Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
16/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Leanne Wood.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Leanne Wood.
1. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i fynd i'r afael â thlodi plant? OAQ52801
1. What is the Welsh Government doing to tackle child poverty? OAQ52801
Well, the Institute for Fiscal Studies predicts that poverty in Wales will grow significantly as a result of the UK Government's savage benefit cuts. We are investing to grow our economy, to create jobs and support children, through Flying Start, through Families First, through our childcare offer and the pupil development grant.
Wel, mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn rhagweld y bydd tlodi yng Nghymru yn cynyddu'n sylweddol o ganlyniad i doriadau creulon Llywodraeth y DU i fudd-daliadau. Rydym ni'n buddsoddi i dyfu ein heconomi, i greu swyddi ac i gynorthwyo plant, trwy Dechrau'n Deg, trwy Teuluoedd yn Gyntaf, trwy ein cynnig gofal plant a'r grant datblygu disgyblion.
I'd like to return to the matter of free school dinners, First Minister. Last month, you may remember crowing about the generous offer that you were making, but it is a fact that Wales lags behind the north of Ireland when it comes to school meal provision. There, they've put in place a far more generous earnings limit of £14,000 for families, which is almost double the limit proposed by the Welsh Government. Now, this isn't just a concern for me; the Children's Society are actively campaigning against the harsh limit that you plan to introduce. So, can you tell us how the earnings limit is determined in Wales? Have you examined other earnings limits and, if so, what were they? And, as we move closer to 2020—a year in which Labour in Wales had once promised to eliminate child poverty—why is your Government introducing a policy that is going to make it worse?
Hoffwn ddychwelyd at y mater o ginio ysgol am ddim, Prif Weinidog. Y mis diwethaf, efallai y byddwch yn cofio brolio am y cynnig hael yr oeddech chi'n ei wneud, ond mae'n ffaith bod Cymru ymhell y tu ôl i Ogledd Iwerddon pan ddaw i ddarparu prydau ysgol. Yno, maen nhw wedi cyflwyno terfyn enillion llawer mwy hael o £14,000 i deuluoedd, sydd bron i ddwbl y terfyn a gynigir gan Lywodraeth Cymru. Nawr, nid i mi yn unig y mae hyn yn peri pryder; mae Cymdeithas y Plant yn ymgyrchu yn ymarferol yn erbyn y cyfyngiad llym yr ydych yn bwriadu ei gyflwyno. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni sut y pennir y terfyn enillion yng Nghymru? A ydych chi wedi archwilio terfynau enillion eraill ac, os felly, beth oedden nhw? Ac, wrth inni nesáu at 2020—blwyddyn erbyn pryd y gwnaeth y Blaid Lafur yng Nghymru addo dileu tlodi plant ar un adeg—pam mae eich Llywodraeth yn cyflwyno polisi sy'n mynd i'w wneud yn waeth?
Well, there's no evidence at all that it will make it worse. It is a more generous offer than is the case in England. We're providing additional funding of £4 million to local authorities for free school meals via a grant scheme. We're also making an additional £7 million available to local authorities for free school meals in 2019-20. Our most up-to-date analysis suggests that more children will be eligible for free school meals throughout the universal credit roll-out period because of this policy than otherwise would have been the case under the old legacy system. And our transitional protection proposals mean that no child would lose their entitlement to free school meals during the universal credit roll-out period, and beyond, as any existing claimants will continue to be protected until the end of their school phase. And, bear in mind, we have done this despite having no additional funding to manage the impact of the UK Government's welfare reform agenda on free school meals.
Wel, nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl y bydd yn ei wneud yn waeth. Mae'n gynnig mwy hael na'r hyn a geir yn Lloegr. Rydym ni'n darparu cyllid ychwanegol o £4 miliwn i awdurdodau lleol ar gyfer prydau ysgol am ddim trwy gynllun grant. Rydym ni hefyd yn rhoi £7 miliwn ychwanegol ar gael i awdurdodau lleol ar gyfer prydau ysgol am ddim yn 2019-20. Mae ein dadansoddiad diweddaraf yn awgrymu y bydd mwy o blant yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim drwy gydol y cyfnod cyflwyno credyd cynhwysol oherwydd y polisi hwn nag y byddai wedi bod yn wir fel arall o dan yr hen system a etifeddwyd. Ac mae ein cynigion diogelwch trosiannol yn golygu na fyddai unrhyw blentyn yn colli ei hawl i brydau ysgol am ddim yn ystod y cyfnod cyflwyno credyd cynhwysol, a thu hwnt, gan y bydd unrhyw hawlwyr presennol yn parhau i gael eu diogelu tan ddiwedd eu cyfnod ysgol. A chofiwch, rydym ni wedi gwneud hyn er nad ydym wedi cael unrhyw gyllid ychwanegol i reoli effaith agenda diwygio lles Llywodraeth y DU ar brydau ysgol am ddim.
First Minister, back in February I raised, under the business statement, the pioneering work of North Lanarkshire Council in Scotland, which looks to provide free school meals for those eligible 365 days a year. Now, there are proven benefits there to pupils not just in terms of health and well-being, but also in academic attainment too. The leader of the house said the Welsh Government would be following this initiative with keen interest. What lessons have you drawn from it to date?
Prif Weinidog, ym ôl ym mis Chwefror, o dan y datganiad busnes, codais waith arloesol Cyngor Gogledd Swydd Lanark yn yr Alban, sy'n ceisio darparu prydau ysgol am ddim i'r rhai sy'n gymwys 365 diwrnod y flwyddyn. Nawr, ceir manteision a brofwyd i ddisgyblion yno nid yn unig o ran iechyd a llesiant, ond hefyd o ran cyrhaeddiad academaidd hefyd. Dywedodd arweinydd y tŷ y byddai Llywodraeth Cymru yn dilyn y fenter hon gyda diddordeb brwd. Pa wersi ydych chi wedi eu dysgu oddi wrthi hyd yn hyn?
Well, these are issues that are still being examined. Of course, whatever we do is tempered by the funds that are available. And we know that the situation is not going to get better, although I do notice that, having come into this job as austerity started, as I'm about to leave it the Prime Minister's announced that it's over. I won't take it personally. But if it is genuinely the case that austerity is over, then that will mean that more resources will be available in order to provide the kind of services that we would like to provide and that we have, by and large, succeeded in providing despite the iron grip of austerity.
Wel, mae'r rhain yn faterion sy'n dal i gael eu harchwilio. Wrth gwrs, mae beth bynnag a wnawn yn cael ei effeithio gan y cyllid sydd ar gael. Ac rydym ni'n gwybod nad yw'r sefyllfa yn mynd i wella, er fy mod i'n sylwi, ar ôl dod i'r swydd hon wrth i gyni cyllidol ddechrau, fel yr wyf i ar fin gadael bod Prif Weinidog y DU wedi cyhoeddi ei fod ar ben. Ni wnaf i ei gymryd yn bersonol. Ond os yw'n wirioneddol wir bod cyni cyllidol ar ben, yna bydd hynny'n golygu y bydd mwy o adnoddau ar gael i ddarparu'r math o wasanaethau y byddem yn hoffi eu darparu ac yr ydym ni wedi llwyddo i'w darparu, ar y cyfan, er gwaethaf gafaeliad tynn cyni cyllidol.
First Minister, the economic action plan states that,
'Good quality jobs and regions that are attractive places in which to live, work and invest, will provide people with a reason to remain or return to work and live in communities where the Welsh language thrives'.
Good education, of course, underpins this ambition, and, while these statements seem aimed at young people who are already in Welsh-speaking communities, being bilingual is an advantage in the workplace and a tool of social mobility as well. So, what success is your Government having in raising the level of Welsh skills in young people who live in communities where Welsh is not a community language?
Prif Weinidog, mae'r cynllun gweithredu economaidd yn datgan,
Bydd swyddi o ansawdd da a rhanbarthau sy’n fannau deniadol i weithio, i fyw ac i fuddsoddi ynddynt, yn rhoi rheswm i bobl aros neu ddychwelyd i weithio ac i fyw mewn cymunedau lle mae’r Gymraeg yn ffynnu.
Mae addysg dda, wrth gwrs, yn sail i'r uchelgais hwn, ac, er ei bod yn ymddangos bod y datganiadau hyn wedi eu targedu at bobl ifanc sydd eisoes mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith, mae bod yn ddwyieithog yn fantais yn y gweithle ac yn offeryn o symudedd cymdeithasol hefyd. Felly, pa lwyddiant y mae eich Llywodraeth yn ei gael yn codi lefel sgiliau Cymraeg ymhlith pobl ifanc sy'n byw mewn cymunedau lle nad yw'r Gymraeg yn iaith gymunedol?
Well, one of the lessons we've learned is that, despite the fact that Welsh has been compulsory up to the age of 16 in schools since the early 1990s, we cannot say that we have created confident Welsh speakers in English-medium schools as a result, which is why, of course, the curriculum is being reformed, showing that Welsh is a skill—which it is for most people—rather than an academic qualification, and ensuring that people are better able to measure their fluency in the language. For too long we've had an artificial divide between first and second languages, rather than actually measuring the level of someone's fluency. And that is something that will be very much part of the curriculum, to ensure that Welsh teaching is effective and also that Welsh is seen as a subject that is there to be studied as a skill, which I think will enthuse many more young people.
Wel, un o'r gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu yw na allwn ddweud, er gwaethaf y ffaith bod y Gymraeg wedi bod yn orfodol hyd at 16 oed mewn ysgolion ers dechrau'r 1990au, ein bod ni wedi creu siaradwyr Cymraeg hyderus mewn ysgolion cyfrwng Saesneg o ganlyniad, a dyna pam, wrth gwrs, mae'r cwricwlwm yn cael ei ddiwygio, sy'n dangos bod Cymraeg yn sgìl—y mae i'r rhan fwyaf o bobl—yn hytrach na chymhwyster academaidd, a sicrhau bod pobl yn gallu mesur eu rhuglder yn yr iaith yn well. Bu gennym ni raniad artiffisial rhwng iaith gyntaf ac ail iaith ers amser rhy faith, yn hytrach na mesur lefel rhuglder rhywun. Ac mae hynny'n rhywbeth a fydd yn sicr yn rhan o'r cwricwlwm, i sicrhau bod addysgu Cymraeg yn effeithiol a hefyd bod y Gymraeg yn bwnc sydd yno i gael ei astudio fel sgìl, ac wyf i'n credu y bydd hynny yn ennyn brwdfrydedd llawer mwy o bobl ifanc.
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu strategaeth Llywodraeth Cymru i wella diogelwch ar y ffyrdd? OAQ52793
2. Will the First Minister set out the Welsh Government's strategy to improve road safety? OAQ52793
The road safety framework for Wales sets out the actions we and our partners are currently taking to improve road safety in Wales. We are making good progress to achieve the targets set out in the framework and to ensure that all our roads and streets are safe and accessible for all.
Mae fframwaith diogelwch ar y ffyrdd Cymru yn nodi’r camau rydym ni a’n partneriaid yn eu cymryd ar hyn o bryd i wella diogelwch ar y ffyrdd. Rydym ni’n symud ymlaen yn dda i gyrraedd y targedau sydd wedi’u gosod yn y fframwaith ac i sicrhau bod ein ffyrdd a’n strydoedd yn ddiogel ac ar gael i bawb.
Nonetheless, First Minister, there are still far too many deaths and injuries on our roads, and one important response, which is developing at pace internationally and within the UK, is to increase the amount of 20 mph maximum speed limits in inner urban areas. This makes it easier to avoid accidents, reduces the injury if an accident occurs and allows the streets to be reclaimed from the motor car, which very often is king in our communities at the moment. If we want more children playing, more elderly people feeling at ease in walking around their communities, more walking and cycling with the health and environmental benefits that they bring, then I believe we need to roll out these 20 mph maximum speed limit areas in Wales. One way of doing that would be to have a Wales-wide default 20 mph limit in our inner urban areas, which would allow local authorities then to take forward traffic orders for 30 mph when it was appropriate, in effect reversing the current position, making it easier and less costly for local authorities to have these areas in place, which are so important to community life. First Minister, would you support such a policy to allow communities to reclaim their streets?
Serch hynny, Prif Weinidog, ceir llawer gormod o farwolaethau ac anafiadau ar ein ffyrdd o hyd, ac un ymateb pwysig, sy'n datblygu'n gyflym yn rhyngwladol ac yn y DU, yw cynyddu nifer y terfynau cyflymder uchaf 20 mya mewn ardaloedd yng nghanol trefi. Mae hyn yn ei gwneud yn haws i osgoi damweiniau, yn lleihau'r anaf os bydd damwain yn digwydd ac yn galluogi'r strydoedd i gael eu hawlio yn ôl gan y car modur, sy'n aml iawn yn flaenllaw yn ein cymunedau ar hyn o bryd. Os ydym ni eisiau mwy o blant yn chwarae, mwy o bobl oedrannus yn teimlo'n gartrefol yn cerdded o amgylch eu cymunedau, mwy o gerdded a beicio'r manteision iechyd ac amgylcheddol y maen nhw'n eu cynnig, yna rwy'n credu bod angen i ni gyflwyno'r ardaloedd terfyn cyflymder uchaf o 20 mya hyn yng Nghymru. Un ffordd o wneud hynny fyddai cael terfyn 20 mya diofyn ledled Cymru yn mewn ardaloedd yng nghanol ein trefi, a fyddai'n caniatáu i awdurdodau lleol fwrw ymlaen wedyn â gorchmynion traffig ar gyfer 30 mya pan fo'n briodol, gan wrthdroi'r sefyllfa bresennol i bob pwrpas, gan ei gwneud hi'n haws ac yn llai costus i awdurdodau lleol sefydlu'r ardaloedd hyn, sydd mor bwysig i fywyd cymunedol. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cefnogi polisi o'r fath i alluogi cymunedau i adennill eu strydoedd?
Could I give the Member for Newport East an indication of where we are with 20 mph speed limits? We are working closely with Public Health Wales to review the evidence available as to the benefits of introducing 20 mph speed limits. That will then inform whether we require a refreshment to the current road safety framework. A comprehensive review of speed limits near schools on or near trunk roads has been carried out. There is a multi-year programme to introduce part-time 20 mph limits in those locations. Funding has been provided for local authorities to implement 20 mph zones and limits through the road safety and Safe Routes in Communities grants, and I can also inform him that Dr Adrian Davies has been commissioned to carry out an evidence review on 20 mph limits, which will then be used to inform any future policy development alongside our work with Public Health Wales. So, a great deal of work is being done. We await now, of course, the results of that work.
A gaf i roi awgrym i'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd o'n sefyllfa o ran y terfynau cyflymder 20 mya? Rydym ni'n gweithio'n agos gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i adolygu'r dystiolaeth sydd ar gael ynghylch manteision cyflwyno terfynau cyflymder 20 mya. Bydd hynny wedyn yn hysbysu pa un a oes angen adnewyddu'r fframwaith diogelwch ffyrdd presennol. Cynhaliwyd adolygiad cynhwysfawr o derfynau cyflymder ger ysgolion sydd ar gefnffyrdd neu gerllaw iddynt. Ceir rhaglen aml-flwyddyn i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya rhan-amser yn y lleoliadau hynny. Darparwyd cyllid i awdurdodau lleol gyflwyno ardaloedd a therfynau 20 mya drwy'r grantiau diogelwch ar y ffyrdd a Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, a gallaf hefyd ei hysbysu bod Dr Adrian Davies wedi cael ei gomisiynu i gynnal adolygiad o dystiolaeth ar derfynau 20 mya, a fydd yn cael eu defnyddio wedyn i hysbysu unrhyw ddatblygiad polisi yn y dyfodol ochr yn ochr â'n gwaith gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Felly, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud. Rydym ni'n aros nawr, wrth gwrs, am ganlyniadau'r gwaith hwnnw.
First Minister, a few weeks ago, during the business statement, I raised the case of a driver in Newport who defied his optician's advice to stay off the road due to his poor eyesight. He was subsequently the cause of a fatal road accident on the M4. At the moment, it is the responsibility of the driver to advise the Driver and Vehicle Licensing Agency that they are no longer able to drive. Can I ask the First Minister to look into this issue, with a view to making it mandatory for opticians in Wales to advise the DVLA when a driver's eyesight has deteriorated to such an extent that they are a danger to themselves and other motorists on the road in Wales, please?
Prif Weinidog, ychydig wythnosau yn ôl, yn ystod y datganiad busnes, codais achos gyrrwr yng Nghasnewydd a aeth yn groes i gyngor ei optegydd i gadw oddi ar y ffordd oherwydd ei olwg gwael. Yn dilyn hynny, achosodd ddamwain ffordd angheuol ar yr M4. Ar hyn o bryd, cyfrifoldeb y gyrrwr yw hysbysu'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau nad ydyn nhw'n cael gyrru mwyach. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog ymchwilio i'r mater hwn, gyda'r nod o'i gwneud yn orfodol i optegwyr yng Nghymru hysbysu'r DVLA pan fydd golwg gyrrwr wedi dirywio i'r fath raddau ei fod yn berygl i'w hun ac i fodurwyr eraill ar y ffordd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Firstly, the issue isn't devolved. Secondly, I suspect there are some quite serious data protection issues that would need to be overcome if optometrists were told they had to report somebody if their eyesight was not sufficient to enable them to drive. It is the responsibility of an individual to make sure that they are fit to drive. It's the same with their eyesight. It's the same, of course, if somebody has an illness that affects their driving—they are obliged to inform the DVLA. Their insurance might be voided as a result and, of course, they will face charges if they cause an accident in certain circumstances. So, while I understand the need to ensure that people have sufficient eyesight to be able to drive, I think it is a matter of personal responsibility, and not a matter anyway, of course, that's devolved to this Assembly.
Yn gyntaf, nid yw'r mater wedi'i ddatganoli. Yn ail, rwy'n amau bod rhai materion diogelu data eithaf difrifol y byddai'n rhaid eu goresgyn pe byddai optometryddion yn cael eu hysbysu bod yn rhaid iddyn nhw hysbysu am rhywun nad oedd ei olwg yn ddigon da i'w alluogi i yrru. Cyfrifoldeb unigolyn yw gwneud yn siŵr ei fod yn addas i yrru. Mae'r un fath gyda'u golwg. Mae'r un fath, wrth gwrs, os oes gan rywun salwch sy'n effeithio ar ei yrru—mae'n ymrwymiad iddyn nhw hysbysu'r DVLA. Gallai eu hyswiriant gael ei ddiddymu o ganlyniad ac, wrth gwrs, byddan nhw'n wynebu cyhuddiadau troseddol os byddant yn achosi damwain o dan amgylchiadau penodol. Felly, er fy mod i'n deall yr angen i sicrhau bod gan bobl olwg digon da i allu gyrru, rwy'n credu ei fod yn fater o gyfrifoldeb personol, ac nid yn fater beth bynnag, wrth gwrs, sydd wedi'i ddatganoli i'r Cynulliad hwn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yn gyntaf oll, ar ran Plaid Cymru, hoffwn i estyn cydymdeimlad dwys i deuluoedd a chyfeillion y rhai sydd wedi colli'u bywydau o ganlyniad i'r llifogydd dros y penwythnos, gan gynnwys un o fy etholwyr i, Corey Sharpling, o Gastellnewydd Emlyn. Byddwn i'n croesawu ymrwymiad personol gan y Prif Weinidog y bydd y Llywodraeth yn edrych yn ddifrifol ar unrhyw wersi sydd yn dod i'r amlwg yn sgil y digwyddiadau trasig hyn.
Thank you, Llywydd. First of all, on behalf of Plaid Cymru, I’d like to extend my sincerest sympathies to the families and friends of those who have lost their lives as a result of the flooding over the weekend, including a constituent of mine, Corey Sharpling from Newcastle Emlyn, and I would welcome a personal commitment from the First Minister that the Government will look in earnest at any lessons that can be learned as a result of these tragic events.
First Minister, can you explain why, when the Labour group voted here a week ago against Plaid Cymru's motion calling for a people's vote on Brexit, two of your Ministers have been pressing the case for such a vote in recent days? Your health Secretary says the 'leave' campaign could have committed fraud. Your skills Minister says Brexit would be a tragedy and seriously damage Wales. Both say they would vote 'remain' in a referendum that should be held on the Brexit deal. Now, I agree with them. The question is: do you, or do you agree with your finance Secretary who declared that a people's vote isn't a policy but a slogan?
Prif Weinidog, a allwch chi esbonio pam, pan bleidleisiodd y grŵp Llafur yma wythnos yn ôl yn erbyn cynnig Plaid Cymru yn galw am bleidlais y bobl ar Brexit, bod dau o'ch Gweinidogion wedi bod yn dadlau'r achos dros bleidlais o'r fath yn y diwrnodau diwethaf? Mae eich Ysgrifennydd iechyd yn dweud y gallai'r ymgyrch 'gadael' fod wedi cyflawni twyll. Mae eich Gweinidog sgiliau yn dweud y byddai Brexit yn drasiedi ac yn niweidio Cymru yn ddifrifol. Mae'r ddau yn dweud y bydden nhw'n pleidleisio dros 'aros' mewn refferendwm a ddylai gael ei gynnal ar y cytundeb Brexit. Nawr, rwy'n cytuno â nhw. Y cwestiwn yw: a ydych chi, neu a ydych chi'n cytuno â'ch Ysgrifennydd cyllid a ddywedodd nad polisi yw pleidlais y bobl, ond slogan?
A gaf i ddechrau drwy ategu ac ymuno ag ef ynglŷn â'r newyddion drwg dros ben a glywsom ni dros y penwythnos a hefyd i estyn ein cydymdeimlad ni ar y meinciau hyn i deulu Corey Sharpling? Fe ddigwyddodd y ddamwain yn ei etholaeth ef, ac wrth gwrs mae'n rhywbeth sy'n arswydus i'r teulu a hefyd i'r gymuned oll. Felly, a gaf i hefyd ymuno ag ef ynglŷn â hynny?
May I start by echoing his comments on the tragic news that we heard over the weekend and also extend our deepest condolences on these benches to the family of Corey Sharpling? It happened in his constituency, of course, and it is something that is dreadful for the family and the whole community too. I join with him in those comments.
First of all, our policy is very clear with regard to a second referendum. We have said that a second referendum could only come about in certain circumstances. The first is whether or not there is an agreement at the Westminster Parliament and here and the Scottish Parliament. If there is no such agreement, to my mind there should then be a general election. If the results of that general election are inconclusive, how then do you resolve the issue, other than of course by having another referendum?
Yn gyntaf oll, mae ein polisi yn eglur iawn o ran cynnal ail refferendwm. Rydym ni wedi dweud y gallai ail refferendwm gael ei gynnal o dan amgylchiadau penodol yn unig. Y cyntaf yw pa un a oes cytundeb yn Senedd San Steffan ac yma ac yn Senedd yr Alban. Os nad oes cytundeb o'r fath, yna dylid cael etholiad cyffredinol yn fy marn i. Os yw canlyniadau'r etholiad cyffredinol hwnnw yn amhendant, yna sut mae datrys y mater, heblaw wrth gwrs drwy gael refferendwm arall?
I think the Labour Party could be accused of creative ambiguity in relation to its Brexit policy, but I don't think it could be accused of clarity. No more is that ambiguity on show than in the Labour leadership hustings. Reports from the first hustings held last week in the battle to replace you certainly made for interesting reading. Your skills Minister complained about the cuts to adult education. The finance Secretary described your attempts at reorganising local government as having been, as he put it, flawed and a distraction. And your health Secretary admitted that healthcare could have been better reorganised over the nine years that you've been at the helm. It's difficult to disagree with him when he says more of the same is not enough, but, when Vaughan Gething says that what Wales needs is a leader not a manager, is it the finance Minister or you that he has in mind?
Rwy'n credu y gellid cyhuddo'r Blaid Lafur o amwysedd creadigol o ran ei pholisi Brexit, ond nid wyf yn credu y gellid ei chyhuddo o eglurder. Nid yw'r amwysedd hwnnw'n ddim mwy amlwg nag ar lwyfannau etholiad arweinyddiaeth Llafur. Roedd yn ddiddorol iawn darllen adroddiadau o'r llwyfannau etholiadol cyntaf a gynhaliwyd yr wythnos diwethaf yn y frwydr i'ch disodli chi. Achwynodd eich Gweinidog sgiliau am y toriadau i addysg oedolion. Disgrifiodd yr Ysgrifennydd dros gyllid eich ymgais i ad-drefnu llywodraeth leol fel un a oedd, yn ei eiriau ef, yn ddiffygiol ac yn tynnu sylw. A chyfaddefodd eich Ysgrifennydd dros iechyd y gellid bod wedi ad-drefnu gofal iechyd yn well dros y naw mlynedd yr ydych chi wedi bod wrth y llyw. Mae'n anodd anghytuno ag ef pan ddywed nad yw mwy o'r un fath yn ddigon, ond pan fo Vaughan Gething yn dweud mai'r hyn sydd ei angen ar Gymru yw arweinydd nid rheolwr, ai'r Gweinidog cyllid neu chi sydd ganddo mewn golwg?
Having been here for more than nine years, the people of Wales have shown their confidence in me and my party, and I leave in the knowledge of that confidence. I have no difficulty with candidates bringing ideas forward. That's what they're meant to do. As long as, of course, they don't conflict with established Government policy, then it's absolutely right in a leadership contest that candidates should be free to come forward with ideas of their own. They're not going to say, 'Let's do things exactly as they have been'. They are of course in a position where they need to bring forward fresh ideas, and that's something that I very much welcome. I do welcome the fact that he is following the hustings and the leadership contest within my party with very great interest. I'm sure he will be able to ask questions of my successor when my successor takes over as First Minister.
Ar ôl bod yma ers dros naw mlynedd, mae pobl Cymru wedi dangos eu ffydd ynof i a'm plaid, a gadawaf yn gwbl ymwybodol o'r ffydd hwnnw. Nid oes gen i unrhyw anhawster o ran ymgeiswyr yn cynnig syniadau. Dyna maen nhw i fod i'w wneud. Cyn belled, wrth gwrs, nad ydyn nhw'n mynd yn groes i bolisi sefydledig y Llywodraeth, yna mae'n gwbl briodol mewn cystadleuaeth arweinyddiaeth y dylai ymgeiswyr fod yn rhydd i gynnig eu syniadau eu hunain. Dydyn nhw ddim yn mynd i ddweud, 'Gadewch i ni wneud pethau'n union fel y buon nhw'. Maen nhw wrth gwrs mewn sefyllfa lle mae angen iddyn nhw gynnig syniadau newydd, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei groesawu'n fawr iawn. Rwy'n croesawu'r ffaith ei fod yn dilyn y llwyfannau etholiadol a'r ornest arweinyddiaeth yn fy mhlaid gyda diddordeb mawr iawn. Rwy'n siŵr y bydd yn gallu holi fy olynydd pan fydd fy olynydd yn cymryd drosodd fel Prif Weinidog.
Perhaps the biggest criticism made of your Government is that you don't like criticism. It's not just me saying that, but your Cabinet Secretary for local government, Alun Davies—I knew your time would come, Alun—who said this in a lecture to Public Affairs Cymru a few weeks ago:
'All too often I have seen people pull punches and bite lips whilst giving evidence to committees because criticism of Welsh Government or ministers is too difficult for organisations whose funding depends upon the largesse of that same government and those ministers.'
This culture of silence, the Welsh omertà, seems also to extend to the senior civil service. We saw only yesterday the Permanent Secretary refusing to answer questions about public accounts at the Public Accounts Committee. Was this because she was afraid of embarrassing you and your Ministers?
Efallai mai'r feirniadaeth fwyaf a wnaed o'ch Llywodraeth yw nad ydych chi'n hoffi beirniadaeth. Nid fi yn unig sy'n dweud hynny, ond eich Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol, Alun Davies—roeddwn i'n gwybod y byddai eich amser yn dod, Alun—a ddywedodd hyn mewn darlith i Public Affairs Cymru ychydig wythnosau yn ôl:
Yn rhy aml o lawer rwyf i wedi gweld rhai pobl yn dal yn ôl ac yn brathu eu tafodau wrth roi tystiolaeth i bwyllgorau gan fod beirniadaeth o Lywodraeth neu weinidogion Cymru yn rhy anodd i sefydliadau y mae eu cyllid yn dibynnu ar haelioni yr un Llywodraeth honno a'r gweinidogion hynny.
Mae'n ymddangos bod y diwylliant hwn o dawelwch, omertà Cymru, hefyd yn ymestyn i'r uwch wasanaeth sifil. Gwelsom ddoe ddiwethaf yr Ysgrifennydd Parhaol yn gwrthod ateb cwestiynau am gyfrifon cyhoeddus yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. A oedd hyn oherwydd ei bod hi'n ofni achosi i chi a'ch Gweinidogion deimlo'n annifyr?
Far from it. I don't know what he's referring to there. I know there was an issue with the accounts not being available in Welsh, which is unfortunate and will need to be rectified and I think has been rectified by now. We are very confident in what we have done in order to provide the support needed to bring jobs into Wales, and today we celebrate the fact that unemployment is 3.3 per cent. It is below the UK average. We celebrate the fact that we have record employment, higher than Scotland—record employment—and economic inactivity is down. These are figures we would have dreamt of not so long ago, and that shows how important it is to have a Welsh Labour-led Government that provides the support to business and ensures that unemployment comes down below the UK average. That's the devolution dividend.
Dim o gwbl. Nid wyf i'n gwybod at beth y mae'n cyfeirio ato yn y fan yna. Gwn y bu problem gyda'r ffaith nad oedd y cyfrifon ar gael yn y Gymraeg, sy'n anffodus a bydd angen ei gywiro ac rwy'n credu ei fod wedi cael ei gywiro erbyn hyn. Rydym ni'n hyderus iawn yn yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud i ddarparu'r cymorth sydd ei angen i ddod â swyddi i Gymru, a heddiw rydym ni'n dathlu'r ffaith bod gyflogaeth fwyaf erioed, uwch na'r Alban—y gyflogaeth fwyaf erioed—ac mae anweithgarwch economaidd wedi gostwng. Mae'r rhain yn ffigurau y byddem ni wedi breuddwydio amdanyn nhw heb fod mor bell â hynny yn ôl, ac mae hynny’n dangos pa mor bwysig yw cael Llywodraeth dan arweiniad Llafur Cymru sy'n darparu'r cymorth i fusnesau ac yn sicrhau bod diweithdra yn gostwng yn is na chyfartaledd y DU. Dyna yw'r difidend datganoli.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Can I also associate myself with the remarks made by the leader of Plaid Cymru and send my sympathies and my party's condolences to Corey Sharpling's family?
First Minister, in light of this weekend's devastating floods, do you consider your decision to cut capital spending on flood defences by almost 50 per cent in 2016-17 wise?
Diolch, Llywydd. A gaf innau hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaed gan arweinydd Plaid Cymru ac anfon fy nghydymdeimlad a chydymdeimlad fy mhlaid at deulu Corey Sharpling?
Prif Weinidog, yng ngoleuni llifogydd ofnadwy y penwythnos yma, a ydych chi'n credu bod eich penderfyniad i dorri gwariant cyfalaf ar amddiffynfeydd rhag llifogydd gan bron i 50 y cant yn 2016-17 yn ddoeth?
We have invested a great deal of money—£350 million—over this Government term to reduce the risk of flooding and coastal erosion. That's a substantial investment, far in excess of what's been done by his party in England, I have to say, where flood defence money has been cut very, very sharply indeed.
Now, what we will do, of course, is wait for NRW to conduct an analysis of whether there is more that can be done, or a reprioritising of some schemes, in the light of the evidence that we have seen from the flooding over the course of the past weekend. That is the sensible thing to do, that is the responsible thing to do, but I can say that there is already evidence that the schemes that have been put in place have helped to mitigate and prevent flooding across Wales where flooding would have occurred in the past.
Rydym ni wedi buddsoddi llawer iawn o arian—£350 miliwn—yn ystod y tymor Llywodraeth hwn i leihau'r perygl o lifogydd ac erydu arfordirol. Mae hwnnw'n fuddsoddiad sylweddol, llawer mwy na'r hyn a wnaed gan ei blaid ef yn Lloegr, mae'n rhaid i mi ddweud, lle gwnaed toriadau mawr iawn i arian amddiffynfeydd rhag llifogydd.
Nawr, yr hyn y byddwn ni'n ei wneud, wrth gwrs, yw aros i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflawni dadansoddiad o ba un a oes mwy y gallwn ni ei wneud, neu ail-flaenoriaethu rhai cynlluniau, yng ngoleuni'r dystiolaeth yr ydym ni wedi ei gweld o'r llifogydd dros y penwythnos diwethaf. Dyna'r peth synhwyrol i'w wneud, dyna'r peth cyfrifol i'w wneud, ond gallaf ddweud bod tystiolaeth eisoes i ddangos bod y cynlluniau yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith wedi helpu i liniaru ac atal llifogydd ledled Cymru lle byddai llifogydd wedi digwydd yn y gorffennol.
Well, First Minister, it's about time that you take responsibility for what you are actually responsible for here in Wales, instead of talking about England. Let me give you some of the figures. [Interruption.] Let me give you—[Interruption.] Let me give you some of the figures. Between 2015-16 and 2016-17, capital spending on flood defences was cut from £18 million to £9.5 million, and it's therefore true to say that spending on flood-risk management and flood defences is not your Government's priority. Once again, your Government has failed to understand and address the needs of communities across Wales. Will you now apologise to those homes and businesses for the devastation and havoc that have been caused because of the cuts we've seen to NRW's budget over the years?
Wel, Prif Weinidog, mae'n hen bryd i chi gymryd cyfrifoldeb am yr hyn yr ydych chi'n gyfrifol amdano yma yng Nghymru, yn hytrach na sôn am Loegr. Gadewch i mi roi rhai o'r ffigurau i chi. [Torri ar draws.] Gadewch i mi roi—[Torri ar draws.] Gadewch i mi roi rhai o'r ffigurau i chi. Rhwng 2015-16 a 2016-17, torrwyd gwariant cyfalaf ar amddiffynfeydd rhag llifogydd o £18 miliwn i £9.5 miliwn, ac felly mae'n wir i ddweud nad gwariant ar reoli perygl llifogydd ac amddiffynfeydd rhag llifogydd yw blaenoriaeth eich Llywodraeth. Unwaith eto, mae eich Llywodraeth wedi methu â deall a rhoi sylw i anghenion cymunedau ledled Cymru. A wnewch chi ymddiheuro nawr i'r cartrefi a'r busnesau hynny am y difrod a'r llanastr a achoswyd oherwydd y toriadau yr ydym ni wedi eu gweld i gyllideb Cyfoeth Naturiol Cymru dros y blynyddoedd?
Does he know how many flooding events there have been in England over the years? There are some things that are very difficult to prevent. We are not in a position where we can prevent every single flood, despite the weather, and what we saw over the weekend was an extreme weather event. Despite that, we will work with NRW to understand what more may need to be done in order to mitigate the impacts of flooding in the future.
But he simply cannot say, 'Well, you know, this is Wales—forget about what's happening in Whitehall.' The money, in the main—all of it, almost—comes from his Government in London, and yet he sits there and says, 'Well, it's all your fault that spending has been cut', when, in fact, as the finance Secretary has already said, if spending had kept pace—if public spending had kept pace and our block grant had kept pace—with growth in the economy since 2010, we would have £4 billion more. Why doesn't he make the case for Wales? We know Northern Ireland had £1 billion-worth of bung money. Why doesn't he make the case for Wales?
Yes, of course, we take responsibility in devolved areas, but perhaps he might want to take some responsibility and say to his colleagues in London, 'Enough is enough—let's end austerity; give Wales the money that it deserves.'
A yw ef yn gwybod faint o ddigwyddiadau llifogydd a welwyd yn Lloegr dros y blynyddoedd? Ceir rhai pethau y mae'n anodd iawn eu hatal. Nid ydym ni mewn sefyllfa lle y gallwn atal bob un achos o lifogydd, er gwaethaf y tywydd, ac roedd yr hyn a welsom dros y penwythnos yn ddigwyddiad tywydd eithafol. Er hynny, byddwn yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i ddeall beth arall y gallai fod angen ei wneud er mwyn lliniaru effeithiau llifogydd yn y dyfodol.
Ond ni all ddweud yn syml, 'Wel, wyddoch chi, Cymru ydym ni— anghofiwch am yr hyn sy'n digwydd yn Whitehall.' Mae'r arian, ar y cyfan—i gyd, bron—yn dod oddi wrth ei Lywodraeth ef yn Llundain, ac eto mae'n eistedd yn y fan yna ac yn dweud, 'Wel, eich bai chi yw bod gwariant wedi cael ei dorri', pan, mewn gwirionedd, fel y mae'r Ysgrifennydd cyllid eisoes wedi ei ddweud, pe byddai gwariant wedi cadw i fyny—pe byddai gwariant cyhoeddus wedi cadw i fyny a'n grant bloc wedi cadw i fyny—gyda thwf yn yr economi ers 2010, byddai gennym ni £4 biliwn yn fwy. Pam nad yw'n dadlau achos Cymru? Rydym ni'n gwybod bod Gogledd Iwerddon wedi cael gwerth £1 biliwn o arian cildwrn. Pam nad yw'n dadlau achos Cymru?
Ydym, wrth gwrs, rydym ni'n cymryd cyfrifoldeb mewn meysydd datganoledig, ond efallai yr hoffai ef gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb a dweud wrth ei gydweithwyr yn Llundain, 'Digon yw digon—gadewch i ni roi terfyn ar gyni cyllidol; rhowch yr arian i Gymru y mae hi'n ei haeddu.'
The reason we've had to cut spending, as a UK Government, over the last few years is because of the shambles—the shambles—that you left, as a party, in 2010. And we're still paying—[Interruption.] We're still paying the price for that. Now, First Minister—[Interruption.] First Minister, clearly—[Interruption.] Clearly—
Y rheswm y bu'n rhaid i ni dorri gwariant, fel Llywodraeth y DU, dros y blynyddoedd diwethaf yw oherwydd y traed moch—y traed moch—a adawyd gennych chi, fel plaid, yn 2010. Ac rydym ni'n dal i dalu—[Torri ar draws.] Rydym ni'n dal i dalu'r pris am hynny. Nawr, Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Prif Weinidog, yn amlwg—[Torri ar draws.] Mae'n amlwg—
Okay. Okay, allow the leader of the opposition to be heard.
Iawn. Iawn, gadewch i arweinydd yr wrthblaid gael ei glywed.
Diolch, Llywydd. First Minister, clearly, flooding is not a priority for your Government, because the remit letter from the environment Minister, which sets the priorities for Natural Resources Wales each year, does not prioritise flooding, flood-risk management or water management at all. This is the latest in a long line of failures at Natural Resources Wales, and a weakness of your Government to properly manage this organisation. First Minister, how will you and your Minister now get a grip of this issue and ensure that flooding and flood-risk management will be a priority for you and your Government in the future?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn amlwg, nid yw llifogydd yn flaenoriaeth i'ch Llywodraeth, oherwydd nid yw'r llythyr cylch gwaith gan Weinidog yr amgylchedd, sy'n pennu'r blaenoriaethau ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru bob blwyddyn, yn blaenoriaethu llifogydd, rheoli perygl llifogydd na rheoli dŵr o gwbl. Dyma'r diweddaraf mewn rhestr faith o fethiannau yn Cyfoeth Naturiol Cymru, a gwendid eich Llywodraeth chi i reoli'r sefydliad hwn yn briodol. Prif Weinidog, sut byddwch chi a'ch Gweinidog yn cael rheolaeth dros y mater hwn nawr a sicrhau y bydd llifogydd a rheoli perygl llifogydd yn flaenoriaeth i chi a'ch Llywodraeth yn y dyfodol?
Well, from a representative of the party that created the omnishambles—I don't think we can take any lessons from them. As I said to him earlier on, we will have provided over £350 million of investment across Wales to local authorities and NRW to reduce the risk of flooding and coastal erosion.
But he cannot escape the fact that we have seen year after year after year of cuts to our budget here in Wales, even as the Democratic Unionist Party's votes were bought by his party—£1 billion; silence from the Conservative benches. Did they stand up for Wales? Of course they didn't. Did they complain to their colleagues in London? Of course they didn't. Far easier to try and pin the blame on us, when our budget is being cut year after year after year, than actually try and influence their colleagues in London, over whom they say they have a great deal of influence, and provide Wales with the fair play that Wales deserves—that extra £4 billion—and, of course, ensuring that Northern Ireland doesn't get £1 billion, with nothing for Scotland and Wales in the future. That's responsibility—perhaps he'd like to apologise to the people of Wales for his failure in that regard.
Wel, gan gynrychiolydd y blaid a greodd y traed moch llwyr—nid wyf i'n credu y gallwn ni dderbyn unrhyw wersi ganddyn nhw. Fel y dywedais wrtho yn gynharach, rydym ni wedi darparu dros £350 miliwn o fuddsoddiad ledled Cymru mewn awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i leihau'r perygl o lifogydd ac erydu arfordirol.
Ond ni all ddianc rhag y ffaith ein bod ni wedi gweld blwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn o doriadau i'n cyllideb yma yng Nghymru, hyd yn oed wrth i'w blaid ef brynu pleidleisiau Plaid yr Unoliaethwyr Democrataidd—£1 biliwn; tawelwch o feinciau'r Ceidwadwyr. A wnaethon nhw sefyll dros Gymru? Naddo siŵr. A wnaethon nhw gwyno i'w cyd-Aelodau yn Llundain? Naddo siŵr. Haws o lawer ceisio rhoi'r bai arnom ni, pan fo'n cyllideb yn cael ei thorri flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, na cheisio â dylanwadu ar eu cydweithwyr yn Llundain, y maen nhw'n dweud bod ganddyn nhw lawer iawn o ddylanwad drostynt, a rhoi'r chwarae teg i Gymru y mae Cymru yn ei haeddu—y £4 biliwn ychwanegol hynny—ac, wrth gwrs, sicrhau nad yw Gogledd Iwerddon yn cael £1 biliwn, gyda dim byd i'r Alban a Chymru yn y dyfodol. Cyfrifoldeb yw hynna—efallai yr hoffai ymddiheuro i bobl Cymru am ei fethiant yn hynny o beth.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
Leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. I add my condolences to the families of people who were affected by the tragic events at the weekend. Now, First Minister, you will be well aware of the environmental effects of wood burning. Wood burning is seen by some environmentalists as a source of air pollution. Burning wood from trees also releases concentrated toxins back into the air, increasing our carbon footprint. So, I would like to ask you, First Minister, what is the Welsh Government's policy regarding the burning of wood?
Diolch, Llywydd. Ychwanegaf fy nghydymdeimlad â theuluoedd y bobl a gafodd eu heffeithio gan y digwyddiadau trasig dros y penwythnos. Nawr, Prif Weinidog, byddwch yn gwbl ymwybodol o effeithiau amgylcheddol llosgi coed. Mae rhai amgylcheddwyr o'r farn bod llosgi coed yn ffynhonnell o lygredd aer. Mae llosgi pren o goed hefyd yn rhyddhau gwenwynau crynodedig yn ôl i'r aer, gan gynyddu ein hôl troed carbon. Felly, hoffwn ofyn i chi, Prif Weinidog, beth yw polisi Llywodraeth Cymru o ran llosgi coed?
We are supportive of biomass but, of course, we want to make sure that the energy mix is as broad as possible, whilst taking into account our commitments in terms of reducing our carbon footprint. That's why, of course, we've seen biomass plants around Wales. Of course, biomass is renewable in the sense that you can replant trees in a way, for example, that isn't possible with coal.
Rydym ni'n cefnogi biomas ond, wrth gwrs, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod y gymysgedd ynni mor eang â phosibl, gan gymryd i ystyriaeth ein hymrwymiadau o ran lleihau ein hôl troed carbon. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi gweld gweithfeydd biomas ledled Cymru. Wrth gwrs, mae biomas yn adnewyddadwy yn yr ystyr y gallwch chi ail-blannu coed mewn ffordd, er enghraifft, nad yw'n bosibl gyda glo.
Thank you for that answer. There are some contentious arguments going on about wood burning and biomass, as to whether that really is renewable, so I will ask you on that, if I may. Now, a few weeks ago at First Minister's questions, you were telling us how EU regulations and guidance were helping Wales and the UK to protect the environment. And yet I now see that the EU has recently promoted the burning of wood as an environmentally-friendly and renewable fuel, as you just referred to the practice yourself. However, in adopting this position, the EU has drawn quite pointed criticism from many respected environmental scientists. For example, Eric Lambin of Stanford University said:
'Treating wood as a carbon-neutral fuel is a simple policy decision with complex cascading effects on forest use, energy systems, wood trade and biodiversity worldwide.'
End of quote. The worry is that by treating wood burning as a virtuous renewable fuel, we can end up desecrating forests, increasing the harvesting of global woodland, and, ultimately, producing increased emissions of greenhouse gas. Bearing all that in mind, First Minister, is your Government still confident that the EU is delivering the environmental protections that you have been telling us about?
Diolch am yr ateb yna. Ceir rhai achosion o anghytuno dadleuol am losgi coed a biomas, o ran a yw hynny wir yn adnewyddadwy, felly gwnaf eich holi am hynny, os caf i. Nawr, ychydig wythnosau'n ôl yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, roeddech chi'n dweud wrthym ni sut yr oedd rheoliadau a chanllawiau'r UE yn helpu Cymru a'r DU i ddiogelu'r amgylchedd. Ac eto gwelaf nawr bod yr UE wedi hyrwyddo yn ddiweddar llosgi coed fel tanwydd adnewyddadwy ac eco-gyfeillgar, fel yr ydych chi newydd gyfeirio at yr arfer eich hun. Fodd bynnag, trwy fabwysiadu'r safbwynt hwn, mae'r UE wedi denu beirniadaeth eithaf clir gan lawer o wyddonwyr amgylcheddol uchel eu parch. Er enghraifft, dywedodd Eric Lambin o Brifysgol Stanford:
Penderfyniad polisi syml ag effeithiau rhaeadru cymhleth ar ddefnydd o goedwigoedd, systemau ynni, masnach coed a bioamrywiaeth ledled y byd yw trin coed fel tanwydd carbon-niwtral.
Diwedd y dyfyniad. Y gofid yw y byddwn yn halogi coedwigoedd yn y pen draw trwy drin llosgi coed fel tanwydd adnewyddadwy rhinweddol, gan gynyddu cynaeafu coetir byd-eang, ac, yn y pen draw, cynhyrchu mwy o allyriadau nwyon tŷ gwydr. O gofio hynny i gyd, Prif Weinidog, a yw eich Llywodraeth yn dal yn ffyddiog bod yr UE yn darparu'r mesurau diogelu'r amgylchedd yr ydych chi wedi bod yn dweud wrthym ni amdanynt?
Yes, because—. Well, let me see if I can explain it. Wood comes from trees, and trees grow. [Laughter.] And trees—. You can plant trees, they will grow, and they are replaceable in the way that coal, for example, as a fossil fuel, isn't. And I come back to the point I made earlier on—well, a few weeks ago in this Chamber: it's because of the EU that the UK cleaned up its act. The UK was one of the worst polluters in Europe. There was a river—I believe it was the River Irwell in Salford—that would catch alight if a lit match was thrown into it. Air quality was bad. We contributed hugely to acid rain. Our beaches were filthy. All those things have changed because European regulations have cleaned up Britain, and the last thing I'd want to see is us going back to those dark days in the 1980s where, for example, the River Ogmore in Bridgend used to run different colours according to what had been put into it upriver. I saw it run green, red, black—take your pick, really. The level of pollution was horrendous. Those days can never return.
Ydym, oherwydd—. Wel, gadewch i mi weld os gallaf ei esbonio. Mae pren yn dod o goed, ac mae coed yn tyfu. [Chwerthin.] Ac mae coed—. Gallwch blannu coed, byddan nhw'n tyfu, a gellir eu hadnewyddu mewn ffordd na ellir adnewyddu glo, er enghraifft, fel tanwydd ffosil. A dychwelaf at y pwynt a wneuthum yn gynharach—wel, ychydig wythnosau yn ôl yn y Siambr hon: oherwydd yr UE y gwnaeth y DU lanhau ei hamgylchedd. Roedd y DU yn un o'r llygrwyr gwaethaf yn Ewrop. Roedd afon—Afon Irwell yn Salford oedd hi, rwy'n credu—a fyddai'n cynnau pe byddai matsien wedi'i goleuo yn cael ei thaflu iddi. Roedd ansawdd yr aer yn wael. Roeddem ni'n cyfrannu'n sylweddol at law asid. Roedd ein traethau yn fochaidd. Mae'r holl bethau hynny wedi newid gan fod rheoliadau Ewropeaidd wedi glanhau Prydain, a'r peth olaf y byddwn i eisiau ei weld yw i ni ddychwelyd i'r dyddiau tywyll hynny yn y 1980au pan, er enghraifft, roedd Afon Ogwr ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn llifo mewn gwahanol liwiau yn dibynnu ar yr hyn a roddwyd ynddi i fyny'r afon. Fe'i gwelais yn llifo'n wyrdd, yn goch, yn ddu—dewiswch chi, mewn gwirionedd. Roedd lefel y llygredd yn erchyll. Ni all y dyddiau hynny fyth ddychwelyd.
Yes, you're using your well-worn anecdote about the River Irwell in Salford again. Well, we don't have to go as far away as the River Irwell—you also cite the River Ogmore. We had two rivers in Cardiff that would also change colour, so I'm not disagreeing with you on that—the Taff would turn black with coal dust; the Ely would change into various bright colours as it passed Ely papermill, depending on which colour dye had just been flushed into the river. But, going back to the River Irwell, I'd quote from a recent Cardiff University paper that referenced the recent addition of the journal Nature Geoscience. I quote, 'But a recent analysis of the Irwell system in the north-west of England found the highest concentration of plastic recorded in any river in the world.' End quote. So, even with all of these wonderful EU regulations, the river is still apparently suffering from some fairly major pollution.
Now, I think there are a couple of points to be made here. One is that you talk about my party, UKIP, wanting the UK to leave the EU as though we don't want any environmental regulations. And you speak as if, the moment the UK does leave the EU, all of the environmental regulations will disappear overnight. Clearly, this is nonsense and you're merely scaremongering. There is a continuity Bill that will ensure that all of the environmental regulations—every single one of them— will be preserved in UK law until such time as the UK Parliament has had time to assess that regulation and determine whether or not to keep it, to amend it, or to dispose of it. That process will take some time, obviously, because the legislators will have thousands of EU regulations to examine.
But another point I would like to make is this—[Interruption.]
Ie, rydych chi'n defnyddio eich hen stori am Afon Irwell yn Salford unwaith eto. Wel, nid oes rhaid i ni fynd mor bell i ffwrdd ag Afon Irwell—rydych chi hefyd yn cyfeirio at Afon Ogwr. Roedd gennym ni ddwy afon yng Nghaerdydd a fyddai'n newid lliw hefyd, felly nid wyf i'n anghytuno â chi am hynny—byddai afon Taf yn troi'n ddu gyda llwch glo; byddai afon Elái yn newid i wahanol liwiau wrth iddi lifo heibio melin bapur Trelái, yn dibynnu ar ba liw oedd y llifyn a olchwyd i mewn i'r afon. Ond, i ddychwelyd at Afon Irwell, byddwn yn dyfynnu o bapur diweddar Prifysgol Caerdydd a gyfeiriodd at rifyn diweddar y cyfnodolyn Nature Geoscience. Dyfynnaf, 'Ond canfu dadansoddiad diweddar o system Irwell yng ngogledd-orllewin Lloegr y crynodiad uchaf o blastig a gofnodwyd mewn unrhyw afon yn y byd.' Diwedd y dyfyniad. Felly, hyd yn oed gyda'r holl reoliadau UE ardderchog hyn, mae'n debyg bod yr afon yn dal i ddioddef cryn dipyn o lygredd.
Nawr, rwy'n credu bod un neu ddau o bwyntiau i'w gwneud yn y fan yma. Un yw eich bod chi'n sôn am fy mhlaid i, UKIP, sydd eisiau i'r DU adael yr UE fel pe na byddem ni eisiau unrhyw reoliadau amgylcheddol. Ac rydych chi'n siarad fel pe byddai'r holl reoliadau amgylcheddol yn diflannu dros nos yr eiliad y bydd y DU yn gadael yr UE. Mae hyn yn amlwg yn lol ac rydych chi'n codi bwganod. Ceir Bil parhad a fydd yn sicrhau bod pob un o'r rheoliadau amgylcheddol—pob un ohonynt—yn cael eu cadw yng nghyfraith y DU tan yr adeg y bydd Senedd y DU wedi cael amser i asesu'r rheoliad hwnnw a phenderfynu ar ba un a ddylid ei gadw, ei ddiwygio neu gael gwared arno. Bydd y broses honno'n cymryd cryn amser, yn amlwg, oherwydd bydd gan y deddfwyr filoedd o reoliadau UE i'w harchwilio.
Ond pwynt arall yr hoffwn ei wneud yw hwn—[Torri ar draws.]
You do need to get to a question.
Mae angen i chi ddod i gwestiwn.
I will. You seem to have a blind faith in EU directives and regulations, and yet—[Interruption.]
Mi wnaf. Mae'n ymddangos bod gennych chi ffydd ddall yng nghyfarwyddebau a rheoliadau'r UE, ac eto—[Torri ar draws.]
And now I can't hear whether he is getting to a question.
A nawr ni allaf glywed pa un a yw'n dod i gwestiwn.
I am, Llywydd.
Mi wyf i, Llywydd.
Yes. Thank you, Gareth.
Iawn. Diolch, Gareth.
And yet the EU supports wood burning, and we have people in Wales facing potential health risks as a result of that wood burning. There were at least three fires in south Wales at a wood recycling plant last year alone. Natural Resources Wales, which you oversee, gave a licence to a biomass incinerator neighbouring residential properties near Barry Dock. There's black, acrid smoke—[Interruption.]
Ac eto mae'r UE yn cefnogi llosgi coed, ac mae gennym ni bobl yng Nghymru sy'n wynebu peryglon posibl i iechyd o ganlyniad i'r llosgi coed hwnnw. Roedd o leiaf tri thân yn y de mewn gwaith ailgylchu pren y llynedd yn unig. Rhoddodd Cyfoeth Naturiol Cymru, yr ydych chi'n ei oruchwylio, drwydded i losgydd biomas drws nesaf i eiddo preswyl ger Doc y Barri. Ceir mwg du, llosgol—[Torri ar draws.]
Okay. I do need a question now.
Iawn. Mae angen cwestiwn arnaf i nawr.
How do you respond to the acrid, black smoke being suffered by residents near that wood-burning incinerator?
Sut ydych chi'n ymateb i'r mwg du, llosgol a ddioddefir gan drigolion ger y cyfleuster llosgi pren hwnnw?
Well, his party, as far as I'm aware, is in favour of more coal, which means more opencast, actually, because that's the only way to really get at coal in Wales now. It would be very difficult to sink any deep mines, even if we wanted to, to access that coal, and hugely expensive because of the geological faults, particularly in south Wales. I'm not sure whether he's saying that somehow the EU is polluting Britain with biomass. And he cites the River Irwell—there's work to be done there, clearly, with plastic. But the point is this: I don't make the point that somehow all environmental regulations will fall away as soon as we leave the EU; I make the point that it was the EU that forced Britain to clean up its act. The UK had an awful record when it came to pollution. It was forced to clean up beaches, clean up rivers, clean up the sea, because of European regulation. I would not want to see a situation in the future where we went backwards because of some crazed free-market ideology that said that environmental regulation is something that should be light touch. Absolutely not; we pride ourselves on our environment in Wales, we pride ourselves on the fact that it's been cleaned up so much over the past 30 years, and it will not go backwards.
Wel, mae ei blaid ef, cyn belled ag yr wyf i'n ymwybodol, o blaid mwy o lo, sy'n golygu mwy o gloddio brig, a dweud y gwir, oherwydd dyna'r unig ffordd o gael gafael ar lo yng Nghymru erbyn hyn. Byddai'n anodd iawn suddo unrhyw byllau glo dwfn, hyd yn oed pe byddem ni eisiau, i gael gafael ar y glo hwnnw, ac yn ddrud iawn oherwydd y ffawtiau daearegol, yn enwedig yn y de. Nid wyf i'n siŵr a yw'n dweud rywsut bod yr UE yn llygru Prydain gyda biomas. Ac mae'n cyfeirio at Afon Irwell—mae gwaith i'w wneud yn y fan honno, yn amlwg, gyda phlastig. Ond y pwynt yw hwn: nid wyf i'n gwneud y pwynt y bydd yr holl reoliadau amgylcheddol yn diflannu rywsut cyn gynted ag y byddwn ni'n gadael yr UE; rwy'n gwneud y pwynt mai'r UE wnaeth orfodi Prydain i lanhau ei hamgylchedd. Roedd gan y DU hanes gwael iawn o ran llygredd. Fe'i gorfodwyd i lanhau traethau, i lanhau afonydd, i lanhau'r môr, oherwydd rheoliadau Ewropeaidd. Ni fyddwn eisiau gweld sefyllfa yn y dyfodol lle byddem yn symud tuag at yn ôl oherwydd rhyw fath o ideoleg marchnad rydd wallgof sy'n dweud bod rheoleiddio amgylcheddol yn rhywbeth a ddylai fod yn ysgafn. Dim o gwbl; rydym ni'n ymfalchïo yn ein hamgylchedd yng Nghymru, rydym ni'n ymfalchïo yn y ffaith ei fod wedi cael ei lanhau gymaint dros y 30 mlynedd diwethaf, ac ni fydd yn symud tuag at yn ôl.
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru'n monitro effeithiolrwydd gwariant gan awdurdodau lleol? OAQ52796
3. Will the First Minister outline how the Welsh Government monitors the effectiveness of spending by local authorities? OAQ52796
The effectiveness of its spending is, in the first instance, a matter for each authority and its elected members, including through scrutiny.
Mater i bob awdurdod lleol a'i aelodau etholedig yw effeithiolrwydd ei wario, yn y lle cyntaf, gan gynnwys drwy waith craffu.
'An easy and lazy option when it comes to local government is to blame austerity and the Tories.' Gosh, First Minister, it sounds a bit like you and your Government. Let me read it again: 'an easy and lazy option when it comes to local government is to blame austerity and the Tories. It too often ignores other factors, such as poor decision making, when it comes to both budgets and service delivery.'
First Minister, these are the words of the former Labour leader of your local council, Jeff Jones. [Interruption.] The latest figures available for useable reserves over the last financial year show that four Welsh councils hold over £100 million each in reserves, and three of these are Labour-led. First Minister, is it poor decision making to cut so many services when sitting on millions and millions of pounds?
Dewis hawdd a diog pan ddaw i lywodraeth leol yw rhoi'r bai ar gyni cyllidol a'r Torïaid. Jiw, Prif Weinidog, mae'n swnio braidd fel chi a'ch Llywodraeth. Gadewch i mi ei ddarllen eto: dewis hawdd a diog pan ddaw i lywodraeth leol yw rhoi'r bai ar gyni cyllidol a'r Torïaid. Yn rhy aml mae'n anwybyddu ffactorau eraill, fel gwneud penderfyniadau gwael, pan ddaw i gyllidebau a darparu gwasanaethau.
Prif Weinidog, dyma eiriau cyn-arweinydd Llafur eich cyngor lleol, Jeff Jones. [Torri ar draws.] Mae'r ffigurau diweddaraf sydd ar gael ar gyfer cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy dros y flwyddyn ariannol ddiwethaf yn dangos bod gan bedwar o gynghorau yng Nghymru dros £100 miliwn yr un mewn cronfeydd wrth gefn, ac arweinir tri o'r rhain gan y blaid Lafur. Prif Weinidog, a yw'n achos o benderfyniad gwael torri cynifer o wasanaethau tra eu bod yn eistedd ar filiynau a miliynau o bunnoedd?
Well, there's very little upon which I'd agree with Jeff Jones, and that has not changed. The point is this: is she saying that all local authorities, regardless of which party runs them, are in some way operating badly? Because that's what she's suggesting, that somehow it's all poor decision making in all parts of Wales and that local government, in effect, is crying wolf, that, somehow, local government has lots of money and, if only for the fact that they delivered services in a different way, they would be able to access far more money. Well, no. We know how difficult it is on local authorities. We know that it is tight. We look forward to the ending of austerity and look forward to the Chancellor providing us with more resources before Christmas, which we can then help local government with. I just don't accept that the problem in local government in Wales is the fact that every local council is taking bad decisions. That clearly can't be right and we want to make sure that, if the Prime Minister is true to her word and the brakes are coming off austerity, we see further resources coming to Wales and further resources that we can then provide for our local authorities.
Wel, prin iawn yw'r hyn y byddwn i'n cytuno â Jeff Jones yn ei gylch, ac nid yw hynny wedi newid. Y pwynt yw hwn: a yw hi'n dweud bod pob awdurdod lleol, ni waeth pa blaid sy'n ei redeg, yn gweithredu'n wael mewn rhyw ffordd? Oherwydd dyna'r hyn y mae'n ei awgrymu, ei fod rywsut yn achos o wneud penderfyniadau gwael ym mhob rhan o Gymru a bod llywodraeth leol, i bob pwrpas, yn gweiddi blaidd, bod gan lywodraeth leol lawer o arian, rywsut a, phe bydden nhw ond yn gallu darparu gwasanaethau mewn ffordd wahanol, y bydden nhw'n gallu cael gafael ar lawer mwy o arian. Wel, na. Rydym ni'n gwybod pa mor anodd yw hi ar awdurdodau lleol. Rydym ni'n gwybod ei bod hi'n dynn. Edrychwn ymlaen at ddiwedd cyni cyllidol ac edrychwn ymlaen at y Canghellor yn rhoi mwy o adnoddau i ni cyn y Nadolig, y gallwn eu defnyddio wedyn i helpu llywodraeth leol. Nid wyf i'n derbyn mai'r broblem mewn llywodraeth leol yw'r ffaith bod pob cyngor lleol yn gwneud penderfyniadau gwael. Mae'n amlwg na all hynny fod yn iawn, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, os yw Prif Weinidog y DU yn cadw at ei gair, ac yn rhoi terfyn ar gyni cyllidol, ein bod ni'n gweld mwy o adnoddau yn dod i Gymru a mwy o adnoddau y gallwn ni eu darparu wedyn i'n hawdurdodau lleol.
Mae Cyngor Gwynedd ymhlith y cynghorau sydd yn mynd i ddioddef waethaf yn sgil toriadau yn dilyn y setliad llywodraeth leol: toriad o hyd at £11 miliwn, a hynny ar ben blynyddoedd o doriadau enbyd. Ar y llaw arall, mae bwrdd iechyd y gogledd yn gweithredu ar ddiffyg ariannol blynyddol oddeutu £26 miliwn y llynedd, er gwaethaf y ffaith bod y bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig ac o dan eich rheolaeth uniongyrchol chi fel Llywodraeth. A ydy hi'n deg cosbi Cyngor Gwynedd, awdurdod sydd wedi'i ganmol am fod yn gadarn ei drefniadau ariannol, ond gwobrwyo bwrdd iechyd sydd yn perfformio yn gyson wael ac yn methu'n glir â chynllunio'n ariannol a gweithredu'n effeithiol er budd trigolion y gogledd?
Gwynedd Council is among the councils that will suffer most as a result of cuts following the local government settlement: a cut of up to £11 million, and that’s on top of years of dreadful cuts. On the other hand, the north Wales health board is operating on an annual financial deficit of around £26 million last year, despite the fact that the health board is in special measures and under your direct management as a Government. Is it fair to punish Gwynedd Council, an authority that has been praised for being robust in its financial arrangements, while rewarding a health board that is performing consistently poorly and is clearly failing at financial planning and to operate effectively for the benefit of the people of north Wales?
Wel, un o'r dadleuon y mae rhai cynghorau wedi'i ddweud wrthyf i yw y dylai arian gael ei drosglwyddo o iechyd i lywodraeth leol achos y ffaith eu bod nhw'n dweud bod mwy a mwy o arian yn mynd mewn i iechyd. Mae'n gydbwysedd anodd—gallaf i ddweud hynny nawr—achos mae iechyd yn rhywbeth sy'n denu mwy a mwy o alw bob blwyddyn. Ond, fel y dywedais i yn gynharach, rŷm ni eisiau gweld y Canghellor yn creu mwy o adnoddau i Gymru, ac wrth wneud hynny, wrth gwrs, rydym ni’n gobeithio bydd yna fwy o arian ar gael i lywodraeth leol, achos rwy'n gwybod bod yna wasg arnyn nhw, ac nid wyf i’n mynd i ddweud unrhyw beth gwahanol, ond mae hwn, wrth gwrs, â’i wreiddiau yn y ffaith bod yr arian wedi cael ei wasgu o Lundain. So, felly, os bydd yr arian yna, byddwn ni'n gallu helpu awdurdodau lleol yn yr un ffordd ag y gwnaethom ni llynedd.
Well, one of the arguments that some councils put forward is that money should be transferred from health to local government because of the fact that they say more and more money is going into health. The balance is very difficult, because health does attract more and more of a demand each year. But, as I said earlier, we wish to see the Chancellor giving Wales more resources and, by doing that, we hope that there'll be more funding available for local government, because I know that they're under pressure, and I'm not saying anything different, but, of course, the root of this lies in the fact that the money that we get from London has been squeezed. And so we could help local authorities in the same way as we did last year.
First Minister, as a result of this year's local government settlement, local authorities across my region are warning that cuts to essential services are inevitable. Bridgend County Borough Council are proposing to close public toilets in Porthcawl, Swansea are closing care homes, and Neath Port Talbot are at breaking point because of the cuts. First Minister, how is your Government ensuring that local authorities eliminate wasteful spending before cutting essential services?
Prif Weinidog, o ganlyniad i setliad llywodraeth leol eleni, mae awdurdodau lleol ar draws fy rhanbarth i yn rhybuddio bod toriadau i wasanaethau hanfodol yn anochel. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn cynnig cau toiledau cyhoeddus ym Mhorthcawl, mae Abertawe yn cau cartrefi gofal, ac mae Castell-nedd Port Talbot ar ben eu tennyn oherwydd y toriadau. Prif Weinidog, sut mae eich Llywodraeth yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn dileu gwariant gwastraffus cyn torri gwasanaethau hanfodol?
Well, I think local authorities take very seriously their obligations, and I know that, through contact with my own local authority, there are some very, very painful decisions that they're having to consider at the moment, which is not what people go into politics for, I understand that, which is why I have said to them and to others that any extra resources that come from the Chancellor as a result of the autumn statement—that local government will be first in the queue, given, of course, the pressures that we know will be placed on local government both this year and in the future.
Wel, rwy'n credu bod awdurdodau lleol yn cymryd eu rhwymedigaethau o ddifrif, a gwn, trwy gyswllt â'm awdurdod lleol fy hun, bod rhai penderfyniadau poenus dros ben y maen nhw'n gorfod eu hystyried ar hyn o bryd, ac nid dyna pam mae pobl yn mynd i fyd gwleidyddiaeth, rwy'n deall hynny, a dyna pam yr wyf i wedi dweud wrthyn nhw ac wrth eraill y bydd unrhyw adnoddau ychwanegol sy'n dod oddi wrth y Canghellor o ganlyniad i ddatganiad yr hydref—y bydd llywodraeth leol ar flaen y ciw, o gofio, wrth gwrs, y pwysau yr ydym ni'n gwybod fydd yn cael ei roi ar lywodraeth leol eleni ac yn y dyfodol.
4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddarparu gwell trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru? OAQ52799
4. What plans does the Welsh Government have to provide better public transport around Wales? OAQ52799
Well, delivering our ambitious vision for public transport is at an exciting stage, as we proceed to reshape rail services via the new Wales and borders franchise, the south Wales metro, of course, the north Wales metro as well, and our plans for active travel, local bus services and investments in the strategic road network.
Wel, mae'r gwaith o wireddu ein gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus ar gam cyffrous, wrth i ni fwrw ymlaen i ail-lunio gwasanaethau rheilffyrdd trwy fasnachfraint newydd Cymru a'r gororau, metro de Cymru, wrth gwrs, metro gogledd Cymru hefyd, ac yn ein cynlluniau ar gyfer teithio llesol, gwasanaethau bws lleol a buddsoddiadau yn y rhwydwaith ffyrdd strategol.
I thank the First Minister for that response. Yesterday, it was reported that the number of local bus journeys made in Britain had reached a 12-year low, and during the same period Wales bus passenger journeys have dropped by 5 million a year. The bus is such a hugely important form of transport for so many people, so what more can the Welsh Government do to encourage people to take the bus and improve the environment and improve things generally?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Ddoe, adroddwyd bod nifer y teithiau bws lleol a wneir ym Mhrydain wedi cyrraedd eu hisaf mewn 12 mlynedd, ac mae siwrneiau teithwyr bws yng Nghymru wedi gostwng gan 5 miliwn y flwyddyn yn ystod yr un cyfnod. Mae'r bws yn fodd trafnidiaeth mor aruthrol o bwysig i gymaint o bobl, felly beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i annog pobl i fynd ar y bws a gwella'r amgylchedd a gwella pethau yn gyffredinol?
Well, I believe this will take legislation, because we know—and many of us will have had constituents come to us complaining about a bus service being cut, but of course there's nothing we can do about it because it's a privately run service, it's not subsidised, there is no leverage. So, in the next few years, the Government will be looking at introducing legislation to ensure greater consistency of supply in services, to ensure we don't see a situation where services suddenly stop because an operator has gone bankrupt or decided not to run the service any more. And I think creating that certainty for passengers will create better numbers for the buses, because people won't be thinking, 'Well, I might take the bus, but will it turn up? Will the service still be there next year?' It's absolutely crucial, because in most parts of Wales we have what's, in effect, a private monopoly. There is no real competition along most routes. This is not what bus privatisation, even if you agreed with it in the 1980s, was meant to do, so we must now look at a new model that looks upon bus services as just that, services rather than something delivered entirely through competition that doesn't really exist.
Wel, rwy'n credu y bydd angen deddfwriaeth ar gyfer hyn, oherwydd rydym ni'n gwybod—a bydd llawer ohonom ni wedi cael etholwyr yn dod atom ni yn cwyno am wasanaeth bws yn cael ei dorri, ond wrth gwrs nid oes dim y gallwn ni ei wneud am y peth gan ei fod yn wasanaeth sy'n cael ei redeg yn breifat, nid yw'n cael cymhorthdal, nid oes unrhyw ddylanwad. Felly, yn yr ychydig flynyddoedd nesaf, bydd y Llywodraeth yn ceisio cyflwyno deddfwriaeth i sicrhau gwell cysondeb o ran cyflenwad gwasanaethau, i sicrhau nad ydym ni'n gweld sefyllfa lle mae gwasanaethau yn dod i ben yn sydyn oherwydd bod gweithredwr wedi mynd yn fethdalwr neu wedi penderfynu peidio â rhedeg y gwasanaeth mwyach. Ac rwy'n credu y bydd creu'r sicrwydd hwnnw i deithwyr yn arwain at niferoedd gwell ar gyfer y bysiau, oherwydd ni fydd pobl yn meddwl, 'Wel, efallai yr af i ar y bws, ond a fydd e'n dod? A fydd y gwasanaeth yn dal i fod yno y flwyddyn nesaf?' Mae'n gwbl hanfodol, oherwydd yn y rhan fwyaf o rannau o Gymru mae gennym ni'r hyn sydd, i bob pwrpas, yn fonopoli preifat. Nid oes unrhyw gystadleuaeth gwirioneddol ar hyd y rhan fwyaf o lwybrau. Nid dyma yr oedd preifateiddio bysiau, hyd yn oed os oeddech chi'n cytuno ag ef yn y 1980au, i fod i'w wneud, felly mae'n rhaid i ni ystyried model newydd nawr sy'n edrych ar wasanaethau bysiau fel yn union hynny, gwasanaethau yn hytrach na rhywbeth a ddarperir yn gyfan gwbl trwy gystadleuaeth nad yw'n bodoli mewn gwirionedd.
First Minister, I'd like to focus on disabled access to public transport, and specifically the ongoing lack of access at Abergavenny station. You mentioned the rail network and the importance of that and the new franchise. We didn't get very far under the old Arriva south Wales border franchise in dealing with problems of the lack of disabled access, much to the frustration of local people in my constituency, including prominent disabled access campaigner Dan Biddle. I wonder if you can give us an assurance that, under the new Transport for Wales structure and under the new franchise, as we move forward, the necessary improvements will now be made so that rail passengers across Wales will be able to benefit from unfettered access, whether or not they're able-bodied or disabled.
Prif Weinidog, hoffwn ganolbwyntio ar fynediad i bobl anabl at drafnidiaeth gyhoeddus, ac yn benodol y diffyg mynediad parhaus yng ngorsaf y Fenni. Soniasoch am y rhwydwaith rheilffyrdd a phwysigrwydd hwnnw a'r fasnachfraint newydd. Nid aethom ni ymhell iawn o dan hen fasnachfraint de Cymru a'r gororau Arriva o ran ymdrin â phroblemau diffyg mynediad i bobl anabl, er mawr rwystredigaeth i bobl leol yn fy etholaeth i, gan gynnwys yr ymgyrchydd blaenllaw dros fynediad i bobl anabl, Dan Biddle. Tybed a allwch chi roi sicrwydd i ni, o dan strwythur newydd Trafnidiaeth Cymru ac o dan y fasnachfraint newydd, wrth i ni symud ymlaen, y bydd y gwelliannau angenrheidiol yn cael eu gwneud nawr fel y bydd teithwyr ar y rheilffyrdd ledled Cymru yn gallu elwa ar fynediad dilyffethair, pa un a ydyn nhw yn abl neu'n anabl.
Yes, £15 million has been allocated for that purpose. Abergavenny station is one of the stations that will be upgraded to ensure—well, 'upgraded' is the wrong word, really. It will ensure that what should be normal, i.e. disabled access, will be there. There are other stations as well. I was at Cathays station yesterday. It's not possible for people to cross to the other side of the tracks in Cathays—there's a bridge, but there's no other way of doing it; that will need to be resolved as well. But I can assure him that Abergavenny, as an important station, will see that work done.
Gallaf, dyrannwyd £15 miliwn at y diben hwnnw. Mae gorsaf y Fenni yn un o'r gorsafoedd a fydd yn cael ei huwchraddio i sicrhau—wel, nid 'uwchraddio' yw'r gair cywir, mewn gwirionedd. Bydd yn sicrhau bod yr hyn a ddylai fod yn arferol, h.y. mynediad i bobl anabl, yno. Ceir gorsafoedd eraill hefyd. Roeddwn i yng ngorsaf Cathays ddoe. Nid yw'n bosibl i bobl groesi i ochr arall y cledrau yn Cathays—mae pont, ond nid oes unrhyw ffordd arall o wneud hynny; bydd angen datrys hynny hefyd. Ond gallaf ei sicrhau y bydd y gwaith hwnnw yn cael ei wneud yn y Fenni, sydd yn orsaf bwysig.
The Welsh transport appraisal guidance report that proposes the closure of junction 41 westbound states there is a goal to try to ease congestion in that particular area, and they're trying to say that people need to get out of their cars, something that I would agree with. But in that particular area, we've seen downgrading of bus times through the Afan valley, and a new Transport for Wales franchise does not benefit the south-west of Wales as we would like it to. We are seeing huge proposals in finances to be put into a stretch of the M4 that we disagree with. So, how are you going to realise the intentions of that report when community transport is far from perfect here in Wales, and that's the record of your Government?
Mae adroddiad canllawiau gwerthuso trafnidiaeth Cymru sy'n cynnig cau cyffordd 41 tua'r gorllewin yn dweud bod nod o geisio lleddfu tagfeydd yn yr ardal benodol honno, ac maen nhw'n ceisio dweud bod angen i bobl gael allan o'u ceir, rhywbeth y byddwn i'n cytuno ag ef. Ond yn yr ardal benodol honno, rydym ni wedi gweld amseroedd bysiau yn cael eu hisraddio ar hyd dyffryn Afan, ac nid yw masnachfraint Trafnidiaeth Cymru newydd mor fuddiol i'r de-orllewin ag yr hoffem iddi fod. Rydym ni'n gweld cynigion enfawr o ran cyllid sydd i'w gyfrannu at ddarn o'r M4 yr ydym yn anghytuno ag ef. Felly, sut ydych chi'n mynd i wireddu bwriadau'r adroddiad hwnnw pan fo trafnidiaeth gymunedol ymhell o fod yn berffaith yma yng Nghymru, a dyna hanes eich Llywodraeth?
First of all, what she's talking about is a capital project, the M4, and what will be revenue funding with regard to bus services; they're two different pots to begin with. But it's not right to say that south-west Wales will not benefit, because the metro is not just about trains, it's not just about light rail, it's also about bus services. Now, of course, bus services have recently been devolved to this institution; there's an opportunity now for us to make sure that bus services are properly integrated into the train services. But, of necessity, because we have control of the train services now, that will be taken forward over the next five years and beyond, and then, of course, subject to the legislation, bus services, including those in the Afan valley, will be brought into a proper metro network.
Yn gyntaf oll, mae'r hyn y mae'n sôn amdano yn brosiect cyfalaf, yr M4, a'r hyn a fydd yn gyllid refeniw o ran gwasanaethau bysiau; maen nhw'n ddau wahanol bot i ddechrau. Ond nid yw'n iawn i ddweud na fydd y de-orllewin yn elwa, oherwydd nid yw'r metro yn ymwneud â threnau yn unig, nid yw'n ymwneud â rheilffyrdd ysgafn yn unig, mae hefyd yn ymwneud â gwasanaethau bws. Nawr, wrth gwrs, mae gwasanaethau bws wedi eu datganoli i'r sefydliad hwn yn ddiweddar; mae cyfle nawr i ni wneud yn siŵr bod gwasanaethau bws yn cael eu hintegreiddio'n iawn i'r gwasanaethau trên. Ond, o reidrwydd, gan fod gennym ni reolaeth dros y gwasanaethau trên erbyn hyn, bydd hynny'n cael ei ddatblygu dros y pum mlynedd nesaf a thu hwnt, ac yna, wrth gwrs, yn amodol ar y ddeddfwriaeth, bydd gwasanaethau bws, gan gynnwys y rhai yn nyffryn Afan, yn cael eu cynnwys mewn rhwydwaith metro gwirioneddol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru tuag at drethi ail gartrefi? OAQ52794
5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on the taxation of second homes? OAQ52794
Rydym ni’n datblygu ein polisïau trethu i ateb anghenion penodol Cymru, yn unol â’r egwyddorion yn ein fframwaith polisi trethu. Mae hyn yn cynnwys ein polisi ar drethu ail gartrefi.
We are developing our tax policies to meet the specific needs of Wales, in line with the principles set out in our tax policy framework. This includes our approach to the taxation of second homes.
Rydw i’n siŵr eich bod chi’n cytuno bod y ffaith bod £5 miliwn o bobl Prydain bellach yn berchen ar ddau neu fwy o gartrefi tra bod bron i 700,000 o bobl yn ddibynnol ar becynnau bwyd gan yr elusen Trussell Trust yn un o’r arwyddion cliriaf fod ein cymdeithas yn un gynyddol annheg ac anghydradd.
Bellach, mae yna 5,000 o ail gartrefi yng Ngwynedd, tra bod bron i 2,000 ar y gofrestr aros am dŷ cymdeithasol yn y sir. Rydw i'n falch o weld eich bod chi, o’r diwedd, yn dilyn pwysau gan Blaid Cymru, yn dechrau mynd i’r afael â’r anomali sy’n golygu nad ydy rhai perchnogion ail gartrefi yn talu trethi cyngor na threthi busnes, sy’n golled anferth i’r pwrs cyhoeddus. Ond mae yna lawer iawn mwy angen ei wneud i helpu teuluoedd sy’n cael eu prisio allan o’r farchnad gan bresenoldeb nifer cynyddol o ail gartrefi yn eu cymunedau. Un peth syml y gellid ei wneud yng Nghymru ydy newid bychan i’r system cynllunio: ei gwneud hi’n ofynnol i unrhyw annedd gael caniatâd cynllunio cyn y gellid ei droi’n ail gartref a fyddai wedyn yn galluogi cynghorau i gael gwell rheolaeth ar y sefyllfa. A ydych chi’n cytuno bod angen y newid yma ar fyrder?
I'm sure you'd agree that the fact that 5 million people in Britain now own two or more homes, whilst almost 700,000 people are reliant on food packs from the Trussell Trust charity is one of the clearest signals that our society is increasingly inequitable and unfair.
There are 5,000 second homes in Gwynedd, whilst almost 2,000 are on the waiting list for social housing in the county. I am pleased to see that you, at last, following pressure from Plaid Cymru, are now starting to tackle the anomaly that means that some second home owners don't pay council tax or business rates, which is a huge loss to the public purse. But far more needs to be done to help families who are priced out of the market by the existence of an increasing number of second homes in their communities. One simple thing that could be done in Wales is to make a minor change to the planning system and make it a requirement for any property to have planning permission before it can become a second home, which would then allow councils to get better control of the situation. Do you agree that this change is required as a matter of urgency?
Rydym ni wedi edrych ar hwn. Nid yw e mor rhwydd â hynny achos: beth sy’n digwydd wedyn, er enghraifft, yng Nghaerdydd, lle mae yna lot fawr o fflatiau yn cael eu hadeiladu, rhai ohonyn nhw’n ail gartrefi? A ydy hynny’n meddwl bod rhaid cael, er enghraifft, caniatâd cynllunio i bob un o'r rheini? Ac yn enwedig gydag ail gartref—beth yw ail gartref? Os oes rhywun, efallai, yn byw mewn un am hanner yr amser ac un am yr hanner arall, pa un yw’r ail gartref? Os yw e yn Lloegr, wrth gwrs, gallan nhw ddweud, ‘Wel, hwn yw fy nghartref i, ac mae fy ail gartref yn Lloegr.’ So, rwy’n deall y pwynt mae’r Aelod yn ei wneud, ond nid yw e cweit mor rhwydd â hynny.
Beth, felly, yw’r ateb? Wel, rydym ni wedi, wrth gwrs, sicrhau bod cynghorau’n gallu codi mwy o dreth cyngor ar ail gartrefi, rydym ni wedi sicrhau bod y rheini sydd yn prynu ail gartrefi yn talu mwy dan y dreth prynu tir, mae hynny’n wir hefyd. Ond hefyd, wrth gwrs, mae’n rhaid cael system cynllunio sydd yn sensitif i’r iaith, yn enwedig, ond, ar ddiwedd y dydd, mwy o dai sydd eu heisiau er mwyn sicrhau nad yw pobl leol yn gorfod cystadlu â phobl dŵad, a hefyd eu bod nhw’n gallu cael cymysgedd o dai i ddewis ohonynt er mwyn bod tai ar gael yn yr ardal. So, mae’n rhaid cael mwy o dai a mwy o dai fforddiadwy er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu byw yn eu cymunedau. Rwy'n deall, mewn rhai cymunedau o Gymru, mae hynny’n anodd.
We've looked at this, and it isn't as easy as that because what happens then, for example, in Cardiff. where many flats are erected and some are second homes? Does that mean that you have to have, for example, planning permission for each one of those, and, in particular, with second homes, what constitutes a second home? If a person lives in it for half the time, but in another for half the time, which is the second home? If it is in England, you could say, 'Well, this is my main home, and my second home is in England.' I understand the point that the Member makes, but it's not quite that simple.
What is the solution? We have ensured that councils can charge more council tax on second homes, and we've ensured that people who purchase second homes have to pay the land purchase tax; that is also true. But, also, we must have a planning system that is sensitive to the linguistic background of the area, particularly, but, ultimately, we need more housing to ensure that local people don't have to compete with incomers and also that there can be a mix of housing so that people can ensure that they have a choice in the area. So, we need more housing and more affordable housing in order to ensure that people can live within their communities. I understand that it's very difficult to do so in some parts of Wales.
First Minister, I do agree that housing is an asset like no other, really, and has to be treated with its social dimension very much in mind. For this reason, I do agree that Government can look at policies like a premium on the council tax. Where you do that, however, shouldn't it also be, at the very least, the guidance that any extra revenue so generated is then reinvested in affordable and social housing?
Prif Weinidog, rwy'n cytuno bod tai yn ased gwahanol i unrhyw un arall, mewn gwirionedd, a bod yn rhaid ei drin gan gadw'r dimensiwn cymdeithasol yn flaenllaw yn ein meddyliau. Am y rheswm hwn, rwy'n cytuno y gall y Llywodraeth edrych ar bolisïau fel premiwm ar y dreth gyngor. Pan fyddwch chi'n gwneud hynny, fodd bynnag, oni ddylai fod yn ganllaw hefyd, o leiaf, bod unrhyw refeniw ychwanegol a gynhyrchir drwy hynny yn cael ei ail-fuddsoddi wedyn mewn tai fforddiadwy a chymdeithasol?
Well, I would hope that local councils do that anyway. We know that there are many local authorities in Wales who are building council houses. We know that in rural Wales particularly—I think Powys is the example I always use, it has probably sold half of its social housing stock from the end of the 1970s onwards. So many houses were sold and they never found their way back into the hands of people who could afford to buy them because the prices had gone up so far. So, yes, it is hugely important that there is more affordable housing—some will be rented, some not. I was with a building company last week, for example, who said to me that 70 per cent of the houses they sell are sold through Help to Buy, without which, they probably would find it difficult to sustain their current level of activity.
But it is hugely important that we're able to provide more houses across Wales, but particularly in rural Wales, where there is not as much choice in terms of house size and in terms of price. How will we do that? Well, of course, we are on target to deliver 20,000 affordable homes by the end of this Assembly term, which will make a significant contribution.
Wel, byddwn yn gobeithio bod cynghorau lleol yn gwneud hynny beth bynnag. Rydym ni'n gwybod bod llawer o awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n adeiladu tai cyngor. Rydym ni'n gwybod yng Nghymru wledig yn arbennig—rwy'n credu mai Powys yw'r enghraifft yr wyf i'n ei defnyddio bob amser, mae'n debyg ei bod wedi gwerthu hanner ei stoc tai cymdeithasol o ddiwedd y 1970au ymlaen. Gwerthwyd cynifer o dai ac nid aethon nhw fyth yn ôl i ddwylo'r bobl a allai fforddio eu prynu gan fod y prisiau wedi codi gymaint. Felly, ydy, mae'n hynod bwysig bod mwy o dai fforddiadwy—bydd rhai yn cael eu rhentu, rhai ddim. Roeddwn i gyda chwmni adeiladu yr wythnos diwethaf, er enghraifft, a ddywedodd wrthyf fod 70 y cant o'r tai y maen nhw'n eu gwerthu yn cael eu gwerthu trwy Cymorth i Brynu, a heb hynny mae'n debyg y bydden nhw'n ei chael hi'n anodd cynnal eu lefel presennol o weithgarwch.
Ond mae'n bwysig dros ben ein bod ni'n gallu darparu mwy o dai ledled Cymru, ond yn enwedig yng Nghymru wledig, lle nad oes cymaint o ddewis o ran maint tŷ ac o ran pris. Sut byddwn ni'n gwneud hynny? Wel, wrth gwrs, rydym ni ar y trywydd iawn i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy erbyn diwedd y tymor Cynulliad hwn, a fydd yn gwneud cyfraniad sylweddol.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am waith caffael Llywodraeth Cymru? OAQ52798
6. Will the First Minister make a statement on Welsh Government procurement? OAQ52798
We're committed to maximising the social, economic and environmental value of our procurement.
Rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau'r gwerth cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol gorau posibl o'n gwaith caffael.
Thank you. I have recently acquired a list of transactions on Welsh Government procurement cards for the 2017-18 financial year. I was, however, very shocked to see that nearly £1.6 million was spent on these credit cards over the 12 months, with many of the transactions remaining worryingly vague. One example is the £13,255 spent through PayPal—no information about what was bought and from what companies. Another is £460 spent at yachtshop.co.uk, or the £8,300 spent in one transaction on a British Airways flight. There are also countless instances of these cards paying for Amazon Prime or iTunes subscriptions with no details. What steps are you taking, as First Minister, to improve transparency and financial probity whilst monitoring the spend of hard-earned taxpayers' money on these Welsh Government procurement credit cards?
Diolch. Rwyf i wedi cael gafael ar restr o drafodiadau ar gardiau caffael Llywodraeth Cymru ar gyfer blwyddyn ariannol 2017-18 yn ddiweddar. Fodd bynnag, cefais sioc fawr o weld y gwariwyd bron i £1.6 miliwn ar y cardiau credyd hyn dros y 12 mis, a bod llawer o'r trafodiadau yn parhau i fod yn bryderus o amwys. Un enghraifft yw'r £13,255 a wariwyd trwy PayPal—dim gwybodaeth am yr hyn a brynwyd ac oddi wrth pa gwmnïau. Un arall yw £460 a wariwyd yn yachtshop.co.uk, neu'r £8,300 a wariwyd mewn un trafodiad ar awyren British Airways. Ceir enghreifftiau dirifedi hefyd o'r cardiau hyn yn talu am danysgrifiadau Amazon Prime neu iTunes heb unrhyw fanylion. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd, fel Prif Weinidog, i wella tryloywder a gonestrwydd ariannol gan fonitro sut y mae arian y mae trethdalwyr yn gweithio'n galed i'w ennill yn cael ei wario ar y cardiau credyd caffael Llywodraeth Cymru hyn?
We regularly publish our spend over £25,000 to improve the transparency of how public funds are used. I will call on the examples that the Member has used and look to provide her with a detailed answer to her questions.
Rydym ni'n cyhoeddi ein gwariant dros £25,000 yn rheolaidd i wella tryloywder o sut y mae cyllid cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio. Byddaf yn galw ar yr enghreifftiau y mae'r Aelod wedi eu defnyddio ac yn ceisio rhoi ateb manwl i'w chwestiynau iddi hi.
Obviously, we have the Wales Audit Office to monitor the detail of these things. I just wanted to ask you about the wider picture in terms of the procurement power that we have. We have a public sector that spends over £4 billion each year on procurement, and I'm very interested in how we might be able to procure more of our spend in Wales so that we're generating local jobs rather than in multinationals that then export the profits.
I'm particularly interested in work that's been done by the National Procurement Service around procuring food. I'm concerned to see from the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee's report last May that there is no public source of accurate and up-to-date figures on public sector procurement of Welsh food, so I'd be keen to learn how we can improve the procurement of local food in Wales, because, obviously, that would be good for our businesses and also good for our health.
Yn amlwg, mae gennym ni Swyddfa Archwilio Cymru i fonitro'r pethau hyn yn fanwl. Roeddwn i eisiau eich holi chi am y darlun ehangach o ran y grym caffael sydd gennym ni. Mae gennym ni sector cyhoeddus sy'n gwario dros £4 biliwn bob blwyddyn ar gaffael, ac mae gen i ddiddordeb mawr mewn sut y gallem ni gaffael mwy o'n gwariant yng Nghymru fel ein bod ni'n creu swyddi lleol yn hytrach na mewn cwmnïau amlwladol sy'n allforio'r elw wedyn.
Mae gen i ddiddordeb arbennig yn y gwaith a wnaed gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn ymwneud â chaffael bwyd. Rwy'n pryderu gweld o adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig fis Mai diwethaf nad oes ffynhonnell gyhoeddus o ffigurau cywir a chyfredol ar gaffaeliad bwyd sector cyhoeddus Cymru, felly byddwn yn awyddus i ddarganfod sut y gallwn ni wella caffaeliad bwyd lleol yng Nghymru, oherwydd, yn amlwg, byddai hynny'n dda i'n busnesau a hefyd yn dda i'n hiechyd.
Well, what I can say is that we, of course, encourage Welsh public bodies to increase the visibility of contracts via Sell2Wales. Of the 22,000 contracts awarded so far through Sell2Wales, approximately two thirds have been to Welsh suppliers and 75 per cent of these have been to Welsh small and medium-sized enterprises. I know the Member asked about the National Procurement Service, I can say that the proportion of public procurement expenditure won by Welsh-based firms now stands at 50 per cent. From 1 April 2017 to 30 June of this year, the spend through NPS agreements was £7,000,700, and of that, 57 per cent was Welsh-based suppliers. When our community benefits policy is applied, the figures are even higher. For example, 82 per cent of the money has been retained in Wales when that is applied. She asked, of course, how we increase this. We want to do that through the importance of regional and local priorities within local authorities, and we are exploring the adoption of different approaches where regional collaborative procurement is undertaken, which strengthens the economy and communities within those regions.
Wel, yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni, wrth gwrs, yn annog cyrff cyhoeddus yng Nghymru i gynyddu amlygrwydd contractau trwy GwerthwchiGymru. O'r 22,000 o gontractau a ddyfarnwyd hyd yn hyn trwy GwerthwchiGymru, mae tua dwy ran o dair wedi bod i gyflenwyr o Gymru ac mae 75 y cant o'r rhain wedi bod i fentrau bach a chanolig eu maint yng Nghymru. Gwn fod yr Aelod wedi gofyn am y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, gallaf ddweud fod cyfran y gwariant caffael cyhoeddus a enillir gan gwmnïau yng Nghymru yn 50 y cant erbyn hyn. O 1 Ebrill 2017 tan 30 Mehefin eleni, £7,000,700 oedd y gwariant trwy gytundebau Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ac o hynny roedd 57 y cant yn gyflenwyr wedi eu lleoli yng Nghymru. Pan fydd polisi manteision cymunedol yn cael ei gymhwyso, mae'r ffigurau yn uwch fyth. Er enghraifft, cadwyd 82 y cant o'r arian yng Nghymru pan fydd hwnnw'n cael ei gymhwyso. Gofynnodd, wrth gwrs, sut yr ydym yn cynyddu hyn. Rydym ni eisiau gwneud hynny trwy bwysigrwydd blaenoriaethau rhanbarthol a lleol mewn awdurdodau lleol, ac rydym ni'n ystyried mabwysiadu gwahanol ddulliau lle bydd caffael cydweithredol rhanbarthol yn cael ei wneud, sy'n cryfhau economi a chymunedau yn y rhanbarthau hynny.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd tuag at sicrhau bod Cymru'n dod yn genedl cyflog byw go iawn? OAQ52774
7. Will the First Minister make a statement on progress towards Wales becoming a real living wage nation? OAQ52774
Welsh Government is a living wage employer, and I'm proud that this Government has taken action to support and encourage take-up of the real living wage by employers in both the public and private sectors.
Mae Llywodraeth Cymru yn gyflogwr cyflog byw, ac rwy'n falch bod y Llywodraeth hon wedi cymryd camau i gefnogi a hybu'r nifer sy'n derbyn y cyflog byw gwirioneddol gan gyflogwyr yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat.
Of course, First Minister, the real living wage makes a real difference to people's lives, benefiting wage earners, their households, communities and local economies. And I know, ahead of Living Wage Week, you've always actively supported events during early November. What further action can be taken to promote the real living wage across, particularly, the public sector, the health service and local government, but also in further and higher education?
Wrth gwrs, Prif Weinidog, mae'r cyflog byw gwirioneddol yn gwneud gwir wahaniaeth i fywydau pobl, gan fod o fudd i enillwyr cyflog, eu haelwydydd, cymunedau ac economïau lleol. A gwn, cyn Wythnos Cyflog Byw, eich bod chi wedi cefnogi digwyddiadau yn ystod dechrau mis Tachwedd yn frwd erioed. Pa gamau eraill y gellir eu cymryd i hyrwyddo'r cyflog byw gwirioneddol ar draws, yn benodol, y sector cyhoeddus, y gwasanaeth iechyd a llywodraeth leol, ond hefyd mewn addysg bellach ac uwch?
Well, we've got a strong push on this across the public sector: in Government, of course; our sponsored bodies; the NHS; national parks; HEIs; some local authorities, for example, they all pay the real living wage to their own staff. Of course, we need to make sure that applies across local authorities. It needs to be seen as something that is normal, not exceptional, within the public sector, and we want now to move on to use the buying power that we have in the public sector to ensure the wider adoption of the real living wage as part of fair work across the economy.
Wel, mae gennym ni ymgyrch gref ar hyn ar draws y sector cyhoeddus: yn y Llywodraeth, wrth gwrs; ein cyrff a noddir; y GIG; parciau cenedlaethol; sefydliadau addysg uwch; rhai awdurdodau lleol, er enghraifft, maen nhw i gyd yn talu'r cyflog byw gwirioneddol i'w staff eu hunain. Wrth gwrs, mae angen i ni wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd ar draws awdurdodau lleol. Mae angen iddo gael ei ystyried fel rhywbeth sy'n arferol, nid eithriadol, yn y sector cyhoeddus, ac rydym ni eisiau symud ymlaen nawr i ddefnyddio'r grym prynu sydd gennym ni yn y sector cyhoeddus i sicrhau bod y cyflog byw gwirioneddol yn cael ei fabwysiadu'n ehangach yn rhan o waith teg ar draws yr economi.
Ac yn olaf, cwestiwn 8. Bethan Sayed.
And finally, question 8. Bethan Sayed.
8. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o ddiwygio'r cynllun cymhorthdal cyfrif refeniw tai? OAQ52800
8. What assessment has the First Minister made of the reform of the housing revenue account subsidy scheme? OAQ52800
Well, I am pleased that, following the exit from the housing revenue account subsidy system, all affected authorities have a council house building strategy in place. They're all at different stages and we are working with them to increase the pace and scale of their plans.
Wel, rwy'n falch, yn dilyn yr ymadawiad â'r system cymhorthdal cyfrif refeniw tai, bod gan yr holl awdurdodau yr effeithiwyd arnynt strategaeth adeiladu tai cyngor ar waith. Maen nhw i gyd ar wahanol gamau ac rydym ni'n gweithio gyda nhw i gynyddu cyflymder a maint eu cynlluniau.
As you've mentioned, as part of the exit from this scheme in 2015, a borrowing cap of £1.85 billion was placed on councils that retained housing stock. Given that Theresa May has announced that English councils will no longer have a cap on their ability to borrow to build new homes, will the Welsh Government look into renegotiating the current deal with the Treasury? After all, it makes more sense to borrow to build homes when there is no right to buy, as is the case in Wales, than in England, where homes can be built and then sold for less than the market value. In Wales, that investment will continue to be returned over the long term.
Fel yr ydych chi wedi sôn, yn rhan o'r ymadawiad â'r cynllun hwn yn 2015, rhoddwyd cyfyngiad benthyg o £1.85 biliwn ar gynghorau a gadwodd stoc tai. O gofio bod Theresa May wedi cyhoeddi na fydd gan gynghorau yn Lloegr gyfyngiad ar eu gallu i fenthyg er mwyn adeiladu cartrefi newydd, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymchwilio i aildrafod y cytundeb presennol gyda'r Trysorlys? Wedi'r cyfan, mae'n gwneud mwy o synnwyr i fenthyg i adeiladu cartrefi lle nad oes hawl i brynu, fel sy'n wir yng Nghymru, nag yn Lloegr, lle y gellir adeiladu cartrefi ac yna eu gwerthu am lai na gwerth y farchnad. Yng Nghymru, bydd y buddsoddiad hwnnw yn parhau i gael ei ddychwelyd dros y tymor hir.
That's correct. At the moment the borrowing cap is £1,927 million. I saw the Prime Minister's announcement. Officials have been in touch with representatives in the UK Government to see how that will work, and I think it's fair to say that no-one seems to know at the moment. The announcement was made. There doesn't seem to be any detail. But I can assure the Member that what applies in England in terms of flexibility, we would expect to apply in Wales.
Mae hynny'n wir. £1,927 miliwn yw'r cyfyngiad benthyg ar hyn o bryd. Gwelais gyhoeddiad Prif Weinidog y DU. Mae swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â chynrychiolwyr yn Llywodraeth y DU i weld sut y bydd hynny'n gweithio, ac rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud ei bod yn ymddangos nad oes neb yn gwybod ar hyn o bryd. Gwnaed y cyhoeddiad. Nid yw'n ymddangos bod unrhyw fanylion. Ond gallaf sicrhau'r Aelod y byddem yn disgwyl i'r hyn sy'n berthnasol yn Lloegr o ran hyblygrwydd fod yn berthnasol yng Nghymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y datganiad. Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. There are several changes to this week's business. Later today, the Minister for environment will make a statement on the flood impact of storm Callum; I will make a statement on 'Action on Disability: The Right to Independent Living'; and the Minister for Children, Older People and Social Care will make a statement on National Adoption Week. These replace statements on a broadband update—which I will deliver next week—and the findings of the independent accelerated programme for amber review, which has been postponed until 6 November. Additionally, the statement on the update on year 2 of the innovative housing programme has been reduced to 30 minutes. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting paper available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae sawl newid i fusnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach heddiw, bydd y Gweinidog dros yr Amgylchedd yn rhoi datganiad ar effaith llifogydd storm Callum; Byddaf i'n gwneud datganiad ar 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol'; a bydd y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol yn rhoi datganiad i drafod Wythnos Genedlaethol Mabwysiadu. Mae'r rhain yn disodli datganiadau am ddiweddariad band eang—y byddaf i yn eu traddodi yr wythnos nesaf—a chanfyddiadau'r rhaglen garlam annibynnol i adolygu galwadau oren, sydd wedi'i ohirio tan 6 Tachwedd. Hefyd, mae'r datganiad ar ddiweddariad blwyddyn 2 y rhaglen tai arloesol wedi ei gwtogi i 30 munud. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir ei weld ymhlith y papur cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Leader of the house, can I call for a statement from the Cabinet Secretary for Education on the process by which she determines school closure proposals that have been referred to her by various organisations that are able to do that? She will be aware that there is an outstanding school closure proposal that has been on the Cabinet Secretary's desk—or, certainly, a desk in the Welsh Government—for the past 31 months. It's now five years that there has been uncertainty around this particular school closure proposal for Ysgol Llanbedr in my own constituency in Denbighshire. The first application was forwarded to Ministers and the application was rejected. A second application was then made by Denbighshire to close the school, and it was referred by the Church in Wales back in 2015, and the uncertainty is hanging around this school. Yet in spite of that, the numbers at the school are buoyant, it's entered into a federation arrangement with another local school, and appears to be going from strength to strength and having a great deal of success. But I'm sure that you would agree with me that such uncertainty for such a long time is completely unacceptable, and that this now needs to be determined as a matter of urgency. So, I would appreciate a statement just clarifying the process, and the appropriate timescales, from the Cabinet Secretary for Education.
Can I also call for a statement on access to modern medicines? I met this morning with the Cystic Fibrosis Trust regarding access to some of the more modern medicines, including Orkambi, which has been proven to be significantly effective in alleviating the symptoms and slowing down the progress of cystic fibrosis in as many as 47 per cent of cases. This could benefit around 200 people who are suffering from cystic fibrosis here in Wales, and yet at the moment this drug isn't available, in spite of it being available in Austria, Denmark, Germany, Luxembourg, the Netherlands, Italy, Ireland, Greece, the United States and Sweden. Clearly this is a modern drug, it's expensive, and I know that we have to safeguard the public purse, but it is making a difference for those people who have access to it, and I think it would be helpful if we could have an update from the Cabinet Secretary for Health and Social Services on this particular situation, and in particular to give us some light on whether there have been any discussions with Vertex, the manufacturer of this particular drug, the Welsh Government and NHS Wales in terms of making some sort of access available for patients. So, I'd be grateful if I could have those two statements, please.
Arweinydd y Tŷ, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ynglŷn â'r broses y mae hi'n ei defnyddio i benderfynu ar y cynigion i gau ysgolion a atgyfeiriwyd iddi gan y sefydliadau amrywiol hynny sydd â'r gallu i wneud hynny? Bydd hi'n ymwybodol bod un cynnig cau ysgol wedi bod ar ddesg yr Ysgrifennydd Cabinet—neu, yn sicr, ar ddesg yn Llywodraeth Cymru—am 31 mis heb ei drafod. Ers pum mlynedd bellach, mae ansicrwydd ynghylch y cynnig penodol hwn i gau Ysgol Llanbedr yn fy etholaeth i yn Sir Ddinbych. Anfonwyd y cais cyntaf i'r Gweinidogion, a chafodd ei wrthod. Gwnaed ail gais wedyn gan Sir Ddinbych i gau'r ysgol, a gyfeiriwyd gan yr Eglwys yng Nghymru yn ôl yn 2015, ac mae'r ansicrwydd yn parhau ynglŷn â'r ysgol. Ond er gwaethaf hynny, mae'r niferoedd yn yr ysgol yn galonnog, maen nhw wedi ymrwymo i gytundeb ffedereiddio gydag ysgol leol arall, ac ymddengys ei bod yn mynd o nerth i nerth ac yn cael llwyddiant mawr. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi fod ansicrwydd o'r fath am gyfnod mor hir yn gwbl annerbyniol, ac y dylid gwneud penderfyniad ar y mater ar fyrder. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi datganiad i egluro'r broses a'r amserlenni priodol gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg.
A gaf i alw hefyd am ddatganiad ynglŷn â chael gafael ar feddyginiaethau modern? Ces gyfarfod y bore yma gyda'r Ymddiriedolaeth Ffeibrosis Systig ynglŷn â chael gafael ar rai meddyginiaethau mwy modern, gan gynnwys Orkambi, sydd wedi'i brofi i gael effaith sylweddol wrth leddfu symptomau ac arafu cynnydd ffeibrosis systig mewn hyd at 47 y cant o achosion. Gallai oddeutu 200 o bobl sy'n dioddef o ffeibrosis systig yma yng Nghymru elwa ar hyn, ond hyd yma nid yw'r cyffur ar gael, er gwaethaf y ffaith ei fod ar gael yn Awstria, Denmarc, yr Almaen, Lwcsembwrg, yr Iseldiroedd, yr Eidal, Iwerddon, Groeg, yr Unol Daleithiau, a Sweden. Yn amlwg, mae'n gyffur modern, mae'n ddrud, ac rwy'n ymwybodol fod angen i ni warchod y pwrs cyhoeddus, ond mae'n gwneud gwahaniaeth i'r rhai sy'n gallu cael gafael arno, ac rwy'n credu y byddai diweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cyhoeddus i drafod y sefyllfa arbennig hon yn ddefnyddiol, ac yn enwedig i egluro pa un a fu unrhyw drafodaethau â Vertex, gwneuthurwr y cyffur penodol hwn, Llywodraeth Cymru, a GIG Cymru o ran galluogi cleifion i ddefnyddio'r cyffur. Byddwn yn ddiolchgar pe gallwn gael y ddau ddatganiad hynny felly, os gwelwch yn dda.
The second one is already the subject of a question for one of your Conservative colleagues at questions tomorrow, so I'm sure there'll be an opportunity to discuss it with the Cabinet Secretary there. On the school closure issue that you mentioned, the Cabinet Secretary is indicating that she's happy to write to you about it.
Mae'r ail un eisoes yn destun i gwestiwn gan un o'ch cyd-aelodau Ceidwadol yn ystod y cwestiynau yfory, rwy'n yn siŵr bydd cyfle i drafod y mater gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar yr adeg honno. O ran y mater o gau ysgolion a grybwyllwyd gennych, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi arwydd i mi ei bod yn fodlon ysgrifennu atoch i drafod y mater.
Leader of the house, back in May I raised under the business statement the fact that I had received representations from trainee doctors in Wales in the field of histopathology who, for some time now, have faced a pay gap of some £40,000 over the course of their training when compared to their English counterparts. The Welsh Government is aware of the pay gap due to correspondence between myself and the Cabinet Secretary for health on this matter. Indeed, I first raised the matter in a written question back in November 2016, yet two years on the gap persists.
As I've stated previously, pay, among other factors, is clearly important to trainee doctors when deciding on where to train and study. Doctors who decide to train in Wales deserve parity with their counterparts across the border. Trainees have told me that they feel that, by deciding to work in Wales, they are being financially punished for the decision. The situation is not fair, it does nothing for morale and in the long run it undermines the Welsh Government's own attempts to attract doctors to train and work in NHS Wales.
In answering our written question from myself in July of this year, the Cabinet Secretary referred to discussions with BMA Cymru and the Wales Deanery, and that he expected a report on this issue to be ready in September. Could I therefore ask the Cabinet Secretary to bring forward a statement, be it oral or written, setting out clearly the Welsh Government's position on closing this pay gap in histopathology training between Wales and England with a view to bringing this inequity to an end as soon as possible?
Arweinydd y Tŷ, yn ôl ym mis Mai yn rhan o'r datganiad busnes, crybwyllais y ffaith fy mod wedi cael sylwadau gan feddygon yng Nghymru sy'n hyfforddi ym maes histopatholeg a oedd yn dweud eu bod, ers peth amser bellach, wedi wynebu bwlch cyflog yn ystod eu hyfforddiant o ryw £40,000 o'i gymharu â meddygon cyfatebol yn Lloegr. O ganlyniad i'r ohebiaeth rhyngof i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd am y mater hwn, mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r bwlch cyflog. Mewn gwirionedd, fe wnes grybwyll y mater gyntaf mewn cwestiwn ysgrifenedig yn ôl ym mis Tachwedd 2016, ac eto, ddwy flynedd yn ddiweddarach mae'r bwlch yn parhau i fodoli.
Fel yr wyf wedi'i ddweud o'r blaen, mae'n amlwg fod cyflogau, ymhlith ffactorau eraill, yn bwysig i feddygon dan hyfforddiant wrth iddyn nhw benderfynu ble y dylent hyfforddi ac astudio. Mae'r meddygon sy'n dewis hyfforddi yng Nghymru yn haeddu cydraddoldeb â meddygon cyfatebol ar draws y ffin. Mae'r meddygon dan hyfforddiant wedi dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod yn cael eu cosbi'n ariannol am ddewis gweithio yng Nghymru. Nid yw'r sefyllfa'n deg, nid yw'n gneud dim lles i ysbryd, ac yn y tymor hir mae'n tanseilio ymdrechion Llywodraeth Cymru i ddenu meddygon i hyfforddi a gweithio yn y GIG.
Wrth ateb y cwestiwn ysgrifenedig a ddanfonais ym mis Gorffennaf eleni, cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at drafodaethau gyda BMA Cymru a Deoniaeth Cymru, a dywedodd ei fod yn disgwyl y byddai adroddiad ar y mater yn barod erbyn mis Medi. Oes modd felly i mi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet i gyflwyno datganiad, boed yn llafar neu'n ysgrifenedig, sy'n egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ar gau'r bwlch cyflog hwn rhwng Cymru a Lloegr ym maes hyfforddiant histopatholeg, gyda golwg o ddod â'r annhegwch hwn i ben cyn gynted â phosibl?
The Cabinet Secretary's indicating to me that he's very happy to bring forward a statement on that matter.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dangos i mi ei fod yn fodlon iawn i gyflwyno datganiad ar y mater hwnnw.
Thank you. I wanted to raise the continuing issue of the Windrush scandal. As the leader of the house is probably aware, since the Windrush scandal became public earlier this year, two taskforces have been launched by the Home Office to engage with people affected by the scandal and to help them resolve their status. However, I understand that, despite visiting 52 places in the UK, the taskforce is now finally coming to Wales and, I understand, only after Hilary Brown, the lawyer who has fought many of these immigration cases, protested, and it will only come to two places, Cardiff and Newport. A second compensation taskforce is only coming for one day, so I think there is a great deal of anger, really, that Welsh victims of Windrush are being discarded and treated as a second afterthought. Of course, it does affect us here in the Assembly because it links to some of the services that we provide in this Assembly.
So, I don't know whether the leader of the house has been able to raise this with Home Office officials, or whether she will raise it with Home Office officials. Perhaps we could have a statement from the Government about what is happening with the victims of Windrush here in Wales.
Diolch. Roeddwn yn awyddus i drafod mater parhaus sgandal Windrush. Mae'n fwy na thebyg fod arweinydd y tŷ yn ymwybodol fod y Swyddfa Gartref wedi lansio dau dasglu ers i sgandal Windrush ddod at sylw'r cyhoedd yn gynharach eleni, gyda'r bwriad o gysylltu â'r rhai sydd wedi'u heffeithio gan y sgandal ac i helpu i ddatrys eu statws. Fodd bynnag, yr wyf yn deall, er gwaethaf ymweld â 52 o leoedd yn y DU, fod y tasglu o'r diwedd yn dod i Gymru ac, yr wyf yn deall, hynny ddim ond ar ôl i Hilary Brown, y cyfreithiwr sydd wedi ymladd llawer o'r achosion mewnfudo hyn, brotestio, a byddant ond yn ymweld â dau le, Caerdydd a Chasnewydd. Bydd ail dasglu digolledu yn dod am un diwrnod yn unig, ac rwy'n credu bod llawer o ddicter, mewn gwirionedd, am fod y rhai yng Nghymru sydd wedi'u heffeithio gan Windrush yn cael eu hepgor a'u trin yn eilradd. Wrth gwrs, mae'n effeithio arnom ni yma yn y Cynulliad gan ei fod yn gysylltiedig â rhai o'r gwasanaethau yr ydym yn eu cynnig yn y Cynulliad hwn.
Felly, nid wyf yn gwybod pa un a yw arweinydd y tŷ wedi gallu codi'r mater hwn gyda swyddogion y Swyddfa Gartref, neu os yw hi'n bwriadu codi'r mater gyda swyddogion y Swyddfa Gartref. Efallai y gallem gael datganiad gan y Llywodraeth o ran yr hyn sy'n digwydd gyda'r rhai sydd wedi'u heffeithio gan Windrush yma yng Nghymru.
Yes, as it happens, I had the opportunity to meet with the UK Government Minister for Immigration, Caroline Nokes, only yesterday, and this was on the agenda for discussion. She confirmed that the taskforce is coming to Wales, and we had some discussion about what the situation was here in Wales. Only 62 people from Wales, she has confirmed back to me, have accessed the helpline, and whilst we don't know the true scale of the affected community, I personally think, from conversations in the community—and I know Julie Morgan has had similar conversations—that that's only a small fraction of those who are actually affected.
I had quite a robust discussion with the Minister and with my counterpart from Scotland about the situation, and about what information people are expected to produce and how reasonable that is, and what they were testing that against in terms of transparency and reasonableness and all those sorts of things. She assured me that the taskforce was very interested in supporting individuals throughout the whole process, and we had an exchange of views around the fact that the community needed to be thoroughly reassured that the process was there, both to protect their interests and to compensate them for any difficulties that they might have encountered. So, the Minister did assure me of those things, and I look forward to seeing how the taskforce progresses.
Ie, digwydd bod, ces gyfle ddoe i gwrdd â Gweinidog Llywodraeth y DU dros Fewnfudo, Caroline Nokes, ac roedd hyn ar yr agenda i'w drafod. Cadarnhaodd fod y tasglu yn dod i Gymru, a chafwyd ychydig o drafodaeth am y sefyllfa yma yng Nghymru. Dim ond 62 o bobl o Gymru, rhoddodd hi gadarnhad o hynny i mi, sydd wedi defnyddio'r llinell gymorth, ac er nad ydym yn gwybod gwir faint y gymuned sydd wedi'i heffeithio, yn bersonol rwy'n credu, o sgyrsiau gyda'r gymuned—a gwn fod Julie Morgan wedi cael sgyrsiau tebyg—mai dim ond cyfradd fach iawn o'r rhai sydd wedi'u heffeithio yw hynny mewn gwirionedd.
Cefais drafodaeth gadarn am y sefyllfa gyda'r Gweinidog a chyda fy nghyfatebydd yn yr Alban, a thrafodwyd pa wybodaeth y mae disgwyl i bobl ei chyflwyno a pha mor rhesymol yw hynny, a pha bethau y maen nhw'n eu defnyddio i brofi hynny o ran tryloywder a rhesymoldeb, a'r mathau hynny o bethau. Fe wnaeth hi fy sicrhau bod gan y tasglu ddiddordeb mawr mewn cefnogi unigolion drwy gydol y broses, a chafwyd cyfle i ni gyfnewid barn ynghylch y ffaith fod y gymuned angen sicrwydd trwyadl fod y broses ar gael, er mwyn amddiffyn eu diddordebau ac i'w digolledu os ydynt wedi cael unrhyw anawsterau. Felly, rhoddodd y Gweinidog sicrwydd o ran y pethau hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at weld sut y bydd y tasglu'n symud ymlaen.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on the availability of microprocessor knees on the NHS in Wales? Microprocessor knees, or MPKs, are designed for people who have an amputation above the knee and thus lack the knee joint and lower leg. I was contacted recently by a constituent who had his right leg amputated up to the hip after the lorry he was driving overturned in high winds on the Severn bridge. MPKs have been available on the NHS in England since 2016 and are also provided to eligible amputees in Northern Ireland and Scotland. However, my constituent has been told by his amputation clinic that they are not available in Wales. Leader of the house, can I ask the Cabinet Secretary for his statement on why the life-changing benefits of MPKs are not available to amputees in Wales, please?
Arweinydd y Tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ynglŷn â phengliniau â microbrosesyddion sydd ar gael yn y GIG yng Nghymru? Mae'r pengliniau hyn, a elwir yn MPKs, ar gyfer pobl sydd wedi colli coes uwch ben y pen-glin ac felly heb ben-glin nac ychwaith gweddill y goes. Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar, roedd wedi colli ei goes dde hyd at y glun ar ôl i'r lori yr oedd yn ei gyrru droi drosodd mewn gwyntoedd uchel ar bont Hafren. Mae MPKs wedi bod ar gael ar y GIG yn Lloegr ers 2016, a chânt eu cynnig i bobl sy'n gymwys ac wedi colli coes yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban hefyd. Fodd bynnag, dywedodd clinig fy etholwr wrtho nad ydyn nhw ar gael yng Nghymru. Arweinydd y Tŷ, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet am ddatganiad i egluro pam nad yw manteision MPKs, a allai newid bywydau, ar gael i bobl yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
I understand that you are already in correspondence with the health Secretary on this matter, and that he's already answered your query.
Rwyf ar ddeall eich bod eisoes mewn gohebiaeth â'r Ysgrifennydd dros iechyd ar y mater hwn, a'i fod eisoes wedi ateb i'ch ymholiad.
It has been announced that the public front desk at Caerphilly police station will once again close, meaning that, effectively, Caerphilly town will be left without a police station. That's just a little over a year after it was reopened. The cost of purchasing and refurbishing the station has amounted to £315,000 of public money. And whilst, of course, I accept that policing isn't a devolved matter to the Welsh Government, the Welsh Government does fund police community support officers—nearly 150 in the Gwent force area alone. So, can we have a statement from Welsh Government expressing a view, and even a concern, on the effective loss of a station in a major town, but, crucially, the fact that it will be more difficult for people in Caerphilly to access services that are partly funded by the Welsh Government itself?
Cyhoeddwyd y bydd y ddesg flaen gyhoeddus yng ngorsaf heddlu Caerffili yn cau unwaith eto, gan olygu, i bob pwrpas, y bydd tref Caerffili yn cael ei gadael heb orsaf heddlu, a hynny dim ond ychydig dros flwyddyn ar ôl iddi gael ei hailagor. Mae prynu ac adnewyddu'r orsaf wedi costio £315,000 i'r pwrs cyhoeddus. Ac er, wrth gwrs, fy mod yn derbyn nad yw plismona yn fater sydd wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu—bron i 150 yn ardal Gwent yn unig. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn mynegi barn, a phryder efallai, fod tref fawr, yn colli ei gorsaf i bob pwrpas, ac, yn hollbwysig, y bydd hi'n anoddach i bobl Caerffili ddefnyddio gwasanaethau sy'n cael eu hariannu'n rhannol gan Lywodraeth Cymru ei hun?
I wasn't aware of that. I don't know if he's written to my Cabinet Secretary colleague for local government and public services. If he hasn't, I'd suggest he does so, and I can assist with getting a response to that.
Nid oeddwn i'n ymwybodol o hynny. Nid wyf yn gwybod os yw ef wedi ysgrifennu at fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus. Os nad ydyw, rwy'n awgrymu ei fod yn gwneud hynny, a gallaf fod o gymorth iddo gael ymateb.
With regard to the Barry incinerator, has the Minister reached a decision as to whether an EIA—an environmental impact assessment—will be required to accompany the most recent planning application for a water tower and car park? And is the Minister aware that the Barry Docks Incinerator Action Group is of the opinion that the entire project required an EIA to accompany the planning application in 2015?
O ran llosgydd y Barri, a yw'r Gweinidog wedi penderfynu ar ba un a oes angen asesiad o'r effaith amgylcheddol i gyd-fynd â'r cais cynllunio diweddaraf ar gyfer tŵr dŵr a maes parcio? Ac a yw'r Gweinidog yn ymwybodol bod y Barry Docks Incinerator Action Group o'r farn bod y prosiect cyfan angen asesiad o'r effaith amgylcheddol i gyd-fynd â'r cais cynllunio yn 2015?
The Minister for Environment has not yet made the decision about the need for an environmental impact assessment to accompany the planning application currently before the Vale of Glamorgan Council, relating to the water tank and to car parking. I do expect, though, that when the Minister issues a decision letter, that it will address the issue of an EIA in respect of the application for outline planning permission in 2015.
Nid yw'r Gweinidog dros yr Amgylchedd wedi gwneud penderfyniad hyd yma o ran yr angen am asesiad o'r effaith amgylcheddol i gyd-fynd â'r cais cynllunio sydd bellach gerbron Cyngor Bro Morgannwg, yn ymwneud â thanc dŵr a maes parcio. Rwy'n disgwyl, fodd bynnag, pan fydd y Gweinidog yn cyhoeddi llythyr penderfyniad, y bydd yn ymdrin â'r mater o asesiad o effaith amgylcheddol ar gyfer y cais am ganiatâd cynllunio amlinellol yn 2015.
Could I call for two statements? The first one is on post-polio syndrome ahead of Post-polio Syndrome Day next Monday, 22 October. It was launched in 2013 to raise awareness of post-polio syndrome amongst the general public, and the date chosen, 22 October, to be close to the official World Polio Day, marked on 24 October, by Rotary's End Polio Now campaign.
People in remote regions with the syndrome can be particularly hard to reach. There have been outreach initiates in Scotland and south-west England and, clearly, there will be people with the syndrome in remote parts of Wales, who are also living isolated lives, who need to be reached. This is recognised as a neurological condition. Up to 80 per cent of those who've had polio will go on to develop the syndrome after several years, with increasing weakness, fatigue, pain, swallowing problems, cold intolerance and much else. There's no specific cure, but properly managed, it can be stabilised, progress slowed, cost on the NHS reduced and the quality of life of the individuals affected improved. In a survey by YouGov a couple of years ago, 86 per cent of people recognised Parkinson's, Alzheimer’s and epilepsy, but only 7 per cent recognised the syndrome. The British Polio Fellowship is calling on parliamentarians across the UK to help develop that awareness across the population, but also in Wales, particularly in the context of the needs of the population affected. I call for a statement on that.
My final call is for a statement on modern slavery. Last Saturday, I attended the north Wales modern slavery forum, ahead of modern slavery week this week, and Anti-slavery Day across the UK on 18 October. It was organised by a third sector organisation, Haven of Light, but we had representatives from public, private, business sectors, we had the Wales anti-slavery co-ordinator, Jeff Cuthbert as the anti-slavery lead for the police and crime commissioners, and many more. We heard that, now, the biggest affected population are actually Britons who are trafficking victims. We heard that modern slavery was alive in business, agriculture, hospitality, crime and sexual exploitation across north Wales, and Wales's rural communities, towns and every single county, and much more besides. Clearly, this is topical because of the week, but clearly it's also an ongoing issue, where the number of people reported last year of being trafficked increased by 56 per cent, and the first six months of this year showed a multiple again of figures being reported, just in Wales.
A gaf i alw am ddau ddatganiad? Mae'r cyntaf yn ymwneud â syndrom ôl-polio yn arwain at Ddiwrnod Syndrom Ôl-Polio a gynhelir ddydd Llun nesaf, 22 Hydref. Fe'i lansiwyd yn 2013 i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd yn gyffredinol, a dewiswyd y dyddiad, 22 Hydref, er mwyn bod yn agos at Ddiwrnod Polio'r Byd, a gynhelir ar y 24 Hydref, gan ymgyrch End Polio Now a gynhelir gan y Rotary.
Gall pobl mewn rhanbarthau anghysbell sydd â'r syndrom fod yn anodd iawn eu cyrraedd. Mae mentrau allgymorth wedi'u cynnal yn yr Alban ac yn ne-orllewin Lloegr ac, yn amlwg, bydd pobl mewn rhannau anghysbell o Gymru sydd â'r syndrom, sy'n byw bywydau ynysig, ac mae angen eu cyrraedd. Mae hyn wedi'i ei gydnabod fel cyflwr niwrolegol. Bydd hyd at 80 y cant o'r rhai sydd wedi cael polio yn datblygu'r syndrom ar ôl nifer o flynyddoedd, ac yn gweld cynnydd mewn gwendid, blinder, poen, problemau gyda'r llwnc, sensitifrwydd i oerfel, a llawer o bethau eraill. Does dim triniaeth benodol i gynnig gwellhad, ond o reoli'r cyflwr yn gywir, mae modd ei sefydlogi ac arafu ei ddatblygiad, gan leddfu'r gost ar y GIG a gwella ansawdd bywyd yr unigolion sydd wedi'u heffeithio. Mewn arolwg gan YouGov ddwy flynedd yn ôl, gwelwyd bod 86 y cant o bobl yn gyfarwydd â chlefyd Parkinson, clefyd Alzheimer, ac epilepsi, ond mai dim ond 7 y cant oedd yn gyfarwydd â'r syndrom hwn. Mae'r British Polio Fellowship yn galw ar seneddwyr ledled y DU i helpu i wella ymwybyddiaeth ar draws y boblogaeth gyfan, gan gynnwys Cymru, yn arbennig o ystyried anghenion y boblogaeth sydd wedi'u heffeithio. Rwy'n galw am ddatganiad ar hynny.
Mae fy ngalwad olaf yn gofyn am ddatganiad ar gaethwasiaeth fodern. Ddydd Sadwrn diwethaf, es i i fforwm caethwasiaeth fodern gogledd Cymru, cyn yr wythnos caethwasiaeth fodern yr wythnos hon, a Diwrnod Atal-caethwasiaeth a gynhelir ledled y DU ar 18 Hydref. Cafodd ei drefnu gan sefydliad trydydd sector, Haven of Light, ond roedd gennym gynrychiolwyr o'r sector busnes, y sector cyhoeddus, a'r sector preifat, yn ogystal â'r Cydgysylltydd Atal-caethwasiaeth, Jeff Cuthbert, fel yr arweinydd atal-caethwasiaeth ar gyfer yr heddlu a chomisiynwyr troseddu, a llawer mwy. Clywsom mai'r boblogaeth sy'n cael ei heffeithio fwyaf erbyn hyn, mewn gwirionedd, yw'r Prydeinwyr sy'n masnachu pobl. Clywsom fod caethwasiaeth fodern yn bodoli mewn busnes, amaethyddiaeth, lletygarwch, mewn troseddau a cham-fanteisio rhywiol ledled y gogledd, yng nghymunedau gwledig Cymru, yn y trefi, ym mhob un sir, a llawer mwy hefyd. Yn amlwg, mae hyn yn amserol o ystyried yr wythnos, ond mae'n amlwg ei fod yn fater parhaus hefyd, gyda chynnydd o 56 y cant yn yr adroddiadau am bobl a gafodd eu masnachu y llynedd, a chwe mis cyntaf y flwyddyn hon hefyd yn dangos ffigurau lluosog, a hynny ddim ond yng Nghymru.
On modern slavery, I am very pleased to say that we're the first nation, of course, to have appointed the modern slavery champion and co-ordinator, and he's been working very hard across Wales to raise awareness and to ensure that people recognise it when they see it. We're very pleased indeed with the number of reports coming forward, which we see as recognition rather than an indication of increasing numbers, and it's obvious that the reporting is getting better with that awareness. And he's been working very hard indeed on that.
I'm very happy to bring forward a statement about how we're getting on, but I don't think it will be in the next few weeks, because there are a number of things that he's doing that I would like to report on. But, Llywydd, I'm very happy to schedule in a statement in due course, when we've got to the end of that particular programme of events. I think the Member makes a very good point about the awareness raising around that, and how important it is. And I was very pleased to be able to raise the issue with Caroline Nokes MP, when I met with her yesterday, in the context of very vulnerable people who have come to the end of the asylum and refugee system, who then disappear into the black market. We had a very constructive conversation about what we can do, in combination with the two Governments, to make sure that very vulnerable people don't become the victims of modern slavery, in an unintended consequence of two particular policies coming together. So, I was very pleased with that discussion.
In terms of the post-polio syndrome, the Member does always a very good job of highlighting the efforts that he makes to sponsor such events around Wales. I think you did an excellent job today of doing that. I for one will look forward to attending his event.
O ran caethwasiaeth fodern, rwy'n falch iawn o gael dweud mai ni yw'r wlad gyntaf, wrth gwrs, i benodi'r cydgysylltydd a'r hyrwyddwr caethwasiaeth fodern, ac mae wedi bod yn gweithio'n galed iawn ledled Cymru gyfan yn gwella ymwybyddiaeth a sicrhau bod pobl yn adnabod caethwasiaeth pan eu bod yn ei weld. Rydym yn hynod falch gyda niferoedd yr adroddiadau sydd wedi ein cyrraedd, ac rydym yn gweld hyn fel cydnabyddiaeth yn hytrach nag arwydd o gynnydd mewn niferoedd, ac mae'n amlwg bod gwella ymwybyddiaeth wedi arwain at wella'r gyfradd adrodd. Ac mae ef wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar hynny.
Rwy'n fodlon iawn i gyflwyno datganiad ynglŷn â'n cynnydd, ond nid wy'n credu y bydd yn barod o fewn yr wythnosau nesaf, gan fy mod i eisiau trafod sawl un o'i weithgareddau. Ond, Llywydd, yr wyf yn hapus iawn i drefnu datganiad maes o law, pan fyddwn wedi cyrraedd diwedd y rhaglen benodol hon o ddigwyddiadau. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn am godi ymwybyddiaeth, a pha mor bwysig yw hynny. Ac roeddwn i'n falch iawn o allu codi'r mater gyda Caroline Nokes AS, pan wnes i gwrdd â hi ddoe, yng nghyd-destun pobl sy'n agored iawn i niwed ac sydd wedi cyrraedd pen y system lloches a ffoaduriaid, ac sydd yna'n diflannu i'r farchnad ddu. Cawsom sgwrs adeiladol iawn am yr hyn y gallwn ei wneud, y ddwy Lywodraeth ar y cyd, er mwyn sicrhau bod y rhai sy'n agored iawn i niwed ddim yn cael eu dal gan gaethwasiaeth fodern, a hynny'n ganlyniad anfwriadol o ddau bolisi penodol yn dod at ei gilydd. Felly, roeddwn yn falch iawn â'r drafodaeth honno.
O ran y syndrom ôl-polio, mae'r Aelod yn ddiwyd iawn wrth dynnu sylw at ei ymdrechion i noddi digwyddiadau o'r fath ledled Cymru. Credaf eich bod wedi gwneud gwaith rhagorol heddiw wrth wneud hynny. Rwyf yn edrych ymlaen at fod yn ei ddigwyddiad.
I was wondering if we could please have a debate regarding general traffic and pollution control measures on major roads here in Wales? This is in the context of the fact that, last night, I arranged a packed public meeting about the proposed closure of junction 41 westbound. Now, this will affect the people of Port Talbot detrimentally. But there are other roads in Wales where I think that we need to be talking about pollution levels, and how we can better engage the public in these types of consultations. For example, we've got the report out at the moment on the changes proposed for the M4 near Port Talbot, but it's quite a long and hefty report, and it's quite detailed, and it's quite hard to read on occasion. And I think that—. When the consultation ends on 2 November, how are we going to get people engaged and enthused on trying to alleviate some of these problems, if we don't have enough time, or enough respect, potentially, from Welsh Government, to come out and talk to the community about that? Now, we fought this campaign already in 2013-14. We stopped the closure from happening; now, it's reared its head yet again, so the public are rightly annoyed at this proposal. So, I'm keen to try and engage them in a positive way, to look at alternatives to the closure, to look at environmentally friendly alternatives to the closure, so that we can be informed in the debate, as opposed to being bystanders to a decision that has already been made.
Roeddwn i'n meddwl tybed a allwn ni gael dadl am draffig cyffredinol a mesurau rheoli llygredd ar brif ffyrdd Cymru, os gwelwch yn dda? Mae hyn yng nghyd-destun y ffaith fy mod i, neithiwr, wedi trefnu cyfarfod cyhoeddus gorlawn i drafod y bwriad o gau cyffordd 41 tua'r gorllewin. Nawr, bydd hyn yn cael effaith niweidiol ar bobl Port Talbot. Ac mae yna ffyrdd eraill yng Nghymru lle rwy'n credu bod angen inni drafod lefelau llygredd, a sut y gallwn gynnwys y cyhoedd yn y mathau hyn o ymgynghoriadau. Er enghraifft, mae gennym adroddiad ar hyn o bryd ar y newidiadau arfaethedig ar gyfer yr M4 ger Port Talbot, ond mae'n adroddiad eithaf hir a swmpus, ac mae'n eithaf manwl, ac yn anodd ei ddarllen ar brydiau. Ac rwy'n credu bod—. Pan ddaw'r ymgynghoriad i ben ar 2 Tachwedd, sut ydym ni'n mynd i ennyn brwdfrydedd y bobl hyn i ymgysylltu ac i geisio lleddfu rhai o'r problemau hyn, os nad yw'r Llywodraeth yn rhoi digon o amser, neu ddigon o barch, o bosibl, i siarad â'r gymuned am hynny? Nawr, rydym ni wedi ymladd yr ymgyrch hon eisoes yn 2013-14, a llwyddwyd i'w atal rhag digwydd; nawr, mae'r mater wedi codi dod i'r wyneb unwaith eto, ac wrth reswm mae'r cyhoedd yn flin am y cynnig hwn. Felly, rwy'n awyddus i geisio ymgysylltu â nhw mewn ffordd gadarnhaol, i edrych ar ddewisiadau arall yn hytrach na chau, i edrych ar ddewisiadau sy'n well i'r amgylchedd na'r cau, fel ein bod ni'n wybodus yn y ddadl, yn hytrach na dim mwy na thystion i benderfyniad sydd eisoes wedi'i wneud.
Actually, that's not quite the case. Of course, the consultation is out at the moment, and we certainly do recognise the support felt locally to keep open junction 41 of the M4. We do have a legal duty to present options as part of the consultation process, which is under way as we speak. The consultation is the next stage in the process, and in seeking views on proposed measures, we're considering how to lower harmful levels of nitrogen dioxide along five locations in Wales, one of which, as the Member rightly points out, is the Port Talbot flyover section and junction 41. We've got to consider the measures against the set criteria and objectives, and take into consideration that exposure to heightened air pollution does pose a threat to life. And our primary concern cannot be the road user alone, but also the people who live and work near the roads under scrutiny. And although it certainly isn't one of the preferred measures, it can't be ruled out at this stage. It is part of the consultation, and we do recommend that views are provided as part of the consultation on the proposed measures. The consultation, Llywydd, for the information of all Members who are interested and for members of the public, is open until 2 November 2018.
Mewn gwirionedd, nid yw hynny'n hollol wir. Wrth gwrs, mae'r ymgynghoriad yn dal i fod ar waith ar hyn o bryd, ac yn sicr rydym yn cydnabod y gefnogaeth leol i gadw Cyffordd 41 yr M4 yn agored. Mae gennym ni ddyletswydd gyfreithiol i gyflwyno dewisiadau yn rhan o'r broses ymgynghori, proses sy'n cael ei chwblhau ar y funud. Yr ymgynghoriad yw cam nesaf y broses, ac wrth geisio barn ar y mesurau arfaethedig, rydym yn ystyried sut i leihau'r lefelau niweidiol o nitrogen deuocsid mewn pum lleoliad yng Nghymru. Un ohonyn nhw, fel y mae'r Aelod yn gywir i ddweud, yw'r drosffordd ym Mhort Talbot a chyffordd 41. Mae'n rhaid inni ystyried y mesurau yn erbyn y meini prawf sydd wedi'u gosod, ac yn erbyn ein hamcanion, a chofio fod bod yn agored i lefelau uwch o lygredd aer yn fygythiad i fywyd. Nid defnyddwyr y ffordd yw ein prif bryder bob amser, mae'n rhaid ystyried y bobl sy'n byw ac yn gweithio yn agos at y ffyrdd dan sylw hefyd. Ac er nad yw'n sicr yn un o'r mesurau â ffefrir, ni ellir ei ddiystyru ar hyn o bryd. Mae'n rhan o'r ymgynghoriad, ac rydym yn argymell fod barnau pobl yn cael eu cynnig yn rhan o'r ymgynghoriad ar y mesurau arfaethedig. Er gwybodaeth i'r holl Aelodau sydd â diddordeb ac i'r cyhoedd, Llywydd, mae'r ymgynghoriad yn agored tan 2 Tachwedd 2018.
Leader of the house, last week it was World Homeless Day, an international day to raise awareness and encourage local communities to help those who are homeless, rough-sleeping or vulnerably housed. I was very pleased, last week, to join colleague and friend Bethan Sayed AM in selling The Big Issue in Cardiff city centre, something that my dad and Bethan did last year. I was able to sell five magazines, which I think was quite good going—[Interruption.]—and even Bethan beat her record as well. So, well done to her.
Arweinydd y Tŷ, roedd hi'n Ddiwrnod Digartref y Byd yr wythnos diwethaf, diwrnod rhyngwladol i godi ymwybyddiaeth ac i annog cymunedau lleol i helpu'r rhai sy'n ddigartref, y rhai sy'n cysgu ar y stryd neu sydd â llety ansefydlog. Roeddwn yn falch iawn, yr wythnos diwethaf, o gael ymuno â'm cyfaill a'm cyd-Aelod Bethan Sayed i werthu The Big Issue yng nghanol Dinas Caerdydd, rhywbeth y bu fy nhad a Bethan yn ei wneud y llynedd. Llwyddais i werthu pum cylchgrawn, eithaf da yn fy marn i—[torri ar draws.]—a llwyddodd Bethan i dorri ei record hefyd. Felly, da iawn hi.
He beat me. [Laughter.]
Mi wnaeth e'n well na fi. [Chwerthin.]
The experience showed me the importance of stopping and having a conversation, because that really can help someone, not just buying the magazine itself. I've said many times before that even a smile on the street can save a life. So, this week I'm also looking forward to joining a constituent of mine, Adam Dandy, of SHARE shop, on the streets for an evening on Thursday in order to raise awareness and sleeping out.
I think it's always important to look at the best practice when it comes to ending the epidemic of homelessness, because 300,000 people are homeless across the UK—that's one in every 200 homeless—and there has been an increase of 169 per cent since 2009. Now, to our shame, an average of three people in the UK die on the streets of the UK every single week. If we contrast that to Finland, leader of the house, where they adopted a housing first model in 2008—since then, they've seen a decrease of 18 per cent in homelessness, thanks to this initiative. I perhaps wonder if the Government would be able to bring forward a statement on this type of model, the housing first approach, and whether that might work here in Wales, and if so, when we will see it. Thank you.
O'r profiad, dysgais bwysigrwydd oedi a chael sgwrs, gan y gall hynny fod o gymorth mawr i rywun, ac nid prynu'r cylchgrawn yn unig. Rwyf wedi dweud sawl gwaith o'r blaen y gall gwên ar y stryd achub bywyd rhywun. Felly, yr wythnos hon, rwyf yn edrych ymlaen hefyd at gael ymuno ag un o'm hetholwyr, Adam Dandy, o siop SHARE, am noson ar y strydoedd ddydd Iau er mwyn codi ymwybyddiaeth a chysgu ar y stryd.
Rwy'n credu ei bod bob amser yn bwysig i ni edrych ar yr arfer gorau os ydym ni am roi terfyn ar yr epidemig o ddigartrefedd, gan fod 300,000 o bobl yn ddigartref ledled y DU—sy'n golygu bod un o bob 200 yn ddigartref—ac y bu cynnydd o 169 y cant ers 2009. Bellach, a mawr ein cywilydd, ar gyfartaledd mae tri o bobl yn y DU yn marw ar ein strydoedd bob wythnos. Os ydym yn cymharu hynny â'r Ffindir, Arweinydd y Tŷ, lle maen nhw wedi mabwysiadu model tai yn gyntaf yn 2008—ers hynny, maen nhw wedi gweld gostyngiad o 18 y cant mewn digartrefedd, o ganlyniad i'r fenter hon. Tybed a allai'r Llywodraeth gyflwyno datganiad ar y math hwn o fodel, yr agwedd tai yn gyntaf, ac a allai hynny weithio yma yng Nghymru, ac os felly, pryd y byddwn ni'n ei weld? Diolch.
Yes, well, Jack Sargeant, did very well by selling that many. I have to say, that beats my own record as well. But it does give you a really good insight, doesn't it, into actually what it's like to stand there as a street seller and to have people just ignore you as if you're not there? I think I can't emphasise enough, in conjunction with himself and with Bethan, who I know has long taken part in these as well, how much difference it can make to actually talk to somebody and say, if you can't buy one, why you can't buy one and all the rest of it. I buy my Big Issue always off the same person, so I always have to explain to others that I feel that I want to give my custom to the woman I've been supporting for some little while.
But I would also like to draw Members' attention to the fact that there are apps available in most council areas in Wales now—StreetLink or street sleep apps; you can Google them—and they give you information about what you can do if you see somebody who's very vulnerable, who you think needs to be assisted by homeless options or housing options, or whatever it is your local council—. And I do recommend that people get hold of these, because they can be very helpful and also tell you the best thing to be able to do if you don't want to give money—to buy food or clothing or whatever, or something that the person might be able to use immediately just to tide them over, and then also to signpost them right. So, I do commend all of those things.
Also, Llywydd, I'm going to indulge myself, if you'll permit me, by saying I'm delighted that the homelessness football is coming to Wales as well—street football—and I'm really delighted about that. I very much support that initiative in my own constituency and I know that Wales will be very proud to host it here.
Ie, wel, fe wnaeth Jack Sargeant yn dda iawn i werthu cymaint. Mae'n rhaid cyfaddef, mae hynny'n curo fy record innau hefyd. Ond mae'n rhoi syniad da i chi o sut beth ydyw mewn gwirionedd i sefyll yno fel gwerthwr stryd, a chael pobl yn eich anwybyddu fel pe na byddech chi yno. Ni allaf bwysleisio digon, ar y cyd gydag ef a Bethan, a gwn ei bod hithau wedi gwneud hyn ers cryn amser hefyd, cymaint o wahaniaeth y gallai siarad â rhywun ei wneud, a dweud, os na allwch chi brynu un, pam na allwch chi wneud hynny ac yn y blaen? Rwy'n prynu fy nghopi i o'r Big Issue gan yr un person bob tro, gan egluro i eraill bob amser pam yr wyf i'n credu y dylwn roi fy arian i rywun yr wyf wedi bod yn ei chefnogi ers tro byd bellach.
Ond hoffwn hefyd dynnu sylw'r Aelodau at y ffaith bod apiau ar gael yn y rhan fwyaf o ardaloedd y cynghorau yng Nghymru bellach—StreetLink neu apiau cysgu ar y stryd; Gallwch chwilio Google amdanynt—maen nhw'n rhoi gwybodaeth am yr hyn y gallwch chi ei wneud os ydych chi'n gweld rhywun sy'n agored iawn i niwed, rhywun yr ydych chi'n meddwl sydd angen cymorth dewisiadau digartref neu'r dewisiadau tai neu beth bynnag a gynigir gan eich cyngor lleol—. Ac rwy'n argymell bod pobl yn cael gafael ar y rhain, oherwydd gallen nhw fod yn ddefnyddiol iawn, ac maen nhw yn dweud beth yw'r peth gorau i'w wneud os nad ydych yn dymuno rhoi arian—i brynu bwyd neu ddillad neu beth bynnag, neu rywbeth y gallai'r person ei ddefnyddio ar unwaith i'w gynnal am ychydig, ac i'w cyfeirio at y mannau cywir. Felly, cymeradwyaf y pethau hynny i gyd.
Hefyd, Llywydd, rwyf am ymhyfrydu ychydig, os gwnewch chi ganiatáu i mi wneud hynny, trwy ddweud fy mod i'n falch iawn bod pêl-droed digartrefedd yn dod i Gymru hefyd—pêl-droed ar y stryd—ac fy mod i'n wirioneddol falch o hynny. Rwy'n gefnogwr brwd o'r fenter honno yn fy etholaeth fy hun, a gwn y bydd Cymru yn falch iawn i'w gynnal yma.
Leader of the house, winter is approaching and as sure as night follows day, the A4042—I'll watch my turn of phrase in future—a key north-south strategic route through my constituency, has once again been closed at Llanellen, due to flooding—a common problem. Could I ask for an update from the Welsh Government as to where we are with improving this stretch of road? I know there have been discussions in the past between Welsh Government and local landowners in terms of providing a solution to this road. It has once again caused massive problems for commuters and local people alike, and with the fast-developing critical care centre at Llanfrechfa Grange in Cwmbran, it's going to become even more important that this road is fully open all the time, so that ambulances, which previously had been taking people to Nevill Hall Hospital, can now get to the specialist critical care centre at Llanfrechfa. So, it's becoming a more important route, not less, and local people are looking to the Welsh Government to provide a solution, both in the short term and the longer term, so that local people don't have the sort of disruption they've had over the last few years.
Arweinydd y Tŷ, mae'r gaeaf ar y gorwel, ac unwaith eto, mor anochel â'r nos ar ddiwedd dydd—byddaf yn fwy gofalus gyda'm hymadroddion yn y dyfodol—mae'r A4042, sy'n llwybr strategol allweddol yn fy etholaeth i rhwng y gogledd a'r de, wedi cau unwaith eto yn Llanelen, o ganlyniad i lifogydd—problem gyffredin. A gaf i ofyn am y newyddion diweddaraf gan Lywodraeth Cymru o ran ein sefyllfa wrth wella'r rhan hon o'r ffordd? Gwn y bu trafodaethau yn y gorffennol rhwng Llywodraeth Cymru a thirfeddianwyr lleol o ran canfod ateb ar gyfer y ffordd. Unwaith eto, y mae wedi achosi problemau enfawr i gymudwyr yn ogystal â phobl leol, a chyda'r ganolfan gofal critigol yn prysur ddatblygu yn Llanfrechfa Grange yng Nghwmbrân, bydd yn bwysicach nag erioed fod y ffordd hon yn agored bob amser, fel bod ambiwlansys, a fu'n arfer cludo pobl i Ysbyty Nevill Hall, bellach yn gallu cyrraedd y ganolfan gofal critigol arbenigol yn Llanfrechfa. Felly, mae pwysigrwydd y llwybr yn cynyddu yn hytrach na lleihau, ac mae'r bobl leol yn gofyn am atebion gan Lywodraeth Cymru, ar gyfer y tymor byr a'r tymor hwy, fel nad yw pobl leol yn dioddef y tarfu y maen wedi'i ddioddef yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Flooding, of course, has been a serious issue across Wales for roads and for other areas. The Minister is actually about to make a statement on the outcome of the flooding, including the review about the efficacy of the measures in place and what can be done about it. So, I'm sure the Member will have most of the questions he raised there answered.
Mae llifogydd, wrth gwrs, wedi bod yn fater difrifol o ran ffyrdd ac mewn meysydd eraill ar hyd a lled Cymru. A dweud y gwir, mae'r Gweinidog yn bwriadu gwneud datganiad yn fuan ar ganlyniad y llifogydd, gan gynnwys yr adolygiad ynglŷn ag effeithiolrwydd y mesurau sydd ar waith a beth y gellir ei wneud am y peth. Felly, yr wyf yn siŵr y bydd yr Aelod yn derbyn atebion i'r rhan fwyaf o'r cwestiynau a godwyd ganddo yn y fan yna.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, os gwelwch yn dda? Y cyntaf yn ymwneud â chyhoeddiad Llywodraeth y Deyrnas Unedig heddiw eu bod nhw am gynnal adolygiad annibynnol ar sut fydd arian amaeth yn cael ei ddosbarthu ymhlith y gwledydd o fewn y Deyrnas Unedig yn y cyfnod ar ôl Brexit. Oherwydd mae'n gwbl allweddol bod hwn yn cael ei wneud yn gywir o safbwynt buddiannau'r sector amaeth yng Nghymru, lle, wrth gwrs, rŷm ni'n cynrychioli 4.7 y cant o'r boblogaeth ond yn derbyn 9.4 y cant o'r ariannu CAP sy'n dod i'r Deyrnas Unedig. Mae hynny, wrth gwrs, yn adlewyrchu natur wledig a phwysigrwydd cymharol amaeth i'r economi Gymreig.
Mae yna drafod wedi bod ynglŷn â phwysigrwydd Barnett a pheidio â defnyddio Barnett fel cynsail i hyn, ac rŷm ni wedi clywed synau cadarnhaol i'r cyfeiriad yna, ond mi oedd yna frawddeg arwyddocaol yn rhai o'r adroddiadau yn dweud:
May I ask for two statements from the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, please? The first relating to the UK Government’s announcement today that they are to hold an independent review on how agricultural funding will be distributed among the nations within the UK post Brexit, because it is crucial that this is done properly in terms of the interests of the agricultural sector in Wales, where, of course, we represent 4.7 per cent of the population but receive 9.4 per cent of the CAP funding coming to the UK. That, of course, reflects the rural nature of Wales and the importance of agriculture to the Welsh economy.
There’s been some discussion on the importance of Barnett and not using Barnett as the foundation for this, and we’ve heard some positive noises in that regard, but there was a significant sentence in some of the reports, stating:
'the Barnett formula alone will not be used as a basis for distributing funds to farmers after 2022.'
ni chaiff fformiwla Barnett ei defnyddio ar ei phen ei hun fel sail i ddosbarthu arian i ffermwyr ar ôl 2022.
A ydy hynny'n awgrymu, efallai, y bydd Barnett yn rhannol ran o'r hafaliad? Ac os bydd e, yn amlwg fe allai hynny achosi problemau mawr i ni yng Nghymru. Felly, fe fyddwn i'n licio gwybod, er enghraifft, beth oedd mewnbwn Llywodraeth Cymru i gylch gorchwyl yr adolygiad sydd wedi cael ei sefydlu, pa ymwneud fydd gan Lywodraeth Cymru yn newis y cynrychiolydd Cymreig a fydd yn eistedd ar y panel, ac, wrth gwrs, beth fydd y model y bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i'w hyrwyddo fel rhan o'r adolygiad yna?
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad llafar? Rydym ni wedi cael cyhoeddiad heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet enw cadeirydd interim Cyfoeth Naturiol Cymru. O'r datganiad ysgrifenedig cymharol fyr, mae yna un frawddeg yn sôn am gefndir yr unigolyn yma, yn bennaf yn y sector iechyd. Mae'n ymddangos nad oes unrhyw brofiad o safbwynt y sector amaeth na'r sector amgylchedd, sef, wrth gwrs, brif ffocws Cyfoeth Naturiol Cymru, na chwaith brofiad o weithio yng Nghymru ac adnabyddiaeth o'r strwythurau ac yn y blaen. Mae hynny'n un peth, ond yn fwy difrifol, mae'n rhaid imi ddweud, wrth edrych ar ychydig o gefndir yr unigolyn yma, mae'n ymddangos yn 2006 y gadawodd e gyngor dinas Lerpwl o dan gwmwl gyda chyhuddiadau ei fod e wedi pasio dogfennau sensitif ymlaen i'r Llywodraeth. Yn yr un flwyddyn, mi ysgrifennodd 22 Aelod Seneddol lythyr agored yn dweud na fedren nhw weithio gydag ef wedi iddo fe gael ei apwyntio yn brif weithredwr y bwrdd iechyd rhanbarthol. Yn 2010, fe apwyntiwyd ef yn brif weithredwr ysbyty Alder Hey, gan ysgogi'r dyn a oedd am ailadeiladu'r ysbyty i ymddiswyddo mewn protest. Ac mae'r person sydd bellach yn gomisiynydd heddlu Glannau Merswy yn ei ddisgrifio fe fel, ac rwy'n dyfynnu,
Does that suggest that, perhaps, Barnett will be part of the equation? And if it is, then, clearly, that could cause major problems for us here in Wales. So, I would like to know, for example, what the Welsh Government’s input was to the remit of the review that’s been put in place, what involvement will the Welsh Government have in choosing the Welsh representative on the panel, and, of course, what will the model that the was Government would wish to promote be as part of that review?
May I also ask for an oral statement? We’ve heard in an announcement today from the Cabinet Secretary the name of the interim chair of Natural Resources Wales. From that written statement, which was relatively brief, there is one sentence mentioning the background of this individual, mainly in the health sector. It appears that the individual has no experience of the environmental and agricultural sectors, which, of course, are the main focus of NRW, or any experience of working in Wales or any knowledge of the structures. That’s one thing, but more seriously, I have to say that in looking at the individual’s background it appears that in 2006 he left Liverpool council under a cloud with accusations that he had passed sensitive documents on to Government. In the same year, 22 MPs wrote an open letter saying that they couldn’t work with him following his appointment as chief executive of the regional health board. In 2010, he was appointed chief executive of Alder Hey hospital, encouraging the gentleman who was going to rebuild the hospital to resign in protest. And the person who is now commissioner for Merseyside police describes him as, and I quote,
'A man in whom I have no confidence and for whom I have no respect'.
Dyn nad oes gen i unrhyw ffydd ynddo, nac unrhyw barch tuag ato.
Nawr, rydw i'n meddwl y dylem ni gael o leiaf ddatganiad llafar llawn ar lawr y Senedd yma, yn hytrach nag un frawddeg fer mewn datganiad ysgrifenedig, er mwyn deall pam fod yr Ysgrifennydd Cabinet a Llywodraeth Cymru â hyder yn yr unigolyn yma, pan ei bod hi'n amlwg bod cymaint o bobl heb rannu'r hyder hynny.
Now, I think we should at least have a full oral statement in this Parliament rather than one brief sentence in a written statement, so that we can understand why the Cabinet Secretary and the Welsh Government have confidence in this individual, when it’s clear that so many other people don’t share that confidence.
On the land consultation, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, in an open letter in September, provided clarity on the proposals for reform that, which are set out in the 'Brexit and our land' consultation. The proposals are exactly those proposals. The consultation closes on 30 October. We are receiving responses at quite a rate. It's too early to offer an analysis of the responses we've seen so far. I don't believe we've had any input into the UK Government consultation announced to that question. Obviously, once the consultation closes, there will be an analysis of the results from the consultation on the proposals.
On the NRW interim chair, there has been a written statement. The Member has a number of ways that he can ask questions on a written statement; I suggest that those are utilised.
O ran yr ymgynghoriad tir, eglurwyd y cynigion ar gyfer diwygio hynny, sydd wedi'u nodi yn ymgynghoriad 'Brexit a'n tir', gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig mewn llythyr agored ym mis Medi. Yr un cynigion yn union yw'r cynigion hynny. Mae'r ymgynghoriad yn cau ar 30 Hydref. Rydym yn derbyn ymatebion yn gyflym iawn. Mae'n rhy gynnar i gynnig dadansoddiad o'r ymatebion a welsom hyd yma. Nid wyf yn credu ein bod wedi cael unrhyw fewnbwn i ymgynghoriad Llywodraeth y DU wedi'i gyhoeddi i'r cwestiwn hwnnw. Yn amlwg, ar ôl i'r ymgynghoriad gau, bydd dadansoddiad o ganlyniadau'r ymgynghoriad ar y cynigion.
O ran cadeirydd dros dro Cyfoeth Naturiol Cymru, cafwyd datganiad ysgrifenedig. Mae sawl ffordd y gall yr Aelod ofyn cwestiwn sy'n ymwneud â datganiad ysgrifenedig; rwy'n awgrymu iddo eu defnyddio.
Leader of the house, could I join in the calls that have come from the Plaid Cymru benches in relation to a Cabinet statement from the Cabinet Secretary for rural affairs in relation to the nominee she's likely to put forward, if indeed she will put a nominee forward, to the review group that Michael Gove has set up to look into funding options around the whole of the UK? It was welcome news last week that any future funding will not be Barnettised and there will be a greater redistribution of the money should the need require. But the review group obviously will give the recommendations into the Department for Environment, Food and Rural Affairs set-up and also Treasury, so it would be good to understand how Welsh Government will engage with that review, and, indeed, they have been asked to put a nominee forward for that. So, the understanding of who that nominee might be is critically important in influencing, obviously, the outcome of the review.
Secondly, in your role as leader of the house, could I enquire of you how the M4 relief road announcement proposal might be taken forward? The First Minister has indicated that he will take that decision—the current First Minister, I might add. As the clock is now ticking and there are only seven weeks left before the current First Minister does stand down, I did put this question to the Cabinet Secretary in the short debate last week, and I was unable to elicit much of a response. But this is Government business. You are the leader of the house, who tables Government business, so I'd be grateful to understand whether you have an understanding of when that announcement might come from the First Minister, and, indeed, how it might be tabled, because I think that it is critical that that announcement is delivered on the floor of the Senedd rather than through the press. Can you give us that assurance that that'll be the case and that that's the timeline that the Government is working to? As I said, we know what the timeline has to be—it has to be within seven weeks—so, hopefully, you can give us some clarity on that.
Could I also seek a statement from the Cabinet Secretary for Economy and Transport in relation to the procurement of the new trains that were announced in July 2017—five new class 769 trains were announced as being acquired for the Welsh rail network. We welcome the announcements around the positive investment in the train service here in Wales, but this announcement made in July 2017 for these trains to arrive on the Welsh network by May 2018 has not happened to date. Those trains have not arrived on the Welsh network, yet we are now some six months past the delivery date. It is important that people have confidence that the new announcements that are coming forward will be delivered upon. If you look at this announcement, which was made, as I said, in July 2017, to date those trains have not arrived on the rail network here in Wales, despite them being made available, or supposed to be made available, by May 2018. Can we have a statement from the Cabinet Secretary as to when this rolling stock will be available for the Welsh rail network, in particular as we go into the peak winter months now, when we know there are challenges from the elements on the network. More rolling stock would alleviate some of the pressures that the travelling public have.
Arweinydd y Tŷ, a gaf i ymuno â'r galwadau sydd wedi dod gan feinciau Plaid Cymru am ddatganiad Cabinet gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig o ran y person y mae hi'n debygol o'i enwebu, os yn wir y bydd hi'n cynnig enwebiad, ar gyfer y grŵp arolygu a sefydlwyd gan Michael Gove i ymchwilio i ddewisiadau ariannu ar gyfer y DU gyfan? Roeddynt yn newyddion da yr wythnos diwethaf i ddeall y na fydd unrhyw gyllid yn y dyfodol yn cymhwyso fformiwla Barnett, ac y byddai rhagor o ailddosbarthu arian os bydd galw am hynny. Ond yn amlwg bydd y grŵp arolygu yn cynnig yr argymhellion i sefydliad Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn ogystal â'r Trysorlys, felly byddai'n dda i ddeall ym mha ffyrdd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at yr adolygiad, ac, yn wir, gofynnwyd iddyn nhw enwebu rhywun ar gyfer hynny. Felly, bydd deall pwy allai'r enwebai fod yn hanfodol bwysig o ran dylanwadu ar ganlyniad yr adolygiad.
Yn ail, yn eich swyddogaeth fel arweinydd y tŷ, a gaf i eich holi sut y gellid bwrw ymlaen gyda chyhoeddiad y cynnig am ffordd liniaru ar gyfer yr M4? Mae'r Prif Weinidog wedi nodi y bydd e'n gwneud y penderfyniad hwnnw—y Prif Weinidog presennol, ychwanegaf. O ystyried bod y cloc yn tician bellach, gyda dim ond saith wythnos ar ôl cyn bydd y Prif Weinidog presennol yn gadael y swydd, gofynnais yr un cwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet yn y ddadl fer yr wythnos diwethaf, heb ennyn llawer o ymateb. Ond mae hyn yn fusnes y Llywodraeth. Chi yw arweinydd y tŷ, chi sy'n cyflwyno busnes y Llywodraeth, felly byddwn yn ddiolchgar pe cawn wybod a oes gennych chi ddealltwriaeth o bryd y bydd y Prif Weinidog yn gwneud y cyhoeddiad hwnnw, ac, yn wir, sut y gallai gael ei gyflwyno, oherwydd credaf ei bod yn hollbwysig i'r cyhoeddiad hwnnw gael ei draddodi ar lawr y Senedd yn hytrach na thrwy'r wasg. Oes modd i chi roi'r sicrwydd hwnnw i ni y bydd hynny'n digwydd, ac mai dyna'r amserlen y mae'r Llywodraeth yn ei defnyddio? Fel y dywedais, rydym yn gwybod beth y mae'n rhaid i'r amserlen fod—mae'n rhaid iddo fod o fewn saith wythnos—felly gobeithio y gallwch roi rhywfaint o eglurder ar y mater hwnnw.
Hefyd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth o ran caffaeliad y trenau newydd a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2017—cyhoeddwyd y byddai pum trên dosbarth newydd 769 yn cael eu prynu ar gyfer rhwydwaith rheilffyrdd Cymru. Rydym yn croesawu'r cyhoeddiadau ynghylch y buddsoddiad cadarnhaol yng ngwasanaeth trenau Cymru, ond hyd yma nid yw'r cyhoeddiad a wnaed ym mis Gorffennaf 2017 a ddywedodd y byddai'r trenau hyn yn cyrraedd rhwydwaith Cymru erbyn mis Mai 2018 wedi digwydd. Nid yw'r trenau hynny wedi cyrraedd rhwydwaith Cymru, ac mae chwe mis wedi mynd heibio ers y dyddiad hwnnw erbyn hyn. Mae'n bwysig i bobl fod yn ffyddiog y caiff cyhoeddiadau newydd a gyflwynir eu gwireddu. Os edrychwch chi ar y cyhoeddiad hwn, a wnaed, fel y dywedais, ym mis Gorffennaf 2017, hyd yma nid yw'r trenau hynny wedi cyrraedd y rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru, er gwaethaf eu bod ar gael, neu i fod ar gael, ers mis Mai 2018. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet i egluro pryd y bydd y cerbydau hyn ar gael ar gyfer rhwydwaith rheilffyrdd Cymru, yn enwedig a ninnau ar drothwy'r gaeaf, a ninnau'n gwybod y bydd yr elfennau yn heriol i'r rhwydwaith. Byddai mwy o gerbydau yn lleddfu rhywfaint o'r pwysau sydd ar y cyhoedd sy'n teithio.
Thanks. On that last one, I'll get the Cabinet Secretary to write to the Member, setting out where we are with that timescale.FootnoteLink
On the M4 timescale, the current schedule for Government business shows that there's a debate scheduled for the week commencing 4 December, I think it is—the penultimate week of the winter term, anyway, is the week that's currently scheduled for the M4 debate, with the timetable going backwards from there.
I think the two other things the Member asked I'd largely answered in response to Llyr.
Diolch. O ran yr un diwethaf yna, fe ofynnaf i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu at yr Aelod, gan nodi ble'r ydym ni arni o ran yr amserlen.FootnoteLink
O ran amserlen yr M4, mae'r amserlen bresennol ar gyfer materion y Llywodraeth yn dangos bod dadl wedi'i threfnu ar gyfer yr wythnos sy'n dechrau ar 4 Rhagfyr, rwy'n credu—wythnos olaf ond un tymor y gaeaf, beth bynnag, yw'r wythnos sydd wedi'i phenodi ar hyn o bryd ar gyfer dadl yr M4, gyda'r amserlen yn mynd ar yn ôl o'r fan honno.
Rwy'n credu fy mod i wedi ateb y ddau beth arall y gofynnodd yr Aelod wrth ymateb i Llyr.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Dyma ni'n cyrraedd y datganiad gan Weinidog yr Amgychedd, a'r diweddariad am effeithiau llifogydd storom Callum. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Hannah Blythyn.
That brings us to the statement by the Minister for Environment, which is an update on the flood impacts of storm Callum. I call on the Minister to make the statement—Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. I’m grateful for the opportunity to provide an update on the flooding experienced across Wales over the past weekend as a result of storm Callum. I would like to start by sending my sympathies to all those who have been flooded over this weekend and in particular to the family of Corey Sharpling, who lost his life as a result of a landslide.
I’d like to place on record this Government’s gratitude to the emergency services, local authorities, Natural Resources Wales and Dŵr Cymru Welsh Water, who worked tirelessly around the clock this weekend to support those who have been flooded, close roads and evacuate properties, and who are now working with communities to support their recovery.
I recognise how devastating and distressing flooding can be to those communities affected. This morning, I saw at first hand some of the impacts when I visited Llandysul, where I met with residents and the teams who responded over the weekend and who continue to work on the recovery.
Storm Callum brought large amounts of rainfall in Wales, with up to 160mm being recorded in a 24-hour period—more than the monthly average for this time of the year. During the peak period of this event, NRW had issued 40 flood warnings. This had a massive impact on our rivers, with some recording their highest levels on record, and, in many places, drainage systems were overwhelmed. Unfortunately, this has led to flooding of properties, roads, railways and agricultural land around the country.
Local authorities and NRW are continuing to work to assess the full extent of the damage and impacts. However, we are aware of flooding to properties in the local authorities of Carmarthenshire, Ceredigion, Neath Port Talbot, Powys, Bridgend, Caerphilly, Rhondda Cynon Taf, Swansea and the Isle of Anglesey. Our current estimates are that 218 properties across Wales suffered internal flooding, of which 195 were homes, the majority of these being across the southern half of the country. Local authorities and NRW are continuing to pull together information about flooded properties and, over the coming few days, this figure is likely to change. In addition, Dŵr Cymru have also reported at least 29 properties flooded internally.
Storm Callum had a significant impact on the rail services across the entire Wales and borders network, with flooding and high winds resulting in the cancellation of a number of services, as well as impacting on general performance. Flood damage was particularly severe on the Heart of Wales line, where the wash-out of a significant section of track near Llandeilo means that the line will remain partially closed for a number of days yet. In addition to the impact on rail infrastructure, a significant number of trains were also damaged during storm Callum through hitting trees and branches, as well as having to run through flood waters.
A number of roads and bridges around the country were impacted over the weekend, with some remaining closed. The road closures as a result of flooding were not due to failing infrastructure, but the sheer volume of run-off onto the network or from rivers breaking out of their banks. Most trunk roads reopened on Sunday and all are now fully open.
Power utilities reported that over 38,000 customers were affected by the severe weather. However, all customers were restored within 24 hours.
There were a number of reported cases of animals being caught up in the flash floods over the weekend. Various agencies in Wales, including emergency, third sector and enforcement, responded to reports of animals in danger. Whilst they were able to help in many cases, unfortunately the conditions and risk to human life meant it was not always possible to intervene.
Whilst we have seen flooding to many areas across the country, we have also received reports of assets working effectively to reduce the risk in many places. Two examples are reports from Ystradgynlais and Usk, where defences did their job and prevented flooding to the towns. This helps to show how our sustained investment in flood risk management, awareness raising and warning systems has had a positive impact.
We now need to understand the full extent of impacts associated with storm Callum to inform discussions with local authorities and to see what we can do to support those communities affected. Following a major flood event, local authorities have a statutory requirement to investigate its cause and impacts, and provide recommendations going forward. This may include input from NRW, and Welsh Water where required, as well as what lessons can be learnt for the future. I know that some local authorities are considering a hardship scheme and are already discussing with finance officials whether Welsh Government can assist with emergency financial assistance. This Government would like to give that our full consideration.
I recognise the importance of adapting to our changing and challenging climate, which is why flood risk management remains one of my priorities. We are committed to continuing investment in flood and coastal risk management and over the lifetime of this Government will invest over £350 million across Wales. Our investment is not focused solely on building and maintaining defences, but also about community resilience and prevention, through better information, raising awareness of flooding and preparing flood plans to reduce the impacts on lives and property.
We cannot prevent all flooding occurring, so rebuilding resilience and learning from these events is vital. As I started by saying, we cannot do this alone, and I would like to conclude by reiterating my thanks to all those involved in the response to these flooding events and who continue to work hard to assist in the recovery.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y llifogydd a welwyd ledled Cymru dros y penwythnos o ganlyniad i storm Callum. Hoffwn ddechrau drwy gydymdeimlo â phawb sydd wedi dioddef llifogydd dros y penwythnos ac yn arbennig i deulu Corey Sharpling, a gollodd ei fywyd o ganlyniad i dirlithriad.
Hoffwn ddweud ar goedd bod y Llywodraeth hon yn diolch i'r gwasanaethau brys, yr awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a Dŵr Cymru, a fu'n gweithio'n ddiflino ddydd a nos dros y penwythnos i helpu'r rhai sydd wedi dioddef llifogydd, yn cau ffyrdd a gwagio eiddo, ac maen nhw bellach yn gweithio gyda chymunedau i’w cynorthwyo i adfer y sefyllfa.
Rwy'n cydnabod pa mor ddinistriol a gofidus y gall llifogydd fod i'r cymunedau hynny yr effeithiwyd arnyn nhw. Bore yma, gwelais drosof fy hunan rai o'r effeithiau pan ymwelais â Llandysul, lle cyfarfûm â thrigolion a thimau a ymatebodd dros y penwythnos ac sy'n parhau i weithio i adfer y sefyllfa.
Daeth storm Callum â llawer iawn o law i Gymru, gyda hyd at 160mm yn cael ei gofnodi mewn cyfnod o 24 awr—mwy na'r cyfartaledd misol ar gyfer yr adeg hon o'r flwyddyn. Yn ystod cyfnod brig y digwyddiad hwn, cyhoeddodd Cyfoeth Naturiol Cymru 40 o rybuddion llifogydd. Cafodd hyn effaith enfawr ar ein hafonydd, gyda rhai ohonyn nhw'n cofnodi'r lefelau uchaf sydd wedi'u cofnodi erioed, ac, mewn llawer o leoedd, roedd systemau draenio wedi eu gorlwytho. Yn anffodus, mae hyn wedi arwain at lifogydd mewn eiddo, ar ffyrdd, rheilffyrdd a thir amaethyddol ledled y wlad.
Mae'r awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru yn parhau i weithio i asesu graddfa lawn y difrod a'r effeithiau. Fodd bynnag, rydym yn ymwybodol o lifogydd mewn eiddo yn awdurdodau lleol Sir Gâr, Ceredigion, Castell-nedd Port Talbot, Powys, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Rhondda Cynon Taf, Abertawe ac Ynys Môn. Mae ein hamcangyfrifon presennol yn nodi bod 218 eiddo ledled Cymru wedi dioddef llifogydd mewnol, 195 yn gartrefi, y rhan fwyaf o'r rhain yn hanner deheuol y wlad. Mae awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru yn parhau i gasglu gwybodaeth am lifogydd mewn eiddo a, dros y dyddiau nesaf, mae'r ffigur hwn yn debygol o newid. Yn ogystal â hyn, mae Dŵr Cymru hefyd wedi dweud bod o leiaf 29 eiddo wedi dioddef llifogydd mewnol.
Cafodd storm Callum effaith sylweddol ar wasanaethau rheilffyrdd ar holl rwydwaith Cymru a'r gororau, gyda llifogydd a gwyntoedd cryfion yn arwain at ganslo nifer o wasanaethau, ac yn effeithio hefyd ar berfformiad cyffredinol. Roedd difrod yn sgil llifogydd yn arbennig o ddifrifol ar reilffordd Calon Cymru, lle mae llifogydd ar ran sylweddol o'r trac ger Llandeilo yn golygu y bydd y llinell yn parhau i fod ynghau yn rhannol am sawl diwrnod eto. Yn ychwanegol at yr effaith ar y seilwaith rheilffyrdd, difrodwyd nifer sylweddol o drenau hefyd yn ystod storm Callum drwy iddyn nhw daro coed a changhennau, yn ogystal â gorfod mynd trwy ddyfroedd llifogydd.
Effeithiwyd ar nifer o ffyrdd a phontydd drwy'r wlad dros y penwythnos, ac mae rhai yn dal i fod ynghau. Ni chaewyd y ffyrdd a oedd ynghau yn sgil y llifogydd oherwydd i'r seilwaith fethu, ond oherwydd bod cymaint o ddŵr yn llifo drostynt neu o afonydd yn torri eu glannau. Ailagorwyd y rhan fwyaf o'r cefnffyrdd ddydd Sul ac mae pob un ar agor yn llwyr erbyn hyn.
Adroddodd y cwmnïau pŵer bod dros 38,000 o gwsmeriaid wedi'u heffeithio gan y tywydd garw. Fodd bynnag, roedd pŵer pob cwsmer wedi'i adfer o fewn 24 awr.
Cafwyd nifer o achosion o anifeiliaid yn cael eu dal yn y llifogydd dros y penwythnos. Ymatebodd amryw o asiantaethau yng Nghymru, gan gynnwys y gwasanaethau brys, y trydydd sector a swyddogion gorfodi i adroddiadau o anifeiliaid mewn perygl. Er eu bod wedi gallu helpu mewn llawer o achosion, yn anffodus roedd yr amodau a'r risg i fywyd pobl yn golygu nad oedd bob amser yn bosibl ymyrryd.
Er ein bod ni wedi gweld llifogydd mewn llawer o ardaloedd ledled y wlad, rydym ni hefyd wedi cael adroddiadau o asedau yn gweithio'n effeithiol i leihau'r perygl mewn sawl lle. Dwy enghraifft yw'r adroddiadau o Ystradgynlais a Brynbuga, lle gwnaeth yr amddiffynfeydd eu gwaith ac atal llifogydd yn y trefi hynny. Mae hyn yn helpu i ddangos sut mae ein buddsoddiad parhaus mewn rheoli perygl llifogydd, codi ymwybyddiaeth a systemau rhybuddio wedi cael effaith gadarnhaol.
Mae angen inni yn awr ddeall graddau llawn yr effeithiau sy'n gysylltiedig â storm Callum i lywio trafodaethau ag awdurdodau lleol ac i weld beth y gallwn ni ei wneud i gefnogi'r cymunedau hynny yr effeithiwyd arnynt. Yn dilyn achos o lifogydd mawr, mae gofyniad statudol ar awdurdodau lleol i ymchwilio i'w achos a'i effeithiau, a chynnig argymhellion ar gyfer y dyfodol. Gallai hyn gynnwys sylwadau gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a Dŵr Cymru pan fo angen, yn ogystal â pha wersi y gellir eu dysgu ar gyfer y dyfodol. Gwn fod rhai awdurdodau lleol yn ystyried cynllun caledi a'u bod eisoes yn trafod gyda swyddogion cyllid a all Llywodraeth Cymru gynorthwyo â chymorth ariannol brys. Hoffai'r Llywodraeth hon roi ystyriaeth lawn i hynny.
Rwy'n cydnabod pwysigrwydd addasu i'n hinsawdd newidiol a heriol, a dyna pam mae rheoli perygl llifogydd yn parhau i fod yn un o'm blaenoriaethau. Rydym ni wedi ymrwymo i barhau i fuddsoddi mewn camau i reoli risg sy'n deillio o lifogydd ac erydu arfordirol a dros oes y Llywodraeth hon byddwn yn buddsoddi dros £350 miliwn ledled Cymru. Nid yw ein buddsoddiad yn canolbwyntio ar adeiladu a chynnal amddiffynfeydd yn unig, ond hefyd ar gydnerthedd cymunedol a gwaith atal, drwy well gwybodaeth, codi ymwybyddiaeth o lifogydd a pharatoi cynlluniau llifogydd i leihau'r effeithiau ar fywydau ac eiddo.
Ni allwn ni atal pob achos o lifogydd, felly mae ailadeiladu cydnerthedd a dysgu o'r digwyddiadau hyn yn hollbwysig. Fel y dywedais ar y dechrau, ni allwn ni wneud hyn ar ein pennau ein hunain, a hoffwn gloi drwy ddiolch eto i bawb a fu'n rhan o'r ymateb i'r achosion hyn o lifogydd ac sy'n dal i weithio'n galed i helpu â'r gwaith adfer.
Storm Callum did, indeed, wreck homes, businesses and stole lives, and my deepest sympathies go to the family and friends of the young man, Corey Sharpling, who lost his life. But I also have to say that the landslide that took this young man's life also saw some truly heroic efforts, and I would like to publicly pay tribute to two Carmarthenshire County Council workers, because, on that road when the landslide came down with gallons and gallons of water, it swept the lorry off the road, over the bank and into the river, because it's a river road that goes through Cwmduad. The lorry went in head first, the driver was under water and those two Carmarthenshire County Council workers leapt into that boiling inferno, smashed the windows and grabbed him out. I'm sure that throughout Wales there are other tales of people who've done some truly heroic actions, and I'd like to pay tribute to them.
I'd like to thank Carmarthenshire County Council, Dyfed Powys Police, Mid and West Wales Fire and Rescue Service and Natural Resources Wales, but I also particularly want to pay tribute to Carmarthenshire County Council—to Mark James, Ruth Mullen and the staff, who've all been amazing. Already, the housing teams have been out, the regeneration teams have been out, next week a mobile hub will be set up to help people with benefits, with signposting, with rate rebates, and their positive action and decision to put £100,000 today on the table today for individuals, and £200,000 for businesses, makes, I'm afraid, Minister, the Welsh Government's statement today look as wet as the storm. Minister, will you be able to offer any hard money to councils throughout Wales to assist in a hardship fund? Are you able to commit to matching people like Carmarthenshire County Council, who've already put £300,000? You do say in your statement that you'd like to give it your full consideration—but it's today; they need the money today. There are lives destroyed; they need to start rebuilding today. I worry that the Government will spend ages considering everything before it takes action. Will you please clarify that for me?
Councils might be able to support the smaller businesses, but, of course, funds will be needed for the big, mid and large businesses, especially those that were unable to get flood risk insurance—a number of businesses, again in Carmarthen. There's the big company who have all the pick-up trucks and the rescue trucks—every single one has gone—they can't get insurance because they're by the river. This is an issue, Llywydd, that the environment and sustainability committee have looked at in various iterations of this Assembly and we're still no further forward in helping businesses and homes that are inadvertently affected by what are now major flood risks to get that insurance. So, these people—their livelihoods have been wiped out. So, I'd like to know what you might be able to do to help them.
Minister, will you also waive the trigger point that councils need to reach before they can access any of the Welsh Government hardship fund moneys? That trigger point is set quite high and I think, in a case like this flood, it would be useful if that could be set aside. Minister, it's also the small things—so, for example, the councils are out cleaning houses, dealing with ruined goods—which in turn will affect their municipal waste recycling targets. Are you able to consider setting aside the detritus that comes from the storm so that it's not part of those recycling targets, because that will harm the councils in the long run in meeting Welsh Government targets?
Above all, Minister, this was awful, and in my constituency of Carmarthen West and, in fact, in the whole of Carmarthen, there's been a massive impact, from the cafe that employed 12 people that is going to struggle to ever open again to the large companies that have lost so much. So, I wonder, Minister, if you will agree to update us all in a month's time via an oral statement because we need to let everyone know that Wales is still open despite storm Callum, and on my behalf and as a direct response for the businesses of Carmarthen, can we please let everyone know that Carmarthen is still open despite storm Callum?
Fe wnaeth storm Callum, yn wir, ddinistrio cartrefi, busnesau a hawlio bywydau, ac aiff fy nghydymdeimlad dwysaf i deulu a ffrindiau y dyn ifanc, Corey Sharpling, a gollodd ei fywyd. Ond mae'n rhaid imi ddweud hefyd y gwelwyd ymdrechion gwirioneddol arwrol yn y tirlithriad a hawliodd fywyd y dyn ifanc hwn, a hoffwn dalu teyrnged yn gyhoeddus i ddau weithiwr Cyngor Sir Gâr, oherwydd, ar y ffordd honno pan ddaeth y tirlithriad i lawr gyda galwyni a galwyni o ddŵr, fe wnaeth ysgubo'r lori oddi ar y ffordd, dros y lan ac i mewn i'r afon, oherwydd mae'n ffordd afon sy'n mynd drwy Gwmduad. Aeth y lori i mewn â'i phen yn gyntaf, roedd y gyrrwr dan ddŵr a neidiodd y ddau weithiwr hynny o Gyngor Sir Caerfyrddin i ganol y cenllif tymhestlog, torri'r ffenestri a'i dynnu allan. Rwy'n siŵr bod storïau eraill ledled Cymru am bobl sydd wedi gwneud pethau gwirioneddol arwrol, a hoffwn dalu teyrnged iddyn nhw.
Hoffwn ddiolch i Gyngor Sir Gâr, Heddlu Dyfed Powys, Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth a Gorllewin Cymru, ond rwyf hefyd yn arbennig o awyddus i dalu teyrnged i Gyngor Sir Gâr—i Mark James, Ruth Mullen a'r staff, sydd i gyd wedi bod yn anhygoel. Eisoes, mae'r timau tai wedi bod allan, mae'r timau adfywio wedi bod allan, yr wythnos nesaf bydd canolfan symudol yn cael ei sefydlu i helpu pobl gyda budd-daliadau, gyda chyfeirio, gydag ad-daliadau ardrethi, ac mae eu gweithredu cadarnhaol a'u penderfyniad i gynnig £100,000 heddiw ar gyfer unigolion, a £200,000 ar gyfer busnesau, yn gwneud, mae arnaf ofn, Gweinidog, i'r datganiad gan Lywodraeth Cymru heddiw edrych yn simsan. Gweinidog, a fyddwch chi'n gallu cynnig unrhyw arian go iawn i gynghorau ledled Cymru i gynorthwyo â chronfa galedi? A ydych chi'n gallu ymrwymo i roi cymaint o arian â phobl fel Cyngor Sir Caerfyrddin, sydd eisoes wedi rhoi £300,000? Rydych chi'n dweud yn eich datganiad y byddech yn hoffi rhoi ystyriaeth lawn i hynny—ond heddiw; maen nhw angen yr arian heddiw. Mae bywydau wedi'u dinistrio; mae angen iddyn nhw ddechrau ailadeiladu heddiw. Rwy'n poeni y bydd y Llywodraeth yn treulio hydoedd yn ystyried popeth cyn y bydd yn gweithredu. A wnewch chi egluro hynny i mi os gwelwch yn dda?
Mae'n bosibl y bydd y cynghorau yn gallu cefnogi'r busnesau llai o faint, ond, wrth gwrs, bydd angen arian ar gyfer y busnesau canolig a mawr, yn enwedig y rhai hynny nad oedden nhw'n gallu cael yswiriant risg llifogydd—nifer o fusnesau, eto yng Nghaerfyrddin. Mae yna gwmni mawr sydd â'r holl lorïau agored a'r lorïau achub—mae pob un wedi mynd—ni allan nhw gael yswiriant oherwydd eu bod nhw'n wrth yr afon. Mae hwn yn fater, Llywydd, y mae'r Pwyllgor amgylchedd a chynaliadwyedd wedi ei ystyried mewn gwahanol gyfnodau o'r Cynulliad hwn a dydym ni ddim pellach ymlaen yn helpu busnesau a chartrefi sydd wedi'u heffeithio gan yr hyn sydd bellach yn risgiau llifogydd mawr, i gael yr yswiriant hwnnw. Felly, mae'r bobl hyn—mae eu bywoliaeth wedi mynd. Felly, hoffwn wybod beth y gallech chi ei wneud i'w helpu.
Gweinidog, a wnewch chi hefyd ddiystyru'r trothwy y mae angen i gynghorau ei gyrraedd cyn iddynt allu cael unrhyw arian o gronfa galedi Llywodraeth Cymru? Mae'r trothwy wedi'i bennu'n eithaf uchel ac rwy'n credu, mewn achos fel y llifogydd hyn, y byddai'n ddefnyddiol pe gellid diystyru hynny. Gweinidog, bydd y pethau bach hefyd—felly, er enghraifft, mae'r cynghorau allan yn glanhau tai, yn ymdrin â nwyddau sydd wedi eu dinistrio—yn eu tro, yn effeithio ar eu targedau ailgylchu gwastraff trefol. A allwch chi ystyried peidio â chynnwys y llanast hwnnw sydd wedi deillio o'r storm fel nad yw'n rhan o'r targedau ailgylchu hynny, oherwydd bydd hynny'n niweidio'r cynghorau yn y tymor hir o ran cyrraedd targedau Llywodraeth Cymru?
Yn anad dim, Gweinidog, roedd hyn yn ofnadwy, ac yn fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin ac, yn wir, yng Nghaerfyrddin gyfan, bu'r effaith yn enfawr, o'r caffi a oedd yn cyflogi 12 o bobl sy'n mynd i'w chael hi'n anodd agor byth eto, i'r cwmnïau mawr sydd wedi colli cymaint. Felly, tybed, Gweinidog, a wnewch chi gytuno i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni i gyd ymhen y mis, ar ffurf datganiad llafar, gan fod angen inni roi gwybod i bawb bod Cymru yn dal ar agor er gwaethaf storm Callum, ac ar fy rhan i ac fel ymateb uniongyrchol i fusnesau Caerfyrddin, a allwn ni roi gwybod i bawb bod Caerfyrddin yn dal ar agor er gwaethaf storm Callum os gwelwch yn dda?
Can I thank the Member for her contribution? You made it quite clear yourself that Carmarthen is still open for business despite storm Callum. You're absolutely right, as you opened your remarks today, to talk about those amazing examples of bravery and people just going above and beyond to help their fellow citizens in a time of crisis. One thing that struck me when I visited this morning is that, despite looking at how devastated and distressed people were by what has happened, was that absolute sense of community spirit, and the stories I heard about people helping one another—the paddling centre, where people come from all over the country—. They were still smiling. For me, it was very important, as the Minister, to go there and speak to people but also to hear from them, so it gives you that extra passion you need to really know that we really need to make a difference to support these people.
I think Carmarthenshire council's action is to be commended. I met with representatives of the council this morning. They were talking about their emergency fund and what they're giving per household as well. I'm acutely aware of time pressures and the need to respond and the need to support people at their time of need now. So, we're just getting that information in. As soon as we have that—talking with local authorities, and they already are in touch with my officials today to look at what has been and what the impacts are and what needs to be done—I'm sure we'll be able to respond as promptly as possible.
In terms of the detritus you mentioned from the storm and the clean-up operation, I'm sure that's something we'd be willing to consider to set aside as well.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chyfraniad? Fe wnaethoch chi hi'n hollol glir eich hun bod Caerfyrddin yn dal i fod ar agor er gwaethaf storm Callum. Rydych chi yn llygad eich lle, wrth ichi agor eich sylwadau heddiw, i sôn am yr enghreifftiau anhygoel hynny o ddewrder a phobl yn gwneud popeth yn eu gallu i helpu eu cyd-ddinasyddion ar adeg o argyfwng. Un peth a'm trawodd i pan ymwelais i y bore yma, er gwaethaf edrych ar gymaint yr oedd yr hyn a ddigwyddodd wedi achosi trallod a gofid i bobl, oedd yr ymdeimlad llwyr o ysbryd cymunedol, a'r straeon yr wyf i wedi'u clywed am bobl yn helpu ei gilydd—y ganolfan padlo, lle bydd pobl yn dod o bob cwr o'r wlad—. Roedden nhw'n dal i wenu. I mi, roedd yn bwysig iawn, fel y Gweinidog, i fynd yno ac i siarad â phobl, ond hefyd i glywed ganddynt, felly mae'n rhoi'r angerdd ychwanegol hwnnw y mae ei angen arnoch i wybod mewn gwirionedd bod angen inni wneud gwahaniaeth i gefnogi'r bobl hyn.
Rwy'n credu bod camau gweithredu Cyngor Sir Gâr i'w canmol. Cyfarfûm â chynrychiolwyr y cyngor y bore yma. Roeddent yn sôn am eu cronfa frys a'r hyn y maen nhw'n ei roi fesul cartref hefyd. Rwy'n ymwybodol iawn o'r pwysau o ran amser a'r angen i ymateb a'r angen i gefnogi pobl pan maent ei angen yn awr. Felly, rydym ni'n casglu'r wybodaeth honno ar hyn o bryd. Cyn gynted ag y bydd yr wybodaeth honno gennym ni—gan siarad ag awdurdodau lleol, ac maen nhw eisoes yn cysylltu â'm swyddogion heddiw i edrych ar beth fu'r effeithiau a beth fydd yr effeithiau a beth sydd angen ei wneud—rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu ymateb mor brydlon â phosibl.
O ran y llanast y gwnaethoch chi sôn amdano o'r storm a'r gwaith glanhau, rwy'n siŵr bod hynny'n rhywbeth y byddem yn barod i ystyried ei hepgor hefyd.
I would like to begin by thanking the Minister for her timely statement. I'd like to associate myself with the comments that she and Angela Burns have made, extending my sympathies to—and those of Plaid Cymru—to all those affected, as already expressed earlier by Adam Price, and particularly to the family and friends of Adam's constituent, Corey Sharpling, who tragically lost his life. I was very touched by the comments that Angela made about how many brave people have really stuck their necks out to protect themselves, their friends and their neighbours across the Mid and West Wales region at this difficult time. I'd like to concur with the comments that the Minister has made and that Angela Burns has made—the gratitude they've expressed to the emergency services, to all public services, and to local authority staff across Mid and West Wales who worked so hard over the weekend to assist those affected. I had, for example, particularly positive feedback from constituents with regard to how useful the emergency helplines run by Ceredigion and Carmarthen councils have proved to be at this very difficult time. It's very pleasant to be able to report back on an emergency situation and a response to that that really does seem to be working for people. I'm very glad that the Minister has been able to visit one of the communities affected, and I know that my colleagues Ben Lake MP, Jonathan Edwards MP and Adam Price AM will be visiting more of the areas affected on Friday. My colleague Elin Jones AM, ein Llywydd ni, for Ceredigion has particularly asked me to mention the efforts that communities themselves have made and that volunteers from the third sector have made to help with the clear-up after this devastating storm.
This was, of course, the worst flooding faced by many of the communities in my region for 30 years, but I'm sure that the Minister will agree with me that the effects of climate change mean that these extreme events are going to become more common. Does the Minister agree with me that it is now time—? And she has mentioned co-ordination, but I think we need to take this further. Does she agree with me that it's now time for the Welsh Government to develop a climate change adaptation plan to ensure that we are fully prepared and that our communities are adequately protected? And will she undertake today to discuss the development of such a plan with colleagues across Government and to report back to the Chamber on progress? I don't mean to suggest, Llywydd, that the Welsh Government is not taking any action in this area, but I think that it is now time for us to really consider co-ordinating that action even more effectively across portfolios.
In her statement, the Minister mentions that there were communities that were successfully protected by existing flood defences, and I think we'd all join her in being very pleased about that, but she will be aware that there were situations where existing defences were breached, and not all of them long-standing defences. Will the Minister undertake today to review the Welsh Government's priorities with regard to investment in flood protection, and indeed the nature of the flood defences that we're using, in the light of these breaches?
In her statement, the Minister states that road closures were not due to failing infrastructure. I hope that she would agree with me that we need to be adapting our infrastructure to meet the needs of very changing times. I'm sure she will be aware, for example, that most of the bridges across the Teifi were closed for long periods, creating significant problems for emergency services, for example, accessing Glangwili hospital from Ceredigion. Will she commit today to reviewing with the appropriate local authorities and public bodies the resilience of infrastructure in the affected areas, particularly addressing the strength of bridges across the Tawe and the Teifi? Some of them, as she will be aware, are of a considerable age and will have been potentially adversely affected by the strength of this event.
With regard to resources, can the Minister tell us whether the Welsh Government has approached the Westminster Government, or whether you will do so, with a view to taking advantage potentially of the financial support available from the EU solidarity fund? I think this could prove to be a valuable source of additional resources at this difficult time. Can she—? And she has mentioned this, but I'd like to press her further on this—. She mentioned this in response to Angela Burns, but can she provide assurances that the Welsh Government will be assisting affected local authorities by the emergency financial assistance scheme? Llywydd, nobody would expect the Minister to put a price on that today, but I do feel that we need to seek her assurance that there will be support available, even if she can't tell us exactly how much at present.
And, finally, can the Minister tell us what support the Welsh Government will be able to offer the farming community, many of whom will face devastating losses of equipment and livestock? Diolch yn fawr.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad amserol. Hoffwn ddweud fy mod yn cytuno â'r sylwadau a wnaed ganddi hi ac Angela Burns, ac estyn fy nghydymdeimlad i—a Phlaid Cymru—at bawb sydd wedi'u heffeithio, fel sydd eisoes wedi'i fynegi yn gynharach gan Adam Price, ac yn enwedig i deulu a ffrindiau etholwr Adam, Corey Sharpling, a gollodd ei fywyd yn drasig. Roeddwn yn llawn tosturi o glywed y sylwadau a wnaeth Angela am sut y mae llawer o bobl ddewr wedi mynd yr ail filltir yn wir i ddiogelu eu hunain, eu ffrindiau a'u cymdogion ledled rhanbarth y canolbarth a'r gorllewin yn y cyfnod anodd hwn. Fe hoffwn i gytuno â sylwadau'r Gweinidog a sylwadau Angela Burns—y diolch y maen nhw wedi ei fynegi i'r gwasanaethau brys, i'r holl wasanaethau cyhoeddus, ac i staff yr awdurdod lleol ar draws y canolbarth a'r gorllewin a fu'n gweithio mor galed dros y penwythnos i gynorthwyo'r rhai hynny yr effeithiwyd arnynt. Cefais adborth cadarnhaol iawn, er enghraifft, gan etholwyr o ran pa mor ddefnyddiol fu'r llinellau cymorth brys yr oedd cynghorau Ceredigion a Chaerfyrddin yn eu cynnal yr adeg anodd iawn hon. Mae'n braf iawn gallu adrodd yn ôl ar sefyllfa frys ac ar ymateb i sefyllfa o'r fath yr ymddengys ei bod, mewn gwirionedd, yn gweithio i bobl. Rwy'n falch iawn bod y Gweinidog wedi gallu ymweld ag un o'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt, a gwn y bydd fy nghyd-Aelodau, Ben Lake AS, Jonathan Edwards AS ac Adam Price AC yn ymweld â mwy o ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ddydd Gwener. Mae fy nghyd-Aelod Elin Jones AC, ein Llywydd ni, dros Geredigion wedi gofyn imi sôn yn benodol am ymdrechion y cymunedau eu hunain ac ymdrechion gwirfoddolwyr o'r trydydd sector i helpu gyda'r gwaith clirio ar ôl y storm ddinistriol hon.
Rhain oedd, wrth gwrs, y llifogydd gwaethaf a wynebodd llawer o'r cymunedau yn fy rhanbarth i ers 30 mlynedd, ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi bod effeithiau newid yn yr hinsawdd yn golygu bod y digwyddiadau eithafol hyn yn mynd i ddod yn fwy cyffredin. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod bellach yn bryd—? Ac mae hi wedi crybwyll cydgysylltu, ond credaf fod angen inni fynd â hyn ymhellach. A yw hi'n cytuno â mi ei bod hi bellach yn bryd i Lywodraeth Cymru ddatblygu cynllun addasu i newid yn yr hinsawdd i sicrhau ein bod yn gwbl barod a bod ein cymunedau wedi'u hamddiffyn yn ddigonol? Ac a wnaiff hi ymrwymo heddiw i drafod datblygu cynllun o'r fath gyda chydweithwyr ar draws y Llywodraeth ac i adrodd yn ôl i'r Siambr ar y cynnydd? Dydw i ddim yn awgrymu, Llywydd, nad yw Llywodraeth Cymru yn cymryd unrhyw gamau yn y maes hwn, ond credaf ei bod bellach yn bryd i ni, mewn gwirionedd, ystyried cydgysylltu'r gweithredu hwnnw hyd yn oed yn fwy effeithiol ar draws portffolios.
Yn ei datganiad, mae'r Gweinidog yn sôn bod yna gymunedau a gafodd eu diogelu'n llwyddiannus gan amddiffynfeydd llifogydd sy'n bodoli eisoes, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yr yn mor falch â hi yn hynny o beth, ond bydd hi'n ymwybodol y bu yna sefyllfaoedd lle cafodd amddiffynfeydd sydd eisoes yn bodoli eu torri, ac nid yw pob un ohonyn nhw'n amddiffynfeydd hirsefydlog. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo heddiw i adolygu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru o ran buddsoddi mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd, ac yn wir y math o amddiffynfeydd rhag llifogydd yr ydym ni yn eu defnyddio, yng ngoleuni'r toriadau hyn?
Yn ei datganiad, mae'r Gweinidog yn datgan na chaewyd ffyrdd oherwydd i'r seilwaith fethu. Gobeithio y byddai hi'n cytuno â mi bod angen inni fod yn addasu ein seilwaith i ddiwallu anghenion amseroedd newidiol iawn. Rwy'n siŵr ei bod hi'n ymwybodol, er enghraifft, fod y rhan fwyaf o'r pontydd ar draws afon Teifi wedi'u cau am gyfnodau hir, gan greu problemau sylweddol ar gyfer gwasanaethau brys, er enghraifft, o ran cyrraedd ysbyty Glangwili o Geredigion. A wnaiff hi ymrwymo heddiw i adolygu, gyda'r awdurdodau lleol a'r cyrff cyhoeddus, pa mor briodol yw'r seilwaith yn yr ardaloedd yr effeithiwyd arnyn nhw, gan roi sylw penodol i gryfder y pontydd dros afon Teifi ac afon Tawe? Mae rhai ohonyn nhw, fel y bydd hi'n ymwybodol, o gryn oedran ac mae'n bosibl y bydd grymuster y digwyddiad hwn wedi effeithio'n andwyol arnyn nhw.
O ran adnoddau, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni a yw Llywodraeth Cymru wedi cysylltu â Llywodraeth San Steffan, neu a fyddwch chi'n gwneud hynny, gyda'r bwriad o fanteisio efallai ar y cymorth ariannol sydd ar gael o Gronfa Gydsefyll yr UE? Credaf y gallai hyn fod yn ffynhonnell werthfawr o adnoddau ychwanegol yn y cyfnod anodd hwn. A wnaiff hi—? Ac mae hi wedi crybwyll hyn, ond hoffwn bwyso arni ymhellach ar hyn—. Soniodd am hyn mewn ymateb i Angela Burns, ond a wnaiff hi roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnyn nhw drwy'r cynllun cymorth ariannol brys? Llywydd, ni fyddai neb yn disgwyl i'r Gweinidog roi pris ar hynny heddiw, ond rwy'n teimlo bod angen inni geisio sicrwydd ganddi y bydd cymorth ar gael, hyd yn oed os na all hi ddweud wrthym ni faint yn union ar hyn o bryd.
Ac, yn olaf, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa gymorth a all Llywodraeth Cymru ei gynnig i'r gymuned ffermio, y bydd llawer ohonyn nhw yn wynebu colledion dinistriol o ran offer a da byw? Diolch yn fawr.
I thank the Member for her comprehensive contribution, and I'll do my best to address the questions that you've raised. I think you're also right again to pay tribute to and recognise the efforts put in by volunteers, by the local community, as well as the emergency services, to whom not only the local communities but I think all of us owe a debt of gratitude. And it is good to hear the positive stories too of emergency helplines working well, that prevention that's been put in place. One of the things I heard back this morning too was how some of the Natural Resources Wales alerts helped to notify people so that when they were in a flood-risk area they were able to take action to move their cars or to take certain steps to actually prevent the impact on their home and their area as well.
In terms of looking at a review of our priorities, after any event like this, when our capability and our resilience have been tested, it is only right and proper that we look at what's worked and also look at what hasn't worked and see the things that do need to be changed in future. So, we do expect that we will work now with local authorities, Natural Resources Wales, and all other stakeholders to look at what has happened and where we may need to change things for the future, because it's always right that we learn lessons and we build on the work we are doing while maintaining that commitment to flood prevention across the whole of Wales as well.
In terms of a climate change adaptation plan and flood prevention, of course, climate change is one of the factors that is considered in terms of how we map flood risk and address those priorities in our prevention within Wales as it stands, but, certainly, as the threats of climate change grow ever greater—the challenges that brings—it's only right that we consider that as a whole. I'm sure I and the Cabinet Secretary for energy will be working together closely, with other colleagues across Cabinet, on our approach to climate change adaptation going forward, which will obviously consider all things holistically, including flood prevention and mitigation as well.
In terms of emergency funding available to help, I'm sure this is something that—like I said to my colleague Angela Burns, there are already conversations taking place on that with officials and it's something that, as a Welsh Government, we are open to and sympathetic to. And whilst you're right that I can't put a figure on a number right now, right here in this Chamber, certainly we're aware of the need to press ahead with this and also to look at, actually, do we need to consider the trigger as well as part of that.
Finally, just on the point of the EU solidarity funding, my understanding at present is that this is only available when the cost of flood damage exceeds £1 billion. Obviously, all things on the table, all things need to be considered, and, obviously, you're right that any funding allocation would need to be handled through discussion by both Welsh Government and UK Government officers and Ministers. To my awareness, no discussions have yet taken place, but, obviously, that would depend on the outcome of the reviews that are taking place in Wales at the moment in all the communities affected.
Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad cynhwysfawr, ac fe wnaf fy ngorau i ateb y cwestiynau yr ydych chi wedi'u codi. Credaf eich bod hefyd yn iawn eto i dalu teyrnged i, a chydnabod ymdrechion gwirfoddolwyr, y gymuned leol, yn ogystal â'r gwasanaethau brys, y mae pob un ohonom ni, rwy'n credu, nid yn unig y cymunedau lleol, yn ddyledus iddynt. Ac mae'n dda clywed y straeon cadarnhaol hefyd am linellau cymorth brys yn gweithio dda, bod camau atal wedi'u rhoi ar waith. Un o'r pethau a glywais y bore yma hefyd oedd sut y gwnaeth rhai o rybuddion Cyfoeth Naturiol Cymru helpu i roi gwybod i bobl felly os oedden nhw mewn ardal â risg o lifogydd, roedden nhw'n gallu symud eu ceir neu gymryd camau penodol i atal yr effaith ar eu cartref a'u hardal hefyd, mewn gwirionedd.
O ran ystyried adolygiad o'n blaenoriaethau ni, ar ôl unrhyw ddigwyddiad fel hwn, pan fydd ein gallu a'n cydnerthedd wedi'u profi, mae'n iawn a phriodol inni edrych ar yr hyn sydd wedi gweithio a hefyd edrych ar yr hyn nad yw wedi gweithio a gweld y pethau y mae angen eu newid yn y dyfodol. Felly, rydym ni yn disgwyl y byddwn nawr yn gweithio gydag awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru, a'r holl randdeiliaid eraill i edrych ar yr hyn a ddigwyddodd a'r hyn y bydd angen i ni ei newid o bosib ar gyfer y dyfodol, oherwydd mae bob amser yn briodol ein bod yn dysgu gwersi a'n bod yn ategu'r gwaith yr ydym yn ei wneud wrth gynnal yr ymrwymiad hwnnw i atal llifogydd ledled Cymru gyfan hefyd.
O ran y cynllun addasu i newid yn yr hinsawdd ac atal llifogydd, wrth gwrs, mae newid yn yr hinsawdd yn un o'r ffactorau sy'n cael ei ystyried o ran sut yr ydym ni'n mapio perygl llifogydd ac yn mynd i'r afael â'r blaenoriaethau hynny yn ein gwaith atal yng Nghymru fel y mae, ond, yn sicr, wrth i'r bygythiadau newid yn yr hinsawdd gynyddu fwy fyth—yr heriau a ddaw yn sgil hynny—nid yw ond yn briodol ein bod yn ystyried hynny yn ei gyfanrwydd. Rwy'n siŵr y byddaf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros ynni yn cydweithio'n agos, gyda chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet, o ran sut yr ydym ni'n addasu i newid yn yr hinsawdd yn y dyfodol, a fydd yn amlwg yn ystyried y popeth mewn modd cynhwysfawr, gan gynnwys atal llifogydd a chamau lliniaru hefyd.
O ran cyllid brys sydd ar gael i helpu, rwy'n siŵr bod hyn yn rhywbeth—fel a ddywedais wrth fy nghyd-Aelod, Angela Burns, y mae hynny eisoes yn cael ei drafod gyda swyddogion ac mae'n rhywbeth, fel Llywodraeth Cymru, yr ydym yn agored iddo ac yn ei ddeall. Ac er eich bod chi'n gywir yn dweud na allaf roi ffigur neu nodi rhif ar hyn o bryd, yma yn y Siambr hon, yn sicr rydym yn ymwybodol o'r angen i fwrw ymlaen â hyn a hefyd i ystyried, mewn gwirionedd, a oes angen inni ystyried y trothwy hefyd yn rhan o hynny.
Yn olaf, dim ond ar y pwynt am Gronfa Gydsefyll yr UE, fy nealltwriaeth i ar hyn o bryd yw ei bod ond ar gael pan fo cost difrod llifogydd yn fwy na £1 biliwn. Yn amlwg, mae angen ystyried popeth a gynigir, popeth, ac yn amlwg rydych chi'n iawn y byddai angen mynd i'r afael ag unrhyw ddyrannu arian drwy drafod gyda swyddogion a Gweinidogion Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Hyd y gwn i, nid fu unrhyw drafodaethau hyd yn hyn, ond, yn amlwg, byddai hynny'n dibynnu ar ganlyniad yr adolygiadau sy'n cael eu cynnal yng Nghymru ar hyn o bryd yn yr holl gymunedau yr effeithiwyd arnynt.
Thank you for your statement, Minister. Along with Angela Burns, my heartfelt sympathies go to the family and friends of Corey Sharpling, who sadly died in a landslip. And also my sympathies go to other people in the UK who died or who have suffered injury in the recent storm. I'm sure that all Members in this place will do our utmost to assist them and those people whose homes and businesses have been damaged by the high winds and flooding caused by storm Callum. I'd also like to echo the thanks and appreciation to the emergency services and others and members of the public who worked to help their friends, neighbours and other people through the difficulties caused by the storm.
I appreciate that some communities will have benefited greatly from flood defences that have already been put in place, but, in some places, those defences have clearly been overwhelmed, and, understandably, residents will be concerned. So, can you confirm what steps you will take to review flood defences, both in communities that already have them and where residents and businesses may feel they're missing out?
You've acknowledged in your statement that animals were caught up in the flooding, and there have been occasions of sheep having been washed away and other animals being stranded. I'd like to ask you what support the Welsh Government can offer those farmers who've lost livestock and now have injured livestock because of the flooding. There are also reports of horses having to be rescued from the flooding itself. So, are you satisfied that the correct level of resources and adequate information are there to help horse owners and owners of similar animals and farmers as well to plan for, and deal with, the consequences of flooding? What conversations are you having with farmers regarding their role in preventing and mitigating the risk of flooding, and what support will you offer them so that they can actually fulfil that role?
Llandysul Paddlers Canoe Club is a community-based enterprise and has already started fundraising to address the damage caused, which they estimate at some £200,000. Can the Welsh Government consider offering some level of support for community initiatives affected by severe weather? And the effective provision of utilities is a life-and-death measure for some people—in particular, hospitals. So, what discussions have you had with utility companies about their response to the storm and any challenges they faced that Welsh Government can address for the future? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Fel Angela Burns, rwy'n anfon fy nghydymdeimlad dwysaf at deulu a ffrindiau Corey Sharpling, a fu farw yn anffodus mewn tirlithriad. Ac rwyf hefyd yn cydymdeimlo â phobl eraill yn y DU a fu farw neu sydd wedi dioddef anaf yn y storm ddiweddar. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn y lle hwn yn gwneud eu gorau glas i'w helpu nhw a'r bobl hynny y mae eu cartrefi a'u busnesau wedi'u difrodi gan y gwyntoedd cryf a'r llifogydd a achoswyd gan storm Callum. Hoffwn hefyd ategu'r diolch a'r gwerthfawrogiad i'r gwasanaethau brys ac eraill ac aelodau o'r cyhoedd a weithiodd i helpu eu ffrindiau, cymdogion a phobl eraill drwy'r anawsterau a achoswyd gan y storm.
Rwy'n sylweddoli y bydd rhai cymunedau wedi elwa'n fawr o amddiffynfeydd rhag llifogydd sydd eisoes yn bodoli, ond, mewn rhai mannau, ni fu'r amddiffynfeydd hynny, yn amlwg, yn ddigonol, ac, wrth reswm, bydd preswylwyr yn bryderus. Felly, a wnewch chi gadarnhau beth fyddwch chi'n ei wneud i adolygu'r amddiffynfeydd rhag llifogydd, mewn cymunedau sydd â nhw eisoes a mannau lle mae trigolion a busnesau yn teimlo o bosib eu bod ar eu colled?
Rydych chi wedi cydnabod yn eich datganiad bod anifeiliaid wedi eu dal yn y llifogydd, a bu achosion o ddefaid yn cael eu golchi ymaith ac anifeiliaid eraill yn sownd. Hoffwn ofyn i chi pa gymorth all Llywodraeth Cymru ei gynnig i'r ffermwyr hynny sydd wedi colli da byw ac sydd bellach â da byw sydd wedi'u hanafu oherwydd y llifogydd. Ceir adroddiadau hefyd o geffylau yn gorfod cael eu hachub o ddŵr y llifogydd. Felly, a ydych chi'n fodlon bod adnoddau priodol a digon o wybodaeth ar gael i helpu perchnogion ceffylau a pherchnogion anifeiliaid tebyg a ffermwyr hefyd i gynllunio ar gyfer, ac ymdopi â chanlyniadau llifogydd? Pa sgyrsiau yr ydych chi'n eu cael gyda ffermwyr ynghylch eu rhan nhw yn y gwaith o atal a lliniaru'r risg o lifogydd, a pha gymorth yr ydych chi'n ei gynnig iddyn nhw er mwyn iddyn nhw allu cyflawni hynny, mewn gwirionedd?
Mae Clwb Canŵio Padlwyr Llandysul yn fenter gymunedol ac mae eisoes wedi dechrau codi arian i fynd i'r afael â'r difrod a achoswyd, y maen nhw'n amcangyfrif sydd oddeutu £200,000. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried cynnig rhyw faint o gefnogaeth i fentrau cymunedol sydd wedi'u heffeithio gan y tywydd garw? Ac mae darparu cyfleustodau yn effeithiol yn fater tyngedfennol i rai pobl—mewn ysbytai yn enwedig. Felly, pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda chwmnïau cyfleustodau am eu hymateb i'r storm ac unrhyw heriau y gwnaethon nhw eu hwynebu y gall Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â nhw ar gyfer y dyfodol? Diolch.
I thank the Member for her contribution and her questions.
In terms of looking at—. You referred to how flood defences have been in place and have worked and to assess whether things have worked as well as we would have liked them to do. As I said previously, it's our duty, when anything like this happens, that we should review and assess what has happened when we get all the information in from local authorities and Natural Resources Wales and all the stakeholders and communities involved, and make sure that we're able to learn from that and revise accordingly, and that is something that I will take very seriously, as the Minister for environment, working alongside my relevant Government and Cabinet colleagues. So, that is something we will look at and will feed into our future plans in terms of when we look at where our priorities are for prevention.
You're right to point out, and I mentioned in my statement, the impact on landowners and the incidents of some sheep, and farmers. In terms of how our—. I think it's important for us to work with farmers and landowners, who understand flood risk and understand land management in their areas, which is why, when we're looking at updating our natural strategy for flood prevention, which is ongoing at the moment, landowners and farmers will be part of that as well, to make sure that we can take into account and learn from all the points that you've raised in terms of land management, and animal and horse owners as well.
You mentioned the paddlers club and I actually met them today in Llandysul and saw what they were doing in terms of the clean-up operation and how people have come from all over the country and their crowdfunding. In terms of this—you know, we need to work with all the stakeholders in the community and work, as a Welsh Government, to see how we're best placed to give support going forward.
Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad a'i chwestiynau.
O ran edrych ar—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at sut mae amddiffynfeydd rhag llifogydd wedi bod ar waith ac wedi gweithio ac i asesu a yw pethau wedi gweithio gystal ag y byddem ni wedi hoffi iddyn nhw weithio. Fel y dywedais o'r blaen, mae'n ddyletswydd arnom ni, pan fydd unrhyw beth fel hyn yn digwydd, y dylem ni adolygu ac asesu yr hyn sydd wedi digwydd pan fyddwn yn cael yr holl wybodaeth gan awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru a'r holl randdeiliaid a'r cymunedau dan sylw, a gwneud yn siŵr ein bod yn gallu dysgu o hynny a diwygio yn unol â hynny, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn ei ystyried yn ddifrifol iawn, fel y Gweinidog dros yr Amgylchedd, gan weithio ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau perthnasol sydd yn y Llywodraeth ac yn y Cabinet. Felly, mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn ei ystyried a bydd yn cyfrannu at ein cynlluniau yn y dyfodol wrth inni edrych ar beth yw ein blaenoriaethau ar gyfer atal.
Rydych chi'n iawn i grybwyll, a soniais yn fy natganiad, am yr effaith ar berchnogion tir a'r achosion o ran rhai defaid, a ffermwyr. O ran sut mae ein—. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni weithio gyda ffermwyr a pherchnogion tir, sy'n deall risg llifogydd ac sy'n deall rheoli tir yn eu hardaloedd, a dyna pam, pan fyddwn ni'n ystyried diweddaru ein strategaeth naturiol ar gyfer atal llifogydd, sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, bydd perchnogion tir a ffermwyr yn rhan o hynny hefyd, i wneud yn siŵr y gallwn ni ystyried a dysgu o'r holl bwyntiau yr ydych chi wedi'u codi o ran rheoli tir, a pherchenogion ceffylau ac anifeiliaid hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn am y clwb padlwyr ac fe wnes i gwrdd â nhw heddiw yn Llandysul, mewn gwirionedd, a gweld yr hyn yr oedden nhw'n ei wneud o ran y gwaith glanhau a sut y mae pobl wedi dod o bob cwr o'r wlad a'u hariannu torfol. O ran hyn—wyddoch chi, mae'n rhaid inni weithio gyda'r holl randdeiliaid yn y gymuned a gweithio, fel Llywodraeth Cymru, i weld beth yw'r ffordd orau o gynnig cymorth yn y dyfodol.
Thank you, Minister, for your statement. As I'm sure you will know, my constituency was especially affected by storm Callum, with Aberdare being widely described as the town hardest hit by flooding. In Rhondda Cynon Taf, around 40 homes and 29 businesses have been flooded, many of which are in my constituency. And, in Penrhiwceiber, over 30 people who were trapped on a train in rising flood water had to be rescued by South Wales Fire and Rescue Service using an inflatable walkway.
I want to repeat the comments of other Members earlier in offering their thanks to the emergency services, to council workers, volunteers and others for their prompt actions, and also to pass on my sympathies to all those who have been affected. I welcome your comments regarding giving full consideration to granting emergency financial assistance to local authorities, but I want to make the point that it's not just about the short-term immediate expenditure. In RCT, for example, £100,000 has already been spent on that and there's another £100,000 earmarked for investigative and clearance work. So, will you ensure that you give consideration to long-term measures such as that which can help to mitigate the effects of flooding and save money in the long term?
Secondly, we know, Minister, that afforestation of upland areas is one of the most effective and environmentally sustainable ways to mitigate flooding in our Valleys communities. Indeed, if you look to the Lake District, following storm Desmond in 2015, the National Trust planted 1,400 trees there, which are already helping to prevent run-off and reduce flooding. So, with NRW having cleared much land in the past few years, such as at Glenboi in my constituency, due to ash dieback and larch disease, and replanting in some key areas not having yet taken place, what more can be done to accelerate the crucial process of afforestation?
Diolch ichi, Gweinidog, am eich datganiad. Fel yr wyf yn siŵr y byddwch chi'n gwybod, cafodd fy etholaeth i yn arbennig ei heffeithio gan storm Callum, a disgrifiwyd Aberdâr gan lawer fel y dref a gafodd ei tharo waethaf gan lifogydd. Yn Rhondda Cynon Taf, mae tua 40 o gartrefi a 29 o fusnesau wedi dioddef llifogydd, llawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Ac yn Penrhiwceiber, roedd dros 30 o bobl yn gaeth ar drên mewn dŵr llifogydd a oedd yn codi a bu'n rhaid i Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru eu hachub gan ddefnyddio llwybr cerdded wedi'i lenwi ag aer.
Rwy'n dymuno ailadrodd sylwadau'r Aelodau eraill yn gynharach yn cynnig eu diolch i'r gwasanaethau brys, gweithwyr cyngor, gwirfoddolwyr ac eraill am eu camau gweithredu prydlon, a hefyd i gydymdeimlo â phawb sydd wedi'u heffeithio. Croesawaf eich sylwadau ynghylch rhoi ystyriaeth lawn i roi cymorth ariannol brys i awdurdodau lleol, ond rwyf eisiau gwneud y pwynt nad yw hyn ynghylch gwariant tymor byr ar unwaith yn unig. Yn Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, mae £100,000 eisoes wedi'i wario ar hynny ac mae £100,000 arall wedi'i glustnodi ar gyfer gwaith ymchwilio a chlirio. Felly, a wnewch chi sicrhau eich bod yn rhoi ystyriaeth i fesurau hirdymor fel y rhai a allai helpu i liniaru effeithiau llifogydd ac arbed arian yn y tymor hir?
Yn ail, rydym ni'n gwybod, Gweinidog, bod coedwigo ardaloedd yr ucheldir yn un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol ac amgylcheddol gynaliadwy o liniaru llifogydd yn ein cymunedau yn y Cymoedd. Yn wir, os edrychwch chi ar Ardal y Llynnoedd, ar ôl storm Desmond yn 2015, plannodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol 1,400 o goed yno, sydd eisoes yn helpu i atal dŵr ffo a lleihau llifogydd. Felly, gan fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi clirio cymaint o dir yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fel yn Glenboi yn fy etholaeth, oherwydd clefyd coed ynn a chlefyd y llarwydd, ac nid yw'r gwaith o ailblannu coed mewn rhai ardaloedd allweddol wedi digwydd eto, beth arall y gellir ei wneud i gyflymu'r broses hanfodol o goedwigo?
I thank the Member for her questions and contribution, especially on behalf of your constituents who've also been impacted by the flood at the weekend. My every sympathy for anybody who has been impacted by it, because we see how distressing it is to see your home or your business and your community impacted in that way, and then the aftermath of the clear-up as well.
You make a very good point in terms of afforestation. Natural flood-risk management is definitely something to be considered when it comes to reducing flood risk, and that will form part of our natural strategy, which we're compiling and updating at the moment. That will include things such as flood storage areas, tree planting, use of woody debris and leaky dams and reintroducing meanders, so it's of course something that—. I fully agree with the Member that this is an important way in terms of how we tackle flood management in the future.
Because of the support now with the clear-up operation and the immediate costs that need to be covered—. There's obviously work that needs to be done immediately, but you're absolutely right to talk about long-term measures, because that's the whole point of having—that's why we look at flood prevention and flood-risk management, because we want to be in the best position we can be in the future, not just to prevent flooding to protect properties and businesses and homes, but for people's peace of mind, too. Because, when you've been impacted once by a flood, it's always going to be there on your mind every time there's heavy rainfall. Every time there's something like that, that is always going to be playing on your mind, and that's something that really hit home to me from the people I visited today. So, it's something that we really need to do. That's why it's so important that we don't think just short term; it is a long-term strategy in terms of how we protect people in Wales.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau a'i chyfraniad, yn enwedig ar ran eich etholwyr sydd hefyd wedi'u heffeithio gan y llifogydd dros y penwythnos. Rwy'n cydymdeimlo ag unrhyw un sydd wedi cael ei effeithio ganddyn nhw, oherwydd rydym yn gweld cymaint o ofid y mae gweld eich cartref neu eich busnes a'ch cymuned yn cael eu heffeithio yn y modd hwnnw yn ei achosi, ac wedyn y gwaith clirio hefyd.
Rydych chi'n gwneud pwynt da iawn am goedwigo. Mae rheoli risg llifogydd yn naturiol yn bendant yn rhywbeth i'w ystyried wrth leihau'r risg o lifogydd, a bydd hynny yn ffurfio rhan o'n strategaeth naturiol, yr ydym ni yn ei llunio a'i diweddaru ar hyn o bryd. Bydd hynny'n cynnwys pethau fel mannau storio llifogydd, plannu coed, defnyddio malurion pren ac argaeau sy'n gollwng, ac hefyd, ailgyflwyno dolenni, felly wrth gwrs mae'n rhywbeth sy'n—. Cytunaf yn llwyr â'r Aelod bod hyn yn ffordd bwysig o ran sut yr awn ati i reoli llifogydd yn y dyfodol.
Oherwydd y gefnogaeth nawr gyda'r gwaith glanhau a'r costau uniongyrchol y mae angen eu talu—. Mae gwaith y mae angen ei wneud ar unwaith yn amlwg, ond rydych yn hollol gywir i sôn am fesurau tymor hir, oherwydd dyna'r holl bwynt o fod â—dyna pam yr ydym ni'n edrych ar atal llifogydd a rheoli risg o lifogydd, oherwydd rydym ni eisiau bod yn y sefyllfa orau bosibl yn y dyfodol, nid yn unig i atal llifogydd, amddiffyn eiddo a busnesau a chartrefi, ond er mwyn rhoi tawelwch meddwl i bobl, hefyd. Oherwydd, pan rydych chi wedi eich effeithio unwaith gan lifogydd, mae bob amser yn mynd i fod yno ar eich meddwl bob tro y bydd glaw trwm. Bob tro y bydd rhywbeth fel hynny, mae hynny'n mynd i chwarae ar eich meddwl bob amser, ac mae hynny'n rhywbeth y sylweddolais yn llawn gan y bobl y bûm yn ymweld â nhw heddiw. Felly, mae'n rhywbeth y mae gwir angen inni ei wneud. Dyna pam ei bod hi mor bwysig nad ydym yn meddwl yn y tymor byr yn unig; mae'n strategaeth hirdymor o ran sut yr ydym ni'n amddiffyn pobl yng Nghymru.
Minister, thank you for your statement today, and I also join in other Members' comments and condolences to the families and those affected by the—I think that 'horrific events' isn't too strong, really, when you see some of the images that have come out from across Wales. When death is obviously one of the effects of those events, then they are horrific, to say the least.
I'd like to just press you on two issues, if I may, Minister. In your statement you talk about how flood risk management remains one of your priorities, and I fully endorse that. But yet, in your remit letter, which the leader of the opposition did touch on during First Minister's questions, of the five points for you as a Minister—not the Cabinet Secretary, but for you specifically as a Minister—flood prevention is not one of those five points that is in your remit letter for this year. Recycling is, woodlands are, and tackling poor air quality, improving the understanding of the value of nature, and reversing the decline in biodiversity. So, it's not unreasonable to ask: why was it missing from your remit letter to NRW, given that they're the body who obviously oversee the planning and implementation of flood defences around Wales?
Yesterday, the First Minister did indicate that money would be available. Again, I appreciate that you're not in a position to put a figure to that, and it would be wrong, in fact, such a short time after, for you to actually say, 'This is x amount available.' It would be worth reflecting on how much will be available. But can you confirm that the money that the First Minister was talking of will be new money to your department, or will it have to be money that will have to be found from within your current resources? Because, as I said, the First Minister clearly did identify money would be made available, so that's the most senior person in Government saying that, giving that commitment, but I think it's important to understand—and the finance Secretary is in his chair—whether he is making new money available to you, and, in which case, that would be a very welcome addition to your budget.
Gweinidog, diolch ichi am eich datganiad heddiw, ac rwyf innau hefyd yn ymuno â'r Aelodau eraill i gydymdeimlo â'r teuluoedd a'r rhai hynny yr effeithiwyd arnyn nhw—nid wyf yn credu bod 'digwyddiadau erchyll' yn eiriau rhy gryf, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi'n gweld rhai o'r delweddau sydd wedi dod o bob cwr o Gymru. Yn amlwg, pan fydd marwolaeth yn un o ganlyniadau'r digwyddiadau hynny, yna maen nhw'n erchyll, a dweud y lleiaf.
Hoffwn bwyso arnoch chi ar ddau fater, os caf i, Gweinidog. Yn eich datganiad, rydych chi'n sôn am sut mae rheoli'r risg o lifogydd yn dal i fod yn un o'ch blaenoriaethau, ac rwy'n cefnogi hynny'n llawn. Ond eto, yn eich llythyr cylch gwaith, y soniodd arweinydd yr wrthblaid yn gryno amdano yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, o'r pum pwynt i chi fel Gweinidog—nid Ysgrifennydd y Cabinet, ond i chi fel Gweinidog yn benodol—nid yw atal llifogydd yn un o'r pum pwynt hynny sydd yn eich llythyr cylch gwaith ar gyfer eleni. Mae ailgylchu yn un, coetiroedd yn un, a mynd i'r afael ag ansawdd aer gwael, gwella'r ddealltwriaeth o werth natur, a gwrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth. Felly, nid yw'n afresymol gofyn: pam yr oedd ar goll o'ch llythyr cylch gwaith i Gyfoeth Naturiol Cymru, o gofio mai hwnnw yw'r corff, yn amlwg, sy'n goruchwylio'r gwaith o gynllunio a chodi amddiffynfeydd rhag llifogydd ledled Cymru?
Ddoe, nododd y Prif Weinidog y byddai arian ar gael. Unwaith eto, rwy'n sylweddoli nad ydych chi mewn sefyllfa i roi ffigur ar hynny, a byddai'n anghywir, yn wir, cyn lleied o amser ar ôl y digwyddiad, ichi ddweud mewn gwirionedd, 'Dyma swm o faint bynnag sydd ar gael.' Byddai'n werth ystyried faint fydd ar gael. Ond a allwch chi gadarnhau y bydd yr arian yr oedd y Prif Weinidog yn sôn amdano yn arian newydd i'ch adran chi, neu a fydd yn rhaid iddo fod yn arian y bydd yn rhaid dod o hyd iddo o fewn eich adnoddau presennol? Oherwydd, fel y dywedais, fe wnaeth y Prif Weinidog nodi'n glir y byddai arian ar gael, felly dyna'r person uchaf yn y Llywodraeth yn dweud, yn rhoi'r ymrwymiad hwnnw, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig deall—ac mae'r Ysgrifennydd cyllid yn ei gadair—a yw'n sicrhau bod arian newydd ar gael i chi, ac, os felly, byddai hynny'n ychwanegiad dymunol iawn i'ch cyllideb.
Can I thank the Member for his contribution and his words of sympathy and support for all those impacted? You raise, in terms of questioning, whether this is a priority for this Government, I can categorically make clear and say this is a priority, not just for myself, but for this Government. And you raised the remit letter. When I came into post and announced the statement, I outlined a number of priorities, five of which you listed there. I also made clear in that statement that flood prevention was a key priority that interlinked and interwove a lot of that. So, it is absolutely 100 per cent a priority for this Government, which is why we're investing £350 million in this Assembly term, and £54 million in this financial year alone, and that will not change.
In terms of how we go forward, the First Minister said yesterday that funding would be made available in these circumstances of flooding. Well, it goes back to what I've said already. We need to look at what's happened, review as quickly as we possibly can, working with all stakeholders and local authorities, with NRW, to look at what works and what we need to prioritise and change. Potentially, it's perhaps—. I'm of the view that this is absolutely a priority, and we need to make sure that, despite the backdrop of austerity, money is coming in to flooding as well. Theresa May says austerity is over, so if you want to pick up the phone and tell her to give us a call and give us some more money so that we can get some money towards flooding—
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad a'i eiriau o gydymdeimlad a chymorth i bawb sydd wedi cael eu heffeithio? Rydych chi'n codi, yn holi, a yw hyn yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Gallaf ei gwneud hi'n gwbl glir a dweud bod hwn yn flaenoriaeth, nid yn unig ar gyfer fy hun, ond ar gyfer y Llywodraeth hon. Ac fe wnaethoch chi sôn am y llythyr cylch gwaith. Pan ddeuthum i'r swydd a chyhoeddi'r datganiad, amlinellais nifer o flaenoriaethau, pump ohonyn nhw a restrwyd gennych chi yn y fan honno. Eglurais hefyd yn y datganiad hwnnw bod atal llifogydd yn flaenoriaeth allweddol a oedd yn rhyng-gysylltu ac yn cyd-blethu â llawer o hynny. Felly, mae'n sicr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, a dyna pam yr ydym ni'n buddsoddi £350 miliwn yn ystod y tymor Cynulliad hwn, a £54 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon yn unig, ac ni fydd hynny'n newid.
O ran sut y dylem ni symud ymlaen, dywedodd y Prif Weinidog ddoe y byddai arian ar gael o dan yr amgylchiadau hyn o lifogydd. Wel, mae'n mynd yn ôl at yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud eisoes. Mae angen inni edrych ar yr hyn sydd wedi digwydd, adolygu cyn gynted ag y gallwn ni, gweithio gyda'r holl randdeiliaid a'r awdurdodau lleol, gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, i edrych ar beth sy'n gweithio a beth y mae angen inni ei flaenoriaethu a'i newid. O bosibl, efallai—. Rwyf o'r farn bod hyn yn sicr yn flaenoriaeth, ac mae angen inni wneud yn siŵr, er gwaethaf y cefndir o gyni, bod arian ar gael ar gyfer llifogydd hefyd. Dywed Theresa May bod cyni ar ben, felly os ydych chi eisiau codi'r ffôn a dweud wrthi am ein ffonio ni i roi rhagor o arian i ni fel y gallwn ni gael rhywfaint o arian tuag at lifogydd—
Is it new money? Is it new money?
Ai arian newydd yw hwn? Ai arian newydd yw hwn?
But—.
Ond—.
Carry on, Minister, you don't need to listen to anybody if you choose not to.
Ewch yn eich blaen, Gweinidog, nid oes angen ichi wrando ar neb os ydych chi'n dewis peidio.
Diolch, Llywydd. It certainly is a priority for this Government to ensure that we have the funding and the priority needed available to make sure that we address flood prevention and mitigation in Wales, and that we can reassure and provide peace of mind to all communities that have been impacted by flooding.
Diolch, Llywydd. Mae'n sicr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon i sicrhau bod gennym ni'r arian a'r flaenoriaeth sydd eu hangen ar gael i wneud yn siŵr ein bod yn ymdrin ag atal a lliniaru llifogydd yng Nghymru, ac y gallwn ni sicrhau a rhoi tawelwch meddwl i bob cymuned sydd wedi ei heffeithio gan lifogydd.
We've seen storm Callum and the dreadful destruction, floods everywhere, and tragedy, as mentioned earlier. The bay was flooded. Yet, the disputed area around Roath brook remains perfectly well and not flooded at all, so my question to you would be: do you think that you can spend the £0.5 million earmarked for the Roath brook area better elsewhere, and will you reconsider?
Rydym ni wedi gweld storm Callum a'r dinistr ofnadwy, llifogydd ym mhobman, a thrasiedi, fel y soniwyd yn gynharach. Cafwyd llifogydd yn y bae. Eto, mae'r ardal sy'n destun anghydfod o amgylch Nant y Rhath yn hollol iawn ac ni fu llifogydd yno o gwbl, felly fy nghwestiwn i chi fyddai: a ydych chi'n credu y gallwch chi wario'r £0.5 miliwn a glustnodwyd ar gyfer ardal Nant y Rhath yn well mewn mannau eraill, ac a wnewch chi ailystyried?
I was banking on the Member bringing up this within this statement. Look, the Member will be well aware of the situation now in terms of Roath brook, where NRW are working with the residents group there, and the work has been paused following the residents doing some modelling work of their own. That remains the case. I, in fact, visited the site just a few weeks ago to see the work that's been done to date, and Roath Mill Gardens, where there hasn't been work done. That is something that's a separate matter. That's where it is. It's paused. That's being considered, and I expect NRW to come back with some proposals on that.
But whilst I recognise the emotion and the concerns around the proposals for Roath park, and particularly the impact in terms of the tree removal, I think, for me, and for many communities across Wales—and we've seen the impact of flooding over the past weekend—it's absolutely right that we should consider and we should invest, and I think people need flood protection and prevention. We shouldn't shy away from—. There are people who have seen their homes wrecked and their businesses wrecked this weekend.
Roeddwn i'n gwybod y byddai'r Aelod yn codi hyn yn y datganiad hwn. Edrychwch, mae'r Aelod yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa nawr o ran Nant y Rhath, lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r grŵp o drigolion yn y fan honno, ac mae'r gwaith wedi'i oedi ar ôl i'r trigolion wneud rhywfaint o waith modelu eu hunain. Mae hynny'n dal i fod yn wir. Yn wir, ymwelais â'r safle ychydig o wythnosau yn ôl i weld y gwaith sydd wedi'i wneud hyd yma, a Gerddi Melin y Rhath, lle nad oes gwaith wedi'i wneud. Mae hynny'n fater ar wahân. Dyna'r sefyllfa. Mae wedi ei ohirio. Mae hynny'n cael ei ystyried, ac rwy'n disgwyl i Gyfoeth Naturiol Cymru gysylltu'n ôl gyda rhai cynigion ynghylch hynny.
Ond er fy mod yn cydnabod yr emosiwn a'r pryderon ynghylch y cynigion ar gyfer Parc y Rhath, ac yn enwedig yr effaith o ran cael gwared ar goed, rwy'n credu, i mi, ac i lawer o gymunedau ledled Cymru—ac rydym ni wedi gweld effaith llifogydd dros y penwythnos diwethaf—mae'n hollol briodol y dylem ni ystyried ac y dylem ni fuddsoddi, a chredaf fod angen diogelwch rhag llifogydd a chamau atal ar bobl. Ni ddylem ni ymgilio rhag—. Mae yna bobl sydd wedi gweld eu cartrefi wedi eu difetha a'u busnesau wedi eu difetha dros y penwythnos hwn.
Not where Roath brook is. It's not flooded in decades.
Nid lle mae nant y Rhath. Nid yw wedi gorlifo ers degawdau.
I'm speaking now. Tell that to the people who—. Flood prevention is so important, and it's an investment in these communities. Roath brook is a separate matter. Today, we are talking about those communities that have been affected by storm Callum and how this Government will stand up and invest in those communities to prevent further floods and to give peace of mind.
Fi sy'n siarad nawr. Dywedwch hynny wrth y bobl—. Mae atal llifogydd mor bwysig, ac mae'n fuddsoddiad yn y cymunedau hyn. Mae nant y Rhath yn fater gwahanol. Heddiw, rydym ni'n sôn am y cymunedau hynny a gafodd eu heffeithio gan storm Callum a sut fydd y Llywodraeth hon yn gweithredu ac yn buddsoddi yn y cymunedau hynny i atal llifogydd pellach ac i roi tawelwch meddwl.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw eitem 4, ac mae e wedi'i ohirio tan 6 Tachwedd.
The next item is item 4, which has been postponed until 6 November.
Sy'n dod â ni at eitem 5, sef y datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid ar y wybodaeth ddiweddaraf am fuddsoddi rhanbarthol ar ôl Brexit. Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad, Mark Drakeford.
Which brings us to item 5, a statement by the Cabinet Secretary for Finance: an update on regional investment after Brexit. I call on the Cabinet Secretary to make the statement, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Ers y refferendwm yn 2016, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cymryd rhan mewn trafodaeth gyhoeddus am yr hyn a fydd yn dod yn lle buddsoddiad rhanbarthol yr Undeb Ewropeaidd ar ôl i'r Deyrnas Unedig ymadael. Rwy'n ddiolchgar i Gadeiryddion y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol a'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith ar y drafodaeth hon.
Y mis diwethaf, fe gyhoeddodd y Pwyllgor Cyllid ganlyniadau ei ymchwiliad i baratoadau ar gyfer disodli ffrydiau cyllido'r Undeb Ewropeaidd yng Nghymru, ac fe fyddwn yn ymateb yn ffurfiol i hynny cyn hir. Rwy'n croesawu cefnogaeth y pwyllgor i'r egwyddor 'gwnaed yng Nghymru'. Mae hynny'n ategu ein neges glir nad oes gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig unrhyw fandad i ymestyn y gronfa ffyniant gyffredin annelwig sy'n cael ei chynnal i Gymru.
Thank you very much, Llywydd. Since the 2016 referendum, the Welsh Government has been engaged in a public debate about replacing European Union regional investment once the UK exists the EU. I’m grateful to the Chairs of the External Affairs and Additional Legislation Committee and the Finance Committee for their work in informing this debate.
Last month, the Finance Committee published its inquiry report into preparations for replacing EU funding for Wales, and we will respond formally to that shortly. I welcome the committee’s support for a made-in-Wales approach. It reinforces our clearly expressed message that the UK Government has no mandate to extend the proposed and ill-defined shared prosperity fund to Wales.
Llywydd, in July of this year, the Welsh Government published an independent report analysing the responses to our policy paper 'Regional Investment in Wales after Brexit'. That paper set out principles and a direction of travel to guide the replacement of European structural and investment funds in Wales, and received widespread support. I believe there is an emerging consensus here in Wales on how we want to see replacement funding work, and an appetite to get on with it. Amongst the key characteristics of that future is that it requires a made-in-Wales policy framework focused on outcomes, one that addresses regional inequalities and is guided by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the regionalisation set out in our economic action plan.
We need a system that focuses on functional Welsh regions, providing them and local areas with the authority to make more decisions; a system that is less bureaucratic, but still rooted in the partnership model that has served us well; a system that is based on an open rulebook, but with less rigidity in geography and in purpose; a system that provides a full return on public investment but that is proportionate in arrangements for access, monitoring and audit.
I've held detailed discussions with my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport to develop our thinking, so that we can be confident, for example, that opportunities in rural Wales are not missed, and can ensure that this vital investment in Wales is central to the approach contained in the economic action plan, where public investment is predicated on delivering public goods.
So, Llywydd, we continue to press the UK Government for the £370 million annually we'd receive for our European structural and investment funds to be replaced in full so Wales will not be a penny worse off, as promised so often during the referendum campaign. We also expect decisions on how and where replacement funding in Wales is deployed to remain here in Wales—as has been the case for the last 18 years and which is clearly set out in the devolution settlement. There is simply no support in Wales for a centralised or UK-administered replacement fund. It is wrong in principle, it is undeliverable in practice and it is time that UK Ministers understood just that.
Llywydd, ym mis Gorffennaf eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru adroddiad annibynnol yn dadansoddi'r ymatebion i'n papur polisi 'Buddsoddi Rhanbarthol yng Nghymru ar ôl Brexit'. Roedd y papur hwnnw yn nodi egwyddorion ac amcanion, ac yn rhoi canllaw o ran sut i gyfnewid y cronfeydd strwythurol a buddsoddi Ewropeaidd sydd ar waith yng Nghymru, ac fe gafodd gefnogaeth frwd. Rwy'n credu bod pobl yn dechrau cydsynio yma yng Nghymru ynglŷn â sut yr ydym ni eisiau gweld arian cyfnewid yn gweithio, ac awydd i fwrw ymlaen â hynny. Ymhlith nodweddion allweddol y dyfodol hwnnw yw bod angen fframwaith polisi Cymreig sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau, un sy'n ymdrin ag anghydraddoldebau rhanbarthol ac sydd wedi ei seilio ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'r rhanbartholi a nodir yn ein cynllun gweithredu economaidd.
Mae angen system arnom ni sy'n canolbwyntio ar ranbarthau synhwyrol i Gymru, gan roi awdurdod i'r rhanbarthau hynny, ac i ardaloedd lleol, wneud mwy o benderfyniadau; system sy'n llai biwrocrataidd, ond sy'n dal yn seiliedig ar y model partneriaeth sydd wedi gweithio'n dda i ni; system sy'n seiliedig ar reolau clir, ond gyda llai o anhyblygrwydd o ran daearyddiaeth a diben; system sy'n gweld buddsoddi cyhoeddus yn dwyn ffrwyth llawn, ond ei fod yn gymesur o ran trefniadau ar gyfer mynediad, monitro ac archwilio.
Rwyf wedi cael trafodaethau manwl gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, i ddatblygu ein syniadau, fel y gallwn ni fod yn hyderus, er enghraifft, na chollir cyfleoedd yng nghefn gwlad Cymru, ac y gellir sicrhau bod y buddsoddiad hanfodol hwn yng Nghymru yn ganolog i'r dull a geir yn y cynllun gweithredu economaidd, lle mae buddsoddiad cyhoeddus yn seiliedig ar ddarparu nwyddau cyhoeddus.
Felly, Llywydd, rydym ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU y caiff y £370 miliwn y flwyddyn a gaem ni ar gyfer ein cronfeydd strwythurol a buddsoddi Ewropeaidd ei roi inni yn llawn fel na fydd Cymru geiniog yn waeth ei byd, fel yr addawyd yn aml yn ystod ymgyrch y refferendwm. Rydym ni hefyd yn disgwyl penderfyniadau ynglŷn â sut a lle y caiff cyllid cyfnewidiol yng Nghymru ei drosglwyddo i aros yma yng Nghymru—fel sydd wedi digwydd dros y 18 mlynedd diwethaf ac sydd yn amlwg wedi'i nodi yn y setliad datganoli. Nid oes unrhyw gefnogaeth yng Nghymru ar gyfer cronfa gyfnewidiol ganolog neu un wedi ei gweinyddu gan y DU. Mae'n anghywir mewn egwyddor, nid oes modd i hynny weithio yn ymarferol ac mae'n hen bryd i Weinidogion y DU ddeall hynny yn union.
Llywydd, it's not my main purpose to focus primarily on what has been achieved in those areas that have benefited from EU funds, but nor is it in Wales’s interests to undermine or under-represent what has been put in place with the aid of that investment: a sharp fall in economic inactivity and rise in employment rates; a dramatic improvement in the skills of our people, with a major decline in the proportion of the working-age population with no qualifications; and a narrowing of the gap between different parts of Wales, and a narrowing of the gap between the Welsh economy and the rest of the United Kingdom.
The £370 million we receive annually from the European Union matters to Wales because the livelihoods of our people, communities and businesses are at stake. During this programme period alone, EU projects have already helped to create 8,400 jobs, helped 11,000 people into work, and supported people to achieve over 68,000 qualifications. People’s lives are being altered for the better, families are growing up in homes with work, and people are being supported to take up education and training.
And this is happening, in part, through the 970 new enterprises created and the 5,400 businesses supported by EU-funded projects. Those will generate tax revenue and jobs well into the future, helping us to deliver a more prosperous Wales.
Now, Llywydd, as we look to that future, Welsh partners have highlighted two key concerns around future arrangements: that replacement funding could be directed away from regional development, and that the loss of a multi-annual approach will prevent effective long-term planning. To address those concerns, I would like to reaffirm commitments I have made in evidence to the Finance Committee and in this Chamber.
Firstly, any replacement funding will be invested to support regional development and to reduce inequality. It will not be subsumed into other core Welsh Government budgets. The economic action plan sets the focus for this approach, and I continue to work together with the economy Secretary on this.
Secondly, I can give an assurance that we will continue to adopt a multi-annual approach towards investing replacement funding to maintain a long-term focus on the structural challenges in our economy and labour market.
In all of this, we will draw on the significant expertise of our partners across Wales in designing and delivering a new made-in-Wales approach. Our approach to date has been collaborative and outward looking, and today I can announce two developments to strengthen this further.
Firstly, we will establish a regional investment steering group, which will draw on the wealth of knowledge and experience in our businesses, local authorities, our academic institutions, the third sector and the wider public services across Wales. The group will work closely with existing regional partnerships, including drawing on the leadership of the chief regional officers established under the economic action plan. This will ensure that our new approach aligns with wider economic development planning.
Secondly, Llywydd, I can announce this afternoon £350,000-worth of funding from the European transition fund to establish a new partnership with the Organisation for Economic Co-operation and Development to inform both our future regional investment approach and the implementation of the economic action plan. We may be leaving the European Union, but that makes the obligation to remain an open and connected nation all the more vital. Working with the OECD will reinforce our ability to sustain vital relationships with other European countries and regions and will ensure that international best practice is built into our future arrangements. The economy Secretary and I will announce further details of this new investment shortly.
In the meantime, Llywydd, we cannot wait for meaningful discussions on successor funding arrangements to commence with the UK Government. These may not take place, we now learn, until the 2019 spending review. We must act now to develop, in genuine partnership, a new approach that ensures investment aligns with the wider economic development interventions of this Government. The Welsh Government is strategically best positioned to administer these funds, and to achieve this outcome.
Llywydd, nid fy mhrif ddiben yw canolbwyntio'n bennaf ar yr hyn a gyflawnwyd yn yr ardaloedd hynny sydd wedi elwa o gronfeydd yr UE, ond nid yw hi chwaith er lles Cymru i danseilio neu dan-gynrychioli yr hyn a gyflawnwyd gyda chymorth y buddsoddiad hwnnw chwaith: y cwymp mawr mewn anweithgarwch economaidd a'r cynnydd mewn cyfraddau cyflogaeth; gwelliant dramatig yn sgiliau ein pobl, gyda gostyngiad mawr yng nghyfran y boblogaeth o oedran gweithio heb gymwysterau; a chau'r bwlch rhwng gwahanol rannau o Gymru, a lleihau'r bwlch rhwng economi Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig.
Mae'r £370 miliwn a gawn ni bob blwyddyn gan yr Undeb Ewropeaidd yn bwysig i Gymru oherwydd mae bywoliaethau ein pobl, ein cymunedau a'n busnesau yn y fantol. Yn ystod cyfnod y rhaglen hon yn unig, mae prosiectau'r UE eisoes wedi helpu i greu 8,400 o swyddi, helpu 11,000 o bobl i gael gwaith, a chefnogi pobl i ennill dros 68,000 o gymwysterau. Mae bywydau pobl yn cael eu newid er gwell, mae teuluoedd yn cael eu magu mewn cartrefi gyda gwaith, ac mae pobl yn cael cefnogaeth i fanteisio ar addysg a hyfforddiant.
Ac mae hyn yn digwydd, yn rhannol, drwy'r 970 o fentrau newydd a grëwyd a'r 5,400 o fusnesau a gefnogir gan brosiectau a ariennir gan yr UE. Bydd y rhai hynny yn cynhyrchu refeniw treth a swyddi ar gyfer y dyfodol, gan ein helpu ni i sicrhau Cymru fwy llewyrchus.
Nawr, Llywydd, wrth inni edrych at y dyfodol, mae ein partneriaid yng Nghymru wedi tynnu sylw at ddau bryder allweddol ynghylch trefniadau yn y dyfodol: y gellid defnyddio'r cyllid newydd mewn meysydd heblaw am ddatblygu rhanbarthol, ac y bydd peidio â chynllunio ar sail sawl blwyddyn yn atal cynllunio tymor hir effeithiol. I ymateb i'r pryderon hynny, hoffwn ailddatgan ymrwymiadau yr wyf i wedi eu gwneud yn y dystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid ac yn y Siambr hon.
Yn gyntaf, caiff unrhyw gyllid cyfnewidiol ei fuddsoddi i gefnogi datblygu rhanbarthol ac i leihau anghydraddoldeb. Ni chaiff ei sugno i mewn i gyllidebau creiddiol eraill Llywodraeth Cymru. Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn rhoi pwyslais ar y dull hwn, ac rwy'n dal i weithio gydag Ysgrifennydd yr economi ar hyn.
Yn ail, gallaf roi sicrwydd y byddwn yn parhau i gynllunio ar sail sawl blwyddyn wrth fuddsoddi cyllid cyfnewidiol fel bod pwyslais hirdymor yn dal i fod ar yr heriau strwythurol yn ein heconomi a'r farchnad lafur.
Yn hyn i gyd, byddwn yn defnyddio arbenigedd sylweddol ein partneriaid ledled Cymru i lunio a darparu ffordd newydd o weithio yma yng Nghymru. Hyd yma buom yn gydweithredgar ac yn flaengar, a heddiw gallaf gyhoeddi dau ddatblygiad i gryfhau hyn ymhellach.
Yn gyntaf, byddwn yn sefydlu grŵp llywio buddsoddi rhanbarthol, a fydd yn manteisio ar y cyfoeth o wybodaeth a phrofiad sydd gan ein busnesau, awdurdodau lleol, ein sefydliadau academaidd, y trydydd sector a gwasanaethau cyhoeddus ehangach ledled Cymru. Bydd y grŵp yn gweithio'n agos gyda phartneriaethau rhanbarthol sydd eisoes yn bodoli, gan gynnwys elwa ar arweiniad y prif swyddogion rhanbarthol a sefydlwyd o dan y cynllun gweithredu economaidd. Bydd hyn yn sicrhau bod ein dull newydd o weithio yn gyson â chynllunio datblygu economaidd ehangach.
Yn ail, Llywydd, gallaf gyhoeddi gwerth £350,000 o gyllid y prynhawn yma o'r Gronfa Bontio Ewropeaidd i sefydlu partneriaeth newydd gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i fod yn sail i sut yr ydym ni'n buddsoddi'n rhanbarthol yn y dyfodol ac i sut yr ydym ni'n rhoi'r cynllun gweithredu economaidd ar waith. Efallai ein bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond mae hynny'n gwneud y rhwymedigaeth i barhau i fod yn wlad agored a chysylltiedig yn fwy hanfodol fyth. Bydd gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn atgyfnerthu ein gallu i gynnal cysylltiadau hanfodol â rhanbarthau a gwledydd Ewropeaidd eraill ac yn sicrhau y caiff yr arferion gorau rhyngwladol eu hymgorffori yn ein trefniadau ar gyfer y dyfodol. Bydd Ysgrifennydd yr Economi a minnau yn cyhoeddi manylion pellach am y buddsoddiad newydd hwn cyn bo hir.
Yn y cyfamser, Llywydd, ni allwn ni aros i drafodaethau ystyrlon gychwyn gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â threfniadau cyllido olynol. Hwyrach na fydd trafodaethau o'r fath, dysgwn bellach, tan adolygiad gwariant 2019. Rhaid inni weithredu'n awr i ddatblygu, mewn gwir bartneriaeth, ffordd newydd o fynd ati sy'n sicrhau bod buddsoddi yn cyd-fynd â'r hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud yn ehangach i ddatblygu'r economi. Llywodraeth Cymru sydd yn y sefyllfa strategol orau i weinyddu'r cronfeydd hyn, ac i gyflawni'r canlyniad hwn.
Llywydd, bydd y flwyddyn nesaf yn diffinio ein perthynas yn y dyfodol â'r Undeb Ewropeaidd. Bydd hefyd yn gyfle i ni osod trefniadau i sicrhau twf economaidd, a herio anghydraddoldebau rhanbarthol. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau, ac yn edrych ymlaen at gael rhannu rhagor o wybodaeth am ddatblygiadau yn y dyfodol.
Llywydd, the coming year will define our future relationship with the European Union. It will also see us develop arrangements to deliver economic growth, and challenge regional inequalities. I am grateful for the opportunity to have updated Members this afternoon, and I look forward to sharing further information on progress in future.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon? Although, I have to say, I find it bizarre that he's making this statement when the UK Government has already committed to consulting on the shape of the new UK shared prosperity fund in the future, and has also given a commitment to making sure that it respects the devolution settlement in terms of the way that that fund is going to be administered. I find it very strange that we have the Cabinet Secretary for Finance coming here today, telling us that he's going to spend yet more precious taxpayers' money setting up a parallel universe, as far as the distribution of regional funds is concerned, through the establishment of the regional investment steering group—yet another quango, frankly, with more jobs for the boys and girls that the crony Government that we've got wants to be able to distribute.
Let me put on record right now that I have absolutely no faith whatsoever in the ability of the Welsh Labour-led Government to distribute any funds across Wales in a fair and just manner to those parts of the country that need them. Just look at the local government settlement—just look at the local government settlement that we had last week: it's very clear that you like to distribute cash to certain places in Wales, to the detriment of others, including north Wales, mid Wales, and west Wales. In fact, what you like to do as a Government is to distribute the cash to your friends in the Labour Party, in other parts, in terms of local authorities that are run. So, I would be grateful if you could give us more clarity on what the precise costs of this body—this regional investment steering group—are going to be, and why you are jumping the gun in terms of making these statements now, when you are yet to receive any kind of consultation document from the UK Government.
We all know that the Welsh Government wants to try to crow about the success of European structural funds to date. But the reality is that they've been far from a success. In fact, we've gone backwards in terms of our relative gross value added in the UK, as a proportion of UK GVA. That's an embarrassment. The only reason that the jobless totals have been coming down in these areas is because we've got a Tory Government over the border, in London, that has been bringing the jobless total down, creating thousands of jobs each and every week since we got into power back in 2010. So, I'm very disappointed that you're jumping the gun, that you're making this statement today, that you're going to be spending yet more hard-earned cash that belongs to taxpayers in a wasteful way, setting up this parallel system, when it's absolutely likely to be completely unnecessary.
Will you accept that there has been a failure over the past two decades in terms of the way that you've invested—as a Government, taken the lead in investing these European structural funds? We know that there's been this failure to lift Wales out of poverty. We're still the poorest part of the UK as far as the figures demonstrate, in terms of the European regions within the United Kingdom. That is diabolical. It's an embarrassment. It's a shame that Wales is in this situation, but that's where we're at as a result of your Government's decisions in terms of the management of EU structural funds so far.
Can I also ask how you will ensure that the different regions within Wales have as local decision making as possible in the future? You've already heard from the UK Government that they're going to respect the devolution settlement in terms of these arrangements. But how are you going to ensure that any cash that becomes yours to distribute, under any future UK prosperity fund, is actually going to reach all parts of Wales and will deal with the poverty that there is across the country? We do know, of course, that we have a new opportunity with the UK shared prosperity fund to reach out into poorer communities that are not in west Wales and the Valleys. At the moment, we have this geographical straitjacket, which we are in as a result of EU decision making, which forces us to spend the money in certain places to the detriment of those places in east Wales.
So, I wonder whether you can tell us: is the removal of that straitjacket something that you feel that Wales can benefit from? How do you intend to make sure that those poorer communities in other parts of Wales are going to get the cash that they need in order to raise prosperity levels? And do you accept that simply having more of the same, which I think is sort of what you're proposing, is not going to work and is going to fail again in the future?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Er, mae'n rhaid imi ddweud, mae'n rhyfedd ei fod yn gwneud y datganiad hwn pan fo Llywodraeth y DU eisoes wedi ymrwymo i ymgynghori ar ffurf cronfa ffyniant gyffredin newydd y DU yn y dyfodol, ac wedi ymrwymo hefyd i wneud yn siŵr ei fod yn parchu'r setliad datganoli o ran y ffordd y caiff y gronfa honno ei gweinyddu. Fe'i caf yn rhyfedd iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn dod yma heddiw, yn dweud wrthym ni y bydd yn gwario mwy eto o arian gwerthfawr y trethdalwyr ar sefydlu bydysawd cyfochrog, o ran dosbarthu cronfeydd rhanbarthol, drwy sefydlu'r grŵp llywio buddsoddi rhanbarthol—cwango arall unwaith eto, a dweud y gwir, gyda mwy o swyddi ar gyfer gwŷr a gwragedd dethol y mae'r Llywodraeth hon sydd gennym ni, sy'n rhoi ffafrau i'w chyfeillion, eisiau gallu eu dosbarthu.
Gadewch imi ddweud ar goedd yn awr nad oes gennyf i ddim ffydd o gwbl yng ngallu'r Llywodraeth dan arweiniad Llafur Cymru i ddosbarthu unrhyw arian ledled Cymru mewn ffordd deg a chyfiawn i'r rhannau hynny o'r wlad sydd eu hangen. Does ond angen edrych ar y setliad llywodraeth leol—does ond angen edrych ar y setliad llywodraeth leol a gawsom ni'r wythnos diwethaf: mae'n glir iawn eich bod yn hoffi dosbarthu arian i leoedd penodol yng Nghymru, er anfantais i eraill, gan gynnwys y gogledd, y canolbarth, a'r gorllewin. Yn wir, yr hyn yr hoffwch chi ei wneud fel Llywodraeth yw dosbarthu arian i'ch cyfeillion yn y Blaid Lafur, mewn rhannau eraill o'r wlad, o ran awdurdodau lleol sy'n cael eu rhedeg felly. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi mwy o eglurder inni ynglŷn â beth fydd union gostau y corff hwn—y grŵp llywio buddsoddi rhanbarthol hwn—a pham ydych chi'n gweithredu'n gynamserol drwy wneud y datganiadau hyn yn awr, pan rydych chi eto i gael unrhyw fath o ddogfen ymgynghori gan Lywodraeth y DU.
Rydym ni i gyd yn gwybod bod ar Lywodraeth Cymru eisiau ceisio clochdar am lwyddiant y cronfeydd strwythurol Ewropeaidd hyd yn hyn. Ond y gwir amdani yw y buon nhw ymhell o fod yn llwyddiant. Yn wir, rydym ni wedi mynd tuag yn ôl o ran ein gwerth ychwanegol crynswth cymharol yn y DU, fel cyfran o werth ychwanegol crynswth y DU. Mae hynny'n destun cywilydd. Yr unig reswm bod y cyfansymiau di-waith wedi gostwng yn y meysydd hyn yw oherwydd bod gennym ni Lywodraeth Dorïaidd dros y ffin, yn Llundain, sydd wedi peri i'r cyfanswm di-waith ostwng, gan greu miloedd o swyddi bob wythnos ers inni ddod i rym yn ôl yn 2010. Felly, rwy'n siomedig iawn eich bod chi'n gweithredu'n gynamserol, eich bod yn gwneud y datganiad hwn heddiw, y byddwch chi'n gwario mwy eto o arian a lafuriwyd i'w ennill ac sy'n perthyn i drethdalwyr, a hynny mewn ffordd wastraffus, gan sefydlu'r system gyfochrog hon, pan fo hi'n hollol debygol o fod yn gwbl ddiangen.
A wnewch chi dderbyn y bu methiant dros y ddau ddegawd diwethaf o ran y ffordd yr ydych chi wedi buddsoddi—fel Llywodraeth, wedi cymryd yr awenau wrth fuddsoddi'r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd hyn? Rydym ni'n gwybod y bu methiant i roi terfyn ar dlodi yng Nghymru. Ni yw rhan dlotaf y Deyrnas Unedig o hyd, cyn belled ag y bo'r ffigurau yn dangos, o ran y rhanbarthau Ewropeaidd o fewn y Deyrnas Unedig. Mae hynny'n warthus. Mae'n destun cywilydd. Mae'n drueni bod Cymru yn y sefyllfa hon, ond dyna lle'r ydym ni o ganlyniad i benderfyniadau eich Llywodraeth o ran rheoli cronfeydd strwythurol yr Undeb Ewropeaidd hyd yma.
A gaf i ofyn hefyd sut y gwnewch chi sicrhau y caiff gwahanol ranbarthau Cymru wneud penderfyniadau mor lleol ag sy'n bosib yn y dyfodol? Rydych chi eisoes wedi clywed gan Lywodraeth y DU y byddant yn parchu'r setliad datganoli o ran y trefniadau hyn. Ond sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod unrhyw arian a roddir ichi i'w ddosbarthu, o dan unrhyw gronfa ffyniant y DU yn y dyfodol, mewn gwirionedd yn mynd i gyrraedd pob rhan o Gymru gan fynd i'r afael â'r tlodi sy'n bodoli ar draws y wlad? Rydym ni yn gwybod, wrth gwrs, bod gennym ni gyfle newydd gyda chronfa ffyniant gyffredin y DU i estyn allan i gymunedau tlotach nad ydyn nhw yn y gorllewin na'r Cymoedd. Ar hyn o bryd, mae gennym ni'r hualau daearyddol hyn, sydd amdanom ni yn sgil penderfyniadau'r Undeb Ewropeaidd, sy'n ein gorfodi i wario arian mewn lleoedd penodol ar draul y lleoedd hynny yn y dwyrain.
Felly, tybed a allwch chi ddweud wrthym ni: a yw diosg yr hualau hynny yn rhywbeth y teimlwch chi y gall Cymru elwa ohono? Sut ydych chi'n bwriadu gwneud yn siŵr bod y cymunedau tlotach hynny mewn rhannau eraill o Gymru yn mynd i gael yr arian sydd ei angen arnyn nhw er mwyn cynyddu ffyniant? Ac a ydych chi'n derbyn na fydd cael mwy o'r un peth, sef yr hyn a gredaf eich bod yn ei gynnig, yn gweithio ac y bydd yn methu unwaith eto yn y dyfodol?
Well, Llywydd, I'll do my best to answer some of those questions. I'm afraid it wasn't the Member's finest hour—that contribution. He's completely wrong in relation to the shared prosperity fund. We couldn't possibly wait for it: we have no timetable for it, we have no details about it. I do not for a moment believe that we have received sufficient assurances that it will respect the devolution settlement. My fear remains that his Government's idea of a shared prosperity fund is to take money that comes to Wales today and to share it out to other parts of the United Kingdom. I await to see what happens, and I look forward to discussing this with the Chief Secretary to the Treasury tomorrow.
He is quite wrong, of course, in relation to the impact of European funds here in Wales: they have allowed us to do so many things that have been to the benefit of Welsh communities. And his Government's stewardship of the UK economy, far from being the reason why jobs and economic inactivity are moving in the right direction in Wales, if you look at their record elsewhere, had we remained in the European Union, three new English regions would now have qualified for European assistance as a result of his Government's stewardship of the United Kingdom economy as a whole.
As far as the regional investment group is concerned, it will draw on those individuals in businesses, in local authorities, in those parts of the Welsh economy, which regularly Members of his party urge us to make sure that we hear their voices and act on their advice. This is far from being a parallel universe: this will be an opportunity for people beyond the Assembly, who have relevant experience and expertise, to make sure that the things that we do in the Welsh Government are informed by their direct, everyday experience of making the Welsh economy a success, and I look forward to receiving their advice.
I'll ignore, for the moment, Llywydd, the shameful remarks that the Member made about the local government settlement. He knows perfectly well—
Wel, Llywydd, fe wnaf fy ngorau i ateb rhai o'r cwestiynau hynny. Mae arnaf ofn nad dyna oedd awr anterth yr Aelod—y cyfraniad hwnnw. Mae'n hollol anghywir o ran y gronfa ffyniant gyffredin. Byddai'n amhosib inni aros amdani: nid oes gennym ni amserlen ar ei chyfer, nid oes gennym ni unrhyw fanylion amdani. Nid wyf am eiliad yn credu ein bod wedi cael digon o sicrwydd a fydd yn parchu'r setliad datganoli. Fy ofn o hyd yw mai syniad ei Lywodraeth ef o gronfa ffyniant gyffredin yw cymryd arian a ddaw i Gymru heddiw a'i ddyrannu i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Arhosaf i weld beth sy'n digwydd, ac edrychaf ymlaen at drafod hyn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yfory.
Mae'n hollol anghywir, wrth gwrs, o ran effaith cronfeydd Ewropeaidd yma yng Nghymru: maen nhw wedi caniatáu i ni wneud cymaint o bethau sydd wedi bod er budd cymunedau Cymru. A stiwardiaeth ei Lywodraeth o economi y DU, ymhell o fod y rheswm pam fo swyddi ac anweithgarwch economaidd yn symud i'r cyfeiriad cywir yng Nghymru, os edrychwch chi ar hyn y maen nhw wedi ei wneud mewn mannau eraill, pe byddem ni wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, byddai tri rhanbarth newydd o Loegr bellach yn gymwys am gymorth Ewropeaidd o ganlyniad i stiwardiaeth ei Lywodraeth ef o economi'r Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd.
O ran y grŵp buddsoddi rhanbarthol, bydd yn manteisio ar gyngor yr unigolion hynny mewn busnesau, awdurdodau lleol, yn y rhannau hynny o economi Cymru, y mae aelodau o'i blaid yn rheolaidd yn ein hannog i wneud yn siŵr ein bod yn clywed eu lleisiau ac yn dilyn eu cyngor. Mae hyn ymhell o fod yn fydysawd cyfochrog: bydd hyn yn gyfle i bobl y tu allan i'r Cynulliad, sydd â phrofiad ac arbenigedd perthnasol, i wneud yn siŵr bod y pethau a wnawn ni yn Llywodraeth Cymru yn seiliedig ar eu profiad uniongyrchol, bob dydd, o wneud economi Cymru yn llwyddiant, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed eu cyngor.
Fe anwybyddaf, am y tro, Llywydd, y sylwadau gwarthus a wnaeth yr Aelod am y setliad llywodraeth leol. Mae'n gwybod yn iawn—
Cronyism.
Ffrindgarwch.
He knows perfectly well that the formula for the distribution of funds—. I hear the Member shouting at me, Llywydd, 'cronyism' and I'm keen to read that into the Record, because it is a shameful accusation that he makes and he needs to substantiate the sorts of accusations that he makes. It is absolutely not sufficient for him to sit there and smear words across the floor of the Assembly when he knows perfectly well—and we know that he knows perfectly well—that the funding formula through which funds to local authorities are distributed is not made up by the Welsh Government; it is the formula agreed—
Mae'n gwybod yn iawn fod y fformiwla ar gyfer dosbarthu arian—. Rwy'n clywed yr Aelod yn gweiddi 'ffrindgarwch' arnaf, Llywydd, ac rwy'n awyddus i gynnwys hynny yn y Cofnod, oherwydd mae'n gyhuddiad cywilyddus y mae'n ei wneud ac mae angen iddo gadarnhau y math o gyhuddiadau y mae e'n eu gwneud. Nid yw'n dderbyniol o gwbl iddo eistedd yn y fan yna yn taflu baw ar draws llawr y Cynulliad pan gŵyr yn iawn—ac rydym ni'n gwybod y gŵyr ef yn iawn—nad yw'r fformiwla ariannu a ddefnyddir i ddosbarthu arian i awdurdodau lleol wedi ei dyfeisio gan Lywodraeth Cymru; dyna'r fformiwla a gytunwyd—
Repeating an accusation, Darren Millar, doesn't make it true. I think you've made your point and the Minister is responding.
Nid yw ailadrodd cyhuddiad, Darren Millar, yn ei wneud yn wir. Rwy'n credu eich bod wedi gwneud eich pwynt, ac mae'r Gweinidog yn ymateb.
Llywydd, it is certainly utterly bereft of truth on this occasion, because that funding formula is not a formula of the Welsh Government: it is a formula signed off every year by an expert group and then by Welsh local authorities themselves, including leaders of north Wales authorities, who were round the table in the meeting where that formula was agreed.
Let me try and rescue a small number of points from what the Member had to say. Indeed, had he been listening he would have found that they were answered already, because one of the things that we will be able to do with funding the other side of the European Union is to make better, more flexible use of it. The geographical constraints that inevitably come with European funding will not be there to that extent in the future, and it is one of the advantages we will be able to put to work.
I agree with what he said about local decision making featuring as much as possible in the future deployment of European funds. I believe there will still be some national priorities that we will wish to set, but there will be regional working very importantly at the heart of the way we use these funds, and there will be more room for decisions to be made at a very local level, often drawing on the experience of the LEADER programme, for example, which the European Union has helped us to develop here in Wales. Far from being more of the same, Llywydd, the whole exercise is designed to learn the positive lessons from the programme so far and then to take advantage of new possibilities that we will have for regional investment, provided the money comes to Wales and the decisions are made here in Wales.
Llywydd, nid oes air o wirionedd yn yr honiad ar yr achlysur hwn, oherwydd nid yw'r fformiwla ariannu honno yn fformiwla o eiddo Llywodraeth Cymru: mae'n fformiwla sy'n cael ei chymeradwyo bob blwyddyn gan grŵp arbenigol ac wedyn gan awdurdodau lleol Cymru eu hunain, gan gynnwys arweinwyr awdurdodau yn y gogledd, a oedd yno yn y cyfarfod lle cytunwyd ar y fformiwla honno.
Gadewch imi geisio ateb nifer fach o bwyntiau o'r hyn oedd gan yr Aelod i'w ddweud. Yn wir, pe buasai'n gwrando byddai wedi gweld y cawsant eu hateb eisoes, oherwydd un o'r pethau y byddwn yn gallu ei wneud gyda'r arian ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd yw ei ddefnyddio yn well ac yn fwy hyblyg. Ni fydd y cyfyngiadau daearyddol sy'n elfen anochel o gyllid Ewropeaidd yn bodoli i'r graddau hynny yn y dyfodol, ac mae yn un o'r manteision y gallwn ni elwa arno.
Cytunaf gyda'r hyn a ddywedodd ynghylch rhoi cymaint â phosib o bwyslais ar wneud penderfyniadau yn lleol wrth ddefnyddio cronfeydd Ewropeaidd yn y dyfodol. Credaf y bydd rhai blaenoriaethau cenedlaethol y byddwn yn dymuno eu gosod, ond yn bwysig iawn bydd gweithio rhanbarthol wrth wraidd y ffordd a ddefnyddiwn y cronfeydd hyn, a bydd hi'n fwy posib gwneud penderfyniadau ar lefel leol iawn, gan fanteisio yn aml ar brofiad y rhaglen LEADER, er enghraifft, y mae'r Undeb Ewropeaidd wedi ein helpu i'w datblygu yma yng Nghymru. Ymhell o fod yn fwy o'r un peth, Llywydd, diben hyn i gyd yw dysgu'r gwersi cadarnhaol o'r rhaglen hyd yma ac yna i fanteisio ar y posibiliadau newydd a fydd gennym ni ar gyfer buddsoddi rhanbarthol, os daw'r arian i Gymru ac y caiff y penderfyniadau eu gwneud yma yng Nghymru.
I thank the Cabinet Secretary for his statement today. Can I say I find it quite amusing—that's probably not the right word—when Conservatives squawk and croak about funding formulas, when Wales has been shafted by the Barnett formula for many, many years with very little protest from the benches opposite?
Clearly, there's an agreement between Plaid Cymru and Welsh Government on the fundamental principle in terms of regional policy, that leaving the European Union should not mean that Wales is left short, either financially or in terms of responsibilities. As the Cabinet Secretary has said, Wales receives an annual amount of £370 million in European structural and investment funds and we should not lose a single penny of that money. That was the promise made by the separatists during the referendum and they should keep their promises.
It is however worth remembering that Wales qualifies for so much regional aid from the EU because of its historic economic neglect at the hands of Westminster Governments of all shades, who have never fully addressed our economic needs. They have some cheek in Westminster now if they're showing an interest in stealing powers back over regional policy, when they have repeatedly shown no interest in regional policy, not just in Wales but in deprived parts of England as well and Scotland, over decades, particularly since they intentionally deindustrialised our communities.
Llywydd, the stakes could not be higher when it comes to regional aid and the Welsh economy. It was sober reading recently to pick up the report by the Financial Inclusion Centre. In it, they list Wales as being one of the most vulnerable regions and nations in the UK to leaving the European Union when it comes to regional policy and wider economic policy. They said, and I quote:
'In the worst case scenario, some of the most vulnerable regions'—
including Wales
—'could face a "triple whammy"...a very significant loss of potential economic output...the loss of EU funding. Third, unless fiscal transfers from stronger parts of the UK economy can be maintained at the same level to mitigate these impacts, the combined economic shock could be severe.'
Those are the words of the Financial Inclusion Centre report.
In terms of today's statement, I welcome the announcement that steps will be taken to create the infrastructure for a new Welsh regional policy post separation. I cannot however help but be concerned that all of this preparation will be done only to have the rug pulled from under its feet when the Westminster Government announced that regional policy will be centralised in London. I will be interested to know what the Cabinet Secretary makes of the comments expressed by the Prime Minister during the Tory Party conference to the media. As far as I could understand from what she was saying, she was insinuating that far from simply providing the money promised to Wales, new regional policy through the so-called shared prosperity fund would include a UK rulebook, decided in Westminster, enforced by Westminster, and spending will be decided upon in Whitehall as well. I found that very alarming. Far from being—. If we want to talk about parallel universes, talking about guaranteeing every single penny and power we have now goes completely contrary to what the Prime Minister said in statements to the media, as far as I could read in any case.
In his statement, the Cabinet Secretary says that he does not expect meaningful discussions on successor funding arrangements to take place until the 2019 spending review. Can he clarify, does he believe that there won't be any discussions about the policy itself, or does he mean how that policy would be financed? I.e. is he expecting there to be meaningful discussion on the policy, i.e. that it is devolved and shall remain devolved, and then we will have a better idea for the precise nature of the funding at around the time of the 2019 spending review? Because we need to know fairly swiftly exactly the policy intentions of the UK Government. It's not acceptable to kick this can down the end of the road, pushing devolved Governments, as they are, into making preparations based on the best-case scenario, when I unfortunately fear that the worst-case scenario might come to pass. So, are formal discussions under way? Are more scheduled? Is there a clear timetable for deciding the shape of future regional policy as soon as possible?
Also, in terms of the wider political debate that will happen now in the UK as this becomes an issue of increasing importance, can I ask the Cabinet Secretary: what is the policy of the UK Labour Party? Are they going to be batting in the same team as the Welsh Labour Government here when it comes to regional policy on the Labour front benches in Westminster? Will they vote down any attempts in the House of Commons to take regional policy powers away from Wales? What discussions has he had with party counterparts at the UK level in that respect?
Crucially to all of this, if there are discussions under way, or if discussions will take place soon, can the Cabinet Secretary make a cast-iron promise to Members here today that, in any discussions on negotiations with the UK Government, he will not give our money away in the way he gave away some of our powers the last time he struck a deal with Westminster?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad heddiw. Gallaf ddweud fy mod i'n ei chael hi'n eithaf doniol—mae'n debyg nad dyna'r gair cywir—pan fo'r Ceidwadwyr yn grwgnach a rhygnu am fformiwlâu cyllido, pan fo Cymru wedi ei hesgeuluso gan fformwla Barnett ers blynyddoedd meithion gydag ychydig iawn o wrthwynebiad o'r meinciau gyferbyn?
Yn amlwg, ceir cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru ar yr egwyddor sylfaenol o ran polisi rhanbarthol, na ddylai gadael yr Undeb Ewropeaidd olygu y bydd Cymru ar ei cholled, yn ariannol neu o ran cyfrifoldebau. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, mae Cymru yn cael swm blynyddol o £370 miliwn drwy gronfeydd strwythurol a buddsoddi Ewropeaidd ac ni ddylem ni golli ceiniog o'r arian hwnnw. Dyna'r addewid a wnaeth yr ymwahanwyr yn ystod y refferendwm ac fe ddylen nhw gadw at eu haddewidion.
Mae hi fodd bynnag yn werth cofio bod Cymru'n gymwys am gymaint o gymorth rhanbarthol o'r UE oherwydd yr esgeulustod economaidd hanesyddol y mae hi wedi ei ddioddef dan law Llywodraethau o bob lliw yn San Steffan, nad ydyn nhw erioed wedi rhoi sylw llawn i'n hanghenion economaidd. Mae ganddyn nhw dipyn o wyneb yn San Steffan yn awr os ydyn nhw'n dangos diddordeb mewn dwyn pwerau dros bolisi rhanbarthol, pan nad ydyn nhw dro ar ôl tro wedi dangos unrhyw ddiddordeb mewn polisi rhanbarthol, nid yn unig yng Nghymru ond mewn rhannau difreintiedig o Loegr a'r Alban, dros ddegawdau, yn arbennig ers iddyn nhw ddad-ddiwydiannu ein cymunedau yn fwriadol.
Llywydd, ni allai llawer mwy bod yn y fantol o ran cymorth rhanbarthol ac economi Cymru. Digalon yn ddiweddar oedd darllen adroddiad y Ganolfan Cynhwysiant Ariannol. Ynddo, maen nhw'n rhestru Cymru fel un o ranbarthau a chenedloedd mwyaf bregus yn y DU sy'n gadael yr Undeb Ewropeaidd o ran polisi rhanbarthol a pholisi economaidd ehangach. Roedd yr adroddiad yn dweud:
'Yn y sefyllfa waethaf, gallai rhai o'r rhanbarthau mwyaf bregus'—
gan gynnwys Cymru—
'wynebu "ergyd driphlyg" …colled sylweddol iawn o allbwn economaidd posib...colli cyllid yr UE. Yn drydydd, oni bai y gellir parhau i drosglwyddo cyllid o rannau cryfach o economi'r DU i'r un graddau er mwyn lliniaru'r effeithiau hyn, gallai'r ysgytwad economaidd, rhwng popeth, fod yn ddifrifol.'
Dyna eiriau adroddiad y Ganolfan Cynhwysiant Ariannol.
O ran datganiad heddiw, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad y bydd camau'n cael eu cymryd i greu'r seilwaith ar gyfer polisi rhanbarthol newydd i Gymru wedi inni ymadael. Fodd bynnag, ni allaf beidio â phryderu y gwneir yr holl waith paratoi hwn dim ond i gael ein bwrw oddi ar ein hechel pan gyhoeddodd Lywodraeth San Steffan y caiff polisi rhanbarthol ei ganoli yn Llundain. Bydd yn ddiddorol gwybod beth yw barn Ysgrifennydd y Cabinet am y sylwadau a wnaeth Prif Weinidog y DU yn ystod cynhadledd y Blaid Dorïaidd i'r cyfryngau. O'r hyn a ddeallais o'r hyn a ddywedodd, roedd hi'n awgrymu yn hytrach na darparu'r arian a addawyd i Gymru, y byddai polisi rhanbarthol newydd drwy'r gronfa ffyniant gyffredin honedig yn cynnwys rheolau ar gyfer y DU, wedi eu penderfynu yn San Steffan, yn cael eu gorfodi gan San Steffan, ac y penderfynir ar wario yn Whitehall hefyd. Roedd hynny yn ddychrynllyd iawn. Ymhell o fod—. Os ydym ni eisiau sôn am fydoedd cyfochrog, mae sôn am warantu pob un geiniog a phŵer sydd gennym ni ar hyn o bryd yn gwbl groes i'r hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU mewn datganiadau i'r cyfryngau, cyn belled ag y gwelaf i, beth bynnag.
Yn ei ddatganiad, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud nad yw'n disgwyl trafodaethau ystyrlon ar drefniadau cyllido olynol tan adolygiad gwariant 2019. A all egluro, a yw'n credu na fydd unrhyw drafodaethau ynghylch y polisi ei hun, neu a yw'n golygu sut caiff y polisi hwnnw ei gyllido? Hynny yw, a yw'n disgwyl cael trafodaeth ystyrlon ar y polisi, hynny yw, ei fod wedi'i ddatganoli ac y bydd yn aros wedi ei ddatganoli, ac yna bydd gennym ni well syniad o union natur y cyllid oddeutu adeg adolygiad gwariant 2019? Oherwydd mae angen inni wybod yn eithaf buan beth yn union yw bwriadau polisi Llywodraeth y DU. Nid yw'n dderbyniol llusgo traed ar hyn, gan roi pwysau ar lywodraethau datganoledig, fel y maen nhw, i wneud paratoadau yn seiliedig ar y sefyllfa orau, pan rwyf yn anffodus yn ofni y gallai'r sefyllfa waethaf ein hwynebu. Felly, a yw trafodaethau ffurfiol ar y gweill? Oes mwy wedi eu trefnu? A oes amserlen glir ar gyfer penderfynu ar ffurf polisi rhanbarthol y dyfodol cyn gynted â phosib?
Hefyd, o ran y ddadl wleidyddol ehangach a fydd yn digwydd bellach yn y DU wrth i hyn ddod yn fater o bwysigrwydd cynyddol, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: beth yw polisi Plaid Lafur y DU? A fyddan nhw yn cydweithio gyda Llywodraeth Lafur Cymru yn hyn o beth o ran polisi rhanbarthol ar feinciau blaen Llafur yn San Steffan? A fyddan nhw'n pleidleisio yn erbyn unrhyw ymdrechion yn Nhŷ'r Cyffredin i gymryd pwerau polisi rhanbarthol o Gymru? Pa drafodaethau y mae wedi'u cael â'i gymheiriaid yn ei blaid ar lefel y DU yn hynny o beth?
Yn hanfodol i hyn i gyd, os oes trafodaethau ar y gweill, neu os caiff trafodaethau eu cynnal yn fuan, a all Ysgrifennydd y Cabinet wneud addewid pendant i Aelodau yma heddiw, mewn unrhyw drafodaethau ar negodi gyda Llywodraeth y DU, na fydd yn ildio ein harian yn y ffordd yr ildiodd rai o'n pwerau y tro diwethaf iddo daro bargen â San Steffan?
Llywydd, can I begin by thanking Steffan Lewis for the way he welcomed the fundamental principles that I've outlined this afternoon? I agree entirely with what he said about the way in which Wales is doubly vulnerable to the impact of particularly a hardline Brexit on our economy, and then to the potential loss of funding.
I heard the Prime Minister's comments on the shared prosperity fund. To be truthful, I thought she sounded as though she was as much in the dark about what that fund might be about as the rest of us. Her answers seemed to me more designed to cover up the fact that she wasn't quite sure what was going on than to offer us any real clarity on it.
Steffan Lewis is right to say that I was making a distinction between policy matters, which we may hear something about during the rest of this calendar year, and funding arrangements, on which I think we will have to wait until the comprehensive spending review to have any clarity.
The Member asked if there are any formal discussions going on. I can tell him that I have raised our concerns previously with the Chief Secretary to the Treasury and with the Chancellor of the Duchy of Lancaster, and that this was raised again last week at the Joint Ministerial Committee on Europe by my Scottish colleague Ben Macpherson, where I was able to, again, express the Welsh Government's disquiet at proposals for a shared prosperity fund. And it is on the agenda again tomorrow morning, when I will be in discussions with the Chief Secretary to the Treasury, both on Wales-only matters and in the finance Ministers' quadrilateral. I go from that meeting to a meeting with members of Keir Starmer's team, and to discuss matters of Brexit at the House of Commons. The Member can be sure that I will be raising the shared prosperity fund there as well.
Llywydd, no powers have gone away from Wales—let us be completely clear about that. All the powers that reside in Wales as a result of the 1999 devolution settlement remain here today. The Member could not name a single power that, as he said, was given away, because none were. They all remain here in this National Assembly, and none can move from here without our prior agreement. However, I give him the assurance that he is looking for that, of course, this Welsh Labour Government will not agree to any proposals that result in fewer funds coming to Wales as a result of our membership of the United Kingdom than we have benefited from as a result of our membership of the European Union.
Llywydd, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i Steffan Lewis am y ffordd y croesawodd yr egwyddorion sylfaenol yr wyf wedi eu hamlinellu y prynhawn yma? Cytunaf yn llwyr gyda'r hyn a ddywedodd am y ffordd y gallai Cymru gael ergyd dyblyg o ganlyniad i effaith Brexit arbennig o ddigyfaddawd ar ein heconomi, ac yna'r posibilrwydd o golli arian.
Clywais sylwadau Prif Weinidog y DU am y gronfa ffyniant gyffredin. I fod yn onest, roeddwn yn credu ei bod hi'n swnio fel petai hi gymaint yn y niwl ynghylch beth fyddai natur y gronfa honno â'r gweddill ohonom ni. Roedd ei hatebion yn ymddangos i mi wedi'u cynllunio'n fwy i gelu'r ffaith nad oedd hi ddim yn siŵr iawn beth oedd yn digwydd nag i roi inni unrhyw eglurder gwirioneddol ar y mater.
Mae Steffan Lewis yn gywir yn dweud fy mod i'n gwahaniaethu rhwng materion polisi, y cawn ni o bosib glywed rhywbeth yn eu cylch yn ystod gweddill y flwyddyn galendr hon, a threfniadau ariannu, y credaf y bydd yn rhaid inni aros tan yr adolygiad gwariant cynhwysfawr cyn cael unrhyw eglurder.
Gofynnodd yr Aelod a oes unrhyw drafodaethau ffurfiol ar y gweill. Gallaf ddweud wrtho fy mod wedi mynegi ein pryderon o'r blaen i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys a gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn, ac y soniwyd am hyn yr wythnos diwethaf eto yng Nghyd-bwyllgor y Gweinidogion ar Ewrop gan fy nghyd-Aelod o'r Alban Ben Macpherson, lle gellais, unwaith eto, fynegi anesmwythyd Llywodraeth Cymru am y cynigion ar gyfer cronfa ffyniant gyffredin. Ac mae hyn ar yr agenda eto bore yfory, pan fyddaf yn cael trafodaethau gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, ynglŷn â materion yn ymwneud â Chymru yn unig, ac yng nghyfarfod pedairochrog y Gweinidog cyllid. Rwy'n mynd o'r cyfarfod hwnnw i gyfarfod ag aelodau o dîm Keir Starmer, ac i drafod materion Brexit yn Nhŷ'r Cyffredin. Gall yr Aelod fod yn sicr y byddaf yn crybwyll y gronfa ffyniant yn y fan honno hefyd.
Llywydd, nid oes unrhyw bwerau wedi gadael Cymru—gadewch inni fod yn gwbl glir ynghylch hynny. Mae'r holl bwerau sydd gennym ni yng Nghymru o ganlyniad i setliad datganoli 1999 yn parhau i fod gennym ni heddiw. Ni allai'r Aelod enwi yr un pŵer a gafodd ei ildio, fel y dywedodd ef, oherwydd ni chafodd yr un ei ildio. Maen nhw i gyd yn parhau i fod yma yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, ac ni all unrhyw un eu cymryd oddi yma heb inni gytuno ymlaen llaw. Fodd bynnag, rhof iddo'r sicrwydd y mae'n edrych amdano, wrth gwrs, na fydd y Llywodraeth Lafur hon sydd gan Gymru yn cytuno i unrhyw gynigion a fyddai'n arwain at lai o arian yn dod i Gymru o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Deyrnas Unedig nag yr ydym ni wedi elwa arno o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I extend my support for the finance Secretary in much of what he says in his statement? I don't think it's at all unreasonable for him to say that it would be unacceptable for Wales to be a penny worse off as a result of the Brexit settlement, whatever that might be, although I disagree with him saying 'as promised during the referendum campaign'. The only people who could promise that during the referendum campaign were the Prime Minister and the Chancellor of the Exchequer, both of whom, of course, were remainers. But I do not think it unreasonable that, as a result of Brexit, Wales should be not a penny worse off; in fact, we should better off, because for every £1 that we get back of British taxpayers' money from Brussels, we have to send out £2 in the first place. So, it's not EU money, it's British taxpayers' money, albeit funnelled back to us through the aegis of EU institutions.
A gaf i ddweud fy mod i'n cefnogi'r Ysgrifennydd cyllid yn llawer o'r hyn a ddywed yn ei ddatganiad? Nid wyf yn credu ei bod hi'n gwbl afresymol iddo ddweud y byddai'n annerbyniol i Gymru fod geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i'r setliad Brexit, beth bynnag y gallai hynny fod, er fy mod yn anghytuno ag ef yn dweud 'fel yr addawyd yn ystod ymgyrch y refferendwm'. Yr unig bobl a allai addo hynny yn ystod ymgyrch y refferendwm oedd y Prif Weinidog a Changhellor y Trysorlys, ac roedd y ddau ohonyn nhw, wrth gwrs, eisiau aros. Ond ni chredaf ei bod hi'n afresymol, o ganlyniad i Brexit, y dylai Cymru fod geiniog yn waeth ei byd; mewn gwirionedd, fe ddylem ni fod yn well ein byd, oherwydd am bob £1 o arian trethdalwyr Prydain a gawn ni'n ôl o Frwsel, mae'n rhaid inni anfon £2 yno yn y lle cyntaf. Felly, nid arian yr UE mohono, arian trethdalwyr Prydain ydyw, ond wedi ei roi yn ôl inni drwy nawdd sefydliadau'r UE.
I would like to raise the question of the effect of the way much of this money has been spent over the years. As Darren Millar pointed out, in fact in Wales we've gone backwards in the last 20 years in terms of relative prosperity. In 1998, the average gross value added in Wales was 74.8 per cent of the UK average, and in 2016 it was 72.7 per cent, so we've actually, relatively speaking, gone backwards. And, of course, we do have two of the poorest parts of Europe within our country. The Gwent Valleys is second from bottom with an average income of £14,700-odd, 56 per cent of the UK average; Anglesey is even worse, with an average income of only £13,600-odd, 52 per cent of the UK average. We've had significant sums of money spent on regional policy over the years, but they don't seem to have done a great deal to disturb the relativities.
Therefore, I'm not sure that it's the correct approach to ring-fence this money that we will have the right to administer after Brexit, and I'm not an admirer, generally, of hypothecation of revenues, because priorities change from year to year and new needs appear, and the relativities between different needs also change. So, I think if the Welsh Government was to commit for a significant period to maintaining the importance of the regional aid budget within Wales, then it might be closing its eyes to other opportunities as to how it might spend the money in a more productive way to achieve the social objectives and economic objectives that the Government has.
The statement goes on to say towards the end that
'It will also see us develop arrangements to deliver economic growth and reduce regional inequalities.'
We can all support that objective, but there are other ways in which, perhaps, that can be achieved, and I would like the Government to be more imaginative than it has been able to be in the past.
I'm fully in sympathy with the Cabinet Secretary in wanting to get on with the job, and not waiting for the UK Government in its wisdom to hand down tablets of stone whenever it feels convenient to do so. Theresa May has given a whole new meaning to the word 'torpidity', I think, since she has been Prime Minister, and the conduct of the Brexit negotiations, if we can exalt them with that description, is proof positive of that, as she persists in her unthinking, Sisyphean relentlessness in pushing boulders to the tops of hills, only to have them rolled down back on top of her and ultimately, I believe, to flatten her. But I think it is right that the Welsh Government should take the lead and put more pressure by taking positive action to force, if they can, the UK Government to get on with taking rational decisions as to how the future for Wales might be best administered. It's a mystery to me that the UK Government cannot simply say, 'Yes, you will get your £370 million a year', because the money is there—we will be getting it back from Brussels, and the United Kingdom Government, I think, has no moral right to say that there is some doubt about this. It's creating uncertainty not just for Wales, but also an unnecessary uncertainty, I think, in the minds even of Conservative Members elsewhere in the United Kingdom. The Government cannot simply remove levels of uncertainty that could be removed without any damage whatever to the Government's overall objective, whatever that might be, in the course of the Brexit negotiations.
One of the ways in which we could perhaps spend some of the money that is currently allocated to regional policy better is on energy prices, reducing the impact on specific industries of energy prices. We know that, for example, the steel industry, in effect, has got 85 per cent of the burden of the extra charges imposed as a result of climate change policies on its back, and without that rebate, then the steel industry in the whole of the United Kingdom would be flat on its back. So, there are unintended consequences of some policies that could be addressed as a result of considering other ways of spending this money. I can't go into it in any more detail now, but I wonder if the Cabinet Secretary, bearing in mind that we all have the same ultimate objectives here—that we share the desire for Wales to be much more prosperous than it has been in the past and, even within Wales, for inequalities to be addressed—. But that I think requires us to be as flexible as possible in funding arrangements post Brexit, when we have the levers of power in our own hands.
Hoffwn ofyn cwestiwn am effaith y ffordd y mae llawer o'r arian hwn wedi'i wario dros y blynyddoedd. Fel y nododd Darren Millar, yn wir yng Nghymru rydym ni wedi mynd tuag yn ôl yn yr 20 mlynedd diwethaf o ran ffyniant cymharol. Yn 1998, cyfartaledd gwerth ychwanegol crynswth yng Nghymru oedd 74.8 y cant o gyfartaledd y DU, ac yn 2016 roedd yn 72.7 y cant, felly rydym ni mewn gwirionedd, â siarad yn gymharol, wedi mynd am yn ôl. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni ddau o rannau tlotaf Ewrop yn ein gwlad. Mae Cymoedd Gwent yn ail o'r gwaelod gydag incwm cyfartalog o oddeutu £14,700, 56 y cant o gyfartaledd y DU; mae Ynys Môn yn waeth na hynny hyd yn oed, gydag incwm cyfartalog o oddeutu £13,600, dim ond 52 y cant o gyfartaledd y DU. Rydym ni wedi gweld symiau sylweddol o arian yn cael ei wario ar bolisi rhanbarthol dros y blynyddoedd, ond ymddengys nad yw hynny wedi gwneud llawer iawn i effeithio ar y ffigyrau cymharol.
Felly, nid wyf yn siwr ai'r ffordd gywir o fynd ati yw neilltuo'r arian hwn y bydd gennym ni'r hawl i'w weinyddu ar ôl Brexit, ac nid wyf yn edmygwyr, yn gyffredinol, o neilltuo cyllid refeniw, gan fod blaenoriaethau yn newid o flwyddyn i flwyddyn ac anghenion newydd yn ymddangos, ac mae'r berthynas rhwng gwahanol anghenion hefyd yn newid. Felly, credaf pe byddai Llywodraeth Cymru yn ymrwymo am gyfnod sylweddol i gynnal pwysigrwydd y gyllideb cymorth rhanbarthol yng Nghymru, yna gallai fethu â gweld cyfleoedd eraill ynghylch sut y gellid gwario'r arian mewn ffordd fwy cynhyrchiol i gyflawni amcanion cymdeithasol ac amcanion economaidd y Llywodraeth.
Aiff y datganiad ymlaen i ddweud tua'r diwedd y
'Bydd hi hefyd yn ein gweld yn datblygu trefniadau i sicrhau twf economaidd ac i leihau anghydraddoldebau rhanbarthol.'
Gallwn i gyd gefnogi'r amcan hwnnw, ond mae yna ffyrdd eraill, efallai, y gellir cyflawni hynny, a hoffwn i'r Llywodraeth fod yn fwy dychmygus nag y mae hi wedi bod yn y gorffennol.
Rwy'n cydymdeimlo'n llwyr ag Ysgrifennydd y Cabinet yn ei awydd i fwrw ymlaen â'r gwaith, ac nid aros i Lywodraeth y DU yn ei doethineb drosglwyddo'r sicrwydd hwnnw pryd bynnag y mae hi'n teimlo sy'n hwylus iddi wneud hynny. Mae Theresa May wedi rhoi ystyr hollol newydd i'r gair 'syrthni', rwy'n credu, ers iddi fod yn Brif Weinidog, ac mae'r ffordd y cynhaliwyd y negodiadau Brexit, os gallaf eu hanrhydeddu â'r disgrifiad hwnnw, yn brawf pendant o hynny, fel y mae hi yn parhau yn ei gorchwyl difeddwl, didrugaredd, fel Sisyphus gynt, yn gwthio clogfeini i gopaon bryniau, dim ond iddyn nhw gael eu gwthio i lawr yn ôl ar ei phen ac, yn y pen draw, credaf, i'w gwastrodi. Ond rwy'n credu ei bod hi'n briodol y dylai Llywodraeth Cymru gymryd yr awenau a rhoi mwy o bwysau drwy weithredu'n gadarnhaol i orfodi, os gall hi, Lywodraeth y DU i fwrw ymlaen â gwneud penderfyniadau rhesymegol o ran sut orau y gellid gweinyddu dyfodol Cymru. Mae'n ddirgelwch i mi na all Llywodraeth y DU ddweud, 'Ie, fe gewch chi eich £370 miliwn y flwyddyn', oherwydd mae'r arian ar gael—byddwn yn ei gael yn ôl o Frwsel, ac nid oes gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, rwy'n credu, unrhyw hawl foesol i ddweud bod peth amheuaeth ynghylch hyn. Mae'n creu ansicrwydd nid yn unig i Gymru, ond hefyd ansicrwydd diangen, rwy'n credu, ym meddyliau Aelodau Ceidwadol hyd yn oed mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. Ni all y Llywodraeth gael gwared ar y graddau o ansicrwydd y gellid eu dileu heb unrhyw niwed o gwbl i amcan cyffredinol y Llywodraeth, beth bynnag y gallai hynny fod, yn ystod y negodiadau Brexit.
Un o'r ffyrdd y gallem ni efallai wario rhywfaint o'r arian a ddyrennir ar hyn o bryd i bolisi rhanbarthol yn well yw ar brisiau ynni, gan leihau effaith prisiau ynni ar rai diwydiannau penodol. Gwyddom, er enghraifft, fod gan y diwydiant dur, mewn gwirionedd, 85 y cant o faich y costau ychwanegol a orfodwyd arno o ganlyniad i'r polisïau newid yn yr hinsawdd, a heb yr ad-daliad hwnnw, yna byddai'r diwydiant dur yn y Deyrnas Unedig gyfan ar wastad ei gefn. Felly, byddai modd mynd i'r afael â chanlyniadau anfwriadol rhai polisïau drwy ystyried ffyrdd eraill o wario'r arian hwn. Ni allaf ei drafod mewn mwy o fanylder ar hyn o bryd, ond tybed a all Ysgrifennydd y Cabinet, o gofio bod gennym ni i gyd yr un amcanion yn y pen draw yn hyn o beth—ein bod yn rhannu'r awydd i Gymru fod yn llawer mwy llewyrchus nag y bu yn y gorffennol a, hyd yn oed o fewn Cymru, i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau—. Ond er mwyn cyflawni hynny rwy'n credu bod angen inni fod mor hyblyg â phosib gyda threfniadau ariannu ar ôl Brexit, pan fydd gennym ni'r awenau yn ein dwylo ein hunain.
I thank the Member for those remarks. By and large, I think he was endorsing some key aspects of the policy I set out this afternoon. I understand the point he made about the word 'promise', but when the leader of the Conservative Party in Wales says to people in Wales that there is an absolute guarantee that Wales would not lose out by a penny, I wonder what more has to be said to make that a promise. It sounded like a promise to many people in Wales and many people in Wales voted on the basis of what they regarded as a promise.
I thank the Member for what he said about a sensible proposition that the Welsh Government should take the lead in making decisions about the way such funding should come to Wales in the future, and I share what he said—it is a mystery to me as well why a Government that has enough quarrels on its hands, surely, and enough difficult issues to sort out, cannot make a straightforward decision that would be simple to make and simple to execute, and simply say, as people in Wales were promised, that the money that came to Wales under the European Union would come to us the other side of it.
I listened carefully to what the Member said about hypothecation, because as a finance Minister I tend to start from a point of view of being uneasy at hypothecation as well. We took a very conscious decision in the Welsh Government to say in advance that money that came to Wales today for regional economic development purposes would be retained for that purpose the other side of the European Union. We did so because there is a real confidence issue out there in the sector, amongst people who are running projects, bringing forward plans, that the things that they have been able to rely on in the past may not be there for them in the future. The commitment I made in today's statement, to say that that money would be retained for regional economic development purposes, and we would guarantee it over a multi-annual period, is designed to sustain confidence in the sector that the long-term plans that they have put in place will be honoured through this Government.
Where I think the Member made an important point is that we will have some additional flexibilities in the way that money can be used in the future. Whether it stretches all the way to using the same money to sustain or to create lower energy prices, I probably doubt, but I do think that there will be opportunities to use that money in a way that avoids some of the rigidities of the previous set of arrangements. In that sense, we might get the benefits both of hypothecation in terms of its confidence building but also to be able to use that money more flexibly, as Neil Hamilton said in his closing remarks.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau yna. Ar y cyfan, credaf ei fod yn cymeradwyo rhai agweddau allweddol ar y polisi a amlinellais y prynhawn yma. Rwy'n deall y pwynt a wnaeth am y gair 'addewid', ond pan ddywed Arweinydd y Blaid Geidwadol yng Nghymru wrth bobl Cymru ei bod yn gwbl sicr na fyddai Cymru ar ei cholled o'r un geiniog, tybed beth mwy sydd angen ei ddweud i droi hynny yn addewid. Roedd yn swnio'n debyg i addewid i lawer o bobl yng Nghymru ac fe bleidleisiodd llawer o bobl Cymru ar sail yr hyn yr oeddent yn ei ystyried yn addewid.
Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am gynnig synhwyrol y dylai Llywodraeth Cymru gymryd yr awenau wrth benderfynu sut y dylai arian o'r fath ddod i Gymru yn y dyfodol, ac rwy'n cytuno ag ef yn yr hyn a ddywedodd—mae'n ddirgelwch i minnau hefyd pam na all Llywodraeth sydd â digon o gwerylon i ymdrin â nhw, does bosib, yn ogystal â digon o faterion anodd eu datrys, wneud penderfyniad syml a fyddai'n hawdd ei wneud ac yn syml i'w weithredu, a dweud yn syml, fel yr addawyd i bobl Cymru, bod yr arian a ddaeth i Gymru o dan yr Undeb Ewropeaidd yn dod i ni ar ôl gadael.
Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd yr Aelod am neilltuo arian, oherwydd, fel Gweinidog Cyllid, tueddaf innau i fod yn anesmwyth ynglŷn â neilltuo arian hefyd. Fe wnaethom ni benderfyniad ymwybodol iawn yn Llywodraeth Cymru i ddweud ymlaen llaw y byddai arian a ddaeth i Gymru heddiw ar gyfer dibenion datblygu economaidd rhanbarthol yn cael ei neilltuo ar gyfer y diben hwnnw ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Fe wnaethom ni hynny oherwydd bod diffyg hyder gwirioneddol yn y sector, ymhlith pobl sy'n rhedeg prosiectau, sy'n datblygu cynlluniau, na fydd y pethau y maen nhw wedi gallu dibynnu arnyn nhw yn y gorffennol o bosib ar gael iddyn nhw yn y dyfodol. Bwriad yr ymrwymiad a wneuthum yn natganiad heddiw, drwy ddweud y byddai arian yn cael ei gadw at ddibenion datblygu economaidd rhanbarthol, ac y byddem ni'n gwarantu hynny dros gyfnod o sawl blwyddyn, yw cynnal hyder y sector y caiff y cynlluniau tymor hir y maen nhw wedi eu rhoi ar waith eu hanrhydeddu drwy'r Llywodraeth hon.
Rwy'n credu bod yr Aelod wedi gwneud sylw pwysig wrth ddweud y bydd gennym ni beth hyblygrwydd ychwanegol yn y ffordd y gellir defnyddio arian yn y dyfodol. Mae'n amheus gen i a ellir bod mor hyblyg â defnyddio'r arian hwnnw i gynnal neu i bennu prisiau ynni is, ond rwyf yn credu y bydd cyfleoedd i ddefnyddio'r arian hwnnw mewn ffordd sy'n osgoi rhywfaint o ddiffyg hyblygrwydd y gyfres flaenorol o drefniadau. Yn hynny o beth, efallai y cawn ni fanteision neilltuo o ran meithrin hyder, ond y gellir defnyddio'r arian hwnnw hefyd mewn ffordd fwy hyblyg, fel y dywedodd Neil Hamilton yn ei sylwadau wrth gloi.
I welcome this very important statement and I welcome the fact that the Cabinet Secretary is setting out the principles that he sees will be used in future regional investment in Wales. I just think it's very important to set up these principles now because we've been waiting far too long to hear the details of this shared prosperity fund. And, again, I think that would be something quite simple for the Government in Westminster to do, to make real efforts to consult and find out exactly what's going on and end this uncertainty. I think it's very important that, as the Cabinet Secretary says, confidence is given to those people who are running projects and are making long-term plans, that they know that there is certainty from what the Government here plans to do. I'm very glad, too, that the Cabinet Secretary has pointed out the huge benefits we have had from European structural funds. Of course, we have had benefits from other European funds, such as Erasmus+ exchanges, Horizon 2020 and of course the European Investment Bank, which has brought huge benefits to Wales. So, I'm sure that the Cabinet Secretary would comment on the benefits of those other European benefits.
Before going into other details from the statement, would he agree that it's absolutely crucial that we maximise the use of the current EU funds before we actually do leave the EU? Because those funds are still being distributed up to the point that we actually leave the EU, and they will be continuing beyond the date, well beyond the date, that we leave the EU—probably up until 2023.
I know that the Cabinet Secretary agrees that we do have the history and the expertise here in Wales. We have the expertise of having been involved in structural funds for so many years, and of course our knowledge and the way we've operated the structural funds have changed over those years, moving from a multiplicity of smaller projects to fewer, larger projects. And I think it is really important that this experience that we've got is maximised to ensure that we get the maximum benefit post leaving the EU. So, I do welcome the steering group, and I think it's crucial that we use all the expertise that is here in Wales. I also welcome the £350,000 from the European transition fund. I think that the Cabinet Secretary is thinking creatively ahead, trying to see what we can do to minimise the damage that will be done by leaving Europe.
Finally, I would particularly welcome his commitment to multi-annual funding. I think we've all had experience of the problems of short-term funding, which so many people have suffered from—so many different projects. And that has been one of the great benefits of the European funding, that it has been multi-annual. So, I particularly welcome that commitment from the Cabinet Secretary.
Rwy'n croesawu'r datganiad pwysig iawn hwn ac yn croesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet yn gosod yr egwyddorion y mae o'r farn a gaiff eu defnyddio yn y dyfodol wrth fuddsoddi'n rhanbarthol yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn sefydlu'r egwyddorion hyn yn awr oherwydd ein bod ni wedi bod yn aros yn rhy hir i glywed manylion am y gronfa ffyniant gyffredin hon. Ac, unwaith eto, credaf y byddai hynny yn rhywbeth eithaf syml y gallai'r Llywodraeth yn San Steffan ei wneud, i wneud ymdrech wirioneddol i ymgynghori ac i ganfod beth yn union sy'n digwydd a rhoi terfyn ar yr ansicrwydd hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, fel y dywed Ysgrifennydd y Cabinet, y rhoddir hyder i'r bobl hynny sy'n rhedeg prosiectau ac yn gwneud cynlluniau tymor hir, eu bod yn gwybod bod sicrwydd o ran beth mae'r Llywodraeth hon yn bwriadu ei wneud. Rwy'n falch iawn, hefyd, bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi pwysleisio'r manteision enfawr a gawsom ni o'r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Wrth gwrs, rydym ni wedi cael budd o gronfeydd Ewropeaidd eraill, megis cynlluniau cyfnewid Erasmus+, Horizon 2020, ac wrth gwrs gan Fanc Buddsoddi Ewrop, sydd wedi dod â manteision enfawr i Gymru. Felly, rwy'n siŵr y gallai Ysgrifennydd y Cabinet sôn am fanteision rhai o'r buddiannau Ewropeaidd eraill hynny.
Cyn sôn am fanylion eraill o'r datganiad, a yw'n cytuno ei bod hi'n hollbwysig ein bod yn manteisio i'r eithaf ar gronfeydd presennol yr UE cyn ein bod ni mewn gwirionedd yn gadael yr UE? Oherwydd mae'r cronfeydd hynny yn dal i gael eu dosbarthu hyd at yr adeg y byddwn ni mewn gwirionedd yn gadael yr UE, a byddant yn parhau y tu hwnt i'r dyddiad, ymhell y tu hwnt i'r dyddiad y byddwn yn gadael yr UE—mae'n debyg hyd at 2023.
Rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod gennym ni'r hanes a'r arbenigedd yma yng Nghymru. Mae gennym ni'r arbenigedd o fod wedi ymwneud â'r cronfeydd strwythurol ers blynyddoedd lawer, ac wrth gwrs mae ein gwybodaeth a'r ffordd y buom ni'n gweithredu'r cronfeydd strwythurol wedi newid dros y blynyddoedd hynny, gan newid o nifer fawr o brosiectau bychain, i fod yn ymwneud â llai o brosiectau mwy o faint. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn y gwneir yn fawr o'r profiad hwn sydd gennym ni i sicrhau y cawn ni'r budd mwyaf posib ar ôl gadael yr UE. Felly, rwyf yn croesawu'r grŵp llywio, ac mae'n hanfodol ein bod yn defnyddio'r holl arbenigedd sydd yma yng Nghymru. Croesawaf hefyd y £350,000 o'r Gronfa Bontio Ewropeaidd. Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn meddwl yn greadigol am y dyfodol, yn ceisio gweld beth y gallwn ni ei wneud i leihau'r difrod a wneir drwy adael Ewrop.
Yn olaf, rwy'n croesawu yn arbennig ei ymrwymiad i ariannu amlflwyddyn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi cael profiad o broblemau ariannu tymor byr, y mae cynifer o bobl wedi dioddef o'i herwydd—cynifer o brosiectau gwahanol. A bu hynny yn un o fanteision mawr arian Ewropeaidd, y bu'n amlflwyddyn. Felly, croesawaf yr ymrwymiad hwnnw yn enwedig gan Ysgrifennydd y Cabinet.
Well, Dirprwy Lywydd, I thank Julie Morgan very much for those remarks. They reflect the experience that she has chairing the programme monitoring committee under the current round of European funding, where the benefits of partnership working and the ability to call on the advice of experts in the field are very much part of the way that we have done things here in Wales. And, in that sense, Julie Morgan is absolutely right that we need to maximise the lessons that we can learn from our experience so far to make sure that we go on doing things in ways that have proved successful, while taking opportunities to do things better still. I want to thank her and all those who sit on the PMC for what they are doing to make maximum use of current funding.
Here let me say, as I try to every time, that we have always welcomed the decision that the Chancellor of the Exchequer has made to guarantee those funds and the more recent announcement he has made about extending that guarantee to the very end of the current round. In the sense of what I said earlier about confidence in the sector, that has been a helpful announcement, and I'm happy to recognise that this afternoon. We will be using European funding up until 2023 under the current round, and we'll be accounting for it up until 2025, so making good use of that is really important.
And Julie Morgan is absolutely right: we cannot wait for the UK Government to move on all of this. We have pressed them time after time to make sure that we have an ongoing relationship with the European Investment Bank the other side of our membership of the European Union; we have contributed some expert advice from officials here who have real understanding of the way in which that could be brought about, and we're still waiting to hear anything about the way in which that relationship can be formed for the future.
Part of the reason why I am pleased to be able to announce today funding to draw on the advice of the OECD is that that will give us here in Wales a new set of avenues into those European union networks that Julie Morgan mentioned, so that we are able to sustain the benefits that we have had from regional working, from learning from other parts of Europe, and for making sure that the way we do things here in Wales is informed by the very best practice from elsewhere.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr iawn i Julie Morgan am y sylwadau yna. Maen nhw'n adlewyrchu'r profiad sydd ganddi yn cadeirio'r pwyllgor monitro rhaglenni o dan y rownd bresennol o gyllid Ewropeaidd, ble mae manteision cydweithio a'r gallu i elwa ar gyngor arbenigwyr yn y maes yn rhan fawr o'r ffordd y buom ni'n gwneud pethau yma yng Nghymru. Ac yn hynny o beth, mae Julie Morgan yn llygad ei lle bod angen inni fanteisio i'r eithaf ar y gwersi y gallwn ni eu dysgu o'n profiad hyd yma i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud pethau mewn ffyrdd sydd wedi bod yn llwyddiannus, gan achub ar gyfleoedd i wneud pethau'n well fyth. Hoffwn ddiolch iddi hi a phawb sydd ar y pwyllgor monitro rhaglenni am yr hyn y maen nhw yn ei wneud i fanteisio i'r eithaf ar y cyllid presennol.
Caniatewch imi ddweud yn y fan yma, fel y ceisiaf ei wneud bob tro, ein bod ni bob amser wedi croesawu penderfyniad Canghellor y Trysorlys i warantu'r cronfeydd hynny a'r cyhoeddiad mwy diweddar a wnaeth ynglŷn ag ymestyn y warant honno i ddiwedd y cylch presennol. O ran yr hyn a ddywedais yn gynharach am hyder yn y sector, bu hwnnw yn gyhoeddiad defnyddiol, ac rwy'n fodlon cydnabod hynny y prynhawn yma. Byddwn yn defnyddio arian Ewropeaidd hyd at 2023 o dan y rownd bresennol, a byddwn yn cadw cyfrifon ar ei gyfer hyd at 2025, felly mae gwneud defnydd da o hynny yn bwysig iawn.
Ac mae Julie Morgan yn llygad ei lle: ni allwn ni aros i Lywodraeth y DU weithredu ar hyn i gyd. Rydym ni wedi pwyso arnyn nhw dro ar ôl tro i wneud yn siŵr y bydd gennym ni berthynas o hyd â Banc Buddsoddi Ewrop ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd; rydym ni wedi cyfrannu rhywfaint o gyngor arbenigol a gawsom ni gan swyddogion yma sydd â gwir ddealltwriaeth o sut y gellid cyflawni hynny, ac rydym ni'n dal i aros i glywed unrhyw beth am y ffordd y gellir ffurfio'r berthynas honno ar gyfer y dyfodol.
Rhan o'r rheswm yr wyf yn falch o allu cyhoeddi heddiw bod cyllid ar gael i weithredu ar gyngor y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yw y bydd hynny'n rhoi inni yma yng Nghymru gyfleoedd newydd i fanteisio ar y rhwydweithiau hynny yn yr Undeb Ewropeaidd y soniodd Julie Morgan amdanyn nhw, fel ein bod yn gallu mwynhau'r manteision a gawsom ni o weithio'n rhanbarthol, gan ddysgu oddi wrth rannau eraill o Ewrop, ac i wneud yn siŵr bod y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau yma yng Nghymru yn ystyried yr arferion gorau oll o fannau eraill.
Cabinet Secretary, thank you for your statement on regional investment after Brexit, and thank you for acknowledging the work of the Finance Committee in its report, 'Preparations for replacing EU funding for Wales'—key recommendations, which, of course, will be of no surprise, leading with the priority of negotiations with the UK Government to secure the best possible funding deal to ensure Wales is not a penny worse off post Brexit, as laid out in 'Securing Wales' Future', which has stood the test of time over the past two years.
I also want to raise questions on funding prospects post Brexit in relation to the UK shared prosperity fund, particularly focusing on the frustration that we've had, both in the Finance Committee and, indeed, in the External Affairs and Additional Legislation Committee, about the lack of engagement in shaping, as you say, an opportunity to help shape—the Welsh Government, the National Assembly—this fund. The Finance Committee did receive a letter from the Secretary of State for Wales last week that comments on our inquiry's report. In his letter, the Secretary of State refers to the UK shared prosperity fund, and he says 'we intend to consult' on this 'publicly...before the end of 2018'.
Well, when the Secretary of State was invited earlier this year to attend the committee on this inquiry, he declined that invitation, saying he didn't think it necessary for him to attend in person, but telling us that this was a priority for Government and that 'they will engage with you at the earliest opportunity'. Well, that was back in May; we're now in October with this letter drawing our intention, indeed, to a written statement on 24 July by none other than our former colleague Assembly Member Lord Nick Bourne, who made a statement on 24 July. And he did, in his statement, refer to the UK shared prosperity fund in the devolved nations, saying that the UK Government will:
'respect the devolution settlements...and will engage the devolved administrations to ensure the fund works for places across the UK.'
Unusual terminology in terms of the relations that we would—in terms of respect and negotiations between Welsh Government and UK Government. So, I would be grateful if the Finance Secretary could comment on this, comment on what has happened since that written statement was made, and how and if the Welsh Government has been involved.
Now, I have brought together women's organisations to form the Women in Wales for Europe network, and one of the major concerns raised by a diverse range of organisations has been the future impact of funding decisions post Brexit, especially in relation to the UK shared prosperity fund. There are a lot of organisations in the third, public and private sectors who want to engage in this discussion about this new fund.
Would you accept the views and recommendations of the cross-party Finance Committee that EU structural funds have had a clear focus on promoting equality, addressing poverty, supporting human rights, with a significant amount of EU-supported projects focused on supporting women?
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch i chi am eich datganiad ar fuddsoddi rhanbarthol ar ôl Brexit a diolch i chi am gydnabod gwaith y Pwyllgor Cyllid yn ei adroddiad, 'Y paratoadau ar gyfer disodli ffrydiau cyllido’r Undeb Ewropeaidd yng Nghymru'—argymhellion allweddol, na fyddant, wrth gwrs, yn peri unrhyw syndod, gan arwain o ran blaenoriaethau negodiadau gyda Llywodraeth y DU i sicrhau'r fargen gyllido orau bosib i wneud yn siŵr nad yw Cymru geiniog yn waeth ei byd ar ôl Brexit, fel y nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', sydd wedi sefyll prawf amser dros y ddwy flynedd ddiwethaf.
Hoffwn hefyd holi ynghylch y posibiliadau o gael cyllid ar ôl Brexit, yn enwedig o ran cronfa ffyniant gyffredin y DU, gan ganolbwyntio'n arbennig ar y rhwystredigaeth yr ydym ni wedi ei theimlo, yn y Pwyllgor Cyllid ac, yn wir, yn y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, am y diffyg ymgysylltu wrth lunio, fel y dywedwch chi, y cyfle i helpu i lunio—Llywodraeth Cymru, y Cynulliad Cenedlaethol—y gronfa hon. Cafodd y Pwyllgor Cyllid lythyr gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru yr wythnos diwethaf sy'n sôn am adroddiad ein hymchwiliad. Yn ei lythyr, mae'r Ysgrifennydd Gwladol yn cyfeirio at gronfa ffyniant gyffredin y DU, ac mae'n dweud 'ein bod yn bwriadu ymgynghori' ar hyn 'yn gyhoeddus... cyn diwedd 2018'.
Wel, pan wahoddwyd yr Ysgrifennydd Gwladol yn gynharach eleni i ddod i'r pwyllgor ynglŷn â'r ymchwiliad hwn, gwrthododd y gwahoddiad hwnnw, gan ddweud nad oedd yn credu bod angen iddo fod yn bresennol yn bersonol, ond yn dweud wrthym ni fod hyn yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth ac 'y byddant yn ymgysylltu â chi ar y cyfle cyntaf'. Wel, roedd hynny ym mis Mai; rydym ni bellach ym mis Hydref gyda'r llythyr hwn yn tynnu ein sylw, yn wir, at ddatganiad ysgrifenedig ar 24 Gorffennaf a wnaed gan neb llai nag ein cyn-Aelod Cynulliad Arglwydd Nick Bourne, a wnaeth ddatganiad ar 24 Gorffennaf. Ac fe wnaeth, yn ei ddatganiad, gyfeirio at gronfa ffyniant gyffredin y DU yn y gwledydd datganoledig, gan ddweud y bydd Llywodraeth y DU yn
parchu'r setliadau datganoli ac yn ymgysylltu â'r gweinyddiaethau datganoledig i sicrhau bod y gronfa'n gweithio ar gyfer lleoedd ar draws y DU.
Terminoleg anarferol o ran y berthynas sydd gennym ni—o ran parch a negodiadau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Ysgrifennydd Cyllid wneud sylw ar hyn, gwneud sylw ar yr hyn a ddigwyddodd ers y gwnaethpwyd y datganiad ysgrifenedig hwnnw, a sut, ac a yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o hyn.
Nawr, rwyf wedi dwyn ynghyd sefydliadau menywod i ffurfio'r rhwydwaith Menywod yng Nghymru dros Ewrop, ac un o'r prif bryderon y mae amrywiaeth eang o sefydliadau wedi ei grybwyll yw effaith penderfyniadau cyllidol yn y dyfodol ar ôl Brexit, yn enwedig o ran cronfa ffyniant gyffredin y DU. Mae llawer o sefydliadau yn y trydydd sector, y sector cyhoeddus a'r sector preifat sydd eisiau bod yn rhan o'r drafodaeth hon am y gronfa newydd hon.
A ydych chi'n derbyn barn ac argymhellion y Pwyllgor Cyllid trawsbleidiol bod cronfeydd strwythurol yr UE wedi bod â phwyslais clir ar hyrwyddo cydraddoldeb, mynd i'r afael â thlodi, cefnogi hawliau dynol, gyda nifer sylweddol o brosiectau wedi eu cefnogi gan yr UE yn canolbwyntio ar gefnogi menywod?
Are you winding up, please, for a question?
A ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda, gyda chwestiwn?
So, we do have opportunities and challenges, and I hope that you will be able to make the case for us all to be engaged, because, as you said, there is an emerging consensus, and this Assembly can back you in these negotiations.
Felly, mae gennym ni gyfleoedd a heriau, a gobeithiaf y byddwch yn gallu dadlau'r achos dros i ni i gyd fod yn rhan o hyn, oherwydd, fel y dywedasoch chi, mae consensws yn ymffurfio, a gall y Cynulliad hwn fod yn gefn ichi yn y trafodaethau hyn.
I thank Jane Hutt for what she said, particularly that last remark; it is very helpful, always, when you are discussing things with UK Ministers, to be able to refer not simply to the views of the Welsh Government, but, for example, to the Finance Committee's report, which I've read. I thought it was characteristically well informed and constructive in its conclusions. And being able to refer to that report and the cross-party consensus that it has established in relation to these matters is always helpful when you are discussing these matters with UK Ministers.
It is a shame that the Secretary of State for Wales, once again, declines invitations to come and defend his Government's policies in front of this Assembly. I hear, Dirprwy Lywydd, that the UK Government has held a consultation event in Scotland on the shared prosperity fund, and that it has held a consultation event in Northern Ireland on the shared prosperity fund. I hear that it did not inform either the Northern Ireland—well, the devolved arrangements there—until the day before that consultation took place, and that the Scottish Government was not informed of the consultation exercise until the day before that happened either. What sort of UK Government is this, Dirprwy Lywydd, that moves around the United Kingdom like some sort of thief in the night, refusing to tell devolved administrations of its presence in their localities? Maybe we will see them here in Wales, and, if we do, I look forward to hearing of their arrival from the same Secretary of State.
Finally, just to agree with what Jane Hutt said about equality, equality matters have been a key strand in European funding here in Wales and in the work of the programme monitoring committee. Many organisations of the sort that Jane Hutt referred to have benefited from it. What guarantees could we possibly have that that focus would be sustained in any shared prosperity fund decided upon elsewhere, the rules set elsewhere, the funding decisions made elsewhere, and, here in Wales, simply left to deal with the consequences?
Diolch i Jane Hutt am yr hyn a ddywedodd, yn enwedig y sylw olaf yna; mae hi'n ddefnyddiol iawn, bob amser, pan eich bod chi'n trafod pethau gyda Gweinidogion y DU, i allu cyfeirio nid yn unig at safbwyntiau Llywodraeth Cymru, ond, er enghraifft, at adroddiad y Pwyllgor Cyllid, ac rwyf i wedi ei ddarllen. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn nodweddiadol o wybodus ac yn adeiladol yn ei gasgliadau. Ac mae gallu cyfeirio at yr adroddiad hwnnw ac at y consensws trawsbleidiol y mae wedi ei sefydlu mewn perthynas â'r materion hyn bob amser yn ddefnyddiol pan fyddwch chi'n trafod y materion hyn gyda Gweinidogion y DU.
Mae'n drueni bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru, unwaith eto, yn gwrthod gwahoddiadau i ddod ac amddiffyn polisïau ei Lywodraeth o flaen y Cynulliad hwn. Clywaf, Dirprwy Lywydd, bod Llywodraeth y DU wedi cynnal digwyddiad ymgynghori yn yr Alban ar y gronfa ffyniant gyffredin, a'i bod hi wedi cynnal digwyddiad ymgynghori yng Ngogledd Iwerddon ar y gronfa ffyniant gyffredin. Clywaf na hysbysodd hi naill ai Gogledd Iwerddon—wel, y trefniadau datganoledig yno—tan y diwrnod cyn y cynhaliwyd yr ymgynghoriad hwnnw, ac na roddwyd gwybod i Lywodraeth yr Alban am yr ymgynghoriad tan y diwrnod cyn y digwyddodd hynny ychwaith. Pa fath o Lywodraeth y DU yw hon, Dirprwy Lywydd, sy'n symud o gwmpas y Deyrnas Unedig fel rhyw fath o leidr yn y nos, yn gwrthod dweud wrth y gweinyddiaethau datganoledig am ei phresenoldeb yn eu hardaloedd? Efallai y byddwn yn eu gweld nhw yma yng Nghymru, ac, os gwnawn ni, edrychaf ymlaen at glywed eu bod yn cyrraedd gan yr un Ysgrifennydd Gwladol.
Yn olaf, dim ond i gytuno â'r hyn a ddywedodd Jane Hutt am gydraddoldeb, mae materion cydraddoldeb wedi bod yn elfen allweddol o gyllid Ewropeaidd yma yng Nghymru ac yng ngwaith y pwyllgor monitro rhaglenni. Mae llawer o sefydliadau o'r math y cyfeiriodd Jane Hutt atyn nhw wedi elwa ar hynny. Pa sicrwydd sy'n bosib inni ei gael y byddai'r pwyslais yr un fath mewn unrhyw gronfa ffyniant gyffredin y penderfynir yn ei chylch yn rhywle arall, y pennir y rheolau yn rhywle eraill, y gwneir y penderfyniadau ariannu yn rhywle arall, ac sy'n ein gadael ni yma yng Nghymru i ymdrin â'r canlyniadau?
Finally, Mick Antoniw.
Yn olaf, Mick Antoniw.
Cabinet Secretary, I always get disappointed when I hear the Tories dissing the way in which some of the European funding has actually been used to regenerate parts of Wales. If they want to come to Pontypridd, they can see what I think is a model example of the way a town that suffered so grimly out of the mining industry and the industrialisation—the regeneration that is actually taking place, where European funding has been such a fundamentally important catalyst. You can see it— whether it be the Taff precinct, the pedestrianisation, the lido, the Church Village bypass, the station. Pontypridd and parts of Taff Ely—and of course the metro extending all the way to Taff's Well—are a hub of regeneration at the moment. There is a buzz in the town, and, without that European funding, that would not have happened. So, it's very disappointing to hear those examples being totally rejected by the Conservatives.
The shared prosperity fund has already been commented on in detail. There were promises, just like there were promises that we wouldn't lose any money—promises of engagement. Steffan Lewis referred very clearly to some of the promises, statements being made about centralisation, and it is very clear that there isn't proper engagement; no-one knows what the shared prosperity fund actually is. And, when you read Western Mail today and you see an article in there—and you hear Darren Millar, who was shouting so loudly earlier—saying, 'Darren Millar looked forward to a new development funding system once the UK has left the EU', 'Brexit provides Wales with an opportunity for a fresh approach to regional investment and economic development through a new UK shared prosperity fund', which he isn't able to describe or to identify either, there's only one conclusion, Deputy Presiding Officer, that you can come to. And maybe the name 'Tory' is very appropriate in these examples, because it has its roots in the Irish language and means 'robber'. Because the only conclusion I can come to is that there is a Tory conspiracy to rob Wales of £370 million a year—rob Wales of £370 million a year. Because not once have you heard the Tories stand up and say, 'Yes, we will demand that Wales gets every penny that it had before.' Not once have they dared to stand up and do that, and that is because they are basically a London Tory party fifth column in Wales. That's the role they play.
And do you agree with me, Cabinet Secretary, that the Tory party in Wales now only represents one thing and that is economic betrayal—betrayal over the promises over electrification, betrayal over the Swansea tidal lagoon, and now a total betrayal over EU funding?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf bob amser yn siomedig pan glywaf y Torïaid yn lladd ar y ffordd y mae peth o'r arian Ewropeaidd wedi'i ddefnyddio mewn gwirionedd i adfywio rhannau o Gymru. Os ydyn nhw eisiau dod i Bontypridd, gallan nhw weld yr hyn yr wyf i'n credu sy'n esiampl enghreifftiol o'r ffordd y mae tref sydd wedi dioddef mor ofnadwy yn dilyn y diwydiant glo a diwydiannaeth—yr adfywio sydd ar waith mewn gwirionedd, lle mae arian Ewropeaidd wedi bod yn gatalydd mor hanfodol bwysig. Gallwch chi ei weld—boed yng nghanolfan siopa Taf, y troedffyrdd, y lido, ffordd osgoi Pentre'r Eglwys, yr orsaf. Mae Pontypridd a rhannau o Taf Elái—ac wrth gwrs y metro sy'n ymestyn yr holl ffordd i Ffynnon Taf—yn ganolbwynt ar gyfer adfywio ar hyn o bryd. Mae bwrlwm yn y dref, a heb yr arian Ewropeaidd hwnnw, ni fyddai wedi digwydd. Felly, mae'n siomedig iawn i glywed yr enghreifftiau hynny yn cael eu gwrthod yn llwyr gan y Ceidwadwyr.
Bu sylwadau manwl am y gronfa ffyniant gyffredin eisoes. Cafwyd addewidion, yn union fel y cafwyd addewidion na fyddem yn colli unrhyw arian—addewidion o ymgysylltu. Cyfeiriodd Steffan Lewis yn glir iawn at rai o'r addewidion, datganiadau a wneir ynghylch canoli, ac mae'n glir iawn nad oes unrhyw ymgysylltu priodol; nid oes unrhyw un yn gwybod beth yw'r gronfa ffyniant gyffredin mewn gwirionedd. A phan ddarllenwch chi'r Western Mail heddiw fe welwch chi erthygl yno—a byddwch yn clywed Darren Millar, a oedd yn gweiddi mor uchel yn gynharach—yn dweud bod Darren Millar yn edrych ymlaen at ddatblygu system ariannu newydd unwaith y mae'r DU wedi gadael yr UE, a bod Brexit yn rhoi cyfle i Gymru lunio dull ffres o fuddsoddi rhanbarthol a datblygu economaidd drwy gronfa ffyniant gyffredin newydd yn y DU, ond nid yw'n gallu ei disgrifio na'i nodi ychwaith. Dim ond un casgliad, Dirprwy Lywydd, y gallwch chi ddod iddo. Ac efallai bod yr enw 'Tori' yn briodol iawn yn yr enghreifftiau hyn, oherwydd mae ei wreiddiau yn yr iaith Wyddeleg ac yn golygu 'lleidr'. Yr unig gasgliad y gallaf i ddod iddo yw bod yna gynllwyn Torïaidd i ddwyn gwerth £370 miliwn y flwyddyn o Gymru—dwyn £370 miliwn y flwyddyn o Gymru. Oherwydd nid unwaith yr ydych chi wedi clywed y Torïaid yn sefyll i fyny a dweud, 'Ie, byddwn ni'n mynnu bod Cymru yn cael pob ceiniog a oedd ganddi yn flaenorol.' Nid unwaith y maen nhw wedi meiddio sefyll i fyny a gwneud hynny, ac mae hynny oherwydd eu bod yn y bôn yn grŵp gelyniaethus yng Nghymru o blaid Dorïaidd Llundain. Dyna'r swyddogaeth sydd ganddynt.
Ac a ydych chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, mai dim ond un peth y mae'r blaid Dorïaidd yng Nghymru yn ei gynrychioli erbyn hyn sef brad economaidd—brad ynghylch yr addewidion dros drydaneiddio, brad ynghylch morlyn llanw Abertawe a nawr brad llwyr ynghylch arian yr UE?
Well, Dirprwy Lywydd, I thank the Member for that and thank him for reminding us that the reason why Wales has qualified for European funds over these years is because we have had to deal with the consequences of the Conservative Party's handling of the Welsh economy during the 1980s—their shameful record of de-industrialisation, their shameful record of an assault on the manufacturing industry. Of course they don't know the benefits that European funding has brought because they never go there—they never go to those parts of Wales where their policies laid such waste and where economies and communities are still having to recover from the way in which they discharged their responsibilities, and, indeed, the policies that they continue to pursue here today, the policies of austerity on the one hand and their refusal to live up to the guarantee that was offered to people in Wales that we would not lose a penny from European funding.
The shared prosperity fund, Dirprwy Lywydd, it's a unicorn fund, isn't it? Everybody has heard of it, nobody has ever seen it, and we certainly don't want to see it here in Wales.
Wel, Dirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am hynny a diolch iddo am ein hatgoffa ni o'r rheswm pam mae Cymru wedi bod yn gymwys am arian Ewropeaidd dros y blynyddoedd hyn, sef oherwydd ein bod wedi gorfod ymdopi â chanlyniadau dull y Blaid Geidwadol o ymdrin ag economi Cymru yn ystod yr 1980au—eu hanes cywilyddus o ddad-ddiwydianeiddio, eu hanes cywilyddus o ymosod ar y diwydiant gweithgynhyrchu. Nid ydynt yn gwybod am y manteision yn sgil cyllid Ewropeaidd, wrth gwrs, oherwydd dydyn nhw byth yn mynd yno—dydyn nhw byth yn mynd i'r rhannau hynny o Gymru lle gwnaeth eu polisïau achosi cymaint o ddinistr a lle mae economïau a chymunedau yn dal yn adfer o'r ffordd y gwnaethon nhw gyflawni eu cyfrifoldebau, ac, yn wir, y polisïau y maen nhw'n parhau i fynd ar eu trywydd yma heddiw, polisïau cyni ar y naill law a gwrthod cadw at y sicrwydd a gynigiwyd i bobl Cymru na fyddem yn colli ceiniog o gyllid Ewropeaidd.
Mae'r gronfa ffyniant gyffredin, Dirprwy Lywydd, yn gronfa uncorn, onid yw? Mae pawb wedi clywed amdani, a neb wedi ei gweld erioed, ac yn sicr dydyn ni ddim eisiau ei gweld hi yma yng Nghymru.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Mae eitem 6 ar yr agenda wedi'i ohirio i 23 Hydref.
Item 6 on the agenda is postponed until 23 October.
Felly, eitem 7, datganiad gan arweinydd y tŷ, 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw’n Annibynnol', a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Therefore, we move to item 7, a statement by the leader of the house, 'Action on Disability: The Right to Independent Living', and I call on the leader of the house, Julie James.
The Welsh Government is committed to helping disabled people to fulfil their potential and achieve their ambitions and dreams. This is no easy task, because it requires us to work hard to remove barriers that get in the way of such ambitions. This includes physical obstacles, whether in buildings, towns or countryside, but also includes hurdles and blockages created by organisations and people’s attitudes. Disabled people tell us, time and time again, that these are the barriers that most frustrate them and stop them living the lives they want, more than any limitations of their own bodies.
The 2017-18 national survey for Wales data demonstrates that life satisfaction was generally lower for people with a disability or limiting, long-standing illness than for those without. The mean score for those without a disability is eight out of 10, but only 7.2 for disabled people. Tackling these challenges requires real partnership working. In particular, we know we will make more progress and achieve better results if we work with disabled people, so we understand the issues properly and find solutions that work.
Next week, we will be publishing our framework and action plan entitled 'Action on Disability: The Right to Independent Living'. This document replaces our previous framework for action on independent living, which was published by the Welsh Government in 2013. The new framework has been developed as a result of a great deal of engagement over nearly two years with disabled people and the organisations that represent them. The work has been undertaken in workshops up and down Wales by small groups of people with expertise and experience of a wide range of disabilities, through hundreds of e-mails, letters and phone calls and through conversations in homes, workplaces, schools and communities.
Our new framework sets out how we are fulfilling our obligations under the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities. It also highlights the role of key legislation, including the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and the Welsh Government’s national strategy, 'Prosperity for All'. Underlying the whole framework is the social model of disability, the approach that recognises the need for society to be transformed, removing barriers so that disabled people are able to participate fully.
The new framework focuses on key issues identified by disabled people, and Welsh Government’s own priorities. Often these are one and the same, for example, the need to help disabled people who are unemployed and want to work to find jobs. Seventy-five thousand disabled people in Wales are either actively seeking work or would like to work. Too often, they are being held back by barriers beyond their control, such as organisational systems and other people’s attitudes, as well as physical and environmental barriers. Just 45 per cent of working-age disabled people in Wales are currently in employment, compared to 80 per cent of those not disabled. This is a shocking disability employment gap of 35 percentage points. To address this, the Welsh Government is working in close partnership with a wide range of stakeholders, disabled people and their representative bodies, to better understand existing barriers to employment and, crucially, the actions needed to deliver real change. Many of the commitments set out in our employability plan are aimed at tackling this disability employment gap. We will work with partners to address the issues, including employer attitudes, job design and working practices. We will publish a target on employment and disability by the end of the year, to underline our commitment to this agenda.
Having focused for a few minutes on employment, let me also acknowledge this is not the only or even the main issue for every disabled person. We know action is needed across a wide front, and the new action plan will reflect this. Whatever the issues being discussed, disabled people have told us that local action is crucial, so our new framework is designed to strongly encourage Welsh public services, employers and organisations at every level to take note of the commitments set out in the framework, and emulate them as far as possible.
When it is published next week, you will see that the structure of the framework is new, with the main document setting out the principles, legal context and commitments that underpin all our work with and for disabled people. This is accompanied by an action plan, which highlights the main actions currently being undertaken or led by Welsh Government. The framework will be available in a variety of accessible versions.
I want to thank everyone who has helped in this process, and especially the steering group who have overseen it, led by Disability Wales. I would also like to thank, in particular, the children and young people who have contributed to the making of the framework. They have helped to ensure that our approach is the right one for all ages, and fit for the future. Supporting people to live their lives in the way that they choose is the right thing to do. I commend this framework to encourage action with and for disabled people across the whole of Wales. Diolch.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i helpu pobl anabl i gyflawni eu potensial a gwireddu eu dyheadau a'u breuddwydion. Nid yw hon yn dasg hawdd, oherwydd mae gofyn inni weithio'n galed i chwalu'r rhwystrau sy'n eu hatal rhag cyflawni uchelgeisiau o'r fath. Mae hyn yn cynnwys rhwystrau corfforol, boed mewn adeiladau, trefi neu yng nghefn gwlad, ond hefyd yn cynnwys y muriau a'r rhwystrau a grëir gan sefydliadau a chan agweddau pobl. Mae pobl anabl yn dweud wrthym, dro ar ôl tro, mai'r rhain yw'r rhwystrau sy'n peri'r rhwystredigaeth fwyaf iddyn nhw ac sydd yn eu hatal rhag byw y bywyd a ddymunant, yn fwy nag unrhyw gyfyngiadau o ran eu cyrff eu hunain.
Mae Arolwg Cenedlaethol 2017-18 ar gyfer data Cymru yn dangos bod llai o fodlonrwydd bywyd yn gyffredinol ymysg pobl ag anabledd neu salwch cyfyngus a hirsefydlog nag ymysg pobl eraill. Y sgôr cymedrig ar gyfer y rhai nad oes ganddyn nhw anabledd yw wyth allan o 10, ond dim ond 7.2 yw'r sgôr ar gyfer pobl anabl. Mae mynd i'r afael â'r heriau hyn yn gofyn am weithio mewn partneriaeth wirioneddol. Yn benodol, rydym yn gwybod y byddwn yn gwneud mwy o gynnydd ac yn cael canlyniadau gwell drwy weithio gyda phobl anabl, er mwyn inni allu deall y materion yn iawn a dod o hyd i atebion sy'n gweithio.
Yr wythnos nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein fframwaith a'n cynllun gweithredu dan y teitl 'Gweithredu ar Anabledd: yr Hawl i Fyw'n Annibynnol'. Mae'r ddogfen hon yn disodli ein fframwaith blaenorol ar gyfer gweithredu ar fyw'n annibynnol, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2013. Datblygwyd y fframwaith newydd o ganlyniad i lawer iawn o ymgysylltu dros ddwy flynedd bron â phobl anabl a'r sefydliadau sy'n eu cynrychioli. Mae gwaith wedi ei wneud mewn gweithdai ar hyd a lled Cymru gan grwpiau bach o bobl sydd ag arbenigedd a phrofiad o amrywiaeth eang o anableddau, a hynny drwy gannoedd o negeseuon e-bost, llythyrau a galwadau ffôn a thrwy sgyrsiau mewn cartrefi, gweithleoedd, ysgolion a chymunedau.
Mae ein fframwaith newydd yn nodi sut yr ydym yn cyflawni ein hymrwymiadau dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl. Mae'n tynnu sylw at swyddogaeth deddfwriaeth allweddol, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb'. Wrth wraidd yr holl fframwaith mae'r model cymdeithasol o anabledd, y dull sy'n cydnabod yr angen am drawsnewid cymdeithas, a chael gwared ar y rhwystrau fel y gall pobl anabl gyfranogi'n llawn.
Mae'r fframwaith newydd yn canolbwyntio ar faterion allweddol a nodwyd gan bobl anabl, a blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ei hun. Yn aml mae'r rhain yn gyfystyr â'i gilydd, er enghraifft, yr angen i helpu pobl anabl sy'n ddi-waith ac sy'n awyddus i weithio i ddod o hyd i swyddi. Mae 75 mil o bobl anabl yng Nghymru wrthi'n chwilio am waith neu'n awyddus i weithio. Yn rhy aml, maen nhw'n cael eu dal yn ôl gan rwystrau y tu hwnt i'w rheolaeth, fel systemau sefydliadol ac agweddau pobl eraill, yn ogystal â rhwystrau ffisegol ac amgylcheddol. Dim ond 45 y cant o bobl anabl o oedran gweithio yng Nghymru sy'n gweithio ar hyn o bryd, o'i gymharu ag 80 y cant o'r bobl nad ydyn nhw'n anabl. Mae hwn yn fwlch cyflogaeth anabledd syfrdanol o 35 pwynt canran. I fynd i'r afael â hyn, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth agos ag amrywiaeth eang o randdeiliaid, pobl anabl a'u cyrff cynrychioliadol, er mwyn deall y rhwystrau presennol i gyflogaeth yn well ac, yn hollbwysig, y camau sydd eu hangen i gyflawni newid gwirioneddol. Mae llawer o'r ymrwymiadau a nodir yn ein cynllun cyflogadwyedd yn ceisio mynd i'r afael â'r bwlch cyflogaeth anabledd hwn. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i fynd i'r afael â'r problemau, gan gynnwys agweddau cyflogwyr, dyluniad gwaith ac arferion gweithio. Byddwn yn cyhoeddi targed ar gyfer cyflogaeth ac anabledd erbyn diwedd y flwyddyn i danlinellu ein hymrwymiad i'r agenda hon.
Wedi canolbwyntio am ychydig funudau ar gyflogaeth, gadewch i mi gydnabod hefyd nad hwn yw'r unig fater neu hyd yn oed y mater pwysicaf i bob unigolyn anabl. Gwyddom fod angen gweithredu'n eang, a bydd y cynllun gweithredu newydd yn adlewyrchu hyn. Beth bynnag fo'r materion sy'n cael eu trafod, mae pobl anabl wedi dweud wrthym fod gweithredu lleol yn hanfodol. Felly lluniwyd ein fframwaith newydd i roi anogaeth gref i wasanaethau cyhoeddus, cyflogwyr a sefydliadau ar bob lefel yng Nghymru i gymryd sylw o'r ymrwymiadau a nodir yn y fframwaith, a'u hefelychu cymaint â phosibl.
Pan gaiff ei gyhoeddi yr wythnos nesaf, byddwch yn gweld bod strwythur y fframwaith yn newydd, gyda'r brif ddogfen yn nodi'r egwyddorion, y cyd-destun cyfreithiol a'r ymrwymiadau sy'n sail i'n holl waith gyda phobl anabl ac ar eu cyfer. Ategir hynny gan gynllun gweithredu, sy'n tynnu sylw at y prif gamau gweithredu sy'n cael eu cyflawni gan neu dan arweiniad Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Bydd y fframwaith ar gael mewn amryw o fersiynau hwylus.
Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi helpu gyda'r broses hon, ac yn enwedig y grŵp llywio sydd wedi ei goruchwylio, dan arweiniad Anabledd Cymru. Hoffwn hefyd ddiolch, yn benodol, i'r plant a'r bobl ifanc sydd wedi cyfrannu at y broses o lunio'r fframwaith. Maen nhw wedi helpu i sicrhau mai ein dull ni yw'r un cymwys ar gyfer pob oedran, a'i fod yn addas i'r dyfodol. Cefnogi pobl i fyw eu bywydau yn y ffordd y maen nhw'n ei dewis yw'r peth iawn i'w wneud. Rwy'n cymeradwyo'r fframwaith hwn ar gyfer annog camau gweithredu gydag ac ar gyfer pobl anabl ledled Cymru gyfan. Diolch.
Thank you for your statement. You state that the new framework and plan, 'Action on Disability: The Right to Independent Living' replaces the framework for action on independent living. Of course, the framework for action on independent living is specifically named in the Part 2 code of practice for the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. Can you confirm that you will be, therefore, updating your codes and regulations to reflect the change?
Diolch i chi am eich datganiad. Rydych yn nodi bod y fframwaith newydd a'r cynllun, 'Gweithredu ar Anabledd: yr Hawl i Fyw'n Annibynnol' yn disodli'r fframwaith gweithredu ar fyw'n annibynnol. Wrth gwrs, caiff y fframwaith gweithredu ar gyfer byw'n annibynnol ei enwi'n benodol yn rhan 2 y cod ymarfer ar gyfer y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. A wnewch chi gadarnhau y byddwch, felly, yn diweddaru eich codau a'ch rheoliadau i adlewyrchu'r newid?
In terms of roll-out, how will you ensure that this is better understood by public sector bodies and commissioners? I'll give one example. Last year, I had a haemophiliac constituent, a young man who was offered a job by Flintshire council. The job offer was subsequently withdrawn on the advice of the council's occupational physician, as they termed the person, although the constituent and his family said that that clinician had low or little knowledge of haemophilia, and the constituent and his family had documentation from his own expert clinicians showing he was perfectly able to do the job. However, the council dug in and initially rejected the relevance of the framework for action on independent living in this context, despite my referring to it in correspondence with them.
You refer to 75,000 disabled people actively seeking work, and, clearly, I fully acknowledge that. Almost every disabled person I meet, work with or have as a friend, if they're not in work already—and too few, sadly, are—they want to be. They want a job, they want their own front door, they want their independence. In taking this forward and tackling the barriers beyond their control that you referred to, how will you ensure that you don't replicate or duplicate the parallel work that's already going on, for example, with the Department for Work and Pensions community partner teams recruited from people outside government, outside the civil service, who have personal lived experience of disability, but only initially on a 12-month contract. I hope you might consider joining myself and the cross-party autism group, following recent evidence from them, to urge the UK Government to extend that beyond 12 months so that the work coaches and others can have a better understanding of the barriers that disabled people encounter.
How will you engage, or are you engaging, with Remploy Wales's work and health programme from the UK Government, which, although it's only compulsory for those unemployed for more than two years, has found that over 80 per cent of the people on the programme are disabled people with long-term health conditions who have voluntarily joined that programme because they wish to access work? Equally, how will you support initiatives such as the Wrexham enterprise hub, who have scheduled an autism future employment event on 25 January next year? I'm sure that you would have an interest in that, and would be grateful if you could confirm how you might wish to engage in working with Hafal, who's also involved, and Glyndwr University.
How do you respond to the concern expressed in the Joseph Rowntree Foundation report 'Poverty in Wales 2018' that says, regarding employment, disabled people make up just 5 per cent of the Welsh Government's own workforce, despite comprising 22 per cent of the population, given the wider figures you illustrate, and similarly address the concern they raise that
'In Wales, 39% of disabled people are in poverty compared to 22% of non-disabled people',
again, almost always because of those social model barriers that you referred to in your own statement?
Will you reconsider the Welsh Government's approach to the scrapping of the Welsh independent living grant? There is still widespread concern amongst recipients or former recipients of that grant that the lack of ring fence, the requirement to agree with local authorities what's good for them, or what their needs might be, is a removal of their independence. Look to what happened in Scotland and Northern Ireland, where the Governments there, politically miles apart from myself, did the right thing and established an independent body run by Disability Wales's equivalent organisation there. Now, I'm not going to name them, because you heard me last week and last month repeatedly quote new third sector schemes that learned that they have lost their funding, or will be losing their funding, when they're delivering independent living, early prevention programmes enabling people to have control of their own lives, taking pressure off statutory services who've lost their funding, because, invariably, statutory commissioners have decided they're not the priority they should be, and therefore because of dumb commissioning, dumb budgeting, they're piling millions of avoidable additional costs onto statutory services. You did, last week, comment or respond regarding that, but I would be grateful if you could just slip in a line, so that those people affected by this can, hopefully, hear some further assurances.
Now, it's five and half years—
O ran ei gyflwyno, sut fyddwch yn sicrhau y deellir hyn yn well gan gyrff y sector cyhoeddus a'r comisiynwyr? Rwy'n rhoi un enghraifft. Y llynedd, roedd un o'm hetholwyr i, a oedd yn hemoffilig, yn ddyn ifanc a gafodd gynnig swydd gan Gyngor Sir y Fflint. Tynnwyd y cynnig o swydd yn ôl wedyn ar gyngor meddyg galwedigaethol y cyngor, fel yr oedden nhw'n galw'r unigolyn, er bod yr etholwr a'i deulu yn dweud nad oedd gan y clinigwr hwnnw ond ychydig o wybodaeth am hemoffilia, ac roedd gan yr etholwr a'i deulu ddogfennaeth gan ei glinigwyr arbenigol ei hun yn dangos ei fod yn gwbl alluog i wneud y gwaith. Er hynny, ystyfnigodd y cyngor a gwrthod perthnasedd y fframwaith gweithredu ar gyfer byw'n annibynnol yn y cyd-destun hwn, er gwaethaf y ffaith imi gyfeirio at hynny mewn gohebiaeth â nhw.
Rydych yn cyfeirio at 75,000 o bobl anabl sydd wrthi'n chwilio am waith, ac, yn amlwg, rwy'n llwyr dderbyn hynny. Mae bron pob unigolyn anabl yr wyf yn ei gyfarfod, neu yn gweithio gydag ef, neu sydd yn gyfaill i mi, os nad ydynt mewn gwaith eisoes—rhy ychydig sydd mewn gwaith, yn anffodus,—maen nhw'n dymuno bod. Mae eisiau swydd arnyn nhw, maen nhw'n awyddus i gael eu drws ffrynt eu hunain, maen nhw'n dyheu am eu hannibyniaeth. Wrth gyflwyno hyn a mynd i'r afael â'r rhwystrau y tu hwnt i'w rheolaeth, yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, sut fyddwch yn sicrhau na chaiff y gwaith cyfochrog sy'n digwydd eisoes ei ailadrodd neu ei ddyblygu, er enghraifft, gyda thimau partneriaeth gymunedol yr Adran Gwaith a Phensiynau a gaiff eu recriwtio o blith pobl y tu allan i'r llywodraeth, y tu allan i'r gwasanaeth sifil, sydd â phrofiad personol o fyw gydag anabledd, ond dim ond ar gontract 12 mis i ddechrau. Rwy'n gobeithio y gallech ystyried ymuno â mi a'r grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, yn dilyn tystiolaeth ddiweddar ganddyn nhw, i annog Llywodraeth y DU i ymestyn hynny y tu hwnt i 12 mis fel y gall yr anogwyr gwaith ac eraill gael gwell dealltwriaeth o'r rhwystrau a wynebir gan bobl anabl.
Sut fyddwch chi'n ymgysylltu, neu sut rydych chi'n ymgysylltu â Remploy, sy'n cyflawni rhaglen waith ac iechyd Llywodraeth y DU? Er nad yw'n orfodol ond i rai sy'n ddi-waith am fwy na dwy flynedd, canfuwyd bod dros 80 y cant o'r bobl ar y rhaglen yn bobl anabl â chyflyrau iechyd hirdymor sydd wedi ymuno'n wirfoddol â'r rhaglen honno oherwydd eu bod yn dymuno cael gwaith? Yn yr un modd, sut fyddwch yn cefnogi mentrau fel canolfan mentrau Wrecsam, sydd wedi trefnu digwyddiad cyflogaeth awtistiaeth y dyfodol ar 25 Ionawr y flwyddyn nesaf? Rwy'n siŵr y byddai gennych ddiddordeb yn hynny, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau sut yr hoffech efallai ymgymryd â gweithio gyda Hafal, sydd â rhan hefyd, a Phrifysgol Glyndŵr.
Sut ydych yn ymateb i'r pryder a fynegwyd yn adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree 'Tlodi yng Nghymru 2018' sy'n dweud, wrth sôn am gyflogaeth, mai dim ond 5 y cant o weithlu Llywodraeth Cymru ei hun sy'n bobl anabl, er eu bod yn cynnwys 22 y cant o'r boblogaeth? Ac o ystyried y ffigurau ehangach a roddwyd gennych, yn yr un modd sut ydych yn rhoi sylw i'r pryder a godir ganddyn nhw fod
39% o'r bobl anabl yng Nghymru yn byw mewn tlodi, o'i gymharu â 22% o'r bobl nad ydyn nhw'n anabl,
unwaith eto, bron bob amser oherwydd y rhwystrau model cymdeithasol hynny yr oeddech chi'n cyfeirio atyn nhw yn eich datganiad?
A wnewch chi ailystyried dull Llywodraeth Cymru o gael gwared ar grant byw'n annibynnol Cymru? Ceir pryder eang o hyd ymhlith y rhai sydd yn derbyn neu wedi bod yn derbyn y grant hwnnw y bydd y diffyg clustnodi, y gofyniad i gytuno ag awdurdodau lleol ar yr hyn sy'n llesol ar eu cyfer nhw, neu'r hyn y gallai eu hanghenion fod, yn cael gwared ar eu hannibyniaeth. Edrychwch ar yr hyn a ddigwyddodd yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, lle gwnaeth y Llywodraethau yno, sydd â syniadau gwleidyddol gwahanol iawn i'm rhai i, y peth iawn a sefydlu corff annibynnol yn cael ei redeg gan sefydliad cyfatebol i Anabledd Cymru yno. Nawr, nid wyf am eu henwi nhw, oherwydd fe'm clywsoch yr wythnos diwethaf a'r mis diwethaf dro ar ôl tro yn dweud bod cynlluniau trydydd sector newydd yn canfod eu bod wedi colli eu cyllid, neu y byddan nhw'n colli eu cyllid, pan maen nhw'n darparu bywydau annibynnol, a rhaglenni atal cynnar sy'n galluogi pobl i gael rheolaeth ar eu bywydau eu hunain, gan gymryd y pwysau oddi ar y gwasanaethau statudol sydd wedi colli eu cyllid, oherwydd, yn anochel, mae'r comisiynwyr statudol wedi penderfynu na ddylen nhw fod yn flaenoriaeth. Ac felly, oherwydd comisiynu ffôl, cyllidebu ffôl, maen nhw'n pentyrru miliynau o gostau ychwanegol diangen ar wasanaethau statudol. Fe wnaethoch chi, yr wythnos diwethaf, sylwadau ar hynny neu ymateb i hynny, ond byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddweud ychydig o eiriau, fel y gall y bobl hynny yr effeithir arnyn nhw gan hyn glywed rhywfaint, gobeithio, o sicrwydd pellach.
Nawr, mae pum mlynedd a hanner—
Are you winding up, please? Wind up, please.
A ydych chi ar fin dirwyn i ben, os gwelwch yn dda? A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
Okay. I was just going to conclude, therefore, by asking you to work with the Assembly Commission to recognise and address barriers to independent living for disabled people identified by, for example, the disabled people seeking to access and attend the Cross-Party Group on Disability, the Cross-Party Group on Neurological Conditions, tomorrow's joint meeting—disability, older people and housing and otherwise, who are finding it—. Well, my staff are finding it next to impossible to get the Commission to provide identified disabled parking spaces for people to remove the barriers to their attending this building, and similar ongoing concerns regarding the ramps outside.
And finally, will you help—and I'll give one example—Flintshire, because I've got some cases I haven't referred to you previously—how to help them better understand what all this means. I'll give you two very quick examples and I'll finish. One: I had a meeting with the chief officer of Flintshire disability forum centre for independent iiving and officers in the council regarding the inability of wheelchair users to access the coastal path. We were told that they would tell us what size wheelchairs we should tell people to have. I suspect that you might recognise that is a gross breach, not only of the social model, but of the Equality Act 2010 and Welsh legislation.
And finally, in this context, a group of autistic adults and children I've been working with for years have been seeking a round-table meeting with Flintshire at a senior level, multidisciplinary, now for over seven months, over 150 days, to discuss the social, psychological and health barriers they're encountering. Because of procrastination, delay and cancellation, that meeting's still not occurred. But we took it up with the chief executive. He blamed the autistic people, who are suffering heightened anxiety, who are suffering meltdown, who are contacting me telling me of their suicidal thoughts because of the crisis they've been pushed into by a failure of a local authority hosting the integrated autism service, who fails to understand what the communication and social needs of autistic people are, and is, therefore, driving a situation in which its own officers are having to cope with situations that the chief executive then uses as an excuse not to meet the people who have the answers.
Iawn. Roeddwn i ar fin dirwyn i ben, felly, drwy ofyn ichi weithio gyda Chomisiwn y Cynulliad i gydnabod a mynd i'r afael â'r rhwystrau i fyw'n annibynnol i bobl anabl a nodwyd gan, er enghraifft, y bobl anabl sy'n ceisio cael mynediad i gyfarfod ar y cyd yfory o'r Grŵp Trawsbleidiol ar Anabledd a'r Grŵp Trawsbleidiol ar Gyflyrau Niwrolegol—anabledd, pobl hŷn a thai ac fel arall, sydd yn ei chael hi'n—. Wel, mae fy staff yn cael anhawster mawr i gael y Comisiwn i ddarparu mannau parcio penodol i'r anabl a chael gwared ar y rhwystrau i gael mynediad i'r adeilad hwn, a phryderon tebyg parhaus ynghylch y rampiau y tu allan.
Ac yn olaf, a wnewch chi helpu—a rhoddaf un enghraifft i chi—Sir y Fflint, oherwydd mae gennyf rai achosion nad wyf wedi sôn amdanyn nhw o'r blaen gyda chi—sut i'w helpu i ddeall yn well beth mae hyn i gyd yn ei olygu. Rhoddaf ddwy enghraifft yn gyflym iawn i chi a byddaf yn dirwyn i ben. Un: cefais gyfarfod gyda phrif swyddog canolfan fforwm anabledd Sir y Fflint ar gyfer byw'n annibynnol a swyddogion yn y cyngor ynghylch anallu defnyddwyr cadeiriau olwyn i ddefnyddio'r llwybr arfordirol. Dywedwyd wrthym y bydden nhw'n dweud wrthym ni beth ddylai maint y cadeiriau olwyn fod. Rwy'n amau y gallwch gydnabod bod hyn nid yn unig yn fater o dorri amodau'r model cymdeithasol mewn modd difrifol, ond hefyd Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a deddfwriaeth Cymru.
Ac yn olaf, yn y cyd-destun hwn, mae grŵp o oedolion a phlant awtistig yr wyf i wedi bod yn gweithio gyda nhw ers blynyddoedd wedi bod yn ceisio cael cyfarfod bord gron gyda Sir y Fflint ar lefel uwch, amlddisgyblaethol, ers dros saith mis erbyn hyn, dros 150 o ddiwrnodau, i drafod y rhwystrau cymdeithasol, seicolegol ac iechyd y maen nhw'n eu hwynebu. Oherwydd gohirio, oedi a chanslo, ni ddigwyddodd y cyfarfod hwnnw. Ond fe wnaethom ni godi'r mater gyda'r prif weithredwr. Rhoddodd ef y bai ar y bobl awtistig, sy'n dioddef mwy o ofid dwys, sydd ar ben eu tennyn, sy'n cysylltu â mi i ddweud eu bod yn ystyried hunanladdiad oherwydd yr argyfwng y cawsant eu gwthio iddo gan fethiant yr awdurdod lleol sy'n cynnal y gwasanaeth awtistiaeth integredig, sy'n methu â deall ystyr anghenion cyfathrebu a chymdeithasol pobl awtistig. Mae hyn, felly, yn ysgogi sefyllfa lle mae ei swyddogion ei hun yn gorfod ymdopi â sefyllfaoedd y mae'r prif weithredwr yn eu defnyddio wedyn fel esgus i beidio â chyfarfod â'r bobl sydd â'r atebion.
That was a very extensive range of issues raised there. I'll do my best to address most of them. In terms of the prosaic issue around updating the regulations and so on, obviously, we'll be looking to make sure that all the regulations that are required to be updated will be updated once the framework is in place, and the consultations are complete. And I'll just take that opportunity to say that we're very anxious that this completely reflects the views of disabled people and their representative organisations. And, as I said in the statement, we've had contact with a lot of individuals as well as representative organisations, and we want to encourage that to happen. We'll be making sure that we do roll it out. If the Member does have anything specific he'd like us to address in terms of roll-out and information, I'm more than happy to discuss that with him. All ideas are welcome, to make sure that it has as wide a dissemination as possible.
In terms of working with the DWP, we've worked very closely with them. My colleague the Minister for Welsh Language and Lifelong Learning, in her employability plan, has been working extremely hard to make sure that, under the title, 'Working Wales', all of the programmes available come together. The idea is to—forgive the analogy, Deputy Presiding Officer—hide the pipework, so that when people present for help, it's not their issue whether they've presented in the right place or on the right stream, but are actually assisted by everyone who's helping under the title, and that includes across UK Government agencies as well, to get them onto the right course, in the right place, at the right time, and that includes having the disability support.
He identified a number of individual issues that I'm more than happy to meet with him to discuss outside. And if there is anything I can do to ensure that meetings take place, I'm happy to do that alongside my colleague the Cabinet Secretary for public services. If we can assist on that specific issue, I'm more than happy to do it.
But I think, really, fundamentally, he's agreeing with me that what we're trying to do here is make sure that each individual disabled human being is regarded as unique and a person in their own right, and has the barriers that prevent them from taking part in society removed and that we don't perceive it as something that they need to do in order to access things. So, I'm very happy to discuss with him the issue that he raised around asking people to buy the right-sized wheelchairs, because that very definitely is not the model that I would like to see being rolled out.
So, when the action plan comes out, the Member will be able to see that we have a large range of issues around that. We'll be incorporating it into our various instructions to local authorities and other public service bodies around the way that they do commissioning and so on, but more importantly we will be looking to them and to ourselves as a Welsh Government—and I'm more than happy to take up the issue with the commissioner as the Member suggests—to be exemplar employers in this regard. I think we should be re-looking at our own targets and being world class in that. At the moment, I'm not happy that our targets are as stretching as they could be and we'll be looking to the public sector in Wales to lead the way to show other employers, in particular in Wales, as the Member is quite right: unless they have really severe life-limiting issues, everyone I meet also wants to work and be as independent as possible. So, we'll be looking to roll that framework out in that regard.
Dyna beth oedd amrywiaeth eang iawn o faterion yn cael eu codi. Gwnaf fy ngorau i fynd i'r afael â'r rhan fwyaf ohonyn nhw. O ran y mater di-fflach ynghylch diweddaru'r rheoliadau ac ati, yn amlwg, bwriadwn wneud yn siŵr y bydd y rheoliadau sydd angen eu diweddaru yn cael eu diweddaru pan fydd y fframwaith ar waith, a'r ymgynghoriadau wedi eu cwblhau. Ac rwyf am achub ar y cyfle hwn i ddweud ein bod yn bryderus iawn y bydd hyn yn llwyr adlewyrchu barn pobl anabl a'r sefydliadau sy'n eu cynrychioli. Ac, fel y dywedais yn y datganiad, rydym ni wedi cysylltu â llawer o unigolion yn ogystal â sefydliadau cynrychioliadol, ac rydym yn awyddus i annog hynny i ddigwydd. Byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod yn cyflwyno hyn. Os oes gan yr Aelod unrhyw beth penodol y byddai'n hoffi i ni roi sylw iddo o ran cyflwyniad a gwybodaeth, rwy'n fwy na pharod i drafod hynny gydag ef. Mae croeso i bob syniad, i wneud yn siŵr ei fod yn cael ei ledaenu mor eang â phosibl.
O ran gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, rydym ni wedi gweithio'n agos iawn â nhw. Mae fy nghyd-Aelod Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, yn ei chynllun cyflogadwyedd, wedi bod yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod yr holl raglenni sydd ar gael yn dod at ei gilydd dan y teitl 'Cymru'n Gweithio'. Y syniad yw—maddeuwch y gyfatebiaeth, Dirprwy Lywydd—cuddio'r mecanwaith, wrth i bobl ddod i ofyn am gymorth. Nid mater iddyn nhw yw eu bod wedi dod i'r lle iawn neu yn y ffrwd gywir, ond eu bod yn cael cymorth gan bawb mewn gwirionedd sydd yn helpu o dan y teitl, ac mae hynny'n cynnwys asiantaethau Llywodraeth y DU hefyd, i'w cael ar y trywydd iawn, yn y lle iawn, ar yr amser iawn, ac mae hynny'n cynnwys cael y cymorth anabledd.
Nododd nifer o faterion unigol yr wyf yn fwy na pharod i gwrdd ag ef i'w trafod y tu allan. Ac os oes unrhyw beth y gallaf ei wneud i sicrhau bod cyfarfodydd yn digwydd, rwy'n hapus i wneud hynny ochr yn ochr â'm cyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus. Os gallwn ei helpu ef ar y mater penodol hwnnw, rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.
Ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, yn y bôn, ei fod yn cytuno â mi mai'r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yn y fan yma yw sicrhau bod pob unigolyn anabl yn cael ei ystyried yn unigolyn unigryw yn ei hanfod, a bod y rhwystrau sy'n ei atal rhag cymryd rhan mewn cymdeithas yn cael eu chwalu ac nad ydym yn gweld hyn fel rhywbeth y mae angen iddyn nhw ei wneud er mwyn cael mynediad at bethau. Felly, rwy'n hapus iawn i drafod gydag ef y mater a gododd ynglŷn â gofyn i bobl brynu cadeiriau olwyn o faint arbennig, oherwydd yn sicr nid dyna'r model yr hoffwn i ei weld yn cael ei gyflwyno.
Felly, pan gaiff y cynllun gweithredu ei gyhoeddi, bydd yr Aelod yn gallu gweld bod gennym ni amrywiaeth eang o faterion yn ymwneud â hynny. Byddwn yn ei ymgorffori yn ein cyfarwyddiadau amrywiol i awdurdodau lleol a chyrff gwasanaethau cyhoeddus eraill ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n comisiynu ac yn y blaen, ond yn bwysicach byddwn yn disgwyl iddyn nhw ac i ni ein hunain yn Llywodraeth Cymru—ac rwy'n fwy na hapus i drafod y mater gyda'r Comisiynydd fel y mae'r Aelod yn ei awgrymu—fod yn gyflogwyr enghreifftiol yn hyn o beth. Credaf y dylem fod yn ailedrych ar ein targedau ni ein hunain a bod ar y blaen trwy'r byd i'r perwyl hwnnw. Ar hyn o bryd, nid wyf wedi fy modloni bod ein targedau mor ymestynnol ag y gallen nhw fod, a byddwn yn ceisio cael y sector cyhoeddus yng Nghymru i arwain y ffordd a dangos i gyflogwyr eraill, yn arbennig yng Nghymru, gan fod yr Aelod yn hollol iawn: oni bai bod ganddyn nhw gyflwr difrifol iawn sy'n cyfyngu ar fywyd, mae pawb yr wyf innau'n ei gyfarfod hefyd yn dymuno gweithio a bod mor annibynnol â phosibl. Felly, bwriadwn gyflwyno'r fframwaith hwnnw yn hynny o beth.
Diolch am y datganiad ar y pwnc pwysig yma ar weithredu ar anabledd a gwella'r cyfleoedd ar gyfer byw yn annibynnol. Mae'r pwnc yn un pwysig, ond gyda phob parch nid yw'r datganiad ei hun yn ein goleuo ni rhyw lawer. Beth sydd yma ydy datganiad yn dweud bod cyhoeddiad ar ei ffordd. Yr wythnos nesaf, bydd y Llywodraeth yn cyhoeddi fframwaith newydd a chynllun gweithredu—dyna mae'r datganiad yma'n dweud wrthym ni yn y bôn. Rŵan, nid oes gen i syniad beth fydd cynnwys y fframwaith, nid oes gen i syniad beth fydd ymateb pobl anabl iddo, nac ymateb yr elusennau a'r grwpiau sy'n cynrychioli pobl anabl. Felly, fy nghwestiwn cyntaf ydy: oni fyddai wedi bod yn well cyhoeddi'r datganiad ar ôl ichi gyhoeddi'r fframwaith newydd fel bod gyda ni rhywbeth i gnoi cil arno fo, rhywbeth i'w drafod, rhywbeth i ymateb iddo fo, a rhywbeth i'w gloriannu?
Yn absenoldeb unrhyw beth i'r gwrthbleidiau graffu arno fo, rwyf am ofyn ichi am rhywbeth sydd yn bwysig i bobl anabl ond sydd ddim yn y datganiad, sef grant byw'n annibynnol Cymru. Mae Mark Isherwood wedi sôn am hwn yn barod. Rwyf am ddod ato fo o gyfeiriad ychydig yn wahanol. Fel y gwyddoch chi, mae'n bolisi gan eich plaid chi i gadw'r grant yma ac i beidio â chaniatáu i bobl anabl gael eu cefnogi o gyllidebau cyffredinol cynghorau. Roedd eich cynhadledd yn ddoeth iawn i fabwysiadau'r polisi hwnnw. Felly, a gaf i ofyn hyn? Yn absenoldeb unrhyw beth sylweddol yn eich datganiad chi heddiw yma, a gaf i ofyn ail gwestiwn—ac fy nghwestiwn olaf i—sef: pryd fydd Llywodraeth Cymru o dan arweiniad Llafur yn mabwysiadu polisi'r Blaid Lafur a chyhoeddi y bydd y grant byw'n annibynnol yn parhau a ddim yn diflannu erbyn 2020?
Thank you for the statement on this important issue on action on disability and the right to independent living. It’s an important topic, but with all due respect, the statement itself doesn't enlighten us a great deal. What we have is a statement telling us that there’s an announcement to be made. Next week, the Government will publish its new framework and action plan—that’s what this statement tells us, basically. Now, I have no idea what the content of that framework will be, I have no idea what the response of disabled people will be to it, or the response of the charities and groups representing disabled people. So, my first question is: wouldn't it have been better to have made the statement after you'd published the new framework, so that we'd have something to consider, something to discuss, something to respond to, and something that we could weigh up?
In the absence of anything for the opposition parties to scrutinise, I'm going to ask you about something that is important to disabled people but isn't contained within the statement, namely the Welsh independent living grant. Mark Isherwood has already mentioned this. I want to approach it from a slightly different angle. As you know, it's a policy of your party to retain this grant and not to allow disabled people to be supported from general budgets within councils. Your conference very wisely adopted that policy. So, can I ask you this? In the absence of anything of substance in your statement today, can I ask a second question—and my final question—namely: when will the Welsh Government under the leadership of the Labour Party adopt the Labour Party’s policy and announce that the independent living grant will remain and won't be disappearing by 2020?
I recognise Siân Gwenllian's first point. The timing is always a problem. I very much, though, wanted to highlight the launch, give it as much publicity as possible and encourage as much response as possible. I will, Deputy Presiding Officer, once we've got the consultation responses in, be coming back to the Chamber to give another statement to make sure that people can scrutinise the substance of it as well. I think that's a fair point. It's always very difficult to know whether it's better to go afterwards or beforehand, but I very much wanted to emphasise (a) the role of disabled people and their representatives across Wales have had in putting together the framework on which we're about to consult, and then the opportunity for further consultation. We absolutely want to get this to be as good as it possibly can be for the disabled people themselves. So, I take her point. I think it's a point well made, but it was a judgment call really to highlight the framework before we launch it to make sure that Members are aware and expecting it, and then I absolutely undertake to come back with the substance of it once we've had the consultation. I think that's a fair point.
In terms of the independent living grant, my colleague the Minister behind me has just very kindly passed me a note that tells me—as I explained to Siân Gwenllian when I was answering questions on my own portfolio, last week I think that was, I have an overview across the piece for Welsh Government and an influencing role with colleagues, but quite a lot of the detail of this is actually in different portfolios. So, that particular grant is actually in my colleague Minister's portfolio. But I'm told that the transition is proceeding well—we're very closely monitoring it. They're independently carrying out an evaluation of people's experience—we're doing it under the social model, so, 'What matters to me'. We've had this conversation between us quite a lot. It's very much around making sure that what we go forward with matters, works and is what people actually want. Our experience with people who transition is that it's been very good indeed, in answer to your question, but I do take your original point and I will undertake to come back with the substance.
Rwy'n cydnabod pwynt cyntaf Siân Gwenllian. Mae'r amseru bob amser yn broblem. Hoffwn yn fawr iawn, er hynny, dynnu sylw at y lansiad, a rhoi cymaint o gyhoeddusrwydd ag y bo modd iddo ac annog cymaint o ymateb ag y bo modd. Byddaf, Dirprwy Lywydd, pan fydd gennym yr ymatebion i'r ymgynghoriad, yn dychwelyd i'r Siambr i roi datganiad arall i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu craffu ar ei sylwedd hefyd. Credaf fod hwnnw'n bwynt teg. Mae bob amser yn anodd iawn gwybod a yw'n well ei wneud yn gyntaf neu wedyn, ond roeddwn yn awyddus iawn i bwysleisio (a) gwaith pobl anabl a'u cynrychiolwyr ledled Cymru wrth lunio'r fframwaith yr ydym ar fin ymgynghori arno, ac yna'r cyfle i ymgynghori ymhellach. Ein dyhead mwyaf yw sicrhau mai dyma'r peth gorau posib ar gyfer y bobl anabl eu hunain. Felly, rwy'n derbyn ei phwynt hi. Credaf ei fod yn bwynt dilys, ond penderfyniad oedd hyn mewn gwirionedd i dynnu sylw at y fframwaith cyn i ni ei lansio i wneud yn siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol ohono ac yn disgwyl amdano. Yna, yn bendant byddaf yn dod yn ôl gyda'r sylwedd ar ôl i ni gael yr ymgynghoriad . Credaf fod hwnnw'n bwynt teg.
O ran y grant byw'n annibynnol, mae fy nghyd-Aelod y Gweinidog y tu ôl i mi newydd roi nodyn i mi yn garedig iawn i ddweud wrthyf—fel yr eglurais i Siân Gwenllian pan oeddwn yn ateb cwestiynau ar fy mhortffolio fy hun, yr wythnos diwethaf oedd hynny rwy'n credu, mae gennyf i swyddogaeth oruchwylio gyffredinol ar gyfer Llywodraeth Cymru a swyddogaeth i ddylanwadu ar gydweithwyr, ond mewn gwirionedd mae llawer o'r manylion hyn mewn gwahanol bortffolios. Felly, mewn gwirionedd, mae'r grant penodol hwnnw ym mhortffolio Gweinidog sy'n gydweithiwr i mi. Ond rwy'n clywed bod y cyfnod pontio yn mynd rhagddo'n dda iawn—rydym yn ei fonitro'n agos iawn. Maen nhw'n cwblhau gwerthusiad yn annibynnol o brofiad pobl—rydym yn cyflawni hyn o dan y model cymdeithasol, felly, 'Beth sy'n bwysig i mi'. Rydym wedi cael y sgwrs hon gyda'n gilydd yn weddol aml. Mae'n ymwneud i raddau helaeth â gwneud yn siŵr bod yr hyn a gyflwynwn yn bwysig a'i fod yn gweithio ac mai dyna ddymuniad pobl mewn gwirionedd. Ein profiad â phobl sy'n pontio yw ei fod wedi bod yn dda iawn, i ateb eich cwestiwn, ond rwyf yn derbyn eich pwynt gwreiddiol a byddaf yn ymrwymo i ddod yn ôl gyda'r sylwedd.
Can I first of all welcome the Welsh Government's statement? I'm sure no-one would disagree with the Welsh Government's commitment to help disabled people to fulfil their potential and achieve their ambitions and dreams—everybody should be able to do that. I agree that this is no easy task, because it requires us to work hard to remove barriers that get in the way of such ambitions.
As the Cabinet Secretary said, there are 75,000 disabled people in Wales who are actively seeking work or would like to work. That's almost 2,000 per constituency. Can I declare an interest? My sister, who is one of your constituents, is actually one of them.
Does the Cabinet Secretary agree that unless we have quotas or a financial incentive, then employers and personnel departments will not change their attitudes? We're going to have to either incentivise them or do something to them. It's pointless saying, 'We want you to employ more disabled people'—we've said that for decades, and they haven't. So, I think we need to do something much more active than we have.
Can I just talk about transport? We have a series of simple actions that could make life easier for those with disabilities to travel, such as public transport announcing stops and the removal of pavement clutter to help those with sight loss; public transport showing the next stop to help those with hearing loss; wheelchair access to public transport; road crossovers; and more than one wheelchair user being able to use a bus at any one time. These are not asking a lot, but they would make huge differences to the lives of a lot of people who suffer with disabilities.
On the independent living grant, I belong to that large number of people, including in our party, who are disappointed that it ended. What I will ask is—. I don't think it's going to be coming back, so I'm not going to ask whether you'll bring it back, because I think the answer is going to be 'no', but can I ask that the Cabinet Secretary, whichever one it happens to be, asks that local authorities report their spending in that area? So, although it's not a specific grant, it'll get reported back how much each local authority spends on it, and that'll be reported in such a way that it becomes available to all of us. So, if our local authority is spending less than they did previously, I think many of us would want to take it up with them.
A gaf i yn gyntaf oll groesawu datganiad Llywodraeth Cymru? Rwy'n siŵr na fyddai unrhyw un yn anghytuno ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i helpu pobl anabl i gyflawni eu potensial a gwireddu eu dyheadau a'u breuddwydion—dylai pawb allu gwneud hynny. Cytunaf nad yw hon yn dasg hawdd, oherwydd mae'n gofyn inni weithio'n galed i chwalu'r rhwystrau sy'n eu hatal rhag uchelgeisiau o'r fath.
Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, ceir 75,000 o bobl anabl yng Nghymru sydd wrthi'n chwilio am waith neu a fyddai'n hoffi gweithio. Mae hynny'n bron i 2,000 fesul etholaeth. A gaf i ddatgan buddiant? Mae fy chwaer, sydd yn un o'ch etholwyr chi, yn un ohonyn nhw, mewn gwirionedd.
A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno oni bai bod gennym ni gwotâu neu gymhelliant ariannol, na fydd cyflogwyr nac adrannau personél yn newid yn eu hagweddau? Bydd yn rhaid inni naill ai roi cymhelliant iddyn nhw neu wneud rhywbeth iddyn nhw. Nid oes gwerth mewn dweud, 'Rydym ni'n awyddus ichi gyflogi mwy o bobl anabl'—rydym wedi dweud hynny ers degawdau, ac nid ydyn nhw wedi gwneud hynny. Felly, rwyf i o'r farn bod angen inni wneud rhywbeth llawer mwy rhagweithiol nag o'r blaen.
A gaf i ddweud gair am drafnidiaeth? Mae gennym ni gyfres o gamau syml a allai wneud bywyd pobl anabl yn haws wrth deithio, fel cludiant cyhoeddus yn enwi'r arosfannau ar goedd a chael gwared ar annibendod palmant i helpu'r rhai â nam ar y golwg; cludiant cyhoeddus yn arddangos yr arhosfan nesaf i helpu'r rhai sydd yn drwm eu clyw; hygyrchedd cludiant cyhoeddus i gadeiriau olwyn; llwybrau i groesi ffyrdd; a mwy nag un defnyddiwr cadair olwyn yn gallu defnyddio bws ar yr un pryd. Nid yw'r rhain yn gofyn llawer, ond byddent yn gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau llawer o'r bobl sy'n dioddef anableddau.
O ran y grant byw'n annibynnol, rwy'n un o'r nifer fawr o bobl, gan gynnwys yn ein plaid ni, sy'n siomedig ei fod wedi dod i ben. Yr hyn yr wyf am ei ofyn yw—. Nid wyf i'n credu y daw yn ei ôl, felly nid wyf am ofyn a fyddwch yn dod ag ef yn ei ôl, oherwydd rwy'n credu mai'r ateb fyddai 'nac ydym'. Ond a gaf i ofyn bod Ysgrifennydd y Cabinet, pa un bynnag bynnag ydyw, yn gofyn bod awdurdodau lleol yn adrodd am eu gwariant yn y maes hwn? Felly, er nad yw'n grant penodol, adroddir yn ôl faint y mae pob awdurdod lleol yn ei wario arno, a chaiff hynny ei adrodd fel y bydd ar gael i bob un ohonom ni. Felly, os yw ein hawdurdod lleol yn gwario llai nag o'r blaen, credaf y byddai llawer ohonom yn awyddus i godi'r mater gyda nhw.
The Minister's hearing very clearly, I think, the message, and I think that that last point there was very well made. Yes, absolutely, in terms of the public transport points, I also think they were very well made, Mike Hedges. We've had many discussions between us about various bus services in your constituency that cross into mine, and I couldn't agree more around the announcements, the visual aids and accessibility. I've had several helpful conversations with my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport along those lines. We will be looking to make sure that the framework takes those into account.
In terms of the active encouragement to employers, I had the great privilege to speak at the Disability Confident conference in his own constituency a couple of weeks ago. That was exactly that—we were talking around what we could do to incentivise employers. The UK Government's target of 1 million people across the UK is about 55,000 for Wales. We want to work very closely with them to get that up to the 70,000 that he identified, ensuring that Welsh money and UK Government money dovetail together to give people the best incentive, and that will be looking to see what incentivises employers, in terms of changing their attitudes. Often, it is attitudinal—it's not really a physical barrier. The conference highlighted that with a number of issues that employers there were very surprised to find were easily available and inexpensive.
I am looking as well at a scheme that many disability charities and our own Disability Wales people have asked me to look into, which is a sort of scores-on-the-doors system that shows accessibility for particular businesses. There's no reason that we couldn't extend that to employers as well.
Mae'r Gweinidog yn clywed y neges yn glir iawn, rwy'n credu, ac rwyf i o'r farn bod y pwynt olaf yna wedi ei wneud yn dda iawn. Ie, yn bendant, o ran y pwyntiau ar gludiant cyhoeddus, credaf eu bod hwythau wedi eu gwneud yn dda iawn hefyd, Mike Hedges. Rydym wedi cael llawer o drafodaethau ar wasanaethau bws amrywiol yn eich etholaeth chi sy'n croesi i'm hetholaeth innau, ac ni allwn gytuno mwy ynglŷn â'r cyhoeddiadau, cymhorthion gweledol a hygyrchedd. Cefais sawl sgwrs fuddiol gyda fy nghyd-Aelod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â hynny. Rydym yn golygu gwneud yn siŵr y bydd y fframwaith yn cymryd hynny i ystyriaeth.
O ran anogaeth weithredol i gyflogwyr, cefais y fraint fawr o siarad yng nghynhadledd Hyderus o ran Anabledd yn ei etholaeth ef ei hun ychydig wythnosau yn ôl. Dyna'n union oedd hynny—roeddem yn sôn am yr hyn y gellid ei wneud i gymell cyflogwyr. Mae targed Llywodraeth y DU o 1 miliwn o bobl ledled y DU yn golygu tua 55,000 ar gyfer Cymru. Rydym yn awyddus i weithio'n agos iawn gyda nhw i gynyddu hynny i'r 70,000 a nodwyd ganddo, gan sicrhau bod arian Cymru ac arian Llywodraeth y DU yn uno i roi'r cymhelliad gorau i bobl, a bydd hynny'n edrych i weld beth sy'n cymell cyflogwyr, o ran newid eu hagweddau. Yn aml, mae'n ymwneud ag agweddau—nid rhwystr corfforol ydyw mewn gwirionedd. Tynnwyd sylw yn y gynhadledd at y ffaith fod y cyflogwyr yno wedi eu synnu'n fawr i ddarganfod bod y cymhellion ar gael yn hawdd ac yn rhesymol eu pris.
Rwyf hefyd yn ystyried cynllun y mae llawer o elusennau anabledd a'n pobl ein hunain yn Anabledd Cymru wedi gofyn i mi edrych arno, sef rhyw fath o system sgorio sy'n arddangos hygyrchedd i fusnesau arbennig. Nid oes unrhyw reswm pam na allai hynny ymestyn i gyflogwyr hefyd.
I'm very grateful to you, leader of the house, for your response to Siân Gwenllian's question, because I was about to raise the same point, that it is a bit difficult to have a sensible discussion about a framework that one hasn't yet read, but I also take your point that you wish to highlight the fact that the consultation has begun, and I very much welcome your commitment to, at the end of the consultation, bringing your proposals back to this Chamber, so that we can discuss them in some detail.
I have one particular question in this context. I very much welcome what you said about reinforcing the Assembly and the Welsh Government's commitment to the social model of disability, which is incredibly important. Your statement refers to the UN convention and refers to other legislation. Would you agree with me, leader of the house—and it refers, in a sense, to some of the points that Mike Hedges has made—that there must be some legal redress for disabled people in Wales when their rights under the new framework are not met? Would you agree with me—and I think everybody in this Chamber would probably agree—that the Equality Act 2010 is not proving a very effective mechanism for disabled people to use when they feel as individuals that their rights are not being met? So, will you agree to give, in the context of the discussions around the new framework, further consideration to the matter we debated last week when we considered the potential of embedding into Welsh law the UN convention, which might then give disabled people rights under Welsh law to seek redress if their needs under the framework were not being met, either by service providers or potentially also by employers?
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi, arweinydd y Tŷ, am eich ymateb i gwestiwn Siân Gwenllian, oherwydd roeddwn innau am godi'r un pwynt, ei bod braidd yn anodd cael trafodaeth synhwyrol am fframwaith nad oes neb wedi ei ddarllen eto. Ond rwyf hefyd yn derbyn eich pwynt eich bod yn dymuno tynnu sylw at y ffaith bod ymgynghoriad wedi dechrau, ac rwy'n croesawu'n fawr eich ymrwymiad, ar ddiwedd yr ymgynghoriad, i ddod â'ch cynigion yn ôl i'r Siambr hon, fel y gallwn eu trafod gyda pheth manylder.
Mae gennyf un cwestiwn penodol yn y cyd-destun hwn. Rwy'n croesawu'n fawr yr hyn yr oeddech yn ei ddweud am atgyfnerthu ymrwymiad y Cynulliad a Llywodraeth Cymru i'r model cymdeithasol o anabledd, sy'n eithriadol o bwysig. Mae eich datganiad yn cyfeirio at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ac yn cyfeirio at ddeddfwriaeth arall. A wnewch chi gytuno â mi, arweinydd y tŷ—ac mae hyn yn cyfeirio, ar un ystyr, at rai o'r pwyntiau a wnaeth Mike Hedges—bod yn rhaid cael rhywfaint o iawndal cyfreithiol ar gyfer pobl anabl yng Nghymru pan na fodlonir eu hawliau dan y fframwaith newydd? A wnewch chi gytuno â mi—a chredaf y byddai pawb yn y Siambr hon yn cytuno fwy na thebyg—nad yw Deddf Cydraddoldeb 2010 yn ymddangos yn fecanwaith effeithiol iawn i bobl anabl ei ddefnyddio pan fyddan nhw'n teimlo fel unigolion nad yw eu hawliau yn cael eu bodloni? Felly, a wnewch chi gytuno i roi ystyriaeth bellach i'r mater a drafodwyd gennym yr wythnos diwethaf pan ystyriwyd y posibilrwydd o ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig i gyfraith Cymru, yng nghyd-destun y trafodaethau ar y fframwaith newydd, a allai roi i bobl anabl hawliau dan gyfraith Cymru i geisio iawndal os nad yw eu hanghenion o dan y fframwaith yn cael eu diwallu, naill ai gan ddarparwyr gwasanaethau neu o bosibl gan gyflogwyr hefyd?
Yes. Helen Mary Jones makes a lot of very good points there, and as I said in our debate on her legislative proposal, I'm very keen to see how the framework legislation currently fits together, what incorporating the convention directly may or may not do to that, and to work out a system that gives people the maximum benefit of all of that legislation in terms of their rights, and their ability to actually get the services and access that they want. So, I'm very much looking forward to our discussion about that.
I'm very keen, Deputy Presiding Officer, to make sure that instead of layering things on top of each other, we actually make them into a seamless whole, so that people have an open and transparent, easily accessible and usable system that actually does make their lives better, which is what we're after here, and particularly emphasises to those people currently putting barriers in the way that that's not an acceptable mode of behaviour here in Wales.
Gwnaf. Mae Helen Mary Jones yn gwneud llawer o bwyntiau da iawn yn y fan yna. Fel y dywedais yn ein dadl ar ei chynnig deddfwriaethol, rwy'n awyddus iawn i weld sut mae deddfwriaeth y fframwaith yn clymu at ei gilydd ar hyn o bryd, beth allai ymgorffori'r confensiwn yn uniongyrchol wneud i hynny neu beidio, a llunio system sy'n rhoi i bobl y budd mwyaf posibl o'r holl ddeddfwriaeth honno o ran eu hawliau, a'u gallu i gael y gwasanaethau a'r hygyrchedd sydd eu heisiau arnyn nhw mewn gwirionedd. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ein trafodaeth ynglŷn â hynny.
Rwy'n awyddus iawn, Dirprwy Lywydd, i wneud yn siŵr ein bod ni, mewn gwirionedd, yn hytrach na haenu pethau ar ben ei gilydd, yn eu llunio'n gyfanwaith di-dor, fel bod gan bobl system agored a thryloyw, sy'n hygyrch ac yn hawdd ei defnyddio ac sydd mewn gwirionedd yn gwella eu bywydau. Dyma'r hyn a fynnwn yma, ac rydym yn pwysleisio i'r bobl hynny sydd ar hyn o bryd yn rhoi rhwystrau yn y ffordd, nad yw honno'n ffordd dderbyniol o ymddwyn yma yng Nghymru.
Thank you for the statement on the framework for independent living, which very much, of course, is one of my key political priorities and experience. I'm glad to contribute to this statement as a trustee of Vale People First, having seen the transformation of the lives of people with learning disabilities over the past 40 years, since the inquiry into Ely hospital led to a pioneering strategy for the closure of long-stay hospitals to community living. As a former south Glamorgan county councillor, I chaired Nimrod to see the transformation of the resettlement from Ely hospital. Featured recently in the Senedd was an exhibition of the first Cardiff University social services home, established in Cathays.
One of the first actions I took as health and social services Minister was to fund and accelerate the closure of long-stay hospitals in Wales. I think Dai Lloyd, David Melding and others in the Chamber meant that there was very much cross-party support for that. But I was also the Minister in 2013 receiving a petition, and that's where the Petitions Committee came into play. A petitioner from Disability Wales was calling for a framework for action for independent living. What was key was that we set up a strategic cross-Welsh Government panel led by a senior civil servant. We secured commitment across the Government to fulfil the social model of disability, and it's interesting that you've actually got two Ministers here behind you who were all key to actually delivering your framework, because unless you can break down the silos and get that cross-Government action, you won't have a framework for independent living.
I also, like Helen Mary, want to know how you see this as a way of delivering the social model of disability, which, actually, we embraced in the first session of this Assembly. How can you drive that cross-Government policy to embed the framework in policy and legislation? And do you welcome the role of organisations like Vale People First being replicated across Wales, which leads on the rights and empowerment of people with learning disabilities?
Diolch i chi am y datganiad ar y fframwaith ar gyfer byw'n annibynnol, sydd i raddau helaeth iawn, wrth gwrs, yn un o'm prif flaenoriaethau gwleidyddol ac mae gennyf brofiad mawr yn y maes. Rwy'n falch o gyfrannu at y datganiad hwn fel un o ymddiriedolwyr Vale People First, ar ôl gweld y gweddnewid ym mywydau pobl ag anableddau dysgu dros y 40 mlynedd diwethaf, ers i'r ymchwiliad i ysbyty Trelái arwain at strategaeth arloesol ar gyfer cau ysbytai arhosiad hir a chael mwy o fyw yn y gymuned. Fel cyn-gynghorydd yn Sir De Morgannwg, cadeiriais Nimrod a gweld gweddnewid yr adsefydlu o ysbyty Trelái. Roedd arddangosfa yn y Senedd yn ddiweddar o gartref cyntaf gwasanaethau cymdeithasol Prifysgol Caerdydd, a sefydlwyd yn Cathays.
Un o'r camau cyntaf a gymerais fel Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol oedd ariannu a chyflymu'r broses o gau ysbytai arhosiad hir yng Nghymru. Credaf fod cael Dai Lloyd, David Melding ac eraill yn y Siambr yn golygu bod llawer iawn o gefnogaeth drawsbleidiol i hynny. Ond fi oedd y Gweinidog yn 2013 hefyd a wnaeth dderbyn deiseb, a dyna pryd y daeth y Pwyllgor Deisebau i chwarae rhan. Roedd deisebydd o Anabledd Cymru yn galw am fframwaith ar gyfer gweithredu ar fyw'n annibynnol. Yr hyn oedd yn allweddol oedd ein bod yn sefydlu panel strategol ar draws Lywodraeth Cymru dan arweiniad uwch was sifil. Sicrhawyd ymrwymiad ledled y Llywodraeth i gyflawni'r model cymdeithasol o anabledd, ac mae'n ddiddorol bod gennych mewn gwirionedd ddau Weinidog yma y tu cefn i chi a oedd fel ei gilydd yn allweddol i gyflawniad eich fframwaith mewn gwirionedd, oherwydd oni bai i chi dorri'r seilos a chael y camau trawslywodraethol hynny, ni fyddai gennych chi fframwaith ar gyfer byw'n annibynnol.
Hefyd, fel Helen Mary, rwyf innau yn awyddus i gael gwybod sut yr ydych chi'n gweld hyn fel ffordd o ddarparu'r model cymdeithasol o anabledd, y gwnaethom ni, mewn gwirionedd, ei groesawu yn sesiwn cyntaf y Cynulliad hwn. Sut mae symbylu'r polisi trawslywodraethol hwnnw i ymsefydlu'r fframwaith mewn polisi a deddfwriaeth? Ac a ydych chi'n croesawu gwaith sefydliadau fel Vale People First yn cael ei ailadrodd ledled Cymru, sy'n rhoi arweiniad ar hawliau a grymuso pobl ag anableddau dysgu?
Yes. Starting with that last matter first, I very much welcome them, and one of the reasons I wanted to bring this statement forward was to encourage groups like Vale People First to come forward with anything that they think we've left out, or we can enhance, or we could add to the framework when it comes out. Of course, we have already extensively consulted—we wanted to have it as good as it could be before we went out to consultation, so it won't be a surprise to organisations. Nevertheless, we want them to comment back to us and I very much welcome the comments back of all of the elected Members who have much experience on this matter. Jane Hutt, you're very much one of those, in terms of what you think the framework could add or how it could fit together. And as I said in response to Helen Mary Jones, I'm very keen to make sure that we have a transparent and open pathway for all of the elements of somebody's life that need to come together here, so that it's very clear to employers, members of civic society, businesses, and people themselves what this framework requires of them and what they need to do to comply with it, and, you know, what the carrots and sticks associated with compliance or otherwise are. I've worked very closely with a range of Ministers, who are actually behind me at the moment, but other Ministers as well, and we've mentioned today public services—public transport, for example—to make sure that we that we have a cross-Government framework, following in your footsteps, I must say, to make sure that this isn't siloed, that it does take into account action right across.
If I could just, Deputy Presiding Officer, make one point here—. So, for example, the Equality Act 2010—there's an issue about whether we incorporate the UN convention or we bring bits of it into force straight away or we change the wording slightly to make it mesh better together. I want to have a proper conversation to ensure that what we get out of that is really fit for purpose into the future, rather than just doing it piecemeal. I'm very interested in that conversation going forward and I very much hope that the framework, when you see it, and the action plan in particular that goes with it, sets out that as a pathway.
Ydw. Gan ddechrau gyda'r mater diwethaf hwnnw'n gyntaf, rwy'n eu croesawu'n fawr iawn. Un o'r rhesymau yr oeddwn yn awyddus i gyflwyno'r datganiad hwn oedd er mwyn annog grwpiau fel Vale People First i gyflwyno unrhyw beth y maen nhw'n credu ein bod wedi ei adael allan, neu y gallem ei wella, neu y gallem ei ychwanegu at y fframwaith pan ddaw. Wrth gwrs, rydym wedi ymgynghori'n helaeth eisoes—roeddem am gael fframwaith cystal â phosib cyn i ni fynd i ymgynghoriad, fel na fydd yn peri syndod i sefydliadau. Serch hynny, rydym yn awyddus iddyn nhw ddod â'u sylwadau yn ôl atom ni ac rwy'n croesawu'n fawr iawn y sylwadau gan bob un o'r Aelodau etholedig sydd â llawer o brofiad yn y mater hwn. Jane Hutt, rydych chi yn sicr yn un o'r rheini, o ran yr hyn y credwch y gellid ei ychwanegu at y fframwaith neu sut y gallai glymu at ei gilydd. Ac fel y dywedais mewn ymateb i Helen Mary Jones, rwy'n awyddus iawn i wneud yn siŵr bod gennym ni lwybr tryloyw ac agored ar gyfer yr holl elfennau ym mywyd rhywun y mae angen eu dwyn ynghyd yma, fel ei bod yn eglur iawn i gyflogwyr, aelodau cymdeithas ddinesig, busnesau a'r bobl eu hunain beth sy'n ofynnol ganddynt gan y fframwaith hwn a'r hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud i gydymffurfio ag ef, a'r cymhellion a'r cosbau sy'n gysylltiedig â chydymffurfio neu beidio. Rwyf wedi gweithio'n agos iawn gydag amryw o Weinidogion, sydd y tu cefn i mi ar hyn o bryd, ond Gweinidogion eraill hefyd, ac rydym wedi sôn am wasanaethau cyhoeddus heddiw—cludiant cyhoeddus, er enghraifft—i wneud yn siŵr bod gennym ni fframwaith trawslywodraethol, yn dilyn ôl eich troed chi, mae'n rhaid i mi ddweud, i wneud yn siŵr nad oes natur seilo i hyn, ond ei fod yn cymryd i ystyriaeth weithredu ledled y gyfundrefn gyfan.
Pe caf i, Dirprwy Lywydd, wneud ond un pwynt yma—. Felly, er enghraifft, Deddf Cydraddoldeb 2010—mae mater yn codi o ran a ydym yn ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig neu a ydym yn dwyn darnau ohono i rym yn syth neu'n newid y geiriad ychydig i'w gael i asio'n well. Rwy'n eiddgar i gael sgwrs briodol i sicrhau ein bod yn cael yr hyn sy'n addas at y diben allan o hynny i'r dyfodol, yn hytrach na dim ond gwneud hynny fesul tipyn. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn y sgwrs honno wrth iddi fynd ymlaen ac rwy'n mawr obeithio y bydd y fframwaith, pan welwch ef, a'r cynllun gweithredu yn enwedig sy'n mynd gydag ef, yn nodi hynny fel llwybr.
Finally, Caroline Jones.
Yn olaf, Caroline Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement, leader of the house. I welcome your Government's updated framework for action on independent living. Independent living is something we all take for granted, but for a person with disabilities there are so many barriers that make independent living almost impossible for many. My neighbour, for example, travels 15 minutes in his wheelchair to catch a bus so that he can meet his friends and live as independently as he wishes. But very often there is insufficient room on the bus to take him, so he waits in all weathers for another bus to come along; he waits hopefully that this will happen. So, this desperately needs addressing.
The previous framework, although far from perfect, was widely welcomed, as it outlined the actions needed to remove many of the barriers facing disabled people in Wales. Unfortunately, it has failed to make major improvements in many areas, as highlighted.
The proportion of disabled people living in poverty in Wales has risen by over 40 per cent in recent years. Around two fifths of Wales’s disabled people now live in income poverty. Whilst some of this increase can be attributed to the ill-conceived welfare reform policies of the UK Government, according to the Joseph Rowntree Foundation, this is not the main cause for the increasing poverty in Wales. They point to the growing employment gap between disabled and non-disabled people.
The Cabinet Secretary called the poverty statistics a national disgrace, and unless we take positive action to address the barriers it will be a matter of national shame. I look forward to reading the specific actions your Government will take to address some of these barriers, leader of the house, however I would be grateful if you would outline the actions you are taking to address the impact of the UK Government’s welfare reforms.
I welcome the news that the roll-out of universal credit has been delayed once again. Hopefully, the UK Government will rethink this scheme. It may have been introduced with the best intentions but it has left many people destitute. Leader of the house, will you be making representations to the UK Government to ensure that universal credit is not rolled out in Wales until it can be guaranteed that disabled people will not be worse off?
Leader of the house, barrier-free transport has a key role to play in providing not only independence but a route out of poverty and the examples that I have highlighted of disabled people being refused taxis or charged extra because they require an accessible vehicle. So, what can the Welsh Government do to ensure that local authorities stamp out this immoral and illegal practice?
Finally, leader of the house, the Equality and Human Rights Commission highlighted the chronic shortage of accessible housing in Wales, calling it Wales's hidden crisis. So, can you outline the actions you are taking to increase the availability of accessible housing in Wales?
Thank you once again for your statement, and I look forward to scrutinising the details of the updated framework and action plan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad, arweinydd y tŷ. Rwy'n croesawu fframwaith diweddar eich Llywodraeth ar gyfer gweithredu ar fyw'n annibynnol. Mae cael byw'n annibynnol yn rhywbeth yr ydym i gyd yn ei gymryd yn ganiataol, ond i unigolyn ag anableddau ceir cymaint o rwystrau sy'n gwneud byw'n annibynnol bron yn amhosibl i lawer. Mae cymydog i mi, er enghraifft, yn teithio 15 munud yn ei gadair olwyn i gael bws fel y gall gwrdd â'i ffrindiau a byw mor annibynnol ag y mae'n ei ddymuno. Ond yn aml iawn nid oes digon o le ar y bws i fynd ag ef, felly bydd yn aros ym mhob tywydd am fws arall i ddod; mae ef yn aros yn obeithiol iawn y bydd hyn yn digwydd. Felly, mae angen dirfawr i fynd i'r afael â hyn.
Er nad oedd yn berffaith o bell ffordd, cafodd y fframwaith blaenorol groeso eang gan ei fod yn amlinellu'r camau angenrheidiol i gael gwared ar lawer o'r rhwystrau sy'n wynebu pobl anabl yng Nghymru. Yn anffodus, fe fethodd â gwneud gwelliannau mawr mewn llawer o feysydd, fel y nodwyd.
Mae cyfran y bobl anabl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru wedi codi dros 40 y cant yn y blynyddoedd diwethaf. Mae tua dwy ran o bump o bobl anabl Cymru nawr yn byw mewn tlodi incwm. Er y gellir priodoli rhywfaint o'r cynnydd hwn i bolisïau byrbwyll Llywodraeth y DU i ddiwygio lles, yn ôl Sefydliad Joseph Rowntree, nid dyma'r prif reswm am y tlodi cynyddol yng Nghymru. Maen nhw yn tynnu sylw at y bwlch cyflogaeth cynyddol rhwng pobl anabl a'r rhai nad ydynt yn anabl.
Galwodd Ysgrifennydd y Cabinet yr ystadegau tlodi yn warth cenedlaethol, ac oni chymerwn gamau cadarnhaol i fynd i'r afael â'r rhwystrau bydd yn destun cywilydd cenedlaethol. Edrychaf ymlaen at ddarllen am y camau gweithredu penodol y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau hyn, arweinydd y tŷ. Eto i gyd, byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu'r camau yr ydych yn eu cymryd i fynd i'r afael ag effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU.
Rwy'n croesawu'r newyddion bod cyflwyno'r credyd cynhwysol wedi cael ei ohirio unwaith eto. Gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ailfeddwl am y cynllun hwn. Efallai ei fod wedi ei gyflwyno gyda'r bwriadau gorau, ond mae wedi gadael llawer o bobl yn amddifad. Arweinydd y tŷ, a fyddwch chi'n cyflwyno achosion gerbron Llywodraeth y DU i sicrhau na fydd credyd cynhwysol yn cael ei gyflwyno yng Nghymru hyd nes gellir gwarantu na fydd pobl anabl yn waeth eu byd?
Arweinydd y ŷ, mae swyddogaeth allweddol i drafnidiaeth ddi-rwystr wrth gynnig nid yn unig annibyniaeth ond llwybr allan o dlodi a'r enghreifftiau y tynnais sylw atyn nhw o bobl anabl yn cael eu gwrthod gan dacsis neu godi tâl ychwanegol arnyn nhw oherwydd eu bod angen cerbydau hygyrch. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol yn llwyr ddileu'r arfer anfoesol ac anghyfreithlon hwn?
Yn olaf, Arweinydd y tŷ, tynnodd y Comisiwn Hawliau Dynol a Chydraddoldeb sylw at y prinder dybryd o dai hygyrch yng Nghymru, gan ei alw yn argyfwng cudd Cymru. Felly, a wnewch chi amlinellu'r camau yr ydych yn eu cymryd i gynyddu argaeledd tai hygyrch yng Nghymru?
Diolch i chi unwaith eto am eich datganiad, ac rwy'n edrych ymlaen at graffu ar fanylion y fframwaith a'r cynllun gweithredu wedi'u diweddaru.
Thank you very much, Caroline Jones, for those remarks. I'll try and cover off all of them. I've had conversations with various colleagues—the Minister for housing in the last instance, for example, my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and my colleague the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services—around some of the issues that you raise. Some of them are within our control, others not so much. We'd very much welcome, for example, the ability to regulate some of the bus services, which would allow us to specify specific spaces for wheelchair users in particular, but actually other issues that Mike Hedges also highlighted around visual and aural aids to assist somebody to be independent. I don't know ifthe Member or any of the other Assembly Members present have been with one of our many disability charities and been put in the same position as a person with sensory deprivation and then walked through a familiar place; then you soon get a very good idea of some of the physical barriers. But there are also, as the Member points out, a large number of attitudinal and organisational barriers. So, the plan will also be addressing misconceptions around what people can and can't do and also some unintended consequences.
And if I could finish, Dirprwy Lywydd, with this example that was given to me by one of the young people that I was talking to at the conference that I attended with Leonard Cheshire and Delsion, a Disability Confident employer conference. A local employer had been extremely encouraging and had said a lot of the right things about wanting to employ people with disabilities and particular impairments and so on, but at the same time had increased the flexibility requirements of all of their entry-grade jobs, so that in order to be employed there, you now had to be able to do all of the tasks across every entry grade. And that meant that people with specifically good ability in one area, but who perhaps couldn't do everything, would not be able to access that, and the employer had to have that pointed out to them before they realised that that would have that effect. It wasn't intended, and in fact they hadn't even seen that it was happening. Once pointed out, however, they embraced the idea and were very happy to look again to see whether that, what seemed to them, standard employment practice was actually having an unintended consequence. And that's the kind of conversation we are looking to have across Wales to make sure that, when people look at their HR strategies and their specific job descriptions and so on, they actually think about it from the point of view of somebody who might have a disability, if they've just put something in that job description that would effectively bar a person who would do that job extremely well and be a real benefit to their company.
So, I think that anecdote from that young person and the actually quite happy outcome where the employer recognised the issue demonstrate perfectly why the framework is needed and why we need to disseminate it as widely as possible. I'd be very grateful, Deputy Presiding Officer, if Assembly Members could use all of their networks to make sure that we get as many responses as possible to our consultation. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Caroline Jones, am y sylwadau hynny. Byddaf yn ceisio eu cwmpasu i gyd. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda chydweithwyr amrywiol—y Gweinidog Tai yn fwyaf diweddar, er enghraifft, fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, a fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus—ynglŷn â rhai o'r materion yr ydych yn eu codi. Mae rhai ohonyn nhw o fewn ein maes rheolaeth ni, nid yw eraill yn gymaint felly. Byddem yn croesawu yn fawr iawn, er enghraifft, y gallu i reoleiddio rhai o'r gwasanaethau bysiau, a fyddai'n caniatáu inni bennu mannau penodol ar gyfer defnyddwyr cadeiriau olwyn yn benodol, ond mewn gwirionedd faterion eraill hefyd y gwnaeth Mike Hedges dynnu sylw atyn nhw ynglŷn â chymhorthion gweledol a chlywedol ar gyfer helpu rhywun i fod yn annibynnol. Nid wyf i'n gwybod a yw'r Aelod neu unrhyw un o Aelodau eraill y Cynulliad sy'n bresennol wedi bod gydag un o'r nifer fawr o elusennau anabledd sydd gennym ac wedi cael eu rhoi yn yr un sefyllfa â rhywun ag amddifadedd synhwyrau ac wedyn wedi cerdded drwy fan cyfarwydd; wedyn byddai gennych syniad da iawn yn fuan am rai o'r rhwystrau corfforol. Ond ceir hefyd, fel y nododd yr Aelod, nifer fawr o rwystrau sy'n ymwneud ag agwedd a rhwystrau sefydliadol. Felly, bydd y cynllun yn mynd i'r afael hefyd â chamsyniadau ynglŷn â'r hyn y gall pobl ei wneud a'r hyn na allen nhw ei wneud a rhai canlyniadau anfwriadol hefyd.
Ac os caf i orffen, Dirprwy Lywydd, gyda'r enghraifft hon a roddwyd i mi gan un o'r bobl ifanc y bûm yn siarad â nhw yn y gynhadledd yr euthum iddi gyda Leonard Cheshire a Delsion, cynhadledd i gyflogwyr Hyderus o ran Anabledd. Bu cyflogwr lleol yn galonogol dros ben a dywedodd lawer o'r pethau cywir ynghylch dymuno cyflogi pobl anabl a phobl â nam corfforol penodol ac yn y blaen, ond roedd ar yr un pryd wedi cynyddu'r gofynion hyblygrwydd ar gyfer ei holl swyddi gradd mynediad, fel bod yn rhaid ichi, er mwyn cael eich cyflogi yno, allu gwneud y tasgau i gyd ar draws pob gradd sylfaenol. Ac roedd hynny'n golygu nad yw pobl sydd â gallu da mewn un maes yn benodol, ond efallai heb y gallu i wneud popeth, yn gallu cael hyn, ac roedd yn rhaid tynnu sylw'r cyflogwr at hynny cyn iddo sylweddoli y byddai'n cael yr effaith honno. Nid dyna'r bwriad, ac mewn gwirionedd nid oedden nhw wedi gweld bod hynny'n digwydd. Pan ddangoswyd hynny iddyn nhw, serch hynny, roedden nhw'n coleddu'r syniad ac yn hapus iawn i edrych eto i weld a oedd hwnnw, yr hyn oedd yn ymddangos iddyn nhw fel arfer cyflogaeth safonol, mewn gwirionedd â chanlyniad anfwriadol. A dyna'r math o sgwrs yr ydym yn bwriadu ei chael ledled Cymru i sicrhau, pan fydd pobl yn edrych ar eu strategaethau adnoddau dynol a'u disgrifiadau swydd ac ati, y byddan nhw mewn gwirionedd yn ystyried y peth o safbwynt rhywun a allai fod yn anabl, os ydyn nhw newydd roi rhywbeth yn y swydd ddisgrifiad a fyddai'n gwahardd unigolyn i bob pwrpas a fyddai wedi gwneud y swydd yn dda iawn ac a fyddai'n fudd gwirioneddol i'w cwmni.
Felly, credaf fod yr hanesyn gan yr unigolyn ifanc a'r canlyniad tra boddhaus mewn gwirionedd pan oedd y cyflogwr yn cydnabod y mater yn dangos yn berffaith pam mae angen y fframwaith a pham mae angen inni ei thaenu mor eang â phosibl. Byddwn yn ddiolchgar iawn, Dirprwy Lywydd, pe gallai Aelodau'r Cynulliad ddefnyddio'u rhwydweithiau cyfain i sicrhau ein bod yn cael cymaint o ymatebion â phosibl i'n hymgynghoriad. Diolch.
Diolch.
Diolch.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Parc Rhanbarthol y Cymoedd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Alun Davies.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: the Valleys Regional Park. I call on the Cabinet Secretary, Alun Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for this opportunity to update Members about the progress we are making in creating a Valleys regional park.
Deputy Presiding Officer, all of us who were born and brought up in the south Wales Valleys understand the history of the landscape. We also recognise the importance of the place in terms of our national story. The communities in the Valleys of south Wales have always had a special connection to the landscape. It was this landscape that gave birth to our communities and people, and it is to recreate and deepen and grow that connection between people, community and landscape and place that the Valleys regional park seeks to achieve, in order to enable others to understand and enjoy that same connection.
The Valleys are home to some of the most distinctive and breathtaking natural landscapes in Wales and the United Kingdom, but for too long their potential to attract visitors and to be used fully and recognised by the communities themselves has been overlooked and undervalued. We are rightly proud of our rich and unique industrial heritage. It was south Wales after all that powered the industrial revolution, but we have tended to view the Valleys as a single homogenous community, through the prism of the coal dust thrown up by the pits and the unemployment left in the wake of their closure.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd a wnawn wrth lunio Parc Rhanbarthol y Cymoedd.
Dirprwy Lywydd, mae pob un ohonom a anwyd ac a fagwyd yng Nghymoedd y De yn deall hanes y tirlun. Rydym hefyd yn cydnabod pwysigrwydd y lle o ran stori ein cenedl. Mae cymunedau yng Nghymoedd De Cymru wedi bod â chysylltiad arbennig â'r dirwedd erioed. Y tirlun hwn a roddodd enedigaeth i'n cymunedau a'n pobl, ac ail-greu a dyfnhau a meithrin y cysylltiad hwnnw rhwng pobl, cymuned a thirwedd yw'r hyn y mae Parc Rhanbarthol y Cymoedd yn ceisio ei gyflawni, er mwyn galluogi eraill i ddeall a mwynhau'r un cysylltiad hwnnw.
Mae'r Cymoedd yn gartref i rai o'r tirweddau naturiol mwyaf nodedig a syfrdanol yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig. Ond anghofiwyd a thanbrisiwyd am yn rhy hir eu posibiliadau i ddenu ymwelwyr a chael eu defnyddio yn llawn a'u cydnabod gan y cymunedau eu hunain. Rydym yn iawn i fod yn falch o'n treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ac unigryw. De Cymru wedi'r cwbl wnaeth bweru'r chwyldro diwydiannol, ond rydym wedi tueddu i ystyried y Cymoedd fel un gymuned unffurf, drwy brism y llwch glo a daflwyd o'r pyllau a'r diweithdra a ddaeth yn sgil eu cau nhw.
Deputy Presiding Officer, nothing could be further from the truth. Over the course of the last 50 years, the Valleys’ landscapes have undergone a remarkable transformation, probably more than we have witnessed anywhere else in Wales, the UK or beyond. The challenge for us today, in twenty-first century Wales and in twenty-first century post-industrial Valleys communities, is how we make the most of our landscapes and our heritage, reconnecting us with our environment and our history. How can we use these rich landscapes to help address existing issues in our communities, including some of the deep-seated health and socioeconomic problems and to address some new and emerging challenges, such as the creation of a prosperous and resilient, inclusive economy to improve the well-being of communities and reduce the environmental threats associated with climate change, water management and biodiversity?
Since the ministerial taskforce for the south Wales Valleys was set up, we have worked closely with people living and working in the Valleys to find out what they want for their communities and what they value about where they live. Our conversations revealed a strong feeling that the Valleys’ natural and cultural heritage should provide the backdrop to a new future for the Valleys. The taskforce has spent much of the last year developing an exciting, dynamic approach that will co-ordinate, drive and promote activities related to the environment, the people and the economy of the Valleys.
This was originally captured in the concept of a landscape park, but the range of opportunities we now have available to us is much broader, hence the focus on a wider Valleys regional park. Our aim is to put the Valleys in the vanguard globally, with a national and international profile that will serve the needs of future generations. Based on previous experience, emerging and existing best-practice research and extensive engagement, the Valleys regional park will have three interlinked delivery themes: landscape, culture and identity; recreation and well-being; and communities and enterprise.
We will build on what we already have in terms of our assets, delivering ambitious plans that will connect the Valleys with high-quality walking trails and cycle routes. We will develop a highly visible, high-quality network of uplands, woodlands, nature reserves and country parks, rivers, reservoirs and canals, heritage sites and attractions, crucially connected with our towns and villages. And we will invest in and develop existing sites across the Valleys as gateways to better tell the stories of the Valleys. These will encourage people to discover our towns and villages and encourage wider exploration of what the Valleys have to offer.
Deputy Presiding Officer, Members will be aware that earlier this month the Cabinet Secretary for Finance announced £7 million of capital funding over two years to establish the Valleys regional park in the draft budget. This funding will be used to develop the park, including investing in the gateways. We will work closely with local authorities and other partners in the Valleys as we progress the regional park. I intend to announce the location of the gateways by the end of this year and deliver phase 1 by spring 2019.
The park should and must support outdoor activities in the Valleys, not only for leisure and tourism, but to help address the increasing issues we face with respect to physical and mental health and well-being. We will build on the inspiring, innovative projects and initiatives already being undertaken and developed by communities across the Valleys, involving more communities and creating a peer-to-peer, skill-sharing network.
Today I have published a prospectus for the Valleys regional park as a guide to our intention and to outline our vision, but it is also an invitation for everybody in the Valleys and beyond to be a part of this initiative. The prospectus builds on experience over the past 20 years and more. It reflects worldwide best practice and it is a statement of ambition about what we believe we can achieve.
Deputy Presiding Officer, the Valleys regional park is not and will not be a one-off project or initiative. It is at the very heart of our ambition to enable our communities across the valleys of south Wales to maximise the opportunities afforded by our natural and cultural heritage to deliver significant social, economic and environmental benefits today and into the future. Thank you.
Dirprwy Lywydd, gallai dim fod ymhellach oddi wrth y gwir. Dros y 50 mlynedd diwethaf, mae tirweddau'r Cymoedd wedi'u gweddnewid yn rhyfeddol, mwy mae'n debyg nag a welsom yn unrhyw le arall yng Nghymru, y DU neu du hwnt. Yr her i ni heddiw, yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain ac mewn cymunedau Cymoedd ôl-ddiwydiannol yr unfed ganrif ar hugain, yw sut yr ydym yn gwneud y mwyaf o'n tirweddau a'n treftadaeth, gan ein hailgysylltu gyda'n hamgylchedd a'n hanes. Sut allwn ni ddefnyddio'r tirweddau cyfoethog hyn i helpu i fynd i'r afael â phroblemau presennol yn ein cymunedau, gan gynnwys rhai o'r problemau iechyd ac economaidd-gymdeithasol dwfn a mynd i'r afael â rhai heriau newydd sy'n dod i'r amlwg, megis creu economi ffyniannus, gwydn a chynhwysol i wella lles cymunedau a lleihau'r bygythiadau amgylcheddol sy'n gysylltiedig â newid hinsawdd, rheoli dŵr a bioamrywiaeth?
Ers sefydlu'r tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y De, rydym wedi gweithio'n agos gyda phobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd i gael gwybod beth y maent yn ei ddymuno ar gyfer eu cymunedau a'r hyn y maent yn ei werthfawrogi am ble maent yn byw. Datgelodd ein sgyrsiau deimlad cryf y dylai treftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd ddarparu cefndir i ddyfodol newydd ar gyfer y Cymoedd. Mae'r tasglu wedi treulio llawer o'r flwyddyn ddiwethaf yn datblygu dull cyffrous a deinamig a fydd yn cydlynu, yn sbarduno ac yn hybu gweithgareddau sy'n gysylltiedig ag amgylchedd, pobl ac economi'r Cymoedd.
Cofnodwyd hyn yn wreiddiol yn y cysyniad o barc tirwedd, ond mae'r ystod o gyfleoedd sydd ar gael i ni yn awr yn llawer ehangach. Dyna pam y canolbwyntir ar barc rhanbarthol y Cymoedd ehangach. Ein nod yw rhoi'r Cymoedd ar flaen y gad yn fyd-eang, gyda phroffil cenedlaethol a rhyngwladol a fydd yn gwasanaethu anghenion cenedlaethau'r dyfodol. Yn seiliedig ar brofiad blaenorol, ymchwil arfer gorau presennol a newydd ac ymgysylltu helaeth, bydd gan barc rhanbarthol y Cymoedd dair thema gyflawni ryng-gysylltiedig: tirlun, diwylliant a hunaniaeth; hamdden a llesiant; a chymunedau a menter.
Byddwn yn adeiladu ar yr hyn sydd gennym eisoes o ran ein hasedau, gan ddarparu cynlluniau uchelgeisiol a fydd yn cysylltu'r Cymoedd â llwybrau cerdded a llwybrau beicio o safon uchel. Byddwn yn datblygu rhwydwaith gweladwy iawn, rhwydwaith uchel ei safon ucheldiroedd, coetiroedd, gwarchodfeydd natur a pharciau gwledig, afonydd, cronfeydd dŵr a chamlesi, safleoedd treftadaeth ac atyniadau, sy'n cysylltu'n hollbwysig â'n trefi a'n pentrefi. Byddwn yn datblygu ac yn buddsoddi mewn safleoedd presennol ar draws y Cymoedd fel pyrth ar gyfer adrodd straeon am y Cymoedd yn well. Bydd y rhain yn annog pobl i ddarganfod ein trefi a'n pentrefi ac yn annog archwilio ehangach o'r hyn sydd gan y Cymoedd i'w gynnig.
Dirprwy Lywydd, bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi cyhoeddi £7 miliwn o arian cyfalaf dros ddwy flynedd i sefydlu parc rhanbarthol y Cymoedd yn y gyllideb ddrafft yn gynharach y mis hwn. Defnyddir yr arian hwn i ddatblygu'r parc, gan gynnwys buddsoddi yn y pyrth. Byddwn yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill yn y Cymoedd wrth inni ddatblygu'r parc rhanbarthol. Bwriadaf gyhoeddi lleoliad y pyrth erbyn diwedd y flwyddyn hon a chyflwyno cam 1 erbyn gwanwyn 2019.
Dylai'r Parc, ac mae'n rhaid iddo, gefnogi gweithgareddau awyr agored yn y Cymoedd, nid yn unig ar gyfer hamdden a thwristiaeth, ond i helpu i fynd i'r afael â phroblemau cynyddol a wynebwn o ran iechyd a lles corfforol a meddyliol. Byddwn yn adeiladu ar y prosiectau a mentrau ysbrydoledig, arloesol sydd eisoes yn cael eu cynnal a'u datblygu gan gymunedau ar draws y Cymoedd, gan gynnwys mwy o gymunedau a chreu rhwydwaith rhannu sgiliau rhwng cymheiriaid.
Heddiw rwyf wedi cyhoeddi prosbectws ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd fel canllaw i'n bwriad ac i amlinellu ein gweledigaeth, ond hefyd mae'n wahoddiad i bawb yn y Cymoedd a thu hwnt fod yn rhan o'r fenter hon. Mae'r prosbectws yn adeiladu ar brofiad y 20 mlynedd diwethaf a mwy. Mae'n adlewyrchu arfer gorau byd-eang ac mae'n ddatganiad o uchelgais am yr hyn y credwn y gallwn ei gyflawni.
Dirprwy Lywydd, nid yw ac ni fydd parc rhanbarthol y Cymoedd yn brosiect neu fenter untro. Mae'n ganolog i'n huchelgais i alluogi ein cymunedau ar draws cymoedd y De i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd a gynigir gan ein treftadaeth naturiol a diwylliannol i gyflawni manteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol heddiw ac yn y dyfodol. Diolch.
Well, as you say, you were born and brought up in the south Wales Valleys and understand the history and beauty of the landscape. Clearly, I wasn't born and brought up in the south Wales Valleys, but I can assure you I fully appreciate the history of the area and love the beauty of that landscape, and, of course, the tremendous people who live within it.
You say you've worked closely with people living and working in the Valleys. You referred to a large number of meetings and conversations. You referred to the Valleys' natural and cultural heritage as something that should provide the backdrop to a new future for the area. But, in the spirit of co-production, in the spirit of Welsh legislation in the well-being of future generations Act, how will that go beyond consultation and even design to co-delivery outside the statutory sector, not just with established organisations but by reaching into and unlocking the strengths and assets within the people in the communities of the Valleys?
Why is it, do you think, that, in the eighteenth year of Welsh Government, when the last official figures were produced, the value of goods and services produced per head of population in west Wales and the Valleys was still the lowest out of the 12 UK nations and regions, despite billions spent on economic regeneration and anti-poverty programmes, with Anglesey bottom, at 52 per cent, Gwent not far behind at 56 per cent, and the central Valleys at 63 per cent of the UK average? I hope you will answer that in the context of, for instance, Poland, which began in a similar position on the starting block, but closed the gap, whereas Wales in relative terms has gone backwards. If you decide to take the classic reactionary Welsh Government approach to react against the UK Government and blame the Tories, remember you're speaking to the great-grandson of a miner, whose own father was made redundant in 1978, who worked for a manufacturing company that was one of the many that crashed because of the economic meltdown, and who suffered, as a family, the consequences. So, I hope you won't patronise me with trite responses accordingly.
You refer to the £7 million announcement of capital funding by the Cabinet Secretary for Finance to establish the Valleys regional park in the draft budget over two years. I referred to west Wales and the Valleys, which includes four north Wales counties, which includes the areas with the least prosperity—even lower than Gwent, as referred to. So, how do they fit into this picture? Where is their fund for equivalent regeneration? Because west Wales and the Valleys, under the GVA description, which we're still working under as we're still in the EU, does include four north Wales counties, and the poorest part is in the north-west.
You rightly refer to opportunities for green social prescribing—something we're also very committed to as part of the broader co-production agenda. Clearly, there have been a number of failed schemes to ignite regeneration and growth in the Valleys, from the regeneration investment fund for Wales, which the Public Accounts Committee said was
'poorly executed due to fundamental flaws in Welsh Government oversight and governance arrangements',
not dissimilar to the 2009 Wales Audit Office report findings regarding Communities First, which I'd asked them to conduct—in fact, that only produced a new car park in Neath—or the Ebbw Vale enterprise zone, which failed to generate any meaningful support to create local jobs, or the collapse of the Circuit of Wales. How will you therefore be doing things differently to ensure that this investment is not merely a sticking plaster for the long-standing needs of people in that region?
I'll end on a more, hopefully, constructive and upbeat note, but I think these questions do need to be answered. This programme has introduced a community tourism ambassador scheme, which I am personally interested to discover more about. I grew up, of course, in north Wales, with North Wales Tourism, which has, I think, 1,500 members, and 3,000 people if you include those within those membership groups—or 3,000 organisations in the membership groups. How will you ensure that this community tourism ambassador scheme not only engages with the statutory sector and the third sector, but also hospitality and tourism providers, to ensure that all the buttons can be pressed together to mutual benefit?
Wel, fel y dywedwch, cawsoch eich geni a'ch magu yng Nghymoedd y De ac rwy'n deall hanes a harddwch y dirwedd. Yn amlwg, ni chefais i fy ngeni a'm magu yng Nghymoedd y De, ond gallaf eich sicrhau fy mod yn gwerthfawrogi hanes yr ardal yn llawn ac rwyf wrth fy modd â harddwch y dirwedd, ac, wrth gwrs, y bobl wych sy'n byw yno.
Rydych yn dweud eich bod wedi gweithio'n agos gyda'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd. Cyfeiriasoch at nifer fawr o gyfarfodydd a sgyrsiau. Cyfeiriasoch at dreftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd fel rhywbeth a ddylai ddarparu'r cefndir i sicrhau dyfodol newydd ar gyfer yr ardal. Ond, yn yr ysbryd o gyd-gynhyrchu, yn yr ysbryd o ddeddfwriaeth Cymru yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sut fydd hynny'n mynd y tu hwnt i ymgynghori a dylunio hyd yn oed i ddarpariaeth ar y cyd y tu allan i'r sector statudol, nid yn unig gyda chyrff sefydledig ond trwy gyrraedd a datgloi cryfderau ac asedau o fewn y bobl yng nghymunedau'r Cymoedd?
Pam, yn eich barn chi, yn neunawfed flwyddyn Llywodraeth Cymru, pan gynhyrchwyd y ffigurau swyddogol diwethaf, fod gwerth nwyddau a gwasanaethau a gynhyrchir fesul pen o'r boblogaeth yng ngorllewin Cymru a'r Cymoedd yn dal yr isaf o 12 gwlad a rhanbarth y DU, er gwaethaf y biliynau a gafodd eu gwario ar adfywio economaidd a gwrth-dlodi, gydag Ynys Môn ar y gwaelod, ar 52 y cant, Gwent heb fod yn bell ar ei hôl ar 56 y cant, a'r Cymoedd canolog ar 63 y cant o'r DU ar gyfartaledd? Gobeithio y byddwch yn ateb hynny yng nghyd-destun, er enghraifft, Gwlad Pwyl, a ddechreuodd mewn sefyllfa debyg ar y man cychwyn, ond caeodd y bwlch, tra bod Cymru mewn termau cymharol wedi mynd tuag yn ôl. Os ydych yn penderfynu cymryd dull clasurol adweithiol Llywodraeth Cymru i ymateb yn erbyn Llywodraeth y DU a beio'r Torïaid, cofiwch eich bod yn siarad â gor-ŵyr i löwr, y cafodd ei dad ei hun ei ddiswyddo ym 1978, a weithiodd i gwmni gweithgynhyrchu a oedd yn un o nifer a syrthiodd oherwydd y chwalfa economaidd, ac a ddioddefodd y canlyniadau fel teulu. Gobeithiaf, felly, na fyddwch yn fy nhrin yn nawddoglyd gydag ymatebion ystrydebol yn unol â hynny.
Rydych yn cyfeirio at y cyhoeddiad o £7 miliwn o gyllid cyfalaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i sefydlu parc rhanbarthol y Cymoedd yn y gyllideb ddrafft dros ddwy flynedd. Cyfeiriais at y Gorllewin a'r Cymoedd, sy'n cynnwys pedair sir yn y Gogledd, sy'n cynnwys ardaloedd gyda'r ffyniant lleiaf—hyd yn oed yn is na Gwent, fel y cyfeiriwyd ato. Felly, sut maen nhw yn rhan o'r darlun hwn? Ble mae eu cronfa adfywio gyfatebol nhw ? Oherwydd mae'r Gorllewin a'r Cymoedd, o dan y disgrifiad gwerth ychwanegol gros, yr ydym ni'n dal i weithio oddi tano gan ein bod ni'n dal yn yr UE, yn cynnwys pedair sir yn y Gogledd, ac mae'r rhan dlotaf yn y Gogledd-orllewin.
Rydych yn briodol yn cyfeirio at gyfleoedd ar gyfer rhagnodi cymdeithasol gwyrdd—rhywbeth yr ydym ninnau hefyd yn ymroddedig iawn iddo fel rhan o'r agenda ehangach ar gyd-gynhyrchu. Yn amlwg, cafwyd nifer o gynlluniau sydd wedi methu â chynnau'r adfywio a'r twf yn y Cymoedd, gan y gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, y dywedodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus
'iddi gael ei rhoi ar waith yn wael oherwydd diffygion sylfaenol yn nhrefniadau goruchwylio a llywodraethu Llywodraeth Cymru'.
Nid oedd hyn yn annhebyg i ganfyddiadau adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru 2009 ynghylch Cymunedau yn Gyntaf, y gofynnais i iddynt ei gynnal—yn wir, wnaeth hynny ond cynhyrchu maes parcio newydd yng Nghastell-nedd— neu ardal fenter Glynebwy, sydd wedi methu â chynhyrchu unrhyw gymorth ystyrlon i greu swyddi lleol, neu gwymp Cylchdaith Cymru. Sut fyddwch chi felly yn gwneud pethau'n wahanol er mwyn sicrhau nad yw'r buddsoddiad hwn yn ddim mwy na phlaster glynu ar gyfer anghenion hirdymor pobl yn y rhanbarth hwnnw?
Gorffennaf, gobeithio, ar nodyn mwy adeiladol a gobeithiol, ond credaf fod angen ateb y cwestiynau hyn. Mae'r rhaglen hon wedi cyflwyno cynllun cenhadon twristiaeth cymunedol, y mae gennyf i yn bersonol diddordeb mewn dod i wybod mwy amdano. Cefais i fy magu, wrth gwrs, yn y Gogledd, gyda Thwristiaeth Gogledd Cymru, sydd, rwy'n credu, â 1,500 o aelodau, a 3,000 o bobl os ydych yn cynnwys y rhai o fewn y grwpiau aelodaeth hynny—neu 3,000 o sefydliadau yn y grwpiau aelodaeth. Sut fyddwch chi'n sicrhau bod y cynllun cenhadon twristiaeth cymunedol hwn nid yn unig yn ymgysylltu â'r sector statudol a'r trydydd sector, ond hefyd â darparwyr lletygarwch a thwristiaeth, er mwyn sicrhau y gellir gwasgu'r botymau gyda'i gilydd er budd pawb?
Deputy Presiding Officer, I am in a surprisingly good and generous mood this afternoon, Members will be pleased to hear, so I won't accept the Conservative spokesperson's invitation to turn this debate this afternoon into a partisan disagreement or a competition between regions of Wales. I think both propositions would be the wrong way to go about answering both the questions, the very fair questions, he set to me, but also the sort of debate that I believe we should be having this afternoon.
Dirprwy Lywydd, rwyf mewn hwyliau rhyfeddol o dda ac yn hael y prynhawn yma, bydd yr Aelodau yn falch o glywed. Felly ni fyddaf yn derbyn gwahoddiad llefarydd y Ceidwadwyr i droi'r ddadl hon y prynhawn yma yn anghytundeb pleidiol nac yn gystadleuaeth rhwng rhanbarthau Cymru. Credaf y byddai'r ddau gynnig yn ffordd anghywir o fynd ati i ateb y ddau gwestiwn, y cwestiynau teg iawn, a ofynnodd imi, ond hefyd y math o ddadl y credaf y dylem fod yn ei chael y prynhawn yma.
Let me say this: the creation of a regional park in the south Wales Valleys should be something that can be celebrated across the whole country. The first speech, Deputy Presiding Officer, I made in this place, actually, something like 11 or 12 years ago, was on the dangers of parochialism, setting village against village, place against place, county against county, north against south, east against west, rural against urban. I think quite often Members do fall into the mistake of making that the proposition of their debate, and I hope that we able to move beyond that, and I hope that we are able to celebrate success in Wales wherever that happens to be. Certainly, what we're debating today is a model that can be—I hope, if it is successful, which I think it will be—extended elsewhere. I hope that, by creating a regional park in the Valleys of south Wales, we're also creating something where lessons can be learned for other parts of Wales as well. I hope also it's a means of uniting Wales so that people will be able to visit parts of Wales that perhaps they haven't done so before and to learn more about our own country, our own history, on our own terms. I think that can only be a good thing.
So, I hope that the Conservative spokesperson will endeavour to look beyond some of the easy lines and will look towards an initiative that will be a unifying initiative, and not something that can be created to divide again, on either party or geographical grounds or social grounds. So, let us not do that.
I hope that the way in which we are taking time to develop the model demonstrates that we are listening to what people are telling us, and listening to what is being said. I hope that when we come to deliver the sorts of governance and the structure of delivery that we will do exactly what the Conservative spokesperson has suggested and do that through co-delivery and through consultation and create a structure of delivery that brings people together from across the region, but at the same time is able to maximise the impact of people, with the different skills, different resources, available to them.
The £7 million that we have allocated to us in the budget is there in order to enable us to do that, to establish that structure, to establish the way of working, to establish the initiative in the first instance, and then, of course, we need to be able to fund that through revenue funding in years to come. But, at the moment, we are looking at how we establish it and how we do co-deliver that with local authorities, with NRW, with the third sector and with different community groups throughout the communities. By doing that I hope we will be able to do more than simply point to numbers on a chart. I recognise only too well the impact of not simply austerity, but of economic chaos, in the community that I represent. I have seen the impact of the closure of a steelworks on my constituency. I've seen the impact of the closure of mines in my constituency. I've seen that happen, and I've seen the impact it's had, not just in the economic graphs the Conservative spokesperson quoted, but I've seen the impact on people and families. What this is about is about creating—. I don't suggest it's a unique experience, but what I'm saying is that we will be measuring the success of this in human terms as well as economic terms, and I hope that we'll also be measuring the success of this in terms of our environment, in terms of our biodiversity, in terms of how we're able to manage our landscapes, in terms of how we're able to teach our own history to our people.
So, I want this to be a far more holistic approach to the future of the south Wales Valleys than simply a structure or a sign on the side of the road. I hope that, when we're able to do that, we will create something that will demonstrate that it has both the resilience and the sustainability of something that we're able to learn from for the future. The tourism ambassador scheme that the Member quotes is exactly the way that we can bring people together and ensure that the businesses, the initiatives, the facilities that we have available in the Valleys are actually generating support and employment for people in the Valleys, and it is the people of the Valleys who are telling their own stories.
Gadewch imi ddweud hyn: dylai creu parc rhanbarthol yng Nghymoedd y De fod yn rhywbeth y gellir ei ddathlu ar draws y wlad gyfan. Roedd yr araith gyntaf, Dirprwy Lywydd, a wneuthum yn y lle hwn, rhywbeth fel 11 neu 12 mlynedd yn ôl yn ymwneud â pheryglon plwyfoldeb, gosod pentref yn erbyn pentref, lle yn erbyn lle, sir yn erbyn sir, gogledd yn erbyn de, dwyrain yn erbyn gorllewin, gwledig yn erbyn trefol. Credaf yn aml fod yr Aelodau yn gwneud y camgymeriad hwnnw o wneud hynny yn gynnig i'w dadl. Gobeithio y byddwn yn gallu symud y tu hwnt i hynny, a gobeithio y gallwn ddathlu llwyddiant yng Nghymru lle bynnag y mae hynny'n digwydd bod. Yn sicr, yr hyn yr ydym ni'n ei drafod heddiw yw model y gellir—rwy'n gobeithio, os yw'n llwyddiannus, ac rwy'n credu y bydd—ei ymestyn i fannau eraill. Rwy'n gobeithio, drwy greu parc rhanbarthol yng Nghymoedd y De, ein bod ni hefyd yn creu rhywbeth lle gellir dysgu gwersi mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Gobeithio hefyd ei fod yn ffordd o uno Cymru fel y bydd pobl yn gallu ymweld â rhannau o Gymru efallai nad ydynt wedi ymweld â nhw o'r blaen a dysgu mwy am ein gwlad ein hunain, ein hanes ein hunain, ar ein telerau ein hunain. Credaf mai dim ond peth da yw hynny.
Felly, gobeithio y bydd llefarydd y Ceidwadwyr yn ymdrechu i edrych y tu hwnt i rai o'r llinellau hawdd ac y bydd yn edrych tuag at fenter a fydd yn fenter sy'n uno, ac nid yn rhywbeth y gellir ei chreu i gael ei rhannu unwaith eto, yn ôl seiliau plaid neu ddaearyddol neu seiliau cymdeithasol. Felly, gadewch inni beidio â gwneud hynny.
Gobeithio bod y ffordd yr ydym yn cymryd yr amser i ddatblygu'r model yn dangos ein bod yn gwrando ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthym, ac yn gwrando ar yr hyn sy'n cael ei ddweud. Gobeithio, wrth ddarparu'r math o lywodraethu a'r strwythur cyflawni hwn, y byddwn yn gwneud yr union beth yr awgrymodd llefarydd y Ceidwadwyr ac yn gwneud hynny drwy ddarparu ar y cyd a thrwy ymgynghori a chreu strwythur cyflawni sy'n dod â phobl ynghyd o bob rhan o'r rhanbarth, ond ar yr un pryd yn gallu manteisio i'r eithaf ar effaith y bobl â'r sgiliau gwahanol a'r adnoddau gwahanol sydd ar gael iddynt.
Mae'r £7 miliwn a ddyrannwyd i ni yn y gyllideb yno er mwyn ein galluogi i wneud hynny, i sefydlu'r strwythur hwnnw, i sefydlu ffordd o weithio, i sefydlu'r fenter yn y lle cyntaf, ac yna, wrth gwrs, mae angen inni allu ariannu hynny drwy gyllid refeniw yn y blynyddoedd i ddod. Ond, ar hyn o bryd, rydym yn edrych ar sut yr ydym yn ei sefydlu a sut yr ydym yn cyflawni hynny ar y cyd gydag awdurdodau lleol, gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, gyda'r trydydd sector a grwpiau cymunedol gwahanol ledled y cymunedau. Drwy wneud hynny gobeithiaf y gallwn wneud mwy na dim ond cyfeirio at niferoedd ar siart. Rwy'n cydnabod ond yn rhy dda effaith nid yn unig cynni, ond anhrefn economaidd, yn y gymuned a gynrychiolaf. Rwyf wedi gweld effaith cau gwaith dur ar fy etholaeth. Rwyf wedi gweld effaith cau glofeydd yn fy etholaeth. Rwyf wedi gweld hynny'n digwydd, ac rwyf wedi gweld yr effaith a gafodd, nid yn unig yn y graffiau economaidd a ddyfynnwyd gan lefarydd y Ceidwadwyr, ond rwyf wedi gweld yr effaith ar bobl a theuluoedd. Mae hyn yn ymwneud â chreu—. Dwi ddim yn awgrymu ei fod yn brofiad unigryw, ond yr hyn a ddywedaf yw y byddwn yn mesur llwyddiant hyn mewn termau dynol yn ogystal â safbwynt economaidd. A gobeithio hefyd y byddwn yn mesur llwyddiant hyn o safbwynt ein hamgylchedd, ein bioamrywiaeth, o ran sut y gallwn reoli ein tirweddau, ac o ran sut y gallwn addysgu ein hanes ein hunain i'n pobl.
Felly, rwyf eisiau i hyn fod yn ddull llawer mwy cyfannol o sicrhau dyfodol Cymoedd y De na strwythur syml neu arwyddion ar ochr y ffordd. Gobeithio, pan fyddwn yn gallu gwneud hynny, y bydd yn creu rhywbeth a fydd yn dangos bod ganddo wydnwch a chynaliadwyedd rhywbeth y gallwn ddysgu oddi wrtho yn y dyfodol. Mae'r cynllun cenhadon twristiaeth a ddyfynnir gan yr aelod yn ffordd o allu dod â phobl at ei gilydd a sicrhau bod y busnesau, y mentrau, y cyfleusterau sydd gennym ar gael yn y Cymoedd yn creu cymorth a chyflogaeth ar gyfer pobl y Cymoedd, ac mai pobl y Cymoedd sy'n adrodd eu straeon eu hunain.
Can I welcome the statement and also welcome the ambition that the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services has outlined in this excellent statement, I have to say? I'd just like to tease out some of the details because, obviously, as the Cabinet Secretary mentions, we respect and are rightly proud of our rich, unique industrial heritage. Obviously, south Wales powered the industrial revolution after all—yes, indeed, breathtaking in its achievements and also devastating in its effects on the people here in equal measure, as we survey the graves of nine-year-old boys killed in mining accidents and disasters like Senghennydd and Aberfan.
So, I welcome that ambition but also the emphasis of the work that's been going on with the taskforce as regards, particularly, the cultural heritage and identity section. And I was just going to tease out some fundamentals, I think, as regards the importance of the south Wales Valleys in terms of Wales's cultural heritage and identity, first of all as regards the Welsh language. Many people think that the industrial revolution here in south Wales was actually the saviour of the Welsh language. As the Cabinet Secretary will be aware, the history of the grinding rural poverty of Wales meant that thousands of Welsh speakers moved to the south Wales Valleys to be coal miners from tuberculosis-ridden, poor agricultural farms, as a number of my family did in the past. And when we talk of achieving 1 million Welsh speakers here in Wales, well, just over a century ago, we did have 1 million Welsh speakers, and most of them worked in the south Wales Valleys in the middle of that industrial revolution. So, some recognition of that, I hope, is happening amongst all the work that is going on with the ministerial taskforce and this whole Valleys regional park idea.
And the second point that I want to emphasise as regards the cultural identity is, actually, the Christian legacy that involves the south Wales Valleys. We see it now in hundreds of non-conformist chapels—most of them shut; some, occasionally, thriving—and the history of powerful preachers and revivals dotted around the last 250 years. And, obviously, some of us—Mike Hedges and I and Dafydd Elis-Thomas—were together in Tabernacle, Morriston, last Friday, to celebrate this exact legacy of the coming together of heavy industry, Welsh language and Christian history—celebrated in Tabernacle, Morriston then, obviously, with a piece of work being done in another Government department.
So, my essential question, when I'm going on about both the Welsh language and the Christian heritage is: what work is happening to ensure that different governmental pursuits in different portfolios are actually complementing one another rather than driving across? Because the south Wales Valleys do have an extremely rich Christian heritage. My own great-uncle had to leave a very poor farm near Dolgellau to settle in Aberdare and became a hymn writer and a printer there. And, in fact, Ap Hefin, Henry Lloyd, is the author of the hymn 'I Bob Un Sy'n Ffyddlon', which we still sing around rugby theatres these days, not just in our chapels. Some unkind members of my family have suggested he was the only one with any talent in the Lloyd genealogy.
But other hymn tunes come to mind, like 'Cwm Rhondda'. There's no wider encapsulation of the south Wales Valleys culture—one of the most inspirational hymn tunes ever—as is 'Calon Lân'. Both the words and the tunes come from Swansea. And that's not withstanding our rich history of male voice choirs and brass bands that came about because of that same rich industrial history of all of our south Wales Valleys. So, I would hope that, in terms of the cultural heritage and identity, full rein is being made and not just some sort of lip service to—at some point in the past some Welsh was spoken in these Valleys and occasionally some people did go to chapel. It is actually a very rich, inspiring history that is quite often forgotten. Diolch yn fawr.
A gaf i groesawu'r datganiad a hefyd groesawu'r uchelgais a amlinellwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn y datganiad ardderchog hwn, rhaid i mi ddweud? Hoffwn ddatgelu rhai o'r manylion oherwydd, yn amlwg, fel y dywed Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn parchu ac yn haeddiannol falch o'n treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ac unigryw. Yn amlwg, y De wnaeth bweru'r chwyldro diwydiannol wedi'r cyfan— ie, yn wir, yn syfrdanol yn ei gyflawniadau a hefyd yn ddinistriol o ran ei effeithiau ar y bobl yma i'r un graddau, wrth inni edrych ar feddau bechgyn naw mlwydd oed a gafodd eu lladd mewn damweiniau a thrychinebau glofaol fel Senghennydd ac Aberfan.
Felly, rwy'n n croesawu'r uchelgais hwnnw ond hefyd bwyslais y gwaith sydd wedi bod yn digwydd gyda'r tasglu o ran, yn enwedig, y dreftadaeth ddiwylliannol a'r adran hunaniaeth. Ac roeddwn yn mynd i dynnu sylw at rai hanfodion, rwy'n credu, sef pwysigrwydd Cymoedd y De o ran treftadaeth ddiwylliannol a hunaniaeth, yn gyntaf oll o ran y Gymraeg. Mae llawer o bobl yn credu bod y chwyldro diwydiannol yma yn y De mewn gwirionedd wedi achub yr iaith Gymraeg. Fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol, roedd hanes y tlodi affwysol gwledig yng Nghymru yn golygu bod miloedd o siaradwyr Cymraeg wedi symud i Gymoedd y De i fod yn lowyr o ffermydd amaethyddol gwael, llawn twbercwlosis, fel y gwnaeth nifer o fy nheulu i yn y gorffennol. Ac wrth sôn am gyflawni 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru, wel, ychydig dros ganrif yn ôl, roedd gennym 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg, a'r rhan fwyaf ohonynt yn gweithio yng Nghymoedd y De yng nghanol y chwyldro diwydiannol hwnnw. Felly, gobeithiaf fod rhywfaint o gydnabyddiaeth o hynny yn digwydd ymysg y gwaith sy'n mynd rhagddo gyda'r tasglu gweinidogol a'r holl syniad o barc rhanbarthol y Cymoedd.
A'r ail bwynt yr hoffwn ei bwysleisio o ran hunaniaeth ddiwylliannol, mewn gwirionedd, yw'r etifeddiaeth Gristnogol sy'n cynnwys Cymoedd y De. Fe'i gwelwn yn awr yn y cannoedd o gapeli anghydffurfiol—y rhan fwyaf ohonynt wedi cau; rhai, yn achlysurol, yn ffynnu—a hanes pregethwyr pwerus a diwygiadau yma ac acw o gwmpas y 250 mlynedd diwethaf. Ac, yn amlwg, roedd rhai ohonom— Mike Hedges a minnau a Dafydd Elis-Thomas—gyda'n gilydd yn y Tabernacl, Treforys, ddydd Gwener diwethaf, i ddathlu'r union etifeddiaeth hon o ddiwydiant trwm, yr iaith Gymraeg a hanes Cristnogol yn dod at ei gilydd—a ddathlwyd yn y Tabernacl, Treforys bryd hynny, yn amlwg, gyda darn o waith yn cael ei wneud mewn adran arall o'r Llywodraeth.
Felly, fy nghwestiwn hanfodol i, pan wyf yn siarad am yr iaith Gymraeg a threftadaeth Gristnogol yw: pa waith sy'n digwydd i sicrhau bod gweithgareddau llywodraethol gwahanol mewn gwahanol bortffolios mewn gwirionedd yn ategu ei gilydd yn hytrach na gyrru ar draws? Oherwydd mae gan Gymoedd y De dreftadaeth Gristnogol gyfoethog iawn. Bu raid i fy hen ewythr adael fferm dlawd iawn ger Dolgellau i setlo yn Aberdâr a daeth yn awdur emynau ac yn argraffydd yno. Ac, yn wir, Ap Hefin, Henry Lloyd, yw awdur yr emyn 'I Bob Un Sy'n Ffyddlon', yr ydym yn dal i'w ganu o amgylch theatrau rygbi y dyddiau hyn, nid yn unig yn ein capeli. Mae rhai aelodau angharedig o'm teulu wedi awgrymu mai ef oedd yr unig un ag unrhyw dalent yn llinach y teulu Lloyd.
Ond mae emyn donau eraill yn dod i'r meddwl, fel 'Cwm Rhondda'. Nid oes crynhoad ehangach o ddiwylliant Cymoedd y De—un o'r emynau mwyaf ysbrydoledig erioed—fel 'Calon Lân'. Mae'r geiriau a'r dôn yn dod o Abertawe. Ac mae hynny yn ogystal â'n hanes cyfoethog o gorau meibion a bandiau pres a ddigwyddodd oherwydd yr un hanes diwydiannol cyfoethog ym mhob un o'n Cymoedd yn y De. Felly, byddwn yn gobeithio, o ran treftadaeth ddiwylliannol a hunaniaeth, y rhoddir rhwydd hyn iddynt ac nid dim ond rhyw fath o esgus cydnabod— ar ryw adeg yn y gorffennol siaradwyd rhywfaint o Gymraeg yn y Cymoedd hyn ac weithiau roedd rhai pobl yn mynd i'r capel. Mewn gwirionedd mae'n hanes cyfoethog, ysbrydoledig iawn sy'n cael ei anghofio yn aml. Diolch yn fawr.
The Member for South Wales West has made me feel quite inadequate. None of my family, as far as I know, have written any hymns at all—
Mae'r Aelod dros Orllewin De Cymru wedi gwneud i mi deimlo'n hollol annigonol. Does yr un aelod o fy nheulu i, hyd y gwn i, wedi ysgrifennu unrhyw emynau o gwbl—
There's still time.
Mae amser o hyd.
I hope so—although a number of us have, at different times, tried to sing them. I did fear for a moment that the Member was going to go through the whole caniedydd at one point, which would have left me feeling even more inadequate.
However, he also touched on some fascinating points. He might not wish to know this, but the book by the side of my bed at the moment is 'I Know Another Way'. It's brought together by Jon Gower and it builds upon the work of the late and much missed Robin Reeves—Members may be familiar—who spoke and wrote about the pilgrims' routes across the Valleys of south Wales. He wrote about the route from Tintern across to St David's, that pilgrim route that, at the time, was equivalent to a visit to Rome—two visits to St David's were equivalent to a visit to Rome. But going to Rome, of course, doesn't necessitate going to the shrine of St Mary's at Penrhys. So, there are some advantages of following Tintern to St David's rather than bothering with Rome.
We have a history there that I believe is not simply a unique history of a time and a place, but it is something that we, I believe, have a duty to teach ourselves, if you like. I was speaking in my constituency last week about the Chartists and the Chartist march from Twyn Star in Tredegar and elsewhere down to Newport. Many of the men who assembled in Twyn Star on that night in November would have been speaking Welsh, unable to speak English. The linguistic history of the Valleys is reflected in the lives of many of us who are from the Valleys. My own family left Aberystwyth to work in Tredegar. My grandmother was born in Penparcau, arrived in Glanhowy in Tredegar unable to speak a word of English. She brought up my father to speak only English, and I spoke only English as a child. I've learnt to speak Welsh, and now my children are first language Welsh speakers. That history of the language is something that is reflected in the personal and family histories of many of us.
The social, linguistic and industrial heritage can be brought together. We've seen the Soar centre in Merthyr, of course, which is doing a fantastic job of recreating these great cathedrals to nonconformity, as you saw in Morriston the other day, and developing a new Welsh language culture and a new Welsh heritage, which are being created by ourselves in these Valleys. I think it is important that we do talk to each other and tell these stories.
I remember Gwyn Alf Williams speaking some years ago now and describing the arc of fire from Blaenavon to Merthyr and talking about himself as a schoolboy in Merthyr—he always referred to his parents as the schoolteachers of Dowlais, of course, with the emphasis on both the schoolteachers and the Dowlais—and talking there about what he had learnt, talking about the hearth of the furnace and how that created the Merthyr Tydfil of his childhood and how we today have an opportunity to do that again.
That is why this gateways concept is so important, so that somewhere like Merthyr, with the Crucible project that the local authority are pursuing at the moment, can, once again, recreate these stories, recreate these ideas of who we were and who we can be. What we're seeking to do in teaching our children about that history—we're learning more about ourselves.
Certainly, at the celebration of the seventieth anniversary of the national health service, myself and the Cabinet Secretary for Finance were lucky enough to speak on that day in Tredegar, where we celebrated not simply the seventieth anniversary of the Act of Parliament but the one-hundred-and-twenty-eighth anniversary of the establishment of the Tredegar Medical Aid Society that predated it, talking about not just the social history but the socialist history of the Valleys as well. I've been tempted, sorry, to break my own remarks earlier, so I won't go down that route this afternoon, but I hope that we will be able to bring together this idea of our heritage, our place and our landscape. I think the word 'place' is important, because it brings together all these different elements of what we're seeking to do.
Gobeithio—er bod nifer ohonom, ar wahanol adegau, wedi ceisio eu canu. Roeddwn i'n ofni am eiliad fod yr Aelod yn bwriadu mynd drwy'r caniedydd cyfan ar un adeg, a fyddai wedi fy ngadael yn teimlo'n fwy annigonol byth.
Fodd bynnag, gwnaeth hefyd grybwyll rhai pwyntiau diddorol iawn. Efallai na fydd yn dymuno gwybod hyn, ond y llyfr wrth ymyl fy ngwely i ar hyn o bryd yw 'I Know Another Way'. Mae'n gasgliad gan Jon Gower ac mae'n adeiladu ar waith y diweddar Robin Reeves y mae hiraeth mawr ar ei ôl—efallai y bydd yr Aelodau'n gyfarwydd ag ef—a siaradodd ac a ysgrifennodd am lwybrau pererinion ar draws Cymoedd y De. Ysgrifennodd am y llwybr o Dyndyrn i Dyddewi, y llwybr pererinion hwnnw a oedd, ar y pryd, yn cyfateb i ymweliad â Rhufain—roedd dau ymweliad â Thyddewi yn cyfateb i ymweliad â Rhufain. Ond nid yw mynd i Rufain, wrth gwrs, yn golygu mynd i gysegrfa'r Santes Fair ym Mhen-rhys. Felly, mae yna rai manteision o ddilyn Tyndyrn i Dyddewi yn hytrach na thrafferthu gyda Rhufain.
Mae gennym hanes yno, yn fy marn i, nad yw'n hanes unigryw o amser a lle yn unig, ond mae'n rhywbeth y credaf y mae gennym ddyletswydd i addysgu ein hunain amdano, os mynnwch. Roeddwn yn siarad yn fy etholaeth i yr wythnos diwethaf am y Siartwyr a gorymdaith y Siartwyr o Twyn Star yn Nhredegar a mannau eraill i lawr i Gasnewydd. Byddai llawer o'r dynion a ymgasglodd yn Twyn Star ar y noson honno ym mis Tachwedd wedi bod yn siarad Cymraeg, a ddim yn gallu siarad Saesneg. Adlewyrchir hanes ieithyddol y Cymoedd ym mywydau llawer ohonom sydd yn dod o'r Cymoedd. Gadawodd fy nheulu i fy hun Aberystwyth i fynd i weithio yn Nhredegar. Ganwyd fy mam-gu ym Mhenparcau, a chyrhaeddodd Glanhowy yn Nhredegar ddim yn gallu siarad yr un gair o Saesneg. Magodd fy nhad i siarad Saesneg yn unig, a dim ond Saesneg y siaradwn i fel plentyn. Dwi wedi dysgu siarad Cymraeg, ac yn awr mae fy mhlant yn siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf. Mae'r hanes hwnnw o ran yr iaith yn rhywbeth a adlewyrchir yn hanes personol a theuluol llawer ohonom.
Gellir dwyn ynghyd y dreftadaeth gymdeithasol, ieithyddol a diwydiannol. Rydym wedi gweld canolfan Soar ym Merthyr Tudful, wrth gwrs, sy'n gwneud y gwaith gwych o ail-greu'r cadeirlannau mawr hyn i anghydffurfiaeth, fel y gwelsoch yn Nhreforys y diwrnod o'r blaen, a datblygu diwylliant iaith Gymraeg newydd a threftadaeth Cymru newydd, sy'n cael eu creu gennym ni ein hunain yn y Cymoedd hyn. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn siarad â'n gilydd ac yn adrodd y straeon hyn.
Cofiaf Gwyn Alf Williams yn siarad rai blynyddoedd yn ôl bellach ac yn disgrifio'r croestanio o Flaenafon i Ferthyr gan sôn amdano'i hun yn fachgen ysgol ym Merthyr Tudful—roedd bob amser yn cyfeirio at ei rieni fel athrawon ysgol Dowlais, wrth gwrs, gyda'r pwyslais ar yr athrawon ysgol ac ar Ddowlais—ac yn sôn am yr hyn yr oedd wedi'i ddysgu, yn sôn am aelwyd y ffwrnais a sut roedd hynny wedi creu Merthyr Tudful ei blentyndod a sut mae gennym ninnau gyfle i wneud hynny unwaith eto heddiw.
Dyna pam mae'r cysyniad hwn o byrth mor bwysig, fel y gall rhywle fel Merthyr, gyda'r prosiect Crucible y mae'r awdurdod lleol yn ei ddilyn ar hyn o bryd, unwaith eto ail-greu'r storïau hyn, ail-greu'r syniadau hyn o bwy yr oeddem ni a phwy y gallwn fod. Wrth geisio addysgu ein plant am yr hanes hwnnw—rydym yn dysgu mwy amdanom ni ein hunain.
Yn sicr, wrth ddathlu pen-blwydd deng mlwydd a thrigain y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, roeddwn i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn ddigon ffodus o gael siarad ar y diwrnod hwnnw yn Nhredegar. Roeddem yn dathlu nid yn unig ben-blwydd deng mlwydd a thrigain y Ddeddf Seneddol ond ben-blwydd cant ac wyth ar hugain sefydlu Cymdeithas Cymorth Meddygol Tredegar a ddaeth o'i blaen, gan sôn nid yn unig am hanes cymdeithasol ond hanes sosialaidd y Cymoedd hefyd. Rwyf wedi cael fy nhemtio, mae'n ddrwg gennyf, i dorri fy sylwadau yn gynharach, felly ni fyddaf yn mynd i lawr y llwybr hwnnw y prynhawn yma. Ond gobeithio y byddaf yn gallu dwyn ynghyd y syniad hwn o'n treftadaeth, ein lleoliad a'n tirwedd. Credaf fod y gair 'lle' yn bwysig, oherwydd mae'n dwyn ynghyd yr holl elfennau gwahanol hyn o beth rydym yn ceisio ei wneud.
Thank you, Cabinet Secretary. I think it's fair to say that there's an awful lot of goodwill across this Chamber for the Valleys taskforce initiative, but, perhaps, at the start, that was tempered with some cautious optimism when it was thought that there were wouldn't be a discrete budget line for it. So, I very much welcome the commitment of £7 million towards the Valleys regional park.
I was looking through the regional park's prospectus earlier today, and I was very pleased to see the mention of developing opportunities for the foundational economy within that. As one of the Assembly Members who has been keen to champion the benefits of the foundational economy, I think this is really great news. I know, for instance, there may be opportunities presented to communities like Ynysybwl, where there are plans to host a range of foundational activities, linking into the Valleys regional park there. So, I wonder if you're able to expand for us on the potential for the foundational economy within this agenda.
I'd also like to pick up a few other points from the prospectus, firstly around feedback. I welcome your comments in the Chamber today around inviting communities to take part in moving this initiative forward, but could you give us some further details on how communities can continue to be engaged in developing the priorities and objectives of the regional park for themselves? As the document notes, our Valleys communities are not homogenous, and I know that's something that you yourself have said several times within this Chamber, so how will that engagement work reflect the nature of those different communities?
Additionally, I know this is something I've flagged up with other Ministers, but I think there are real opportunities within the regional parks for exploiting our network of disused railway tunnels—that's in terms of active travel links, heritage tourism and so much more. How could you see this fitting into the wider Valleys regional park policy? I'm thinking specifically of the Abernant tunnel, which links my constituency with my colleague Dawn Bowden's constituency in Merthyr Tydfil, and comes out, really, right at the entrance to BikePark Wales. So, the potential there, in my opinion, and I know in Dawn's opinion too, is absolutely massive.
Lastly, last week, I took part in a guided walk of the old Gadlys ironworks. I'm in danger of upsetting my colleague Dawn Bowden, who represents, obviously, the seat that is most known for its iron heritage, but the Gadlys ironworks in Aberdare are actually described as the best-preserved set of blast furnaces in the UK. This was a real eye-opener, but one that far too few people actually know about. Projects like that carry major financial undertakings, and this one in particular is reliant on a team of volunteers linked to the Cynon Valley Museum, so it's really hard to tap the potential of that. Will there be the potential for organisations like that to tap into the regional park agenda and put forward a case for linking in heritage sites such as that?
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet. Credaf ei bod yn deg dweud bod llawer iawn o ewyllys da ar draws y Siambr hon ar gyfer menter tasglu'r Cymoedd, ond, efallai, ar y dechrau, roedd hynny'n gymysg â rhywfaint o optimistiaeth bwyllog pan deimlwyd na fyddai llinell gyllideb ar wahân ar ei chyfer. Felly, croesawaf yr ymrwymiad o £7 miliwn yn fawr iawn tuag at barc rhanbarthol y Cymoedd.
Roeddwn yn edrych drwy brosbectws y parc rhanbarthol yn gynharach heddiw, ac roeddwn yn falch iawn o weld y cyfeiriad at ddatblygu cyfleoedd ar gyfer yr economi sylfaenol o fewn hynny. Fel un o Aelodau'r Cynulliad sydd wedi bod yn awyddus i hyrwyddo manteision yr economi sylfaenol, credaf fod hyn yn newyddion gwych. Gwn, er enghraifft, efallai y bydd cyfleoedd i gymunedau fel Ynysybwl, lle mae cynlluniau i gynnal a oes modd ichi ymhelaethu ar botensial yr economi sylfaenol o fewn yr agenda hon.
Hoffwn hefyd godi ychydig o bwyntiau eraill o'r prosbectws, yn gyntaf ynghylch adborth. Croesawaf eich sylwadau yn y Siambr heddiw ynghylch gwahodd cymunedau i gymryd rhan yn y gwaith o symud y fenter hon yn ei blaen. Ond a oes modd ichi roi rhai manylion pellach ar sut y gall cymunedau barhau i gymryd rhan wrth ddatblygu blaenoriaethau ac amcanion y parc rhanbarthol drostynt hwy eu hunain? Fel y noda'r ddogfen, nid yw ein cymunedau yn y Cymoedd yn homogenaidd, a gwn fod hynny'n rhywbeth yr ydych chi eich hun wedi'i ddweud droeon yn y Siambr hon, felly sut fydd y gwaith ymgysylltu hwnnw'n adlewyrchu natur y gwahanol gymunedau hynny?
Hefyd, gwn fod hyn yn rhywbeth yr wyf wedi tynnu sylw ato ynghyd â Gweinidogion eraill, ond credaf fod cyfleoedd gwirioneddol o fewn y parciau rhanbarthol ar gyfer manteisio ar ein rhwydwaith o dwnelau rheilffordd segur—hynny yw o ran cysylltiadau teithio llesol, twristiaeth treftadaeth a chymaint mwy. Sut fyddech chi'n gweld hyn yn rhan o bolisi ehangach parc rhanbarthol y Cymoedd? Rwy'n meddwl yn benodol am dwnnel Abernant, sy'n cysylltu fy etholaeth o ag etholaeth fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden ym Merthyr Tudful, ac yn dod allan, mewn gwirionedd, yn union ger y fynedfa i BikePark Cymru. Felly, mae'r potensial sydd yno, yn fy marn i, ac ym marn Dawn hefyd, mi wn, yn enfawr.
Yn olaf, yr wythnos diwethaf, cymerais ran mewn taith gerdded dywysedig o hen weithfeydd haearn y Gadlys. Rwyf mewn perygl o beri gofid i fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, sy'n cynrychioli, yn amlwg, yr etholaeth sydd fwyaf enwog am ei threftadaeth haearn, ond caiff gweithfeydd haearn y Gadlys yn Aberdâr yn wir eu disgrifio fel y gyfres sydd wedi'i chadw orau o ffwrneisiau chwyth y DU. Roedd hyn yn agoriad llygad gwirioneddol, ond yn un y mae llawer rhy ychydig o bobl yn ymwybodol ohono mewn gwirionedd. Mae prosiectau fel hyn yn golygu ymrwymiadau ariannol mawr, ac mae hwn yn benodol yn dibynnu ar dîm o wirfoddolwyr sy'n gysylltiedig ag Amgueddfa Cwm Cynon, felly mae'n anodd iawn deall potensial hwnnw. A fydd potensial i sefydliadau fel hynny fanteisio ar agenda'r parc rhanbarthol a chyflwyno achos ar gyfer cysylltu safleoedd treftadaeth fel hwnnw?
Of course, the Gadlys ironworks are well known, and their comparison with Merthyr has been well made, but they both, of course, fade into insignificance when compared with Sirhowy, where the ironworks there—. It's a good example, actually, of where an extraordinarily important part of our heritage was left to rot and to decay for decade after decade, because we—all of us here from the region—never understood its importance in historical terms. It's us who left it there—we can't blame a London Government or far-away places for allowing that to happen. It is to ensure that future generations are able to learn and understand that that we wish to invest in these places today.
I look at these places—my poor old eight-year-old son has spent far too much of his holidays, I think, being taken by his father to visit various places. I get the sense quite often he would prefer to be watching tv, but he's dragged across to—. He's been to Blaenavon on many occasions, he's too short to go down to Big Pit, but it'll come. He hasn't visited Gadlys yet, but he will do so, and he's visited the history of Merthyr as well, where you've got the history of railways as well, of course, taking place there.
But let's look at that issue about the tunnels. I visited the Rhondda last week, I went to Blaencwm and spoke to the group of people there who were hoping to reopen the tunnel between Blaencwm and Blaengwynfi. When I was driving away from there, I was left with the idea of fantastic creativity more than anything else—the creativity of people who know their place, and the creativity of people who understand their place, and the creativity of people who have ambition for their place and their community. In driving this project forward, it won't be civil servants in Cathays Park, or even Ministers in Cardiff Bay, it'll be those people who have an idea, a dream, an identity, a sense of place and a sense of history that will drive forward this project, and make a great success of it. And that is why the Member for the Cynon Valley talks about the foundational economy. It is essential, in doing so, that the wealth that we create remains in the community, and it remains as part of that community, helping to not simply regenerate that community, but recreate those communities. And, you know, for me—and the Conservatives spokesperson outlined this himself—the success of this project will be measured in cultural and historic terms, but we must always recognise the importance of creating sustainable work in our Valley communities. I hope that we'll be able to do that, and that the wealth that we generate will be able to remain in the community.
Can I just say a word about Ynysybwl? The last time I visited Ynysybwl, I was on my way to Llanwonno, and I called into the Fountain up there; some Members may be aware of it. And walking around—I didn't follow Nyth Brân's example of running to Mountain Ash, but I walked through the forestry of Llanwonno, and I have to say you could be anywhere in the world, the spectacular forestry we have there, natural woodland as well. It's something that I think we should think hard about: how do we in Wales create a forestry or a woodland that is part of our identity? And, I was walking through the Clydach Gorge above my own constituency down to Abergavenny some weeks ago, looking at the natural woodland there. That is a historic woodland of Wales. It is a historical environment, a historical ecosystem, so how do we safeguard that into the future, and how do we ensure that we have not only the water management we need to have, the ecosystem management that we need to have, but then ensure that we have access as well, so that people are able to access these wonderful sites, understand what those sites mean? And then address the issues that were brought up in a statement on access for disabled people, to ensure that this access is available to everybody throughout the community, and that we manage that to enable everybody to benefit from it.
So, I think all of the opportunities we have here are opportunities that we will realise if we work together, and if we co-produce together something that none of us could achieve independently or apart.
Wrth gwrs, mae gweithfeydd haearn y Gadlys yn enwog, ac mae'r gymhariaeth â Merthyr yn un dda, ond mae'r naill a'r llall yn pylu o'u cymharu â Sirhywi, wrth gwrs, lle mae'r gwaith haearn yno—. Mae'n enghraifft dda, mewn gwirionedd, pan adawyd rhan eithriadol bwysig o'n treftadaeth i bydru ac i ddirywio am ddegawd ar ôl degawd, oherwydd nad oeddem ni—bob un ohonom yma o'r rhanbarth—erioed wedi deall ei bwysigrwydd mewn termau hanesyddol. Ni oedd y rhai a'i gadawodd yno—ni allwn feio Llywodraeth Llundain neu fannau pell eraill am ganiatáu i hynny ddigwydd. Rydym eisiau buddsoddi yn y mannau hyn heddiw fel y gallwn sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn gallu dysgu a deall.
Byddaf yn edrych ar y lleoedd hyn—mae fy mab wyth mlwydd oed, druan ohono, wedi treulio gormod o lawer o'i wyliau, rwy'n credu, yn cael ei dywys gan ei dad i ymweld â gwahanol leoedd. Rwy'n cael y teimlad yn aml y byddai'n well ganddo fod yn gwylio'r teledu, ond ei fod yn cael ei lusgo ar draws i—. Mae wedi bod i Flaenafon sawl gwaith, mae'n rhy fyr i fynd lawr i'r pwll mawr, ond fe ddaw. Nid yw wedi ymweld â'r Gadlys eto, ond bydd yn gwneud hynny, ac mae wedi ymweld â hanes Merthyr hefyd, lle mae gennych hanes y rheilffyrdd, wrth gwrs, yn digwydd yno.
Ond gadewch inni edrych ar y mater am y twneli. Ymwelais â'r Rhondda yr wythnos diwethaf. Euthum i Flaencwm a siarad â grŵp o bobl a oedd wedi gobeithio ailagor twnnel rhwng Blaencwm a Blaengwynfi. Pan oeddwn yn gyrru oddi yno, fe'm gadawyd â'r syniad gwych hwn o greadigrwydd yn fwy nag unrhyw beth arall—creadigrwydd pobl sy'n adnabod eu lle, a chreadigrwydd pobl sy'n deall eu lle, a chreadigrwydd pobl sydd ag uchelgais ar gyfer eu lle a'u cymuned. Wrth ddatblygu'r prosiect hwn, nid gweision sifil ym Mharc Cathays, neu hyd yn oed Weinidogion ym Mae Caerdydd, ond y bobl hynny sydd â'r syniad, breuddwyd, hunaniaeth, ymdeimlad o le ac ymdeimlad o hanes fydd yn llywio'r prosiect hwn, ac yn gwneud llwyddiant mawr ohono. A dyna pam mae'r Aelod dros Gwm Cynon yn sôn am yr economi sylfaenol. Mae'n hanfodol, wrth wneud hynny, bod y cyfoeth yr ydym yn ei greu yn parhau i fod yn y gymuned, ac yn parhau i fod yn rhan o'r gymuned honno, nid yn unig i helpu i adfywio'r gymuned ond i ail-greu'r cymunedau hynny. Ac, fe wyddoch, i mi—ac amlinellodd llefarydd y Ceidwadwyr hyn ei hun—caiff llwyddiant y prosiect hwn ei fesur yn nhermau diwylliannol a hanesyddol, ond rhaid inni bob amser gydnabod pwysigrwydd creu gwaith cynaliadwy yn ein cymunedau. Gobeithiaf y gallwn wneud hynny, ac y bydd y cyfoeth yr ydym yn ei gynhyrchu yn gallu aros yn y gymuned.
A gaf i ddweud gair am Ynysybwl? Y tro diwethaf yr ymwelais ag Ynysybwl, roeddwn ar fy ffordd i Lanwynno, a gelwais heibio'r Fountain yno; efallai fod rhai Aelodau yn ymwybodol ohono. Ac wrth gerdded o amgylch—wnes i ddim dilyn esiampl Guto Nyth Brân a rhedeg i Aberpennar, ond cerddais drwy Goedwig Llanwynno, a rhaid imi ddweud y gallech fod yn unrhyw le yn y byd, y goedwig ysblennydd sydd gennym yno, coetir naturiol hefyd. Mae'n rhywbeth y credaf y dylem ni ei ystyried o ddifrif: sut ydym ni yng Nghymru yn creu coedwig neu goetir sy'n rhan o'n hunaniaeth? Ac roeddwn yn cerdded drwy Geunant Clydach uwchlaw fy etholaeth i fy hun i lawr at y Fenni rai wythnosau yn ôl, yn edrych ar y coetir naturiol yno. Mae'n goetir hanesyddol yng Nghymru. Mae'n amgylchedd hanesyddol, yn ecosystem hanesyddol. Felly sut allwn ni ddiogelu hynny i'r dyfodol, a sut allwn ni sicrhau bod gennym nid yn unig y rheolaeth dŵr y mae angen inni ei chael, y rheolaeth ecosystemau y mae angen inni ei chael, ond wedyn sicrhau bod gennym fynediad hefyd, fel bod pobl yn gallu cael mynediad at y safleoedd rhagorol hyn, yn deall beth mae'r safleoedd hynny yn ei olygu? Ac yna roi sylw i'r materion a godwyd yn y datganiad ar fynediad i bobl anabl, i sicrhau bod y mynediad hwn ar gael i bawb ar draws y gymuned, a'n bod yn rheoli hynny er mwyn galluogi pawb i gael budd ohono.
Felly, credaf fod yr holl gyfleoedd sydd gennym yma yn gyfleoedd y byddwn yn eu gwireddu trwy gydweithio, gan gyd-gynhyrchu gyda'n gilydd rywbeth na allai unrhyw un ohonom ei gyflawni yn annibynnol neu ar wahân.
Thanks to the Minister for his statement today. As we've noted, the Valleys have always boasted dramatic landscapes, so it makes sense to utilise that as far as we can. So, I think the basic idea of a Valleys regional park is quite a sound one, and I wish you well with progressing it, and I hope it comes to fruition as something that people from outside the area can enjoy as visitors, and people within the area can also enjoy as a facility that's local to them.
Now, Dai Lloyd took us on a very evocative journey through the history and the culture of the Valleys. Nobody here is going to be able to match that. A lot of elements were—[Interruption.] I know. Yes, I acknowledge that, Bethan, myself. Now, Dai took us through a lot of different elements. Miners halls, he didn't mention because a lot of them are still there, but of course some of them are struggling, and they are part of that cultural fabric of the Valleys as well. So, I wonder how far they can be integrated into this vision of the Valleys regional park. I think they're an important part of the landscape. Rugby, I suppose, is another thing—some of the famous rugby clubs are struggling. I'm not sure if that has any relevance, but possibly it does.
I think that there are maybe three main issues that we need to tackle. There's a problem of transport connectivity, related to that there's an issue of infrastructure and facilities, and finally the issue of how far we can utilise the landscape to help with achieving future generations goals. As we know, there are problems in the Valleys—there are problems throughout Wales but sometimes in the Valleys they're worse with things like physical fitness, obesity, stuff like that. Can we use the proximity of the Valleys to the very dramatic scenery to encourage more physical activity? Is that going to form part of the plan?
With the transport connectivity, we need things like the tunnels—the tunnels are a very good idea. I met people from the Rhondda Tunnel Society over the summer. They have come and they've developed the scheme from nothing. It is very much their vision and I'm glad that it's getting help from the Welsh Government. So, can you give us any more information on how that is going to be advanced? Obviously, we've heard from another Member—the Cynon Valley Member—that that's not the only tunnel, there are other tunnels as well connecting other valleys.
There are also issues of public facilities. A lot of people go cycling up the Valleys as it is. They go up to places like the Rhigos and the Bwlch. Currently, there are a lack of facilities like cafes and public toilets. So, if we want to get more people there, we do need to look at the infrastructure, so what can we do—what can you do, rather, Minister, to encourage more infrastructure? Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Fel yr ydym wedi nodi, mae'r Cymoedd bob amser wedi brolio tirweddau dramatig, felly mae'n gwneud synnwyr inni ddefnyddio hynny gymaint ag y gallwn. Credaf fod y syniad sylfaenol o barc rhanbarthol y Cymoedd yn un eithaf cadarn, a dymunaf yn dda ichi gyda'i ddatblygu, a gobeithio y bydd yn dwyn ffrwyth fel rhywbeth y mae pobl o'r tu allan i'r ardal yn gallu ei fwynhau fel ymwelwyr, a hefyd y gall pobl o fewn yr ardal ei fwynhau fel cyfleuster sy'n lleol iddynt.
Nawr, aeth Dai Lloyd â ni ar daith atgofus iawn drwy hanes a diwylliant y Cymoedd. Ni fydd neb yma yn gallu gwneud cystal â hynny. Roedd llawer o elfennau— [torri ar draws.] Dwi'n gwybod. Ydw, rwy'n cydnabod hynny, Bethan, fy hun. Nawr, aeth Dai â ni drwy lawer o elfennau gwahanol. Neuaddau'r glowyr, ni soniodd amdanyn nhw oherwydd mae llawer ohonynt yn dal yno, ond wrth gwrs mae rhai ohonynt yn ei chael hi'n anodd, ac maen nhw'n rhan o wead diwylliannol y Cymoedd hefyd. Felly, tybed pa mor bell y gellir eu hintegreiddio i'r weledigaeth hon o barc rhanbarthol y Cymoedd. Dwi'n credu eu bod yn rhan bwysig o'r dirwedd. Mae rygbi, mae'n debyg, yn rhywbeth arall—mae rhai o'r clybiau rygbi enwog yn ei chael hi'n anodd. Nid wyf yn siŵr a oes gan hynny unrhyw berthnasedd, ond mae hynny'n bosib.
Credaf efallai fod tri phrif fater y mae angen inni fynd i'r afael â nhw. Mae problem cysylltedd trafnidiaeth, ac yn gysylltiedig â hynny mae mater seilwaith a chyfleusterau ac, yn olaf, pa mor bell y gallwn ddefnyddio'r dirwedd i helpu i gyflawni nodau Deddf cenedlaethau'r dyfodol. Fel y gwyddom, mae problemau yn y Cymoedd—ceir problemau ledled Cymru ond weithiau yn y Cymoedd maen nhw'n waeth gyda phethau fel ffitrwydd corfforol, gordewdra, pethau fel hynny. A allwn ni ddefnyddio agosrwydd y Cymoedd at y golygfeydd dramatig iawn hyn i annog mwy o weithgarwch corfforol? A yw hynny'n mynd i fod yn rhan o'r cynllun?
O ran cysylltedd trafnidiaeth, mae angen pethau fel y twneli—mae'r twneli yn syniad da iawn. Cyfarfûm â phobl o Gymdeithas Twneli’r Rhondda dros yr haf. Maent wedi dod ac wedi datblygu'r cynllun o ddim byd. Eu gweledigaeth nhw yw hi ac rwy'n falch ei bod yn cael cymorth gan Lywodraeth Cymru. Felly, a allwch chi roi mwy o wybodaeth inni ar sut y caiff hynny ei ddatblygu? Yn amlwg, rydym wedi clywed gan aelod arall—Aelod Cwm Cynon—nad hwnnw yw'r unig dwnnel, mae twnelau eraill hefyd yn cysylltu Cymoedd eraill.
Mae yna hefyd faterion cyfleusterau cyhoeddus. Mae llawer o bobl yn mynd i feicio i fyny'r Cymoedd fel y mae. Byddant yn mynd i leoedd fel y Rhigos a Bwlch. Ar hyn o bryd, ceir diffyg cyfleusterau fel caffis a thoiledau cyhoeddus. Felly, os ydym eisiau gweld mwy o bobl yn mynd yno, mae angen inni edrych ar y seilwaith, felly beth allwn ni ei wneud— beth allwch chi ei wneud, yn hytrach, Gweinidog, i annog mwy o seilwaith? Diolch yn fawr iawn.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
In terms of taking forward a number of different issues, we've seen through the community asset transfer process a number of community assets that are having life breathed into them afresh. I visited the Blaenavon Workmen's Hall some time ago and it's extraordinary to see it reborn again. In my own constituency, Llanhilleth Miners Institute continues to be a centre of the community. You know, you drive across the Valleys or you move across the Valleys, you have Maesteg Town Hall and the miners welfare in Ystradgynlais. You can name a number of different facilities that are at the heart of those communities. What I hope we'll be able to do is to ensure that they remain at the heart of their communities.
In many ways, the cultural issues that the Plaid Cymru Member for South Wales West has already referred to are at the heart of our ambition. But if we are to succeed, then the infrastructure that is being described is absolutely essential: the transport infrastructure, an infrastructure of facilities—whether it be public toilets or whether it be visitor centres or cafes, restaurants, hotels, accommodation—has to be in place. It is this sort of infrastructure that we would be looking towards developing and putting in place over time. That is why, in developing the concept, we are working with, not simply local authorities and NRW and other public bodies, but working with all of those people who are able to deliver and support those facilities across the Valleys region.
O ran gweithredu ar nifer o faterion gwahanol, rydym ni wedi gweld drwy'r broses o drosglwyddo asedau cymunedol nifer o asedau cymunedol yn cael bywyd o'r newydd. Ymwelais i â Neuadd y Gweithwyr Blaenafon beth amser yn ôl ac mae'n rhyfeddol ei gweld hi'n cael ei haileni unwaith eto. Yn fy etholaeth i, mae Sefydliad Glowyr Llanhiledd yn parhau i fod yn ganolfan i'r gymuned. Rydych chi'n gyrru ar draws y Cymoedd neu rydych chi'n symud ar draws y Cymoedd, mae gennych chi Neuadd y Dref, Maesteg a'r Neuadd Les yn Ystradgynlais. Gallwch enwi nifer o gyfleusterau gwahanol sydd wrth galon y cymunedau hynny. Yr hyn yr wyf i'n gobeithio y gallwn ni ei wneud yw sicrhau eu bod yn parhau wrth galon eu cymunedau.
Mewn sawl ffordd, mae'r problemau diwylliannol y mae Aelod Plaid Cymru dros Orllewin De Cymru eisoes wedi cyfeirio atynt wrth wraidd ein huchelgais. Ond os ydym ni i lwyddo, yna mae'r seilwaith sy'n cael ei ddisgrifio yn gwbl hanfodol: mae'n rhaid i seilwaith trafnidiaeth, seilwaith cyfleusterau—boed yn doiledau cyhoeddus neu'n ganolfannau ymwelwyr neu gaffis, bwytai, gwestai, llety—fod wedi eu sefydlu. Dyma'r math o seilwaith y byddem ni'n ceisio ei ddatblygu a'i roi ar waith dros amser. Dyna pam, wrth ddatblygu'r cysyniad, yr ydym ni'n gweithio gyda, nid dim ond awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru a chyrff cyhoeddus eraill, ond yn gweithio gyda'r holl bobl hynny sy'n gallu darparu a chefnogi'r cyfleusterau hynny ledled rhanbarth y Cymoedd.
Can I say, before I even start, that I think—in terms of the historical nature of our constituencies and the heritage—can I just say that the tunnel goes from Merthyr to Abernant, not the other way around? [Laughter.] Richard Trevithick discovered the steam locomotive in 1803 and he went from Penydarren in Merthyr to Aberdare. Okay.
Can I just say—can I thank you first of all—? [Interruption.] [Laughter.] Not that we're competitive at all about our history, but there we are. Can I thank you, Cabinet Secretary, for your statement? I'm going to bring it back to some slightly more mundane areas. We've had many conversations about the concerns around the upper Rhymney valley and I'd like to take this opportunity of thanking you and the Cabinet Secretary for economy for coming with me to visit local representatives and organisations and members of the public, and talking to them and sharing those concerns. But it does seem to me that, in many of our former industrial areas like Rhymney, looking at new innovative ways of regeneration is vital, so I very much welcome the interlinked delivery themes around the proposals for the regional park, particularly the aspects of it that cross the Heads of the Valleys.
You'll know that, in parts of Rhymney, we still have large areas of derelict former industrial land, which is symbolic of the decline in those communities over the last 30 years or so, and those areas have still failed to attract significant business investment. But, having said that, the whole area, as you've already said, is surrounded by breathtaking natural beauty. So, we have this industrial dereliction in the centre of something that is surrounded by such beauty, and we do need to clearly exploit that, to meet both the economic and the well-being goals.
And I look at some of the success, the huge success, of some of the leisure activities that we've seen developed in the former slate quarries in north Wales, and I wonder whether that represents a kind of blueprint for what we could do in some of our former industrial areas in the south Wales Valleys. Given that the well-being of the Valleys communities is such a vital component of the work of the taskforce, can I ask whether it's part of your vision for a Valleys regional park to look at those areas of dereliction with a view to possibly redeveloping for leisure activity and accommodation, to kind of complement the areas of natural beauty, turning them into visitor attractions in their own right and using this as one of the alternatives to just bringing back in industry to regenerate industrial or former industrial areas?
I was also very pleased to hear you mention, I think in answer to Dai Lloyd, about the Design Commission for Wales in Merthyr Tydfil, and I'd welcome your expanding a little bit more on that, because the proposals around the Design Commission charrette, what comes out of that is not just the buildings—Cyfarthfa castle and the blast furnaces and so on—but it's also about telling the whole story of the iron industry in Merthyr and the people who created it, right the way through to the Merthyr rising and beyond, and whether that forms part of your vision of the Valleys landscape park. Will that kind of experience around the history and the heritage be part of the landscape park as well?
A gaf i ddweud, cyn i mi ddechrau hyd yn oed, rwy'n credu—o ran natur hanesyddol ein hetholaethau a'r dreftadaeth—a gaf i ddweud bod y twnnel yn mynd o Ferthyr Tudful i Abernant, nid y ffordd arall? [Chwerthin.] Darganfu Richard Trevithick y locomotif stêm ym 1803, ac aeth o Benydarren ym Merthyr Tudful i Aberdâr. Iawn.
A gaf i ddweud—a gaf i ddiolch i chi yn gyntaf oll—? [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Nid ein bod ni'n gystadleuol o gwbl ynghylch ein hanes, ond dyna ni. A gaf i ddiolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad? Rwy'n mynd i ddychwelyd at rai meysydd ychydig mwy cyffredin. Rydym ni wedi cael llawer o sgyrsiau am y pryderon ynghylch Cwm Rhymni uchaf a hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros economi am ddod gyda mi i ymweld â chynrychiolwyr lleol a sefydliadau ac aelodau o'r cyhoedd, a siarad â hwy a rhannu'r pryderon hynny. Ond y mae'n ymddangos i mi, mewn llawer o'n hen ardaloedd diwydiannol fel Rhymni, bod edrych ar ffyrdd arloesol newydd o adfywio yn hanfodol, felly, rwy'n croesawu'n fawr iawn y themâu cyflawni cysylltiedig ynghylch y cynigion ar gyfer y parc rhanbarthol, yn arbennig yr agweddau sy'n croesi Blaenau'r Cymoedd.
Byddwch yn gwybod, mewn rhannau o Rymni, bod gennym ni ardaloedd mawr o hyd o hen dir diwydiannol diffaith, sy'n symbol o'r dirywiad yn y cymunedau hynny dros y 30 mlynedd diwethaf, fwy neu lai, ac mae'r ardaloedd hynny yn dal heb ddenu buddsoddiad busnes sylweddol. Ond, wedi dweud hynny, fel yr ydych chi wedi ei ddweud eisoes, mae'r ardal gyfan, wedi'i hamgylchynu gan harddwch naturiol syfrdanol. Felly, mae gennym ni'r diffeithwch diwydiannol hwn yng nghanol rhywbeth sy'n cael ei amgylchynu gan y fath harddwch, ac yn amlwg y mae angen i ni fanteisio ar hynny, i gyflawni'r nodau economaidd a llesiant.
Ac rwy'n edrych ar rywfaint o'r llwyddiant, llwyddiant enfawr, rhai o'r gweithgareddau hamdden a welsom ni'n cael eu datblygu mewn hen chwareli llechi yn y Gogledd, a tybed a yw hynny'n rhyw fath o lasbrint ar gyfer beth y gallem ni ei wneud mewn rhai o'n hen ardaloedd diwydiannol yng Nghymoedd y De. O gofio bod lles y cymunedau yn y Cymoedd yn rhan hanfodol o waith y tasglu, a gaf i ofyn a yw'n rhan o'ch gweledigaeth chi ar gyfer parc rhanbarthol y Cymoedd i edrych ar y meysydd hynny o ddiffeithwch gyda golwg ar ailddatblygu o bosibl ar gyfer gweithgaredd hamdden a llety, i ategu'r ardaloedd o harddwch naturiol rywsut, gan eu troi'n atyniadau ymwelwyr yn eu rhinwedd eu hunain a defnyddio hyn fel un o'r dewisiadau amgen i ail-gyflwyno diwydiant i adfywio ardaloedd diwydiannol a hen ardaloedd diwydiannol yn unig?
Roeddwn hefyd yn falch o'ch clywed yn sôn, rwy'n credu mewn ateb i Dai Lloyd, am y Comisiwn Dylunio i Gymru ym Merthyr Tudful, ac fe fyddwn yn falch petaech chi'n ymhelaethu ychydig ar hynny, oherwydd y cynigion ynghylch charrette y Comisiwn Dylunio, beth a ddaw allan o hynny yw nid dim ond yr adeiladau—Castell Cyfarthfa a ffwrneisi chwyth ac ati—ond y mae hefyd yn ymwneud ag adrodd stori gyfan y diwydiant haearn ym Merthyr a'r bobl a'i creodd, yr holl ffordd at wrthryfel Merthyr a thu hwnt, ac a yw hynny'n ffurfio rhan o'ch gweledigaeth ar gyfer parc tirwedd y Cymoedd. A fydd y math hwnnw o brofiad wedi ei seilio ar yr hanes a'r dreftadaeth yn rhan o'r parc tirwedd hefyd?
Yes, absolutely, it will be, and the litmus test will be Rhymney—I have no doubt about that. If we are to look at the development of the regional park as a concept, as a framework for other developments taking place within it, then if we succeed then we will succeed in Rhymney. You look at those sorts of communities where you've had major towns close by—we've seen some significant investment and development, and smaller towns have not seen that same level of investment, and we both saw the impact of that on the town centre there at that time. We need to be able to ensure that people, whether it be in Rhymney or elsewhere, are able to see the benefit of that and that it isn't just a speech made in Cardiff Bay, but a reality on people's doorsteps and in people's lives.
I was inspired when I went through and spoke to people about the Crucible project in Merthyr, for the reason that you give: that it isn't simply about the built environment—of course it is, but it isn't simply about that—it's about the people who live there as well and the people who live in our communities, and it's about our stories, our history, our futures. And our ability to do that, I think, is absolutely key and fundamental to the success of this project. The Minister for culture and tourism and heritage is in his place this afternoon and will be listening to these exchanges, and the conversations that we've had about how our heritage is a part of our future are absolutely central to what we want to be able to achieve. He was kind enough to visit my constituency to discuss the legacy of Aneurin Bevan in the spring, and it is bringing together those different threads that we want to be able to do and to ensure that we are able to reinvent these communities. The Member for Merthyr—. The Member for Merthyr Tydfil and Rhymney is right to—I nearly made a mistake, a terrible mistake, there—is right to identify the derelict land we see around the town and the top end of the Rhymney valley. I'm familiar with that. We need to look at how we recreate these communities. It's not only in Rhymney, but it's elsewhere, where we see that land that has been previously used for heavy industry is no longer required in that same way.
One of the issues that we're addressing as part of the wider work of the Valleys taskforce, which we'll debate on other occasions this afternoon, is the issue of the upper Valleys. I think there are specific issues in the Heads of the Valleys that are more difficult, if you like, than in other parts of the Valleys. So, we will be looking at that, specifically. But certainly, I hope that we'll be able, in the coming years, to demonstrate that the work we're putting in place today will be seen in the future as a turning point for the Valleys and will be seen as something that didn't just lead to economic growth, but led to social change as well, and a change to our futures. I hope that we can achieve that.
Ie, hollol, fe fydd, a'r prawf litmws fydd Rhymni—nid oes gennyf amheuaeth ynghylch hynny. Os ydym yn edrych ar ddatblygu'r parc rhanbarthol fel cysyniad, fel fframwaith i ddatblygiadau eraill ddigwydd ynddo, yna os llwyddwn ni, yna byddwn yn llwyddo yn Rhymni. Os edrychwch ar y mathau hynny o gymunedau lle'r ydych chi wedi cael trefi mawr yn agos—rydym ni wedi gweld buddsoddiad a datblygiad sylweddol, ac nid yw trefi llai wedi gweld yr un lefel o fuddsoddiad, ac fe welodd y ddau ohonom ni effaith hynny ar ganol y dref y pryd hynny. Mae angen i ni allu sicrhau bod pobl, boed yn Rhymni neu mewn mannau eraill, yn gallu gweld budd hynny ac nad yw'n ddim ond araith a wnaed ym Mae Caerdydd, ond yn realiti ar garreg y drws ac ym mywydau pobl.
Cefais fy ysbrydoli pan euthum drwodd a siarad â phobl am y prosiect Crucible ym Merthyr Tudful, am y rheswm yr ydych yn ei roi: nad yw'n ymwneud yn unig â'r amgylchedd adeiledig—wrth gwrs ei fod ef, ond nid yw'n ymwneud â hynny'n unig—mae'n ymwneud â'r bobl sy'n byw yno hefyd a'r bobl sy'n byw yn ein cymunedau, a'n straeon, ein hanes, ein dyfodol. Ac mae ein gallu i wneud hynny, rwy'n meddwl, yn gwbl allweddol a sylfaenol i lwyddiant y prosiect hwn. Mae'r Gweinidog dros ddiwylliant a thwristiaeth a threftadaeth yn ei le'r prynhawn yma a bydd yn gwrando ar y trafodaethau hyn, ac mae'r sgyrsiau a gawsom am sut y mae ein treftadaeth yn rhan o'n dyfodol yn gwbl ganolog i'r hyn yr ydym yn awyddus i'w gyflawni. Roedd yn ddigon caredig i ymweld â'm hetholaeth yn y gwanwyn i drafod etifeddiaeth Aneurin Bevan, ac rydym yn dymuno dod â'r llinynnau gwahanol hynny ynghyd a sicrhau ein bod yn gallu ailddyfeisio'r cymunedau hyn. Mae'r Aelod dros Ferthyr—. Mae'r Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni yn iawn i—bron imi â gwneud camgymeriad, camgymeriad ofnadwy, yn y fan yna—yn iawn i nodi'r tir diffaith a welwn o gwmpas y dref ac ym mhen uchaf Cwm Rhymni. Rwy'n gyfarwydd â hwnnw. Mae angen inni edrych ar sut yr ydym yn ail-greu'r cymunedau hyn. Nid yn Rhymni yn unig, ond mewn mannau eraill, lle y gwelwn nad oes angen y tir a ddefnyddiwyd o'r blaen ar gyfer diwydiant trwm yn yr un ffordd mwyach.
Un o'r materion yr ydym yn rhoi sylw iddo fel rhan o waith ehangach tasglu'r Cymoedd, y byddwn yn ei drafod ar adegau eraill y prynhawn yma, yw mater y Cymoedd uchaf. Rwy'n credu bod materion penodol ym Mlaenau'r Cymoedd sydd yn fwy anodd, os mynnwch chi, nag mewn rhannau eraill o'r Cymoedd. Felly, byddwn ni'n edrych ar hynny, yn benodol. Ond yn sicr, gobeithiaf y byddwn yn gallu, yn y blynyddoedd i ddod, ddangos bod y gwaith yr ydym ni'n ei roi ar waith heddiw yn cael ei weld yn y dyfodol fel trobwynt ar gyfer y Cymoedd ac yn cael ei weld fel rhywbeth nad arweiniodd at dwf economaidd yn unig, ond a arweiniodd at newid cymdeithasol hefyd a newid yn ein dyfodol ni. Gobeithiaf y gallwn gyflawni hynny.
We're out of time on the statement, but I'll take two further short contributions and questions. Suzy Davies.
Mae amser y datganiad wedi dod i ben, ond fe gymeraf ddau gyfraniad a chwestiynau byr arall. Suzy Davies.
Okay. Diolch yn fawr, Llywydd. Just briefly, then, we're not finished on top trumps with ironworks—I'm going to raise you all with Neath ironworks. But I do it very specifically, because, of course, there's no mention of co-production in the prospectus itself, but it does refer to community stewardship, and I really hope that you will look on the Neath and Dulais valleys as good candidates for gateways—as examples where community stewardship of natural and cultural heritage assets are very apparent. And, of course, an area where tourism—part of the Valleys taskforce work—can be developed in a way that is mutually beneficial for the well-being of residents and for the economy, without Disneyfying what the offer is there.
You have the example of the Dyfi biosphere before you, Cabinet Secretary, about where that balance is achievable. It's internationally recognised and there may be some lessons we can learn down south from that as well. So, my primary question is: where will these grass-roots bodies, while responsible for community stewardship, get access to these funds? Is it all just to be spent at strategic level?
And then, I wonder if you could answer a question that Dai Lloyd raised, but you didn't answer at the time about cross-Government working. Because we have a situation in Neath at the moment, where there have been some deficiencies or difficulties and an inability for Welsh Government to spend money on restoring the Cefn Coed headframes at the mining museum there. Is the strategy you're talking about able to backfill problems like that or should we not be looking for money from this source to disguise the deficiencies elsewhere? Thank you.
Iawn. Diolch yn fawr, Llywydd. Yn fyr, felly, nid ydym wedi gorffen chwarae trympiau uchaf gyda gweithfeydd haearn—rwy'n mynd i godi'r ods gyda gweithfeydd haearn Castell-nedd. Ond rydw i'n ei wneud yn benodol iawn, oherwydd, wrth gwrs, nid oes unrhyw sôn am gyd-gynhyrchu yn y prosbectws ei hun, ond mae'n cyfeirio at stiwardiaeth gymunedol, ac mewn gwirionedd rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych ar gymoedd Nedd a Dulais fel ymgeiswyr da ar gyfer pyrth—fel enghreifftiau lle mae stiwardiaeth gymunedol o asedau treftadaeth naturiol a diwylliannol yn amlwg iawn. Ac, wrth gwrs, yn faes lle gellir datblygu—rhan o waith tasglu'r Cymoedd—twristiaeth mewn ffordd sy'n fuddiol i bawb ar gyfer lles preswylwyr ac ar gyfer yr economi, heb wneud y cynnig yn debyg i rywbeth allan o Disney.
Mae gennych enghraifft o fiosffer Dyfi o'ch blaen chi, Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ble y mae'r cydbwysedd hwnnw yn gyraeddadwy. Fe'i cydnabyddir yn rhyngwladol, ac efallai y ceir gwersi y gallwn eu dysgu i lawr yn y de o hynny hefyd. Felly, fy nghwestiwn sylfaenol yw: ble fydd y cyrff llawr gwlad hyn, er eu bod yn gyfrifol am stiwardiaeth gymunedol, yn cael mynediad at y cronfeydd hyn? A yw'r cyfan i gael ei wario ar lefel strategol yn unig?
Ac yna, tybed a allech chi ateb cwestiwn a godwyd gan Dai Lloyd, ond na wnaethoch ei ateb ar y pryd ynghylch gweithio traws-lywodraethol. Oherwydd y mae gennym sefyllfa yng Nghastell-nedd ar hyn o bryd, lle bu rhai diffygion neu anawsterau ac anallu ar ran Llywodraeth Cymru i wario arian ar adfer fframiau pen Cefn Coed yn yr Amgueddfa Lofaol yno. A yw'r strategaeth yr ydych yn siarad amdani yn gallu ôl-lenwi problemau fel hynny neu a ddylem ni fod yn edrych am arian o'r ffynhonnell hon i guddio'r diffygion mewn mannau eraill? Diolch.
Presiding Officer, all discussions about the Valleys of south Wales must include a discussion on Neath. It is absolutely essential that we pay attention to the history and the culture of that fantastic place. Let me say this: I visited Cefn Coed, I understand the issues—I hope I understand some of the issues there—and we do need to look at how we ensure that Government works together across all different portfolios and changing portfolios to ensure that we deliver for people.
Now, one of the issues I want to address over the coming weeks and months is to put together a structure of delivery in place. We have a prospectus being launched today, we have the concept being launched today and what we need to do now is to ensure that we have the governance in place and a delivery structure in place that will enable us to make it a reality and that is what we'll be working on next. And certainly, the issues around the community and ensuring that community groups are able to be a part of that is absolutely essential and it will be a litmus test, as I've already said, for how we will seek to deliver this concept.
Dirprwy Lywydd, rhaid i bob trafodaeth ar Gymoedd De Cymru gynnwys trafodaeth ar Gastell-nedd. Mae'n gwbl hanfodol inni roi sylw i hanes a diwylliant y lle gwych hwnnw. Gadewch imi ddweud hyn: Ymwelais â Chefn Coed, rwy'n deall y problemau—rwy'n gobeithio fy mod yn deall rhai o'r problemau sy'n codi yno—ac y mae angen inni weld sut y gallwn ni sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd ar draws yr holl bortffolios gwahanol a'r portffolios newidiol i sicrhau ein bod yn cyflawni ar gyfer pobl.
Yn awr, un o'r materion yr wyf am roi sylw iddo dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf yw llunio strwythur y ddarpariaeth a'i roi ar waith. Mae gennym ni brosbectws yn cael ei lansio heddiw, mae gennym ni'r cysyniad yn cael ei lansio heddiw a'r hyn sydd angen inni ei wneud yn awr yw sicrhau bod gennym ni'r llywodraethiant a'r strwythur cyflenwi a fydd yn ein galluogi ni i wireddu hynny, a dyna'r hyn y byddwn yn gweithio arno nesaf. Ac yn sicr, bydd y materion ynghylch y gymuned a'r sicrwydd bod grwpiau cymunedol yn gallu bod yn rhan o hynny yn gwbl hanfodol ac fe fydd yn brawf litmws, fel yr wyf wedi dweud eisoes, ar gyfer sut y byddwn yn ceisio cyflawni'r cysyniad hwn.
Finally, Rhianon Passmore.
Yn olaf, Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. Thank you. First of all, can I very much welcome this exciting initiative and also the principles that underpin it? Can I ask what impact the £7 million investment within the Valleys regional park initiative will have on the former industrialised valleys of Islwyn, with all of the natural beauty, the landscapes that have already been referenced and its heritage? In particular, I have to mention the Navigation colliery in Crumlin, but of course, the iconic scenic drive within Cwmcarn. So, will the Minister commit to doing everything within this initiative to secure its very important place, both culturally and economically, and its continued success, both tourism wise and in training, across south Wales but also internationally?
Diolch, Llywydd. Diolch. Yn gyntaf oll, a gaf i groesawu'n fawr iawn y fenter gyffrous hon a hefyd yr egwyddorion sy'n sail iddi? A gaf i ofyn pa effaith gaiff y buddsoddiad o £7 miliwn o fewn menter parc rhanbarthol y Cymoedd ar hen gymoedd diwydiannol Islwyn, gyda'r holl harddwch naturiol, y tirweddau y cyfeiriwyd atynt eisoes a'i dreftadaeth? Yn benodol, rhaid imi grybwyll pwll glo'r Navigation yng Nghrymlyn, ond wrth gwrs, y lôn â'r golygfeydd eiconig o fewn Cwm-carn. Felly, a fydd y Gweinidog yn ymrwymo i wneud popeth o fewn y fenter hon i sicrhau ei le pwysig iawn, yn ddiwylliannol ac yn economaidd, a'i lwyddiant parhaus, o ran twristiaeth ac mewn hyfforddiant ar draws De Cymru ond hefyd yn rhyngwladol?
Yes, and Cwmcarn is, in many ways, a model for what we would seek to be able to achieve, ensuring that we have public access to a fantastic landscape, to an experience that the family can enjoy, and to ensure that people understand the place in which they live or are visiting. So, Cwmcarn, in many ways, is the sort of model that we want to develop in other places, and to ensure that there are other opportunities. We spoke earlier about Llanwonno forestry area, and about how we can ensure that this environment is a part of our future in a way that, perhaps, it isn't at the moment. When I drive past Navigation and I see the pit structures in place there, I am not simply reminded of the past, but I am reminded of the opportunities that we will have in the future. The buildings around the Navigation I think are a fantastic industrial part of our heritage. The bridge has gone now, the Crumlin viaduct has disappeared, but it's important to ensure that we do have a use and an ongoing sustainable use for the industrial buildings that created the communities in which we now live.
Ie, ac mae Cwm-carn, mewn sawl ffordd, yn fodel ar gyfer yr hyn y ceisiwn ni ei gyflawni, gan sicrhau bod gennym ni fynediad cyhoeddus i dirwedd wych, i brofiad y gall y teulu ei fwynhau, ac i sicrhau bod pobl yn deall y lle y maen nhw'n byw ynddo neu'n ymweld ag ef. Felly, Cwm-carn, mewn sawl ffordd, yw'r math o fodel yr ydym eisiau ei ddatblygu mewn mannau eraill, ac i sicrhau y ceir cyfleoedd eraill. Buom yn sôn yn gynharach am ardal goedwigaeth Llanwynno, ac am sut y gallwn sicrhau bod yr amgylchedd hwn yn rhan o'n dyfodol mewn ffordd, efallai, nad yw ar hyn o bryd. Wrth yrru heibio Navigation a gweld adeiladwaith y pwll yno, ni chaf fy atgoffa o'r gorffennol yn unig, ond fe'm hatgoffir o'r cyfleoedd a fydd gennym yn y dyfodol. Rwy'n credu bod yr adeiladau o amgylch y Navigation yn rhan ddiwydiannol wych o'n treftadaeth. Mae'r bont wedi mynd erbyn hyn, mae traphont Crymlyn wedi diflannu, ond mae'n bwysig sicrhau bod gennym ddefnydd a defnydd cynaliadwy parhaus ar gyfer yr adeiladau diwydiannol a greodd y cymunedau yr ydym bellach yn byw ynddynt.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus—na. Mae hynny'n edrych yn anghywir i fi—y datganiad gan y Gweinidog Tai ac Adfywio, Rebecca Evans, ar y wybodaeth ddiweddaraf am flwyddyn 2 y rhaglen tai arloesol. Sori i'ch panico chi, Ysgrifennydd Cabinet. Rebecca Evans.
The next item, therefore, is a statement by the Minister for Local Government and Public Services—. No. That looks wrong to me. The statement by the Minister for Housing and Regeneration, Rebecca Evans—an update on year 2 of the innovative housing programme. Sorry to panic you, Cabinet Secretary. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I am very pleased to be able to brief Members on the second year of the innovative housing programme. The Welsh Government has prioritised Housing because prosperity is not just about material wealth, it is about every one of us having a good quality of life and living in strong, safe communities where individuals and businesses flourish. Building good-quality housing, and more of it, is fundamental to achieving these ambitions.
We're determined to increase the number of homes available, increase the rate at which they’re delivered, and improve the quality of homes built so that they're able to meet changing needs and expectations. We must also ensure that we are building not just for the tenants and the residents of today, but for future generations. We need to reduce fuel poverty, reduce the impact of house building on the environment, and reduce health and well-being inequalities, which are exacerbated by poor-quality housing. So, done the right way, we have an opportunity to build high-quality, near-zero-carbon homes, capturing and boosting the skills and expertise within the Welsh construction and manufacturing industries.
Achieving our ambition will require a radically different way of working, for us and for our partners. It is clear that if the scale and pace of house building is to increase significantly, traditional approaches are unlikely to deliver on their own. A fresh approach is required, which is why, last year, the innovative housing programme was launched. The programme aims to stimulate the design and delivery of new high-quality, affordable homes, through new housing models, new delivery pathways and new construction techniques. Organisations are challenged to develop fresh thinking for delivery sooner rather than later, to address issues such as fuel poverty and demographic change, and to help us meet our carbon reduction targets. Currently, the programme has invested in 20 new models and new approaches to building social housing and affordable homes, and 276 houses are under way and due for completion.
The level of interest in the IHP continues to grow. This year we received nearly 40 per cent more bids for funding. We also opened the programme to the private sector to submit bids, and I welcomed the positive response from a range of organisations who are prepared to join with Government in the search for future housing solutions. In total this year, 48 bids for funding were received. An independent panel was tasked with assessing the schemes to identify how far they offered the innovation and the value required for the scale of change we want to see. I'm grateful to the panel for their work, and I'm delighted to say that Welsh Government has decided to fund 26 schemes this financial year.
Subject to completing the necessary due diligence checks, I will be making available almost £43.1 million to build 657 homes. All successful applicants have been informed and a full list of the successful schemes will be on the Welsh Government website shortly.
I'd like to take this opportunity to tell you about a few of schemes that will receive investment, to give you a flavour of what we will be funding. We will be supporting a new 10-storey cross-laminated timber tower with vertical greening, creating 50 new homes in Cardiff. It shows real ambition from the housing association concerned to submit a scheme that will be a UK first. The material used is both sustainable and low carbon, and it will also have a much shorter construction phase, estimated to be only 12 weeks. We will also be funding another scheme using dowel-laminated timber, on a smaller scale, so that we can compare and contrast the two construction methods.
There will be a new factory in north Wales. We will be funding three schemes in north Wales that will together establish and support the provision of a new local factory that will deliver new local jobs and training. The timber-framed homes built at the factory will be Beattie Passive accredited, using high-performance insulation, and will be draught-free to eliminate heat loss. The factory will create homes with very low environmental impact and reduced fuel costs for tenants.
Support is being made available for a green energy model housing co-operative. We will be funding a housing co-operative from first principles development, which will see the main contractor, who is already based in Wales, building residential homes for the first time. The scheme will focus on the utilisation of green energy technologies for communal energy generation, to reduce running costs, service charges and overall carbon emissions.
There will be a large development of energy-positive homes. Investment in Parc Eirin will deliver 225 new energy-positive homes that will achieve near-zero-carbon emissions. For part of the year, the homes will be a net exporter of energy, contributing power to the national grid, and fuel poverty will be eliminated for these tenants. The scheme will demonstrate that we can deliver at scale and produce a replicable financial model for future housing development of this scale.
Support is being made available for a project involving healthcare delivery and education delivery through the medium of sustainable home construction. Six timber-frame homes will be delivered in a collaboration between a housing association, a charity and the local health board. The homes will be constructed by adults from a range of vulnerable groups, including people with traumatic brain injuries, asylum seekers, refugees and homeless people.
I'm pleased that 22 out of the 26 schemes incorporate timber into their proposals, as the Welsh Government is committed to supporting the timber industry in Wales to play a more prominent role in the construction and manufacturing of affordable homes.
Innovation is never without risk. I'm not expecting every scheme to provide the long-term solutions that we're looking for. But I know we must do something different. All the schemes will be subject to robust monitoring and evaluation so that we can learn what works best and why. This includes asking tenants and residents about their experience of what the homes are like to live in.
Turning to next year, I want the programme to push the boundaries on both the type and the scale of innovation. I expect to see more beauty in home design, more innovation in supply chains, as well as more exciting collaborations between housing associations, local authorities, private and public bodies. Only by doing this will more homes be delivered more quickly, to meet the needs and aspirations of people in Wales now and into the future.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o allu rhoi gwybod i Aelodau am ail flwyddyn y rhaglen dai arloesol. Mae Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu Tai oherwydd nad cyfoeth materol yn unig yw ffyniant, mae a wnelo â phob un ohonom yn cael ansawdd bywyd da a chael byw mewn cymunedau cryf a diogel lle mae unigolion a busnesau yn ffynnu. Mae adeiladu tai o ansawdd da, a mwy ohonynt, yn hanfodol er mwyn cyflawni'r uchelgeisiau hyn.
Rydym yn benderfynol o gynyddu nifer y cartrefi sydd ar gael, cynyddu cyflymder cyflenwi, a gwella ansawdd cartrefi a adeiledir fel y gallant ddiwallu anghenion a disgwyliadau sy'n newid. Rhaid inni hefyd sicrhau ein bod yn adeiladu nid yn unig ar gyfer tenantiaid a thrigolion heddiw, ond ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae angen inni leihau tlodi tanwydd, lleihau effaith adeiladu tai ar yr amgylchedd a lleihau anghydraddoldebau iechyd a lles, sy'n cael eu dwysáu gan dai o ansawdd gwael. Felly, o'i wneud yn iawn, mae gennym ni gyfle i adeiladu cartrefi o ansawdd uchel, bron yn ddi-garbon, cadw a hybu sgiliau ac arbenigedd yn y diwydiannau adeiladu a gweithgynhyrchu yng Nghymru.
Er mwyn inni gyflawni ein huchelgais bydd angen ffordd wahanol sylfaenol o weithio, i ni a'n partneriaid. Mae'n amlwg os bydd graddfa a chyflymder adeiladu tai yn cynyddu'n sylweddol, mae'n annhebygol y bydd dulliau traddodiadol yn cyflawni ar eu pen eu hunain. Mae angen dull ffres, a dyna pam, y llynedd, lansiwyd y rhaglen tai arloesol. Nod y rhaglen yw ysgogi dylunio a darparu cartrefi newydd fforddiadwy, o ansawdd uchel, drwy fodelau tai newydd, llwybrau darparu newydd a thechnegau adeiladu newydd. Mae sefydliadau yn cael eu herio i ddatblygu syniadau newydd ar gyfer cyflenwi'n gynt, ymdrin â materion megis tlodi tanwydd a newid demograffig, a'n helpu i gyrraedd ein targedau lleihau carbon. Hyd yn hyn, mae'r rhaglen wedi buddsoddi mewn 20 o fodelau newydd a dulliau newydd o adeiladu tai cymdeithasol a thai fforddiadwy, ac mae 276 o dai ar y gweill ac ar fin cael eu cwblhau.
Mae lefel y diddordeb yn y Rhaglen Tai Arloesol yn parhau i dyfu. Eleni cawsom bron i 40 y cant yn fwy o geisiadau am arian. Rydym ni hefyd wedi agor y rhaglen i'r sector preifat i gyflwyno ceisiadau, ac roeddwn yn croesawu ymateb cadarnhaol amrywiaeth o sefydliadau sy'n barod i ymuno â'r Llywodraeth i chwilio am atebion ynghylch tai yn y dyfodol. Eleni derbyniwyd cyfanswm o 48 o geisiadau am arian. Cafodd banel annibynnol y gwaith o asesu'r cynlluniau i weld i ba raddau yr oeddent yn cynnig arloesedd a'r gwerth sy'n ofynnol ar gyfer graddfa'r newid yr ydym am ei gweld. Rwy'n ddiolchgar i'r panel am ei waith, ac yn falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu ariannu 26 o gynlluniau yn y flwyddyn ariannol hon.
Yn amodol ar gwblhau'r gwiriadau diwydrwydd dyladwy angenrheidiol, byddaf yn darparu bron i £43.1 miliwn i adeiladu 657 o gartrefi. Mae'r holl ymgeiswyr llwyddiannus wedi eu hysbysu a bydd rhestr lawn o'r cynlluniau llwyddiannus ar wefan Llywodraeth Cymru cyn bo hir.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i sôn wrthych chi am rai o'r cynlluniau a fydd yn cael buddsoddiad, i roi blas ichi o'r hyn y byddwn yn ei ariannu. Byddwn yn cefnogi tŵr 10-llawr newydd o bren wedi'u draws-laminadu, gyda mannau gwyrdd fertigol, sy'n creu 50 o gartrefi newydd yng Nghaerdydd. Mae'n dangos gwir uchelgais y gymdeithas dai dan sylw wrth gyflwyno cynllun a fydd y cyntaf yn y DU. Mae'r deunydd a ddefnyddir yn gynaliadwy a charbon isel, a bydd y cyfnod adeiladu yn llawer byrrach ac amcangyfrifir mai dim ond 12 wythnos bydd y cyfnod hwn. Byddwn hefyd yn ariannu cynllun arall sy'n defnyddio pren wedi'i laminadu â hoelbrennau, ar raddfa lai, fel y gellir cymharu a chyferbynnu'r ddau ddull o adeiladu.
Bydd ffatri newydd yn y gogledd. Byddwn yn ariannu tri chynllun yn y gogledd a fydd, gyda'i gilydd yn sefydlu ac yn cefnogi ffatri leol newydd a fydd yn sicrhau hyfforddiant a swyddi lleol newydd. Bydd y cartrefi ffrâm bren a adeiledir yn y ffatri wedi eu hachredu yn unol â system Beattie Passive, gan ddefnyddio deunydd inswleiddio perfformiad uchel, a fydd yn atal drafftiau yn llwyr i arbed gwres. Bydd y ffatri yn creu cartrefi ag effaith isel iawn ar yr amgylchedd a chostau tanwydd is i denantiaid.
Mae cymorth ar gael ar gyfer cydweithrediaeth dai model ynni gwyrdd. Byddwn yn ariannu cydweithrediaeth dai o ddatblygu egwyddorion cyntaf, a bydd y prif gontractwr, sydd eisoes wedi'i leoli yng Nghymru, yn adeiladu cartrefi preswyl am y tro cyntaf. Bydd y cynllun yn canolbwyntio ar ddefnyddio technolegau ynni gwyrdd i gynhyrchu ynni cymunedol, i leihau costau cynnal, taliadau gwasanaeth ac allyriadau carbon yn gyffredinol.
Fe fydd datblygiad mawr o gartrefi effeithlon o ran ynni. Bydd buddsoddiad ym Mharc Eirin yn darparu 225 o gartrefi newydd effeithlon o ran ynni a fydd yn cyflawni allyriadau a fydd bron yn ddi-garbon. Yn ystod rhan o'r flwyddyn, bydd y cartrefi yn allforwyr net ynni, gan gyfrannu pŵer at y grid cenedlaethol, a bydd tlodi tanwydd y tenantiaid hyn yn cael ei ddileu. Bydd y cynllun yn dangos y gallwn ddarparu ar raddfa a llunio model ariannol y gellir ei atgynhyrchu ar gyfer datblygu tai ar y raddfa hon yn y dyfodol.
Mae cymorth ar gael ar gyfer prosiect sy'n ymwneud â darparu gofal iechyd a darparu addysg drwy gyfrwng adeiladu cartrefi cynaliadwy. Darperir chwe chartref ffrâm bren trwy gydweithrediad rhwng cymdeithas dai, elusen a'r bwrdd iechyd lleol. Caiff y cartrefi eu hadeiladu gan oedolion o amrywiaeth o grwpiau agored i niwed, gan gynnwys pobl ag anafiadau trawmatig i'r ymennydd, ceiswyr lloches, ffoaduriaid a phobl ddigartref.
Rwy'n falch bod 22 o'r 26 cynllun wedi ymgorffori pren yn eu cynigion, gan fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi'r diwydiant coed yng Nghymru i chwarae rhan fwy amlwg yn y gwaith adeiladu a gweithgynhyrchu cartrefi fforddiadwy.
Nid yw arloesi byth heb risg. Nid wyf yn disgwyl i bob cynllun gynnig yr atebion tymor hir yr ydym yn chwilio amdanynt. Ond fe wn fod yn rhaid inni wneud rhywbeth gwahanol. Bydd yr holl gynlluniau yn cael eu monitro'n ofalus a'i gwerthuso fel y gallwn ddysgu beth sy'n gweithio orau a pham. Mae hyn yn cynnwys gofyn i denantiaid a thrigolion sut brofiad yw byw yn y cartrefi hyn.
Gan droi at y flwyddyn nesaf, rwy'n dymuno i'r rhaglen herio'r ffiniau o ran dull a maint yr arloesi. Rwy'n disgwyl gweld mwy o harddwch o ran dylunio cartrefi, mwy o arloesi mewn cadwyni cyflenwi, yn ogystal â mwy o gydweithio cyffrous rhwng cymdeithasau tai, awdurdodau lleol a chyrff preifat a chyhoeddus. Dim ond drwy wneud hyn y bydd mwy o gartrefi'n cael eu darparu'n gynt, i ddiwallu anghenion a dyheadau pobl yng Nghymru nawr ac yn y dyfodol.
I welcome the continuation of this programme, and I am pleased to see that it's now being opened to the private sector. I think when it was announced last year there was a general feeling around the Chamber that this was a very positive development, and I see no reason to change that initial assessment.
I particularly welcome the emphasis on building design, because if we are to build for future generations we need to build well. And can I congratulate the Minister? I think it's the first time I've ever heard the word 'beauty' used in reference to a public policy. So, I agree with you that we do need more beauty in building design, especially as we turn to a more modular type of building, because it is innovative, and it can be used in ways that will mark ways out, then, in terms of its quality of design.
Could the Minister outline how this programme will link to the UK Government's industrial strategy challenge fund, which last month awarded £36 million to Swansea University's SPECIFIC Innovation and Knowledge Centre? That grant will help turn homes and public buildings into mini power stations, and has a particular aim to accelerate market adoption. And I'm sure that those are core aims also of this programme. And it's important that these various initiatives are linked up as much as possible.
I would like this—. Not mentioned in your statement at all, the next point—how will the innovative housing programme inform the work of the affordable housing review? And will it play a role in assessing how innovations can be delivered at scale, which is one of the main tasks you've given to the housing review?
Can I finish by emphasising that when we're looking for innovations, it is appropriate to take, with due diligence, certain risks? I do think that is something that should be programmed in to this initiative. And not every innovation will reach the market. Indeed, sometimes, what reaches the market and gets used is not the best innovation, for a whole host of reasons. So, we do need to cover our bets, in a sense, and cover a range of initiatives and use the fund in that way. But I would like to know a bit more about how the monitoring and evaluation mechanisms are going to be used to assess the programme, though, obviously, I'm delighted that tenants are going to be a core part of that assessment.
Rwy'n croesawu parhad y rhaglen hon, ac rwyf yn falch o weld ei bod bellach ar gael i'r sector preifat. Rwy'n credu pan gafodd ei gyhoeddi y llynedd yr oedd teimlad cyffredinol o amgylch y Siambr fod hyn yn ddatblygiad cadarnhaol iawn, ac ni welaf unrhyw reswm i newid yr asesiad cychwynnol hwnnw.
Rwy'n croesawu'n arbennig y pwyslais ar ddylunio adeiladau, oherwydd os ydym ni am adeiladu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, mae'n rhaid inni adeiladu'n dda. A gaf i longyfarch y Gweinidog? Rwy'n credu mai dyma'r tro cyntaf erioed imi glywed y gair 'harddwch' wrth gyfeirio at bolisi cyhoeddus. Felly, rwy'n cytuno â chi bod angen mwy o harddwch wrth ddylunio adeiladau, yn enwedig wrth inni droi at adeiladau mwy modiwlar, oherwydd ei fod yn arloesol, a gellir ei ddefnyddio mewn ffyrdd a fydd yn arwain y ffordd o ran ansawdd y dylunio.
A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd y rhaglen hon yn cysylltu â chronfa her strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU, a ddyfarnodd £36 miliwn i Ganolfan Arloesi a Gwybodaeth SPECIFIC Prifysgol Abertawe fis diwethaf? Bydd y grant hwnnw'n helpu i droi cartrefi ac adeiladau cyhoeddus yn orsafoedd pŵer bychain, ac mae ganddo nod penodol i gyflymu'r broses o gael y farchnad i'w mabwysiadu. Ac rwy'n siŵr mai dyna yw nodau craidd y rhaglen hon hefyd. Ac mae'n bwysig bod y mentrau amrywiol hyn yn cysylltu â'i gilydd gymaint â phosibl.
Hoffwn i—. Nid oes sôn o gwbl am y pwynt nesaf yn eich datganiad—sut y bydd y rhaglen tai arloesol yn llywio gwaith yr adolygiad tai fforddiadwy? Ac a fydd yn chwarae rhan wrth asesu sut y gellir darparu datblygiadau arloesol ar raddfa, sef un o'r prif dasgau yr ydych wedi eu rhoi i'r adolygiad tai?
A gaf i orffen drwy bwysleisio ei bod yn briodol, gyda diwydrwydd dyladwy, i gymryd risgiau penodol wrth chwilio am fentrau arloesol. Rwyf i yn credu bod hyn yn rhywbeth y dylid ei raglennu yn y fenter hon. Ac ni fydd pob menter arloesol yn cyrraedd y farchnad. Yn wir, weithiau, am sawl rheswm nid y pethau arloesol gorau sy'n cyrraedd y farchnad ac yn cael eu defnyddio. Felly, mae angen inni chwarae'n saff, mewn un ystyr, a chwmpasu ystod o fentrau a defnyddio'r gronfa yn y ffordd honno. Ond fe hoffwn i wybod ychydig mwy am sut y bydd y dulliau o fonitro a gwerthuso'n cael eu defnyddio i asesu'r rhaglen, er, yn amlwg, rwy'n falch iawn y bydd tenantiaid yn rhan greiddiol o'r asesiad hwnnw.
Thank you very much for those questions and your support, again, this year for the innovative housing programme. I'll begin with the final point you made, which was about how we will be monitoring and evaluating the programme. One of the exciting things about the innovative housing programme is that all applicants for funding must agree to an open-book policy. So, that will include regular progress reports to the innovative housing programme working group. They must agree to monitoring during and post construction. They must agree to data collection, so particularly on issues of cost and performance. And then they must agree to the public dissemination of the lessons learned through their projects. So, the specific things that we'll be looking for in the monitoring and evaluation will be about the technical side of things, the performance of the buildings, the construction experience, and, as you've recognised, the tenant-based work as well.
So, simple questions: do the tenants like their home as a pleasant and comfortable place to live? Are the homes flexible to accommodate current and future lifestyles? Are they low energy for occupants to live in? Are they low cost for occupants to live in? Would these homes be affordable to build in future? Can they be built at pace? Can they be built at scale? Are they well built? Are they affordable to maintain in future? And does the overall development create a good place to live? So, these are the kind of questions that we will be asking through part of our work to undertake the monitoring and evaluation.
You referred to the affordable housing review, and this work, very much, is going along in parallel with that and is informing the work of the affordable housing review. As you'll be aware, underneath that review, there are several work streams that are looking at specific areas that need attention if we are to increase our ambitions for the building of affordable housing in future. One of those work streams is about standards and the development of quality requirements. So, we'll be looking at to what extent our existing standards are correct and where they might need changing if we are to build in different ways in future. And there's also a specific work stream looking at construction supply chain, including modern methods of construction. So, this work stream will consider how the supply chain, right across the modern methods, will work and how we can scale that up in future as well. What's the capacity? Are there skills shortages? These are all questions that that particular sub-group will be looking at.
You referred to the excellent announcement recently regarding the funding that SPECIFIC and Swansea University have secured. Welsh Government was really pleased to provide supporting letters to that project and is delighted to be able to provide £6.5 million to support that project as well. There are a couple of our projects that we're announcing today that relate specifically to the SPECIFIC development, and one is land at Park Yr Helyg, Colliers Way in Swansea. That will be a homes-as-power-stations project, combining renewables—so photovoltaics, batteries, ground source heat pumps, mechanical ventilation with heat recovery—and also using what's called a Swansea standard fabric first timber frame. And that is a collaboration between SPECIFIC and the Swansea city deal. There's a second project as well at Crown Way in Llandarcy, which will be an innovation park to showcase modular and volumetric house building and to compare the systems and compare some of the learning that we have here in Wales with what is experienced overseas. So, this is an interesting part of the research and learning of the project, so it's very much linked into the active homes work that's already been announced.
In terms of design, I think it is really important that we have high aspirations and high ambitions for our affordable housing and social housing. It should be our goal that people who live in social housing live in beautiful housing that everybody can be proud of. When we see surveys, community—sorry, the Chartered Institute of Housing undertook a survey recently. People who live in social housing are proud of it, they're proud of their communities, so let's try and build the most beautiful houses that we possibly can for those communities. So this is, again, something that the affordable housing review is looking at but something that I want to have a greater focus on in year 3 of the programme.
And then, I should mention that, in devising the technical specifications for the innovative housing programme, it was done with a steering group, which was chaired by Gayna Jones of the Design Commission for Wales. So, we certainly have a strong focus on good quality design.
And finally, I was really pleased to be able to open this up to the private sector this year. I'm really keen to have a strong focus on supporting SMEs particularly to return to house building. They left house building some time ago and have been concentrating on renovation work and so on, but I think they have a really strong role to play in the future of house building. Of course, when housing associations are building homes, when homes are being built through our innovative housing programme, it is SMEs that are partnering with them to deliver that. So, I think that this is another string to our bow in terms of supporting SMEs alongside things like the property development fund and our work on stalled sites.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau, a'ch cefnogaeth unwaith eto eleni ar gyfer y rhaglen tai arloesol. Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt olaf, a oedd yn ymwneud â sut y byddwn yn monitro ac yn gwerthuso'r rhaglen. Un o'r pethau cyffrous ynglŷn â'r rhaglen tai arloesol yw bod yn rhaid i bob ymgeisydd am gyllid gytuno i bolisi llyfr agored. Felly, bydd hynny'n cynnwys adroddiadau cynnydd rheolaidd i weithgor y rhaglen tai arloesol. Mae'n rhaid i ymgeiswyr gytuno i gael eu monitro yn ystod ac ar ôl adeiladu. Mae'n rhaid iddyn nhw gytuno i gasglu data, yn arbennig ar faterion o gost a pherfformiad. Ac yna mae'n rhaid iddyn nhw gytuno bod y gwersi a ddysgwyd drwy eu prosiectau yn cael eu rhannu'n gyhoeddus. Felly, y pethau penodol y byddwn yn chwilio amdanyn nhw wrth fonitro a gwerthuso fydd yr ochr dechnegol, perfformiad yr adeiladau, profiad y gwaith adeiladu, ac, fel yr ydych wedi cydnabod, y gwaith gyda thenantiaid hefyd.
Felly, cwestiynau syml: a yw'r tenantiaid yn hoffi eu cartref ac a yw'n lle dymunol a chysurus i fyw? A yw'r cartrefi yn hyblyg i ddarparu ar gyfer ffyrdd o fyw heddiw ac yn y dyfodol? A ydyn nhw'n gartrefi rhad ar ynni ar gyfer preswylwyr? A ydyn nhw'n gartrefi cost isel ar gyfer preswylwyr? A fyddai'n fforddiadwy i adeiladu'r cartrefi hyn yn y dyfodol? A ellir eu hadeiladu ar gyflymder? A ellir eu hadeiladu ar raddfa? A ydyn nhw wedi eu hadeiladu'n dda? A fydd hi'n fforddiadwy i'w cynnal yn y dyfodol? Ac a yw'r datblygiad cyffredinol yn creu lle da i fyw? Felly, dyma'r math o gwestiynau y byddwn yn eu gofyn yn rhan o'n gwaith monitro a gwerthuso.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr adolygiad tai fforddiadwy, ac mae'r gwaith hwn yn sicr yn digwydd gyfochr â hynny ac mae'n llywio gwaith yr adolygiad tai fforddiadwy. Fel y gwyddoch, o dan yr adolygiad hwnnw, ceir nifer o ffrydiau gwaith yn edrych ar feysydd penodol sydd angen sylw os ydym am gynyddu ein huchelgeisiau ar gyfer adeiladu tai fforddiadwy yn y dyfodol. Mae un o'r ffrydiau gwaith hynny yn ymwneud â safonau a gofynion datblygu ansawdd. Felly, byddwn yn ceisio gweld i ba raddau y mae ein safonau presennol yn gywir, a sut y byddai angen eu newid os ydym am adeiladu mewn ffyrdd gwahanol yn y dyfodol. Ac mae ffrwd waith benodol yn edrych ar y gadwyn gyflenwi ar gyfer adeiladu, gan gynnwys dulliau modern o adeiladu. Felly bydd y ffrwd waith hon yn ystyried sut y bydd y gadwyn gyflenwi, ar draws y dulliau modern o adeiladu yn gweithio a sut y gallwn gynyddu graddfa hyn yn y dyfodol hefyd. Beth yw'r capasiti? A oes prinder sgiliau? Dyma'r cwestiynau y bydd yr is-grŵp penodol hwnnw yn eu hystyried.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at y cyhoeddiad rhagorol yn ddiweddar ynghylch y cyllid a gafodd SPECIFIC a Phrifysgol Abertawe. Roedd Llywodraeth Cymru yn falch iawn o roi llythyrau cefnogi i'r prosiect hwnnw ac yn falch iawn o allu darparu £6.5 miliwn i gefnogi'r prosiect hwnnw hefyd. Mae un neu ddau o'n prosiectau yr ydym ni'n eu cyhoeddi heddiw yn ymwneud yn benodol â datblygiad SPECIFIC, ac un yw tir ym Mharc Yr Helyg, Ffordd Colliers yn Abertawe. Prosiect cartrefi fel gorsafoedd pŵer fydd hwnnw, yn cyfuno deunyddiau adnewyddadwy— systemau ffotofoltäig, batris, pympiau gwres o'r ddaear, systemau awyru mecanyddol adfer gwres—a hefyd yn defnyddio'r hyn a elwir yn ffrâm bren ffabrig yn gyntaf safonol Abertawe. A chydweithrediad rhwng SPECIFIC a Bargen Ddinesig Abertawe yw hwnnw. Ceir ail brosiect hefyd ar Ffordd y Goron yn Llandarcy, a fydd yn barc arloesedd i arddangos dulliau adeiladu tai modiwlar a chyfeintiol ac i gymharu'r systemau a chymharu'r hyn sy'n cael ei ddysgu yma yng Nghymru â'r profiad dramor. Felly, mae hyn yn rhan ddiddorol o'r ymchwil a'r dysgu ynghylch y prosiect, felly mae'n cysylltu'n agos â'r gwaith cartrefi gweithredol sydd eisoes wedi ei gyhoeddi.
O ran dylunio, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni gael uchelgeisiau a dyheadau mawr ar gyfer ein tai fforddiadwy a'n tai cymdeithasol. Dylai ein nod fod i bobl sy'n byw mewn tai cymdeithasol allu byw mewn tai hardd y gall pawb fod yn falch ohonyn nhw. Pan welwn arolygon, mae cymuned—mae'n ddrwg gen i, cynhaliodd y Sefydliad Tai Siartredig arolwg yn ddiweddar. Mae pobl sy'n byw mewn tai cymdeithasol yn falch o hynny, maen nhw’n ymfalchïo yn eu cymunedau, felly gadewch i ni geisio adeiladu'r tai harddaf posibl ar gyfer y cymunedau hynny. Felly mae hyn, unwaith eto, yn rhywbeth y mae'r adolygiad tai fforddiadwy yn ei ystyried ond mae'n rhywbeth yr hoffwn i ganolbwyntio arno yn fwy ym mlwyddyn 3 y rhaglen.
Ac yna, dylwn i nodi, wrth lunio'r manylebau technegol ar gyfer y rhaglen tai arloesol, fe wnaed hynny gyda grŵp llywio a gadeiriwyd gan Gayna Jones o Gomisiwn Dylunio Cymru. Felly, yn sicr mae gennym ni bwyslais mawr ar ddylunio o ansawdd da.
Ac yn olaf, roeddwn yn falch iawn o gael cyflwyno hyn i'r sector preifat eleni. Rwy'n awyddus iawn i weld pwyslais cryf ar gefnogi busnesau bach a chanolig yn arbennig i ddychwelyd at adeiladu tai. Fe adawon nhw'r gwaith o adeiladu tai beth amser yn ôl a chanolbwyntio ar waith adnewyddu ac ati, ond rwy'n credu bod ganddyn nhw ran gref iawn i'w chwarae yn nyfodol adeiladu tai. Wrth gwrs, pan fydd cymdeithasau tai yn adeiladu cartrefi, pan fydd cartrefi yn cael eu hadeiladu drwy ein rhaglen tai arloesol, y busnesau bach a chanolig sy'n gweithio mewn partneriaeth â nhw i gyflawni hynny. Felly, rwy'n credu bod hwn yn gymhwyster arall sydd gennym o ran cefnogi busnesau bach a chanolig ochr yn ochr â phethau fel y gronfa datblygu eiddo a'n gwaith ni ar safleoedd lle mae gwaith wedi peidio.
I'd like to thank you for this statement, and I'm encouraged by it. It's clear that the chosen schemes will add up to 657 new homes, rather than the 276 built last year, and the budget for this has increased considerably. In the past, I and my colleague Siân Gwenllian have called for the scheme to be more ambitious in its target and scale, and significantly more than doubling the number of homes is a good start. So, it's important to welcome that and to note when we are making good progress.
It's important to note that this should play a part in the wider approach to affordable housing. Six hundred and fifty seven new homes out of a target of 20,000 is an improvement on last year's total. I understand that part of this process is identifying what will work and what will not in order to support larger schemes in the future. Will you commit that next year's budget for this programme will increase if demand increases again and, crucially, if opportunities are identified to fund much larger projects? I understand that money is tight, but this could be an investment that saves in the longer term. Further to that point, if you're able to tackle the prospect of climate change—and reports recently suggest that this is becoming an increasingly dire and urgent challenge—innovation has to be part of this. If you want to move to a green energy future, and that is achievable in terms of power generation quite sooner than many people think, if we commit to it, we must also be smarter about that energy use and use less of it, and this sort of scheme is important as part of that whole holistic picture.
You mention innovation in the supply chains, and I would like to ask specifically what's being done to achieve that. I understand that more timber and sustainable materials are being used. What other materials are we looking at? Are we increasing our use of traditional Welsh materials, such as slate, for example? Last year, when the late Carl Sargeant delivered this update, David Melding pointed out the cost of using more bespoke designs and materials, so is there movement on bringing down those costs, and are there options to speed this up?
I'd like to know a little more regarding using innovation on a much larger scale, too, because, as has been noted, innovation comes with a cost, and if we are going to produce homes such as those on a much larger scale, to really make an impact on how sustainable this industry and the housing sector can be, it's important we try to identify methods that can be produced on a more mass scale.
So, I have those questions but, generally, we thank you for the statement here today.
Hoffwn ddiolch i chi am y datganiad hwn, ac mae'n galonogol i mi. Mae'n amlwg y bydd y cynlluniau a ddewiswyd yn ychwanegu hyd at 657 o gartrefi newydd, yn hytrach na'r 276 a adeiladwyd y llynedd, ac mae'r gyllideb ar gyfer hyn wedi cynyddu'n sylweddol. Yn y gorffennol, rwyf i a fy nghyd-Aelod, Siân Gwenllian wedi gofyn i'r cynllun fod yn fwy uchelgeisiol o ran targed a maint, ac mae mwy na dyblu nifer y cartrefi yn fan cychwyn da. Felly, mae'n bwysig croesawu hynny a nodi pan fyddwn yn gwneud cynnydd da.
Mae'n bwysig nodi y dylai hyn gyfrannu at yr ymagwedd ehangach o ran tai fforddiadwy. Mae chwe chant a phum deg saith o gartrefi newydd allan o'r targed o 20,000 yn welliant ar gyfanswm y llynedd. Rwy'n deall mai rhan o'r broses hon yw nodi beth fydd yn gweithio a beth na fydd yn gweithio er mwyn cefnogi cynlluniau mwy o faint yn y dyfodol. A wnewch chi ymrwymo i gynyddu cyllideb y flwyddyn nesaf ar gyfer y rhaglen hon os bydd y galw yn cynyddu unwaith eto ac, yn hollbwysig, os welir cyfleoedd i ariannu prosiectau mwy o lawer? Rwy'n deall bod arian yn brin, ond gallai hyn fod yn fuddsoddiad a fydd yn arbed yn y tymor hwy. I ychwanegu at y pwynt hwnnw, os ydych chi'n gallu mynd i'r afael â'r rhagolygon o newid yn yr hinsawdd—ac mae adroddiadau diweddar yn awgrymu bod hyn yn datblygu'n her gynyddol enbyd a brys— mae'n rhaid i arloesi fod yn rhan o hyn. Os ydych chi eisiau symud tuag at ddyfodol ynni gwyrdd, a gellir cyflawni hynny o ran cynhyrchu pŵer yn gynt nag y mae llawer o bobl yn ei feddwl, os ydym yn ymrwymo iddo, mae'n rhaid inni hefyd ddefnydd ynni yn fwy doeth a defnyddio llai ohono, ac mae cynllun o'r math hwn yn bwysig yn rhan o'r darlun cyfannol.
Rydych yn sôn am arloesi yn y cadwyni cyflenwi, a hoffwn ofyn yn benodol beth sy'n cael ei wneud i gyflawni hynny. Rwy'n deall bod mwy o bren a deunyddiau cynaliadwy yn cael eu defnyddio. Pa ddeunyddiau eraill ydym ni'n eu hystyried? A ydym ni'n cynyddu ein defnydd o ddeunyddiau traddodiadol o Gymru, megis llechi, er enghraifft? Y llynedd, pan gyflwynodd y diweddar Carl Sargeant y diweddariad hwn, tynnodd David Melding sylw at y gost o ddefnyddio dyluniadau a deunyddiau mwy pwrpasol, felly a oes ymdrechion i leihau'r costau hynny, ac a oes dewisiadau ar gyfer cyflymu'r broses hon?
Fe hoffwn i wybod ychydig mwy am ddefnyddio arloesi ar raddfa fwy o lawer, hefyd, oherwydd, fel y nodwyd, mae arloesi yn golygu cost, ac os ydym ni'n mynd i gynhyrchu cartrefi fel y rhai hynny ar raddfa lawer mwy, i gael effaith wirioneddol ar ba mor gynaliadwy y gall y diwydiant hwn a'r sector tai fod, mae'n bwysig ein bod yn ceisio canfod dulliau y gellir eu cynhyrchu ar raddfa fwy torfol.
Felly, dyna'r cwestiynau sydd gen i ond, yn gyffredinol, rydym ni'n diolch i chi am y datganiad heddiw.
Thank you very much for your welcome for the statement, and also for your comments. The overall budget for the programme over the three years stands at £90 million. However, there are plenty of opportunities here for the innovative housing programme to work with other funds of money. So, the social housing grant, for example, has been used in a number of the projects that we're announcing today in order to create a package of support. Some elements will be given funding just for the innovative element, whereas others will be for a larger part of that project as well. So, there are, again, innovative ways we can look at financing the projects.
You referred to the importance of making sure that these projects really are about the whole supply chain and not just about the end delivery. There's £4 million, for example, for Cartrefi Croeso Ltd. They're building 30 homes in Burry Port. They're using Welsh timber and also local offsite manufacturing, using local labour. Also, alongside that, then, they'll be using the Tŷ Solar panels, manufactured in west Wales. So, wherever possible, there's been work going on to ensure that delivery is based on a very local footprint in order to both benefit the local economy, but also reduce that carbon footprint as much as possible. There are several great examples in the schemes that have been announced today as to how those supply chains have been sought to be made as short and as local as possible.
In terms of timber, you asked whether it is just about timber. No, there are lots of other innovative materials that are being used. So, the Stackpole infill project in Pembroke will be a system designed as an over-55s apartment block, and Welsh timber will be used there, but also clay-based paints for a low pollution, carcinogen-free environment will be used as well. So, we're trying to look at all opportunities, not just in the outer construction of the frame of the building, in order to use greener approaches, if you like.
The issue of decarbonisation of homes is a huge issue. The innovative housing programme gives us some of the answers for the future, but it certainly doesn't help us in terms of the existing housing stock we have which is, as you know, some of the oldest and least thermo-efficient housing in Europe. So, this is one of the reasons we've established the advisory group on the decarbonisation of existing homes, and we've tasked that to help us shape a programme to realise our decarbonisation ambitions in the existing housing stock. Now, that's going to involve a lot of retrofitting work, and it won't be just the part of Government to do that; this is something where we will have to work alongside mortgage lenders, planners, the construction sector but also individuals as well, so that when people are thinking of investing in their home, actually, they see investing in the energy efficiency of their home as attractive as investing in something more, perhaps, tangible, such as a new bathroom or those kinds of things. So, it is going to take a big shift, I think, in terms of people's expectations and their willingness to engage in this agenda. It's certainly a journey that we're starting along.
Our ambition was to create 1,000 affordable homes as part of our 20,000 affordable homes through this project. What I would like to see ultimately, though, is these kinds of models of construction becoming much more mainstream. So, this isn't by any means a niche project; this is a trailblazer, really, I think, to help us revolutionise the way we build homes in Wales.
Diolch yn fawr iawn am eich croeso i'r datganiad, a hefyd am eich sylwadau. Y gyllideb gyffredinol ar gyfer y rhaglen dros y tair blynedd ar hyn o bryd yw £90 miliwn. Fodd bynnag, mae digonedd o gyfleoedd yma i'r rhaglen tai arloesol weithio gyda chronfeydd eraill o arian. Felly, er enghraifft, defnyddiwyd y grant tai cymdeithasol mewn nifer o brosiectau y byddwn yn eu cyhoeddi heddiw er mwyn creu pecyn cymorth. Bydd rhai elfennau yn cael cyllid ar gyfer yr elfen arloesol yn unig, tra bydd eraill ar gyfer y rhan fwyaf o'r prosiect hwnnw hefyd. Felly, ceir, unwaith eto, ffyrdd arloesol y gallwn eu hystyried o ariannu'r prosiectau.
Fe gyfeirioch chi at bwysigrwydd gwneud yn siŵr bod y prosiectau hyn mewn gwirionedd yn ymwneud â'r gadwyn gyflenwi gyfan ac nid yn unig y cyflawni ar y diwedd. Mae £4 miliwn, er enghraifft, ar gael ar gyfer Cartrefi Croeso Cyf. Maen nhw'n adeiladu 30 o gartrefi ym Mhorth Tywyn. Maen nhw'n defnyddio pren o Gymru a hefyd gweithgynhyrchu lleol oddi ar y safle, sy'n defnyddio llafur lleol. Hefyd, ochr yn ochr â hynny, fe fyddan nhw'n defnyddio paneli solar Tŷ Solar, a weithgynhyrchir yn y gorllewin. Felly, lle bynnag y bo'n bosibl, mae gwaith wedi mynd rhagddo i sicrhau bod cyflenwi yn seiliedig ar ôl-troed lleol iawn er mwyn bod o fudd i'r economi leol, a hefyd lleihau'r ôl troed carbon hwnnw gymaint â phosibl. Ceir nifer o enghreifftiau gwych yn y cynlluniau a gyhoeddwyd heddiw o sut y gellir gwneud y cadwyni cyflenwi mor fyr ac mor lleol â phosibl.
O ran pren, fe ofynnoch chi a yw hyn yn ymwneud â phren yn unig. Na, mae llawer o ddeunyddiau arloesol eraill yn cael eu defnyddio. Felly, bydd prosiect mewnlenwi Ystagbwll ym Mhenfro yn system wedi ei chynllunio fel bloc o fflatiau i bobl dros 55 oed, a defnyddir pren o Gymru yno, ond hefyd paent o sail clai ar gyfer llygredd isel, a defnyddir amgylchedd di-garsinogen hefyd. Felly, rydym yn ceisio edrych ar bob cyfle, nid yn unig adeiladwaith allanol ffrâm yr adeilad, er mwyn defnyddio dulliau mwy gwyrdd, os mynnwch chi.
Mae'r mater o ddatgarboneiddio cartrefi yn fater enfawr. Mae'r rhaglen tai arloesol yn rhoi inni rai o'r atebion ar gyfer y dyfodol, ond yn sicr nid yw'n ein helpu ni o ran y stoc dai bresennol sydd gennym ni, sydd, fel y gwyddoch, yn rhai o'r hynaf a lleiaf effeithlon o ran gwres yn Ewrop. Felly, dyma un o'r rhesymau dros sefydlu grŵp cynghori ar ddatgarboneiddio cartrefi sy'n bodoli eisoes, ac rydym wedi rhoi'r dasg iddo i'n helpu ni i lunio rhaglen i wireddu ein huchelgais datgarboneiddio ar gyfer y stoc dai bresennol. Nawr, mae hynny'n mynd i olygu llawer o waith ôl-osod, ac nid dim ond gwaith i'r Llywodraeth yw hyn; mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid inni weithio arno ochr yn ochr â benthycwyr morgeisi, cynllunwyr, y sector adeiladu, ac unigolion hefyd, fel bod pobl, pan fyddant yn ystyried buddsoddi yn eu cartref, mewn gwirionedd, maen nhw'n ystyried bod buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni yn eu cartref yr un mor ddeniadol â buddsoddi mewn rhywbeth mwy gweladwy efallai, megis ystafell ymolchi newydd ac ati. Felly, mae'n mynd i gymryd newid mawr, rwy'n credu, o ran disgwyliadau pobl a'u parodrwydd i gymryd rhan yn yr agenda hon. Yn sicr mae hi'n daith yr ydym yn cychwyn arni.
Ein huchelgais oedd creu 1,000 o dai fforddiadwy yn rhan o'n 20,000 o dai fforddiadwy drwy'r prosiect hwn. Yr hyn yr hoffwn ei weld yn y pen draw, fodd bynnag, yw'r mathau hyn o fodelau o adeiladu yn dod yn fwy o ran o'r brif ffrwd. Felly, nid yw hwn yn brosiect arbenigol mewn unrhyw ffordd; mae hwn yn torri cwys newydd mewn gwirionedd, rwy'n credu, i'n helpu ni i chwyldroi'r ffordd yr ydym yn adeiladu cartrefi yng Nghymru.
Thanks, Minister, for your statement today. I agree it's a promising programme, and it'll be interesting to see how far you can progress it and how much impact it will ultimately have on your housebuilding targets. I'm glad you see a big role in this for the SMEs. I think that's a welcome development. You mentioned the skills shortage that we do have in the construction industry in general, and with innovative housing there may well be certain specialist skills that are needed. So, how far can you ensure that we are making every effort in Wales to train Welsh people to do these jobs and to help progress with your programme for innovative housing? There's also an issue of where we build the houses. There is a need to make sure we use brownfield sites as far as possible, so do you recognise that need and are you doing as much as possible to utilise the brownfield sites?
I think we recognise that innovation can take many forms and there are many different kinds of schemes. I know you're investigating lots of different models and that only some of them eventually come to fruition. So, innovation is good. I note that, last year, there was a Tesco built in London where, as one of the planning conditions, they had to provide flats above the store. That was the first scheme of that kind that I'd heard of. That's only an example, but are there innovative ideas like that that can be used where we tweak the planning conditions so that we get more types of innovative housing? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n cytuno ei bod yn rhaglen addawol, a bydd yn ddiddorol gweld pa mor bell y gallwch fynd a faint o ddylanwad y bydd yn ei gael yn y pen draw ar eich targedau adeiladu tai. Rwy'n falch eich bod yn gweld rhan fawr ar gyfer busnesau bach a chanolig yn hyn. Rwy'n credu bod hynny'n ddatblygiad i'w groesawu. Fe wnaethoch chi sôn am y prinder sgiliau sydd gennym yn y diwydiant adeiladu yn gyffredinol, ac mae'n bosibl iawn y bydd angen sgiliau arbenigol o ran tai arloesol. Felly, i ba raddau y gallwch chi sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu yng Nghymru i hyfforddi pobl Cymru i wneud y swyddi hyn ac i helpu i ddatblygu eich rhaglen ar gyfer tai arloesol? Mae hefyd yn fater o le yr ydym yn adeiladu'r tai. Mae angen gwneud yn siŵr ein bod yn defnyddio safleoedd tir llwyd gymaint â phosibl, felly a ydych yn cydnabod yr angen hwnnw ac a ydych yn gwneud cymaint â phosibl i ddefnyddio safleoedd tir llwyd?
Rwy'n credu ein bod yn cydnabod y gall arloesi fod ar sawl ffurf ac mae llawer o wahanol fathau o gynlluniau. Gwn eich bod yn ymchwilio i lawer o wahanol fodelau, ac mai dim ond rhai ohonynt yn y pen draw sy'n dwyn ffrwyth. Felly, mae arloesi yn dda. Rwy'n nodi y llynedd, y cafodd Tesco ei adeiladu yn Llundain, ac yn un o'r amodau cynllunio, roedd yn rhaid iddyn nhw ddarparu fflatiau uwchben y siop. Hwnnw oedd y cynllun cyntaf o'i fath yr oeddwn i wedi clywed amdano. Dim ond enghraifft yw hynny, ond a oes syniadau arloesol sy'n debyg i hynny y gellir eu defnyddio, lle'r ydym yn mireinio'r amodau cynllunio fel y gallwn gael mwy o fathau o dai arloesol? Diolch.
Thank you very much for those questions. I certainly would like to see a planning system that does enable innovation in housing. We have an opportunity here with the review of planning and housing, which the Cabinet Secretary for environment, under her responsibilities for planning, announced earlier in the summer. I think that this is a chance really to put innovation at the heart of our thinking in terms of our planning system for housing.
In relation to skills, I'm really aware that this is an area—naturally, of course, because it's an innovative area—where we don't have the skills necessary to scale this up at the pace we would like. This is why it's important that we're working with the regional skills partnerships on this agenda and these are very much at the centre of the Welsh skills policy agenda. So, the regional skills partnerships, I can confirm, have considered the low carbon agenda during the development of their annual reports for this year. I know this is a discussion that is ongoing between the skills officials and the regional partnerships and others.
Certainly, we need colleges to be thinking in terms of what they can be doing to ensure that people are coming forward now with the skills for innovative housing. It is a very different kind of skill that's needed. I visited a few of the factory developments where innovative housing has been created, and they were really keen to impress on me how important precision is when you're building innovative housing, because you're building components that will be put together on site, and actually there's no room for error at all in terms of where the bits fit together and so forth. So, it is a new set of skills but it is an area where we're very much working across Government to ensure that we're ready to meet that challenge.
Again, on the issue of brownfield sites, we've seen lots of projects coming forward filling in sites where building hasn't happened before. We're really keen to work with the local authorities and the housing associations to ensure that they have access to the land that they need in the places that they need it. One of the projects that we do also have is the land for housing fund. This is several million pounds of funding, which is grant funding for housing associations in order to help them purchase the land that they need in order to do the building work that's required in terms of meeting our ambitious targets for housing.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cwestiynau hynny. Yn sicr, fe hoffwn i weld system gynllunio sydd yn galluogi arloesi ym maes tai. Mae gennym ni gyfle yn sgil yr adolygiad cynllunio a thai, y cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd, o dan ei chyfrifoldebau ar gyfer cynllunio, yn gynharach yn yr haf. Rwy'n credu bod hwn yn gyfle gwirioneddol i roi arloesi wrth wraidd ein ffordd o feddwl o ran ein system gynllunio ar gyfer tai.
O ran sgiliau, rwy'n ymwybodol iawn bod hwn yn faes—yn naturiol, wrth gwrs, oherwydd ei fod yn faes arloesol—lle nad oes gennym ni'r sgiliau angenrheidiol i gynyddu hyn mor gyflym ag yr hoffem. Dyna pam ei bod yn bwysig inni weithio gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol ar yr agenda hon ac y mae'r rhain yn wir ganolog i'r agenda polisi sgiliau Cymru. Felly, gallaf gadarnhau, bod y partneriaethau sgiliau rhanbarthol wedi ystyried yr agenda carbon isel wrth ddatblygu eu hadroddiadau blynyddol ar gyfer eleni. Gwn fod hon yn drafodaeth sy'n mynd rhagddi rhwng swyddogion y sgiliau a'r partneriaethau rhanbarthol ac eraill.
Yn sicr, mae angen i golegau feddwl yn nhermau beth y gallan nhw ei wneud i sicrhau bod pobl ar gael yn awr â'r sgiliau ar gyfer tai arloesol. Mae'r math o sgil sydd ei angen yn un gwahanol iawn. Ymwelais â rhai o'r datblygiadau ffatri lle mae tai arloesol wedi'u creu, ac roedden nhw'n awyddus iawn i bwysleisio wrthyf ba mor bwysig yw manylder wrth adeiladu tai arloesol, oherwydd eich bod yn adeiladu cydrannau a gaiff eu rhoi at ei gilydd ar y safle, ac mewn gwirionedd nid oes lle am wallau o gwbl o ran lle mae'r darnau yn ffitio gyda'i gilydd ac ati. Felly, mae'n set newydd o sgiliau, ond yn faes yr ydym ni'n gweithio'n wirioneddol ar draws y Llywodraeth arno i sicrhau ein bod ni'n barod i ateb yr her honno.
Unwaith eto, ar y mater o safleoedd tir llwyd, rydym wedi gweld llawer o brosiectau yn cael eu cyflwyno sy'n llenwi safleoedd lle nad oes adeiladu wedi digwydd o'r blaen. Rydym yn awyddus iawn i weithio gydag awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i sicrhau bod ganddyn nhw fynediad at y tir sydd ei angen arnyn nhw yn y lleoedd y maen nhw ei angen. Un o'r prosiectau sydd gennym ni hefyd yw'r gronfa tir ar gyfer tai. Dyma gronfa gwerth miliynau o bunnau, sef arian grant ar gyfer cymdeithasau tai er mwyn eu helpu i brynu'r tir sydd ei angen arnynt i wneud y gwaith adeiladu sydd ei angen o ran cyrraedd ein targedau uchelgeisiol ar gyfer tai.
I'm sure Carl Sargeant is smiling benignly on us today because it's just short of a year since he announced stage one of this fantastic innovative housing project. I'd really like to congratulate the Government for pushing ahead with this and more than doubling the number of houses that we're going to be building. I'd like to talk about one of the projects that you mention in your statement, which is the one on City Road in my constituency—£9 million to a housing association called Linc Cymru to build a fantastic 10-storey building, 50 homes made out of cross-laminated timber. It's on the site of an old furniture warehouse that caught fire a couple of years ago, so it's going to be regenerating a brownfield site in an area that is plagued by air pollution. This building, as it's proposed, is going to really help tackle that level of air pollution. There are very few green areas in the area, so it's fantastic that each of these 50 flats are going to have their own green balcony, with vertical gardens, as well as a two-storey garden on the top for residents to share collectively. It's all based on the Bosco Verticale in Milan, which is two tower blocks that contain 900 trees. This is obviously not that ambitious, because the site is not that big. But I'm sure that this is going to be the way forward for the type of housing we're going to need in our cities. I'm really excited by it. In fact, this cross-laminated timber uses a lot less carbon than the Bosco Verticale, and is also going to take a lot less time to construct. Linc Cymru's even talking about building a storey a week, based on the fact that a lot of it will be prefabricated in the factory. So, absolutely fantastic, and thank you very much indeed for making the money available.
In light of the success and the interest in all the innovative housing projects that you've received, I just wondered why we can't go a bit faster on implementing the recommendation in the 'more│better' report, which said that buildings need to be delivered in shorter timescales with lower embodied energy and be carbon storing whilst having an ecologically positive impact. Well, this tower is going to do that, and I wonder when we are going to get around to amending the building regulations to put a stop to the unimaginative, difficult-to-heat and overpriced homes that large private house builders in Cardiff are continuing to put up. So, I do hope that you'll be able to reassure us that we are now going to push ahead with the sort of energy-efficient building regulations that were torn up by the Tories in 2015.
Rwy'n siŵr bod Carl Sargeant yn gwenu'n fwyn arnom ni heddiw oherwydd ychydig llai na blwyddyn yw hi ers iddo gyhoeddi cam un y prosiect tai arloesol gwych hwn. Hoffwn longyfarch y Llywodraeth yn wirioneddol am fwrw ymlaen â hyn a mwy na dyblu nifer y tai yr ydym yn mynd i'w hadeiladu. Hoffwn siarad am un o'r prosiectau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw yn eich datganiad, sef yr un ar Heol y Ddinas yn fy etholaeth i—£9 miliwn i gymdeithas dai Linc Cymru godi adeilad 10 llawr gwych, 50 o gartrefi a wneir o bren wedi'u laminadu ar draws. Mae ar safle hen warws dodrefn a aeth ar dân ychydig o flynyddoedd yn ôl, felly bydd yn adnewyddu safle tir llwyd mewn ardal sy'n dioddef yn fawr o lygredd aer. Bydd yr adeilad hwn, fel y'i cynigir, yn helpu i fynd i'r afael â lefel llygredd yn yr aer. Ychydig iawn o ardaloedd gwyrdd a geir yn yr ardal, felly mae'n wych y bydd gan bob un o'r 50 o fflatiau ei falconi gwyrdd ei hun, gyda gerddi fertigol, yn ogystal â gardd ddau lawr ar frig yr adeilad er mwyn i breswylwyr allu ei rhannu. Mae'r cyfan yn seiliedig ar y Bosco Verticale ym Milan, sef dau floc tŵr â 900 o goed. Yn amlwg nid yw hyn mor uchelgeisiol â hynny, gan nad yw'r safle mor fawr. Ond rwy'n siŵr mai dyma'r ffordd ymlaen ar gyfer y math o dai y bydd eu hangen arnom yn ein dinasoedd. Mae hyn yn gyffrous iawn. Yn wir, mae'r pren wedi'u lamineiddio ar draws yn defnyddio llawer llai o garbon na'r Bosco Verticale, a bydd hefyd yn cymryd llawer llai o amser i'w adeiladu. Mae Linc Cymru hyd yn oed yn sôn am adeiladu llawr yr wythnos, ar sail y ffaith y bydd llawer ohono yn cael ei ragffurfio yn y ffatri. Felly, gwych iawn, a diolch yn fawr iawn am sicrhau bod yr arian ar gael.
Yn sgil y llwyddiant a'r diddordeb yn yr holl brosiectau tai arloesol yr ydych wedi eu cael, tybed a allwn ni symud yn gyflymach wrth weithredu'r argymhelliad yn yr adroddiad 'rhagor│gwell', a ddywedodd fod angen darparu adeiladau o fewn amserlenni byrach â llai o ynni wedi'i ymgorffori ac sy'n storio carbon ac yn arwain at effaith ecolegol gadarnhaol. Wel, bydd y tŵr hwn yn gwneud hynny, a tybed pryd y byddwn yn mynd ati i ddiwygio rheoliadau adeiladu i atal y cartrefi diddychymyg, sy'n anodd eu gwresogi ac sy'n rhy ddrud y mae cwmniau adeiladu preifat mawr yng Nghaerdydd yn parhau i'w codi. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch yn gallu ein sicrhau ni y byddwn yn bwrw ymlaen â'r math o reoliadau adeiladu effeithlon o ran ynni a gafodd eu rhwygo gan y Torïaid yn 2015.
Thank you very much for your questions and for your enthusiasm for the project in your constituency, which is obviously going to be a UK first—it's really exciting to have those vertical gardens and so on. You refer to it as a project that is regenerating the area, and what I think is particularly exciting about the innovative housing programme is that it's not innovative housing in a bubble; it's innovative housing as part of our wider Welsh Government agenda. So, the £1.9 million for Newydd Housing Association to build 23 homes as part of the Goods Shed development in Barry will actually include spaces for start-up businesses along the same lines of that which we see in the TramShed, which, if anyone's had the opportunity to visit, is a fantastic regeneration project, and it's the same people behind that that will be undertaking that particular project. Also, one of the projects in north Wales will be making adaptable, moveable pods, built to passive house standards, for single occupancy by homeless people. So, this is addressing some of our urgent need for intermediate housing for people who are currently rough-sleeping. So, that's another exciting project. And, of course, the over-55s apartments that I referred to earlier again are about creating houses that are appropriate for people as they get into older age and as needs change, and so on. We have, again, a dearth of appropriate housing for older people. So, this really is about trying to ensure that we're linking up across Government in terms of achieving more than one thing with this innovative project.
Timber is involved in 22 of the projects. People always tell us that you can't build houses with Welsh timber, but I think this project is certainly proving that not to be the case. We certainly know that, alongside using the timber in the projects we have, in parallel there's work going on at several universities that is showing what can be done in terms of treating Welsh timber in order to strengthen it so it can be used in even greater amounts in Welsh housing as well.
On the issue of building regs, I'm afraid that's the responsibility of my colleague, and I will ask her to write to you with the assurance that you're seeking.
Diolch yn fawr iawn ichi am eich cwestiynau ac am eich brwdfrydedd dros y prosiect yn eich etholaeth chi, a fydd yn amlwg y cyntaf yn y DU—mae'n hynod gyffrous i gael y gerddi fertigol hynny ac ati. Rydych yn cyfeirio ato fel prosiect sy'n adfywio'r ardal, a'r hyn sy'n arbennig o gyffrous am y rhaglen tai arloesol yn fy marn i yw nad tai arloesol ar wahân yw hyn, ond tai arloesol sy'n rhan o'n hagenda ehangach yn Llywodraeth Cymru. Felly, bydd yr £1.9 miliwn er mwyn i'r Gymdeithas Dai Newydd adeiladu 23 o gartrefi yn rhan o'r datblygiad Sied Nwyddau yn y Barri yn cynnwys mannau ar gyfer busnesau newydd ar yr un syniad â'r hyn a welwn yn y TramShed mewn gwirionedd, sy'n brosiect adfywio gwych, os oes unrhyw un wedi cael y cyfle i ymweld ag ef, a'r un bobl sydd y tu ôl i hynny fydd yn cynnal y prosiect arbennig hwnnw. Hefyd, bydd un o'r prosiectau yn y gogledd yn creu podiau hyblyg, symudol, wedi'u hadeiladu i safonau tai goddefol, i bobl ddigartref unigol fyw ynddyn nhw. Felly, mae hyn yn ymdrin â rhywfaint o'r angen brys am dai canolradd i bobl sy'n cysgu ar y stryd ar hyn o bryd. Felly, dyna brosiect cyffrous arall. Ac, wrth gwrs, mae'r llety i bobl dros 55 oed y cyfeiriais ato yn gynharach hefyd yn ymwneud â chreu tai sy'n addas i bobl wrth iddyn nhw fynd yn hŷn a'u hanghenion yn newid, ac ati. Unwaith eto, mae gennym ni brinder dybryd o dai addas ar gyfer pobl hŷn. Felly, mae hyn mewn gwirionedd yn ymwneud â cheisio sicrhau ein bod yn cysylltu ar draws y Llywodraeth o ran cyflawni mwy nag un peth yn sgil y prosiect arloesol hwn.
Mae coed yn rhan o 22 o brosiectau. Mae pobl bob amser yn dweud wrthym na allwch chi adeiladu tai â choed o Gymru, ond rwy'n credu bod y prosiect hwn yn sicr yn profi nad yw hynny'n wir. Rydym yn sicr yn gwybod, yn ogystal â defnyddio coed yn y prosiectau, bod gwaith yn cael ei wneud ochr yn ochr â hyn mewn nifer o brifysgolion sy'n dangos beth y gellir ei wneud o ran trin coed Cymru er mwyn ei gryfhau i allu defnyddio hyd yn oed mwy ohono wrth adeiladu tai yng Nghymru hefyd.
O ran y mater o reoliadau adeiladu, yn anffodus, cyfrifoldeb fy nghyd-Aelod yw hwnnw, a byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu atoch chi i roi'r sicrwydd yr ydych chi'n ei geisio.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Plant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol ar Wythnos Mabwysiadu. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Huw Irranca-Davies.
The next item is a statement by the Minister for Children, Older People and Social Care on Adoption Week. I call on the Minister to make his statement—Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. I'm very pleased to be able to celebrate National Adoption Week with you and to recognise and to pay tribute to all of those caring individuals who are willing to put themselves forward to become adoptive parents and also to those who provide support to them on their journey.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser mawr gen i allu dathlu Wythnos Mabwysiadu Cenedlaethol gyda chi ac i gydnabod a thalu teyrnged i'r holl unigolion gofalgar sy'n fodlon bod yn rhieni sy'n mabwysiadu a hefyd i'r rhai sy'n eu cefnogi nhw ar eu taith.
Becoming a parent is a significant commitment and the start of an emotional journey that brings great rewards. But you will know as well as I that being a parent is not always simple and that challenges can and do arise. And, at these times of challenge, we may need support that enables us to continue to provide a loving, stable home environment—a home that enables our children to thrive. That support is available in many forms—be that friends or family, support groups, or from the range of universal and specialist services.
It continues to be a tremendous inspiration to me personally that individuals continue to commit themselves to care for and support children right across Wales. And I particularly want to pay tribute today to those who have already adopted and to encourage anyone who's considering adoption to come forward. And I also want to recognise the role that professionals and organisations play in supporting adoption right across Wales and, finally, to highlight the action being taken to enable and empower improvement in this area.
More practical support is being delivered for adoptive children, for young people and families as part of a national framework that is driving consistency and improving outcomes. For professionals, a toolkit has been developed to support them to undertake life journey work in adoption. The toolkit has been developed in collaboration with children, young people and adopters, ensuring that the voice of children and young people is heard and, through their lived experiences, is helping to shape and to inform further improvement.
As part of driving this improvement agenda, we have also commissioned the National Adoption Service to, firstly, lead the development of an awareness-raising toolkit for primary health and child and adolescent mental health services and also to secure research to better evidence why prospective adopters choose not to proceed and progress their applications.
The National Adoption Service for Wales was established in November 2014. It's led by local government, in line with local authorities' legal responsibilities for adoption, and it was created in response to recommendations made by National Assembly for Wales committees on how adoption services should be improved. And improvement is happening.
The latest annual report from NAS confirms that children are being placed with adoptive families quicker than before, that nearly one third of placements were sibling groups, with brothers and sisters together, that nearly all adoption placements are lasting and successful, and that more people want to adopt. So, these are positive outcomes that are sometimes lost. And that's why today and this week are important, because it allows us to offer deserved focus and recognition on the successes of adoption in Wales.
Continuing the improvement journey requires further co-operation and partnership to improve the outcomes for children, and to address, collectively, the adverse childhood experiences that impact on children, irrespective of their family background or structure. That is why adoption is an intrinsic component of my work programme for improving outcomes for children, advised by my ministerial advisory group.
Building the emotional well-being and resilience of children is key to addressing the challenges they have faced, as is providing them with the skills to recognise and to address situations and events that may challenge them in the future. This is where life journey work, which has improved significantly since the establishment of the National Adoption Service, can help provide a solid foundation from which to build and grow.
It's recognised that children who are placed for adoption will often have experienced some degree of trauma or loss in their young lives. Equally, building a securely attached relationship with a traumatised child can be challenging. This requires collaborative approaches between partners to deliver seamless services across health and social care, as the Cabinet Secretary and I have emphasised repeatedly in 'A Healthier Wales'. One such example is happening in south-east Wales where the south-east Wales regional collaborative of the National Adoption Service and the Aneurin Bevan health board have worked together to secure improved access to clinical psychology input from the child and family psychological health service.
And we know that challenges and trauma are not always immediately apparent. They might not come to the surface until later in a child’s development. That is why it's imperative that adoption agencies continue to provide access to their services and support to families in the event that challenges start to arise. Prevention and early intervention are core principles across social care and health, as are co-operation and partnership. We expect partners to deliver seamless whole-system approaches that mitigate the escalation of need, and of crisis.
So that we better understand how and when these experiences become apparent, and to help to evidence and inform improvement, I am pleased to announce that we have commissioned further work with Cardiff University that builds on the adoption cohort study. This is a unique study of almost 400 children adopted from care that provides a level of detail about early adversity, family relationship quality, child psychological health and so on. This next phase will directly engage with a cohort of families to explore their experiences of informal and formal sources of adoption support in Wales, including child psychological well-being and children's experiences at school, including additional learning needs.
Our approach in Wales remains that we will identify and deliver a range of timely adoption support for families, based on evidence. The legislation provides families with a right to an assessment of their needs for adoption support and it provides local authorities with the powers to meet those needs.
For those who are considering adoption, I can offer no greater encouragement than to direct you to the experiences and the family stories on the National Adoption Service website and the poignant words of those who know best. Colin and Carol say:
'There are children out there that need mums and dads and we were a couple who wanted to be a mum and dad.'
Eileen says:
'Taking on three children at the same time is daunting, but it brought me incredible joy.'
And Tony and Jacquie say:
'We have found it hard, but our two have given us the family we have always wanted. AND we’d do it again.'
And, finally, the words of those who have been adopted. Firstly, the force that is Jamie Baulch. He says:
'I never really wanted to talk about adoption before because the time wasn’t right. Now I’m happy to tell everyone how amazing my life has been. I’m older and wiser and look back on my life and realise how magical and fantastic it has been.'
And, secondly, but equally importantly, from Nick, who says very simply, but very effectively:
'Being adopted is insignificant to me. But my parents mean everything.'
So, tomorrow, I am looking forward to meeting two new prospective adopters to hear about their personal journey toward creating a new family.
Today and this week is about recognising the success of adoption in Wales and I urge all Members to join me in celebrating and promoting adoption. Diolch, Llywydd.
Mae bod yn rhiant yn ymrwymiad sylweddol ac yn gychwyn taith emosiynol sy'n dod â chymaint o fodlonrwydd. Ond fe wyddoch cystal â minnau nad yw bob amser yn syml bod yn rhiant ac y gall heriau godi, ac maen nhw'n codi. Ac, ar yr adegau hyn o her, efallai y bydd angen cymorth arnom ni sy'n ein galluogi i barhau i ddarparu amgylchedd cartref cariadus a sefydlog—cartref sy'n galluogi ein plant i ffynnu. Mae'r cymorth hwnnw ar gael ar sawl ffurf—boed yn ffrindiau neu deulu, grwpiau cymorth, neu gan amrywiaeth o wasanaethau cyffredinol ac arbenigol.
Mae'n parhau i fod yn ysbrydoliaeth enfawr i mi yn bersonol bod unigolion yn parhau i ymrwymo eu hunain i ofalu am a chefnogi plant ledled Cymru. Hoffwn i dalu teyrnged arbennig heddiw i'r rhai hynny sydd eisoes wedi mabwysiadu, ac annog unrhyw un sy'n ystyried mabwysiadu i fynegi diddordeb. Ac rwyf hefyd yn dymuno cydnabod y rhan y mae gweithwyr proffesiynol a sefydliadau yn ei chwarae wrth gefnogi prosesau mabwysiadu ledled Cymru ac, yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y camau a gymerir i alluogi a grymuso gwelliant yn y maes hwn.
Darperir cymorth mwy ymarferol i blant a gaiff eu mabwysiadu, pobl ifanc a theuluoedd yn rhan o fframwaith cenedlaethol sy'n ysgogi cysondeb ac yn gwella canlyniadau. Mae pecyn cymorth wedi'i ddatblygu i gefnogi gweithwyr proffesiynol i ymgymryd â gwaith taith bywyd ym maes mabwysiadu. Mae'r pecyn cymorth wedi'i ddatblygu ar y cyd â phlant, pobl ifanc a mabwysiadwyr, i sicrhau y clywir llais plant a phobl ifanc a, thrwy eu profiadau bywyd, mae'n helpu i ffurfio a llywio gwelliannau pellach.
Yn rhan o sbarduno'r agenda wella hon, rydym hefyd wedi comisiynu Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, yn gyntaf i arwain datblygiad y pecyn cymorth codi ymwybyddiaeth o iechyd sylfaenol a gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, ac i sicrhau ymchwil i well tystiolaeth o'r rheswm pam mae darpar fabwysiadwyr yn dewis peidio â pharhau â'u ceisiadau.
Sefydlwyd y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol ym mis Tachwedd 2014. Caiff ei arwain gan lywodraeth leol, yn unol â chyfrifoldebau cyfreithiol awdurdodau lleol o ran mabwysiadu, ac fe'i crëwyd mewn ymateb i argymhellion a wnaed gan bwyllgorau'r Cynulliad Cenedlaethol ynghylch sut y dylid gwella gwasanaethau mabwysiadu. Ac mae gwelliant yn digwydd.
Mae'r adroddiad blynyddol diweddaraf gan y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol yn cadarnhau bod plant yn cael eu lleoli yn gynt nag o'r blaen gyda theuluoedd sy'n mabwysiadu, bod bron traean o leoliadau yn grwpiau o frodyr a chwiorydd, wrth i frodyr a chwiorydd gael eu lleoli gyda'i gilydd, bod bron pob un o'r lleoliadau mabwysiadu yn barhaus a llwyddiannus, a bod mwy o bobl yn dymuno mabwysiadu. Felly, mae'r rhain yn ganlyniadau cadarnhaol a gaiff eu colli weithiau. A dyna pam mae heddiw a'r wythnos hon yn bwysig, oherwydd ei fod yn ein galluogi i roi pwyslais haeddiannol ar lwyddiannau mabwysiadu yng Nghymru a'u cydnabod.
I barhau â'r daith o wella, mae angen rhagor o gydweithrediad a phartneriaeth i wella canlyniadau ar gyfer plant, ac i fynd i'r afael, ar y cyd, â'r profiadau andwyol yn ystod plentyndod sy'n effeithio ar blant, ni waeth beth fo'u cefndir neu strwythur teuluol. Dyna pam y mae mabwysiadu yn elfen annatod o fy rhaglen waith ar gyfer gwella canlyniadau ar gyfer plant, gyda chyngor fy ngrŵp cynghori gweinidogol.
Mae meithrin lles emosiynol a chydnerthedd plant yn allweddol i fynd i'r afael â'r heriau maen nhw wedi'u hwynebu, ynghyd â rhoi'r sgiliau iddyn nhw adnabod ac ymdrin â sefyllfaoedd a digwyddiadau a all eu herio yn y dyfodol. Dyma sut y gall gwaith taith bywyd, sydd wedi gwella'n sylweddol ers sefydlu'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, helpu i ddarparu sylfaen gadarn i adeiladu arno a thyfu.
Cydnabyddir y bydd plant sydd wedi'u lleoli ar gyfer mabwysiadu yn aml wedi cael profiad o drawma neu golled i ryw raddau yn eu bywydau ifanc. Yn yr un modd, gall meithrin perthynas â chysylltiad cadarn â phlentyn sydd wedi dioddef trawma fod yn heriol. Er mwyn cyflawni hyn, mae angen dulliau cydweithredol rhwng y partneriaid i ddarparu gwasanaethau di-dor ar draws iechyd a gofal cymdeithasol, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi pwysleisio dro ar ôl tro yn 'Cymru Iachach'. Ceir un enghraifft o hyn yn y de-ddwyrain lle mae grŵp cydweithredol rhanbarthol y de-ddwyrain o'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol a Bwrdd Iechyd Aneurin Bevan wedi cydweithio i sicrhau gwell mynediad at fewnbwn seicoleg glinigol gan y gwasanaeth iechyd seicolegol i blant a theuluoedd.
Ac rydym yn gwybod nad yw heriau a thrawma bob amser yn amlwg ar unwaith. Efallai na fyddan nhw'n dod i'r amlwg tan yn ddiweddarach yn natblygiad y plentyn. Dyna pam y mae'n hanfodol bod asiantaethau mabwysiadu yn parhau i ddarparu mynediad at eu gwasanaethau a chymorth i deuluoedd pan fydd heriau yn dechrau dod i'r amlwg. Mae atal ac ymyrraeth gynnar yn egwyddorion craidd ar draws gofal cymdeithasol ac iechyd, fel y mae cydweithredu a phartneriaeth hefyd. Rydym yn disgwyl i bartneriaid ddarparu dulliau system gyfan ddi-dor sy'n atal yr angen rhag gwaethygu ac yn lliniaru argyfwng.
Er mwyn ein bod â gwell dealltwriaeth o sut a phryd y daw'r profiadau hyn i'r amlwg, ac i helpu i gasglu tystiolaeth o welliant a llywio gwelliant, rwy'n falch o gyhoeddi ein bod wedi comisiynu rhagor o waith gyda Phrifysgol Caerdydd sy'n parhau â'r astudiaeth o'r garfan mabwysiadu. Mae hon yn astudiaeth unigryw o bron i 400 o blant a fabwysiadwyd ar ôl bod mewn gofal, sy'n darparu lefel o fanylder am adfyd cynnar, ansawdd perthynas deuluol, iechyd seicolegol y plentyn, ac ati. Bydd y cam nesaf hwn yn ymgysylltu'n uniongyrchol â charfan o deuluoedd i archwilio eu profiadau o ffynonellau ffurfiol ac anffurfiol o gymorth mabwysiadu yng Nghymru, gan gynnwys lles seicolegol plant a phrofiadau plant yn yr ysgol, gan gynnwys anghenion dysgu ychwanegol.
Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn parhau i nodi a darparu amrywiaeth o gymorth mabwysiadu amserol i deuluoedd, yn seiliedig ar dystiolaeth. Mae'r ddeddfwriaeth yn rhoi hawl i deuluoedd gael asesiad o'u hanghenion ar gyfer cymorth mabwysiadu ac mae'n rhoi pwerau i awdurdodau lleol ddiwallu'r anghenion hynny.
Ar gyfer y rheini sy'n ystyried mabwysiadu, ni allaf gynnig gwell anogaeth na'ch cyfeirio'n uniongyrchol at y profiadau a'r hanesion teuluol sydd ar wefan y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol a geiriau ingol y rhai sy'n gwybod orau. Mae Colin a Carol yn dweud:
'Mae ‘na blant mas ‘na sydd angen mamau a thadau, ac roedden ni’n gwpl oedd eisiau bod yn fam a thad.'
Mae Eileen yn dweud:
'Gall derbyn tri ar yr un pryd fod yn hynod anodd, ond mae wedi rhoi llawenydd anhygoel i mi.'
Ac mae Tony a Jacquie yn dweud:
'Mae wedi bod yn anodd, ond mae’r ddau wedi rhoi’r teulu i ni yr oeddem ni wedi bod ei eisiau erioed. A byddem yn ei wneud eto.'
Ac, yn olaf, geiriau'r rhai hynny sydd wedi eu mabwysiadu. Yn gyntaf, y grym sydd yn Jamie Baulch. Dywed ef:
'Doeddwn i erioed yn awyddus i siarad am fod yn blentyn a fabwysiadwyd tan fod yr amser yn iawn i wneud hynny. Nawr rwyf i'n hapus i ddweud wrth bawb fy mod i wedi cael magwraeth ardderchog. Rwy'n fwy aeddfed erbyn hyn ac wrth i mi edrych yn ôl ar fy mywyd rwyf i'n sylweddoli pa mor wych a rhyfeddol y mae wedi bod.'
Ac, yn ail, ond yr un mor bwysig, Nick, sy'n dweud yn syml iawn, ond yn effeithiol iawn:
'Nid yw'r mabwysiadu’n golygu dim i mi, ond mae fy rhieni’n golygu popeth.'
Felly, yfory, rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â dau ddarpar fabwysiadwr newydd i glywed am eu taith bersonol tuag at greu teulu newydd.
Diben heddiw a'r wythnos hon yw cydnabod llwyddiant mabwysiadu yng Nghymru, ac anogaf yr holl Aelodau i ymuno â mi i ddathlu a hyrwyddo mabwysiadu. Diolch, Llywydd.
Isn't it lovely to be able to follow you when you've expressed your gratitude and acknowledgement of the work that our services do to support both the adoptive parents and adoption and our children? Because I've had quite a lot of experience with some families—a family of three siblings, and, along the way, some of the challenges that presented. It was wonderful, really, when we were able to address those and things were dealt with early, and that's where early intervention and prevention is key. So, I would like to join you on behalf of the Welsh Conservative group in expressing our sincere gratitude to those working in adoption services and to those who adopt children and young people in Wales, knowing that they do so, as you rightly pointed out, to complete their own families. Everybody does such fantastic work to provide a better future for hundreds of children every year, and I'm sure that we all join in and recognise this across the Chamber.
On page 2, I note, about adoptive parents, how we do need to actually help now making it quicker and easier for sibling groups, because they do present more challenges than a single child. According to the National Adoption Service's annual report, 300 children were placed in adoptive homes across Wales in 2016-17 and I welcome the improvements made in recent years to our adoption services. The National Adoption Service's annual report has, however, identified some concerning statistics, because, as of June 2018, we do have more than 300 children still waiting to be adopted, and nearly one in five of these have been waiting for more than a year, and when we consider that a year in the life of a child is considerable—.
Any wait for both the potential adoptive parents and, indeed, the children places extra pressures and unnecessary stress. So, I'm pretty keen that whatever we can do, even though it is fantastic, we look to actually make our systems even better. There is an urgent need to develop and deliver a more targeted approach to finding suitable families for priority children across Wales, and then to streamline that process to encourage more families to come forward and want to adopt.
In your statement, provided to an ITV Wales article published yesterday, you state that you
'want to encourage anyone who has thought about adopting to contact their local adoption agency'.
I would just ask you and your department whether there is some work that you could perhaps do that actually highlights the need, highlights this issue, because I do know people who find, sometimes, it quite difficult to navigate the system. So, anything that you, as a department, can do to make that link-up and that joining-up, and make those families complete, all the better.
So, really, I would just endorse a lot of what you've said here today, Minister, but just if you could answer that question as to what you think you can do to actively reduce the numbers of children waiting so long to be adopted, and how you think you can then provide more support for families—. But it's about getting more profile for this so that we don't have a situation in Wales where we have children waiting to be adopted and we have adoptive parents, desperate to adopt those children. Thank you.
Onid yw hi'n braf gallu eich dilyn chi ar ôl i chi fynegi eich gwerthfawrogiad a'ch cydnabyddiaeth o'r gwaith y mae ein gwasanaethau yn ei wneud i gefnogi rhieni sy'n mabwysiadu a'r broses fabwysiadu a'n plant? Oherwydd rwyf i wedi cael cryn brofiad gyda rhai teuluoedd—teulu o dri phlentyn, ac, ar hyd y ffordd, rhai o'r heriau a ddaeth i'r amlwg. Roedd hi'n wych, mewn gwirionedd, pan oeddem ni'n gallu mynd i'r afael â'r heriau ac ymdrin â phethau yn gynnar, a dyna pryd y mae ymyrraeth gynnar a gwaith atal yn allweddol. Felly, hoffwn i ymuno â chi ar ran Ceidwadwyr Cymru a mynegi ein diolch diffuant i'r rhai hynny sy'n gweithio mewn gwasanaethau mabwysiadu ac i'r rhai sy'n mabwysiadu plant a phobl ifanc yng Nghymru, gan wybod eu bod yn gwneud hynny, fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn gwbl briodol, i gwblhau eu teuluoedd eu hunain. Mae pawb yn gwneud gwaith mor anhygoel i ddarparu dyfodol gwell ar gyfer cannoedd o blant bob blwyddyn, ac rwy'n sicr ein bod i gyd yn cydnabod hyn ar draws y Siambr.
Ar dudalen 2, rwy'n nodi, ynghylch rhieni sy'n mabwysiadu, sut y mae angen i ni bellach mewn gwirionedd helpu i wneud pethau yn gynt ac yn haws i grwpiau o frodyr a chwiorydd, oherwydd eu bod nhw'n cyflwyno mwy o her nag un plentyn. Yn ôl adroddiad blynyddol y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, cafodd 300 o blant eu lleoli mewn cartrefi mabwysiadu ledled Cymru yn 2016-17 ac rwy'n croesawu'r gwelliannau a wnaed yn y blynyddoedd diwethaf i'n gwasanaethau mabwysiadu. Fodd bynnag, mae adroddiad blynyddol y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol wedi nodi rhai ystadegau sy'n peri pryder, oherwydd, ym mis Mehefin 2018, roedd gennym ni fwy na 300 o blant yn dal i aros am gael eu mabwysiadu, ac mae bron un o bob pump o'r rhain wedi bod yn aros am dros flwyddyn, ac wrth ystyried bod blwyddyn ym mywyd plentyn yn sylweddol—.
Mae unrhyw amser aros ar gyfer rhieni sy'n dymuno mabwysiadu ac, yn wir, y plant, yn rhoi pwysau ychwanegol a straen diangen. Felly, rwy'n dra awyddus i ni ystyried gwneud beth bynnag y gallwn ei wneud i wella ein systemau hyd yn oed yn fwy mewn gwirionedd, er eu bod yn wych. Mae angen brys i ddatblygu a chyflawni dull gweithredu wedi'i dargedu yn well i ddod o hyd i deuluoedd addas ar gyfer plant sy'n flaenoriaeth ledled Cymru, ac yna symleiddio'r broses honno i annog mwy o deuluoedd i fynegi diddordeb mewn mabwysiadu.
Yn eich datganiad, a ddarparwyd i erthygl ITV Cymru a gyhoeddwyd ddoe, rydych yn dweud
eich bod yn dymuno annog unrhyw un sydd wedi ystyried mabwysiadu i gysylltu â'i asiantaeth mabwysiadu leol.
Hoffwn ofyn i chi a'ch adran a oes rhywfaint o waith y gallech chi ei wneud efallai sydd, mewn gwirionedd, yn tynnu sylw at yr angen, yn tynnu sylw at y mater hwn, oherwydd rwyf yn gwybod am bobl sy'n ei chael hi'n eithaf anodd mynd drwy'r system weithiau. Felly, gorau oll fyddai unrhyw beth y gallwch chi, fel adran, ei wneud i wneud y cysylltiad hwnnw a'r cydgysylltu hwnnw yn well, a gwneud y teuluoedd hynny yn gyflawn.
Felly, mewn gwirionedd, rwyf am ategu llawer o'r hyn yr ydych wedi'i ddweud yn y fan yma heddiw, Gweinidog, ond a wnewch chi ateb y cwestiwn hwnnw ynglŷn â beth yn eich barn chi y gallwch ei wneud yn ymarferol i leihau nifer y plant sy'n aros mor hir i gael eu mabwysiadu, a sut yr ydych chi'n credu y gallwch chi wedyn roi mwy o gymorth i deuluoedd—. Ond mae'n ymwneud â chodi proffil hyn er mwyn peidio â bod mewn sefyllfa yng Nghymru lle mae plant yn aros i gael eu mabwysiadu a rhieni sy'n daer yn eu dymuniad i fabwysiadu'r plant hynny. Diolch.
Thank you, Janet, and thanks for your encouragement as well of families who might want to come forward. We want more families to come forward, and families come in all shapes and sizes, as well. But we want more families to come forward, because we've had around 300 children, over the last year, go through into the adoption process; we know that we currently have around 350 who are going through the process and we hope they'll all be successful, but we do need more potential families to come forward. And we can play a role in that, certainly, as elected individuals, because we have quite a reach ourselves in the way that we promote what's going on in this week, particularly, with us standing here today. But we can do more as well in working with local authorities. I would want to encourage all local authorities, as well as agencies out there, to carry on and to amplify the work that they do to encourage potential adoptive families to come forward as well.
It can't be just this one week; it needs be a constant thing. And that's where the National Adoption Service, I think, is increasingly playing a very strong role—it's promoting the work of adoption and the opportunities here. You rightly flag up, though: there is a great deal of good news and progress that is being made and I think putting the national framework in place is helping to drive that. The National Adoption Service itself is helping to drive it.
But, also, performance management is very important. We've put in place now what, I think, has been recognised as a more robust performance management framework for adoption services. It's been an important innovation because when you can measure it and when you can measure regional variation as well, it does tend to drive improvement forward because it allows that meaningful comparison between different areas of Wales—and there are differences, even though the trajectory is upwards, there are still areas lagging behind. It enables us then, as Ministers, as the National Adoption Service, as local partnerships, to put real challenge into the system and identify best practice and get it rolled out everywhere.
We think that that more robust performance management is a significant step forward to equalising access to services and also raising quality overall. There is some way to go. We've had that positive impact around the drop in the length of time between the child becoming looked after to being placed for adoption—that has gone down. There are fewer children waiting more than six months for a match. But, actually, we think we can do more, and some of the measures we're taking now in reviewing and overhauling parts of the system will match our ambition that no child should be waiting even a month to get onto the register. They should be on the register and then with the ability—the more flexible ability—of potential adoptive families to match up with those children and young people as well. So, all the time, we're trying to find those new ways that we can improve performance and get the performance consistent across Wales.
Diolch ichi, Janet, a diolch am eich anogaeth hefyd i deuluoedd a allai fod yn dymuno mynegi diddordeb. Rydym ni'n dymuno i fwy o deuluoedd fynegi diddordeb, a theuluoedd o bob lliw a llun, hefyd. Ond rydym ni'n dymuno gweld mwy o deuluoedd yn mynegi diddordeb, oherwydd y bu gennym rhyw 300 o blant, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, yn rhan o'r broses fabwysiadu; rydym yn gwybod bod gennym ryw 350 yn mynd drwy'r broses ar hyn o bryd, ac rydym yn gobeithio y bydd pob un yn llwyddiannus, ond mae angen mwy o ddarpar deuluoedd i fynegi diddordeb. A gallwn ni chwarae rhan yn hynny, yn sicr, fel unigolion etholedig, oherwydd bod gennym ni dipyn o ddylanwad ein hunain yn y ffordd yr ydym yn hyrwyddo'r hyn sy'n digwydd yr wythnos hon, yn enwedig, wrth i ni sefyll yma heddiw. Ond gallwn wneud mwy hefyd wrth weithio gydag awdurdodau lleol. Hoffwn i annog yr holl awdurdodau lleol, yn ogystal ag asiantaethau, i barhau â'r gwaith maen nhw'n ei wneud a'i ehangu i annog darpar deuluoedd mabwysiadu i fynegi diddordeb hefyd.
Ni all fod yr un wythnos hon yn unig; mae angen iddo fod yn rhywbeth cyson. A dyna, yn fy marn i, lle mae'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, yn chwarae rhan gref iawn yn gynyddol—mae'n hyrwyddo gwaith mabwysiadu a'r cyfleoedd yn y lle hwn. Ond rydych chi'n iawn i dynnu sylw at y ffaith fod llawer o newyddion da a chynnydd yn cael ei wneud ac rwy'n credu bod sefydlu'r fframwaith cenedlaethol yn helpu i ysgogi hynny. Mae'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol ei hun yn helpu i'w ysgogi.
Ond, hefyd, mae rheoli perfformiad yn bwysig iawn. Erbyn hyn, rydym wedi rhoi ar waith yr hyn, yn fy marn i, sydd wedi'i gydnabod fel bod yn fframwaith rheoli perfformiad mwy cadarn ar gyfer gwasanaethau mabwysiadu. Mae wedi bod yn ddyfais bwysig oherwydd pan allwch chi fesur hyn a phan allwch chi fesur amrywiadau rhanbarthol hefyd, mae'n tueddu i ysgogi gwelliant oherwydd ei fod yn caniatáu'r gymhariaeth ystyrlon rhwng gwahanol ardaloedd o Gymru—ac mae gwahaniaethau, er bod y duedd tuag at i fyny, ceir rhai ardaloedd sydd yn dal i fod ar ei hôl hi. Mae'n ein galluogi ni wedyn, fel Gweinidogion, fel Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol, fel partneriaethau lleol, i ychwanegu her wirioneddol at y system a nodi arferion gorau a'u cyflwyno ym mhob man.
Rydym yn credu bod y broses rheoli perfformiad fwy cadarn yn gam sylweddol ymlaen i roi mynediad cyfartal at wasanaethau a chodi ansawdd cyffredinol hefyd. Mae llawer i'w wneud eto. Rydym ni wedi cael yr effaith gadarnhaol honno o ran lleihau'r cyfnod o amser rhwng yr adeg pan fydd plentyn yn dechrau derbyn gofal a phan fydd yn cael ei fabwysiadu—mae hynny wedi lleihau. Ceir llai o blant yn aros mwy na chwe mis i gael eu paru. Ond, mewn gwirionedd, rydym yn credu y gallwn ni wneud mwy, a bydd rhai o'r mesurau yr ydym yn eu defnyddio yn awr i adolygu a gweddnewid rhannau o'r system yn cyfateb i'n huchelgais na ddylai unrhyw blentyn aros mis hyd yn oed i gael lle ar y gofrestr. Dylen nhw fod ar y gofrestr ac yna gyda gallu—gallu mwy hyblyg—darpar deuluoedd sy'n mabwysiadu i baru â'r plant a'r bobl ifanc hynny hefyd. Felly, drwy'r amser, rydym yn ceisio dod o hyd i'r ffyrdd newydd hynny o wella perfformiad a sicrhau perfformiad cyson ledled Cymru.
Can I welcome the statement from the Minister as regards celebrating National Adoption Week? And, obviously, I think we're all, on these benches, very happy to join in widespread celebration of adoption week. I'm very happy to second the tribute to all prospective adoptive parents and those who have been adopting children and young people over the years. It really is tremendous. I stand in awe, actually. I stand in awe, because there is a huge agenda here, obviously. I used to wonder, in my baby clinics in Fforestfach Medical Centre years ago—. I used to see little babies who were exactly the same as my own babies at the time, but they would have very different experiences to my children, and you could see the brutalising effect of a wide variety of adverse childhood experiences scarring young children, and it wasn't their fault. And it was absolutely terrible to behold. The same sort of situation, unfortunately, carries on happening these days, and sometimes that phrase, 'adverse childhood experiences', seems to hide the cruelty and the abuse that is still happening, and scars run deep and long. And obviously, prolonged stays in the care system as well can be sometimes equally brutalising. And so, adoption really is extremely important, and I salute, obviously, also, the work of the National Adoption Service as well.
Now, plainly, my question involves—. Plainly, adoption, therefore, is preferable, obviously, to remaining in the care system for a long period of time. So, can I ask the Minister how confident is he that the current focus on trying to ensure children can return to birth parents, while understandable, that sort of focus on trying to ensure that children can return to their birth parents is only being undertaken when most people involved in that situation would accept that this is a realistic possibility? Because, it's an important issue, and situations are extremely difficult. Decisions cannot be rushed, but obviously they have to be the right decisions as well. Thank you.
A gaf i groesawu'r datganiad gan y Gweinidog o ran dathlu Wythnos Genedlaethol Mabwysiadu? Ac, yn amlwg, rydym ni i gyd, ar y meinciau hyn, yn hapus iawn i ymuno â'r dathliadau helaeth ar gyfer yr wythnos mabwysiadu. Rwy'n hapus iawn i eilio'r deyrnged i'r holl ddarpar rieni fydd yn mabwysiadu a'r rhai sydd wedi mabwysiadu plant a phobl ifanc dros y blynyddoedd. Mae hynny yn aruthrol yn wir. Rwy'n llawn parch, mewn gwirionedd. Rwy'n llawn parch, oherwydd ceir agenda enfawr yma, yn amlwg. Roeddwn i'n arfer synnu, flynyddoedd yn ôl, yn fy nghlinigau babanod yng nghanolfan feddygol Fforest-fach—. Roeddwn i'n arfer gweld babanod bach a oedd yn union yr un fath â fy mabanod fy hun ar y pryd, ond bydden nhw'n cael profiadau gwahanol iawn i fy mhlant i, ac fe allech chi weld effaith greulon amrywiaeth eang o brofiadau plentyndod andwyol a oedd yn niweidio plant ifanc, ac nid eu bai nhw oedd hynny. Ac roedd yn gwbl ofnadwy eu gweld. Mae yr un math o sefyllfa, yn anffodus, yn dal i fodoli y dyddiau hyn, ac weithiau mae'n ymddangos bod yr ymadrodd, 'profiadau plentyndod andwyol' yn cuddio'r creulondeb a'r cam-drin sy'n digwydd o hyd, ac mae'r niwed yn ddwfn ac yn para am hir. Ac yn amlwg, gall aros yn hir yn y system gofal weithiau fod yr un mor greulon hefyd. Ac felly, mewn gwirionedd mae mabwysiadu yn eithriadol o bwysig, ac rwy'n canmol, yn amlwg, yn ogystal, waith y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol hefyd.
Nawr, yn syml, mae fy nghwestiwn yn cynnwys—. Yn syml, felly, mae mabwysiadu'n well, yn amlwg, nag aros yn y system gofal am gyfnod hir o amser. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog pa mor ffyddiog ydyw bod y pwyslais presennol ar geisio sicrhau bod plant yn gallu dychwelyd i'w rhieni genedigol, er yn ddealladwy, bod y math hwnnw o bwyslais ar geisio sicrhau y gall plant ddychwelyd at eu rhieni genedigol, yn cael ei ystyried dim ond pan fydd y rhan fwyaf o bobl sy'n rhan o'r sefyllfa honno yn derbyn bod hyn yn bosibilrwydd realistig? Oherwydd, mae'n fater pwysig, ac mae sefyllfaoedd yn eithriadol o anodd. Ni ellir rhuthro penderfyniadau, ond yn amlwg mae'n rhaid iddyn nhw fod y penderfyniadau cywir hefyd. Diolch.
Dai, thank you very much, and on that very important point, I think this is why, curiously, the work in the adoption sector doesn't stand totally isolated from the wider issue of looked-after children and improving outcomes for all children. I think, in all of that wide piste of work, of paramount importance and statutorily underpinned, as well, by our belief in the rights of the child, is that the child comes first. He and I will sometimes, as all Assembly Members do, have some challenging conversations with birth parents who will say, 'Well, the best interests of the child are for them to be with me,' and yet the multi-agency professional advice is: 'Whilst we sympathise with the parents, actually the best place is somewhere else.' Sometimes, however, it is the other way, and with the right therapeutic support, with the right interventions wrapping around the family, solutions can be found where, safely, they can be retained in that family setting, with often quite intensive additional support, but it has to be in the best interests of the child. And that, curiously, is where the work beyond adoption but actually within the ministerial advisory group and the work streams that they have set in front of them, including one, which is—. In fact, their first work stream, probably, at the moment is safely reducing the numbers of children who come into looked-after care, but it's also the quality for those children who are then within care.
But adoption provides, we know, with the right support in place, a very, very good route into family life—with the right support in place, a very good return to family life, and something that can have a lasting and profound influence on that child and young person's development. In celebrating this week, as I mentioned in my opening remarks, it's heartening to see the success we are having, not only in increasing the numbers coming through, but also that those adoptions are largely successful—despite tribulations, very often, with children and young people with traumatic incidents in earlier life, who still need therapeutic interventions to help, and the family will need support as well. But it works, and people work through this.
Like him—he used the words that he stands 'in awe' of those people who go on this journey. Actually, many of them who go on this journey, they get so much out of it as well, but I equally stand in awe because of the challenge of doing this. No child being brought up is easy, but actually saying, 'We're going to take a child that we know is coming to us with complex issues that we're going to have to work through for years and years', and to do it, well, it is quite breathtaking. But, we want lots more people to come forward and do it as well.
Dai, diolch yn fawr iawn, ac ar y pwynt pwysig iawn hwnnw, credaf mai dyma pam, yn rhyfedd iawn, nad yw'r gwaith yn y sector mabwysiadu yn gwbl ar wahân i'r mater ehangach o ran plant sy'n derbyn gofal, a gwella canlyniadau ar gyfer pob plentyn. Rwy'n credu, yn y gwaith eang iawn hwn, mai'r hyn sydd fwyaf pwysig ac y mae cefnogaeth statudol iddo, hefyd, yn seiliedig ar ein cred mewn hawliau plant, yw mai'r plentyn sy'n dod yn gyntaf. Bydd ef a minnau weithiau, fel holl Aelodau'r Cynulliad, yn cael rhai sgyrsiau heriol â rhieni genedigol a fydd yn dweud, 'Wel, y lles gorau i'r plentyn fydd iddo aros gyda mi', ac eto y cyngor proffesiynol aml-asiantaeth yw: 'er ein bod yn cydymdeimlo â'r rhieni, y lle gorau mewn gwirionedd, yw rhywle arall.' Weithiau, fodd bynnag, mae hi fel arall, a chyda'r gefnogaeth therapiwtig gywir, yr ymyriadau cywir ar waith gyda'r teulu, gellir canfod atebion ble gellir, yn ddiogel, eu cadw yn y teulu, yn aml gyda chymorth ychwanegol eithaf dwys, ond mae'n rhaid bod hyn er budd pennaf y plentyn. Ac, yn rhyfedd iawn, dyna ble y mae gwaith y tu hwnt i fabwysiadu ond mewn gwirionedd o fewn y grŵp cynghori, a'r ffrydiau gwaith y maen nhw wedi eu gosod o'u blaenau, gan gynnwys un, sef—. Mewn gwirionedd, eu prif ffrwd waith ar hyn o bryd, mae'n debyg, yw lleihau'n ddiogel nifer y plant sy'n dod yn blant sy'n derbyn gofal, ond mae hefyd ynglŷn â'r ansawdd ar gyfer y plant hynny sy'n derbyn gofal.
Ond mae mabwysiadu yn cynnig, rydym yn gwybod, gyda'r cymorth cywir yn ei le, ffordd dda iawn i mewn i fywyd teuluol—gyda'r cymorth cywir yn ei le, ffordd dda iawn o ddychwelyd i fywyd teuluol, a hefyd rhywbeth sy'n gallu cael dylanwad parhaus a dwfn ar ddatblygiad plant a phobl ifanc. Drwy ddathlu'r wythnos hon, fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, mae'n galonogol gweld y llwyddiant yr ydym yn ei gael yn cynyddu'r niferoedd, ond hefyd bod yr achosion hynny o fabwysiadu yn llwyddiannus i raddau helaeth—er gwaethaf y trallod, yn aml iawn, gyda phlant a phobl ifanc sydd wedi profi digwyddiadau trawmatig yn gynharach mewn bywyd, sy'n dal i fod angen ymyriadau therapiwtig i helpu, a bydd angen cymorth ar y teulu hefyd. Ond mae'n gweithio, ac mae pobl yn gweithio drwy hyn.
Fel yntau—a defnyddiodd y geiriau hynny ei fod 'yn llawn parch' tuag at y bobl hynny sy'n mynd ar y daith hon. Mewn gwirionedd, mae llawer ohonyn nhw sy'n mynd ar y daith hon, yn cael gymaint allan ohono hefyd, ond rwyf hefyd yn llawn parch oherwydd yr her o wneud hyn. Nid yw'n hawdd magu unrhyw blentyn, ond mewn gwirionedd i ddweud, 'rydym ni'n mynd i gymryd plentyn y gwyddom ei fod yn dod atom ni â phroblemau cymhleth, y byddwn ni'n gorfod gweithio drwyddyn nhw am flynyddoedd lawer' ac i wneud hynny, wel, mae'n eithaf syfrdanol. Ond, rydym ni eisiau i lawer mwy o bobl ddod ymlaen a gwneud hynny hefyd.
Thank you for your statement, Minister. I would like to join the Minister in paying tribute to those who put themselves forward to adopt a child in need of a loving and stable home, and I welcome this statement. Although the Minister hasn't quantified the improvements he set out in his statement, I welcome the news that children are being placed with adopting families quicker, that a sizeable proportion of sibling groups are being placed together, and that more people want to adopt. It's equally good news that the majority of adoptions are lasting and successful. As the Minister says, adoption week offers an opportunity to focus on adoption and recognise Wales's successes.
However, it's also a chance for the Minister and his department to reflect on whether there are barriers to people applying to adopt or continuing with the adoption process. It's also an appropriate time for the Minister to consider whether the guidance he and his department provide to adoption agencies and services is the best it can be, to ensure that no child is waiting for adoptive parents longer than is absolutely necessary. Does the Minister therefore intend to review such guidance and will he report back to this place on the results of his review?
I'm a firm believer that it's the quality of parenting an adopter can offer a child that should be the deciding factor when placing a child with adoptive parents, ahead of all other considerations. The Barnardo's website suggests that there's an additional difficulty in finding adoptive homes for children of black and minority ethnicity, sibling groups, and children who have challenging behaviour.
I wonder if the Minister is aware of the initiative named Adopting Together, which is supported by the National Adoption Service and that was highlighted in an article on the BBC website earlier this week? I presume he is. It seems to be a good approach to placing children in need of adoption. But, whilst it states it's targeted at finding loving homes for children aged four and over, sibling groups, children with additional needs, and children with medical needs or medical uncertainty—in other words, those children who have been identified as waiting the longest for a family—it makes no mention of children from an ethnic minority.
Why, I ask myself, when Barnardo's have identified BME children as a group needing special consideration, does Adopting Together miss them out, unless they also fall into one of the other categories? That, of course, is a question more properly put to Adopting Together, but are you concerned about the apparent difference of approach and whether such a difference could potentially affect the number of parents putting themselves forward to adopt BME children?
It's difficult to find out if the agencies and local authorities that operate adoption services in Wales are fully open to interracial adoption. Do you agree with me that the overriding concern when finding a permanent family home for looked-after children should be the ability of the adopting parent or parents to provide a loving and stable home? And, just as we are rightly completely open to adoptions by gay couples, we should also be open to adopting children into families of a different ethnicity to themselves.
Another point that prospective adopters may find off-putting is that one agency says potential adopters should either be home owners or have an assured tenancy. I'm concerned that this excludes a huge amount of potential adopters. Assured tenancies are pretty hard to come by in Wales and renting is on the increase, what with prices and deposit requirements being the way they are. We're going to have a huge problem finding loving and stable homes for children if we discount generation rent from the pool of potential adopters.
It seems a very cruel irony that an agency would be content to leave a child in a situation where they may have to regularly and unpredictably move from foster home to foster home or care home to care home simply because an agency doesn't want to place them with a family that may have to move. Moving to a different house is a physical act, it's not the same as moving to a different family.
So, are you happy that either a mortgage or an assured tenancy should be a prerequisite for adoption? If you are, rather than stop shorthold renters becoming adoptive parents, shouldn't you bring forward policies to increase the duration of shorthold tenancies? How is the Minister ensuring that the National Adoption Service and Adopting Together are co-ordinating their work to the benefit of children and young people?
It's encouraging that health boards are also looking at working together to provide improved access to clinical psychology input. And I would ask the Minister how he will learn lessons from this work, and roll those lessons out throughout Wales. Finally, I would like to join the Minister in celebrating adoption. And I very much hope that, the next time the Minister comes to this place to report on adoption in Wales, he will be able to report that the measures he's taking now will have resulted in very positive results. Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Hoffwn ymuno â'r Gweinidog i roi teyrnged i'r rheini a gynigiodd eu hunain i fabwysiadu plentyn sydd angen cartref cariadus a sefydlog, ac rwy'n croesawu'r datganiad hwn. Er nad yw'r Gweinidog wedi sôn am niferoedd o ran y gwelliannau a oedd yn nodi yn ei ddatganiad, croesawaf y newyddion y lleolir plant yn gynt gyda theuluoedd sy'n mabwysiadu, bod cyfran sylweddol o grwpiau o frodyr a chwiorydd yn cael eu rhoi gyda'i gilydd, a bod mwy o bobl eisiau mabwysiadu. Mae'n newyddion da, yn yr un modd, fod y mwyafrif o achosion o fabwysiadu yn barhaol ac yn llwyddiannus. Fel y dywed y Gweinidog, mae'r wythnos mabwysiadu yn cynnig cyfle i ganolbwyntio ar fabwysiadu a chydnabod llwyddiannau Cymru.
Fodd bynnag, mae hefyd yn gyfle i'r Gweinidog a'i adran feddwl a oes rhwystrau i bobl sy'n gwneud cais i fabwysiadu neu sy'n parhau gyda'r broses fabwysiadu. Mae hefyd yn gyfnod priodol i'r Gweinidog ystyried a yw'r canllawiau y mae ef a'i adran yn eu darparu i asiantaethau mabwysiadu a gwasanaethau y gorau y gallan nhw fod, er mwyn sicrhau nad yw unrhyw blentyn yn aros am rieni mabwysiadol yn hirach nag sy'n gwbl angenrheidiol. Felly a yw'r Gweinidog yn bwriadu adolygu'r canllawiau hynny ac a fydd yn adrodd yn ôl i'r lle hwn ar ganlyniadau ei adolygiad?
Rwy'n credu'n gryf mai'r ansawdd rhianta y gall mabwysiadwr ei gynnig i blentyn ddylai droi'r fantol pan leolir plentyn gyda rhieni mabwysiadol, cyn yr holl ystyriaethau eraill. Mae gwefan Barnardo's yn awgrymu bod anhawster ychwanegol i ganfod cartrefi mabwysiadol ar gyfer plant duon a lleiafrifoedd ethnig, grwpiau o frodyr a chwiorydd a phlant sydd ag ymddygiad heriol.
Tybed a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o'r fenter o'r enw Mabwysiadu Gyda'n Gilydd, a gefnogir gan y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol ac y soniwyd amdani mewn erthygl ar wefan y BBC yn gynharach yr wythnos hon? Rwy'n cymryd ei fod ef. Mae'n ymddangos ei bod yn ffordd dda i leoli plant. Ond, er y dywed ei bod wedi'i thargedu i ddod o hyd i gartrefi cariadus ar gyfer plant pedair oed a hŷn, grwpiau o frodyr a chwiorydd, plant ag anghenion ychwanegol, a phlant ag anghenion meddygol neu ansicrwydd meddygol—mewn geiriau eraill, y plant hynny y nodwyd eu bod yn aros hwyaf am deulu—nid yw'n sôn am blant o gefndir lleiafrif ethnig.
Pam, gofynnaf imi fy hun, pan fo Barnardo's wedi nodi bod plant duon a lleiafrifoedd ethnig yn grŵp sydd angen ystyriaeth arbennig, y mae Mabwysiadu Gyda'n Gilydd yn eu hepgor, onid ydyn nhw hefyd yn perthyn i un o'r categorïau eraill? Mae hynny, wrth gwrs, yn gwestiwn sy'n fwy priodol i'w ofyn i Mabwysiadu Gyda'n Gilydd, ond a ydych chi'n pryderu am y gwahaniaeth ymagwedd tybiedig ac a allai gwahaniaeth o'r fath effeithio ar y nifer o rieni sy'n cynnig eu hunain i fabwysiadu plant duon a lleiafrifoedd ethnig?
Mae'n anodd canfod a yw asiantaethau ac awdurdodau lleol sy'n gweithredu gwasanaethau mabwysiadu yng Nghymru yn hollol agored i fabwysiadu rhwng yr hiliau. A ydych chi'n cytuno â mi y dylai gallu'r rhiant neu'r rhieni sy'n mabwysiadu i ddarparu cartref sefydlog a chariadus fod y pryder pennaf wrth ddod o hyd i gartref teuluol parhaol ar gyfer plant sy'n derbyn gofal? Ac, fel yr ydym ni yn hollol briodol yn gwbl agored i gyplau hoyw fabwysiadu, dylem ni hefyd fod yn agored i fabwysiadu plant mewn teuluoedd o ethnigrwydd gwahanol iddynt eu hunain.
Pwynt arall y gallai fod darpar fabwysiadwyr yn ei ystyried yn annymunol yw bod un asiantaeth yn dweud bod yn rhaid i ddarpar fabwysiadwyr fod yn berchnogion cartrefi neu gael tenantiaeth sicr. Rwy'n bryderus bod hyn yn eithrio nifer enfawr o ddarpar fabwysiadwyr. Mae tenantiaethau sicr yn eithaf anodd i ddod o hyd iddyn nhw erbyn hyn yng Nghymru ac mae rhentu yn cynyddu, yn enwedig gyda phrisiau a gofynion blaendal fel y maen nhw. Rydym yn mynd i gael problem enfawr i ddod o hyd i gartrefi cariadus a sefydlog i blant os ydym ni'n eithrio pobl sy'n rhentu o'r gronfa o ddarpar fabwysiadwyr.
Mae'n ymddangos yn eironi creulon iawn y byddai asiantaeth yn fodlon gadael plentyn mewn sefyllfa lle bydd yn rhaid iddo symud o gartref maeth i gartref maeth yn rheolaidd neu o gartref gofal i gartref gofal dim ond oherwydd nad yw'r asiantaeth eisiau ei roi mewn teulu y gallai fod angen iddyn nhw symud. Mae symud i dŷ gwahanol yn gam ffisegol, nid yw yr un fath â symud i deulu gwahanol.
Felly, a ydych chi'n fodlon y dylai morgais neu denantiaeth sicr fod yn rhagofyniad ar gyfer mabwysiadu? Os ydych chi, yn hytrach nag atal pobl sy'n rhentu ar sail byrddaliol rhag dod yn rhieni mabwysiadol, oni ddylech chi gyflwyno polisïau i gynyddu hyd y tenantiaethau byrddaliol? Sut mae'r Gweinidog yn sicrhau bod y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol a Mabwysiadu Gyda'n Gilydd yn cydgysylltu eu gwaith er budd plant a phobl ifanc?
Mae'n galonogol bod byrddau iechyd hefyd yn ystyried cydweithio i'w gwneud hi'n haws cael mewnbwn seicoleg glinigol. Ac fe hoffwn i ofyn i'r Gweinidog sut bydd ef yn dysgu gwersi o'r gwaith hwn, a chyflwyno'r gwersi hynny ledled Cymru. Yn olaf, hoffwn ymuno â'r Gweinidog i ddathlu mabwysiadu. Ac rwy'n gobeithio, y tro nesaf y daw'r Gweinidog i'r lle hwn i roi adroddiad ar fabwysiadu yng Nghymru, y bydd yn gallu adrodd bod y mesurau y mae'n eu gweithredu yn awr, wedi arwain at ganlyniadau cadarnhaol iawn. Diolch.
Thank you very much, Michelle. If I can start with the first point that you raised there, after your welcome for this celebration this week and promotion of adoption, you laid down the challenge about what the results we were having are. I touched on some of them in my opening remarks, but I'm happy to clarify: more than 300 children were placed last year in a new adoptive home; approximately 300 children had their adoption orders granted; and there are a further 350 children with the legal authority now to be placed, who are waiting to be matched or placed with a new family at the end of the year. What else? We've got more than 500 children with adoption support services in place. The national service has facilitated nearly 3,500 active letter-box contact arrangements. They've provided a service to more than 320 birth parents, and so on. All of those show an improvement in performance, from a national perspective, although, as I touched on previously, one of the issues that we have to do is get consistency right across Wales, in all the regions.
I think you touched as well on the aspect of speeding up the process—was that your point?
Diolch yn fawr iawn, Michelle. Os gallaf ddechrau gyda'r pwynt cyntaf a wnaethoch chi, ar ôl ichi groesawu'r dathliad hwn yr wythnos hon a hyrwyddo mabwysiadu, fe wnaethoch chi sôn am yr her ynghylch beth yw'r canlyniadau yr ydym ni'n eu cael. Cyfeiriais at rai ohonyn nhw yn fy sylwadau agoriadol, ond rwy'n hapus i egluro: lleolwyd mwy na 300 o blant y llynedd mewn cartref mabwysiadol newydd; cafodd tua 300 o orchmynion mabwysiadu plant eu cyhoeddi; ac mae 350 o blant erbyn hyn gyda'r awdurdod cyfreithiol i gael eu lleoli, sy'n aros i gael eu paru neu eu lleoli gyda theulu newydd ar ddiwedd y flwyddyn. Beth arall? Mae gennym ni fwy na 500 o blant ble mae gwasanaethau cymorth mabwysiadu ar waith. Mae'r Gwasanaeth Cenedlaethol wedi hwyluso bron i 3,500 o drefniadau cyswllt blwch llythyrau gweithredol. Maen nhw wedi darparu gwasanaeth i fwy na 320 o rieni genedigol, ac ati. Mae'r ffigyrau hynny i gyd yn dangos gwelliant mewn perfformiad, o safbwynt cenedlaethol, fodd bynnag, fel y cyfeiriais o'r blaen, un o'r materion y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef yw cael cysondeb ledled Cymru, yn yr holl ranbarthau.
Rwy'n credu y gwnaethoch chi hefyd sôn am yr agwedd o gyflymu'r broses—ai dyna oedd eich pwynt?
Not really.
Nac oedd, mewn gwirionedd.
Just to raise to Assembly Members' understanding, we have a couple of pieces of consultation currently live in the field of adoption legislation, and they're to do with actually speeding up the process. There's the first, which covers the new regulations required, which flow on from the risk regulations. And the second covers the proposed introduction of the two-stage system for assessing and approving adopters, which covers some of the points that you were raising there, but it's also focusing on reducing the timescale within which children and approved prospective adopters have their details added to the register for Wales to a maximum of one month, which would be a huge leap forward.
Many of the points that you raised in terms of the criteria for adoptive families I haven't actually had raised with me as major issues. It's been more to do with actually matching up the right family with the right child or young person; it hasn't been to do with mortgages, and so on. But I'll go away and look at that, and I'll write to the Member on it. She asked what confidence we have in driving this forward. We do have that confidence—one, because of the performance improvement that we can see already, but also because we have the national framework in place, because we have now a strategic national outlook with the national service, and because we have assessment going on of what we are doing as well. But I'll happily write to you on the issue that you raised to do with security of tenure. I would come back to the point that I said to Dai as well: everything we do within this sphere is always with the best interests of the child paramount, first and foremost, as well as matching with adoptive families. But I'll write to you on that issue, because it hasn't been raised with me before, and it hasn't come up as a problem, so I'll go away and find out if it is. If you have any particular examples of where that's been a problem, I'd be happy if you shared them with me too.
Dim ond i roi gwybod i Aelodau'r Cynulliad, mae gennym ni ychydig o ddarnau ymgynghori sy'n fyw ar hyn o bryd ym maes deddfwriaeth fabwysiadu, ac maen nhw'n ymwneud â chyflymu'r broses mewn gwirionedd. Dyna'r cyntaf, sy'n cwmpasu rheoliadau newydd sy'n ofynnol, sy'n deilio o'r rheoliadau risg. Ac mae'r ail yn cynnwys cynnig i gyflwyno system dau gam ar gyfer asesu a chymeradwyo pobl sydd eisiau mabwysiadu, sy'n ymdrin â rhai o'r pwyntiau y gwnaethoch chi eu crybwyll, ond mae hefyd yn canolbwyntio ar leihau'r amserlen pan gaiff manylion plant a darpar fabwysiadwyr cymeradwy eu hychwanegu at gofrestr Cymru i uchafswm o un mis, a fyddai'n gam mawr ymlaen.
Nid yw llawer o'r pwyntiau a godwyd gennych chi o ran y meini prawf ar gyfer teuluoedd sy'n mabwysiadu mewn gwirionedd wedi eu dwyn i fy sylw fel materion o bwys. Mae hi wedi bod yn fwy ynglŷn â pharu mewn gwirionedd y teulu iawn gyda'r plentyn neu'r person ifanc iawn yn fwy nag unrhyw beth arall; nid yw wedi bod yn fater yn ymwneud â morgeisi, ac ati. Ond byddaf yn edrych ar hynny, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod ar y mater. Gofynnodd hi pa hyder sydd gennym ni i fwrw ymlaen â hyn. Mae gennym ni'r hyder hwnnw—un, oherwydd y gwelliant mewn perfformiad y gallwn ni ei weld eisoes, ond hefyd oherwydd bod gennym ni'r Fframwaith Cenedlaethol ar waith, gan fod gennym ni bellach ragolygon cenedlaethol strategol gyda'r gwasanaeth cenedlaethol, ac am fod gennym ni asesiad ar y gweill o beth yr ydym ni yn ei wneud hefyd. Ond byddaf yn hapus i ysgrifennu atoch ar y mater a godwyd gennych chi yn ymwneud â diogelwch deiliadaeth. Dof yn ôl at y pwynt a ddywedais wrth Dai hefyd: mae popeth a wnawn ni yn y maes hwn bob amser gyda'r pwys mwyaf ar les y plentyn, yn gyntaf ac yn bennaf, yn ogystal â pharu gyda theuluoedd sy'n mabwysiadu. Ond byddaf yn ysgrifennu atoch chi ynglŷn â'r mater hwnnw, oherwydd ni ddygwyd ef i fy sylw o'r blaen, ac nid yw wedi codi fel problem, felly byddaf yn ceisio darganfod ai dyna yw'r achos. Os oes gennych chi unrhyw enghreifftiau penodol ble bu hynny yn broblem, byddwn yn hapus pe byddech chi yn eu rhannu â mi hefyd.
Finally, Rhianon Passmore.
Yn olaf, Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. Firstly, I wish to very much welcome the Minister for children's statement celebrating Adoption Week, and the active cutting-edge work now taking place across Wales, both in homes and across our agencies. The Minister, along with the Cabinet Secretary, has long championed a collaborative approach between our partner agencies, as emphasised in 'A Healthier Wales'. So, will the Minister recognise formally in this Chamber the groundbreaking and innovative practice in this field now taking place, particularly across south-east Wales? The south-east Wales regional collaboration, consisting of the National Adoption Service and the Aneurin Bevan Local Health Board, have worked strategically together to secure improved access to needed clinical psychology inputs. So, will he then recognise such examples of excellence within the new national framework, and ensure that such cutting-edge work is celebrated, enhanced and replicated across Wales, not just for current adopted children, but for future adoptees and their much-needed forever families?
Diolch, Llywydd. Yn gyntaf, rwy'n croesawu yn fawr iawn ddatganiad y Gweinidog dros blant yn dathlu wythnos mabwysiadu, a'r bwrlwm o waith arloesol sy'n digwydd nawr ledled Cymru, mewn cartrefi ac yn ein hasiantaethau. Mae'r Gweinidog, ynghyd ag Ysgrifennydd y Cabinet, wedi hyrwyddo ers peth amser yr egwyddor o gydweithio rhwng asiantaethau sy'n bartneriaid inni, fel y pwysleisiwyd yn 'Cymru Iachach'. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn cydnabod yn ffurfiol yn y Siambr hon yr arferion arloesol sy'n torri tir newydd yn y maes hwn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ar draws de-ddwyrain Cymru yn arbennig? Mae cydweithrediad rhanbarthol de-ddwyrain Cymru, sy'n cynnwys y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol a Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan, wedi gweithio'n strategol gyda'i gilydd i sicrhau bod y gwasanaethau seicoleg glinigol sydd eu hangen ar gael yn rhwyddach. Felly, a fyddai'n cydnabod felly enghreifftiau o ragoriaeth o'r fath o fewn y Fframwaith Cenedlaethol newydd, a sicrhau bod gwaith arloesol o'r fath yn cael ei gydnabod, ei wella a'i atgynhyrchu ar draws Cymru, nid yn unig i blant sydd wedi eu mabwysiadu ar hyn o bryd, ond hefyd ar gyfer plant a gaiff eu mabwysiadu yn y dyfodol a'u teuluoedd gydol oes y mae angen mawr amdanyn nhw?
Rhianon, yes, thank you very much. And, again, thank you for your support for this area and for championing adoption as well. And certainly the south-east is driving forward. There are other examples, I have to say, in other parts of Wales as well, but what we've done in the south-east area, particularly with access to clinical psychology, has been groundbreaking and one of the things that the NAS will be looking to do is to see how we can then replicate this more widely across Wales. Because that's the way, in that sort of partnership, collaborative, strategic approach, but driving through best practice and making it common, that we'll see real improvements. Because very often for adoptive families they need to know—and the studies will show us, the Cardiff University study will show us—they need the right support at that timely moment, when they need it, to avoid things worsening or getting to a crisis point. So, the sort of work going on in south-east Wales is something that we should shout about and then try and make sure that it's happening across the piste as well. We have many of these examples of good practice now and I think a lot of it is being driven through the national framework and through the national service as well. So, yes, and when she leaves here today I'm sure she will—I hope very much that she will—go and make sure that within her local media and so on she is again driving that need for more families to come forward.
Rhianon, ie, diolch yn fawr iawn. Ac, unwaith eto, diolch ichi am eich cefnogaeth i'r maes hwn ac am hyrwyddo mabwysiadu hefyd. Ac yn sicr mae'r de-ddwyrain yn bwrw ymlaen. Ceir enghreifftiau eraill, rhaid imi ddweud, mewn rhannau eraill o Gymru hefyd, ond mae'r hyn yr ydym ni wedi'i wneud yn ardal y de-ddwyrain, yn enwedig gyda mynediad i seicoleg glinigol, wedi bod yn torri tir newydd, ac un o'r pethau y bydd y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol yn edrych i'w gwneud yw gweld sut y gallwn ni wedyn atgynhyrchu hyn yn ehangach ledled Cymru. Oherwydd dyna'r ffordd, yn y math hwnnw o bartneriaeth, dull cydweithredol, strategol, ond drwy gyflwyno arferion gorau a gwneud yr arferion hynny yn gyffredin, y byddwn ni'n gweld gwelliannau gwirioneddol. Oherwydd, yn aml iawn, o ran teuluoedd sy'n mabwysiadu, mae angen iddyn nhw wybod—a bydd yr astudiaethau yn dangos inni, bydd astudiaeth Prifysgol Caerdydd yn dangos inni—bod angen y gefnogaeth gywir ar yr adeg briodol, pan fyddan nhw ei hangen, er mwyn osgoi i bethau waethygu neu gyrraedd pwynt o argyfwng. Felly, mae'r math o waith sy'n digwydd yn ne-ddwyrain Cymru yn rhywbeth y dylem ni ei hyrwyddo ac yna ceisio gwneud yn siŵr ei fod yn digwydd ar draws y sector hefyd. Mae gennym ni nawr lawer o'r enghreifftiau hyn o arferion da a chredaf fod llawer o hynny yn cael ei ddatblygu drwy'r Fframwaith Cenedlaethol a thrwy'r gwasanaeth cenedlaethol hefyd. Felly, ie, a phan fydd hi'n gadael y fan yma heddiw rwy'n siŵr y bydd hi—rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hi—yn mynd a gwneud yn siŵr yn ei chyfryngau lleol ac ati ei bod hi'n hyrwyddo'r angen hwnnw am ragor o deuluoedd i gynnig eu hunain.
Diolch i'r Gweinidog a dyna ni, dyna ddiwedd ar ein trafodion am heddiw.
Thank you, Minister, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:51.
The meeting ended at 18:51.