told the committee that,
'a lot of cars out there are probably hackable today'
—connected and autonomous vehicles are probably hackable today—
'in fact, some of them have been hacked. So, what we need to avoid is a scenario whereby somebody with evil intent could suddenly hack tens of thousands of cars and use them to run over people in cities or something like that, which, theoretically, would be possible.'
I'd say it's not even theoretically possible: it's feasible; and certainly something that is entirely plausible in the environment in which we live today. In the Welsh Government's response, they say that regulation affecting CAV is non-devolved to Wales and, therefore, Welsh Government officials will engage with UK Government via the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. Depending on the pace at which this technology develops, this may not always be the case, and I'm hoping that the current devolution settlement we've got won't be the permanent one. And should the Welsh Government ever take responsibility for this, then it's important that we keep our eye on what is changing in this area.
And, finally—. If I can find my papers—. I'm all over the place because I was preparing for the previous debate as well. Finally, with recommendation 9, it states that,
'In developing its vision for post compulsory education, the Welsh Government should refocus and redevelop its support for lifelong learning, creating new and accessible ways for workers at risk of displacement by automation in the first waves to retrain and upskill.'
And one of the things—. The main concern of the Welsh Government's response is the personal learning account pilot scheme, which would fund personal vocational retraining in sectors with a skills shortage. Now, that's all very well, but people need to know that their contribution has more than just a monetary value and that the contribution that they have to make will be valued when they leave education. And I would have liked to have heard more from the Welsh Government on that specific area as to how we are going to develop the vision within post-compulsory education and training. The Government will be developing legislation on this—on post-compulsory education and training—in the near future, and I think we need to understand that industry 4.0 will play a huge role in the development of education and training. And, I think, on recommendation 9, the Welsh Government's response falls a little bit short as to what I would expect to see, which, sort of, echoes the Chair of the committee's comments in his opening remarks.
Roeddwn am ganolbwyntio'n unig ar argymhellion 3, 7 a 9 yn fy ymateb. O ran argymhelliad 3, sy'n gofyn beth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i harneisio arbenigedd a chysylltiadau ledled Cymru ac ymhlith y Cymry ar wasgar, un o'r pethau y buaswn yn ei ddweud yw bod cynnydd yn cael ei wneud yng Nghymru yn y maes hwn mewn prifysgolion, ac maent yn cynnwys arbenigedd o bob rhan o Gymru a thu hwnt. Er enghraifft, yn gynharach eleni, helpais i lansio ysgol dechnolegau Prifysgol Metropolitan Caerdydd, sy'n un enghraifft o'r modd y gall sefydliadau addysg uwch harneisio arbenigedd academaidd ac ymchwil.
Yr wythnos diwethaf hefyd, helpais i lansio rhaglen Uwchgyfrifiadura Cymru, sef rhaglen £15 miliwn o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru ac arian Ewropeaidd, sy'n uno prifysgolion Caerdydd, Abertawe, Aberystwyth a Bangor i edrych ar amrywiol brosiectau gwahanol i ddatblygu deallusrwydd cyfrifiadura er mwyn datblygu prosiectau. Canfûm mai un o'r pethau mwyaf diddorol am hynny oedd nad oedd yn ymwneud yn unig â chynnyrch terfynol, megis yr uwch-gar a microbioleg; mae'n ymwneud hefyd â sut y deallwn wyddoniaeth gymdeithasol. Roedd gan yr Athro Roger Whitaker bapur ar rwydweithiau a sut y gall cyfrifiaduron ein helpu i ddeall rhwydweithiau rhyngweithio cymdeithasol rhwng pobl. Dyma'r union beth yr oeddwn yn sôn amdano yn y ddadl flaenorol pan gyfeiriais at gyfalaf cymdeithasol. Felly, mae cyfrifiaduron yn ein helpu i ddeall yr amgylchedd a adeiladwyd ar batrwm cymdeithasol cymhleth yr ydym yn byw ynddo. Credaf fod hynny'n hynod o ddiddorol yn y ffordd rydym yn datblygu ein dealltwriaeth o gymdeithas. Felly, mae gwyddoniaeth gymdeithasol yn chwarae rhan yn hynny o beth.
O ran argymhelliad 7, sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y rôl y dylai ei chwarae yn annog cwmnïau cerbydau clyfar ac awtonomaidd—CAV—i rannu data cyn damweiniau er mwyn cyflymu dysgu, hoffwn dynnu sylw'r Siambr at dudalen 36 yn yr adroddiad. Cawsom sgwrs ddiddorol iawn gyda Dr Nieuwenhuis, a ddywedodd wrth y pwyllgor fod,
llawer o'r ceir allan yno y byddai modd eu hacio erbyn heddiw mae'n debyg
—mae'n debyg y byddai modd hacio cerbydau clyfar ac awtonomaidd heddiw—
ac mewn gwirionedd, mae rhai ohonynt wedi cael eu hacio. Felly, mae angen inni osgoi senario lle gallai rhywun gyda bwriad drwg hacio degau o filoedd o geir yn sydyn a'u defnyddio i redeg dros bobl mewn dinasoedd neu rywbeth fel hynny, a byddai hynny'n bosibl yn ddamcaniaethol.
Buaswn yn dweud nad yn ddamcaniaethol y mae'n bosibl hyd yn oed: mae'n bosibl; ac yn sicr yn rhywbeth sy'n hollol gredadwy yn yr amgylchedd rydym yn byw ynddo heddiw. Yn ymateb Llywodraeth Cymru, maent yn dweud nad yw'r rheoliadau sy'n effeithio ar CAV wedi'u datganoli i Gymru ac felly bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU drwy'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Gan ddibynnu ar ba mor gyflym y mae'r dechnoleg hon yn datblygu, efallai na fydd hyn yn digwydd bob amser, ac rwy'n gobeithio na fydd y setliad datganoli presennol sydd gennym yn un parhaol. Ac os daw Llywodraeth Cymru i fod yn gyfrifol am hyn, mae'n bwysig ein bod yn cadw llygad ar beth sy'n newid yn y maes hwn.
Ac yn olaf—. Os gallaf ddod o hyd i fy mhapurau—. Rwyf dros y lle ym mhob man oherwydd roeddwn yn paratoi ar gyfer y ddadl flaenorol yn ogystal. Yn olaf, gydag argymhelliad 9, mae'n dweud,
'Wrth ddatblygu ei gweledigaeth ar gyfer addysg ôl-orfodol, dylai Llywodraeth Cymru ailffocysu ac ailddatblygu ei chymorth ar gyfer dysgu gydol oes, gan greu ffyrdd newydd a hygyrch i weithwyr sydd mewn perygl o golli eu swyddi yn y tonnau awtomeiddio cyntaf o ailhyfforddi ac uwchsgilio.'
Ac un o'r pethau—. Prif destun pryder ymateb Llywodraeth Cymru yw cynllun peilot y cyfrif dysgu personol, a fyddai'n ariannu ail-hyfforddiant galwedigaethol personol mewn sectorau lle mae prinder sgiliau. Nawr, bid a fo am hynny, ond mae angen i bobl wybod bod mwy na gwerth ariannol i'w cyfraniad ac y bydd y cyfraniad sydd ganddynt i'w wneud yn cael ei werthfawrogi pan fyddant yn gadael addysg. A buaswn wedi hoffi clywed mwy gan Lywodraeth Cymru ar y maes penodol hwnnw ynglŷn â sut rydym yn mynd i ddatblygu'r weledigaeth o fewn addysg a hyfforddiant ôl-orfodol. Bydd y Llywodraeth yn datblygu deddfwriaeth ar hyn—ar addysg a hyfforddiant ôl-orfodol—yn y dyfodol agos, ac rwy'n credu y bydd angen inni ddeall y bydd diwydiant 4.0 yn chwarae rôl enfawr yn natblygiad addysg a hyfforddiant. Ac ar argymhelliad 9, credaf fod ymateb Llywodraeth Cymru ychydig yn fyr o'r nod o ran yr hyn y buaswn yn disgwyl ei weld, sy'n rhyw lun o adleisio sylwadau Cadeirydd y pwyllgor yn ei sylwadau agoriadol.
I think it remains to be seen whether this is the swansong for me as a committee member in responding to this report, but—[Interruption.] Okay, calm yourself.
But I think the committee Chair was absolutely right: I think this has been one of the most fascinating and most far-reaching of reports. Just to focus in on one of the recommendations that the Chair referred to in terms of this idea of creating a test bed, I think this is an incredible opportunity for us, and I think the point about a test bed in a particular place—the real opportunity is actually in the combination of technology. So, actually, test beds exist, don't they, and living labs for particular ideas? And the idea of smart city pilot projects, they exist across the world. The interesting idea about building a cross-technology test bed, if you like—. People refer to it as building a city or a town from the internet up, fast forwarding the future, and it's the interconnection with the different technologies and building an urban laboratory where you can see the interaction between the power of mass-produced sensors and cloud computing and driverless cars, et cetera, all being built out in the same place. And there are, of course—. This is beginning to happen. So, in the eastern waterfront of Toronto at the moment, Sidewalk Labs, which is Google's urban innovations subsidiary company, is building an urban test bed, the first of its kind, for $50 million, just to give people a quantum of what we're talking about. Bill Gates is doing the same in Belmont, Arizona—an $80-million project there, which is combining these technologies for the first time. So, it's happening in the United States. No-one has built one in Europe yet. There was a proposal to do so in Portugal recently, but that hasn't as yet happened. Certainly no-one's done one in a rural context either. There are different questions about the rural context that Calvin Jones referred to in some of his remarks.
Of course, it's not just a technology test bed, it's a social innovation test bed, because you can't really test technology until, actually, you put the humans into the picture as well. It's how people interact with technology that is one of the key questions, and that's why the exciting thing about building a real test bed, which is a test bed at a human scale in a new planned community, is that it allows you to actually capture that knowledge. It's why the technology companies themselves are investing in this because they can see that, actually, if you're able to capture that data, then it actually provides you with a platform for innovation, which is very exciting indeed.
Why don't we build the first one in Europe here in Wales? The kind of figures that I've talked about there, they're not beyond the realms of our capacity, are they? And, actually, that would give us a brand. In some sense, what you're doing is building a showcase; you're building an open exhibition area, really, for Wales's offer in terms of AI technology. And, actually, $50 to $100 million, that's not a bad investment compared to some of the other things that we often invest in in terms of our economic development strategy. So, I would urge the Cabinet Secretary to look again at this. I've previously suggested—look—you could actually combine it with a bid for an expo. You don't have to go for the big one, but you could go for the smaller one, the intermediate one, which are built around specific themes. In 2027, for example, you could say, 'Well, actually, the community of the future, the AI community of the future, could be the theme', and you could build the test bed, effectively, as the expo site, and then it could continue as this kind of urban laboratory in future.
A couple of other things that we could do: the Massachusetts Institute of Technology, this week, has actually announced creating the world's first AI college. It took us 20 years in Wales to create a software university—I remember the pamphlet when it was first put out. Why don't we leapfrog the future and actually build an AI college? That could be a very, very exciting opportunity for us in Wales.
I totally agree with the need for a fund. Just to give you an idea, a city in China—Tianjin—has got a $16 billion fund for AI. That's just one city in China; Shanghai has got exactly the same. Both of them together are spending more on AI in that fund than we are doing throughout the whole of the European Union. If that doesn't smack us into action, then nothing will.
Rwy'n credu y bydd yn rhaid aros i weld ai ymateb i'r adroddiad hwn yw fy ngweithred olaf fel aelod o'r pwyllgor, ond—[Torri ar draws.] Iawn, peidiwch â chynhyrfu.
Ond credaf fod Cadeirydd y pwyllgor yn llygad ei le: credaf fod yr adroddiad hwn wedi bod yn un o'r rhai mwyaf diddorol a mwyaf pellgyrhaeddol. Os caf ganolbwyntio ar un o'r argymhellion y cyfeiriodd y Cadeirydd atynt o ran y syniad o greu ardal beilot, credaf fod hwn yn gyfle anhygoel i ni, a chredaf mai'r pwynt am ardal beilot mewn man penodol—mewn gwirionedd mae'r cyfle go iawn yn y cyfuniad o dechnoleg. Felly, mewn gwirionedd, mae ardaloedd peilot yn bodoli, onid ydynt, a labordai byw ar gyfer syniadau penodol? Ac mae'r syniad o brosiectau peilot clyfar mewn dinasoedd yn bodoli ar draws y byd. Mae'r syniad diddorol am adeiladu ardal beilot draws-dechnoleg, os mynnwch—. Mae pobl yn cyfeirio ato fel adeiladu dinas neu dref o'r rhyngrwyd i fyny, gan gyflymu'r daith tuag at y dyfodol, ac yn y rhyng-gysylltiad â gwahanol dechnolegau ac adeiladu labordy trefol lle gallwch weld y rhyngweithio rhwng pŵer synwyryddion wedi'u masgynhyrchu a chyfrifiadura cwmwl a cheir awtonomaidd ac ati, oll yn cael eu hadeiladu yn yr un lle. Ac wedyn, wrth gwrs—. Mae hyn yn dechrau digwydd. Felly, ar lannau dwyreiniol Toronto ar hyn o bryd, mae Sidewalk Labs, sef is-gwmni arloesi trefol Google, yn adeiladu ardal beilot drefol, y gyntaf o'i bath, am $50 miliwn, i roi rhywfaint yn unig o'r hyn y soniwn amdano i bobl. Mae Bill Gates yn gwneud yr un peth yn Belmont, Arizona—prosiect $80 miliwn yno, sy'n cyfuno'r technolegau hyn am y tro cyntaf. Felly, mae'n digwydd yn yr Unol Daleithiau. Nid oes unrhyw un wedi adeiladu un yn Ewrop eto. Roedd cynnig i wneud hynny ym Mhortiwgal yn ddiweddar, ond nid yw wedi digwydd eto. Yn sicr nid oes neb wedi gwneud un mewn cyd-destun gwledig chwaith. Ceir cwestiynau gwahanol ynglŷn â'r cyd-destun gwledig y cyfeiriodd Calvin Jones atynt yn rhai o'i sylwadau.
Wrth gwrs, nid ardal beilot technoleg yn unig ydyw, mae'n ardal beilot ar gyfer arloesi cymdeithasol, oherwydd ni allwch dreialu technoleg tan i chi roi pobl yn y darlun hefyd mewn gwirionedd. Y modd y mae pobl yn rhyngweithio â thechnoleg yw un o'r cwestiynau allweddol, a dyna pam mai'r peth cyffrous am adeiladu ardal beilot go iawn, sef ardal beilot ar raddfa ddynol mewn cymuned arfaethedig newydd, yw ei bod yn caniatáu i chi gael y wybodaeth honno. Dyna pam y mae'r cwmnïau technoleg eu hunain yn buddsoddi yn hyn oherwydd gallant weld mewn gwirionedd, os gallwch gael y data hwnnw, yna mae'n darparu llwyfan ar gyfer arloesi i chi, ac mae hynny'n gyffrous dros ben.
Pam na wnawn ni adeiladu'r cyntaf yn Ewrop yma yng Nghymru? Y math o ffigurau y soniais amdanynt, does bosib eu bod y tu hwnt i'n gallu? Ac mewn gwirionedd, byddai'n rhoi brand i ni. Mewn un ystyr, yr hyn a wnewch yw adeiladu llwyfan; rydych yn adeiladu ardal arddangos agored ar gyfer yr hyn sydd gan Gymru i'w gynnig o safbwynt technoleg deallusrwydd artiffisial. Ac mewn gwirionedd, $50 i $100 miliwn, nid yw'n fuddsoddiad gwael o'i gymharu â rhai o'r pethau eraill y buddsoddwn ynddynt yn aml o ran ein strategaeth datblygu economaidd. Felly, hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet i edrych eto ar hyn. Rwyf wedi awgrymu o'r blaen—edrychwch—gallech ei gyfuno â chais am expo. Nid oes rhaid i chi fynd am yr un mawr, ond gallech fynd am yr un llai, yr un canolig, sy'n seiliedig ar themâu penodol. Yn 2027, er enghraifft, gallech ddweud, 'Wel, gallai cymuned y dyfodol, cymuned deallusrwydd artiffisial y dyfodol, fod yn thema', a gallech adeiladu'r ardal beilot, i bob pwrpas, fel y safle expo, ac yna gallai barhau fel math o labordy trefol yn y dyfodol.
Un neu ddau o bethau eraill y gallem ei wneud: mae Sefydliad Technoleg Massachusetts wedi cyhoeddi yr wythnos hon eu bod yn creu coleg deallusrwydd artiffisial cyntaf y byd. Cymerodd 20 mlynedd i ni yng Nghymru greu prifysgol feddalwedd—rwy'n cofio'r daflen pan gafodd ei dosbarthu gyntaf. Pam na wnawn ni lamneidio'r dyfodol ac adeiladu coleg deallusrwydd artiffisial? Gallai fod yn gyfle cyffrous iawn i ni yng Nghymru.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r angen am gronfa. I roi syniad i chi, mae gan ddinas yn Tsieina—Tianjin—gronfa gwerth $16 biliwn ar gyfer deallusrwydd artiffisial. Un ddinas yn unig yn Tsieina yw honno; mae gan Shanghai yr un fath yn union. Gyda'i gilydd maent yn gwario mwy ar ddeallusrwydd artiffisial yn y gronfa honno nag a wnawn ledled yr Undeb Ewropeaidd. Os nad yw hynny'n ein cymell i weithredu, nid oes dim arall yn mynd i wneud hynny.
As previous speakers have noted, not only are we seeing existential changes to the Welsh economy, just as the economy undergoes changes—some good, some bad—so too does the world of work. The jobs of the future will belong not just to another time from the jobs of the past, in their opportunities, challenges and requirements they will also belong to another world.
I've enjoyed contributing to this inquiry, which, as the Chair has reminded us, is meant to be the start of a conversation about how we can navigate that future, and although the phrase has become something of a cliché, how we can ensure it is properly human centred. This is key to our ninth recommendation, which challenges the Welsh Government to put the retraining and upskilling of workers at the heart of its lifelong learning policy. The witnesses who spoke to us were clear in their evidence that low-skilled workers are most likely to be affected by automation and AI.
But women face an especial risk in the short term, for example, in the retail sector, where we have seen the rise of the self-service checkout. Incidentally, new research shows shipments of self-checkouts have continued to increase, with numbers up by 14 per cent for a second consecutive year. Moreover, we still have a task to do in identifying the skills of the future to look at demand and the types of jobs that might be required in any given locality. Here, there will be a key role to play for regional skills boards.
Furthermore, we need to develop a triangular system of exchange between employers, HE and FE, as Professor Richard Davies suggested in his evidence to us. We also need to understand how we can engage with those hardest-to-reach groups, who are perhaps most in need of upskilling, and I think there's a key role to play here for adult community education, particularly in that sector's ability to engage and develop community links. As this recommendation is key, I'm encouraged that not only have Ministers accepted it, but they have started to take action to meet this challenge. Lifelong learning must be just that. We should encourage a culture that recognises this and offers the resources and opportunities for progression, so I look forward to the launch of the personal learning account pilot next year.
Developing the skills we need should also make it easier for Wales to meet recommendation 1. This recognises that we need to ensure our economy produces as much as it consumes emerging technologies. At its most ambitious, perhaps we could reclaim the mantle of 'workshop of the world'. Evidence from the Confederation of British Industry and Professor Calvin Jones sketched out ways in which we could do this. Our universities have a key role to play here, and I was struck, on our visit to Swansea University, to see how that particular institution is responding to automation. Its engineering department has trebled in size. Its computer science department is undergoing similar growth. This must also be a key objective of the city deal programme, enabling that regional approach to the economy to be taken.
In the deliberations that led to recommendation 6, a made-in-Wales approach to precision agriculture, we took evidence on the ways in which this could benefit small farms. We have a clear need for this. We know the average size of a Welsh farm is just 48 hectares, and 54 per cent of Welsh farms are smaller than 20 hectares in size. However, its benefits are even more widely applicable than this.
I recently met with a company called CEA Research and Development. For those who are unfamiliar with the concept, 'CEA' stands for 'controlled environment agriculture', and this is a form of hydroponics that grows crops in a controlled, engineered environment. CEA Research and Development have ambitions, in collaboration with the Association for Vertical Farming, to open a new research and development facility to carry out R&D of engineering systems for the CEA industry in my constituency. There are numerous benefits to a CEA: no requirements for pesticide, better use of land, reduced water consumption, minimising of food miles, and, of course, insulation from what can be the very unpredictable Welsh weather. Indeed, crop failure and waste could be eliminated, and the duration from seed to product could be a little as a quarter of that under traditional agriculture. CEA Research and Development said Wales is a perfect location for this in terms of access to physical resources and, equally important, first rate academic facilities. I hope the Welsh Government will give this due consideration as part of the suite of actions it outlines in its response to the recommendation, and I look forward to revisiting aspects of this vitally important topic later in the term.
Fel y mae'r siaradwyr blaenorol wedi nodi, nid yn unig ein bod yn gweld newidiadau dirfodol i economi Cymru wrth i'r economi wynebu newidiadau—rhai da, rhai drwg—felly hefyd ym myd gwaith. Bydd y swyddi yn y dyfodol yn perthyn nid yn unig i oes arall o gymharu â swyddi'r gorffennol, o ran eu cyfleoedd, eu heriau a'u gofynion byddant hefyd yn perthyn i fyd arall.
Rwyf wedi mwynhau cyfrannu at yr ymchwiliad hwn, sydd, fel y mae'r Cadeirydd wedi ein hatgoffa, i fod yn ddechrau ar sgwrs ynglŷn â sut y gallwn lywio'r dyfodol hwnnw, ac er bod yr ymadrodd wedi tyfu'n ystrydeb braidd, sut y gallwn sicrhau ei fod yn canolbwyntio'n briodol ar bobl. Mae hyn yn allweddol i'n nawfed argymhelliad, sy'n herio Llywodraeth Cymru i roi ailhyfforddi ac uwchsgilio gweithwyr wrth wraidd ei pholisi dysgu gydol oes. Roedd y tystion a siaradodd â ni yn eglur yn eu tystiolaeth mai gweithwyr heb lawer o sgiliau sydd fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial.
Ond mae menywod yn wynebu risg arbennig yn y tymor byr, er enghraifft yn y sector manwerthu, lle rydym wedi gweld cynnydd yn y defnydd o'r til hunanwasanaeth. Gyda llaw, mae ymchwil newydd yn dangos bod cyflenwadau o diliau hunanwasanaeth wedi parhau i gynyddu, gyda'r niferoedd 14 y cant yn uwch am yr ail flwyddyn yn olynol. At hynny, mae gennym dasg i'w gwneud o hyd yn nodi sgiliau'r dyfodol ar gyfer edrych ar y galw a'r mathau o swyddi a allai fod eu hangen mewn unrhyw ardal benodol. Bydd rhan allweddol gan fyrddau sgiliau rhanbarthol i'w chwarae yn hyn o beth.
At hynny, mae angen inni ddatblygu system drionglog o gyfnewid rhwng cyflogwyr, addysg uwch ac addysg bellach fel yr awgrymodd yr Athro Richard Davies yn ei dystiolaeth i ni. Hefyd mae angen inni ddeall sut y gallwn ymgysylltu â'r grwpiau mwyaf anodd eu cyrraedd, sydd fwyaf o angen uwchsgilio efallai, a chredaf fod rôl allweddol i'w chwarae yma ar gyfer addysg i oedolion yn y gymuned, yn enwedig yng ngallu'r sector hwnnw i gynnwys a datblygu cysylltiadau cymunedol. Gan fod yr argymhelliad hwn yn allweddol, caf fy nghalonogi gan y ffaith bod y Gweinidogion wedi'i dderbyn, a hefyd eu bod wedi dechrau rhoi camau ar waith i ateb yr her hon. Rhaid i ddysgu gydol oes olygu hynny. Dylem annog diwylliant sy'n cydnabod hyn ac yn cynnig yr adnoddau a'r cyfleoedd ar gyfer camu ymlaen, felly edrychaf ymlaen at lansio peilot y cyfrif dysgu personol y flwyddyn nesaf.
Dylai datblygu'r sgiliau sydd eu hangen arnom ei gwneud yn haws hefyd i Gymru gyflawni argymhelliad 1. Mae hwn yn cydnabod bod angen inni sicrhau bod ein heconomi yn cynhyrchu cymaint ag y mae'n ei ddefnyddio ar dechnolegau sy'n dod i'r amlwg. Ar ei fwyaf uchelgeisiol, efallai y gellid adfer ein henw da am fod yn weithdy'r byd. Roedd tystiolaeth gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain a'r Athro Calvin Jones yn nodi ffyrdd y gallem wneud hyn. Mae gan ein prifysgolion ran allweddol i'w chwarae yma, a chefais fy synnu, ar ein hymweliad â Phrifysgol Abertawe, wrth weld sut y mae'r sefydliad hwnnw'n ymateb i awtomatiaeth. Mae ei adran beirianneg wedi treblu yn ei maint ac mae ei adran gyfrifiadureg yn profi twf tebyg. Rhaid i hyn hefyd fod yn amcan allweddol i raglen y dinas-ranbarth, gan ein galluogi i fabwysiadu dull rhanbarthol o weithredu'r economi.
Yn y trafodaethau a arweiniodd at argymhelliad 6, dull 'gwnaed yng Nghymru' o gyflawni amaethyddiaeth fanwl, cawsom dystiolaeth ar y ffyrdd y gallai hyn fod o fudd i ffermydd bach. Mae gwir angen hyn arnom. Gwyddom mai 48 hectar yn unig yw maint cyfartalog ffermydd Cymru, ac mae 54 y cant o ffermydd Cymru yn llai nag 20 hectar o faint. Fodd bynnag, mae modd cymhwyso ei fanteision hyd yn oed yn ehangach na hyn.
Cyfarfûm yn ddiweddar â chwmni o'r enw CEA Research and Development. I'r rhai nad ydynt yn gyfarwydd â'r cysyniad, ystyr 'CEA' yw 'amaethyddiaeth rheoli amgylchedd', sef math o hydroponeg sy'n tyfu cnydau mewn amgylchedd artiffisial a reolir. Mae gan CEA Research and Development uchelgeisiau, mewn cydweithrediad â'r Gymdeithas Ffermio Fertigol, i agor cyfleuster ymchwil a datblygu newydd i wneud gwaith ymchwil a datblygu ar systemau artiffisial ar gyfer y diwydiant amaethyddiaeth rheoli amgylchedd yn fy etholaeth. Ceir nifer o fanteision i amaethyddiaeth rheoli amgylchedd: dim angen plaladdwyr, gwell defnydd o dir, defnyddio llai o ddŵr, llai o filltiroedd bwyd, ac wrth gwrs, gallu i wrthsefyll yr hyn a all fod yn dywydd anwadal iawn yng Nghymru. Yn wir, gellid cael gwared ar fethiant cnydau a gwastraff, a gallai hyd yr amser o hadau i gynnyrch fod ychydig o dan chwarter yr amser y mae'n ei gymryd i amaethyddiaeth draddodiadol. Dywedodd CEA Research and Development fod Cymru'n lleoliad perffaith ar gyfer hyn o ran mynediad at adnoddau ffisegol, a lawn mor bwysig, at gyfleusterau academaidd o'r radd flaenaf. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth ddyladwy i hyn fel rhan o gyfres o gamau gweithredu y mae'n eu hamlinellu yn ei hymateb i'r argymhelliad, ac edrychaf ymlaen at ailedrych ar agweddau ar y pwnc hollbwysig hwn yn ddiweddarach yn y tymor.
Can I refer back for just a moment, Dirprwy Lywydd, to the previous debate? Whilst I agree wholeheartedly with all the sentiments so eloquently put forward by Lee Waters, and, indeed, by all the other contributors, we must not forget that the public sector funds that will form the basis of the foundational economy can only be provided by a strong, industrial-based economy in Wales, which leads me on to my contribution to this present debate.
The future of industry in Wales is at a crossroads, and the decisions we make now will drastically change the Welsh economy for better or for worse. Do we embrace the new technologies, such as artificial intelligence, and potentially reap the financial rewards? Or do we risk falling behind those nations that are already embracing this technology? This is why it is imperative that we, in our position of responsibility, set the foundations for those new businesses to thrive, while ensuring that workers and established businesses have the support needed to embrace this new technology, thus ensuring no-one is left behind in Wales.
One of the biggest and most understandable fears of people faced with the introduction of new technology, such as artificial intelligence, is the threat of job losses. This is particularly so amongst low-skilled workers. Future Advocacy predicts that the proportion of jobs at high risk of automation by the early 2030s varies from 22 per cent to over 39 per cent. David Hagendyk, the director for Wales of the Learning and Work Institute, highlights this fear, stating that
'low-skilled workers will be the most affected by automation and artificial intelligence'.
However, the threat of job losses could, if handled properly, create a golden opportunity, an opportunity to upskill and retrain workers in skills that could not only accelerate the creation of new jobs, but could also gradually create a better quality of life, not only for themselves but for their families and communities too. Although the process of training these workers in unfamiliar and technical roles may initially be a costly exercise, it will prove to be hugely cost-effective in the future by safeguarding jobs and introducing a new and better skilled workforce. It is also the perfect opportunity to call upon the experience of already-existing tech and cyber companies, whilst utilising the expertise present in our world-class universities. With the help of these institutions, companies and industries venturing into automation can gain valuable training and insight. This will have the added bonus of keeping the training within Wales itself.
The opportunity to upskill and train cannot be limited to the current workforce. We, as law and policy makers, have a duty to prepare the next generation of Wales's workforce. It has been estimated that 65 per cent of children who entered primary school in September will end up working in job roles that are yet to exist. By failing to invest in them today, we risk jeopardising not only their future, but also the future of Wales, as high-tech companies may be forced to look for suitably qualified employees outside Wales. Whilst it is true that the decisions to create employment and bring new and exciting industries to Wales may be beyond our immediate control, we can, by developing and nurturing new skills in future generations, encourage industry to view Wales as the destination for innovative business.
In order to enable these future students to reach their full, unrestricted potential there needs to be a major change in both the curriculum and the environment in which these children are taught and brought up. In our committee's research, a number of expert witnesses, such as Dr Rachel Bowen, supported the findings of the Donaldson report, suggesting that if the Donaldson report was implemented properly, it could create learners who are fully equipped to deal with the challenges of the twenty-first century. It is our duty to ensure that future workers leave education with the skills to cope in a working environment that will be evolving and changing at a pace never before experienced.
It is our committee's view that the future of Wales's economy relies heavily on the Welsh Government's ability to embrace these new technologies and create an environment where there is an unparalleled opportunity for the existing workforce to upskill, and an education system that will equip future generations with the requisite skills and ability to adapt to an ever-changing work environment. Diolch.
A gaf fi gyfeirio'n ôl at y ddadl flaenorol am eiliad, Ddirprwy Lywydd? Er fy mod yn cytuno'n llwyr â'r holl deimladau a fynegwyd mor huawdl gan Lee Waters, ac yn wir gan yr holl gyfranwyr eraill, rhaid inni beidio ag anghofio mai drwy economi gref ddiwydiannol yng Nghymru yn unig y gellir darparu'r arian sector cyhoeddus a fydd yn sail i'r economi sylfaenol, sy'n fy arwain at fy nghyfraniad i'r ddadl bresennol.
Mae dyfodol diwydiant yng Nghymru ar groesffordd, a bydd y penderfyniadau a wnawn yn awr yn newid economi Cymru'n sylweddol er gwell neu er gwaeth. A ydym yn croesawu'r technolegau newydd, megis deallusrwydd artiffisial, ac o bosibl yn elwa ar y budd ariannol? Neu a ydym mewn perygl o lusgo ar ôl y gwledydd sydd eisoes yn croesawu'r dechnoleg hon? Dyna pam y mae'n hollbwysig ein bod, yn ein safle o gyfrifoldeb, yn gosod y sylfeini i'r busnesau newydd hynny ffynnu, tra'n sicrhau bod gweithwyr a busnesau sefydledig yn cael y cymorth sydd ei angen i fanteisio ar y dechnoleg newydd hon, gan sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl yng Nghymru.
Un o ofnau mwyaf, a mwyaf dealladwy, pobl sy'n wynebu ymddangosiad technoleg newydd megis deallusrwydd artiffisial yw'r bygythiad o golli swyddi. Mae hyn yn arbennig o wir ymysg gweithwyr heb lawer o sgiliau. Mae Future Advocacy yn darogan fod y gyfran o swyddi mewn perygl mawr yn sgil awtomatiaeth erbyn y 2030au cynnar yn amrywio rhwng 22 y cant a dros 39 y cant. Mae David Hagendyk, cyfarwyddwr y Sefydliad Dysgu a Gwaith yng Nghymru, yn tynnu sylw at yr ofn hwn, gan ddweud
mai ar weithwyr heb lawer o sgiliau y bydd awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial yn effeithio fwyaf.
Fodd bynnag, o'i drin yn iawn, gallai'r bygythiad o golli swyddi greu cyfle euraid, cyfle i wella sgiliau ac ailhyfforddi gweithwyr yn y sgiliau a allai nid yn unig gyflymu'r broses o greu swyddi newydd, ond a allai'n raddol greu gwell ansawdd bywyd iddynt hwy a'u teuluoedd, a'u cymunedau hefyd. Er y gall y broses o hyfforddi'r gweithwyr hyn mewn rolau anghyfarwydd a thechnegol fod yn ymarfer costus ar y dechrau, bydd yn profi'n hynod o gosteffeithiol yn y dyfodol trwy ddiogelu swyddi a chyflwyno gweithlu newydd mwy medrus. Mae hefyd yn gyfle perffaith i bwyso ar brofiad cwmnïau technoleg a seiber sy'n bodoli'n barod, gan ddefnyddio'r arbenigedd yn ein prifysgolion sydd o'r radd flaenaf. Gyda help y sefydliadau hyn, gall cwmnïau a diwydiannau sy'n mentro tuag at awtomatiaeth gael hyfforddiant a dealltwriaeth werthfawr. Daw bonws ychwanegol drwy hyn o gadw'r hyfforddiant yng Nghymru ei hun.
Ni all y cyfle i uwchsgilio a hyfforddi fod yn gyfyngedig i'r gweithlu presennol. Fel llunwyr polisi a chyfraith, mae gennym ddyletswydd i baratoi'r genhedlaeth nesaf o weithlu Cymru. Amcangyfrifir y bydd 65 y cant o blant a ddechreuodd yn yr ysgol gynradd ym mis Medi yn gweithio yn y pen draw mewn rolau nad ydynt yn bodoli eto. Drwy fethu â buddsoddi ynddynt heddiw, mae risg y byddwn yn peryglu nid yn unig eu dyfodol hwy, ond dyfodol Cymru hefyd, gan y gallai cwmnïau uwch-dechnoleg gael eu gorfodi i chwilio am weithwyr sydd â chymwysterau addas y tu allan i Gymru. Er ei bod yn wir y gall y penderfyniadau i greu cyflogaeth a dod â diwydiannau newydd a chyffrous i Gymru fod y tu hwnt i'n rheolaeth uniongyrchol, drwy ddatblygu a meithrin sgiliau newydd yng nghenedlaethau'r dyfodol, fe allwn annog diwydiant i weld Cymru fel cyrchfan ar gyfer busnes arloesol.
Er mwyn galluogi myfyrwyr y dyfodol i gyrraedd eu llawn botensial yn ddigyfyngiad mae angen newid mawr yn y cwricwlwm a'r amgylchedd y mae'r plant hyn yn cael eu haddysgu a'u magu ynddo. Yn ymchwil ein pwyllgor, roedd nifer o dystion arbenigol, megis Dr Rachel Bowen, yn cefnogi canfyddiadau adroddiad Donaldson, ac yn awgrymu pe bai adroddiad Donaldson yn cael ei weithredu'n briodol y gallai greu dysgwyr sy'n hollol barod i ymdrin â heriau'r unfed ganrif ar hugain. Ein dyletswydd yw sicrhau bod gweithwyr y dyfodol yn gadael addysg gyda'r sgiliau i ymdopi mewn amgylchedd gwaith a fydd yn esblygu ac yn newid ar gyflymder nas profwyd erioed o'r blaen.
Barn ein pwyllgor yw bod dyfodol economi Cymru yn dibynnu'n fawr ar allu Llywodraeth Cymru i fanteisio ar y technolegau newydd hyn a chreu amgylchedd lle ceir cyfle unigryw i'r gweithlu presennol wella'u sgiliau, a system addysg a fydd yn arfogi cenedlaethau'r dyfodol â'r sgiliau a'r gallu angenrheidiol i addasu i amgylchedd gwaith sy'n newid yn barhaus. Diolch.
I agree with the Cabinet Secretary that this debate and the foundational economy debate are flip sides of the same coin. It looks likely that the fourth industrial revolution is going to generate huge wealth, but it's wealth that's not going to be shared evenly. It will be distributed unequally, which is why the stress of the foundational economy looking after left-behind communities is so important—because people will be displaced. There are predictions consistently around a third of jobs being affected, but it's not going to be as black and white as that. Some 60 per cent of routine tasks will be automated—it will affect all of us.
This is one of those areas where the fourth industrial revolution is happening despite Government, not because of it, and we're struggling to keep up. It's been more than two years that we've been debating this in this Chamber, and it's difficult, I think, for Government to keep pace with the level of change taking place in the economy. To be fair to the Welsh Government, they've instituted the Phil Brown review to look at the implications on skills, which is due to report initially in the new year, and I think that is an excellent initiative. Also, the Cabinet Secretary has made sure in his new economic action plan that future Government support is centred—one of the key pillars is on how it supports automation and the fourth industrial revolution. That's to their credit.
But I don't feel that we are really seizing the agenda. As the Government's response to this committee report makes clear, there's a lot of stuff happening, but I don't feel that we're really grabbing it and applying it in a way that can give us early-mover advantage. One of the committee recommendations is that we look to see how we can demonstrate our domain expertise—those areas where we have a genuine advantage. And there aren't many, but there are some where Wales has a genuine advantage. So, compound semiconductors is a classic example—we are world-leading in that field. We should be looking at how we can apply automation in those areas where we are doing well, so that we can become leaders in those areas where we already have some headway. We're not doing that, and the response to the report is disappointing.
I'd like us to concentrate, mostly, on the precision agriculture element, because, again, it is a practical application of where we could have first-mover advantage in a particular subset. And in terms of Brexit, this is something that we can get ahead of—the implications of that—to give us some advantage. And Vikki Howells has already talked about food production, which, again, is a feature of the foundational economy debate.
The Government's response I think is poor. Two years ago, we agreed in an individual Member's debate that the Government would publish a strategy on precision agriculture. That has yet to appear. The Government's response accepts recommendation 5 and recommendation 6, but, again, when you look at what they say, they don't seem to be willing to do anything different than they're already doing. Now, I accept that Government officials are up to their eyes in trying to deal with Brexit in the agriculture portfolio, but we really are missing a trick here. I would urge the Government to look again at this, as I have urged for two years, to no avail, because I genuinely feel we are really missing a key opportunity.
The evidence we took was persuasive. The benefits of precision agriculture are multiple. We heard from Professor Simon Blackmore from Harper Adams University about how, from an environmental point of view, the use of these technologies can significantly reduce the amount of pesticides and harm to the environment. So, for example, in his evidence, he told us of how they are now able to eliminate the use of herbicides and put chemicals directly onto the leaf of a weed, saving 99.9 per cent of the chemicals straight away—removing the need for chemicals and improving the quality of the plant, improving productivity on farms, and, post Brexit, that's exactly what we will need to do. But the Welsh Government—as we heard in the evidence—support offered to farms is not flexible enough, so Jason Llewellin, a farmer from Pembrokeshire, told us that he had to have 600 soil tests to be able to apply precision agriculture to his farm, but only 10 of them were available under the Government's Farming Connect scheme, and there's no real route to go on to the next level. Now, the Government just does not accept that in its response.
So, I just want to repeat what I've said before to the Ministers present that if you read the report, there's a compelling case about how we can apply this technology to Welsh circumstances—the types of farms we have, the smaller farms, the development of small machinery. We can lead the way here. There's great work being done in Swansea University, there's a cluster of expertise already around Aberystwyth University, and there's good work being done across the FE colleges in Wales in the farms that they own. We really can break through here, but we need to do more, and the Government simply isn't doing it, and I don't understand why.
Rwy'n cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet fod y ddadl hon a'r ddadl ar yr economi sylfaenol yn ddwy ochr i'r un geiniog. Mae'n edrych yn debyg fod y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn mynd i greu cyfoeth enfawr, ond mae'n gyfoeth nad yw'n mynd i gael ei rannu'n gyfartal. Bydd wedi'i ddosbarthu'n anghyfartal, a dyna pam y mae cadernid yr economi sylfaenol wrth edrych ar ôl cymunedau a adawyd ar ôl mor bwysig—oherwydd bydd pobl yn cael eu hadleoli. Ceir rhagfynegiadau cyson y bydd oddeutu traean o swyddi'n cael eu heffeithio, ond nid yw'n mynd i fod mor ddu a gwyn â hynny. Bydd oddeutu 60 y cant o dasgau cyffredinol wedi'u hawtomeiddio—bydd yn effeithio ar bob un ohonom.
Dyma un o'r meysydd lle mae'r pedwerydd chwyldro diwydiannol yn digwydd er gwaethaf y Llywodraeth, nid o'i herwydd, ac rydym yn brwydro i ddal i fyny. Buom yn trafod hyn yn y Siambr ers dros ddwy flynedd ac rwy'n credu ei bod hi'n anodd i Lywodraeth ddal i fyny â lefel y newid sy'n digwydd yn yr economi. I fod yn deg â Llywodraeth Cymru, maent wedi cychwyn adolygiad Phil Brown i edrych ar y goblygiadau o ran sgiliau, a bydd yn cyflwyno'i adroddiad i ddechrau yn y flwyddyn newydd, ac rwy'n credu bod honno'n fenter ragorol. Hefyd, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwneud yn siŵr yn ei gynllun gweithredu economaidd newydd fod cymorth Llywodraeth yn y dyfodol yn canolbwyntio—un o'r colofnau allweddol yw'r modd y mae'n cefnogi awtomatiaeth a'r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Mae hynny i'w ganmol.
Ond nid wyf yn teimlo ein bod yn bachu'r agenda o ddifrif. Fel y mae ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad pwyllgor hwn yn ei ddweud yn glir, mae llawer o bethau'n digwydd, ond nid wyf yn teimlo ein bod ni'n manteisio i'r eithaf arno ac yn ei gymhwyso mewn ffordd a allai roi inni'r fantais a ddaw i'r sawl sy'n symud yn gynnar. Un o argymhellion y pwyllgor yw ein bod yn edrych i weld sut y gallwn ddangos ein harbenigedd maes—y meysydd lle mae gennym fantais wirioneddol. Ac nid oes llawer ohonynt, ond mae yna rai lle mae gan Gymru fantais wirioneddol. Felly, mae lled-ddargludyddion cyfansawdd yn enghraifft glasurol—rydym yn arwain y byd yn y maes hwnnw. Dylem fod yn edrych ar sut y gallwn gymhwyso awtomatiaeth yn y meysydd lle rydym yn gwneud yn dda, er mwyn inni allu dod yn arweinwyr yn y meysydd lle rydym wedi achub y blaen i ryw raddau eisoes. Nid ydym yn gwneud hynny, ac mae'r ymateb i'r adroddiad yn siomedig.
Hoffwn inni ganolbwyntio'n bennaf ar yr elfen amaethyddiaeth fanwl, oherwydd unwaith eto, mae'n enghraifft o ddefnydd ymarferol ble gallem gael mantais y sawl sy'n symud gyntaf mewn is-set benodol. Ac o ran Brexit, dyma rywbeth y gallwn achub y blaen arno—goblygiadau hynny—i roi rhywfaint o fantais inni. Ac mae Vikki Howells eisoes wedi sôn am gynhyrchu bwyd, sydd unwaith eto yn un o nodweddion y ddadl ar yr economi sylfaenol.
Credaf fod ymateb y Llywodraeth yn wan. Ddwy flynedd yn ôl, cytunwyd mewn dadl gan Aelod unigol y byddai'r Llywodraeth yn cyhoeddi strategaeth ar amaethyddiaeth fanwl. Mae honno eto i ymddangos. Mae ymateb y Llywodraeth yn derbyn argymhelliad 5 ac argymhelliad 6, ond unwaith eto, pan edrychwch ar yr hyn a ddywedant, ymddengys nad ydynt yn barod i wneud dim yn wahanol i'r hyn y maent yn ei wneud eisoes. Nawr, rwy'n derbyn bod swyddogion y Llywodraeth hyd at eu clustiau'n ceisio ymdrin â Brexit yn y portffolio amaethyddiaeth, ond yn bendant rydym yn colli cyfle yma. Hoffwn annog y Llywodraeth i edrych eto ar hyn, fel y bûm yn pwyso ers dwy flynedd, yn ofer, oherwydd teimlaf o ddifrif ein bod yn colli cyfle allweddol.
Roedd y dystiolaeth a gafwyd yn un a oedd yn darbwyllo. Mae manteision amaethyddiaeth fanwl yn lluosog. Clywsom gan yr Athro Simon Blackmore o Brifysgol Harper Adams ynglŷn â sut, o safbwynt amgylcheddol, y gall defnydd o'r technolegau hyn leihau'n sylweddol faint o blaladdwyr a niwed a wneir i'r amgylchedd. Felly, er enghraifft, yn ei dystiolaeth, dywedodd wrthym sut y maent bellach yn gallu cael gwared ar y defnydd o chwynladdwyr a rhoi cemegau'n uniongyrchol ar ddeilen chwynnyn, gan arbed 99.9 y cant o'r cemegau'n syth—a dileu'r angen am gemegau a gwella ansawdd y planhigyn, gwella cynhyrchiant ar ffermydd, ac ar ôl Brexit, dyna'n union fydd angen inni ei wneud. Ond nid yw'r cymorth Llywodraeth Cymru a gynigir i ffermydd—fel y clywsom yn y dystiolaeth—yn ddigon hyblyg, felly dywedodd Jason Llewellin, ffermwr o sir Benfro wrthym ei fod wedi gorfod cael 600 o brofion pridd er mwyn gallu defnyddio amaethyddiaeth fanwl ar ei fferm, ond dim ond 10 ohonynt a oedd ar gael o dan gynllun Cyswllt Ffermio y Llywodraeth, ac nid oes unrhyw lwybr go iawn i fynd ymlaen at y lefel nesaf. Nawr, nid yw'r Llywodraeth yn derbyn hynny yn ei hymateb.
Felly, rwyf am ailadrodd yr hyn a ddywedais o'r blaen wrth y Gweinidogion sy'n bresennol, sef os darllenwch yr adroddiad, mae yna achos cryf dros y modd y gallwn gymhwyso'r dechnoleg hon i amgylchiadau Cymru—y mathau o ffermydd sydd gennym, y ffermydd llai, datblygu peiriannau bach. Gallwn arwain yn hyn o beth. Mae gwaith gwych ar y gweill ym Mhrifysgol Abertawe, mae clwstwr arbenigedd eisoes o amgylch Prifysgol Aberystwyth, ac mae gwaith da'n cael ei wneud ar draws y colegau addysg bellach yng Nghymru yn y ffermydd sy'n eiddo iddynt. Fe allwn dorri drwodd yma, ond mae angen inni wneud mwy, ac nid yw'r Llywodraeth ei wneud, ac nid wyf yn deall pam.
I'd like to start by thanking the committee for their interest in industry 4.0 and their work in this inquiry. It's something that I would have certainly loved to have contributed towards.
We're in the midst of a significant transformation regarding the way we produce products and that's thanks to the digitalisation of manufacturing. We should always remain focused on viewing the next industrial revolution as an opportunity and not a challenge. That doesn't mean pretending that there won't be challenges, because there certainly will be, but we should always remain ambitious about the future and what we can do to turn those risks into rewards, so from being able to identify opportunities to optimising logistics and supply chains, autonomous equipment and vehicles, robots, the internet of things, and the cloud. Now, as an engineer, I'm particularly excited about the potential for all sectors of our economy, and we can make that a reality if we get the investment right, and that's from infrastructure to education, lifelong learning, apprenticeships and continued professional development. Putting industry at the heart of our curriculum and taking seriously investment such as digital connectivity is crucial.
My constituency in Alyn and Deeside could be the hardest hit by manufacturing job losses. So, in the spirit of turning risk into rewards, we must act. This isn't an issue confined to the corners of north-east Wales or just Cardiff, it affects all of us, but it also can benefit us too. We should be planning to create tech hubs in the west of Wales, working on digital skills for programming, coding and development purposes. In the north-east of Wales, building on our world-class record of being home to some of the world's best manufacturing companies, with the right investment in digital infrastructure, we could enhance our capabilities by combining robots and our skilled workforce and allowing them to co-evolve. In other parts of Wales, we should redouble our efforts to attract global companies to invest in the autonomous vehicle market. This is something we should not be afraid of, and in rural Wales, as Lee rightly mentions, we should look at how AI and automation can further benefit our rural workers and farms.
Working terms and conditions, along with pay, are also concerns I know many workers have as we go through this period of change. But the question of how technological developments have impacted the core nature of our work is nothing new. It's an age-old question and it stretches back to the first industrial revolution. So, let's be bold, let's look at options like the universal basic income as a supplementary solution, let's look at how communities as a whole can benefit from the time that workers save through automation, making workers part of our communities again. I also believe that the Welsh Government should be looking closer at how it approaches and plans and responds to the fourth industrial revolution. Perhaps they should have a designated Minister complemented by a working group committee made up of experts from around the globe. This isn't a revolution that we can plan 10 years in advance for. This revolution is already here and we need to act urgently to adapt and to benefit.
Today, Llywydd, I'm wearing a recently purchased Apple watch. Its new features allow you to see more and do more just at a simple glance—I can see Lesley smiling at me now. Its assembly is 30 per cent smaller yet it contains 21 per cent more components, and at the heart of the watch there is an optical heart sensor that also allows you to quickly check your heart rate. It can detect if your heart rate falls below a threshold for a period of 10 minutes when you appear to be inactive, and that triggers a notification. That's healthcare automation before our very eyes. But we certainly need to do more and monitor the rate of change here in Wales of healthcare automation. The watch has been fundamentally redesigned and re-engineered to help you stay even more active, healthy and connected, and that must be the ultimate goal of this Welsh Government. Throughout this twenty-first century industrial revolution, we should fundamentally redesign and re-engineer policy to help people from across Wales.
Just finally, Llywydd, I'd like to thank again the committee for this work. It's a great report and a great achievement. Really well done to all the Members who've contributed. Diolch.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu diddordeb mewn diwydiant 4.0 ac am eu gwaith yn yr ymchwiliad hwn. Mae'n rhywbeth y buaswn yn bendant wedi hoffi cyfrannu ato.
Rydym yng nghanol newid sylweddol o ran y ffordd rydym yn cynhyrchu cynnyrch, diolch i ddigideiddio gweithgynhyrchu. Dylem bob amser barhau i ganolbwyntio ar weld y chwyldro diwydiannol nesaf fel cyfle ac nid fel her. Nid yw hynny'n golygu esgus na fydd yna heriau, oherwydd fe fydd rhai, yn sicr, ond dylem bob amser barhau'n uchelgeisiol ynglŷn â'r dyfodol a'r hyn y gallwn ei wneud i droi'r risgiau'n wobrau, felly o allu nodi cyfleoedd i wneud y gorau o logisteg a chadwyni cyflenwi, offer a cherbydau awtonomaidd, robotiaid, rhyngrwyd pethau, a'r cwmwl. Nawr, fel peiriannydd, rwy'n arbennig o gyffrous ynglŷn â'r potensial i bob sector yn ein heconomi, a gallwn ei wireddu os cawn y buddsoddiad yn gywir, a hynny o seilwaith i addysg, dysgu gydol oes, prentisiaethau a datblygiad proffesiynol parhaus. Mae'n allweddol ein bod yn rhoi diwydiant wrth wraidd ein cwricwlwm a'n bod o ddifrif ynglŷn â buddsoddiadau fel cysylltedd digidol.
Mae'n bosibl mai fy etholaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy fydd yn cael ei tharo galetaf yn sgil colli swyddi gweithgynhyrchu. Felly, yn yr ysbryd o droi risg yn wobrau, rhaid inni weithredu. Nid yw'n fater sydd wedi'i gyfyngu i gorneli gogledd-ddwyrain Cymru neu Gaerdydd yn unig, mae'n effeithio ar bob un ohonom, ond gall fod o fudd inni hefyd. Dylem fod yn cynllunio i greu canolfannau technoleg yng ngorllewin Cymru, gan weithio ar sgiliau digidol at ddibenion rhaglennu, codio a datblygu. Yng ngogledd-ddwyrain Cymru, gan adeiladu ar ein record fyd-eang o fod yn gartref i rai o gwmnïau gweithgynhyrchu gorau'r byd, gyda'r buddsoddiad cywir mewn seilwaith digidol, gallem wella ein galluoedd drwy gyfuno ein gweithlu medrus a robotiaid a chaniatáu iddynt esblygu ar y cyd. Mewn rhannau eraill o Gymru, dylem gryfhau ein hymdrechion i ddenu cwmnïau byd-eang i fuddsoddi yn y farchnad cerbydau awtonomaidd. Mae hyn yn rhywbeth na ddylem ei ofni, ac yn y Gymru wledig, fel y dywed Lee yn gywir, dylem edrych ar sut y gall deallusrwydd artiffisial ac awtomatiaeth greu elw pellach i'n gweithwyr gwledig a'n ffermydd.
Gwn fod telerau ac amodau gwaith, ynghyd â chyflogau, yn poeni llawer o weithwyr hefyd, wrth inni fynd drwy'r cyfnod hwn o newid. Ond nid yw'r cwestiwn ynglŷn â sut y mae datblygiadau technolegol wedi effeithio ar natur greiddiol ein gwaith yn ddim byd newydd. Mae'n gwestiwn oesol ac yn ymestyn yn ôl i'r chwyldro diwydiannol cyntaf. Felly, gadewch inni fod yn feiddgar, gadewch i ni edrych ar opsiynau fel yr incwm sylfaenol cyffredinol fel ateb atodol, gadewch i ni edrych ar sut y gall cymunedau cyfan elwa ar yr amser y mae gweithwyr yn ei arbed drwy awtomatiaeth, gan wneud gweithwyr yn rhan o'n cymunedau unwaith eto. Credaf hefyd y dylai Llywodraeth Cymru fod yn edrych yn agosach ar sut y mae'n ystyried ac yn cynllunio ac yn ymateb i'r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Efallai y dylai fod ganddynt Weinidog penodol wedi'i gefnogi gan weithgor yn cynnwys arbenigwyr o bob cwr o'r byd. Nid chwyldro y gallwn ei gynllunio 10 mlynedd ymlaen llaw yw hwn. Mae'r chwyldro yma eisoes ac mae angen inni weithredu ar frys i addasu ac i elwa.
Heddiw, Lywydd, rwy'n gwisgo oriawr Apple a brynwyd yn ddiweddar. Mae ei nodweddion newydd yn caniatáu i chi weld mwy a gwneud mwy mewn un cipolwg—gallaf weld Lesley yn gwenu arnaf yn awr. Mae cydosodiad yr oriawr 30 y cant yn llai o faint ac eto mae'n cynnwys y 21 y cant yn fwy o gydrannau, ac ynghanol yr oriawr mae yna synhwyrydd calon optegol sy'n caniatáu i chi wirio curiad eich calon yn gyflym. Gall ganfod os yw curiad eich calon yn disgyn islaw'r trothwy am gyfnod o 10 munud pan fyddwch i'ch gweld yn anweithgar, ac mae'n sbarduno hysbysiad. Dyna awtomatiaeth gofal iechyd o flaen ein llygaid. Ond yn sicr mae angen inni wneud mwy a monitro cyfradd y newid mewn awtomatiaeth gofal iechyd yma yng Nghymru. Cafodd yr oriawr ei hail-gynllunio'n sylfaenol a'i hail-strwythuro i'ch helpu i fod hyd yn oed yn fwy egnïol, iach a chysylltiedig, a rhaid i hynny fod yn nod terfynol i'r Llywodraeth hon. Drwy gydol y chwyldro diwydiannol hwn yn yr unfed ganrif ar hugain, dylem ail-gynllunio ac ail-strwythuro polisi yn sylfaenol er mwyn helpu pobl ledled Cymru.
I gloi, Lywydd, hoffwn ddiolch unwaith eto i'r pwyllgor am y gwaith hwn. Mae'n adroddiad gwych ac yn gyflawniad aruthrol. Da iawn yr holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Diolch.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Economy and Transport? Ken Skates.
Diolch. A gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth? Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Again, it's been a very thoughtful debate and I am very grateful to the committee for its work. Russell George at the outset said that if you fail to prepare, you should prepare to fail. This is something that was often said when I was in the officers' training corps. It's something that equally applies to economic development and many other areas of service provision. I firmly believe that our challenge in this regard is to futureproof the Welsh economy, and we have to get ahead of change in order to equip, not just our people and places but also our businesses to face the future with confidence. Our economic action plan is the main focus in futureproofing the economy of Wales.
It's worth saying that all previous industrial revolutions have led to the creation of more jobs than they have destroyed—the key difference being that the jobs created have often more advanced than those that have been lost, and so it's absolutely vital that our efforts should be placed most firmly on equipping people with the skills to take advantage of the jobs that will be created as a consequence of the fourth industrial revolution.
The economic action plan embodies three main strands of our approach to automation—firstly, the investment that's required in developing automation for its many benefits. Secondly, we need to educate and train the people for the jobs of the future, and, thirdly, we need to support workers in what will be, in many parts of the country, a difficult transition. We also need to empower workers to ensure broadly shared growth—again, reflecting back on the earlier debate that our focus must be on driving inclusive growth. The fourth industrial revolution should be utilised as a means of driving fairer growth and a fairer distribution of high-quality jobs across the country.
Automation and digitalisation is one of the five calls to action contained within the economic action plan. We engage very regularly with businesses and stakeholders to discuss the potential impact and opportunities of automation and digital technologies. I was particularly pleased, just this morning, to meet with CAF, who are building more than half of the trains that will be used in the coming 15 years and beyond. They'll be built at the Newport facility, and I was pleased to learn that the Newport facility will be the very first fully digitalised manufacturing facility in the CAF family—that as a consequence of working with Welsh Government to place very firmly the fourth industrial revolution at the forefront of their considerations in designing the facility, and in ensuring that the people who will be working there have the skills to take advantage of new and emerging digital technology.
In addition, Wales's innovative tech community, I think, is already considering the opportunities of artificial intelligence. M7 Managed Services, in partnership with IBM, recently opened an AI centre of competence. Through our Be The Spark programme, we're also helping to create the environment for tech start-ups to compete effectively and efficiently by stimulating and engaging everybody in the Welsh ecosystem to support innovation-driven entrepreneurship right across the length and breadth of the country. The Centre of Excellence in Mobile and Emerging Technologies, based at the University of South Wales, is supporting Welsh businesses to develop services through the adoption of artificial intelligence and other emerging technologies.
I think that harnessing the benefits from automation requires an infrastructure that supports the interconnectivity of devices in an automated environment. The economic action plan sets out our commitment to deliver fast, reliable broadband across Wales and to enable the market to roll out fifth-generation mobile networks.
Now, the need for highly competent and innovative Welsh businesses is higher than ever before. Our strengths already include compound semiconductors, nuclear and advanced manufacturing, and we're working to leverage funding from the UK industrial strategy challenge fund and EU funding to support these strengths. We have invested considerable sums in these areas of activity, and we will continue to do so, because—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Unwaith eto, mae wedi bod yn ddadl ystyrlon iawn ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor am ei waith. Dywedodd Russell George ar y cychwyn os methwch baratoi, dylech baratoi i fethu. Mae hyn yn rhywbeth a gâi ei ddweud yn aml pan oeddwn yn y corfflu hyfforddi swyddogion. Mae'n rhywbeth sydd yr un mor berthnasol i ddatblygiad economaidd a llawer o feysydd gwasanaeth eraill. Rwy'n credu'n gryf mai ein her yn hyn o beth yw diogelu economi Cymru ar gyfer y dyfodol, ac mae'n rhaid inni achub y blaen ar newid er mwyn arfogi, nid yn unig ein pobl a'n lleoedd, ond hefyd ein busnesau i wynebu'r dyfodol yn hyderus. Y prif ffocws wrth ddiogelu economi Cymru ar gyfer y dyfodol yw ein cynllun gweithredu economaidd.
Mae'n werth dweud bod pob chwyldro diwydiannol blaenorol wedi arwain at greu mwy o swyddi nag y maent wedi'u dinistrio—a'r prif wahaniaeth yw bod y swyddi a grëwyd yn aml yn fwy datblygedig na'r rhai a gollwyd, ac felly mae'n gwbl hanfodol y dylem ganolbwyntio ein hymdrechion yn gadarn ar arfogi pobl â'r sgiliau i fanteisio ar y swyddi a gaiff eu creu o ganlyniad i'r pedwerydd chwyldro diwydiannol.
Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn ymgorffori tair prif elfen ein dull o fynd i'r afael ag awtomatiaeth—yn gyntaf, y buddsoddiad sydd ei angen i ddatblygu awtomatiaeth ar gyfer gwireddu ei fanteision niferus. Yn ail, mae angen inni addysgu a hyfforddi pobl ar gyfer swyddi'r dyfodol, ac yn drydydd, mae angen inni gefnogi gweithwyr yn yr hyn a fydd, mewn llawer o rannau o'r wlad, yn gyfnod pontio anodd. Hefyd mae angen inni rymuso gweithwyr i sicrhau bod twf wedi'i rannu at ei gilydd—gan daflu cipolwg yn ôl unwaith eto ar y ddadl yn gynharach fod yn rhaid i'n ffocws fod ar sbarduno twf cynhwysol. Dylid defnyddio'r pedwerydd chwyldro diwydiannol fel ffordd o ysgogi twf tecach a dosbarthiad tecach o swyddi o ansawdd uchel ar draws y wlad.
Mae awtomatiaeth a digideiddio yn un o'r pum galwad i weithredu sydd wedi'u cynnwys yn y cynllun gweithredu economaidd. Rydym yn ymgysylltu'n rheolaidd iawn â busnesau a rhanddeiliaid i drafod effaith bosibl a chyfleoedd awtomatiaeth a thechnolegau digidol. Roeddwn yn arbennig o falch, y bore yma, o gyfarfod â CAF, sy'n adeiladu mwy na hanner y trenau a defnyddir yn y 15 mlynedd nesaf a thu hwnt. Byddant yn cael eu hadeiladu yn y cyfleuster yng Nghasnewydd, ac roeddwn yn falch o glywed mai cyfleuster Casnewydd fydd y cyfleuster gweithgynhyrchu cyntaf a ddigideiddir yn llawn yn nheulu CAF—a hynny o ganlyniad i weithio gyda Llywodraeth Cymru i osod y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn gadarn ar flaen eu hystyriaethau wrth ddylunio'r cyfleuster, a sicrhau bod y bobl a fydd yn gweithio yno yn cael sgiliau i fanteisio ar dechnoleg ddigidol sy'n newydd ac yn datblygu.
Yn ogystal, rwy'n meddwl bod cymuned dechnoleg arloesol Cymru eisoes yn ystyried cyfleoedd deallusrwydd artiffisial. Yn ddiweddar, agorodd M7 Managed Services, mewn partneriaeth ag IBM, ganolfan cymhwysedd mewn deallusrwydd artiffisial. Drwy ein rhaglen Creu Sbarc, rydym hefyd yn helpu i greu amgylchedd er mwyn i fusnesau technoleg newydd allu cystadlu'n effeithiol ac yn effeithlon drwy ysgogi ac ennyn diddordeb pawb yn ecosystem Cymru i gefnogi entrepreneuriaeth wedi'i yrru gan arloesedd ar draws y wlad. Mae'r Ganolfan Ragoriaeth mewn Technolegau Symudol a Datblygol, a leolwyd ym Mhrifysgol De Cymru, yn cynorthwyo busnesau Cymru i ddatblygu gwasanaethau drwy fabwysiadu deallusrwydd artiffisial a thechnolegau eraill sy'n datblygu.
Rwy'n credu bod harneisio manteision awtomatiaeth yn galw am seilwaith sy'n cefnogi rhyng-gysylltedd dyfeisiau mewn amgylchedd awtomataidd. Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn nodi ein hymrwymiad i ddarparu band eang cyflym a dibynadwy ledled Cymru ac i alluogi'r farchnad i gyflwyno rhwydweithiau symudol pumed genhedlaeth.
Nawr, mae'r angen am fusnesau hynod gymwys ac arloesol yng Nghymru yn fwy nag erioed o'r blaen. Mae ein cryfderau eisoes yn cynnwys lled-ddargludyddion cyfansawdd, gweithgynhyrchu uwch a niwclear, ac rydym yn gweithio i fanteisio ar gyllid o gronfa her strategaeth ddiwydiannol y DU a chyllid o'r UE i gefnogi'r cryfderau hyn. Rydym wedi buddsoddi symiau sylweddol yn y meysydd gweithgaredd hyn, a byddwn yn parhau i wneud hynny, oherwydd—
Will the Cabinet Secretary give way?
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon ildio?
—these are the industries of the future. Yes, with delight.
—y rhain yw diwydiannau'r dyfodol. Gwnaf, â phleser.
Thanks for giving way. You've mentioned key components of this new economy—broadband, electric trains. I think this is a good time to plug the electric car infrastructure as well. I know it's not totally related to this, but, at the same time, that is all part of networks. We know that, at the moment, Wales is needing to play catch-up in terms of getting that electrical car charging infrastructure in place, so I hope you put that at the forefront as well.
Diolch am ildio. Rydych wedi sôn am gydrannau allweddol yr economi newydd hon—band eang, trenau trydan. Credaf fod hwn yn amser da i hyrwyddo'r seilwaith ceir trydan yn ogystal. Gwn nad yw'n gwbl gysylltiedig â hyn, ond ar yr un pryd, mae'r cyfan yn rhan o rwydweithiau. Rydym yn gwybod, ar hyn o bryd, fod angen i Gymru ddal i fyny o ran cael seilwaith gwefru ceir trydanol ar waith, felly rwy'n gobeithio y byddwch yn gwneud honno'n ystyriaeth flaenllaw yn ogystal.
Indeed. I think the Member is absolutely right—there is considerable market failure in Wales, and this also applies to other areas of technological service provision. The reason that we've had to intervene so deeply in terms of superfast broadband is because of the market failure that we've had to tackle.
I think the Member makes a very important point about the automotive sector. We recently announced how the £2 million fund will be used to install electric charging points. We're hoping that we can use that as an incentive to develop more charging points that will enable cars to be charged at superfast speeds. I think it's absolutely essential that we use a limited resource in the best possible way, and that means futureproofing the provision of the charging points; it means investing in those charging points that are going to be able to supply power to cars more quickly. I'm particularly pleased that new technologies within the automotive sector are being developed right here and now in Wales. I'm delighted that Aston Martin Lagonda's new Lagonda electric powertrain will be amongst the most advanced on the planet, and that we will see it developed here.
Now, in March, we announced a review into the implications of digital innovation on the future of work and the Welsh economy, as Members have identified, and that work is now under way and being led by Professor Phil Brown of Cardiff University school of social sciences. We're looking forward to the outcome of the review in March, which, I can assure Russell George, will be addressing recommendation 1, and, if not fully, then I can assure him that further complementary work will be undertaken. We need to be very much alive at all times during the fourth industrial revolution to disruptive technologies that could be utilised by the Welsh economy, and within the Welsh economy, to give us a competitive edge. It will require, therefore, a constant degree of monitoring, evaluation, study and research. And I can also assure Russell and other Members of the Siambr that we will continue to develop strategic, mutually supportive and beneficial relationships with business, with academia and with communities to prepare our economy for the future.
Changes to the way that we work and the implications of automation mean that we need to rethink our approach to lifelong learning and to adapt our training and skills provision accordingly. Our employability plan sets out a range of measures to support individuals to develop and to adapt their skills to the changing needs of the labour market. Furthermore, technology and innovation, including the use of data, will help, as Members have identified, the farming industry to modernise and become more resilient and competitive and address its climate change and environmental responsibilities. Precision farming I don't think should be considered in isolation; instead, it should be considered as part of a broader agricultural and land use strategy post Brexit, and precision agriculture will doubtless help the sector address climate change and environmental responsibilities in line with the economic action plan.
Dirprwy Lywydd, I am conscious of time. Just reflecting back on the previous debate, it's often anchor companies, as large investors with the ability to be able to harness innovation and expertise from around the globe, that drive technological change, and I think it's a very dangerous assertion to make that we should cease support for innovation in companies such as Airbus UK, Ford, Calsonic Kansei, Tata and others in order solely to support the development of the foundational economy. Instead, we should see the foundational economy as the bedrock of the Welsh economy, driving inclusive growth, and the industries of tomorrow, which include those anchors that we have supported, as the drivers of the fourth industrial revolution that we need to work in partnership with.
Yn wir. Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le—mae'r farchnad yn methu'n sylweddol yng Nghymru, ac mae hyn hefyd yn berthnasol i feysydd eraill o ddarpariaeth dechnolegol. Y rheswm y bu'n rhaid inni ymyrryd mor ddwfn o ran band eang cyflym iawn yw oherwydd ein bod wedi gorfod mynd i'r afael â methiant y farchnad.
Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r sector modurol. Yn ddiweddar, cyhoeddwyd sut y caiff y gronfa o £2 miliwn ei defnyddio i osod pwyntiau gwefru trydan. Rydym yn gobeithio y gallwn ddefnyddio hynny fel cymhelliant i ddatblygu mwy o bwyntiau gwefru a fydd yn galluogi ceir i gael eu gwefru'n gyflym iawn. Credaf ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn defnyddio adnodd cyfyngedig yn y ffordd orau bosibl, ac mae hynny'n golygu diogelu'r ddarpariaeth o fannau gwefru ar gyfer y dyfodol; mae'n golygu buddsoddi yn y pwyntiau gwefru sy'n mynd i allu cyflenwi pŵer i geir yn gynt. Rwy'n arbennig o falch fod technolegau newydd yn y sector modurol yn cael eu datblygu yma ar hyn o bryd yng Nghymru. Rwy'n falch iawn y bydd pwerwaith trydan Lagonda newydd Aston Martin Lagonda ymhlith y mwyaf datblygedig ar y blaned, ac y byddwn yn ei weld yn cael ei ddatblygu yma.
Nawr, ym mis Mawrth, cyhoeddwyd adolygiad o oblygiadau arloesi digidol ar ddyfodol gwaith ac economi Cymru, fel y nododd yr Aelodau, ac mae'r gwaith hwnnw bellach ar y gweill ac yn cael ei arwain gan yr Athro Phil Brown o ysgol gwyddorau cymdeithasol Prifysgol Caerdydd. Rydym yn edrych ymlaen at ganlyniad yr adolygiad ym mis Mawrth, a gallaf sicrhau Russell George y bydd yn mynd i'r afael ag argymhelliad 1, ac os nad yn llawn, yna gallaf ei sicrhau y gwneir rhagor o waith ategol. Mae angen inni fod yn wirioneddol effro bob amser yn ystod y pedwerydd chwyldro diwydiannol i dechnolegau sy'n creu marchnad newydd y gellid ei defnyddio gan economi Cymru, ac o fewn economi Cymru, i roi mantais gystadleuol inni. Felly, bydd gofyn cael gradd gyson o fonitro, gwerthuso, astudio ac ymchwil. Ac a gaf fi sicrhau Russell ac Aelodau eraill yn y Siambr y byddwn yn parhau i ddatblygu perthynas strategol, gydgefnogol a buddiol gyda busnesau, gyda'r byd academaidd a chyda chymunedau i baratoi ein heconomi ar gyfer y dyfodol.
Mae newidiadau yn y ffordd y gweithiwn a goblygiadau awtomatiaeth yn golygu bod angen inni ailystyried ein hymagwedd tuag at ddysgu gydol oes ac addasu ein darpariaeth hyfforddiant a sgiliau yn unol â hynny. Mae ein cynllun cyflogadwyedd yn nodi amryw o fesurau i gynorthwyo unigolion i ddatblygu ac addasu eu sgiliau i anghenion newidiol y farchnad lafur. At hynny, fel y nododd rhai o'r Aelodau, bydd technoleg ac arloesedd, gan gynnwys y defnydd o ddata, yn helpu'r diwydiant ffermio i foderneiddio ac i ddod yn fwy gwydn a chystadleuol a mynd i'r afael â'i gyfrifoldebau newid hinsawdd a'r amgylchedd. Ni chredaf y dylid ystyried ffermio manwl ar ei ben ei hun; yn hytrach, dylid ei ystyried yn rhan o strategaeth amaethyddol a defnydd tir ehangach ar ôl Brexit, a bydd amaethyddiaeth fanwl yn sicr yn helpu'r sector i fynd i'r afael â'i gyfrifoldebau newid hinsawdd a'r amgylchedd yn unol â'r cynllun gweithredu economaidd.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol o'r amser. Gan daflu cipolwg yn ôl ar y ddadl flaenorol, yn aml iawn cwmnïau angori, fel buddsoddwyr mawr gyda'r gallu i harneisio arloesedd ac arbenigedd o bob cwr o'r byd, sy'n gyrru newid technolegol, a chredaf mai honiad peryglus iawn yw dweud y dylem roi'r gorau i gefnogi arloesedd mewn cwmnïau megis Airbus UK, Ford, Calsonic Kansei, Tata ac eraill er mwyn cefnogi datblygiad yr economi sylfaenol yn unig. Yn hytrach, dylem weld yr economi sylfaenol fel sylfaen i economi Cymru sy'n sbarduno twf cynhwysol, a diwydiannau yfory, sy'n cynnwys y cwmnïau angori a gefnogwyd gennym, fel ysgogwyr y pedwerydd chwyldro diwydiannol y mae angen inni weithio mewn partneriaeth â hwy.
Thank you. Can I now call on Russell George to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Russell George i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank the Cabinet Secretary for his response. The committee did intend this report, really, not just to make recommendations to Government but it intended it to be a report and inquiry that raised awareness of some of the key ideas and concepts. We also wanted to challenge not just Government but business as well, and the third sector, because all of us, I think, need to think about the profound changes that are arriving at a great frequency.
Now, as I said at the beginning of this debate today, the stakes could not be higher. The evidence we gathered could not be clearer. We had clear evidence in our committee sessions; experts warned that thousands of jobs are likely to be in the balance in the very near future. Automation is a wind that could rip through the entire economy and leave devastation in its wake if we don't properly prepare. But, if we are prepared, there are, of course, enormous opportunities too, and that's what fellow committee members and Jack Sargeant picked up on in the course of our debate today.
Adam Price expanded on test beds and the need to build a showcase for Wales's ability, and the potential of AI—of an AI college, rather, which he outlined the case for. Hefin, of course, commented on driverless vehicles, and I know as a committee that we intend to do some more work in that area. And David Rowlands focused his contribution on Government needing to identify the needs, and business needing to identify the needs, in terms of creating the right workforce for the future. The fourth industrial revolution is happening despite Government, not because of it, was what Lee Waters said. Lee Waters, of course, talked at length in regard to precision agriculture. This is something I didn't have particularly strong views on previously. [Interruption.] Is it your quote, Lee, or is it somebody else's? [Interruption.] I'll give it to you. I think precision agriculture is something I didn't have great views on before doing this piece of work, but I can certainly say now that I share the views that I know Lee has held for some time. I'm grateful to Jack Sargeant for his contribution, giving his perspective as an engineer, and an example he gave in terms of how AI can improve our healthcare as well.
I would like to thank a few people. We had a great range of experts during the course of our inquiry and most of them, if not the majority, were Wales based. We had evidence in regard to automated vehicles, precision agriculture—all good evidence. We also visited Amazon during the course of our inquiry and, across the road, Swansea University—visited their engineering department. As Vikki Howells pointed out, that engineering department is expanding. I think Vikki was probably as fascinated as I was at the robot we witnessed that was going to be looking after us, apparently, in our old age. Thanks also to the committee team that support us and the integrated team.
I think that this debate, although I'm closing it now, is very much the start of a much longer debate that I think needs to take place.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb. Roedd y pwyllgor yn bwriadu i'r adroddiad hwn fod yn adroddiad ac yn ymchwiliad i godi ymwybyddiaeth o rai o'r prif syniadau a chysyniadau yn ogystal â gwneud argymhellion i'r Llywodraeth. Hefyd roeddem am herio busnesau a'r trydydd sector yn ogystal â'r Llywodraeth, oherwydd rwy'n credu bod angen i bob un ohonom feddwl am y newidiadau enfawr sy'n cyrraedd yn fwyfwy mynych.
Nawr, fel y dywedais ar ddechrau'r ddadl hon heddiw, ni allai fod mwy yn y fantol. Ni allai'r dystiolaeth a gasglwyd gennym fod yn gliriach. Cawsom dystiolaeth glir yn ein sesiynau pwyllgor; rhybuddiodd arbenigwyr fod miloedd o swyddi'n debygol o fod yn y fantol yn y dyfodol agos iawn. Mae awtomatiaeth yn wynt a allai rwygo drwy'r economi gyfan a gadael dinistr yn ei sgil os nad ydym yn paratoi'n briodol. Ond os ydym yn barod, mae yna gyfleoedd enfawr hefyd wrth gwrs, a soniodd cyd-aelodau o'r pwyllgor a Jack Sargeant am hynny yn ystod ein dadl heddiw.
Ymhelaethodd Adam Price ar ardaloedd peilot a'r angen i adeiladu llwyfan i arddangos gallu Cymru a photensial deallusrwydd artiffisial—coleg deallusrwydd artiffisial, yn hytrach, ac amlinellodd yr achos o'i blaid. Soniodd Hefin, wrth gwrs, am gerbydau awtonomaidd, a gwn ein bod fel pwyllgor yn bwriadu gwneud rhagor o waith yn y maes hwnnw. A chanolbwyntiodd David Rowlands ei gyfraniad ar y ffaith bod angen i'r Llywodraeth nodi'r anghenion, ac angen i fusnesau nodi'r anghenion, mewn perthynas â chreu'r gweithlu cywir ar gyfer y dyfodol. Mae'r pedwerydd chwyldro diwydiannol yn digwydd er gwaethaf y Llywodraeth, nid o'i herwydd, fel y dywedodd Lee Waters. Siaradodd Lee Waters yn helaeth, wrth gwrs, am amaethyddiaeth fanwl. Dyma rywbeth nad oedd gennyf farn arbennig o gryf yn ei gylch o'r blaen. [Torri ar draws.] Ai eich dyfyniad chi ydoedd, Lee, neu un rhywun arall? [Torri ar draws.] Fe'i rhoddaf i chi. Credaf fod amaethyddiaeth fanwl yn rhywbeth nad oedd gennyf lawer o farn arno cyn gwneud y gwaith hwn, ond gallaf ddweud yn sicr bellach fy mod yn rhannu'r farn sydd wedi bod gan Lee ers peth amser. Rwy'n ddiolchgar i Jack Sargeant am ei gyfraniad, yn rhoi ei safbwynt ef fel peiriannydd, ac enghraifft a roddodd ynglŷn â sut y gall deallusrwydd artiffisial wella ein gofal iechyd yn ogystal.
Hoffwn ddiolch i ychydig o bobl. Cawsom amrywiaeth helaeth o arbenigwyr yn ystod ein hymchwiliad ac roedd y rhan fwyaf ohonynt, os nad y mwyafrif, wedi'u lleoli yng Nghymru. Cawsom dystiolaeth mewn perthynas â cherbydau awtonomaidd, amaethyddiaeth fanwl—y cyfan yn dystiolaeth dda. Ymwelsom hefyd ag Amazon yn ystod ein hymchwiliad, a Phrifysgol Abertawe yr ochr draw i'r ffordd—ymwelsom â'u hadran beirianneg. Fel y nododd Vikki Howells, mae'r adran beirianneg honno'n ehangu. Credaf fod Vikki wedi'i chyfareddu cymaint â minnau gan y robot a welsom, ac a oedd yn mynd i fod yn edrych ar ein holau yn ein henaint, mae'n debyg. Diolch hefyd i dîm y pwyllgor sy'n ein cynorthwyo a'r tîm integredig.
Er fy mod yn cloi'r ddadl yn awr, credaf mai dechrau ar ddadl lawer hwy yw hi ac un y credaf fod angen iddi ddigwydd.
Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? Therefore the motion to note the committee's report is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig i nodi adroddiad y pwyllgor yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
Item 7 on the agenda this afternoon is the Welsh Conservative debate on NHS capacity. I call on Angela Burns to move the motion.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gapasiti'r GIG. Galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6829 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn mynegi pryder am gapasiti GIG Cymru i fodloni'r galw am wasanaethau drwy gydol y flwyddyn, nid dim ond yn ystod misoedd y gaeaf.
2. Yn nodi bod pwysau drwy gydol y flwyddyn yn llesteirio gallu'r GIG i ddarparu mynediad cyson a theg at wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun cenedlaethol cynhwysfawr i ymdrin â phwysau ar wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans, er mwyn sicrhau bod cleifion yn derbyn gwasanaethau amserol sy'n diwallu eu hanghenion.
Motion NDM6829 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Expresses concern at the capacity of the Welsh NHS to meet demand for services throughout the year, not just in the winter months.
2. Notes that year-round pressures hinder the ability of the NHS to provide consistent and equitable access to out-of-hours, critical care and ambulance services.
3. Calls upon the Welsh Government to develop a comprehensive national plan to address pressures on out-of-hours, critical care and ambulance services to ensure that patients receive timely services which meet their needs.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to open the Welsh Conservative debate tabled in the name of Darren Millar. We want to express our concern at the capacity of the Welsh NHS to meet demand for unplanned care throughout the year, and not just in the winter months, which is often much discussed here, because the truth of the situation is that pressures may look marginally different in winter, because there are a greater number of young children with bronchiolitis or frail people suffering from falls and chest conditions, but the hard reality is that these pressures are year-round, and a constant failure by the Welsh Government to tackle this challenge severely hinders the ability of the NHS to provide consistent and equitable access to unplanned care.
In the last 12 months, nearly 1,400 days—that's one thousand four hundred days—of extreme emergency pressures for Welsh NHS hospitals were recorded. Our hospitals operated under extreme pressure on 1,395 days over a one-year period in 2016-17. The pressure on the service, on staff and on patients is intolerable and cannot go on. Sickness rates in the Welsh ambulance service run at a staggering 8.8 per cent and, in 2015-16, the NHS in Wales lost over 948 person-years of work due to staff being absent with stress-related sickness. Therefore, we call upon the Welsh Government to develop a comprehensive national plan to address pressures in out-of-hours, critical care and ambulance services in order to ensure that patients receive timely services that meet their needs.
Now, it seems to me that improvements in these key areas depend on ensuring that people do not end up relying on those vital services because they're unable to access care in the local community in which they live. Getting a community-based model of care right is vital, especially as Government and health boards are seeking to transform the provision of secondary care. When areas such as west Wales see the delivery of healthcare being changed in a way that doesn't match the availability of services in the community it begs the question: how can we stop putting pressure on critical care, on out-of-hours services and on ambulance teams throughout Wales?
We've heard time and again that those of us who are lucky enough to live longer—and, with luck, to do so in our own homes—often struggle to get the appropriate support, usually because of a lack of resource available from social services. Whilst the aim of this debate is to draw attention to the Government's lack of integrated planning for unplanned care, I do accept that amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth, bring to the table a vital element, and we'll be supporting his amendments.
Deputy Llywydd, I can't take the Government's amendment with any degree of seriousness. Let me read this bit out:
'Calls upon the Welsh Government to support the implementation of a Healthier Wales to address pressures on out-of-hours, critical care and ambulance services'.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor dadl y Ceidwadwyr Cymreig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Rydym am fynegi ein pryder ynghylch capasiti GIG Cymru i ateb y galw am ofal heb ei gynllunio drwy gydol y flwyddyn, ac nid yn ystod y gaeaf yn unig, sy'n aml yn destun llawer o drafod yma, gan mai gwirionedd y sefyllfa yw y gall pwysau edrych ychydig yn wahanol yn y gaeaf gan fod nifer uwch o blant ifanc â bronciolitis neu bobl fregus sydd wedi cael codymau a heintiau ar y frest, ond y gwir plaen yw bod y pwysau hyn yn digwydd drwy gydol y flwyddyn, ac mae methiant cyson Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r her hon yn llesteirio'n ddifrifol gallu'r GIG i ddarparu mynediad cyson a theg at ofal heb ei gynllunio.
Yn y 12 mis diwethaf, cofnodwyd bron 1,400 o ddyddiau—dyna un fil pedwar cant o ddyddiau—o bwysau argyfwng eithafol yn ysbytai GIG Cymru. Gweithredodd ein hysbytai o dan bwysau eithafol ar 1,395 o ddyddiau dros gyfnod o flwyddyn yn 2016-17. Mae'r pwysau ar y gwasanaeth, ar staff ac ar gleifion yn annioddefol ac ni all barhau. Mae cyfraddau salwch yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru yn 8.8 y cant, sy'n ffigur syfrdanol ac yn 2015-16, collodd GIG Cymru dros 948 o flynyddoedd pobl o waith yn sgil absenoldeb staff gyda salwch sy'n gysylltiedig â straen. Felly, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun cenedlaethol cynhwysfawr i ymdrin â phwysau mewn gwasanaethau gofal y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael gwasanaethau amserol sy'n diwallu eu hanghenion.
Nawr, mae'n ymddangos i mi fod gwelliannau yn y meysydd allweddol hyn yn dibynnu ar sicrhau nad yw pobl yn mynd i ddibynnu ar y gwasanaethau hanfodol hynny oherwydd nad ydynt yn gallu cael mynediad at ofal yn y gymuned leol lle maent yn byw. Mae sicrhau model gofal cymunedol cywir yn hanfodol, yn enwedig gan fod y Llywodraeth a'r byrddau iechyd yn ceisio gweddnewid y ddarpariaeth o ofal eilaidd. Pan fydd ardaloedd fel gorllewin Cymru yn gweld y ddarpariaeth o ofal iechyd yn cael ei newid mewn ffordd nad yw'n ategu argaeledd gwasanaethau yn y gymuned rhaid gofyn y cwestiwn: sut y gallwn atal y pwysau ar ofal critigol, ar wasanaethau y tu allan i oriau a thimau ambiwlans ledled Cymru?
Rydym wedi clywed dro ar ôl tro fod y rhai ohonom sy'n ddigon ffodus i fyw yn hwy—ac i wneud hynny yn ein cartrefi ein hunain gyda lwc—yn aml yn cael trafferth i gael y cymorth priodol, fel arfer oherwydd diffyg adnoddau gan y gwasanaethau cymdeithasol. Er mai nod y ddadl hon yw tynnu sylw at ddiffyg cynllunio integredig ar ran y Llywodraeth ar gyfer gofal heb ei gynllunio, rwy'n derbyn bod gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth, yn cyflwyno elfen hanfodol, a byddwn yn cefnogi ei welliannau.
Ddirprwy Lywydd, ni allaf fod o ddifrif o gwbl ynglŷn â gwelliant y Llywodraeth. Gadewch imi ddarllen y tamaid hwn:
'Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi rhoi Cymru iachach ar waith i ymdrin â'r pwysau ar wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans'.
Now, you may recall that 'A Healthier Wales', the Government's much vaunted vision and action plan, flowing from a parliamentary review, firmly puts social models of community-based health and care at the centre of health service delivery. The underpinning cornerstone of this direction of travel is to anticipate health needs and implement sustainable prevention and early intervention strategies in order to reduce the impact on poor health and the need for interventionist models of social care. The ambition is that people will only go to hospital when it is essential. Services will be designed to reduce the need to access hospital and to spend time there. 'A Healthier Wales' specifically states that there will be a 'shift in resources to the community', and this is good news if it enables pressures on the ambulance service and on out of-hours care and critical care to be reduced. So, the plan is to signpost people away from hospital and to community services. However, without the community services in place, people will still need their hospital, and, this year, some hospitals in Wales experienced their worst performances on record in the provision of emergency services.
Welsh Government is failing to strengthen the foundations of the NHS. We cannot build up a community-based model if we do not have 24-hour, 365-day responsive, preventative primary or social care provision. And how can that be built when spending on primary care by health boards decreased by 5 per cent in real terms from 2010-11 to 2017-18? This deterioration in services affects much of the patient experience and creates huge delays for people.
Cabinet Secretary, the most basic requirement for unplanned care is that it must be able to provide care quickly to people with urgent and emergency needs, and, as I've already said, the community will continue to rely on that. A 91-year-old constituent of mine fell and broke his hip in three places in a mental health unit located across the road from Withybush hospital in Haverfordwest. Staff at the unit were not allowed to get him up off the floor until medical professionals arrived. Cabinet Secretary, those professionals took five hours to arrive, and the poor chap was left lying on the floor for all of that time at 91 years of age. Fortunately, he eventually was collected by paramedics and was taken the staggering 380 yards across the road. It is only by chance that he lived through the experience given his age and the severity of the injuries. Now, we can and we must plan for our health services, but we must also have the flexibility to react to out-of-the-ordinary circumstances such as this, because I believe this story highlights that it's becoming increasingly challenging for Wales's emergency services to cope with winter pressures, summer pressures, and, indeed, all-year-round pressures.
Last year, the Welsh Government provided an additional £50 million to ease winter pressures and opened an additional 400 beds across Wales's NHS to ensure our services could cope with demand. Fellow Assembly Members, that is the equivalent of a general district hospital. However, there's been no indication that the Welsh Government will reallocate this funding this year despite demand for services growing throughout the year. Bed occupancy remains consistently above the recommended 85 per cent occupancy level, which means that patient safety standards are being compromised. In 2017-18, average daily occupancy was at 87 per cent within the Cardiff and Vale health board, reaching over 88 per cent at some times, and in Welsh Government-run Betsi Cadwaladr, it reached almost 88 per cent. That's a staggeringly high figure.
And the picture's even grimmer in the occupancy rates for acute medical beds. Within Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board, for example, it hit over 93 per cent. Already, we are rendered as some of the worst critical care services in Europe, and it's becoming increasingly the case that critical care beds are being used inappropriately and hospitals are having to cancel operations to ensure that these critical care beds can remain unused.
The Royal College of Emergency Medicine is calling for an additional 250 beds and funding that is specifically used to tackle delayed transfers of care. This would free up beds within hospitals and allow for a flow in the movement of people throughout the system. So, we're back to the crucial issue of funding. I'm not calling for more and more money, but for the money that is deployed into the NHS to be used more creatively. Every year, we get to a point where the Government says, 'No more money'; every year there's a volte-face as the pressure builds up. The problem is that this cycle is not sustainable, it doesn't allow for coherent planning and it means that funds inevitably get thrown at short-term problems, which makes for highly marginal short-term differences rather than a sustainable change. We need money, fundamental change, new outcomes, not pressure, money, pressure, money, pressure, money, or the picture will never change.
There's little transparency around the deployment of these funds. We cannot tell if the quick-fix delivers: were they value for money? Are we able to identify what they were used for? Whilst health boards may have been able to drive it through to the front line, the reality is it's probably just plugged financial holes, because to deploy effectively at the front line, you need human resource, and that cannot be switched on and off like a tap. And, ultimately, fixing the problem in the hospital is all about dealing with the rising demands in services, a lack of staff, the loss of too many beds, the lack of resources in the community and a diminishing level of proportionate funding for primary care. The very same GPs you asked to deliver an overstretched out-of-hours service, having allowed their funding to drop in real terms by 5 per cent, a service that should play an integral part in relieving pressures on emergency and unplanned services—it's not possible. There's no consistent access to out-of-hours services throughout Wales.
In ABMU last year, 19 per cent of all out-of-hour shifts were unfilled. Hywel Dda cannot fill some 1,500 hours of GP-led out-of-hours. On 12 separate occasions, Cardiff and Vale had no GP cover across the whole health board for a period of time, and in Aneurin Bevan, that situation occurred on 27 different days. In January of this year, almost 14 per cent of shifts were unfilled in Betsi Cadwaladr. You can see it's across the whole of Wales, and I merely illustrate that this is the very tip of the iceberg. When we have the Royal College of General Practitioners saying, and I quote,
'weaknesses in the system across the country are compromising patient care and increasing pressure on emergency departments',
then, surely, that is the time for the Welsh Government to realise that the situation in out-of-hours provision is critical.
Out-of-hours, ambulance services, critical care, unplanned pressures exacerbated by near collapse in social care. If you as a Government really want to cleave to the ambition set out in the parliamentary review, if you as a Government really want to transform services—as your fine words in the vision for health indicate—if you as a Government really want to deal with this never-ending pressure on our emergency services, on critical care, on out-of-hours or our ambulance services, then you need to look at the other end of the telescope, shift a measure of resources to primary and community care, fund and staff social care, and either support people appropriately in their homes or ensure that quality residential beds are available that match an individual's needs, invest in preventative care, respond to the dynamics of our population health trends, and focus on the integrated well-being of the people of Wales.
This is the hardest of choices for you, for the NHS and social care sector, and, truthfully, for us. You're obliged to meet the needs of today while planning, resourcing and funding the needs of tomorrow, but, at this rate, you'll spend the rest of your time as health Secretary firefighting, and you'll fall between two stools. You'll neither sustain our current systems adequately, nor will you affect the transformation that you seek and that we share with you.
To quote the parliamentary review:
'Unless faster, more widespread progress can be unlocked, access to and the quality of services will decline in the face of predictable pressures.'
This is why the next five years will be a crucial test. It's about priorities, Cabinet Secretary, it was always going to be about priorities, and I commend this motion to the Chamber.
Nawr, efallai eich bod yn cofio bod 'Cymru Iachach', gweledigaeth a chynllun gweithredu mawr ei glod y Llywodraeth a ddeilliodd o adolygiad seneddol, yn rhoi modelau cymdeithasol o iechyd a gofal yn y gymuned yn bendant iawn ynghanol y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd. Conglfaen sylfaenol y cyfeiriad teithio hwn yw rhagweld anghenion iechyd a gweithredu strategaethau atal ac ymyrraeth gynnar cynaliadwy er mwyn lleihau'r effaith ar afiechyd a'r angen am fodelau gofal cymdeithasol ymyraethol. Yr uchelgais yw sicrhau na fydd pobl yn mynd i'r ysbyty oni bai ei bod yn hanfodol iddynt wneud hynny. Caiff gwasanaethau eu cynllunio i leihau'r angen i fynd i'r ysbyty ac i dreulio amser yno. Mae 'Cymru Iachach' yn datgan yn benodol y bydd yna 'symud adnoddau i'r gymuned', ac mae hyn yn newydd da os yw'n ei gwneud hi'n bosibl lleihau'r pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans ac ar ofal y tu allan i oriau a gofal critigol. Felly, y cynllun yw cyfeirio pobl oddi wrth yr ysbyty ac at wasanaethau cymunedol. Fodd bynnag, heb i'r gwasanaethau cymunedol fod ar waith, bydd pobl yn dal i fod angen eu hysbyty, ac eleni, gwelodd rhai ysbytai yng Nghymru eu perfformiadau gwaethaf ers dechrau cadw cofnodion o ran y ddarpariaeth o wasanaethau brys.
Mae Llywodraeth Cymru yn methu cryfhau seiliau'r GIG. Ni allwn ddatblygu model cymunedol os nad oes gennym ddarpariaeth o ofal ataliol, gofal sylfaenol neu ofal cymdeithasol sy'n ymateb 24 awr, 365 diwrnod y flwyddyn. A sut y gellir datblygu hwnnw pan fo gwariant ar ofal sylfaenol gan y byrddau iechyd wedi gostwng 5 y cant mewn termau real rhwng 2010-11 a 2017-18? Mae'r dirywiad hwn yn y gwasanaethau'n effeithio ar lawer o brofiadau cleifion ac yn creu oedi mawr i bobl.
Ysgrifennydd y Cabinet, y gofyniad mwyaf sylfaenol ar gyfer gofal heb ei gynllunio yw bod yn rhaid iddo allu darparu gofal yn gyflym i bobl sydd mewn argyfwng neu ag anghenion brys, ac fel y dywedais eisoes, bydd y gymuned yn parhau i ddibynnu ar hynny. Cafodd un o fy etholwyr sy'n 91 mlwydd oed godwm a thorrodd ei glun mewn tri lle mewn uned iechyd meddwl sydd wedi'i leoli ar draws y ffordd o ysbyty Llwynhelyg yn Hwlffordd. Nid oedd y staff yn yr uned yn cael ei godi oddi ar y llawr hyd nes y cyrhaeddai gweithwyr meddygol proffesiynol. Ysgrifennydd y Cabinet, cymerodd bump awr i'r gweithwyr proffesiynol hynny gyrraedd, a gadawyd y truan i orwedd ar y llawr am yr holl amser hwnnw, yn 91 mlwydd oed. Yn ffodus, cafodd ei godi gan barafeddygon a'i gludo'r 380 llathen yr holl ffordd ar draws y ffordd. Mater o lwc oedd hi ei fod wedi byw drwy'r profiad o ystyried ei oedran a difrifoldeb ei anafiadau. Nawr, fe allwn, ac mae'n rhaid inni, gynllunio ar gyfer ein gwasanaethau iechyd, ond rhaid inni hefyd gael yr hyblygrwydd i ymateb i amgylchiadau anghyffredin fel hyn, oherwydd credaf fod y stori hon yn amlygu ei bod hi'n mynd yn fwyfwy heriol i wasanaethau brys Cymru allu ymdopi â phwysau'r gaeaf, pwysau'r haf, ac yn wir, pwysau'r flwyddyn gyfan.
Y llynedd, darparodd Llywodraeth Cymru £50 miliwn yn ychwanegol i leddfu pwysau'r gaeaf ac agorodd 400 o welyau ychwanegol ar draws y GIG yng Nghymru er mwyn sicrhau y gallai ein gwasanaethau ymdopi â'r galw. Gyd-Aelodau'r Cynulliad, mae hynny'n cyfateb i ysbyty cyffredinol dosbarth. Fodd bynnag, ni welwyd unrhyw arwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn ailddyrannu'r cyllid hwn eleni er gwaethaf y ffaith bod y galw am wasanaethau wedi tyfu trwy gydol y flwyddyn. Mae'r defnydd gwelyau yn parhau i fod yn gyson uwch na'r lefel defnydd a argymhellir o 85 y cant, sy'n golygu bod safonau diogelwch cleifion yn cael eu bygwth. Yn 2017-18, roedd y defnydd dyddiol cyfartalog yn 87 y cant ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, gan gyrraedd dros 88 y cant ar rai adegau, ac ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru, cyrhaeddodd bron i 88 y cant. Mae hwnnw'n ffigur syfrdanol o uchel.
Ac mae'r darlun hyd yn oed yn fwy digalon yn y cyfraddau defnydd ar gyfer gwelyau meddygol acíwt. Ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, er enghraifft, cyrhaeddodd dros 93 y cant. Eisoes, cawn ein hystyried ymhlith rhai o'r gwasanaethau gofal critigol gwaethaf yn Ewrop, ac mae'n dod yn fwyfwy gwir fod gwelyau gofal critigol yn cael eu defnyddio'n amhriodol a bod ysbytai'n gorfod canslo llawdriniaethau er mwyn sicrhau y gall y gwelyau gofal critigol hyn barhau heb eu defnyddio.
Mae'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn galw am 250 o welyau ychwanegol a chyllid i'w ddefnyddio'n benodol ar gyfer mynd i'r afael ag oedi wrth drosglwyddo gofal. Byddai hyn yn rhyddhau gwelyau mewn ysbytai ac yn caniatáu ar gyfer llif yn symudiad cleifion drwy'r system gyfan. Felly, rydym yn ôl gyda mater hollbwysig cyllido. Nid wyf yn galw am fwy a mwy o arian, ond am i'r arian sy'n cael ei roi i'r GIG gael ei ddefnyddio mewn ffyrdd mwy creadigol. Bob blwyddyn, cyrhaeddwn bwynt lle mae'r Llywodraeth yn dweud, 'Dim mwy o arian'; bob blwyddyn mae'n newid ei meddwl wrth i'r pwysau gynyddu. Y broblem yw nad yw'r cylch hwn yn gynaliadwy, nid yw'n caniatáu ar gyfer cynllunio cydlynol ac mae'n golygu bod arian yn anochel yn cael ei daflu at broblemau tymor byr, sy'n gwneud gwahaniaeth hynod o ymylol yn y tymor byr yn hytrach na newid cynaliadwy. Mae angen arian, newid sylfaenol, canlyniadau newydd, nid pwysau, arian, pwysau, arian, pwysau, arian, neu ni fydd y darlun byth yn newid.
Ychydig iawn o dryloywder a geir ynglŷn â'r defnydd o'r cronfeydd hyn. Ni allwn ddweud os yw'r ateb cyflym yn datrys y broblem: a oedd yn cynnig gwerth am arian? A allwn nodi ar gyfer beth y cafodd ei ddefnyddio? Er bod y byrddau iechyd wedi gallu ei yrru drwodd i'r rheng flaen o bosibl, y realiti mae'n debyg yw mai dim ond cau tyllau ariannol y bydd, oherwydd er mwyn ei ddefnyddio'n effeithiol yn y rheng flaen, mae angen adnoddau dynol, ac ni ellir sicrhau'r rheini fel agor a chau tap. Ac yn y pen draw, mae datrys y broblem yn yr ysbyty yn ymwneud ag ymdopi â galwadau cynyddol mewn gwasanaethau, diffyg staff, colli gormod o welyau, diffyg adnoddau yn y gymuned a lefel sy'n gostwng o gyllid cymesur ar gyfer gofal sylfaenol. Yr un meddygon teulu'n union ag y gofynnoch iddynt ddarparu gwasanaeth y tu allan i oriau sydd dan bwysau ar ôl cael eu cyllid wedi'i dorri 5 y cant mewn termau real, gwasanaeth a ddylai chwarae rhan ganolog yn y gwaith o ysgafnhau'r pwysau ar wasanaethau brys a heb eu cynllunio—nid yw'n bosibl. Ni cheir cysondeb mewn unrhyw ran o Gymru yn y mynediad at wasanaethau y tu allan i oriau.
Ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg y llynedd, roedd 19 y cant o'r holl sifftiau y tu allan i oriau heb eu llenwi. Ni all Hywel Dda lenwi oddeutu 1,500 awr o wasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau. Ar 12 achlysur gwahanol, nid oedd gan Caerdydd a'r Fro unrhyw ddarpariaeth meddyg teulu ar draws y bwrdd iechyd cyfan am gyfnod o amser, ac yn Aneurin Bevan, digwyddodd y sefyllfa honno ar 27 diwrnod gwahanol. Ym mis Ionawr eleni, roedd bron 14 y cant o'r sifftiau heb eu llenwi yn Betsi Cadwaladr. Gallwch weld ei fod yn digwydd ar draws Cymru gyfan, ac nid wyf ond yn dangos mai crafu'r wyneb yn unig yw hyn. Pan fo gennym Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn dweud, a dyfynnaf,
mae gwendidau yn y system ar draws y wlad yn peryglu gofal cleifion ac yn cynyddu'r pwysau ar adrannau achosion brys,
does bosib nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru sylweddoli bod y sefyllfa yn y ddarpariaeth y tu allan i oriau yn argyfyngus.
Gwasanaethau y tu allan i oriau, ambiwlans, gofal critigol, pwysau nas cynlluniwyd yn cael ei waethygu gan ofal cymdeithasol sy'n gwegian. Os ydych chi fel Llywodraeth o ddifrif eisiau glynu at yr uchelgais a nodwyd yn yr adolygiad seneddol, os ydych chi fel Llywodraeth o ddifrif yn awyddus i drawsnewid gwasanaethau—fel y dengys eich geiriau teg yn y weledigaeth ar gyfer iechyd—os ydych chi fel Llywodraeth yn wirioneddol awyddus i ymdrin â'r pwysau diddiwedd ar ein gwasanaethau brys, ar ofal critigol, ar wasanaethau y tu allan i oriau neu wasanaethau ambiwlans, mae angen ichi edrych ar ben arall y telesgop, symud mesur o adnoddau i ofal sylfaenol a gofal cymunedol, cyllido a staffio gofal cymdeithasol, a naill ai cefnogi pobl yn briodol yn eu cartrefi neu sicrhau bod gwelyau preswyl o ansawdd ar gael sy'n gweddu i anghenion yr unigolyn, buddsoddi mewn gofal ataliol, ymateb i ddynameg tueddiadau iechyd ein poblogaeth a chanolbwyntio ar lesiant integredig pobl Cymru.
Dyma'r dewis anoddaf un i chi, i'r GIG a'r sector gofal cymdeithasol, ac a bod yn onest, i ninnau. Mae dyletswydd arnoch i ddiwallu anghenion heddiw tra'ch bod yn cynllunio, yn darparu adnoddau ac yn cyllido anghenion yfory, ond fel y mae, byddwch yn treulio gweddill eich amser fel Ysgrifennydd iechyd yn datrys problemau wrth iddynt godi, a byddwch yn syrthio rhwng dwy stôl. Ni fyddwch yn cynnal ein systemau presennol yn ddigonol, ac ni fyddwch yn dylanwadu ar y trawsnewidiad a geisiwch ac a rannwn gyda chi.
I ddyfynnu'r adolygiad seneddol:
'Oni ellir datgloi cynnydd cyflymach, ehangach, bydd mynediad at y gwasanaethau, a’u hansawdd, yn dirywio yn wyneb y pwysau a ragfynegir.'
Dyma pam y bydd y pum mlynedd nesaf yn brawf hollbwysig. Mae'n ymwneud â blaenoriaethau, Ysgrifennydd y Cabinet, ac roedd bob amser yn mynd i ymwneud â blaenoriaethau, ac rwy'n cymeradwyo'r cynnig hwn i'r Siambr.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, can I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services to move amendment 1 formally, tabled in the name of Julie James?
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Felly, a gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James yn ffurfiol?
Gwelliant 1—Julie James
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
1. Yn cydnabod y gwaith sy’n cael ei wneud i adeiladu capasiti GIG Cymru i fodloni'r galw am wasanaethau drwy gydol y flwyddyn, nid dim ond yn ystod misoedd y gaeaf.
2. Yn nodi bod angen cydnabod a deall y pwysau sydd drwy gydol y flwyddyn, er mwyn hybu gallu’r GIG i ddarparu mynediad cyson a theg at wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi rhoi Cymru Iachach ar waith i ymdrin â’r pwysau ar wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans er mwyn sicrhau bod cleifion yn derbyn gwasanaethau amserol sy'n diwallu eu hanghenion.
Amendment 1—Julie James
Delete all and replace with:
1. Recognises the work that is being done to build the capacity of the Welsh NHS to meet demand for services throughout the year, not just in the winter months.
2. Notes that year-round pressures need to be recognised and understood to support the ability of the NHS to provide consistent and equitable access to out-of-hours, critical care and ambulance services.
3. Calls upon the Welsh Government to support the implementation of a Healthier Wales to address pressures on out-of-hours, critical care and ambulance services to ensure that patients receive timely services which meet their needs.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Can I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 2 and 3, tabled in his own name? Rhun.
Diolch. A gaf fi ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn ei enw ei hun? Rhun.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo:
Yn nodi bod pwysau ariannol sy’n arwain at wasanaethau gofal cymdeithasol gwaeth yn cyfrannu at bwysau cynyddol ar y GIG.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ym mhwynt 3, ychwanegu 'gofal cymdeithasol,' ar ôl 'phwysau ar wasanaethau'.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point after point 2 and renumber accordingly:
Notes that financial pressures that lead to poorer social care services contribute to increasing pressures on the NHS.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
In point 3, insert 'social care,' after 'pressures on'.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydw i'n cynnig y gwelliannau yma sydd wedi'u cyflwyno yn fy enw i. Mae hi'n galonogol, rydw i'n meddwl, ein bod ni yn ymddangos fel petaem ni'n symud tuag at ddealltwriaeth fwy soffistigedig erbyn hyn bod yr NHS yn wynebu pwysau drwy gydol y flwyddyn, nid dim ond yn y gaeaf, pan fo tywydd eithafol, wrth gwrs, yn gallu creu pwysau ar y system ofal brys. Mae goblygiadau'r sylweddoliad yma yn glir iawn—mae'r NHS angen cynllunio ar gyfer pwysau tymhorol, ond beth mae angen ei ddeall ydy bod pwysau tymhorol yn rhywbeth sy'n gallu digwydd ar draws y flwyddyn. Ydy, mae hi'n aeaf bob blwyddyn, ond mae'n debygol iawn y bydd pyliau amlach o dymheredd uchel yn y dyfodol hefyd, ac rydym ni'n gwybod bod tymheredd uchel yn gallu bod yn straen mawr ar wasanaethau iechyd.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the amendments tabled in my name. It is encouraging, I think, that we appear to be moving towards having a more sophisticated understanding, now, that the NHS is facing year-round pressures, not just winter pressures, when extreme weather can generate pressures in the emergency care system. Now, the implications of this realisation are very clear—the NHS needs to plan for seasonal pressures, but what needs to be understood is that seasonal pressures are something that can happen across the year. Yes, there is winter every year, but it's highly likely we'll have spells of high temperatures more frequently in the future too, and we know that high temperatures can put a great strain on health services.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Yn amlach na pheidio, nid y nifer o bobl sy'n troi i fyny yn yr adrannau brys sydd yn achosi'r pwysau gaeaf—mae mwy o bobl yn mynychu adrannau brys yn ystod misoedd yr haf. Wrth gwrs, nid yw hi'n ddefnyddiol, nid yw hi'n llawer o help, pan fo pobl—lot o bobl—sydd ddim yn wir angen adran brys yn troi i fyny efo annwyd drwg neu oherwydd eu bod nhw wedi yfed gormod. Ond hyd yn oed pe baem ni'n atal y math yna o fynediad i adrannau brys, mae pwysau'r gaeaf yn dal i fodoli achos mae'r pwysau gaeaf yna yn ymwneud, mewn difri, â'r math o gleifion, y bobl sydd angen bod yna, sydd yn dod drwy'r drws, achos, yn nodweddiadol, maen nhw'n hŷn, maen nhw'n dioddef o nifer o gyflyrau gwahanol ar yr un pryd, sydd, o ganlyniad, yn creu achosion mwy cymhleth. Mae'n cymryd mwy o amser. Mae'n cymryd mwy o arbenigedd i ddelio â'r anhwylderau. Mae'n fwy cymhleth i drin salwch yn llwyddiannus. Mae angen cyfnod hirach yn yr ysbytai ar bobl fel hyn, ac, yn aml iawn, wrth gwrs, maen nhw'n methu cael eu rhyddhau oherwydd methiant i roi pecynnau gofal cymdeithasol addas mewn lle.
Wrth gwrs, mae'r gaeaf yn ei gwneud hi'n fwy tebygol bod claf yn cael ei daro'n wael oherwydd tywydd oer. Pan yw'n llithrig y tu allan, mae'n fwy tebygol bod claf oedrannus yn llithro, a hefyd, mae yna broblemau ychwanegol sy'n cael eu hachosi gan, er enghraifft, dai o safon isel yn ystod misoedd y gaeaf. Ond mae tywydd cynnes hefyd yn gallu cael yr un effaith ar gleifion fel yma, drwy eu gwneud nhw yn wael, yn ddioddef o ddisychiad, o dehydration, strôc haul, ac yn y blaen. Felly, yng nghanol pwysau tymhorol, beth sydd gennym ni mewn difri ydy math o glaf sydd yn fwy bregus, ac mae deall hynny yn golygu y gallwn ni ddeall pa bolisïau, gobeithio, sydd angen eu rhoi mewn lle er mwyn helpu'r NHS i gynllunio ar gyfer y newidiadau mewn patrymau defnydd yma—ac yma mae ein gwelliannau ni yn dod i mewn.
Mae'n anhygoel, mewn difri, ein bod ni'n dal, drwy ein gwelliannau ni, yn gorfod tynnu sylw at ofal cymdeithasol a'i bwysigrwydd wrth helpu'r NHS. Mae'n anghredadwy bod y Ceidwadwyr fel petaen nhw'n briod i'r syniad ei bod hi'n bosib gwarchod cyllideb yr NHS ar un llaw, a thorri gwariant gofal cymdeithasol ar y llaw arall, heb unrhyw effaith. Rydw i'n meddwl bod methu cynnwys gofal cymdeithasol yn y cynnig gwreiddiol yn gwneud rhywfaint o ddrwg i'ch hygrededd chi yn hyn o beth. Mi fyddwn ni'n pleidleisio yn erbyn gwelliant y Llywodraeth, am ei fod o'n dileu ein gwelliant ni ac yn gwneud hefyd yr un camgymeriad esgeulus o fethu sôn am bwysigrwydd gofal cymdeithasol.
I gloi, ychydig o bolisïau eraill a fyddai'n help: buddsoddi mewn gwasanaethau i gadw pobl yn iach ac allan o'r ysbyty yn y lle cyntaf—gwasanaethau ataliol drwy wasanaethau gofal cymdeithasol; gofal meddygol allan o oriau gwell a all fod o gymorth i bobl ynghynt i gael triniaeth pan fydd anhwylder arnyn nhw, pigiadau ffliw—rydym ni'n gwybod bod yna broblemau ar hyn o bryd efo'r ddarpariaeth o bigiadau ffliw—ac, fel y gwnes i grybwyll, tai o ansawdd sâl, ychydig funudau yn ôl. Mae angen meddwl ar draws holl adrannau'r Llywodraeth ynglŷn â sut i greu poblogaeth fwy gwydn. Mae yna bethau y gallem ni edrych arnyn nhw o ran hyblygrwydd a chynyddu hyblygrwydd ymhlith staff ac ysbytai er mwyn sicrhau bod cyfnodau o dywydd gwael ddim yn effeithio mor ddrwg, er enghraifft, ar allu staff i gyrraedd eu gwaith, a drwy fonitro angen mewn amser real a diffinio'r angen yna mewn modd mwy ystyrlon na ffigurau yn unig, mi allem ni ymateb drwy symud staff a rhannu cyfleusterau ac yn y blaen.
Heb os, mae paratoi yn effeithiol ar gyfer pwysau tymhorol yn rhywbeth a ddylai fod yn arfer cyffredin, felly mae'n rhaid inni weld, rydw i'n meddwl, diwedd ar yr esgusodion sydd i'w clywed bob blwyddyn, ac mae'n rhaid inni fod mewn sefyllfa lle nad ydym ni'n gorfod dychweled at yr un testun flwyddyn ar ôl blwyddyn.
More often than not, it’s not the number of people who turn up at A&E who cause the winter pressures; more people attend A&E during the summer months. Of course, it’s not much use or help when many people who don’t necessarily need to be in A&E do turn up with a heavy cold, or because they’ve drunk too much. But, even if we prevented that kind of access to our A&E departments, then the winter pressures still exist, because the winter pressures relate, if truth be told, to the kind of patients, those patients who need to be there and come through our hospital doors because, usually, they are older and they suffer multiple conditions simultaneously, which, as a result, causes more complex cases. It takes more time and more expertise to deal with those illnesses. It’s more complex to treat them successfully. People like these need a longer period in hospital, and, very often, they can’t be released from hospital because of a failure to put social care packages in place that are appropriate.
Of course, the winter does make it more likely that a patient will be taken ill because of cold weather. When it’s slippery outside, it’s more likely that an elderly patient may slip. There are also additional problems caused, for example, by low-quality housing during the winter months. But warmer weather can also have an impact on these patients, by causing ill health, causing dehydration, sunstroke and so on and so forth. So, in the midst of these seasonal pressures, what we have, if truth be told, is a kind of patient who is more vulnerable, and understanding that means that we can understand which policies will, hopefully, be put in place in order to help the NHS to plan for the changes in patterns of usage—and that’s where our amendments come in.
Incredibly, we still have to highlight social care through our amendments, and highlight its importance in helping the NHS. It’s incredible that the Conservatives seem to be wedded to the idea that it’s possible to safeguard the NHS budget on the one hand, and to cut expenditure for social care on the other, without there being any sort of impact. I think failing to include social care in the original motion slightly dents your credibility in this regard. We will be voting against the Government amendment, because it would delete our amendments and makes the same careless mistake of failing to address the importance of social care.
To conclude, a few other policies that would be of assistance: investment in services to keep people healthy and out of hospital in the first place—that's preventative services, through social care services, medical care, out-of-hours care, which could assist people to receive treatment earlier when they’re ill, flu jabs—we know that there are current problems with the provision of flu jabs—and, as I mentioned a few minutes ago, low-quality housing. We need to think across all Government departments as to how we create a more robust population. There are things that we can look at in terms of flexibility and increasing flexibility among staff in hospitals in order to ensure that periods of bad weather don’t have such an adverse impact on staff ability to get to work, and through monitoring need in real time and defining that need in a more considered way than simply through figures alone, then we could respond by shifting staff and sharing facilities and so on and so forth.
Without doubt, preparing effectively for seasonal pressures is something that should be commonplace, and we, I believe, must see an end to the excuses that we hear annually, and we must be in a situation where we don't have to return to the same topic year on year.
In seeking to delete our motion, which reflects the concern expressed to us by staff and patients throughout the year about the capacity of the Welsh NHS to meet demand, the Welsh Government is recycling lines that we have heard so often before. I've participated in similar debates throughout the last four Assemblies, and each time the Welsh Government has dodged responsibility by asking us to recognise the work that it is doing to build the capacity of the Welsh NHS. So, let us be absolutely clear: NHS Wales has been led by Labour health Ministers in Labour-led Governments since 1999.
Referral-to-treatment targets continue to be missed and the accident and emergency waiting times target has not been met in 10 years. Betsi Cadwaladr university health board has been under Welsh Government control for three and a half years. Welsh Government figures showed last month that Wrexham Maelor and Glan Clwyd hospitals had achieved the worst A&E performance for Welsh hospitals since records began.
A fortnight after writing to the health board about a constituent who had waited three years for a knee operation and who is in constant pain, we only received an acknowledgment from the health board yesterday, after having to chase this with their new chair. A constituent who spent three hours with a neighbour who subsequently died while he waited in the snow for an ambulance following a stroke, then suffered six months of procrastination and misinformation after complaining to the Welsh ambulance service. Only my intervention with the chief executive secured an apology and a response half a year later.
This summer, more than 5,000 hours were lost because ambulances were delayed handing over patients at north Wales hospitals. Bed occupancy rates consistently exceed the recommended 85 per cent occupancy level to maintain patient safety standards. Over the last two years, almost 75,000 NHS Wales patients had their operations cancelled for non-clinical reasons. It is now clear that unscheduled care services are not just under extreme pressure in winter, but all year round.
This is why our motion calls on the Welsh Government to deliver a comprehensive national plan to address pressures and ensure that patients receive unplanned and critical care services that meet their needs, including preventative services such as community and out-of-hours care. As the WLGA Conservative group leader Peter Fox said last week, in a document supported by local government leaders from all parties, with £370 million of new moneys arriving from Westminster, an imaginative approach to funding preventative services to keep people out of hospitals is needed.
On a frustratingly regular basis I've also raised in this Chamber cases of third sector bodies providing effective preventative services that have lost their funding because of dumb commissioning that is adding millions to the cost pressure on statutory health and care services. At the request of campaigners I formed CHANT Cymru—Community Hospitals Acting Nationally Together—in the second Assembly, to campaign against the Labour Welsh Government's community hospital and bed closure programme. We promoted at national level the role of community hospitals in providing quality accessible local healthcare and reducing pressure on our general hospitals. After 2011, Labour pushed ahead with the closures, with the inevitable consequences we warned of.
The Welsh Government's policy of strengthening primary care and community based settings is not being matched by resource allocation. If patients are to receive care closer to their homes, it is imperative that general practice is properly resourced. In 2014, the Royal College of General Practitioners warned that the share of Welsh NHS funding for patient care in general practice had been falling for years. A BMA survey in 2016 found that 82 per cent of GPs were worried about the sustainability of their practice in Wales. In 2016, the vice-chair of the north Wales local medical committee stated, 'I cannot stress enough how near the edge things are, and how the time for action is now or never.' In 2016-17—the most recently available figures—Welsh general practice received the lowest share of NHS health spend in the UK, despite a rise in patient demand. Last week, BMA Wales figures showed that 21 GP practices have closed since October 2015, with a further 82 at risk and 29 now health-board managed, with the largest number in north Wales.
In pursing this agenda, some might say that the Welsh Government had been putting ideology before patients, where BMA Wales also provided evidence that managed practices do not provide value for money and that health boards are actively seeking to return them to independent GP contractors. Well done, Minister.
Drwy geisio dileu ein cynnig, sy'n adlewyrchu'r pryder a fynegwyd wrthym gan staff a chleifion drwy gydol y flwyddyn ynglŷn â chapasiti GIG Cymru i ateb y galw, mae Llywodraeth Cymru yn ailgylchu brawddegau rydym wedi'u clywed mor aml o'r blaen. Rwyf wedi cymryd rhan mewn dadleuon tebyg trwy gydol y pedwar Cynulliad diwethaf, a bob tro, mae Llywodraeth Cymru wedi osgoi'r cyfrifoldeb trwy ofyn inni gydnabod y gwaith y mae'n ei wneud ar adeiladu capasiti GIG Cymru. Felly, gadewch inni fod yn gwbl glir: mae GIG Cymru wedi cael ei arwain gan Weinidogion iechyd Llafur mewn Llywodraeth dan arweiniad Llafur ers 1999.
Rydym yn parhau i fethu cyflawni targedau rhwng atgyfeirio a thriniaeth ac nid yw'r targed ar gyfer amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion wedi'i gyrraedd mewn 10 mlynedd. Mae bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr wedi bod o dan reolaeth Llywodraeth Cymru ers tair blynedd. Dangosodd ffigurau Llywodraeth Cymru fis diwethaf fod Ysbyty Maelor Wrecsam ac Ysbyty Glan Clwyd wedi cyflawni'r perfformiad damweiniau ac achosion brys gwaethaf ar gyfer ysbytai Cymru ers dechrau cadw cofnodion.
Bythefnos ar ôl ysgrifennu at y bwrdd iechyd ynglŷn ag etholwr a oedd wedi aros am dair blynedd am lawdriniaeth ar y pen-glin ac sydd mewn poen cyson, ddoe yn unig y cawsom gydnabyddiaeth gan y bwrdd iechyd, ar ôl gorfod mynd ar drywydd hyn gyda'u cadeirydd newydd. Treuliodd etholwr arall dair awr gyda chymydog a fu farw tra'i fod yn aros yn yr eira am ambiwlans yn dilyn strôc, a dioddefodd chwe mis o oedi a chamwybodaeth wedyn ar ôl cwyno wrth wasanaeth ambiwlans Cymru. Drwy fy ymyrraeth i gyda'r prif weithredwr yn unig y cafodd ymddiheuriad ac ymateb hanner blwyddyn yn ddiweddarach.
Yr haf hwn, collwyd mwy na 5,000 o oriau oherwydd bod ambiwlansys yn gorfod oedi wrth drosglwyddo cleifion i ysbytai yng ngogledd Cymru. Mae cyfraddau defnydd gwelyau yn gyson yn uwch na'r lefel defnydd o 85 y cant a argymhellir er mwyn cynnal safonau diogelwch cleifion. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, canslwyd llawdriniaethau bron i 75,000 o gleifion GIG Cymru am resymau nad oeddent yn rhai clinigol. Erbyn hyn mae'n glir nad yn y gaeaf yn unig y ceir pwysau eithafol ar wasanaethau gofal heb ei drefnu, ond trwy gydol y flwyddyn.
Dyna pam y mae ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun cenedlaethol cynhwysfawr i ymdrin â phwysau a sicrhau bod cleifion yn cael gwasanaethau gofal heb ei gynllunio a gofal critigol sy'n diwallu eu hanghenion, gan gynnwys gwasanaethau ataliol megis gofal yn y gymuned a gofal y tu allan i oriau. Fel y dywedodd arweinydd grŵp y Ceidwadwyr yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Peter Fox, yr wythnos diwethaf, mewn dogfen a gefnogir gan arweinwyr llywodraeth leol o bob plaid, gyda £370 miliwn o arian newydd yn cyrraedd o San Steffan, mae angen dull creadigol o ariannu gwasanaethau ataliol er mwyn cadw pobl allan o ysbytai.
Yn rhwystredig o reolaidd, rwyf wedi siarad yn y Siambr hefyd am achosion o gyrff trydydd sector sy'n darparu gwasanaethau ataliol effeithiol ac sydd wedi colli eu cyllid oherwydd comisiynu hurt sy'n ychwanegu miliynau at bwysau costau ar wasanaethau iechyd a gofal statudol. Ar gais yr ymgyrchwyr ffurfiais CHANT Cymru—ysbytai cymuned yn gweithredu'n genedlaethol gyda'i gilydd—yn yr ail Gynulliad, i ymgyrchu yn erbyn rhaglen Llywodraeth Lafur Cymru o gau ysbytai a gwelyau cymunedol. Ar lefel genedlaethol, fe wnaethom hyrwyddo rôl ysbytai cymunedol yn darparu gofal iechyd hygyrch o safon uchel yn lleol a lleihau pwysau ar ein hysbytai cyffredinol. Ar ôl 2011, gwthiodd Llafur yn ei blaen gyda'r cau, ac rydym yn gweld y canlyniadau anorfod y buom yn rhybuddio yn eu cylch.
Nid oes adnoddau'n cael eu dyrannu i gefnogi polisi Llywodraeth Cymru o gryfhau gofal sylfaenol a lleoliadau cymunedol. Os yw cleifion yn cael gofal yn agosach at eu cartrefi, mae'n hanfodol fod ymarfer cyffredinol yn cael adnoddau digonol. Yn 2014, rhybuddiodd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol fod y gyfran o gyllid GIG Cymru ar gyfer gofal cleifion mewn ymarfer cyffredinol wedi bod yn gostwng ers blynyddoedd. Canfu arolwg gan Gymdeithas Feddygol Prydain yn 2016 fod 82 y cant o feddygon teulu yn poeni ynglŷn â chynaliadwyedd eu practis yng Nghymru. Yn 2016, dywedodd is-gadeirydd pwyllgor meddygol lleol gogledd Cymru, 'Ni allaf bwysleisio digon pa mor agos i ymyl y dibyn yw pethau, a'i bod yn bryd gweithredu yn awr neu byth.' Yn 2016-17—y ffigurau diweddaraf sydd ar gael—ymarfer cyffredinol yng Nghymru a gafodd y gyfran isaf o wariant y GIG ar iechyd yn y DU er gwaethaf cynnydd yn y galw gan gleifion. Yr wythnos diwethaf, dangosodd ffigurau Cymdeithas Feddygol Prydain ar gyfer Cymru fod 21 o bractisau meddygon teulu wedi cau ers mis Hydref 2015, gydag 82 pellach mewn perygl o gau a 29 bellach yn cael eu rheoli gan fwrdd iechyd, gyda'r nifer fwyaf ohonynt yng ngogledd Cymru.
Wrth fynd ar drywydd yr agenda hon, gallai rhai pobl ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi ideoleg o flaen cleifion, lle roedd BMA Cymru hefyd wedi darparu tystiolaeth nad yw practisau sy'n cael eu rheoli yn darparu gwerth am arian a bod byrddau iechyd wrthi'n ceisio'u dychwelyd i ddwylo contractwyr ymarfer cyffredinol annibynnol. Da iawn, Weinidog.
In my opening remarks and in direct response to the Conservative Members opposite, and particularly the remarks in Mark Isherwood's contribution, I ask whether they feel that the £4 billion extra that Welsh Government could have had if the block grant had kept pace with the growth in the economy since 2010 might have been one useful way for Wales and our health and social care service system to respond to some of the pressures that they describe. And in exactly the same way, whether they think it would be useful to know exactly how much money Wales is going to be getting from the Prime Minister's recent unfunded NHS birthday pledge, or how much extra money Wales is going to get from the end of austerity, as the UK Prime Minister now leads us to believe is about to happen. Because even though the Welsh Government and partners are well advanced with planning for the winter ahead, they do so without certainty as to when the extra funding is becoming available from the UK Treasury.
Last week, the party of austerity were calling for more money for local government services. Now they want more spending on capacity in the NHS. I don't think the irony of this going to be lost on the people of Wales.
Yn fy sylwadau agoriadol ac mewn ymateb uniongyrchol i'r Aelodau Ceidwadol gyferbyn, ac yn arbennig y sylwadau yng nghyfraniad Mark Isherwood, rwy'n gofyn a ydynt yn teimlo y byddai'r £4 biliwn ychwanegol y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi'i gael pe bai'r grant bloc wedi cyfateb i'r twf yn yr economi ers 2010 wedi bod yn un ffordd ddefnyddiol i Gymru a'n system gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol ymateb i beth o'r pwysau y maent yn ei ddisgrifio. Ac yn yr un modd, a ydynt yn credu y byddai'n ddefnyddiol gwybod yn union faint o arian y mae Cymru'n mynd i'w gael yn sgil yr addewid gan y Prif Weinidog ar ben-blwydd y GIG yn ddiweddar na chafodd ei ariannu, neu faint o arian ychwanegol y mae Cymru'n mynd i'w gael yn sgil y diwedd ar gyni sydd ar fin digwydd, fel y mae Prif Weinidog y DU yn ein harwain i gredu. Oherwydd er bod Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid yn bwrw iddi'n dda gyda chynlluniau ar gyfer y gaeaf o'n blaenau, maent yn gwneud hynny heb unrhyw sicrwydd ynglŷn â phryd y daw'r cyllid ychwanegol i law gan Drysorlys y DU.
Yr wythnos diwethaf, roedd plaid cyni yn galw am fwy o arian ar gyfer gwasanaethau llywodraeth leol. Yn awr maent am wario mwy ar gapasiti yn y GIG. Rwy'n credu y bydd pobl Cymru'n gweld eironi hyn yn glir iawn.
I'm very grateful to you for taking this intervention. You will surely recognise that the situation that the Conservative Government inherited back in 2010, in terms of public finances, was absolutely horrendous. Gordon Brown brought our country to the brink of bankruptcy, and this responsible Conservative Government has turned that situation around.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am gymryd yr ymyriad. Byddwch yn sicr yn cydnabod bod y sefyllfa a etifeddodd y Llywodraeth Geidwadol yn ôl yn 2010, o ran cyllid cyhoeddus, yn gwbl erchyll. Aeth Gordon Brown â'n gwlad at ymyl y dibyn, ac mae'r Llywodraeth Geidwadol gyfrifol hon wedi gwrthdroi'r sefyllfa honno.
Well, of course, Llywydd, it is only the Conservatives that still believe that lie, but there we go. So, as the debate—[Interruption.] So, as we debate the issues here, and quite rightly focus on the responsibilities of our Welsh Government, I for one am not forgetting the responsibilities of the UK Government in funding Wales correctly. And if you don't like it, let me ask the former leader of the Conservatives or the current leader of the Conservatives if they can show me the letters that they've sent to the UK Government demanding more money for Wales. And I bet they don't exist.
But to turn to NHS capacity—
Wel, wrth gwrs, Lywydd, dim ond y Ceidwadwyr sy'n dal i gredu'r celwydd hwnnw, ond dyna ni. Felly, wrth i'r ddadl—[Torri ar draws.] Felly, wrth inni drafod y materion yma, a chanolbwyntio'n gwbl briodol ar gyfrifoldebau ein Llywodraeth yng Nghymru, nid wyf fi wedi anghofio cyfrifoldebau Llywodraeth y DU i gyllido Cymru'n iawn. Ac os nad ydych yn hoffi hynny, gadewch imi ofyn i gyn-arweinydd y Ceidwadwyr neu arweinydd presennol y Ceidwadwyr os gallant ddangos imi y llythyrau a anfonasant at Lywodraeth y DU yn mynnu mwy o arian i Gymru. Ac fe fentraf nad ydynt yn bodoli.
Ond i droi at gapasiti'r GIG—
Andrew R.T. Davies a gododd—
Andrew R.T. Davies rose—
I'm not taking another intervention. To turn to NHS capacity—[Interruption.]
Nid wyf yn cymryd ymyriad arall. I droi at gapasiti'r GIG—[Torri ar draws.]
She's not taking interventions. Dawn Bowden, you can carry on.
Nid yw'n derbyn ymyriadau. Dawn Bowden, gallwch barhau.
To turn to NHS capacity, the response that we need to make, as recognised by the new national plan for health and social care, is a whole-system response. And that recognition is entirely missing from the Conservative motion. It's worth remembering that, here in Wales, we already treat the health and social care services together, and that 'A Healthier Wales'—the Welsh Government's long-term plan—will accelerate progress in that area, backed by the £100 million transformation fund.
By contrast, England has pretty much ignored social care, which has meant that, when pressure is increased, the strain is heaped on the NHS there, with no capacity to get people out of hospital. And while the Tories continue to criticise Wales's successful ambulance response model, and say that we are moving the goalposts to achieve better target outcomes, it's interesting to note that both England and Scotland are now replicating it.
But a whole-system response will go beyond out-of-hours, critical care and ambulance services, as is mentioned in this motion. It also needs to focus on the role of social care and on strengthening primary care. And in Wales, thanks to Welsh Labour, we have a planned health and care system that allows for that type of response. We know that in successive budget rounds, this Welsh Government has provided money to help with the integration of these vital services, and, thankfully, our services have not been broken into bite-size chunks, ready for privatisation. So we have the potential to make further improvements.
As a member of the health committee, I've read with interest the work of bodies like the Royal College of Emergency Medicine. In a report on their UK-wide winter flow project, they've highlighted the fact that we do need to focus on the care needs of patients who've been medically optimised and are fit for discharge back into the community. The royal college describes this as the exit block that we can open through further strengthening our social care packages. While we've made some progress with this in Wales, clearly there's a lot more that can be done, and of course we all know that being able to move patients out of hospitals as quickly as possible also improves patient outcomes.
From evidence that we've heard in the health committee across a range of issues, I believe we also need to continue to address the variations in practice and performance between health boards. I think, Angela, that was the point that you were making, because I do find it simply unfathomable that when a health board establishes a successful work practice, for example, the Cwm Taf discharge from ambulances at the front door of the hospital, why that isn't quickly replicated elsewhere. Likewise, I think the systems of triage need to be backed more robustly. For example, if someone is in accident and emergency and that's not the service that they require, we should enable hard-pressed NHS staff to more firmly signpost them out of that part of the service.
I understand that the royal college is asking for an increase in bed capacity, and that's for the Government to consider as part of the new national strategy, but the royal college also focused their advice on optimising patient flow, on reactive steps to help capacity, on engaging and empowering the wider system, and on a workforce strategy. So, whilst the motion is useful, it is in my view too narrowly focused, which is why the amendment, I believe, presents a better picture of the response that we can make in Wales to meet the demands of our health and care services, and why I will be supporting the Government amendment and voting against the original motion.
I droi at gapasiti'r GIG, mae'r ymateb sydd angen inni ei wneud, fel y mae'r cynllun cenedlaethol newydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn cydnabod, yn ymateb system gyfan. Ac mae'r gydnabyddiaeth honno ar goll yn llwyr o gynnig y Ceidwadwyr. Mae'n werth cofio, yma yng Nghymru, ein bod eisoes yn trin iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol gyda'i gilydd, ac y bydd 'Cymru Iachach'—cynllun hirdymor Llywodraeth Cymru—yn cyflymu cynnydd yn y maes, wedi'i gefnogi gan £100 miliwn y gronfa trawsnewid.
Ar y llaw arall, mae Lloegr fwy neu lai wedi anwybyddu gofal cymdeithasol, sydd wedi golygu, pan fo pwysau'n cynyddu, fod y straen yn pentyrru ar y GIG yno, heb ddim capasiti i gael pobl allan o'r ysbyty. A thra bo'r Torïaid yn parhau i feirniadu model ymateb ambiwlans llwyddiannus Cymru, ac yn dweud ein bod yn symud y pyst gôl i sicrhau gwell canlyniadau targed, mae'n ddiddorol nodi bod Lloegr a'r Alban bellach yn ei efelychu.
Ond bydd ymateb system gyfan yn mynd y tu hwnt i wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans, fel y'u crybwyllir yn y cynnig hwn. Mae angen iddo ganolbwyntio hefyd ar rôl gofal cymdeithasol ac ar gryfhau gofal sylfaenol. Ac yng Nghymru, diolch i Lafur Cymru, mae gennym system iechyd a gofal wedi'i chynllunio sy'n caniatáu ar gyfer y math hwnnw o ymateb. Gwyddom fod y Llywodraeth hon mewn rowndiau cyllidebol olynol wedi darparu arian i helpu i integreiddio'r gwasanaethau hollbwysig hyn, a diolch byth, nid yw ein gwasanaethau wedi'u torri'n ddarnau bach, yn barod ar gyfer preifateiddio. Felly, mae gennym botensial i wneud gwelliannau pellach.
Fel aelod o'r pwyllgor iechyd, rwyf wedi darllen gwaith cyrff fel y Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys gyda diddordeb. Mewn adroddiad ar eu prosiect llif cleifion yn y gaeaf ar gyfer y DU gyfan, maent wedi tynnu sylw at y ffaith bod angen inni ganolbwyntio ar anghenion gofal cleifion sydd wedi cael yr holl ofal meddygol sydd ei angen arnynt ac sy'n ffit i gael eu rhyddhau'n ôl i'r gymuned. Mae'r coleg brenhinol yn disgrifio hyn fel y bloc ymadael y gallwn ei agor drwy gryfhau ein pecynnau gofal cymdeithasol ymhellach. Er ein bod wedi gwneud rhywfaint o gynnydd gyda hyn yng Nghymru, yn amlwg mae llawer mwy y gellir ei wneud, ac wrth gwrs, mae pawb ohonom yn gwybod bod gallu symud cleifion allan o'r ysbyty mor gyflym â phosibl hefyd yn gwella canlyniadau i gleifion.
O'r dystiolaeth a glywsom yn y pwyllgor iechyd ar draws amrywiaeth o faterion, credaf fod angen inni barhau i fynd i'r afael hefyd â'r amrywio rhwng arferion a pherfformiad byrddau iechyd. Rwy'n credu mai dyna oedd y pwynt roeddech chi'n ei wneud, Angela, oherwydd rwy'n ei chael hi'n amhosibl deall pan fo bwrdd iechyd yn sefydlu arferion gwaith llwyddiannus, er enghraifft trosglwyddo cleifion Cwm Taf o ambiwlansys wrth ddrws blaen yr ysbyty, pam nad yw hynny'n cael ei ailadrodd yn gyflym mewn mannau eraill. Yn yr un modd, credaf fod angen cefnogaeth fwy cadarn ar systemau brysbennu. Er enghraifft, os yw rhywun yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys ac nad dyna'r gwasanaeth sydd ei angen arnynt, dylem alluogi staff y GIG sydd o dan bwysau i'w cyfeirio'n fwy cadarn allan o'r rhan honno o'r gwasanaeth.
Rwy'n deall bod y coleg brenhinol yn gofyn am gynyddu'r capasiti gwelyau, a mater i'r Llywodraeth ei ystyried yw hynny fel rhan o'r strategaeth genedlaethol newydd, ond roedd y coleg brenhinol hefyd yn canolbwyntio eu cyngor ar optimeiddio llif cleifion, ar gamau adweithiol i helpu capasiti, ar ddefnyddio a grymuso'r system ehangach, ac ar strategaeth ar gyfer y gweithlu. Felly, er bod y cynnig yn ddefnyddiol, yn fy marn i mae iddo ffocws rhy gyfyng, a dyna pam y mae'r gwelliant, rwy'n credu, yn darparu darlun gwell o'r ymateb y gallwn ei roi yng Nghymru i ateb gofynion ein gwasanaethau iechyd a gofal, a dyna pam y byddaf yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth ac yn pleidleisio yn erbyn y cynnig gwreiddiol.
I would certainly like to support our own proposals to establish a national plan that aims to deliver a more sustainable out-of-hours critical care and ambulance service that will meet the needs of the Welsh people. Under this Welsh Labour Government, the NHS in Wales has increasingly continued to underperform. These issues have been particularly acute in Betsi Cadwaladr board, which covers my own constituency.
Betsi has seen significant issues with the performance of A&E departments. A Statistics for Wales report on A&E waiting times, published in 2018, shows 68 per cent of patients waiting more than four hours to be seen, going worse in August 2018. Two hospitals in north Wales achieved the worst A&E performance for a Welsh hospital since records began. Wrexham Maelor saw fewer than half its patients within the Welsh Government's own four-hour target time. Ysbyty Glan Clwyd had a rate of 52 per cent.
Pressures on the ambulance service have been compounded by system blocks at our hospitals causing significant delays in ambulance handovers. Almost 5,000 hours were lost to handover delays as Wrexham Maelor, Ysbyty Glan Clwyd and Ysbyty Gwynedd between April and June of this year. These figures come after the north Wales senior coroner and assistant coroner recently highlighted concerns regarding ambulance waiting times in their regulation 28 notifications.
Further—[Interruption.]—GP-led out-of-hours services, which are an integral aspect of relieving pressure on emergency services, are also under pressure. It woke the Cabinet Secretary up, I think that did. The Wales Audit Office's 2018 report on the state of out-of-hours services states that such services are not meeting national standards due to morale and staffing problems. Research from BBC Wales and the Wales Audit Office shows that the Betsi board could not fill 2,082 hours of GP out-of-hours shifts. This means that 462 individual shifts were empty, escalating pressures on A&E services, especially for non-urgent cases.
Whilst those who work in out-of-hours critical care and the ambulance service continue to provide a fantastic level of care to patients, and we salute them all, these figures clearly show that they are simply failed by a lack of leadership, and I tell you: that lack of leadership comes from here. My constituents are fed up with a severely underperforming health board that has seen standards fall continuously, and a health board in special measures for three years.
It is not just our constituents who are fed up. A former senior manager in the Welsh NHS, Siobhan, is now leaving Wales following several failings in the care of her husband, and I didn't like the way that her arguments were dissed in this Chamber earlier. She argues that there is a void in Welsh Government and that health boards are not being controlled by this Government, nor are they accountable to people. This is happening because of the failings of your Government—leaderless, incapable and incompetent. That is the legacy of this Welsh Labour Government.
It is, however, encouraging to hear of the Prime Minister's recent commitment to invest an extra £20 billion a year in real-terms funding into the NHS. This means that the Welsh Government will get a funding boost of £1.2 billion a year. Long-term funding must now be invested wisely by the Welsh Government, particularly into critical care and ambulance services. Therefore, I urge the Welsh Government to work with health boards to develop a comprehensive national plan to address the issues currently experienced by the critical care and ambulance services. I also urge the Government to commit more resources to preventative services to reduce unnecessary attendance at emergency departments whilst the £100 million transformation fund is being implemented.
Cabinet Secretary, it is not the first time I have almost pleaded with you and begged for you to actually show some mercy, really, on the many patients who depend on our hardworking nurses, consultants, doctors, general practitioners and our care-in-the-community workers. The fault lies here—not in this Senedd, but with you, the Welsh Government, here in Cardiff. Please, Cabinet Secretary, I ask you again, not only for the sake of my constituents in Aberconwy, and your patients, but for all of the patients across Wales and their families.
Yn sicr hoffwn gefnogi ein cynigion ein hunain i sefydlu cynllun cenedlaethol sy'n anelu at gyflwyno gwasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans mwy cynaliadwy a fydd yn diwallu anghenion pobl Cymru. O dan y Llywodraeth Lafur Cymru hon, mae'r GIG yng Nghymru wedi parhau i dangyflawni'n gynyddol. Mae'r problemau hyn wedi bod yn arbennig o ddifrifol ym mwrdd Betsi Cadwaladr, sy'n cynnwys fy etholaeth fy hun.
Mae Betsi Cadwaladr wedi gweld problemau sylweddol gyda pherfformiad adrannau damweiniau ac achosion brys. Dengys adroddiad Ystadegau ar gyfer Cymru ar amseroedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys a gyhoeddwyd yn 2018, fod 68 y cant o gleifion yn aros mwy na phedair awr i gael eu gweld, gan waethygu ym mis Awst 2018. Mewn dau ysbyty yng ngogledd Cymru y cafwyd y perfformiad gwaethaf yng Nghymru ers dechrau cadw cofnodion. Gwelodd Ysbyty Maelor Wrecsam lai na hanner eu cleifion o fewn amser targed y Llywodraeth ei hun o bedair awr. Roedd cyfradd Ysbyty Glan Clwyd yn 52 y cant.
Gwaethygwyd y pwysau ar y gwasanaeth ambiwlans gan rwystrau system yn ein hysbytai yn achosi oedi sylweddol wrth drosglwyddo cleifion o ambiwlansys. Collwyd bron i 5,000 awr i oedi wrth drosglwyddo cleifion yn Ysbyty Maelor Wrecsam, Ysbyty Glan Clwyd ac Ysbyty Gwynedd rhwng mis Ebrill a mis Mehefin eleni. Daw'r ffigurau hyn wedi i uwch grwner gogledd Cymru a chrwner cynorthwyol amlygu pryderon yn ddiweddar ynglŷn ag amseroedd aros am ambiwlans yn eu hysbysiadau rheoliad 28.
Ymhellach—[Torri ar draws.]—mae gwasanaethau meddyg teulu y tu allan i oriau, sy'n rhan annatod o'r broses o ysgafnhau'r pwysau ar y gwasanaethau brys, hefyd o dan bwysau. Rwy'n credu bod hynny wedi dihuno Ysgrifennydd y Cabinet. Dywed adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ar gyfer 2018 ar gyflwr gwasanaethau y tu allan i oriau nad yw gwasanaethau o'r fath yn bodloni'r safonau cenedlaethol oherwydd diffyg morâl a phroblemau staffio. Mae ymchwil gan BBC Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru yn dangos na allai bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr lenwi 2,082 awr o sifftiau meddyg teulu y tu allan i oriau. Mae hyn yn golygu bod 462 o sifftiau unigol heb eu llenwi, a phwysau cynyddol ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys, yn enwedig ar gyfer achosion nad ydynt yn rhai brys.
Er bod y bobl sy'n gweithio mewn gofal critigol y tu allan i oriau a'r gwasanaeth ambiwlans yn parhau i ddarparu gofal o ansawdd gwych i gleifion, ac rydym yn canmol pob un ohonynt, mae'r ffigurau hyn yn dangos yn glir fod diffyg arweinyddiaeth wedi gwneud cam â hwy, ac rwy'n dweud wrthych: daw'r diffyg arweiniad hwnnw o'r fan hon. Mae fy etholwyr wedi blino ar fwrdd iechyd sy'n tangyflawni'n ddifrifol ac sydd wedi gweld safonau'n disgyn yn barhaus, a bwrdd iechyd sydd wedi bod yn destun mesurau arbennig ers tair blynedd.
Nid ein hetholwyr yw'r unig rai sydd wedi blino. Mae cyn reolwr uwch yn y GIG yng Nghymru, Siobhan, bellach yn gadael Cymru yn dilyn sawl methiant yng ngofal ei gŵr, ac nid oeddwn yn hoffi'r ffordd y cafodd ei dadleuon eu diystyru yn y Siambr hon yn gynharach. Mae'n dadlau bod yna wagle yn Llywodraeth Cymru ac nad yw byrddau iechyd yn cael eu rheoli gan y Llywodraeth, nac yn atebol i'r bobl. Mae hyn yn digwydd oherwydd methiannau eich Llywodraeth—heb arweiniad, yn analluog ac yn ddi-glem. Dyna waddol y Llywodraeth Lafur hon.
Fodd bynnag, mae'n galonogol clywed am ymrwymiad Prif Weinidog y DU yn ddiweddar i fuddsoddi £20 biliwn ychwanegol y flwyddyn mewn cyllid termau real i'r GIG. Mae hyn yn golygu y bydd Llywodraeth Cymru yn cael hwb ariannol o £1.2 biliwn y flwyddyn. Rhaid i Lywodraeth Cymru fuddsoddi cyllid hirdymor yn ddoeth yn awr, yn enwedig mewn gwasanaethau gofal critigol ac ambiwlans. Felly, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda'r byrddau iechyd i ddatblygu cynllun cenedlaethol cynhwysfawr i fynd i'r afael â'r problemau y mae gwasanaethau gofal critigol ac ambiwlans yn eu profi ar hyn o bryd. Hefyd, rwy'n annog y Llywodraeth i ymrwymo mwy o adnoddau i wasanaethau ataliol er mwyn lleihau presenoldeb diangen mewn adrannau achosion brys tra bo'r gronfa trawsnewid gwerth £100 miliwn yn cael ei gweithredu.
Ysgrifennydd y Cabinet, nid dyma'r tro cyntaf i mi fod yn ymbil arnoch, bron iawn, ac yn erfyn arnoch i ddangos peth trugaredd tuag at y cleifion lu sy'n dibynnu ar ein nyrsys, ein meddygon ymgynghorol, ein meddygon, ein meddygon teulu a'n gweithwyr gofal yn y gymuned diwyd. Yn y fan hon y mae'r bai—nid ar y Senedd hon, ond arnoch chi, y Llywodraeth, yma yng Nghaerdydd. Os gwelwch yn dda, Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi eto, nid yn unig er lles fy etholwyr yn Aberconwy, a'ch cleifion, ond er lles holl gleifion Cymru a'u teuluoedd.
Thanks to the Conservatives for bringing today's debate. UKIP supports their motion today. Like them, we acknowledge the problems with capacity in the Welsh NHS. Like them, we acknowledge that the pressures on the NHS are year-round pressures that do not just hit patient care in the winter months. And like them, we acknowledge the need for some long-term strategy, which here they're calling 'a national plan', to address these problems, rather than the sticking-plaster solutions that we seem to get year after year from the Welsh Labour Government here in Cardiff Bay.
We also support the Plaid Cymru amendments, which state that we also need to have a long-term strategy of funding social care, because if we keep on with the firefighting approach to health and social care, which Rhun ap Iorwerth referred to earlier today at health Minister's questions—I prefer to call it the sticking-plaster approach, but it's essentially the same thing—then that will also lead to increasing pressures on the NHS.
We acknowledge that the Labour Government have a plan, which they refer to in their amendment, but time is rather against their arguments now. They've had control of the Welsh NHS for the past 19 years, and health outcomes for many people in many parts of Wales still appear to be getting worse. The Labour Government have been plagued by public dissatisfaction over their running of the NHS since the very first term of the Assembly, and they're still facing essentially the same problems that they did then. As we know, and as has been mentioned, today we still have several health boards in special measures and targeted intervention.
The Welsh Government is now spending approaching 50 per cent of its budget on health. The upward trend surely cannot be allowed to go on indefinitely. We do need to move towards more preventative spending, as has been advocated by the future generations commissioner, among others. There was a proposal that she put forward that, in the long-term interests of the Welsh public, we needed to ring-fence at least a certain amount of the health budget and say that that was to be set aside for preventative spending. So, it had to be investment, for example, in promoting activities that might prevent obesity from occurring, rather than spending it on dealing with the effects of obesity.
The idea of preventative spending seems to me like a good one, but putting it into practice has proven difficult. We've ended up with an argument over what exactly constitutes preventative spending, so we now need to come up with a definition for this before such a policy can take shape. I don't want to get into the mechanics of what is and what isn't preventative spending today, but I feel that we must move towards a more strategic and more long-term approach, and I'm not convinced that the Welsh Labour Government is moving in that direction. So, that is why UKIP today supports the motion and the Plaid amendments and opposes the Labour amendment. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl heddiw. Mae UKIP yn cefnogi eu cynnig heddiw. Fel hwythau, rydym yn cydnabod y problemau o ran capasiti yn y GIG yng Nghymru. Fel hwythau, rydym yn cydnabod bod y pwysau ar y GIG yn bwysau drwy gydol y flwyddyn ac nid taro gofal cleifion yn ystod misoedd y gaeaf yn unig y mae'n ei wneud. Ac fel hwythau, rydym yn cydnabod yr angen am strategaeth hirdymor, a elwir ganddynt yma yn 'gynllun cenedlaethol', i fynd i'r afael â'r problemau hyn, yn hytrach na'r atebion plaster glynu rydym i'n gweld yn eu cael flwyddyn ar ôl blwyddyn gan y Llywodraeth Lafur yma ym Mae Caerdydd.
Rydym hefyd yn cefnogi gwelliannau Plaid Cymru, sy'n nodi bod angen inni gael strategaeth hirdymor hefyd ar gyfer ariannu gofal cymdeithasol, oherwydd os parhawn i ddefnyddio'r dull o ddatrys problemau iechyd a gofal cymdeithasol wrth iddynt ddigwydd yn unig, fel y nododd Rhun ap Iorwerth yn gynharach heddiw yn ystod y cwestiynau i'r Gweinidog iechyd—mae'n well gennyf ei alw'n ddull plaster glynu, ond yr un peth ydyw yn ei hanfod—bydd hynny hefyd yn arwain at gynyddu'r pwysau ar y GIG.
Rydym yn cydnabod bod gan y Llywodraeth Lafur gynllun, ac maent yn cyfeirio ato yn eu gwelliant, ond mae amser yn gweithio'n erbyn eu dadleuon bellach. Maent wedi rheoli'r GIG yng Nghymru ers 19 blynedd, ac mae canlyniadau iechyd i lawer o bobl mewn llawer o rannau o Gymru yn dal i ymddangos fel pe baent yn gwaethygu. Mae'r Llywodraeth Lafur wedi'u plagio gan anfodlonrwydd y cyhoedd ynglŷn â'u gwaith yn rhedeg y GIG ers tymor cyntaf y Cynulliad, ac maent yn dal i wynebu'r un problemau yn eu hanfod ag a oedd ganddynt yr adeg honno. Fel y gwyddom, ac fel y crybwyllwyd heddiw mae'n dal i fod gennym sawl bwrdd iechyd sy'n destunau mesurau arbennig ac ymyrraeth wedi'i thargedu.
Mae Llywodraeth Cymru bellach yn gwario tua 50 y cant o'i chyllideb ar iechyd. Yn sicr, ni ellir caniatáu i'r duedd ar i fyny barhau am gyfnod amhenodol. Mae angen inni symud tuag at fwy o wariant ataliol, fel y mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ac eraill wedi'i gynghori. Gwnaeth argymhelliad fod angen inni glustnodi swm penodol o leiaf o'r gyllideb iechyd er lles hirdymor y cyhoedd yng Nghymru a dweud ei fod i'w neilltuo ar gyfer gwariant ataliol. Felly, roedd yn rhaid iddo fod yn fuddsoddiad, er enghraifft, mewn hybu gweithgareddau a allai atal gordewdra rhag digwydd, yn hytrach na'i wario ar drin effeithiau gordewdra.
Mae'n ymddangos i mi fod y syniad o wariant ataliol yn un da, ond mae ei weithredu'n ymarferol wedi bod yn anodd. Yn y pen draw, mae gennym ddadl ynglŷn â beth yn union yw gwariant ataliol, felly mae angen inni feddwl yn awr am ddiffiniad ar ei gyfer cyn y gellir llunio polisi o'r fath. Nid wyf am edrych yn fanwl ar beth sydd a beth nad yw'n wariant ataliol heddiw, ond rwy'n teimlo bod rhaid inni symud tuag at ddull mwy strategol a mwy hirdymor o weithredu, ac nid wyf yn argyhoeddedig fod Llywodraeth Lafur Cymru yn symud i'r cyfeiriad hwnnw. Felly, dyna pam y mae UKIP heddiw yn cefnogi'r cynnig a gwelliannau Plaid Cymru ac yn gwrthwynebu gwelliant y Blaid Lafur. Diolch yn fawr iawn.
If we are to relieve the pressure on our NHS, we must address the issue of support and resources for preventative services. One such service is out-of-hours care. The fact is that GP-led out-of-hours services are vital in relieving pressures on emergency services in Wales. The Wales Audit Office recently produced a report and a survey that found that nearly 700,000 people contact the out-of-hours service each year in Wales. Of the staff who responded to the survey, 66 per cent said that services are not flexible enough to meet the peaks and troughs in demand. Forty-six per cent disagreed or strongly disagreed that morale was good. It is clear that while out-of-hours services are appreciated by patients, national standards are not being met due to staffing issues and poor morale.
My own local health board, Aneurin Bevan, could not fill about 2,300 of GP out-of-hours service shifts. On no less than 27 separate days, there was no out-of-hours cover across the entire health board for at least 30 minutes. In the six months between October 2017 and March 2018, there was no GP out-of-hours cover across the entire region for over 53 hours. For a five-day period in February, more than half of the GP out-of-hours shifts were unfilled.
The Royal College of General Practitioners has published an action plan for this service. This action plan calls for steps to be taken immediately to address the crisis. They say that weaknesses in the current system across the country are compromising patient care, and increasing pressure on emergency departments. The college outlined that they called for five essential and achievable steps to help turn around GP out-of-hours care in Wales. These include addressing the vital issue facing general practice in the current climate.
In spite of Labour manifesto commitments to improve GP access, it is becoming increasingly difficult for patients to access their GPs. A BBC news investigation earlier this year found that the patient can only see their GP later in the evening in two Welsh health board regions. Across Wales, in seven health boards, only a quarter of GP patients were offered appointments up to 6.30 p.m. in the evening twice a week, and only 20 per cent of Welsh GP surgeries were able to offer early-morning appointments before 8.30 a.m. at least twice a week. No wonder that the chair of BMA Wales's GP committee said, in his words,
'With the lack of resources and no new investment in out-of-hours services, it is no surprise that GPs are feeling too exhausted to work out-of-hours.'
The pressure on GPs is now acute. The number of new GPs joining the workforce in Wales is now at its lowest level for a decade. Just 129 GPs were added to the workforce in 2016-17. The number leaving the service is now at its highest level in the last two decades; 212 left the service over the same period, which is much more than actually came in.
Presiding Officer, this motion calls on the Welsh Government to develop a comprehensive national plan to address pressure on out-of-hours care, critical care and ambulance services. I believe such a plan would deliver significant improvement for patients in Wales, and deserves the support of this Assembly today. I hope that the Minister is listening. Not everybody in this Chamber, but at least this side of the Chamber we are all looking forward to seeing a better health service in this country. You've got more than one third of this budget, but where are the services to the people? I have yet to see them. Thank you.
Os ydym i leddfu'r pwysau ar ein GIG, rhaid inni ymdrin â mater cymorth ac adnoddau ar gyfer gwasanaethau ataliol. Un gwasanaeth o'r fath yw gofal y tu allan i oriau. Mae'n ffaith bod gwasanaethau meddyg teulu y tu allan i oriau yn hollbwysig ar gyfer lleddfu'r pwysau ar wasanaethau brys yng Nghymru. Yn ddiweddar, cynhyrchodd Swyddfa Archwilio Cymru adroddiad ac arolwg a ganfu fod bron 700,000 o bobl yn cysylltu â'r gwasanaeth y tu allan i oriau bob blwyddyn yng Nghymru. O'r staff a ymatebodd i'r arolwg, dywedodd 66 y cant nad yw'r gwasanaethau'n ddigon hyblyg i ateb y llanw a'r trai yn y galw. Roedd 46 y cant yn anghytuno neu'n anghytuno'n gryf fod y morâl yn dda. Er bod cleifion yn gweld gwerth gwasanaethau y tu allan i oriau, nid yw'r safonau cenedlaethol yn cael eu cyrraedd oherwydd problemau staffio a morâl isel.
Ni allai fy mwrdd iechyd lleol fy hun, Aneurin Bevan, lenwi oddeutu 2,300 o sifftiau gwasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau. Ar ddim llai na 27 diwrnod gwahanol, nid oedd gwasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau ar gael ar draws y bwrdd iechyd cyfan am o leiaf 30 munud. Yn y chwe mis rhwng mis Hydref 2017 a mis Mawrth 2018, nid oedd gwasanaeth meddyg teulu y tu allan i oriau ar gael ar draws y rhanbarth cyfan am dros 53 awr. Am gyfnod o bum niwrnod ym mis Chwefror, roedd mwy na hanner y sifftiau meddyg teulu y tu allan i oriau heb eu llenwi.
Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi cyhoeddi cynllun gweithredu ar gyfer y gwasanaeth hwn. Mae'r cynllun gweithredu'n galw am roi camau ar waith ar unwaith i ymateb i'r argyfwng. Maent yn dweud bod gwendidau yn y system bresennol ar draws y wlad yn peryglu gofal cleifion, a mwy o bwysau ar adrannau achosion brys. Dywedodd y coleg eu bod wedi galw am bum cam hanfodol a chyraeddadwy i helpu i drawsnewid gofal meddyg teulu y tu allan i oriau yng Nghymru. Mae'r rhain yn cynnwys mynd i'r afael â'r problemau allweddol sy'n wynebu ymarfer cyffredinol yn yr hinsawdd bresennol.
Er gwaethaf ymrwymiadau maniffesto'r Blaid Lafur i wella mynediad at feddygon teulu, mae'n dod yn fwyfwy anodd i gleifion allu gweld eu meddyg teulu. Canfu ymchwiliad newyddion gan y BBC yn gynharach eleni mai ond mewn dau fwrdd iechyd yng Nghymru y gall claf weld eu meddyg teulu yn hwyrach gyda'r nos. Ledled Cymru, mewn saith bwrdd iechyd, dim ond chwarter y cleifion meddyg teulu oedd yn cael cynnig apwyntiadau hyd at 6.30 p.m. gyda'r nos ddwywaith yr wythnos, a dim ond 20 y cant o feddygfeydd meddygon teulu Cymru oedd yn gallu cynnig apwyntiadau yn gynnar yn y bore cyn 8.30 a.m. o leiaf ddwywaith yr wythnos. Nid yw'n ryfedd fod cadeirydd pwyllgor meddygon teulu Cymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru wedi dweud, yn ei eiriau ef,
Gyda'r diffyg adnoddau a dim buddsoddiad newydd mewn gwasanaethau y tu allan i oriau, nid yw'n syndod fod meddygon teulu'n teimlo eu bod wedi blino gormod i weithio y tu allan i oriau.
Mae'r pwysau ar feddygon teulu bellach yn ddifrifol. Mae nifer y meddygon teulu newydd sy'n ymuno â'r gweithlu yng Nghymru ar ei lefel isaf ers degawd ar hyn o bryd. Dim ond 129 meddyg teulu yn unig a ychwanegwyd at y gweithlu yn 2016-17. Mae'r nifer sy'n gadael y gwasanaeth bellach ar ei lefel uchaf yn y ddau ddegawd diwethaf; gadawodd 212 y gwasanaeth dros yr un cyfnod, sy'n llawer mwy nag a ddaeth i mewn.
Lywydd, mae'r cynnig hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun cenedlaethol cynhwysfawr i fynd i'r afael â'r pwysau ar wasanaethau gofal y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans. Credaf y byddai cynllun o'r fath yn sicrhau gwelliant sylweddol i gleifion yng Nghymru, ac mae'n haeddu cefnogaeth y Cynulliad hwn heddiw. Rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn gwrando. Nid yw pawb yn y Siambr hon yn gwrando, ond ar yr ochr hon i'r Siambr o leiaf mae pawb ohonom yn edrych ymlaen at weld gwasanaeth iechyd gwell yn y wlad hon. Mae gennych dros un rhan o dair o'r gyllideb, ond ble mae'r gwasanaethau i'r bobl? Rwyf eto i'w gweld. Diolch i chi.
Mae'n bleser gallu cymryd rhan yn y ddadl yma ar gapasiti yn y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Wrth gwrs, fel sydd wedi cael ei ddweud, mae'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru o dan straen anferthol drwy'r flwyddyn. Yn fy mhractis i yn Abertawe, rydym ni'n cael ryw gwpwl o gannoedd o alwadau ffôn oddi wrth gleifion bob bore o'r wythnos, ac roedd yna un dydd Llun gwpwl o fisoedd yn ôl pan wnaethom ni gael 700 o alwadau ffôn. Wedyn, wrth gwrs, fel meddygon teulu a nyrsys ac ati, mae'n rhaid inni ddygymod efo'r baich gwaith yna, mewn sefyllfa, wrth gwrs, lle y mae gyda ni brinder staff a hefyd brinder adnoddau i edrych ar ôl y bobl yma.
It's a pleasure to take part in this debate today on the capacity in the NHS here in Wales. Of course, as has been said, the health service here in Wales is under great strain throughout the year. In my practice in Swansea, we have a couple of hundred phone calls from patients every morning of the week, and there was one Monday a couple of months ago when we had 700 calls. Then, as GPs, nurses and so forth, we have to cope with that great burden, in a situation, of course, where we have a shortage of staff and also a shortage of resources to look after these people.
Wrth gwrs, o dan y fath amgylchiadau, mae'r staff yn y gwasanaeth iechyd, fel rydym ni wedi clywed eisoes, yn cyflawni gwaith clodwiw iawn o dan amgylchiadau sydd yn anodd, sydd yn gymhleth, ac sydd mor, mor brysur mae'n anodd iawn gallu trosglwyddo pa mor brysur ydym ni, yn aml, i bobl sydd ddim yn gweithio o dan y fath amgylchiadau.
Felly, mae yna ryw dri pheth i'w ddweud ynglŷn â'r ddadl yma ynglŷn â chapasiti yn y gwasanaeth iechyd. Oes, mae yna brinder staff yn y lle cyntaf. Enwch chi unrhyw fath o broffesiwn sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd ac mae angen rhagor ohonyn nhw—nyrsys, meddygon teulu. Rydym ni'n brin o ryw 400 o feddygon teulu yma yng Nghymru. Mae yna ryw 2,000 o feddygon teulu yng Nghymru; dylai fod yna tua 2,500. Mae gennym ni lai o feddygon y pen yma yng Nghymru na'r rhan fwyaf o wledydd eraill Ewrop. Ymhlith ein harbenigwyr ni yn ein hysbytai, mae tua 40 y cant o swyddi consultants, felly, yn wag yn ein hysbytai ni yma yng Nghymru.
Felly, wrth gwrs, gyda system mor brysur a phrinder staff, wrth gwrs ein bod ni'n mynd i gael rhestrau aros, pobl yn gorfod gweithio llawer yn rhy galed ac ati, ac ati. Dyna pam, fel plaid, rydym ni eisiau agor ysgol feddygol newydd ym Mangor. Mae'n rhaid inni hyfforddi mwy o feddygon yn y lle cyntaf. Mae'n rhaid inni dyfu fwy ohonyn nhw achos nid ydym ni'n cynhyrchu digon o feddygon ar hyn o bryd, a hyd yn oed pe bai pob un sy'n graddio'r dyddiau yma yn aros i weithio yng Nghymru, ni fuasai yna yn dal ddim digon o feddygon yng Nghymru i fod yn gwasanaethu ein pobl.
Elfen arall o'r capasiti ydy prinder gwlâu sydd wedi cael ei sôn amdano eisoes. Mae sawl coleg brenhinol yn dweud am hyn ac weithiau nid yw hi'n ffasiynol i sôn am brinder gwlâu, achos dros y chwarter canrif diwethaf, rydym ni wedi colli rhai miloedd o wlâu yn ein hysbytai ac yn ein cartrefi gofal yma yng Nghymru. Pam mae hynny'n bwysig? Wel, gyda'r boblogaeth yn mynd yn hŷn rŵan, mae yna ystod o bobl sydd yn rhy sâl i aros gartref, hyd yn oed â pha bynnag package dwys sydd gyda chi yn eu cefnogi nhw. Ond eto, er eu salwch a'r ffaith eu bod nhw mor fregus, nid ydyn nhw'n ddigon difrifol wael i fod ar wely mewn ward argyfwng acíwt mewn ysbyty cyffredinol fel Singleton neu Dreforys. Mae yna wastad ystod o gleifion sy'n cwympo rhwng y ddwy stôl yna, ac nid ydym ni'n gallu delio efo nhw yn dda iawn y dyddiau hyn yn absenoldeb gwlâu yn ein hysbytai cymunedol ni.
Y pwynt olaf rwy'n mynd i'w wneud o ran capasiti, wrth gwrs, ydy bod y rhan fwyaf o'r capasiti pwysig yn fan hyn y tu allan i'r gwasanaeth iechyd. Rwy'n sôn yn fan hyn am ofal cymdeithasol. Mae sefyllfa gofal cymdeithasol yng Nghymru, fel yng ngweddill Prydain, yn fregus iawn ar hyn o bryd oherwydd tanariannu cyson dros y blynyddoedd, sy'n golygu bod yna drothwy uchel iawn i chi allu derbyn gwasanaethau, wedyn, oddi wrth y gwasanaethau cymdeithasol. Yn y bôn, os nad oes yna ddim gofal cymdeithasol, fydd yna ddim gwasanaeth iechyd. Dyna pam, yn y lle cyntaf, mae angen mynd i'r afael efo gofal cymdeithasol. Mae'r amser yn brin rŵan, achos nid ydym ni'n gallu cynnig unrhyw fath o gefnogaeth i drwch eang o'n poblogaeth ar hyn o bryd. Dyna pa mor ddifrifol ydy'r sefyllfa. A dyna pam, fel plaid, rydym ni'n edrych i ailgynllunio'n radical y system gofal cymdeithasol drwy greu gwasanaeth gofal cymdeithasol cenedlaethol o'r newydd, a fydd yn gweithredu fel ein gwasanaeth iechyd ni, ochr yn ochr. Mae'n rhaid, achos ar hyn o bryd, nid ydym ni'n gallu cynnig fawr ddim gofal i'n pobl fwyaf bregus ni sydd fwyaf angen y gofal yna, ac mae'r adnoddau jest ddim ar gael. Mae'r amser wedi pasio i jest wneud pethau bach wrth yr ochrau; mae angen ateb radical a gwasanaeth gofal cymdeithasol newydd, teilwng i'n gwlad. Diolch yn fawr.
Of course, under these circumstances, staff in the NHS, as we’ve heard already, do excellent work under very difficult circumstances, which are complex, and they are so very busy, it’s very difficult to be able to convey how busy we are, often, to people who don’t work under those conditions.
So, there are three things to say about this debate on capacity in the NHS. Yes, there is a staff shortage, in the first place. If you name any profession working in the NHS, you need more of them—nurses and GPs. We’re short of about 400 GPs here in Wales. There are about 2,000 GPs in Wales and there should be about 2,500, and we have fewer doctors per capita in Wales than in the majority of other countries in Europe. Among our specialists in hospitals, about 40 per cent of consultant posts are vacant posts in our hospitals here in Wales.
So, of course, with such a busy system and a staff shortage, of course we’re going to have waiting lists, people having to work far too hard and so forth and so on. That’s why, as a party, we want to open a new medical school in Bangor. We have to train more doctors in the first place. We have to develop more of them, because we don’t produce enough doctors at present, and even if everyone who graduated these days stayed to work in Wales, we still wouldn't have enough doctors in Wales to serve our population.
Another element of the capacity is a shortage of beds, which has already been mentioned. There are several royal colleges that say this, and sometimes it’s not fashionable to talk about bed shortages, because over the last quarter of a century we’ve lost several thousand beds in our hospitals and in our care homes here in Wales. Why is that important? Well, with an ageing population, there is a range of people who are too ill to stay at home, even with whatever intensive package you have supporting them. But despite the fact that they’re sick and they’re so vulnerable, they’re not seriously ill enough to take a bed in an acute ward in a general hospital like Singleton or Morriston. There’s always a range of patients who fall between those two stools, and we can’t deal with them very well these days in the absence of beds in our community hospitals.
The final point that I’m going to make about capacity, of course, is the fact that the majority of capacity here is outside the health service. I’m talking here about social care. The social care situation in Wales, as in the rest of Britain, is very vulnerable at present because of significant underfunding over the years, which means that there is a very high threshold for you to be able to access services from social services. But, basically, if there is no social care, there won’t be a health service. That’s why, in the first place, we need to tackle social care. Time is short now, because we can’t offer any kind of support to a great deal of our population at the moment. That’s how serious the situation is. And that’s why, as a party, we’re looking to reconfigure, radically, the social care system by creating a national social care service that will operate like our health service, and alongside our health service. We have to do that, because, at present, we can’t offer care to our most vulnerable people who most need that care, and the resources are just not available. The time has passed to just take small measures at the margins; we need a radical solution, and a new national social care system that befits our country. Thank you.
I'd like to thank the Welsh Conservatives for bringing forward this important debate today. Our NHS is facing unprecedented demand. In the past 12 months, there were well over a million visits to A&E departments around Wales. Over four in 10 of us find it difficult to make a GP appointment and operations are routinely cancelled due to a lack of beds. While the Choose Well campaign is a step in the right direction, it is going to take much longer to totally re-educate the Welsh public. It is so ingrained in the public’s mindset that when they get ill they need to see a doctor that convincing them that, sometimes, a community pharmacist is a much better option is going to take a long, long time. When you couple this mindset with the fact that it is getting harder to see a GP because of underfunding and over work, it is no wonder that people inappropriately turn up at the A&E department.
We have to be bold if we're going to ensure that ambulances queuing outside our A&E departments are a thing of the past. We have to be bold if we're going to ensure that our hard-working NHS staff no longer feel that they're working in a war zone. And we have to be bold if we're going to ensure our NHS has a future. We know that over a third of those attending A&E would be more appropriately dealt with elsewhere in the NHS, which is why I wholeheartedly support both the BMA and the Royal College of Emergency Medicine, which have suggested we look at co-location of primary care services and the use of front-door physicians. We also have to look at introducing a single point gateway service that can funnel people to the appropriate service. The 111 service is a step in the right direction, but it needs to be rolled out faster and have a much wider remit.
We have limited resources in terms of doctors and nurses, and quite often a patient can be seen faster and receive the same level of care by seeing an allied health professional. Why take up a GP’s valuable time to issue a sick note, when an occupational therapist could deal with this request? Why see a doctor about a cold when the pharmacist can provide you with the best treatment option? As I highlighted earlier, this will require a complete mindset change from the general public, which is why we have to help them make the right choices. Adverts will only get us so far. We have to introduce a system of triaging patients, and I believe that the 111 service has the potential to be that system. Make it a one-stop shop for the NHS and help ensure that patients get the best treatment at the right time by signposting them to the most appropriate service.
Our NHS can’t afford another bad winter leading to a bad spring and a worse summer. We have to act now and take the bold steps needed to relieve the pressures on the system. Diolch yn fawr.
Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Mae ein GIG yn wynebu galw nas gwelwyd mo'i debyg o'r blaen. Yn y 12 mis diwethaf, cafwyd ymhell dros filiwn o ymweliadau ag adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru. Mae dros bedwar o bob 10 ohonom yn ei chael hi'n anodd gwneud apwyntiad gyda meddyg teulu a chaiff llawdriniaethau eu canslo fel mater o drefn oherwydd diffyg gwelyau. Er bod yr ymgyrch Dewis Doeth yn gam i'r cyfeiriad cywir, mae'n mynd i gymryd llawer mwy o amser i ail-addysgu'r cyhoedd yng Nghymru yn llwyr. Mae'n rhan mor annatod o feddylfryd y cyhoedd fod angen iddynt weld meddyg pan fyddant yn sâl fel bod eu hargyhoeddi bod fferyllydd cymunedol weithiau'n opsiwn llawer gwell yn mynd i gymryd amser hir iawn. Pan gysylltwch y meddylfryd hwn â'r ffaith ei bod hi'n mynd yn anos gweld meddyg teulu oherwydd tanariannu a gorweithio, nid yw'n unrhyw syndod fod pobl yn ymweld yn amhriodol ag adrannau damweiniau ac achosion brys.
Rhaid inni fod yn feiddgar os ydym am sicrhau bod ambiwlansys yn ciwio y tu allan i'n hadrannau damweiniau ac achosion brys yn rhywbeth sy'n perthyn i'r gorffennol. Rhaid inni fod yn feiddgar os ydym yn mynd i sicrhau nad yw ein staff GIG gweithgar yn teimlo eu bod yn gweithio ynghanol rhyfel. A rhaid inni fod yn feiddgar os ydym yn mynd i sicrhau bod dyfodol gan ein GIG. Gwyddom y byddai dros draean o'r rhai sy'n mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys yn cael sylw mwy priodol mewn mannau eraill yn y GIG, a dyna pam rwy'n cefnogi Cymdeithas Feddygol Prydain a'r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys yn llwyr, wedi iddynt awgrymu ein bod yn ystyried cydleoli gwasanaethau gofal sylfaenol a'r defnydd o ffisigwyr wrth y drws blaen. Rhaid inni edrych hefyd ar gyflwyno gwasanaeth porth un pwynt a all gyfeirio pobl at y gwasanaeth priodol. Mae'r gwasanaeth 111 yn gam i'r cyfeiriad cywir, ond mae angen iddo gael ei gyflwyno'n gyflymach a chael cylch gorchwyl sy'n llawer ehangach.
Adnoddau cyfyngedig sydd gennym o ran meddygon a nyrsys, ac yn aml iawn gall claf gael ei weld yn gyflymach a chael yr un lefel o ofal drwy weld gweithiwr proffesiynol perthynol i iechyd. Pam mynd ag amser gwerthfawr meddyg teulu ar gyfer darparu nodyn salwch pan all therapydd galwedigaethol ymdrin â'r cais? Pam gweld meddyg ynglŷn ag annwyd pan all y fferyllydd ddarparu'r driniaeth orau ar eich cyfer? Ac fel y dywedais yn gynharach, bydd hyn yn galw am newid ffordd o feddwl y cyhoedd yn llwyr, a dyna pam y mae'n rhaid inni eu helpu i wneud y dewisiadau cywir. Ni all hysbysebion wneud mwy na hyn a hyn. Rhaid inni gyflwyno system brysbennu cleifion, a chredaf fod gan y gwasanaeth 111 botensial i fod yn system o'r fath. Gwnewch y peth yn siop un stop ar gyfer y GIG a helpwch i sicrhau bod cleifion yn cael y driniaeth orau ar yr adeg iawn drwy eu cyfeirio at y gwasanaeth mwyaf priodol.
Ni all ein GIG fforddio gaeaf drwg arall sy'n arwain at wanwyn drwg a haf gwaeth. Rhaid inni weithredu yn awr a chymryd y camau mentrus sydd eu hangen i leddfu'r pwysau ar y system. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
I call the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I'm grateful to the opposition for tabling today's debate. The overall sentiment—delivering high-quality services that meet high and increasing demand—is something on which I'm sure we can all agree, but obviously there are points of disagreement within the motion; hence a Welsh Government amendment.
The parliamentary review, made up of a panel of independent experts that every party in this place supported, described the increasing demands and new challenges that the NHS and social care face: an ageing population, lifestyle factors and changing public expectations. We know that, despite these demands, the vast majority of patients who need NHS services receive care in a timely manner, with high rates of satisfaction. The fact that typical NHS care is effective, timely and compassionate is, of course, thanks to our staff. But, in terms of capacity to meet the demand for services, there is now a record number of staff working within NHS Wales. It is the only public service, in an age of austerity, that has seen an increase in head count, and I will in the coming weeks announce my decision on investing in the future of our healthcare workforce.
Diolch ichi, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r wrthblaid am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'r teimlad cyffredinol—fod darparu gwasanaethau o safon uchel sy'n ateb galw mawr a chynyddol—yn rhywbeth rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno arno, ond yn amlwg mae yna bwyntiau yn y cynnig lle ceir anghytundeb; a dyna'r rheswm dros welliant Llywodraeth Cymru.
Disgrifiodd yr adolygiad seneddol, a luniwyd o banel o arbenigwyr annibynnol wedi'i gefnogi gan bob plaid yn y lle hwn, y galwadau cynyddol a'r heriau newydd sy'n wynebu'r GIG a gofal cymdeithasol: poblogaeth sy'n heneiddio, ffactorau'n ymwneud â ffordd o fyw a disgwyliadau newidiol y cyhoedd. Er gwaethaf y galwadau hyn, fe wyddom fod y mwyafrif helaeth o gleifion sydd angen gwasanaethau'r GIG yn cael gofal mewn modd amserol, gyda chyfraddau uchel o fodlonrwydd. Diolch i'n staff wrth gwrs fod gofal GIG nodweddiadol yn effeithiol, yn amserol ac yn drugarog. Ond o ran capasiti i ateb y galw am wasanaethau, mae'r nifer uchaf erioed o staff yn gweithio yn GIG Cymru bellach. Dyma'r unig wasanaeth cyhoeddus, mewn adeg o gyni, sydd wedi gweld cynnydd yn nifer y gweithwyr, ac yn yr wythnosau sydd i ddod, byddaf yn cyhoeddi fy mhenderfyniad ar fuddsoddi yn nyfodol ein gweithlu gofal iechyd.
I have previously described how 'A Healthier Wales' sets out our commitment to enable health and social care services to meet population need—as I've said before, the first time we have ever had a joint health and social care plan with ownership between health, local government and the third sector. A transformation programme will bring pace and purpose to how we invest in people and how we build staff capacity, and we know that improving system capacity to plan effectively and efficiently is essential. We're delivering on a key priority to work with health and social care organisations and partners to simplify the planning and delivery of our services. Our amendment recognises the comprehensive work of our staff within the NHS, within local government, and wider partners, to plan and build capacity around and within NHS Wales to meet demand for services throughout the year. We, of course, heard some of this, in relation to specific planning for winter, in the earlier comments of David Melding.
We've been open about the challenges felt by out-of-hours primary care, critical care and emergency ambulance services, and we also know that, despite this pressure, the vast majority who require these services continue to receive timely access and high standards of care—once again, thanks to our compassionate and dedicated staff. As an example, the latest available figures show people categorised as 'immediately life threatened' in our red category of emergency ambulance calls receive a response in just over five minutes on average, and Dawn Bowden was right to point out that our model for emergency ambulance services is being copied in Scotland and England. We've been clear about how we're targeting national support for these services, with a clear understanding of demand and how best to manage it. That will help us to deliver sustainable out-of-hours primary care as well as critical care services. I've recently announced an additional £5 million to be made available this year for critical care, which will help us to create the capacity that is required over winter and to create a foundation for sustainable improvement.
We have commissioned an independent review of ambulance services and the amber category to understand whether improvements can be made to the management of patients and, of course, we'll have a statement on that next month and an opportunity for Members to consider that in advance. There is significant work under way in all three areas to focus on the need to recognise and understand pressures and plan to meet them. Our plan is to help support front-line staff to deliver those high-performing services, focusing on experience, outcome and value.
As to developing a national plan to address pressures on services, 'A Healthier Wales' describes our commitment to delivering a whole-system approach, where all services are delivered seamlessly and wrapped around the needs of the individual. It is imperative that we do not consider services in isolation. We should resist the regular calls in this place and in others to create new and piecemeal specific plans, but concentrate on delivering action that we have set out and agreed in our long-term plan.
On bed numbers—a point was made at various points in the debate—we actually have a lower occupancy rate than in England and more beds, proportionately, than the system in England. Now, specifically on critical care, I made reference to the £5 million this year to help support a permanent increase in the number of critical care beds, and that does underline our commitment to strengthening critical care and we recognise that that is necessary, not only for the winter, but in the longer term. That follows my recent announcement of £15 million of recurrent funding from the next financial year for these essential services.
On our emergency ambulance services, we already have a national plan. The Welsh ambulance service trust has an approved plan up to 2021, based on commissioning intentions that are set out by the chief ambulance commissioner. Members will, no doubt, be interested to know that the collaborative commissioning arrangements that we have in Wales have recently been copied in England. We know there are more paramedics working in Wales than ever before, and, since 2014, the number of paramedic training places has more than doubled—not by accident, but by deliberate choices made by Welsh Labour leadership.
On primary care out-of-hour services, there's been a significant and collective focus on this area over the past year. As part of our broader plan, work is under way to develop a new model of out-of-hours primary care, modelled on seamless integration with other services through the 111 service. And I'm pleased to hear both in this debate and in recent weeks recognition of the successful impact that the 111 service has had where it's been rolled out. I'd caution Members who would demand an immediate roll-out of that service across the country. Part of the success has been to understand the demand of each area and to build capacity in primary care support and to make sure that we have the right staff in the right place to deliver the quality of service.
Rwyf eisoes wedi disgrifio sut y mae 'Cymru Iachach' yn nodi ein hymrwymiad i alluogi gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol i fodloni anghenion y boblogaeth—fel y dywedais o'r blaen, y tro cyntaf erioed inni gael cynllun iechyd a gofal cymdeithasol sy'n eiddo i'r sector iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector. Bydd rhaglen drawsnewid yn sicrhau cyflymder a diben i'r modd rydym yn buddsoddi mewn pobl a'r modd yr adeiladwn y capasiti staff, ac rydym yn gwybod bod gwella gallu'r system i gynllunio'n effeithiol ac yn effeithlon yn hanfodol. Rydym yn cyflawni ar flaenoriaeth allweddol i weithio gyda sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol a phartneriaid er mwyn symleiddio'r gwaith o gynllunio a darparu ein gwasanaethau. Mae ein gwelliant yn cydnabod gwaith cynhwysfawr ein staff yn y GIG, mewn llywodraeth leol, a chan bartneriaid ehangach, ar gynllunio ac adeiladu capasiti o amgylch ac o fewn GIG Cymru i ateb y galw am wasanaethau drwy gydol y flwyddyn. Wrth gwrs, fe glywsom rywfaint o hyn mewn perthynas â chynlluniau penodol ar gyfer y gaeaf, yn sylwadau cynharach David Melding.
Rydym wedi bod yn agored ynglŷn â'r heriau a deimlir gan y gwasanaethau gofal sylfaenol y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans brys, a gwyddom hefyd, er gwaethaf y pwysau, fod y mwyafrif helaeth sydd angen y gwasanaethau hyn yn parhau i gael mynediad amserol a gofal o safon uchel—unwaith eto, diolch i'n staff tosturiol ac ymroddedig. Er enghraifft, dengys y ffigurau diweddaraf sydd ar gael fod pobl sydd wedi'u categoreiddio fel rhai y mae eu bywyd mewn perygl yn ein categori coch o alwadau brys am ambiwlans yn cael ymateb o fewn ychydig dros bum munud ar gyfartaledd, ac roedd Dawn Bowden yn iawn i nodi bod ein model ar gyfer gwasanaethau ambiwlans brys yn cael ei efelychu yn Lloegr a'r Alban. Rydym wedi bod yn glir ynglŷn â'r modd y targedwn gymorth cenedlaethol ar gyfer y gwasanaethau hyn, gyda dealltwriaeth eglur o'r galw a'r ffordd orau i'w reoli. Bydd hynny'n ein helpu i ddarparu gofal sylfaenol y tu allan i oriau sy'n gynaliadwy yn ogystal â gwasanaethau gofal critigol. Yn ddiweddar cyhoeddais £5 miliwn ychwanegol i fod ar gael eleni ar gyfer gofal critigol, a bydd yn ein helpu i greu'r capasiti sydd ei angen dros y gaeaf ac i greu sylfaen ar gyfer gwelliant cynaliadwy.
Rydym wedi comisiynu adolygiad annibynnol o wasanaethau ambiwlans a'r categori oren i ddeall a ellir gwella trefniadau rheoli cleifion ac wrth gwrs, bydd gennym ddatganiad ar hynny y mis nesaf a chyfle i'r Aelodau ystyried hynny ymlaen llaw. Mae gwaith sylweddol ar y gweill ym mhob un o'r tri maes i ganolbwyntio ar yr angen i gydnabod a deall y pwysau a chynllunio i'w ddiwallu. Ein cynllun yw helpu i gynorthwyo staff rheng flaen i ddarparu gwasanaethau perfformiad uchel, gan ganolbwyntio ar brofiad, canlyniad a gwerth.
O ran datblygu cynllun cenedlaethol i ymdrin â phwysau ar wasanaethau, mae 'Cymru Iachach' yn disgrifio ein hymrwymiad i ddarparu dull system gyfan, lle mae'r holl wasanaethau'n cael eu darparu'n ddi-dor a'u lapio o amgylch anghenion yr unigolyn. Mae'n hanfodol nad ydym yn ystyried gwasanaethau ar eu pen eu hunain. Dylem wrthsefyll y galwadau rheolaidd yn y lle hwn ac mewn mannau eraill i greu cynlluniau penodol newydd a thameidiog, a chanolbwyntio yn lle hynny ar gyflawni'r camau gweithredu a nodwyd gennym ac y cytunwyd arnynt yn ein cynllun hirdymor.
Ar niferoedd gwelyau—gwnaed pwynt ar amrywiol adegau yn y ddadl—mae gennym gyfradd defnydd is nag yn Lloegr a mwy o welyau yn gyfrannol na'r system yn Lloegr. Nawr, yn benodol ar ofal critigol, rwyf wedi cyfeirio at y £5 miliwn eleni i helpu i gefnogi cynnydd parhaol yn nifer y gwelyau gofal critigol, ac mae hynny'n tanlinellu ein hymrwymiad i gryfhau gofal critigol ac rydym yn cydnabod bod hynny'n angenrheidiol, nid yn unig ar gyfer y gaeaf, ond yn y tymor hwy. Mae hynny'n dilyn fy nghyhoeddiad diweddar o £15 miliwn o gyllid rheolaidd o'r flwyddyn ariannol nesaf ar gyfer y gwasanaethau hanfodol hyn.
Ar ein gwasanaethau ambiwlans brys, mae gennym gynllun cenedlaethol eisoes. Mae gan ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans Cymru gynllun a gymeradwywyd hyd at 2021 yn seiliedig ar y bwriadau a nodwyd gan brif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans. Heb amheuaeth, bydd yr Aelodau'n falch o wybod bod y trefniadau comisiynu cydweithredol sydd gennym yng Nghymru wedi'u copïo yn Lloegr yn ddiweddar. Gwyddom fod mwy o barafeddygon yn gweithio yng Nghymru nag erioed o'r blaen, ac ers 2014 mae nifer y lleoedd hyfforddiant parafeddygol wedi mwy na dyblu ers 2014—nid drwy ddamwain, ond drwy ddewisiadau bwriadol a wnaed gan arweinyddiaeth Llafur Cymru.
Ar wasanaethau gofal sylfaenol y tu allan i oriau, cafwyd ffocws sylweddol a chyfunol ar y maes hwn dros y flwyddyn ddiwethaf. Fel rhan o'n cynllun ehangach, mae gwaith yn mynd rhagddo ar ddatblygu model newydd o ofal sylfaenol y tu allan i oriau, wedi'i fodelu ar integreiddio di-dor â gwasanaethau eraill drwy'r gwasanaeth 111. Ac rwy'n falch o glywed cydnabyddiaeth yn y ddadl hon ac yn ystod yr wythnosau diwethaf i effaith lwyddiannus y gwasanaeth 111 lle cafodd ei gyflwyno. Buaswn yn rhybuddio Aelodau a fyddai'n galw am gyflwyno'r gwasanaeth hwnnw ar unwaith ledled y wlad. Rhan o'r llwyddiant oedd deall y galw ym mhob ardal ac adeiladu capasiti mewn cymorth gofal sylfaenol a gwneud yn siŵr fod gennym y staff cywir yn y lle cywir i ddarparu gwasanaeth o ansawdd.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I'll happily take an intervention.
Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.
But surely you recognise that having somewhere like Aneurin Bevan health board having no out-of-hours cover for parts of the day on 27 different days simply isn't acceptable if we're trying to take this pressure away.
Ond does bosib nad ydych yn cydnabod bod cael rhywle fel bwrdd iechyd Aneurin Bevan heb wasanaeth y tu allan i oriau am rannau o'r diwrnod ar 27 o ddiwrnodau gwahanol yn annerbyniol os ydym yn ceisio cael gwared ar y pwysau hwn.
And that's why we're committed to rolling out the 111 service. We are committed to improving out-of-hours care, just as every Government across the United Kingdom is. We're actually doing something about it. And you will see the 111 service arriving in Aneurin Bevan in the near-ish future.
Now, on staff numbers—[Interruption.] Well, on staff numbers, it's worth reflecting, as I said, that we've continued to invest during a time of Tory austerity, but it isn't just the numbers of staff; it's how they do their job. That's why integrating health and social care services with seamless models of care is a priority for the Welsh Government. Despite significant cuts to the Welsh Government's budget, after eight hard years of Tory austerity—which, Dawn Bowden reminds us, are continuing—we have continued to invest in social services. This is a significant difference to what is happening across the border, where Conservative choices—deliberate choices—have been made to cut and cut again social care in England. Yet, here in Wales, we have had £50 million this year in the integrated care fund, £100 million over two years into the transformation fund, and £30 million next year for regional partnership boards.
There is a radically different story being told here in Wales about our choices in a time of austerity and what is happening when the Conservatives are actually in power. And there is a contradiction in a number of the comments that have been made by Conservative speakers today—on the one hand calling for more money to go into primary care, but, on the other hand, calling for more money to go into secondary care. It simply isn't possible to do both of the things you are suggesting and, at the same time, demand you get more money to put even more money into local government. These are the unavoidable consequences of Tory austerity, and I should remind you of that undeniable fact. The Conservative Party has campaigned for austerity in three successive general elections. You cannot champion austerity at the ballot box and then run away from its undeniable, indivisible consequences. We will continue to prioritise social care as a sector of national importance. It is front and centre in 'A Healthier Wales', our joint plan for health and social care, designed and owned, for the first time, by health, local government and the third sector.
We know the NHS needs to transform to meet the needs and demands of today and the future, but one thing will remain as it always has: the NHS will continue to deliver to meet the needs of the people who need it most, and those people will never trust the Tories with our NHS.
A dyna pam rydym yn ymrwymedig i gyflwyno'r gwasanaeth 111. Rydym yn ymrwymedig i wella gofal y tu allan i oriau, fel y mae pob Llywodraeth ledled y Deyrnas Unedig. Rydym yn gwneud rhywbeth yn ei gylch mewn gwirionedd. Ac fe fyddwch yn gweld y gwasanaeth 111 yn cyrraedd Aneurin Bevan yn y dyfodol gweddol agos.
Nawr, ar niferoedd staff—[Torri ar draws.] Wel, ar niferoedd staff, mae'n werth ystyried, fel y dywedais, ein bod wedi parhau i fuddsoddi yn ystod cyfnod o gyni Torïaidd, ond mae'n ymwneud â mwy na nifer y staff; mae'n ymwneud â sut y maent yn gwneud eu gwaith. Dyna pam fod integreiddio iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol gyda modelau gofal di-dor yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Er gwaethaf toriadau sylweddol i gyllideb Llywodraeth Cymru, ar ôl wyth mlynedd galed o gyni Torïaidd—sy'n parhau, fel y mae Dawn Bowden yn ein hatgoffa—rydym wedi parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau cymdeithasol. Mae hyn yn wahanol iawn i'r hyn sy'n digwydd dros y ffin, lle mae dewisiadau'r Ceidwadwyr—dewisiadau bwriadol—wedi arwain at doriadau eto ac eto i ofal cymdeithasol yn Lloegr. Eto i gyd, yma yng Nghymru, rydym wedi cael £50 miliwn eleni yn y gronfa gofal integredig, £100 miliwn dros ddwy flynedd i'r gronfa trawsnewid, a £30 miliwn y flwyddyn nesaf ar gyfer byrddau partneriaeth rhanbarthol.
Ceir stori wahanol iawn yma yng Nghymru am ein dewisiadau mewn adeg o gyni a beth sy'n digwydd pan fo'r Ceidwadwyr mewn grym. Ac mae nifer o'r sylwadau a wnaeth y siaradwyr Ceidwadol heddiw yn gwrth-ddweud ei gilydd—ar y naill law'n galw am fwy o arian tuag at ofal sylfaenol, ond ar y llaw arall, yn galw am fwy o arian tuag at ofal eilaidd. Nid oes modd gwneud y ddau beth a awgrymwch a galw ar yr un pryd am gael mwy o arian i lywodraeth leol. Dyma ganlyniadau anochel y cyni Torïaidd, a dylwn eich atgoffa o'r ffaith ddiymwad honno. Mae'r Blaid Geidwadol wedi ymgyrchu dros gyni mewn tri etholiad cyffredinol olynol. Ni allwch hyrwyddo cyni mewn etholiad a throi eich cefn wedyn ar ei ganlyniadau diymwad a diwahân. Byddwn yn parhau i flaenoriaethu gofal cymdeithasol fel sector o bwys cenedlaethol. Mae'n cael lle blaenllaw yn 'Cymru Iachach', ein cynllun ar y cyd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, wedi'i gynllunio a'i berchnogi, am y tro cyntaf, gan y sector iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector.
Fe wyddom fod angen i'r GIG drawsnewid er mwyn diwallu anghenion a gofynion heddiw a'r dyfodol, ond bydd un peth yn aros fel erioed: bydd y GIG yn parhau i gyflawni er mwyn diwallu anghenion y bobl sydd ei angen fwyaf, ac ni fydd y bobl hynny byth yn ymddiried yn y Torïaid i ofalu am ein GIG.
Galwaf ar Suzy Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Suzy Davies to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yes, it's always easy, isn't it, to make yourself try and look better just because another Government might be doing worse than they used to. That does not disguise the fact that you are still producing the poorest health results across the UK. Can I thank everyone who took part in this debate, please? I'm sorry I'm not going to have time to respond to it all, because I don't have much time. But this debate was essentially about the difference between a vision, which a lot of us were behind, and that lived experience of our constituents—and, indeed, our doctors, judging from what Dai Lloyd said.
Angela Burns's example of the gentleman who was waiting five hours just to go a few hundred yards is not unique, but it is illustrative of the problems that we were trying to raise in this debate and hoping to get some sensible response from the Government on. Because, Cabinet Secretary, I'm sure you're not thrilled by those out-of-hours statistics either, or the delayed transfer of care statistics, how long ambulances are waiting outside hospitals—I'm not very happy with you pulling your statement on ambulance times, by the way—or, in fact, the fact that paramedics, 8.8 per cent of them, are off sick. [Interruption.] But all this is happening on your watch.
We're all behind you with this parliamentary review direction, following the work that was done on that, towards improved community care—it was a policy direction we were all tending to follow anyway—but we are not feeling it, and that is why your amendment is so hollow. The references to social care we tend to hear here are still feeling like an afterthought compared to the health service. We have examples in my own constituency of temporary closures of services and clinics—temporary that become permanent, because staff get redeployed; that happened in Maesteg. We have new ideas, like the Red Cross's work with individuals who are making a series of inappropriate 999 calls, being trialled at Morriston. Fantastic results—money pulled. And of course, when you're talking about a social model of community care, it's not just about GPs; it's about people like the Red Cross and the paramedics and the pharmacists and the third sector.
So, I want you to look at community care, if you like, as a sort of preventative flood plain in which care and well-being of our constituents can be better managed. Flood plains don't just alleviate the effects of storm water further downstream; they create a fertile soil. It's where things grow, where things get better, where you get signs of health. If community care is about preventative care producing those valuable results less stressfully and more efficiently upstream, that's where the investment should be. But if you let these storm waters—and they're increasing; they're all-year-round now—just continue to surge across an arid desert, you're going to stay and remain with the results that we have now.
That 5 per cent cut that Angela Burns spoke about—I know you're talking about in-year increases, but that 5 per cent cut is fundamentally undermining the purposes of 'A Healthier Wales' here, and it doesn't do, as Caroline Jones actually mentioned—. If you're not investing in community care, you are not creating trust in a part of the health service where that trust needs to be created in order to persuade people to move away from the 999 buttons on their phone.
So, I don't particularly want to wait until next week, Cabinet Secretary. I'm sorry you didn't mention this in your response to this debate, but there is a transformation fund—two, in fact; you mentioned it earlier—and I don't see yet how they're contributing to creating the community care that we need to stop the problems from happening downstream.
Diolch yn fawr, Lywydd. Ydy, mae'n hawdd gwneud eich hun i edrych yn well bob amser, onid yw, oherwydd bod Llywodraeth arall o bosibl yn gwneud yn waeth na'u harfer. Nid yw hynny'n celu'r ffaith eich bod yn dal i gynhyrchu'r canlyniadau iechyd gwaelaf ledled y DU. A gaf fi ddiolch i bawb a gymerodd ran yn y ddadl hon, os gwelwch yn dda? Mae'n ddrwg gennyf nad wyf yn mynd i gael amser i ymateb i'r cyfan, gan nad oes gennyf lawer o amser. Ond yn y bôn roedd y ddadl hon yn ymwneud â'r gwahaniaeth rhwng gweledigaeth, a gefnogwyd gan lawer ohonom, a phrofiad byw ein hetholwyr—ac yn wir, ein meddygon, a barnu o'r hyn a ddywedodd Dai Lloyd.
Nid yw enghraifft Angela Burns o'r gŵr bonheddig a fu'n aros am bum awr i fynd lai nag ychydig gannoedd o lathenni yn unigryw, ond mae'n ddarlun o'r problemau roeddem yn ceisio rhoi sylw iddynt yn y ddadl hon ac y gobeithiem gael ymateb synhwyrol gan y Llywodraeth yn eu cylch. Oherwydd, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr nad ydych wrth eich bodd â'r ystadegau y tu allan i oriau hynny chwaith, na'r ystadegau oedi wrth drosglwyddo gofal, pa mor hir y mae ambiwlansys yn aros y tu allan i ysbytai—nid wyf yn hapus iawn eich bod wedi methu rhoi datganiad ar amseroedd ambiwlansys, gyda llaw—neu'n wir, y ffaith bod parafeddygon, 8.8 y cant ohonynt, yn absennol oherwydd salwch. [Torri ar draws.] Ond mae hyn oll yn digwydd dan eich goruchwyliaeth chi.
Mae pawb ohonom y tu ôl i chi gyda chyfeiriad yr adolygiad seneddol, yn dilyn y gwaith a wnaed ar hynny, tuag at ofal cymunedol gwell—roedd yn gyfeiriad polisi y tueddai pawb ohonom i'w ddilyn beth bynnag—ond nid ydym yn ei deimlo, a dyna pam y mae eich gwelliant mor wag. Mae'r cyfeiriadau at ofal cymdeithasol y tueddwn i'w clywed yma yn dal i deimlo fel ôl-ystyriaeth o gymharu â'r gwasanaeth iechyd. Mae gennym enghreifftiau yn fy etholaeth o gau gwasanaethau a chlinigau dros dro—dros dro sy'n troi'n barhaol, gan fod staff yn cael eu hadleoli; digwyddodd hynny ym Maesteg. Mae gennym syniadau newydd, fel gwaith y Groes Goch gydag unigolion sy'n gwneud cyfres o alwadau 999 amhriodol, yn cael eu treialu yn Nhreforys. Canlyniadau gwych—tynnu arian yn ôl. Ac wrth gwrs, pan fyddwch yn sôn am fodel cymdeithasol o ofal yn y gymuned, mae'n ymwneud â mwy na meddygon teulu; mae'n ymwneud â phobl fel y Groes Goch a'r parafeddygon a'r fferyllwyr a'r trydydd sector.
Felly, rwyf am ichi edrych ar ofal yn y gymuned, os mynnwch, fel math o orlifdir ataliol lle gellir rheoli gofal a lles ein hetholwyr yn well. Nid lliniaru effeithiau dŵr storm ymhellach i lawr yr afon yn unig y mae gorlifdiroedd yn ei wneud; maent yn creu pridd ffrwythlon. Dyna lle mae pethau'n tyfu, lle bydd pethau'n gwella, lle rydych yn cael arwyddion o iechyd. Os yw gofal cymunedol yn ymwneud â gofal ataliol yn cynhyrchu'r canlyniadau gwerthfawr hyn dan lai o bwysau ac yn fwy effeithlon i fyny'r afon, dyna ble y dylid buddsoddi. Ond os gadewch i ddyfroedd y storm—ac maent yn cynyddu; maent yn digwydd drwy gydol y flwyddyn bellach—i barhau i ledu ar draws anialdir sych, rydych yn mynd i aros gyda'r canlyniadau sydd gennym yn awr.
Y toriad o 5 y cant y soniodd Angela Burns amdano—gwn eich bod chi'n sôn am gynnydd canol blwyddyn, ond mae'r toriad o 5 y cant yn tanseilio diben 'Cymru Iachach' yn sylfaenol yma, ac nid yw'n iawn, fel y soniodd Caroline Jones—. Os nad ydych yn buddsoddi mewn gofal yn y gymuned, nid ydych yn creu hyder mewn rhan o'r gwasanaeth iechyd lle mae angen creu hyder er mwyn darbwyllo pobl i ymatal rhag pwyso 999 ar eu ffôn.
Felly, nid wyf yn arbennig o awyddus i aros tan yr wythnos nesaf, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n ddrwg gennyf na sonioch chi am hyn yn eich ymateb i'r ddadl, ond ceir cronfa trawsnewid—dwy, mewn gwirionedd; fe sonioch am hynny'n gynharach—ac nid wyf yn gweld eto sut y maent yn cyfrannu at greu'r gofal yn y gymuned sydd ei angen er mwyn inni allu atal problemau rhag digwydd i lawr yr afon.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, at y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, rydw i'n symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
Felly, mae'r bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr ar gapasiti y gwasanaeth iechyd, ac rydw i'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, un yn ymatal, 34 yn erbyn, felly gwrthodwyd y cynnig.
The first vote is on the Welsh Conservatives’ debate on NHS capacity and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, one abstention and 34 against. Therefore, the motion is not agreed.
NDM6829 - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 15, Yn erbyn: 34, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6829 - Motion without amendment: For: 15, Against: 34, Abstain: 1
Motion has been rejected
Ar welliant 1, os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 30, un yn ymatal, 19 yn erbyn, felly mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.
On amendment 1, if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 30, one abstention and 19 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
NDM6829 - Gwelliant 1: O blaid: 30, Yn erbyn: 19, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6829 - Amendment 1: For: 30, Against: 19, Abstain: 1
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
Mae gwelliant 2 a gwelliant 3 yn cael eu dad-ddethol, sy'n dod â ni at y cynnig wedi'i ddiwygio.
Amendments 2 and 3 are therefore deselected, which brings us to the motion as amended.
Cynnig NDM6829 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y gwaith sy’n cael ei wneud i adeiladu capasiti GIG Cymru i fodloni'r galw am wasanaethau drwy gydol y flwyddyn, nid dim ond yn ystod misoedd y gaeaf.
2. Yn nodi bod angen cydnabod a deall y pwysau sydd drwy gydol y flwyddyn, er mwyn hybu gallu’r GIG i ddarparu mynediad cyson a theg at wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi rhoi Cymru Iachach ar waith i ymdrin â’r pwysau ar wasanaethau y tu allan i oriau, gofal critigol ac ambiwlans er mwyn sicrhau bod cleifion yn derbyn gwasanaethau amserol sy'n diwallu eu hanghenion.
Motion NDM6829 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the work that is being done to build the capacity of the Welsh NHS to meet demand for services throughout the year, not just in the winter months.
2. Notes that year-round pressures need to be recognised and understood to support the ability of the NHS to provide consistent and equitable access to out-of-hours, critical care and ambulance services.
3. Calls upon the Welsh Government to support the implementation of a Healthier Wales to address pressures on out-of-hours, critical care and ambulance services to ensure that patients receive timely services which meet their needs.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, un yn ymatal, 21 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 28, one abstention and 21 against. The motion as amended is therefore agreed.
NDM6829 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 28, Yn erbyn: 21, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6829 - Motion as amended: For: 28, Against: 21, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
If you're leaving the Chamber, please do so quickly and quietly.
We now move to the short debate, and I call on Lee Waters to speak on the topic he has chosen. Lee.
Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda.
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Lee Waters i siarad ar y pwnc y mae wedi'i ddewis. Lee.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to give a minute of my time to Jenny Rathbone.
The science is unequivocal: the link between human activity and rising global temperatures is as strong and as certain as the link between smoking and cancer, according to the American Association for the Advancement of Science. The Paris climate change agreement set a target of no more than 2 degrees centigrade global warming above pre-industrial temperatures by the end of the century. It also set an aspirational target of no more than 1.5 degrees centigrade. We're currently on track for more than 3 degrees centigrade global warming by the end of the century. We're likely to burn through the rest of the aspirational carbon budget within the next three to 10 years and reach 1.5 degrees of warming by 2040.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf roi munud o fy amser i Jenny Rathbone.
Mae'r wyddoniaeth yn ddiamwys: mae'r cysylltiad rhwng gweithgarwch dynol a thymereddau byd-eang cynyddol mor gryf ac mor bendant â'r cyswllt rhwng ysmygu a chanser yn ôl y Gymdeithas Americanaidd er Hyrwyddo Gwyddoniaeth. Mae cytundeb Paris ar newid hinsawdd yn gosod targed o ddim mwy na 2 radd canradd o gynhesu byd-eang uwchlaw'r tymereddau cyn-ddiwydiannol erbyn diwedd y ganrif. Roedd hefyd yn gosod targed uchelgeisiol o ddim mwy nag 1.5 gradd canradd. Rydym ar hyn o bryd ar y trywydd tuag at 3 gradd canradd a mwy o gynhesu byd-eang erbyn diwedd y ganrif. Rydym yn debygol o losgi drwy weddill y gyllideb garbon ddyheadol o fewn y tair i 10 mlynedd nesaf a chyrraedd 1.5 gradd o gynhesu erbyn 2040.
Now, 1.5 degrees doesn't sound like much, but it translates to more frequent and more extreme weather events, such as storms, heatwaves and flooding—the kind of events that have a severe impact on human life. The difference between 1.5 degrees and 2 degrees of global warming is the difference between an Arctic that is free of ice once per decade, or once per century. It's the difference between the complete collapse of the world's coral reefs or the loss or around 30 per cent of this life-sustaining ecosystem.
To avert this potential catastrophe, the world must embark on a determined effort to transition away from fossil fuels as a source of energy. We can mobilise for war, we can recapitalise global banks with a massive programme of quantitative easing and so we can recalibrate to mitigate man-made climate change, if we chose to. The simple takeaway from this science is that the faster we cut carbon emissions, the less severe the impacts of rising global temperatures. Thankfully, much of the means of cutting our emissions already exist. We can act now. This means that a key priority for Wales must be transitioning our energy system to renewable sources. By energy, I mean the electricity we use to light our offices and power our televisions, as well as the energy we use to power our vehicles and heat our homes.
We must begin, like Germany and Denmark, by targeting a decrease in our energy demand, by increasing efficiency and eliminating waste. We can then start to decarbonise electricity. The Welsh Government's target is to produce 70 per cent of our electricity from renewables by 2030. We currently produce just 42 cent of our electricity from renewables and we need to move faster. We only have 12 years left to meet our target.
The technologies and means to do this already exist, and, as stark as the science might be, there are huge opportunities for Wales. We can be a leader in the development and deployment of wave and tidal renewables. There are firms in north Wales and south Wales developing industry-leading solutions to the key problems of at-sea renewable deployment. We need to ensure that we capitalise on our potential in this sector, quite unlike the story of wind energy, where Wales was once a world leader but fell behind and lost out on the valuable manufacturing and intellectual property that emerged.
But the most immediate opportunities still lie onshore, in wind and solar and even biomass—tried and tested technologies that are easy to build and maintain and, therefore, relatively low cost. We are close to a point where onshore renewables can operate without a subsidy, ending concerns that green energy will artificially inflate household bills. The cost for new renewables is now significantly below that of nuclear, and competitive with new gas power stations. This is game changing.
One of the UK’s most significant and underutilised wind resources is in rural Wales, but there is only opportunity to build out a small number of projects due to a constrained grid. The lack of grid capacity restricts other opportunities too. At the moment, most of rural Wales will not be able to put in place significant electric vehicle charging, renewable heating or even build new employment because we can’t transport enough electricity, and we risk isolating the people of rural Wales, and part of my own constituency, from changing technology and new opportunities.
It’s reported that storage of more than 1 MW capacity can’t be installed in Wales until the latter half of the next decade. This capacity is needed to support high generation and use of renewables. And until we sort this, I don’t see how we’ll be able to meet our target of producing 70 per cent of electricity from renewables by 2030. And more to the point, if we can’t accelerate this timetable, it might be too late to prevent catastrophic global warming. The new National Infrastructure Commission for Wales should consider the grid as a priority as should the national development framework being developed by the Welsh Government. To unlock funding to build this grid, could the public sector, through pension funds and other investments, invest in the grid? Instead of maxing out our borrowing capacity on building a mega-road that will lock in further emissions increases and build through protected wetlands, which are after all a carbon sink, we should prioritise projects that help us meet our commitments to future generations, not blow them out of the water. And it could help us here and now. Enabling renewable energy generation will create a stable, long-term economic return for the people of Wales.
So, we must withdraw funding from dirty energy. Welsh local government pension funds currently have over £1 billion invested in fossil fuels, money that could be put to far better use supporting a new green economy in Wales. New research by the Institute of Welsh Affairs suggests that we could create 3,500 jobs just in the Swansea bay city region, which includes the Llanelli constituency, by switching to a 100 per cent renewable electricity network, and most of this work would be long-term roles in operation and maintenance.
The IWA has been carrying out extensive research into what practical steps would be needed to turn Wales into a country that meets all its energy needs from renewable sources. That's the kind of bold response we need to see to the warning of the Paris agreement. It's all very well us passing symbolic legislation and being showcased at the UN; it's action that counts—action for the long term that produces tangible benefits in the short term too.
The IWA research suggests that the economic benefits of refitting housing to a higher energy efficiency standard is around £1.6 billion over a 15-year period. Because the firms that would carry out this work are locally rooted in the foundational economy, these benefits are likely to be retained in and by our communities. We already have world leading expertise in sustainable building in our universities, in our housing associations and in our private sector, and we should use this to ensure that all new builds in Wales meet stringent standards for carbon emissions. So, I'm pleased that the Minister for housing has announced funding of £4 million for an innovative green housing project in Burry Port in my constituency.
Of course, this isn't just about electricity and heat; it's also about transport. We must decarbonise our transport system. The more immediate and effective solution is to break the dependency on private transport, moving people to public transport and active travel for short journeys. Getting more people walking and cycling have all sorts of wider benefits to the health and well-being of the nation too. It's the solution that makes sense at all sorts of levels.
As significant and important an innovation as electric vehicles are, they aren't the answer to this problem without a transformed electricity system. All that said, Welsh Government should set out an ambition to end the sale of new petrol and diesel vehicles in the UK. The UK Government has announced a ban by 2040, with other European countries going much earlier. Let's set our aspiration higher and let's leverage the auto sector we have based in Wales to turn this into an opportunity. Welsh Government is working on a new Welsh transport strategy, and it must surely place at its heart the need to decarbonise the transport sector, not just in the words at the front but in the actions at the back. And there is a need to ensure that the energy we do use for transport comes from renewable sources, be that electricity, hydrogen or biofuels.
Wales can use this climate crisis as an opportunity to become a world leader, not just in words but in the deployment of renewable technologies and decarbonisation of the energy system. The timescale is pressing and we need to act, but there are opportunities to improve the lives of Welsh citizens as we do it. Diolch.
Nawr, nid yw 1.5 gradd yn swnio'n llawer, ond mae'n trosi'n ddigwyddiadau tywydd amlach a mwy eithafol, fel stormydd, tywydd poeth a llifogydd—y math o ddigwyddiadau sy'n effeithio'n ddifrifol ar fywydau pobl. Mae'r gwahaniaeth rhwng 1.5 gradd a 2 radd o gynhesu byd-eang yn gyfystyr â'r gwahaniaeth rhwng Arctig sy'n rhydd o iâ unwaith bob degawd, neu unwaith bob canrif. Mae'n gyfystyr â'r gwahaniaeth rhwng dinistrio riffiau cwrel y byd yn llwyr neu golli tua 30 y cant o'r ecosystem hon sy'n cynnal bywyd.
I osgoi'r trychineb posibl hwn, rhaid i'r byd roi cychwyn ar ymdrech benderfynol i symud oddi wrth danwydd ffosil fel ffynhonnell ynni. Gallwn baratoi ar gyfer rhyfel, gallwn ail-gyfalafu banciau byd-eang gyda rhaglen enfawr o esmwytho meintiol ac felly hefyd, gallwn ail-galibradu er mwyn lliniaru newid hinsawdd a achoswyd gan bobl os ydym yn dewis gwneud hynny. Y wers syml o'r wyddoniaeth hon yw po gyflymaf y byddwn yn lleihau allyriadau carbon, y lleiaf difrifol fydd effeithiau cynnydd yn y tymheredd byd-eang. Diolch byth, mae llawer o'r dulliau ar gyfer lleihau ein hallyriadau eisoes yn bodoli. Gallwn weithredu yn awr. Mae'n golygu bod yn rhaid i newid ein system ynni i ffynonellau adnewyddadwy fod yn flaenoriaeth allweddol i Gymru. Wrth ynni, yr hyn a olygaf yw'r trydan a ddefnyddiwn i oleuo ein swyddfeydd a phweru ein setiau teledu, yn ogystal â'r ynni a ddefnyddiwn i bweru ein cerbydau a gwresogi ein cartrefi.
Rhaid inni ddechrau, fel yr Almaen a Denmarc, drwy dargedu gostyngiad yn ein galw am ynni, drwy gynyddu effeithlonrwydd a dileu gwastraff. Wedyn gallwn ddechrau datgarboneiddio trydan. Targed Llywodraeth Cymru yw cynhyrchu 70 y cant o'n trydan o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030. Ar hyn o bryd nid ydym ond yn cynhyrchu 42 y cant o'n trydan o ffynonellau adnewyddadwy, ac mae angen inni symud yn gynt. Nid oes gennym ond 12 mlynedd ar ôl i gyrraedd ein targed.
Mae'r technolegau a'r modd o wneud hyn eisoes yn bodoli, ac er mor llwm yw'r wyddoniaeth, mae yna gyfleoedd enfawr yn bodoli i Gymru. Gallwn fod yn arweinydd ym maes datblygu a defnyddio ynni adnewyddadwy o'r tonnau a'r llanw. Ceir cwmnïau yng ngogledd Cymru a de Cymru sy'n datblygu atebion sy'n arwain diwydiant ar gyfer datrys problemau allweddol y defnydd o ynni adnewyddadwy ar y môr. Mae angen inni sicrhau ein bod yn manteisio ar ein potensial yn y sector hwn, yn wahanol iawn i stori ynni gwynt, lle roedd Cymru unwaith yn arweinydd byd cyn iddi gael ei gadael ar ôl a cholli cyfle i fanteisio ar y gweithgynhyrchu a'r eiddo deallusol gwerthfawr a ddatblygodd.
Ond mae'r cyfleoedd mwyaf uniongyrchol yn dal i fodoli ar y tir, mewn ynni gwynt ac ynni'r haul, a biomas hyd yn oed—technolegau a brofwyd yn llawn ac sy'n hawdd eu hadeiladu a'u cynnal ac felly'n gymharol isel o ran cost. Rydym yn agos at bwynt lle gall ynni adnewyddadwy ar y tir weithredu heb gymhorthdal, gan roi diwedd ar y pryderon y bydd ynni gwyrdd yn chwyddo biliau'r cartref mewn modd artiffisial. Mae cost ynni adnewyddadwy newydd yn sylweddol is na niwclear, ac yn cystadlu â gorsafoedd pŵer nwy newydd. Mae hyn yn newid pethau'n sylfaenol.
Yng nghefn gwlad Cymru y ceir un o adnoddau gwynt mwyaf sylweddol y DU, ond ni wnaed defnydd digonol ohono ac ni cheir cyfle i adeiladu mwy na nifer fach o brosiectau oherwydd bod y grid yn gyfyngedig. Mae diffyg capasiti grid yn cyfyngu ar gyfleoedd eraill hefyd. Ar hyn o bryd, ni fydd y rhan fwyaf o'r Gymru wledig yn gallu gweithredu mannau gwefru cerbydau trydan ar raddfa fawr, gwres adnewyddadwy na hyd yn oed datblygu cyflogaeth newydd oherwydd na allwn drosglwyddo digon o drydan, ac rydym mewn perygl o ynysu pobl yng nghefn gwlad Cymru, a rhan o fy etholaeth fy hun, rhag effaith newidiadau technolegol a chyfleoedd newydd.
Nodir na ellir gosod mwy nag 1 MW o gapasiti yng Nghymru tan ail hanner y degawd nesaf. Mae angen y capasiti hwn i gefnogi cynhyrchiant uchel a defnydd o ynni adnewyddadwy. Hyd nes y gallwn ddatrys hyn, nid wyf yn gweld sut y gallwn gyrraedd ein targed o gynhyrchu 70 y cant o drydan o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2030. Ac yn fwy perthnasol, os na allwn gyflymu'r amserlen hon, gallai fod yn rhy hwyr i atal cynhesu byd-eang trychinebus. Dylai'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol newydd ar gyfer Cymru ystyried y grid fel mater o flaenoriaeth fel y dylai'r fframwaith datblygu cenedlaethol sy'n cael ei ddatblygu gan Lywodraeth Cymru. Er mwyn datgloi cyllid i adeiladu'r grid hwn, a allai'r sector cyhoeddus fuddsoddi yn y grid drwy gronfeydd pensiwn a buddsoddiadau eraill? Yn hytrach na gwario ein gallu benthyca ar godi mega-ffordd a fydd yn anochel yn arwain at allyriadau pellach ac a gaiff ei hadeiladu drwy wlyptiroedd gwarchodedig, sy'n ddalfeydd carbon wedi'r cyfan, dylem roi blaenoriaeth i brosiectau sy'n ein helpu i gyflawni ein hymrwymiadau i genedlaethau'r dyfodol, nid eu chwalu'n rhacs. A gallai ein helpu yma yn y presennol. Bydd galluogi cynhyrchiant ynni adnewyddadwy yn creu elw economaidd sefydlog a hirdymor ar gyfer pobl Cymru.
Felly, rhaid inni ymatal rhag rhoi cyllid tuag at ynni budr. Ar hyn o bryd mae cronfeydd pensiwn llywodraeth leol yng Nghymru wedi sicrhau buddsoddiad o dros £1 biliwn mewn tanwyddau ffosil, arian y gellid ei roi tuag at ddefnydd llawer gwell i gefnogi economi werdd newydd yng Nghymru. Mae ymchwil newydd gan y Sefydliad Materion Cymreig yn awgrymu y gallem greu 3,500 o swyddi yn ninas-ranbarth bae Abertawe, sy'n cynnwys etholaeth Llanelli, drwy newid i rwydwaith trydan 100 y cant adnewyddadwy, a byddai'r rhan fwyaf o'r gwaith hwn yn swyddi gweithredu a chynnal a chadw hirdymor.
Mae'r Sefydliad Materion Cymreig wedi cyflawni ymchwil helaeth i weld pa gamau ymarferol y byddai eu hangen i droi Cymru'n wlad sy'n diwallu ei hanghenion ynni i gyd o ffynonellau adnewyddadwy. Dyna'r math o ymateb beiddgar sydd angen inni ei weld i rybudd cytundeb Paris. Un peth yw pasio deddfwriaeth symbolaidd a chael sylw yn y Cenhedloedd Unedig; gweithredu sy'n cyfrif—gweithredu ar gyfer y tymor hir sy'n cynhyrchu manteision pendant yn y tymor byr hefyd.
Mae ymchwil y Sefydliad Materion Cymreig yn awgrymu bod tua £1.6 biliwn o fantais economaidd i ailosod tai i gydymffurfio â safon effeithlonrwydd ynni uwch dros gyfnod o 15 mlynedd. Oherwydd bod y cwmnïau a fyddai'n cyflawni'r gwaith wedi'u gwreiddio'n lleol yn yr economi sylfaenol, mae manteision hyn yn debygol o gael eu cadw yn ein cymunedau, a chan ein cymunedau. Eisoes mae gennym arbenigedd o'r radd flaenaf ym maes adeiladu cynaliadwy yn ein prifysgolion, yn ein cymdeithasau tai ac yn ein sector preifat, a dylem ei ddefnyddio i sicrhau bod yr holl adeiladau a adeiladir o'r newydd yng Nghymru yn bodloni safonau llym ar gyfer allyriadau carbon. Felly, rwy'n falch fod y Gweinidog tai wedi cyhoeddi cyllid o £4 miliwn ar gyfer prosiect tai gwyrdd arloesol ym Mhorth Tywyn yn fy etholaeth.
Wrth gwrs, mae hyn yn ymwneud â mwy na thrydan a gwres; mae a wnelo hefyd â thrafnidiaeth. Rhaid inni ddatgarboneiddio ein system drafnidiaeth. Yr ateb mwyaf uniongyrchol ac effeithiol yw torri'r ddibyniaeth ar drafnidiaeth breifat, symud pobl tuag at drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol ar gyfer teithiau byr. Mae pob math o fanteision ehangach i iechyd a lles y genedl hefyd o sicrhau bod mwy o bobl yn cerdded a beicio. Dyma'r ateb sy'n gwneud synnwyr ar bob math o lefelau.
Er mor sylweddol a phwysig yw cerbydau trydan fel dyfais, nid ydynt yn ateb i'r broblem hon heb drawsnewid y system drydan. Wedi dweud hynny, dylai Llywodraeth Cymru nodi uchelgais i roi diwedd ar werthu cerbydau petrol a diesel newydd yn y DU. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi gwaharddiad erbyn 2040, gyda gwledydd eraill yn Ewrop yn mynd lawer yn gynharach. Gadewch i ni osod ein huchelgais yn uwch a gadewch i ni ddenu'r sector modurol sydd wedi'i leoli yng Nghymru i droi hyn yn gyfle. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ar strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, ac mae'n rhaid iddi wneud yr angen i ddatgarboneiddio'r sector trafnidiaeth yn rhan ganolog ohoni, nid yn unig yn y geiriau ar ei blaen ond yn y camau gweithredu yn y cefn. Ac mae angen sicrhau bod yr ynni a ddefnyddiwn ar gyfer trafnidiaeth yn dod o ffynonellau adnewyddadwy, boed yn drydan, yn hydrogen neu'n fiodanwyddau.
Gall Cymru ddefnyddio'r argyfwng hinsawdd hwn fel cyfle i ddod yn arweinydd byd-eang, nid mewn geiriau'n unig ond drwy ddefnyddio technolegau adnewyddadwy a datgarboneiddio'r system ynni. Mae'r amserlen yn dynn ac mae angen inni weithredu, ond mae cyfleoedd yma i wella bywydau dinasyddion Cymru wrth inni ei wneud. Diolch.
We have lots of warm words on this, and the Cabinet Secretary has set a challenging 70 per cent target for generating renewable energy for Wales. But we now need to transfer words into action, not least for future generations. Up to now, the planning system has been used to undermine the enthusiasm of citizens who want to do the right things, and most have succumbed under the welter of problems that have been put in their way. Yesterday, we had an encouraging list of innovative housing awards across Wales, which will deliver zero-carbon affordable homes for some 600 households. We need to do more and better. We need to change the planning rules, the building regulations, to ensure that future homes all meet these challenging zero-carbon emissions, which is what Gordon Brown endeavoured to introduce back in 2007 but was torn up by the UK Government in 2015. I recently attended a meeting with Welsh Water, who informed us there was nothing they could do to capture grey water for reuse until the building regulations change to ensure that grey water is separated when it comes off the roof and the roads, so that it doesn't just go into the sea. So, I would urge the Cabinet Secretary to give us a timescale of when we can amend the building regulations to meet the ambitions that we need to deliver on for the sake of our grandchildren.
Mae gennym lawer o eiriau cynnes ar hyn, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gosod targed heriol o 70 y cant ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddadwy i Gymru. Ond mae angen inni drosi geiriau'n weithredu, nid yn lleiaf ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Hyd yn hyn, defnyddiwyd y system gynllunio i danseilio brwdfrydedd dinasyddion sy'n dymuno gwneud y pethau cywir, ac mae rhan fwyaf wedi ildio o dan y gymysgedd o broblemau a roddwyd yn eu ffordd. Ddoe, cawsom restr galonogol o wobrau tai arloesol ledled Cymru, a fydd yn darparu cartrefi di-garbon fforddiadwy ar gyfer tua 600 o deuluoedd. Mae angen inni wneud rhagor ac yn well. Mae angen inni newid y rheolau cynllunio, y rheoliadau adeiladu, er mwyn sicrhau bod yr holl gartrefi yn y dyfodol yn bodloni'r safonau di-garbon heriol hyn, sef yr hyn y ceisiodd Gordon Brown ei gyflwyno yn ôl yn 2007 ond cawsant eu taflu allan gan Lywodraeth y DU yn 2015. Yn ddiweddar bûm mewn cyfarfod â Dŵr Cymru a ddywedodd wrthym nad oedd unrhyw beth y gallent ei wneud i gasglu dŵr llwyd ar gyfer ei ailddefnyddio hyd nes y bydd y rheoliadau adeiladu'n newid i sicrhau bod dŵr llwyd yn cael ei wahanu pan ddaw oddi ar y to a'r ffyrdd, fel nad yw'n mynd yn syth i'r môr. Felly, buaswn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i roi amserlen inni ar gyfer pryd y gallwn ddiwygio'r rheoliadau adeiladu i fodloni'r dyheadau sydd angen inni eu cyflawni er lles ein hwyrion.
Can I now call the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to reply to the debate? Lesley Griffiths.
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Lee, for bringing forward this short debate today. I'd also like to welcome the work of the Institute of Welsh Affairs' Re-energising Wales project. The work considers how we could meet 100 per cent of our energy demand from renewables by 2035, and the benefits this could offer for Wales. I await the outcomes of their research with interest.
Last year I set an ambitious target of generating 70 per cent of Wales's energy consumption from renewable sources. Achieving 100 per cent renewable generation would be very challenging and could leave us relying on our neighbours to keep the lights on in Wales.
Last week, the Intergovernmental Panel on Climate Change released a very hard-hitting report on the impacts of global warming. This highlighted how limiting warming to 1.5 degrees rather than 2 degrees would offer multiple benefits for food and water supplies, human health and the environment. To limit global warming to 1.5 degrees, the IPCC recommend we need to scale up renewable generation rapidly to provide around 85 per cent of the world's electricity by 2050. This would be supported by nuclear and fossil fuels with carbon capture and storage. IPCC state gas is likely to generate around 80 per cent of electricity worldwide to provide flexibility and security. Limiting emissions would require carbon capture and storage, and this technology is as yet unproven.
In its national infrastructure assessment, the UK National Infrastructure Commission recommended the energy system should be running off at least 50 per cent renewable generation by 2030, as part of a transition to a highly renewable generation mix. The commission's modelling showed delivering a low-carbon electricity system for 2050, powered mainly by renewables, is a low-cost option.
In Wales, we are already acting on climate change through the Environment (Wales) Act 2016, where we have legislated to reduce emissions by at least 80 per cent by 2050. I will be asking the Assembly to approve our interim emissions targets to 2050 and our first two carbon budgets later this year. Our focus is now on the actions we need to take to deliver against our targets. We are developing our evidence base to inform the development of our first low-carbon delivery plan, which will be published in March next year.
I've raised concerns with the UK Government about their decision to exclude onshore wind and solar technologies from contracts for difference, the proposed closure of the feed-in tariff, and the lack of funding to support wave and tidal technologies. These support mechanisms have driven the mass uptake of renewable generation and enabled dramatic cost reductions. We need the UK Government to review the current subsidy regime so it reflects the importance of onshore wind and solar to an affordable energy mix.
In Wales, we're working to promote and enable renewable energy and this work is taking effect. Renewables generated enough electricity to meet 43 per cent of consumption in Wales in 2016, and indications are this has risen further to 48 per cent in 2017. This summer, the Minister for Environment attended the inauguration of the Brechfa Forest West windfarm and launched the £460,000 annual community investment fund. The Welsh Government woodland estate also hosts Pen y Cymoedd, which is the largest onshore wind project in England and Wales. In addition to the work the Crown estate, with whom I met this morning, is undertaking for potential new leasing, it has also identified potential for an extension to the existing Gwynt y Môr offshore windfarm.
Renewable energy generation on its own, however, does nothing to decrease our carbon emissions. We must remove fossil fuel generation in order to decarbonise. Currently, Wales hosts 19 per cent of the UK's gas-fired electricity generation capacity. However, we use less than 6 per cent of the UK's total electricity. Eighty-two per cent of the electricity generated in Wales last year was from coal and gas. We are considering how much gas generation Wales should host in the future and the levers we have available to manage this. Decisions on future nuclear plants will be taken at a UK Government level. Wylfa Newydd will provide valuable low-carbon base-load energy for the UK system. However, if Wales is to host such strategic energy projects, they must provide wider economic, social and environmental benefits to Wales.
Moving towards clean energy also requires action to move away from fossil fuel extraction. I'm committed to taking action to prevent Wales being locked into further fossil fuel extraction through onshore unconventional oil and gas, such as shale or coal-bed methane.
By the end of this year, I will be launching a comprehensive update of 'Planning Policy Wales'. In response to Jenny Rathbone's question, I'll be doing PPW's revised edition before the end of this term. As you know, we are looking at a review of building regulations that will go into early next year. As part of the revision of PPW, I will strengthen planning policy in relation to the extraction of onshore unconventional oil and gas. PPW will be a key part of our stronger national policy to promote renewable energy. I want local planning authorities to see renewable resources as valuable assets. We've introduced new requirements for local authorities to identify areas for new wind and solar generation and to set local targets for renewable energy in their plans.
The national development framework and the national marine plan for Wales provide us with an opportunity to consider the infrastructure we need to deliver a decarbonsied economy. For the NDF, we are working to identify onshore wind and solar resources in Wales, the impacts of harnessing them, and the most appropriate areas for generation to be encouraged. Similarly, for the marine plan, policies will be developed to harness sustainable marine renewable energy. However, given the electricity that Wales already exports, new generation must deliver sufficient benefit to justify Wales hosting it.
Research undertaken by the Centre for Low Carbon Futures, across a range of global city regions, shows significant export of economic value simply by paying energy bills. In the UK regions studied, this was between 5.9 per cent and 18 per cent of gross value added being exported. Locally owned generation provides a strong opportunity to retain money in the local economy, contributing to prosperity. This is why I set a target for 1 GW of locally owned electricity generation by 2030 and an expectation for all new developments to have an element of local ownership from 2020. Our policy position on renewable energy must deliver the purpose of retaining benefit locally whilst not acting as a barrier to new generation. Our call for evidence on local ownership closed in the spring and I will publish our response next month.
We will be supporting regional energy planning through the energy atlas. This will be a tool to help local authorities and others realise the central role of decarbonisation in planning for the future of their areas. Regional energy planning will need to encompass electricity, heat and future developments, such as increasing demand for power from electric vehicles. The roll-out of electric vehicles requires infrastructure, as Lee Waters referred to, and we are working with the National Grid and two distribution network operators in Wales to support their work to understand the impacts of expanding the charging infrastructure in Wales.
We also need to understand more about how a smart and interconnected energy system will work in practice. We are fortunate in Wales having SPECIFIC and FLEXIS—EU-funded initiatives that have brought together expertise from our universities to inform innovative developments in energy positive buildings and smart living. We are complementing this with our work on the smart living demonstrators.
I've proposed a debate, Deputy Presiding Officer, for 20 November, during which I would like us to explore what role Wales should play in the UK and global energy marketplace. It would be helpful to explore the levels of generation Members think we should be looking for. This is important as we will need collectively to exhibit strong leadership to deliver these changes and secure maximum benefits for the people of Wales. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch, Lee, am gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw. Hefyd, hoffwn groesawu gwaith y prosiect Ail-egnïo Cymru gan y Sefydliad Materion Cymreig. Mae'r gwaith yn ystyried sut y gellid diwallu 100 y cant o'n galw am ynni o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035, a'r manteision y gallai hyn eu cynnig i Gymru. Rwy'n disgwyl canlyniadau eu hymchwil gyda diddordeb.
Y flwyddyn diwethaf gosodais darged uchelgeisiol i gynhyrchu 70 y cant o ddefnydd ynni Cymru o ffynonellau adnewyddadwy. Byddai cyflawni 100 y cant o gynhyrchiant ynni adnewyddadwy yn heriol iawn a gallai ein gadael yn ddibynnol ar ein cymdogion i gadw'r goleuadau ynghynn yng Nghymru.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Panel Rhynglywodraethol ar y Newid yn yr Hinsawdd adroddiad grymus iawn ar effeithiau cynhesu byd-eang. Tynnodd sylw at sut y byddai gyfyngu cynhesu i 1.5 gradd yn hytrach na 2 radd yn cynnig manteision lluosog o ran y cyflenwad bwyd a dŵr, iechyd dynol a'r amgylchedd. Er mwyn cyfyngu cynhesu byd-eang i 1.5 gradd, mae'r panel yn argymell fod angen inni gynyddu cynhyrchiant ynni adnewyddadwy yn gyflym i ddarparu tua 85 y cant o drydan y byd erbyn 2050. Câi hyn ei gefnogi gan ynni niwclear a thanwydd ffosil gyda dal a storio carbon. Mae'r panel yn datgan fod nwy yn debygol o gynhyrchu tua 80 y cant o'r trydan ledled y byd i ddarparu hyblygrwydd a diogelwch. Byddai cyfyngu ar allyriadau yn galw am ddal a storio carbon, ac nid yw'r dechnoleg hon wedi'i phrofi eto.
Yn eu hasesiad o'r seilwaith cenedlaethol, argymhellodd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol y DU y dylai'r system ynni fod yn rhedeg ar 50 y cant o gynhyrchiant ynni adnewyddadwy fan lleiaf erbyn 2030, fel rhan o'r trawsnewid i gymysgedd o ddulliau cynhyrchu hynod adnewyddadwy. Dangosodd modelau'r comisiwn fod darparu system drydan carbon isel erbyn 2050, wedi'i phweru'n bennaf gan ffynonellau adnewyddadwy, yn opsiwn cost isel.
Yng Nghymru, rydym eisoes yn gweithredu ar newid hinsawdd drwy Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, lle rydym wedi deddfu i leihau allyriadau o leiaf 80 y cant erbyn 2050. Byddaf yn gofyn i'r Cynulliad gymeradwyo ein targedau allyriadau dros dro hyd at 2050 a'n dwy gyllideb garbon gyntaf yn ddiweddarach eleni. Mae ein ffocws yn awr ar y camau sydd angen inni eu cymryd i gyflawni yn erbyn ein targedau. Rydym yn datblygu ein sylfaen dystiolaeth i lywio'r gwaith o ddatblygu ein cynllun cyflawni carbon isel cyntaf, a gyhoeddir ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf.
Rwyf wedi mynegi pryderon wrth Lywodraeth y DU ynglŷn â'u penderfyniad i hepgor technolegau ynni'r haul a gwynt ar y tir o gontractau gwahaniaeth, y bwriad i ddod â'r tariff cyflenwi trydan i ben, a'r diffyg cyllid i gefnogi technolegau'r tonnau a'r llanw. Mae'r mecanweithiau cymorth hyn wedi ysgogi nifer enfawr o bobl i gynhyrchu ynni adnewyddadwy ac wedi sicrhau gostyngiadau dramatig yn y gost. Mae angen i Lywodraeth y DU adolygu'r gyfundrefn gymorthdaliadau gyfredol fel ei bod yn adlewyrchu pwysigrwydd datblygiadau ynni'r haul a gwynt i gymysgedd ynni fforddiadwy.
Yng Nghymru, rydym yn gweithio i hybu a hwyluso cynlluniau ynni adnewyddadwy ac mae effeithiau'r gwaith hwn i'w gweld. Cynhyrchodd ynni adnewyddadwy ddigon o drydan i ddiwallu 43 y cant o'r defnydd yng Nghymru yn 2016, ac mae'r arwyddion yn dynodi ei fod wedi codi ymhellach i 48 y cant yn 2017. Yr haf hwn, mynychodd Gweinidog yr Amgylchedd agoriad fferm wynt Gorllewin Coedwig Brechfa a lansiodd y gronfa buddsoddi cymunedol flynyddol sy'n werth £460,000. Mae ystâd coetiroedd Llywodraeth Cymru hefyd yn cynnal Pen y Cymoedd, sef y prosiect gwynt ar y tir mwyaf yng Nghymru a Lloegr. Yn ogystal â'r gwaith y mae ystâd y Goron, y cefais gyfarfod â hwy y bore yma, yn ei wneud ar lesoedd newydd posibl, maent hefyd wedi nodi'r potensial ar gyfer estyniad i fferm wynt ar y môr bresennol Gwynt y Môr.
Nid yw cynhyrchu ynni adnewyddadwy ar ei ben ei hun, fodd bynnag, yn gwneud dim i leihau ein hallyriadau carbon. Rhaid inni ddileu cynhyrchiant tanwydd ffosil er mwyn ddatgarboneiddio. Ar hyn o bryd, mae Cymru'n cynhyrchu 19 y cant o'r capasiti trydan a gynhyrchir o nwy yn y DU. Fodd bynnag, rydym yn defnyddio llai na 6 y cant o gyfanswm trydan y DU. Roedd 82 y cant o'r trydan a gynhyrchwyd yng Nghymru y llynedd wedi'i gynhyrchu o lo a nwy. Rydym yn ystyried faint y dylai Cymru ei gynhyrchu o nwy yng Nghymru yn y dyfodol a'r dulliau sydd ar gael gennym i reoli hyn. Bydd penderfyniadau ar safleoedd niwclear yn y dyfodol yn cael eu gwneud ar lefel Llywodraeth y DU. Bydd Wylfa Newydd yn darparu ynni carbon isel llwyth sylfaenol gwerthfawr ar gyfer system y DU. Fodd bynnag, os yw Cymru i gynnal prosiectau ynni strategol o'r fath, rhaid iddynt ddarparu manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ehangach i Gymru.
Mae symud tuag at ynni glân hefyd yn galw am weithredu er mwyn symud oddi wrth echdynnu tanwydd ffosil. Rwyf wedi ymrwymo i weithredu er mwyn atal Cymru rhag cael ei chloi i mewn i echdynnu tanwydd ffosil pellach drwy olew a nwy anghonfensiynol ar y tir, megis methan gwely glo neu siâl.
Erbyn diwedd y flwyddyn hon, byddaf yn lansio diweddariad cynhwysfawr o 'Polisi Cynllunio Cymru'. I ateb cwestiwn Jenny Rathbone, byddaf yn llunio argraffiad diwygiedig o Bolisi Cynllunio Cymru cyn diwedd y tymor hwn. Fel y gwyddoch, rydym yn edrych ar adolygiad o'r rheoliadau adeiladu a fydd yn mynd i mewn i ddechrau'r flwyddyn nesaf. Fel rhan o'r gwaith o adolygu polisi cynllunio Cymru, byddaf yn cryfhau'r polisi cynllunio mewn perthynas ag echdynnu nwy ac olew anghonfensiynol ar y tir. Bydd Polisi Cynllunio Cymru yn rhan allweddol o'n polisi cenedlaethol cryfach i hyrwyddo ynni adnewyddadwy. Rwyf am i awdurdodau cynllunio lleol weld adnoddau adnewyddadwy fel asedau gwerthfawr. Rydym wedi cyflwyno gofynion newydd i awdurdodau lleol nodi ardaloedd ar gyfer cynhyrchiant ynni'r haul a gwynt newydd ac i osod targedau lleol ar gyfer ynni adnewyddadwy yn eu cynlluniau.
Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol a'r cynllun morol cenedlaethol ar gyfer Cymru yn darparu cyfle i ystyried y seilwaith sydd ei angen arnom i sicrhau economi wedi'i datgarboneiddio. Ar gyfer y fframwaith datblygu cenedlaethol, rydym yn gweithio i nodi adnoddau ynni'r haul a gwynt ar y tir yng Nghymru, effeithiau eu harneisio, a'r ardaloedd mwyaf priodol ar gyfer annog cynhyrchiant. Yn yr un modd, ar gyfer y cynllun morol, datblygir polisïau i harneisio ynni adnewyddadwy morol cynaliadwy. Fodd bynnag, o ystyried y trydan y mae Cymru eisoes yn ei allforio, rhaid i gynhyrchiant newydd ddarparu digon o fudd i gyfiawnhau ei gyflawni yng Nghymru.
Dengys ymchwil a gyflawnwyd gan y Ganolfan ar gyfer Dyfodol Carbon Isel ar draws ystod o ddinas-ranbarthau byd-eang, y ceir allforio sylweddol o werth economaidd yn syml drwy dalu biliau ynni. Yn rhanbarthau'r DU a astudiwyd, roedd hyn rhwng 5.9 y cant a 18 y cant o'r gwerth ychwanegol gros a gâi ei allforio. Mae'r cynhyrchiant sy'n eiddo lleol yn darparu cyfle da i gadw arian yn yr economi leol, gan gyfrannu at ffyniant. Dyma pam y gosodais darged i sicrhau 1 GW o gynhyrchiant trydan sy'n eiddo lleol erbyn 2030 a disgwyliad i bob datblygiad newydd fod ag elfen o berchnogaeth leol o 2020 ymlaen. Rhaid i'n safbwynt polisi ar ynni adnewyddadwy gyflawni'r diben o gadw budd yn lleol heb weithredu fel rhwystr i gynhyrchiant newydd. Daeth ein galwad am dystiolaeth ar berchnogaeth leol i ben yn y gwanwyn a byddaf yn cyhoeddi ein hymateb y mis nesaf.
Byddwn yn cefnogi cynlluniau ynni rhanbarthol drwy'r atlas ynni. Adnodd fydd hwn ar gyfer helpu awdurdodau lleol ac eraill i sicrhau rôl ganolog i ddatgarboneiddio mewn cynlluniau ar gyfer dyfodol eu hardaloedd. Bydd angen i gynlluniau ynni rhanbarthol gynnwys trydan, gwres a datblygiadau yn y dyfodol, megis cynnydd yn y galw am bŵer cerbydau trydan. Mae cyflwyno cerbydau trydan yn galw am seilwaith, fel y nododd Lee Waters, ac rydym yn gweithio gyda'r Grid Cenedlaethol a dau weithredwr rhwydwaith dosbarthu yng Nghymru i gefnogi eu gwaith ar ddeall effeithiau ehangu'r seilwaith gwefru yng Nghymru.
Hefyd, mae angen inni ddeall mwy ynglŷn â sut y bydd system ynni glyfar a chydgysylltiedig yn gweithio'n ymarferol. Rydym yn ffodus fod gan Gymru y Ganolfan Beirianneg Cynnyrch Cynaliadwy ar gyfer Haenau Diwydiannol Gweithredol Arloesol a Systemau Ynni Integredig Hyblyg—mentrau a ariennir gan yr UE sydd wedi dwyn arbenigedd ynghyd o'n prifysgolion i lywio datblygiadau arloesol mewn adeiladau ynni positif a byw yn glyfar. Rydym yn ategu hyn â'n gwaith ar yr arddangoswyr byw yn glyfar.
Rwyf wedi cynnig dadl, Ddirprwy Lywydd, ar gyfer 20 Tachwedd, a hoffwn inni archwilio yn ystod y ddadl honno pa rôl y dylai Cymru ei chwarae ym marchnad ynni'r DU ac yn fyd-eang. Byddai'n ddefnyddiol inni archwilio'r lefelau cynhyrchiant y mae'r Aelodau'n credu y dylem fod yn anelu atynt. Mae hyn yn bwysig gan y bydd angen i ni arddangos arweinyddiaeth gref ar y cyd i gyflawni'r newidiadau hyn a sicrhau'r budd mwyaf posibl ar gyfer pobl Cymru. Diolch.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:24.
The meeting ended at 18:24.