Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
03/10/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynlluniuo a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
The first item on the agenda this afternoon’s questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, and the first question is from Llyr Gruffydd.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ardoll cig coch Cymru? OAQ52689
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh red meat levy? OAQ52689
Diolch. I continue to press for a permanent solution to this long-standing inequity. I'm extremely disappointed that, following my requests, measures to ensure a fairer distribution of the red meat levy were not included on the face of the UK agriculture Bill at introduction. I've made my views clear there should now be a Government amendment to address this issue.
Diolch. Rwy'n parhau i bwyso am ateb parhaol i'r annhegwch hwn sydd wedi bodoli ers tro. Rwy'n hynod o siomedig, yn dilyn fy ngheisiadau, nad oedd mesurau i sicrhau dosbarthiad tecach o'r ardoll cig coch wedi eu cynnwys ar wyneb Bil amaethyddiaeth y DU pan gafodd ei gyflwyno. Rwyf wedi dweud fy marn yn glir fod angen gwelliant gan y Llywodraeth yn awr i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Wel, rydw i'n rhannu eich rhwystredigaeth chi, oherwydd rydw i'n Aelod o'r Cynulliad yma ers saith mlynedd ac rydw i'n siŵr fy mod i wedi bod yn gofyn yr un cwestiwn yn gyson ers y cyfnod yna. Ond mae undebau amaeth hefyd yn bryderus bod newidiadau yn y taliadau i ffermwyr yr ŷch chi'n eu cynnig yn 'Brexit a'n tir' yn mynd i arwain at lai o gig coch yn cael ei gynhyrchu yng Nghymru. O ganlyniad, wrth gwrs, mi fydd llai o anifeiliaid yn mynd trwy ladd-dai Cymru. Bydd hynny'n golygu bod llai o bres yn dod o gyfeiriad y lefi i hybu cig Cymru ac, o ganlyniad, bydd yna lai o hyrwyddo o'r cig hwnnw yn digwydd, ac rydych chi'n gweld y cylch dieflig ddaw yn sgil y posibiliad yna. Felly, a gaf i ofyn pa ystyriaeth sydd wedi bod o'r effaith y bydd 'Brexit a'n tir' yn ei gael ar gynhyrchu cig coch yng Nghymru? A pha sicrwydd allwch chi ei roi i'n cynhyrchwyr ni y bydd y Llywodraeth yn parhau i gefnogi'r diwydiant cig coch?
Well, I share your frustration, because I’ve been a Member of this Assembly for seven years and I’m sure I’ve been asking the same question regularly over that period of time. But the agricultural unions are also concerned that changes in farm payments that you’re proposing in ‘Brexit and our land’ are going to lead to less red meat being produced in Wales and, as a result, there will be fewer animals going through Welsh abattoirs, which will mean that less money will come from the levy to promote Welsh meat. As a result, they will be less promotion of that meat. So, you can see that vicious circle that would develop in light of that possibility. So, can I ask what consideration you have given to the impact that ‘Brexit and our land’ have on meat production in Wales? And what assurance can you give to our producers that the Government will continue to support the red meat industry?
Well, I think I've made my views very clear that we will obviously continue to support the red meat industry. I don't share the pessimistic view of many people around the issues that you've just raised, but I do think it is now time that we sorted out the red meat levy. As you said, you've been a Member here seven years; I've been a Member here 11 years, and it's been an ongoing issue. But we've obviously had an interim solution that has allowed some progress in this area, but I think this is the first agricultural Bill for probably 40-plus years. I think this was a real opportunity to be able to address this issue and, as I said, in my opening answer to you, I was very disappointed it wasn't on the face of the Bill. I've had a couple of discussions with Michael Gove to ensure that it's a Government amendment, because at one time I heard it could be a backbench amendment, and I don't think that would be appropriate. I think a Government amendment is the very least that we should see on the UK Agriculture Bill now around this issue.
Wel, credaf fy mod wedi dweud fy marn yn glir iawn y byddwn yn amlwg yn parhau i gefnogi'r diwydiant cig coch. Nid wyf yn rhannu safbwynt pesimistaidd llawer o bobl ynghylch y materion rydych newydd eu codi, ond credaf ei bod bellach yn bryd inni fynd i'r afael â'r ardoll cig coch. Fel y dywedoch, rydych wedi eich bod yn Aelod yma ers saith mlynedd; rwyf innau wedi bod yn Aelod yma ers 11 mlynedd, ac mae wedi bod yn broblem barhaus. Ond yn amlwg, rydym wedi cael ateb dros dro sydd wedi arwain at rywfaint o gynnydd yn y maes hwn, ond credaf mai hwn yw'r Bil amaethyddol cyntaf ers dros 40 mlynedd, yn ôl pob tebyg. Credaf fod hwn wedi bod yn gyfle go iawn i allu mynd i'r afael â'r mater hwn, ac fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i chi, roeddwn yn siomedig iawn nad oedd ar wyneb y Bil. Rwyf wedi cael ychydig o drafodaethau gyda Michael Gove i sicrhau ei fod yn welliant gan y Llywodraeth, gan i mi glywed ar un adeg y gallai fod yn welliant o'r meinciau cefn, ac ni chredaf y byddai hynny'n briodol. Credaf mai gwelliant gan y Llywodraeth yw'r peth lleiaf y dylem ei weld ar Fil Amaethyddiaeth y DU bellach mewn perthynas â'r mater hwn.
Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. As you know, from these benches, we've been very supportive of change in this particular area. We're talking significant sums of money that's lost to the Welsh livestock industry. I do agree with you it's disappointing that it wasn't in the Agriculture Bill and we will use our influence as best we can to obviously try and influence that decision. But what is important, with the current arrangements, is that there is an increase in processing capacity here in Wales, in particular in the beef sector, because at the moment, obviously, the levy is derived from where the animal is processed. We've seen a contraction in processing capacity here in Wales over successive years. What confidence can you have that there will be little or no more contraction in the processing sector and, in fact, that we can move into a period where we will see significant investment in red meat processing here in Wales to increase the ability to add value to product here, where the country fattens that animal?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, ar y meinciau hyn, rydym wedi bod yn gefnogol iawn i newid yn y maes arbennig hwn. Rydym yn sôn am symiau sylweddol o arian a gollir gan ddiwydiant da byw Cymru. Rwy'n cytuno â chi ei bod yn siomedig nad oedd yn rhan o'r Bil Amaethyddiaeth a byddwn yn defnyddio ein dylanwad hyd eithaf ein gallu, yn amlwg, i geisio dylanwadu ar y penderfyniad hwnnw. Ond yr hyn sy'n bwysig, gyda'r trefniadau presennol, yw y ceir cynnydd yn y capasiti prosesu yma yng Nghymru, yn enwedig yn y sector cig eidion, oherwydd ar hyn o bryd, yn amlwg, mae'r ardoll yn deillio o lle caiff yr anifail ei brosesu. Rydym wedi gweld capasiti prosesu yn lleihau yng Nghymru flwyddyn ar ôl blwyddyn. Pa hyder sydd gennych na fydd y sector prosesu yn lleihau fawr ddim neu ddim o gwbl eto, ac y gallwn symud, yn wir, i gyfnod lle byddwn yn gweld buddsoddiad sylweddol mewn prosesu cig coch yma yng Nghymru i gynyddu'r gallu i ychwanegu gwerth at y cynnyrch yma yn y wlad sy'n pesgi'r anifail hwnnw?
I thank Andrew R.T. Davies for saying he will assist in any discussions he can around getting that Government amendment that we really want to see to the UK Agriculture Bill. In relation to the processing industry, I do think our processing industry is functioning well. I think it is a very attractive assessment, and we've had a feasibility study, which I'm sure you're aware of, into the opportunities for investments in parts of our processing plants, not necessarily just meat but also dairy.
One of the things that does concern me around our processing capabilities is the movement of EU nationals. I visited one processing plant where 80 per cent of the staff were EU nationals, So, there is concern, following Brexit, that we won't have the staff. And how do you make those sorts of jobs more attractive to local people? I think this has been an issue and it's something where I'm very happy to work with the sector to address.
Diolch i Andrew R.T. Davies am ddweud y bydd yn cynorthwyo mewn unrhyw drafodaethau y gall o ran sicrhau'r gwelliant hwnnw rydym am ei weld gan y Llywodraeth i Fil Amaethyddiaeth y DU. Mewn perthynas â'r diwydiant prosesu, credaf fod ein diwydiant prosesu yn gweithio'n dda. Credaf ei fod yn asesiad deniadol iawn, ac rydym wedi cael astudiaeth ddichonoldeb, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, o'r cyfleoedd i fuddsoddi mewn rhannau o'n gweithfeydd prosesu, nid yn unig cig, o reidrwydd, ond llaeth hefyd.
Un o'r pethau sy'n peri pryder ynglŷn â'n capasiti prosesu yw gallu gwladolion yr UE i symud. Ymwelais ag un ffatri brosesu lle roedd 80 y cant o'r staff yn wladolion yr UE. Felly mae yna bryder na fydd y staff gennym ar ôl Brexit. A sut rydych yn sicrhau bod y mathau hynny o swyddi yn fwy deniadol i bobl leol? Credaf fod hyn wedi bod yn broblem, ac mae'n rhywbeth rwy'n fwy na pharod i weithio gyda'r sector i fynd i'r afael ag ef.
2. Pa sicrwydd y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei roi y bydd amddiffyniad safleoedd morol Ewropeaidd yng Nghymru yn cael ei gynnal ar ei lefel gyfredol ar ôl i'r DU adael yr UE? OAQ52681
2. What assurance will the Cabinet Secretary give that the protection of Wales’s European marine sites will be maintained at least at its current level following the UK’s exit from the EU? OAQ52681
Thank you. I am committed to ensuring environmental protections are not eroded as a result of exiting the EU. Using powers under the EU withdrawal Act, we are working to ensure the same protections are in place and the law remains functional upon exit. This includes legislation underpinning Wales’s European marine sites.
Diolch. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau nad amharir ar amddiffyniadau amgylcheddol yn sgil ymadael â'r UE. Gan ddefnyddio pwerau o dan Ddeddf Ymadael â'r UE, rydym yn gweithio i sicrhau bod yr un amddiffyniadau ar waith ac y bydd y gyfraith yn parhau i fod yn weithredol wedi inni ymadael. Mae hyn yn cynnwys y ddeddfwriaeth sy'n sail i safleoedd morol Ewropeaidd Cymru.
I do welcome that commitment and I am fortunate to represent an area that includes a significant percentage of the Welsh marine environment. The marine protected areas in my region are home to some of the most biologically diverse habitats in Europe, and it's critical that it stays that way post Brexit. Many of the MPAs in Wales are in an unfavourable condition, and regular monitoring of their condition is essential to know how we can help them thrive. And currently we're obliged by European legislation to report on site condition and status, and to take action to make improvements where that is necessary. What I'm keen to know is how this will be governed post Brexit. Will there be, for example, an independent body that will take on that role, holding the Welsh Government to account, and to ensure that environmental compliance is adhered to once we leave the EU?
Rwy'n croesawu'r ymrwymiad hwnnw ac rwy'n ffodus i gynrychioli ardal sy'n cynnwys canran sylweddol o amgylchedd morol Cymru. Mae'r ardaloedd morol gwarchodedig yn fy rhanbarth yn gartref i rai o gynefinoedd mwyaf bioamrywiol Ewrop, ac mae'n hollbwysig eu bod yn parhau felly ar ôl Brexit. Mae llawer o'r ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru mewn cyflwr anffafriol, ac mae monitro eu cyflwr yn rheolaidd yn hanfodol er mwyn deall sut y gallwn eu cynorthwyo i ffynnu. Ac ar hyn o bryd, mae'n ofynnol o dan ddeddfwriaeth Ewropeaidd inni gofnodi cyflwr a statws y safle, a chymryd camau i wneud gwelliannau lle bo angen. Rwy'n awyddus i wybod sut y caiff hyn ei lywodraethu ar ôl Brexit. Er enghraifft, a fydd corff annibynnol yn ymgymryd â'r rôl honno, ac yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif, ac yn sicrhau y cedwir at gydymffurfiaeth amgylcheddol wedi inni ymadael â'r UE?
Thank you for that further question. Having a very clear understanding of the condition of site features, and the effective management of MPAs, is absolutely essential, so that we can achieve their conservation objectives, and delivering our ambition—that we have a very well-managed network of MPAs in Wales. You will be aware of the recently published MPA network management framework, and that sets out the structure for improving the management and condition of the network of MPAs in Wales. And it's been done alongside the MPA management steering group, and that takes us up to 2023, and that will continue to apply once we leave the EU. The framework's also got an action plan alongside it, and that's going to be updated on an annual basis, and that will set out the priority actions identified to maintain and improve the condition of the MPA network.
Diolch am eich cwestiwn pellach. Mae meddu ar ddealltwriaeth glir iawn o gyflwr nodweddion safle, a rheoli ardaloedd morol gwarchodedig yn effeithiol, yn gwbl hanfodol, fel y gallwn gyflawni eu hamcanion cadwraeth, a chyflawni ein huchelgais—fod gennym rwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig a reolir yn dda iawn yng Nghymru. Fe fyddwch yn gwybod am fframwaith rheoli'r rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n nodi'r strwythur ar gyfer gwella cyflwr y rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru a'r broses o'u rheoli. A gwneir hynny ochr yn ochr â'r grŵp llywio ar reoli ardaloedd morol gwarchodedig, ac mae hynny'n mynd â ni hyd at 2023, a bydd yn parhau i fod ar waith wedi inni ymadael â'r UE. Ceir cynllun gweithredu ochr yn ochr â'r fframwaith hefyd, a bydd yn cael ei ddiweddaru'n flynyddol, a bydd yn nodi'r camau blaenoriaethol a nodwyd i gynnal a gwella cyflwr rhwydwaith yr ardaloedd morol gwarchodedig.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. When your predecessor, Cabinet Secretary, proposed changes to agricultural funding in Wales, the Government published detailed assessments and extensive modelling of the impact that the proposed changes would have on each farm type, on each agricultural sector, even the impact on jobs in all the local authority areas that we have here in Wales. Now, given that your latest proposals in 'Brexit and our land' could lead to the biggest—or will, undoubtedly, lead to the biggest—shake-up in farm support in Wales for generations, can you tell us what analysis and what impact assessments you've carried out so that your view can be as informed as possible, but also that those responding to the consultation can do so in a thorough and robust manner?
Diolch, Lywydd. Pan argymhellodd eich rhagflaenydd newidiadau arfaethedig i gyllid amaethyddol yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet, cyhoeddwyd asesiadau manwl a modelu helaeth gan y Llywodraeth o'r effaith y byddai'r newidiadau arfaethedig yn ei chael ar bob math o fferm, ar bob sector amaethyddol, hyd yn oed yr effaith ar swyddi yn yr holl ardaloedd awdurdod lleol sydd gennym yma yng Nghymru. Nawr, o ystyried y gallai eich cynigion diweddaraf yn 'Brexit a'n tir' arwain at y newid mwyaf—neu fe fyddant, yn ddiamau, yn arwain at y newid mwyaf—o ran cymorth fferm yng Nghymru ers cenedlaethau, a allwch ddweud wrthym pa ddadansoddiad a pha asesiadau effaith rydych wedi'u cynnal fel y gall eich safbwynt fod mor wybodus â phosibl, ond hefyd fel y gall y bobl sy'n ymateb i'r ymgynghoriad wneud hynny mewn modd trwyadl a chadarn?
So, the Member will be aware that, at the moment, we are out to consultation, and that is absolutely where we are. I've made it very clear that nothing has been decided in relation to the make-up of the schemes. We have said direct payments will be going. But the modelling that I think you will want to see will be on the future policy. So, as we're consulting on the high-level nature of that policy first, I don't want any prejudgments of any consultation exercise. We've got detailed modelling of what Brexit could mean to the agricultural sector, but we haven't done detailed modelling on the points that you've just made.
Felly, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod yn ymgynghori, a dyna lle rydym ar hyn o bryd. Rwyf wedi dweud yn glir iawn nad oes penderfyniad wedi'i wneud mewn perthynas â chyfansoddiad y cynlluniau. Rydym wedi dweud y bydd taliadau uniongyrchol yn dod i ben. Ond bydd y gwaith modelu y credaf y byddwch ei eisiau yn digwydd ar y polisi ar gyfer y dyfodol. Felly, gan ein bod yn ymgynghori ar natur lefel uchel y polisi hwnnw yn gyntaf, nid wyf am weld unrhyw ragfarnu ynghylch unrhyw ymarfer ymgynghori. Mae gennym waith modelu manwl o'r hyn y gallai Brexit ei olygu i'r sector amaethyddol, ond nid ydym wedi gwneud gwaith modelu manwl ar y pwyntiau rydych newydd eu gwneud.
Well, I think people will be very disturbed by the fact that the Government clearly hasn't done its homework, because you are pursuing particular proposals, albeit in consultation form. So, how can you put those forward without knowing what the implications will be? How can you expect people to respond meaningfully to a consultation when, actually, you're not able to tell them what effect, if any, those changes will have on their businesses, on rural communities and farming families the length and breadth of Wales? And it's been said, of course, and you've alluded to this now, that Brexit could lead to cataclysmic effects in terms of agriculture here in Wales, and introducing the changes that you propose to introduce at the same time could well make things worse, but, 'We don't know yet because we haven't done our homework.'
Now, people are telling me that the proposals, particularly in relation to doing away with basic payments to farmers, could do to our rural communities what Margaret Thatcher did to industrial communities in Wales. We've heard about the Highland Clearances in Scotland; well, if we are looking at family farms going out of business, then it will be the upland clearances of Wales. We're standing on the edge of a cliff, Cabinet Secretary, and in taking away basic payments, you're taking away the safety net that Welsh farmers have. And, I have to say, it must be a very lonely place for you at the moment, Cabinet Secretary, because it's only you and Michael Gove who are pursuing this policy. We know that our principal competitors in the European Union will continue to take over 70 per cent of common agricultural policy support as direct payments. The Scottish Government is maintaining basic payments. Northern Ireland will do so as well. Even Labour's shadow DEFRA Secretary, Sue Hayman, has announced that Labour in England would maintain basic farm payments. Are you seriously still going to pursue this coalition between the Welsh Labour Government and the UK Tory Government even when it contradicts your own party policy?
Wel, credaf y bydd pobl yn bryderus iawn ynglŷn â'r ffaith bod y Llywodraeth yn amlwg heb wneud ei gwaith cartref, gan eich bod yn mynd ar drywydd cynigion penodol, er bod hynny ar ffurf ymgynghoriad. Felly, sut y gallwch eu cyflwyno heb wybod beth fydd y goblygiadau? Sut y gallwch ddisgwyl i bobl ymateb yn ystyrlon i ymgynghoriad pan nad ydych, mewn gwirionedd, yn gallu dweud wrthynt pa effaith, os o gwbl, y caiff y newidiadau hynny ar eu busnesau, ar gymunedau gwledig a theuluoedd ffermio ledled Cymru? Ac fe ddywedwyd, wrth gwrs, ac rydych newydd gyfeirio at hyn, y gallai Brexit arwain at effeithiau trychinebus o ran amaethyddiaeth yma yng Nghymru, ac ar yr un pryd, gallai cyflwyno'r newidiadau rydych yn bwriadu eu cyflwyno yn hawdd wneud pethau'n waeth, ond 'Ni wyddom eto gan nad ydym wedi gwneud ein gwaith cartref.'
Nawr, mae pobl yn dweud wrthyf y gallai'r cynigion, yn enwedig mewn perthynas â chael gwared ar y taliadau sylfaenol i ffermwyr, wneud yr un peth i'n cymunedau gwledig â'r hyn a wnaeth Margaret Thatcher i gymunedau diwydiannol yng Nghymru. Rydym wedi clywed am Glirio'r Ucheldiroedd yn yr Alban; wel, os ydym yn ystyried ffermydd teuluol yn mynd i'r wal, byddwn yn sôn am glirio ucheldir Cymru. Rydym yn sefyll ar ymyl y dibyn, Ysgrifennydd y Cabinet, ac wrth gael gwared ar y taliadau sylfaenol, rydych yn cael gwared ar y rhwyd ddiogelwch sydd gan ffermwyr Cymru. Ac mae'n rhaid imi ddweud, rhaid eich bod mewn lle unig iawn ar hyn o bryd, Ysgrifennydd y Cabinet, gan mai dim ond chi a Michael Gove sy'n mynd ar drywydd y polisi hwn. Gwyddom y bydd ein prif gystadleuwyr yn yr Undeb Ewropeaidd yn parhau i gymryd dros 70 y cant o gymorth y polisi amaethyddol cyffredin fel taliadau uniongyrchol. Mae Llywodraeth yr Alban yn parhau â'r taliadau sylfaenol. Bydd Gogledd Iwerddon yn gwneud hynny hefyd. Mae hyd yn oed Ysgrifennydd DEFRA yr wrthblaid Lafur, Sue Hayman, wedi cyhoeddi y byddai'r Blaid Lafur yn Lloegr yn parhau â thaliadau fferm sylfaenol. A ydych o ddifrif hyd yn mynd i fynd ar drywydd y glymblaid hon rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Llywodraeth Dorïaidd y DU, hyd yn oed pan fo hynny'n gwrth-ddweud polisi eich plaid eich hun?
Well, you've made some very generalised statements there. First of all, yes, I am going to pursue it. That's the first thing. The second thing is that this is Welsh Labour policy. In relation to what you're saying about Sue Hayman, I know of the comments that she made at the NFU fringe meeting in the party conference. I've seen her speech. I've spoken to her on several occasions. She believes her comments have been misinterpreted by—. It was an NFU Cymru fringe event. I understand that she will be writing to the president of NFU Cymru to make sure that her comments are understood.
I think that most people I speak to would agree that BPS payments have not done enough to improve farm productivity. You say that people are disturbed. This paper, 'Brexit and our land', came out of the Brexit round-table. You will have heard me refer to the stakeholder group many times in this Chamber and in committees. The farming unions both said to me that there were no surprises in that document because they had been part of those discussions for over two years since we had the vote. You say that it's a lonely place. Believe me, I have worked very hard for the stakeholders to bring that document forward, and it is a consultation. I want to make that vey clear, and it's still open to 30 October, and I look forward to receiving people's views.
Wel, rydych newydd wneud datganiadau cyffredinol iawn. Yn gyntaf, ydw, rwyf am fynd ar drywydd hyn. Dyna'r peth cyntaf. Yr ail beth yw mai polisi Llafur Cymru yw hwn. O ran yr hyn a ddywedwch ynglŷn â Sue Hayman, rwy'n ymwybodol o’r sylwadau a wnaeth yng nghyfarfod ymylol yr NFU yng nghynhadledd y blaid. Rwyf wedi gweld ei haraith. Rwyf wedi siarad â hi ar sawl achlysur. Mae'n credu bod ei sylwadau wedi cael eu camddehongli gan—. Roedd yn un o ddigwyddiadau ymylol NFU Cymru. Deallaf y bydd yn barod i ysgrifennu at lywydd NFU Cymru i sicrhau bod ei sylwadau wedi cael eu deall.
Credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl rwy’n siarad â hwy yn cytuno nad yw taliadau cynllun y taliad sylfaenol wedi gwneud digon i wella cynhyrchiant ffermydd. Rydych yn dweud bod pobl yn bryderus. Cynhyrchwyd y papur hwn, 'Brexit a'n tir', gan y grŵp bord gron ar Brexit. Byddwch wedi fy nghlywed yn cyfeirio at y grŵp rhanddeiliaid sawl tro yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau. Dywedodd y ddau undeb ffermio wrthyf nad oedd unrhyw beth annisgwyl yn y ddogfen honno gan eu bod wedi bod yn rhan o'r trafodaethau hynny ers dros ddwy flynedd ers i ni gael y bleidlais. Fe ddywedwch ei fod yn lle unig. Credwch fi, rwyf wedi gweithio'n galed iawn i sicrhau bod y rhanddeiliaid yn cyflwyno'r ddogfen honno, ac ymgynghoriad ydyw. Hoffwn wneud hynny’n gwbl glir, a bydd ar agor tan 30 Hydref, ac edrychaf ymlaen at glywed safbwyntiau pobl.
I'm not doubting when you tell us that your policy is Welsh Labour policy, but I'm telling you that it's also UK Tory policy, which clearly is rather uncomfortable for you and your backbench Members, I'm sure. Now, as well as removing the safety net that I have referred to for Welsh farmers in these turbulent times of Brexit, under your proposals, of course, funding will now become—or is proposed to be—open to all land managers, rather than applying just to active farmers. Now this, of course, will siphon investment away from farming families when we know that every pound that's invested in a farm generates £7 to the rural economy. We could now see, under your proposals, banking institutions, pension funds and other inactive farmers—who make no contribution, frankly, to the local economy or community—benefit from Labour's proposals and the Tory UK proposals as well. Now, Plaid Cymru believes that any new system post Brexit must direct support to active farmers, rather than rewarding land ownership in itself. So, will you reconsider this proposal and ensure that support to Welsh farming is targeted at those active farmers, who are the ones who are taking the financial risk associated with producing our food?
Nid wyf yn eich amau pan ddywedwch wrthym mai polisi Llafur Cymru yw eich polisi chi, ond rwy'n dweud wrthych ei fod hefyd yn un o bolisïau Torïaid y DU, sy'n amlwg braidd yn anghyfforddus i chi a'ch Aelodau ar y meinciau cefn, rwy'n siŵr. Nawr, yn ogystal â chael gwared ar y rhwyd ddiogelwch y cyfeiriais ati i ffermwyr Cymru yn y cyfnod anodd hwn o ran Brexit, o dan eich cynigion, wrth gwrs, bydd cyllid bellach ar gael—neu argymhellir ei fod ar gael—i bob rheolwr tir, yn hytrach na’i fod ar gael i ffermwyr gweithredol yn unig. Nawr, bydd hyn, wrth gwrs, yn seiffno buddsoddiad oddi wrth y teuluoedd ffermio pan wyddom fod pob punt a fuddsoddir mewn fferm yn cynhyrchu £7 i'r economi wledig. O dan eich cynigion, bellach gallem weld sefydliadau bancio, cronfeydd pensiwn a ffermwyr anweithredol eraill—nad ydynt yn gwneud unrhyw gyfraniad, mewn gwirionedd, i'r economi neu'r gymuned leol—yn elwa o gynigion Llafur a chynigion Torïaid y DU hefyd. Nawr, cred Plaid Cymru y dylai unrhyw system newydd ôl-Brexit gyfeirio’r cymorth at ffermwyr gweithredol, yn hytrach na gwobrwyo perchnogaeth tir ynddi'i hun. Felly, a wnewch chi ailystyried y cynnig a sicrhau bod cymorth i ffermio yng Nghymru yn cael ei dargedu at y ffermwyr gweithredol, sef y rhai sy'n cymryd y risg ariannol sy'n gysylltiedig â chynhyrchu ein bwyd?
The Member seems very keen to tie two together—the Welsh proposals and the UK Government proposals. If you look really hard, you will see that there are many differences—food production, for a start. We've put food production at the heart of the economic resilience scheme. I absolutely want to keep active farmers on the land. I've made that very clear. You ask whether I will reconsider. It's out to consultation. We've already had, I think, about 3,000 responses up to last week. I'm very competitive. I want to see more responses than DEFRA had, pro rata. So, I really want to encourage people to put their views forward. But, the whole point of this exercise is to keep our farmers farming. We need them to do that, and that's what will happen with our policy.
Ymddengys fod yr Aelod yn awyddus iawn i glymu’r ddau beth gyda'i gilydd—cynigion Cymru a chynigion Llywodraeth y DU. Os edrychwch yn galed iawn, fe welwch fod llawer o wahaniaethau—cynhyrchu bwyd, i ddechrau. Rydym wedi sicrhau bod cynhyrchu bwyd wrth wraidd y cynllun cadernid economaidd. Yn sicr, rwyf am gadw ffermwyr gweithredol ar y tir. Rwyf wedi dweud hynny'n glir iawn. Rydych yn gofyn a fyddaf yn ailystyried. Mae’n destun ymgynghoriad. Rydym eisoes wedi cael oddeutu 3,000 o ymatebion, rwy'n credu, hyd at yr wythnos diwethaf. Rwy'n gystadleuol iawn. Rwyf am weld mwy o ymatebion nag y cafodd DEFRA, pro rata. Felly, rwy'n awyddus iawn i annog pobl i ddweud eu barn. Ond holl bwynt yr ymarfer hwn yw sicrhau bod ein ffermwyr yn parhau i ffermio. Mae arnom angen iddynt wneud hynny, a dyna fydd yn digwydd gyda'n polisi.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
The Conservative spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. It's great when you go second and two of your three questions have already been asked. [Laughter.]
If I could ask you, Cabinet Secretary: as I understand it, at the start of this process, the department took legal opinion as to whether the proposals in the consultation on the reform of the common agricultural policy and payments to farmers in Wales met World Trade Organization conditions. Can you confirm that that opinion was given to the Government, and are you happy that the opinion that was offered to you, if it was given, does make these proposals compliant with WTO rules?
Diolch, Lywydd. Mae'n wych pan fyddwch yn mynd yn ail ac mae dau o'ch tri chwestiwn eisoes wedi eu gofyn. [Chwerthin.]
Os caf fi ofyn ichi, Ysgrifennydd y Cabinet: yn ôl yr hyn a ddeallaf, ar ddechrau'r broses hon, cafodd yr adran farn gyfreithiol ynglŷn ag a oedd y cynigion yn yr ymgynghoriad ar ddiwygio'r polisi amaethyddol cyffredin a thaliadau i ffermwyr yng Nghymru yn bodloni amodau Sefydliad Masnach y Byd. A allwch gadarnhau bod y farn honno wedi’i rhoi i'r Llywodraeth, ac a ydych yn fodlon fod y farn a gynigiwyd i chi, os cafodd ei rhoi, yn sicrhau bod y cynigion hyn yn cydymffurfio â rheolau Sefydliad Masnach y Byd?
Yes. I certainly questioned officials to make sure that all legal aspects had been covered.
Ydw. Yn sicr, holais swyddogion er mwyn sicrhau bod yr holl agweddau cyfreithiol wedi'u hystyried.
Yes, but does that mean that, obviously, opinion has been sought and that they are compliant with the WTO rules? Thank you for indicating that, Cabinet Secretary.
On the economic impact assessments, which I think the previous speaker raised, it is really important that, given that those impact assessments have not been done, as you pointed out, there is a clear understanding form the industry and participants in this process that there is a timeline when those assessments will be made. What timeline can you give us today? I think most people would have liked some sort of understanding that these impact assessments had been done already on the various proposals, because that modelling would greatly influence some of the decisions that needed to be taken. But, in the absence of those assessments being done, what timeline are you working to to have those assessments done, undertaken, given the very tight timeline you have imposed on the transition with reforming these policies?
Iawn, ond a yw hynny'n golygu, yn amlwg, fod barn wedi'i cheisio a'u bod yn cydymffurfio â rheolau Sefydliad Masnach y Byd? Diolch am nodi hynny, Ysgrifennydd y Cabinet.
O ran yr asesiadau o'r effaith economaidd a grybwyllwyd gan y siaradwr blaenorol rwy'n credu, o gofio nad yw'r asesiadau effaith hynny wedi'u gwneud, fel y dywedasoch, mae'n bwysig iawn fod y diwydiant a’r rhai sy’n cymryd rhan yn y broses hon yn deall yn eglur y bydd yna amserlen ar gyfer gwneud yr asesiadau hynny. Pa amserlen y gallwch ei rhoi inni heddiw? Credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl wedi hoffi rhyw fath o ddealltwriaeth fod yr asesiadau effaith hyn eisoes wedi'u cwblhau ar y gwahanol gynigion gan y byddai'r broses fodelu honno'n dylanwadu'n fawr ar rai o'r penderfyniadau yr oedd angen eu gwneud. Ond yn absenoldeb yr asesiadau hynny, yn ôl pa amserlen y gweithiwch i sicrhau bod yr asesiadau hynny'n cael eu cwblhau, o gofio'r amserlen dynn iawn rydych wedi'i gosod ar gyfer y cyfnod pontio wrth ddiwygio'r polisïau hyn?
We have committed to doing, obviously, full impact assessments, and, again, working with the stakeholders on the round table, they're very aware of that. So, the consultation closes on 30 October. We will then have to assess the responses we've had in. I've made it very clear that we will be consulting again in the spring on the proposals that come forward from the consultation, so I would say if—by the end of November, when there is the winter fair, for instance, I would hope to be able to be in a position by the end of November to make a bit more of a timeline that is firm, if you like, for when these proposals come forward. But as I say, we've said the spring, we will consult again in the spring, so it will be between those times. But I do hope to be able to be more specific, probably around the end of November.
Rydym wedi ymrwymo i gynnal asesiadau effaith llawn yn amlwg, ac unwaith eto, wrth weithio gyda'r rhanddeiliaid o gwmpas y ford gron, maent yn ymwybodol iawn o hynny. Felly, daw'r ymgynghoriad i ben ar 30 Hydref. Wedyn, bydd yn rhaid inni asesu'r ymatebion a gawsom. Rwyf wedi dweud yn glir iawn y byddwn yn ymgynghori eto yn y gwanwyn ar y cynigion a gaiff eu cyflwyno yn sgil yr ymgynghoriad, felly buaswn yn dweud os—erbyn diwedd mis Tachwedd, pan gaiff y ffair aeaf ei chynnal, er enghraifft, buaswn yn gobeithio gallu bod mewn sefyllfa erbyn diwedd mis Tachwedd i bennu amserlen fwy pendant, os mynnwch, ar gyfer yr adeg y bydd y cynigion hyn yn cael eu cyflwyno. Ond fel y dywedaf, rydym wedi dweud y gwanwyn, byddwn yn ymgynghori eto yn y gwanwyn, felly bydd hynny'n digwydd rhwng y ddwy adeg honno. Ond rwy'n gobeithio bod fod yn fwy penodol, yn ôl pob tebyg tua diwedd mis Tachwedd.
I'm grateful for that indication, because it is critical that we do understand when this will be done. As I said, those impact assessments are vital to understanding the various modelling that is currently being undertaken. But what we do know under the current proposals, obviously—'land managers' are not necessarily active farmers. Now, I personally support the point that it should be an active farmer who should be in receipt of this money, and I declare an interest as a partner in a family farming business. However, your proposals, if they're taken through to their ultimate conclusion, will see a huge increase in the number of participants who could potentially benefit from this money that is supposed to support the rural economy. I believe, at the moment, it's about 17,000 to 18,000 people who are in receipt under the basic payment scheme. Potentially, you could be talking 40,000 to 45,000 applicants being dealt with by the department. What preparation are you putting in place as a department to deal with the uptake of the schemes? Because we all remember what happened back in 2005-06, when the intervention board as was, or the Rural Payments Agency in Reading, struggled to come to terms with the new system that the UK Government introduced back in 2005-06 that led to massive delays and huge financial pressures on rural businesses. What capacity building have you in the department, and what confidence can you give us that you will be able to deal with such a massive uptake in numbers that the department will have to deal with?
Rwy'n ddiolchgar i chi am nodi hynny, gan ei bod yn hanfodol ein bod yn deall pryd fydd hyn yn digwydd. Fel y dywedais, mae'r asesiadau effaith hynny'n hanfodol er mwyn deall y gwahanol fodelu a gyflawnir ar hyn o bryd. Ond yr hyn a wyddom o dan y cynigion presennol, yn amlwg—nid yw 'rheolwyr tir' o reidrwydd yn ffermwyr gweithredol. Nawr, yn bersonol, rwy’n cefnogi'r pwynt mai ffermwr gweithredol a ddylai gael yr arian hwn, ac rwy’n datgan buddiant fel partner mewn busnes ffermio teuluol. Fodd bynnag, bydd eich cynigion, os cânt eu derbyn a’u rhoi ar waith yn llawn, yn arwain at gynnydd enfawr yn nifer y cyfranogwyr a allai elwa o'r arian hwn sydd i fod i gefnogi'r economi wledig. Ar hyn o bryd, credaf fod oddeutu 17,000 i 18,000 o bobl yn derbyn taliadau o dan y cynllun talu sylfaenol. Mae'n bosibl y gallai’r adran fod yn ymdrin â 40,000 i 45,000 o ymgeiswyr. Pa baratoadau a wnewch fel adran i ymdrin â'r nifer sy'n manteisio ar y cynlluniau? Oherwydd mae pob un ohonom yn cofio’r hyn a ddigwyddodd yn ôl yn 2005-06, pan oedd y bwrdd ymyrraeth fel yr oedd, neu'r Asiantaeth Taliadau Gwledig yn Reading, yn ei chael hi’n anodd ymdopi â'r system newydd a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn ôl yn 2005-06 ac a arweiniodd at oedi aruthrol a phwysau ariannol enfawr ar fusnesau gwledig. Pa gapasiti rydych yn ei ddatblygu yn yr adran, a pha hyder y gallwch ei roi i ni y gallwch ymdopi â chynnydd mor enfawr yn y niferoedd y bydd yn rhaid i'r adran ymdrin ag ef?
I think, at the current time, it's about 16,000 people who are in receipt of direct payments. You'll be aware of Rural Payments Wales's excellent performance; we're the best in the UK. I think about 95 per cent of payments went out on 1 December. So, I'm using that group or that team of people within my portfolio, obviously, when we have the schemes in place. There's a huge amount of work to be done before that, but I am confident we do have the capacity.
Ar hyn o bryd, credaf fod oddeutu 16,000 o bobl yn derbyn taliadau uniongyrchol. Fe fyddwch yn gwybod am berfformiad rhagorol Taliadau Gwledig Cymru; ni yw'r gorau yn y DU. Credaf fod oddeutu 95 y cant o'r taliadau wedi’u gwneud ar 1 Rhagfyr. Felly byddaf yn defnyddio'r grŵp hwnnw neu'r tîm hwnnw o bobl yn fy mhortffolio, yn amlwg, pan fydd y cynlluniau ar waith gennym. Mae llawer iawn o waith i'w wneud cyn hynny, ond rwy'n hyderus fod y capasiti gennym.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Llywydd. I've complimented the Cabinet Secretary many times on her open-minded approach to her job and her determination to rely upon evidence as the foundation of the policies of the Government. Does the Minister therefore accept my disappointment that this approach has been rejected by her in relation to shooting on public land, and the reversal of Natural Resources Wales's policy adopted in July? Does she not realise the damage that this approach is going to do in the countryside, particularly if it's followed elsewhere?
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwyf wedi canmol Ysgrifennydd y Cabinet sawl tro am ei hymagwedd agored tuag at ei swydd a'r modd penderfynol y mae'n dibynnu ar dystiolaeth fel sylfaen i bolisïau'r Llywodraeth. A yw'r Gweinidog yn derbyn fy siom felly ei bod wedi ymwrthod â’r ymagwedd hon mewn perthynas â saethu ar dir cyhoeddus, a gwrthdroi polisi Cyfoeth Naturiol Cymru a gyflwynwyd ym mis Gorffennaf? Onid yw'n sylweddoli'r niwed y bydd yr ymagwedd hon yn ei wneud yng nghefn gwlad, yn enwedig os caiff ei dilyn mewn mannau arall?
No, I do not accept that. As we made clear last week in answer to a topical question, this was a policy matter. NRW made it clear from the outset they were expecting a steer from Welsh Government in terms of the ethical and wider policy considerations. I put that forward and I'm pleased that the Welsh Government's views on pheasant shooting and associated activities on public land were considered by Natural Resources Wales.
Na, nid wyf yn derbyn hynny. Fel y dywedasom yn glir yr wythnos diwethaf mewn ateb i gwestiwn amserol, mater polisi oedd hwn. Dywedodd Cyfoeth Naturiol Cymru yn glir o'r cychwyn eu bod yn disgwyl cael arweiniad gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r ystyriaethau moesegol ac ystyriaethau polisi ehangach. Dywedais hynny ac rwy'n falch fod safbwynt Llywodraeth Cymru ar saethu ffesantod a gweithgareddau cysylltiedig ar dir cyhoeddus wedi cael eu hystyried gan Cyfoeth Naturiol Cymru.
I think the public at large will regard that as a laughable explanation of the decision because, although it's correct that you said last week:
'the Welsh Government's position is a matter for NRW's ongoing consideration and did not bind them to accept and follow our position',
the acting chairman of NRW, Dr Madeleine Havard, said Welsh Government had 'given a clear steer' on the direction for NRW to take. There's no reason for them to do a somersault other than to obey your diktat. So, I think most people out of doors will regard that response as wholly disingenuous.
Credaf y bydd y cyhoedd yn gyffredinol o’r farn fod hwnnw’n esboniad chwerthinllyd o'r penderfyniad, oherwydd, er ei bod yn wir eich bod wedi dweud yr wythnos diwethaf fod:
'safbwynt Llywodraeth Cymru yn fater ar gyfer ystyriaeth barhaus Cyfoeth Naturiol Cymru ac nid yw'n eu rhwymo i dderbyn a chytuno â’r safbwynt hwnnw',
dywedodd cadeirydd dros dro Cyfoeth Naturiol Cymru, Dr Madeleine Havard, fod Llywodraeth Cymru wedi 'rhoi arweiniad clir' o ran y cyfeiriad y dylai Cyfoeth Naturiol Cymru fynd iddo. Nid oes unrhyw reswm iddynt wneud tin-dros-ben oni bai i ufuddhau i'ch dictad. Felly, credaf y bydd y rhan fwyaf o bobl y tu allan yn credu bod eich ymateb yn un cwbl anonest.
I think most people in Wales and public opinion would say, actually, they support the end of leasing on the Welsh Government estate. I'd suggest that the Member is out of touch with public opinion, and out of touch with the policy. To refer back to the claims in terms of the impact on the economy, the figures being quoted are for all shooting enterprises across Wales, not just on the Welsh Government-owned estate. This makes up just 1 per cent of shooting enterprises in Wales.
Credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl Cymru a barn y cyhoedd yn dweud eu bod, mewn gwirionedd, yn cefnogi rhoi terfyn ar brydlesu ar ystâd Llywodraeth Cymru. Awgrymaf fod yr Aelod allan o gysylltiad â barn y cyhoedd, ac wedi colli golwg ar y polisi. Gan gyfeirio'n ôl at yr honiadau o ran yr effaith ar yr economi, mae'r ffigurau a ddyfynnir ar gyfer pob menter saethu ledled Cymru, nid ar ystâd Llywodraeth Cymru yn unig. Dim ond 1 y cant o fentrau saethu yng Nghymru sy’n digwydd ar y tir hwnnw.
If, as the Minister says, shooting is unethical on public land, it must surely be unethical on private land as well. So, it's quite clear what the direction of Welsh Government policy is here, and all anglers, all shooters, anybody in country sports generally, now can regard the Welsh Government as their determined enemy. This is the thin end of the wedge; they are all in the Welsh Government's sights.
Os yw saethu, fel y dywed y Gweinidog, yn anfoesol ar dir cyhoeddus, mae'n rhaid ei fod yn anfoesol ar dir preifat hefyd. Felly, mae'n eithaf amlwg beth yw cyfeiriad polisi Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, a gall pob pysgotwyr, pob saethwr, unrhyw un sy'n ymwneud â chwaraeon gwledig yn gyffredinol, ystyried Llywodraeth Cymru yn elyn pendant bellach. Blaen y gyllell yw hyn; mae gan Lywodraeth Cymru ei llygad ar bob un ohonynt.
[Inaudible.]—Nonsense.
[Anghlywadwy.]—Nonsens.
I think the Member just answered my question for me. I absolutely, wholeheartedly reject that. I think you're just trying to jump on the bandwagon and whipping up a storm. What a private landowner does on their land is for them to decide, but when it comes to the Welsh Government estate, which is managed for all the people of Wales, for the people of Wales, then the Welsh Government will make a decision on that.
Credaf fod yr Aelod newydd ateb fy nghwestiwn ar fy rhan. Rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Credaf eich bod yn ceisio neidio ar y drol a chymell ffrae. Caiff tirfeddiannwr preifat wneud fel y mynnant ar eu tir eu hunain, ond o ran ystâd Llywodraeth Cymru, a gaiff ei reoli ar ran holl bobl Cymru, ar gyfer pobl Cymru, bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniad ynglŷn â hynny.
3. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei rhoi i newid cyfreithiau cynllunio er mwyn ymdrin â chyflwr siopau gwag yng nghanol trefi? OAQ52658
3. What consideration has the Cabinet Secretary given to changing planning laws in order to deal with the condition of empty shops in our towns? OAQ52658
Thank you. Existing legislation and national planning policies support diverse high streets with a range of uses in order to help make them vibrant places for people to work, live and visit. The planning system needs to be flexible to help town centres adapt to change and take action where needed.
Diolch. Mae deddfwriaeth bresennol a pholisïau cynllunio cenedlaethol yn cefnogi stryd fawr amrywiol gydag amrywiaeth o ddefnyddiau er mwyn helpu i'w gwneud yn lleoedd bywiog i bobl weithio, byw ac ymweld â hwy. Mae angen i'r system gynllunio fod yn hyblyg er mwyn cynorthwyo canol trefi i addasu i newid ac i gymryd camau lle bo angen.
I thank the Cabinet Secretary for that answer. But, Cabinet Secretary, during a seminar given by the chief planning officer of Wales, a question was asked of him as to whether there were planning laws that would allow local authorities to force owners to maintain the cosmetic appearance of empty commercial premises. This would, of course, enhance the appearance of town centres, perhaps making them more conducive to attracting new businesses. Disappointingly, his answer was that there are no provisions in the Town and Country Planning Act 1990 other than to act if a premises posed an immediate risk. Could the Cabinet Secretary look at the possibility of providing local authorities with powers to demand this cosmetic upkeep by owners?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, mewn seminar a gynhaliwyd gan brif swyddog cynllunio Cymru, gofynnwyd cwestiwn iddo ynglŷn ag a oedd deddfau cynllunio i'w cael a fyddai'n caniatáu i awdurdodau lleol orfodi perchnogion i gynnal ymddangosiad cosmetig safleoedd masnachol gwag. Wrth gwrs, byddai hyn yn gwella ymddangosiad canol trefi, gan eu gwneud yn fwy effeithiol, efallai, am ddenu busnesau newydd. Yn anffodus, ei ateb oedd nad oes unrhyw ddarpariaethau yn Neddf Cynllunio Gwlad a Thref 1990 heblaw y dylid gweithredu os oedd safle'n peri risg uniongyrchol. A allai Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar y posibilrwydd o roi pwerau i awdurdodau lleol fynnu bod perchnogion yn gwneud y gwaith cynnal a chadw cosmetig hwn?
Yes, I'll certainly speak to the chief planning officer to see if there is anything we can do. You'll be aware that we've recently consulted on 'Planning Policy Wales', so it could be that we could look to do something there, because I absolutely agree. I know in my own town centre in Wrexham, if there are empty shops, it's much better if they're cosmetically decorated in a way that makes them look attractive for future business. So, yes, I'd be very happy to look into that and I'll write to the Member.
Gallaf, yn sicr, byddaf yn siarad â'r prif swyddog cynllunio i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi ymgynghori yn ddiweddar ar 'Polisi Cynllunio Cymru', felly gallem ystyried gwneud rhywbeth yn hyn o beth, gan fy mod yn cytuno'n llwyr. Yng nghanol fy nhref fy hun yn Wrecsam, os oes siopau gwag yno, gwn ei bod hi'n well o lawer os ydynt wedi'u haddurno mewn ffordd sy'n gwneud iddynt edrych yn ddeniadol ar gyfer busnes yn y dyfodol. Felly, ydw, rwy'n fwy na pharod i ystyried hynny a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod.
Cabinet Secretary, the increasing tendency for consumer spending to shift online and to out-of-town retail parks has resulted in the closure of many shops in city centres around south-east Wales. The Centre for Cities think-tank has said struggling city centres should end their dependency on retail by replacing shops with offices and housing. They point out that in Newport, more than 40 per cent of commercial space is in retail—much of it is struggling. Does the Cabinet Secretary agree that the future of our high street lies in more than retail and what plan does she have to change planning laws to make it easier to convert retail outlets into housing or office units? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r duedd gynyddol i wariant cwsmeriaid newid i siopa ar-lein ac mewn parciau manwerthu ar gyrion trefi wedi arwain at gau llawer o siopau yng nghanol dinasoedd yn ne-ddwyrain Cymru. Mae melin drafod Centre for Cities wedi dweud y dylai canol dinasoedd sy'n ei chael hi'n anodd roi'r gorau i'w dibyniaeth ar fanwerthu drwy gael swyddfeydd a thai yn lle siopau. Yng Nghasnewydd, maent yn nodi bod mwy na 40 y cant o'r gofod masnachol ym maes manwerthu—mae llawer ohono yn ei chael hi'n anodd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod dyfodol ein stryd fawr yn ymwneud â mwy na manwerthu, a pha gynlluniau sydd ganddi i newid cyfreithiau cynllunio i'w gwneud yn haws i droi siopau manwerthu yn unedau tai neu'n swyddfeydd? Diolch.
Yes, I would absolutely agree with you that we need to look at different uses for our town centres, because, as you say, shopping trends have definitely changed—more people are shopping online, for instance. We've certainly made sure that the planning policy is flexible enough to allow flats to be put above shops, for instance. And, obviously, we need to make sure that our towns are also central for economic and social lives, so we see much more night-time economy in these—. And I think the planning policy is flexible enough to allow that to happen.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod angen inni ystyried defnyddiau gwahanol ar gyfer canol ein trefi, oherwydd, fel y dywedwch, mae tueddiadau siopa yn bendant wedi newid—mae mwy o bobl yn siopa ar-lein, er enghraifft. Rydym yn sicr wedi sicrhau bod y polisi cynllunio yn ddigon hyblyg i ganiatáu fflatiau uwchben siopau, er enghraifft. Ac yn amlwg, mae angen inni sicrhau bod ein trefi hefyd yn ganolog i fywyd cymdeithasol ac economaidd, er mwyn inni weld llawer mwy o economi nos yn y rhain—. A chredaf fod y polisi cynllunio yn ddigon hyblyg i ganiatáu i hynny ddigwydd.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am osod teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai? OAQ52679
4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the installation of CCTVs in slaughterhouses? OAQ52679
All the larger slaughterhouses in Wales have CCTV. Footage can be accessed if it's suspected welfare standards are not being met. Investments to safeguard animal welfare, including CCTV systems, will be prioritised in a grant scheme for small and medium-sized slaughterhouses, which opened to expressions of interest on 30 September.
Mae gan bob lladd-dy mawr yng Nghymru system deledu cylch cyfyng. Gellir cael mynediad at y lluniau os oes amheuaeth nad yw safonau lles yn cael eu cyrraedd. Bydd buddsoddiadau i ddiogelu lles anifeiliaid, gan gynnwys systemau teledu cylch cyfyng, yn cael eu blaenoriaethu mewn cynllun grant ar gyfer lladd-dai bach a chanolig, a agorwyd ar gyfer datganiadau o ddiddordeb ar 30 Medi.
I welcome your commitment to this, Cabinet Secretary, but I do keep getting, as I'm sure other people do, lots and lots of letters on this very subject from concerned individuals, and I share those concerns. I do remember you saying that you were looking into whether or not you would introduce mandatory CCTV in all Welsh slaughterhouses. I appreciate, as you've just said, that the larger ones already do have that, but I'm keen to know if you've reached a decision on whether you will make it compulsory in Wales, to bring us in line with the recent changes that have happened in England.
Rwy'n croesawu eich ymrwymiad i hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, ond rwy'n dal i gael llawer o lythyrau ar y pwnc hwn, fel pobl eraill rwy'n siŵr, gan unigolion yn mynegi eu pryderon, ac rwy'n rhannu'r pryderon hynny. Fe'ch cofiaf yn dweud eich bod yn ystyried a fyddech yn cyflwyno teledu cylch cyfyng gorfodol ym mhob lladd-dy yng Nghymru ai peidio. Rwy'n sylweddoli, fel y dywedasoch, fod hynny eisoes ar waith yn y rhai mwy o faint, ond rwy'n awyddus i wybod a ydych wedi gwneud penderfyniad ynglŷn ag a fyddwch yn gwneud hyn yn orfodol yng Nghymru, i gyd-fynd â'r newidiadau diweddar sydd wedi digwydd yn Lloegr.
Thank you. You're quite right, initially, I am supporting a voluntary approach and I'm making this feasible through the grant support that I just mentioned, because I was told by some of the smaller slaughterhouses that one of the barriers for introducing CCTV was finance, so it's taking away a large chunk of those funding concerns. I think a voluntary approach is more likely to succeed in achieving the goal of having effective CCTV coverage because I think then the slaughterhouses themselves will take a positive decision. I've had some very interesting discussions with owners of some of our smaller slaughterhouses. I visited with the Presiding Officer one in her constituency in Tregaron and had some very robust and interesting discussions. So, in answer to the question of have I ruled out making CCTV mandatory in the longer term, no, I haven't. I think the uptake of the funding that we've just announced will have an influence on whether I do that.
Diolch. Rydych yn llygad eich lle, yn y lle cyntaf, rwy'n cefnogi dull gwirfoddol ac rwy'n gwneud hyn yn ddichonadwy drwy'r cymorth grant a grybwyllais yn awr, oherwydd dywedwyd wrthyf gan rai o'r lladd-dai llai o faint mai un o'r rhwystrau mewn perthynas â chyflwyno teledu cylch cyfyng oedd cyllid, felly mae hyn yn cael gwared â llawer o'r pryderon hynny ynghylch cyllid. Credaf fod dull gwirfoddol yn fwy tebygol o lwyddo i gyrraedd y nod o sicrhau defnydd effeithiol o deledu cylch cyfyng gan y credaf y bydd y lladd-dai eu hunain wedyn yn gwneud penderfyniad cadarnhaol. Rwyf wedi cael trafodaethau diddorol iawn gyda pherchnogion rhai o'n lladd-dai llai o faint. Ymwelais ag un gyda'r Llywydd yn ei hetholaeth yn Nhregaron, a chefais drafodaethau cadarn a diddorol iawn. Felly, i ateb y cwestiwn ynglŷn ag a wyf wedi cau'r drws ar wneud teledu cylch cyfyng yn orfodol yn y tymor hwy, nac ydw. Credaf y bydd y niferoedd sy'n manteisio ar y cyllid rydym newydd ei gyhoeddi yn dylanwadu ar fy mhenderfyniad ynglŷn ag a fyddaf yn gwneud hynny.
Of course, this has been a hot topic in the Petitions Committee, where it has been proven that there is an overwhelming response across Wales for the installation of CCTV. Whilst I appreciate this is progressing, CCTV in slaughterhouses will definitely ensure that mistreatment is detected and dealt with. This is an important step in ensuring that we have very high levels of protection on animal welfare in Wales and that we can set examples to others. You have mentioned the £1.1 million food business investment scheme, a package of grant aid for small and medium-sized slaughterhouses in Wales, but what processes are you going to put in place to ensure that those receiving the grant aid do use that money for installing CCTV, and what are you going to do about the ones who actually are just flaunting this guidance and support for this move, in terms of those smaller slaughterhouses who are just against installing it? What have people got to hide?
Wrth gwrs, mae hwn wedi bod yn bwnc llosg yn y Pwyllgor Deisebau, lle profwyd bod ymateb aruthrol i'w gael ledled Cymru o blaid gosod teledu cylch cyfyng. Er fy mod yn derbyn bod cynnydd yn cael ei wneud yn hyn o beth, bydd teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai yn bendant yn sicrhau y datgelir ac yr eir i'r afael â chamdriniaeth. Mae hwn yn gam pwysig o ran sicrhau bod gennym lefelau diogelwch uchel iawn mewn perthynas â lles anifeiliaid yng Nghymru ac y gallwn fod yn esiampl i eraill. Rydych wedi crybwyll y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd gwerth £1.1 miliwn, sef pecyn cymorth grant ar gyfer lladd-dai bach a chanolig yng Nghymru, ond pa brosesau rydych am eu rhoi ar waith i sicrhau bod y rheini sy'n derbyn y cymorth grant yn defnyddio'r arian hwnnw ar gyfer gosod teledu cylch cyfyng, a beth rydych yn mynd i'w wneud am y rhai sydd ond yn gwneud sioe fawr o'r canllawiau a'r cymorth ar gyfer hyn, o ran y lladd-dai llai o faint sy'n gwrthwynebu ei osod? Beth sydd gan bobl i'w guddio?
I think it's really important to know there are a number of controls already in place in slaughterhouses. Official veterinarians are present in every slaughterhouse when animals are being slaughtered to ensure compliance with regulations. In response to your question about how do we make sure that funding is used for the purpose it's been applied for, obviously, there's very stringent monitoring of this, but we're also working with these small and medium-sized abattoirs in the first place to help them put the bid in and to make sure then that, as you say, that money is used for the correct purpose. We've given extensive guidance, for instance. There are very few slaughterhouses now that don't have CCTV. So, it is possible to work with them on a much closer basis than if there was a large number.
Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig gwybod bod nifer o reolaethau eisoes ar waith mewn lladd-dai. Mae milfeddygon swyddogol yn bresennol ym mhob lladd-dy pan fydd anifeiliaid yn cael eu lladd er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth â'r rheoliadau. Mewn ymateb i'ch cwestiwn ynglŷn â sut y gallwn sicrhau bod y cyllid yn cael ei ddefnyddio at y diben y gwnaed cais amdano, yn amlwg, caiff hyn ei fonitro yn agos iawn, ond rydym hefyd yn gweithio gyda'r lladd-dai bach a chanolig hyn yn y lle cyntaf i'w cynorthwyo i wneud y cais ac i sicrhau wedyn, fel y dywedwch, fod yr arian hwnnw'n cael ei ddefnyddio at y diben cywir. Rydym wedi darparu canllawiau helaeth, er enghraifft. Ychydig iawn o ladd-dai sydd heb deledu cylch cyfyng bellach. Felly, mae modd gweithio gyda hwy yn agosach o lawer na phe bai nifer helaeth ohonynt.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd mewn perthynas â strategaeth Llywodraeth Cymru yn erbyn tipio anghyfreithlon? OAQ52672
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on progress in relation to the Welsh Government's strategy against fly-tipping? OAQ52672
The Welsh Government is committed to delivering 'A Fly-tipping Free Wales—Our strategy for tackling fly-tipping'. We continue to fund Fly-tipping Action Wales, an initiative co-ordinated by Natural Resources Wales, while working with partners to secure the long-term reduction of fly-tipping in Wales.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflawni 'Cymru Ddi-dipio—Ein strategaeth ar gyfer mynd i’r afael â thipio anghyfreithlon'. Rydym yn parhau i ariannu Taclo Tipio Cymru, menter a gydlynir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn gweithio gyda phartneriaid i sicrhau bod tipio anghyfreithlon yn lleihau yn y tymor hir yng Nghymru.
Thank you for that answer, Minister. Sadly, there are parts of my constituency that continue to suffer from extensive problems of fly-tipping. It's quite difficult to understand the mindset of people who will drive a truck up a hill and dump rubbish, causing visual blights on areas of natural beauty like the Gelligaer common. I believe that many of these issues do come from unlicensed operators who've been paid in good faith to dispose of household and building rubbish. If the outcome that we all wish for is less fly-tipping, can you advise me whether the Welsh Government or anyone else has researched the balance between the carrots and sticks in these situations that could encourage a more responsible attitude, and whether, for example, you've considered the cost-effectiveness of lifting charges at disposal sites versus the cost to local authorities of clearing up fly-tipping?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn anffodus, mae rhannau o fy etholaeth yn dal i ddioddef problemau helaeth yn sgil tipio anghyfreithlon. Mae'n anodd deall meddylfryd pobl sy'n gyrru cerbyd i fyny bryn ac yn dympio sbwriel, ac yn achosi malltod gweledol mewn ardaloedd o harddwch naturiol fel comin Gelligaer. Credaf fod llawer o'r problemau hyn yn deillio o weithredwyr didrwydded sydd wedi cael eu talu gyda phob ewyllys da i gael gwared ar sbwriel tai a'r diwydiant adeiladu. Os mai'r canlyniad y mae pob un ohonom yn dymuno'i weld yw llai o dipio anghyfreithlon, a allwch roi gwybod i mi a yw Llywodraeth Cymru neu unrhyw un arall wedi archwilio'r cydbwysedd rhwng yr abwyd a'r ffon yn y sefyllfaoedd hyn a allai annog agwedd fwy cyfrifol, ac a ydych, er enghraifft, wedi ystyried costeffeithiolrwydd cael gwared ar daliadau ar safleoedd gwaredu yn erbyn cost clirio tipio anghyfreithlon i awdurdodau lleol?
The Member raises a very important point. I know fly-tipping affects many Members' constituencies. I think you're absolutely right. It seems to me to take a lot of effort to just go and dump something when you can actually just take it to the correct site. I think part of the issue of tackling it is to make it socially unacceptable as well, so there is work going on within Welsh Government on a scheme to look actually at how in terms of we're looking at behavioural change in people with recycling, but also behavioural change in terms of how we make it socially unacceptable to fly-tip. In talking about disposal sites for waste, anyone taking their waste directly to a landfill have to pay a fee based on the weight of the material. You make really good points in terms of the carrot-and-stick approach, so it's actually the enforcement and actually making sure we catch the culprits and tackle that and make it socially unacceptable. But, actually, how can we support, perhaps, the local authorities to be in a better position to tackle this? And there are ways and means. Your local authority could apply through, could speak to the collaborative change programme and seek support if there's a specific issue to tackle this in the area. But householders and businesses must not pay for waste to be removed by unlicensed operators. This is a breach of the duty of care regulations. But perhaps there's an awareness-raising exercise to be had around that as well. I think if there's anything really specific you have in respect of your constituency, then I'm more than happy for my officials to liaise with you on that, and any suggestions for taking this forward.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Gwn fod tipio anghyfreithlon yn effeithio ar etholaethau nifer o'r Aelodau. Credaf eich bod yn llygad eich lle. Ymddengys i mi ei bod yn cymryd llawer o ymdrech i fynd i ddympio rhywbeth pan allwch fynd ag ef i'r safle cywir. Credaf mai rhan o fynd i'r afael â hynny yw ei wneud yn rhywbeth sy'n annerbyniol yn gymdeithasol hefyd, felly mae gwaith yn mynd rhagddo yn Llywodraeth Cymru ar gynllun i edrych ar sut yr edrychwn ar newid ymddygiad pobl mewn perthynas ag ailgylchu, a newid ymddygiad hefyd o ran sut y gallwn sicrhau bod tipio'n annerbyniol yn gymdeithasol. Wrth siarad am safleoedd gwaredu gwastraff, mae'n rhaid i unrhyw un sy'n mynd â'u gwastraff i safle tirlenwi yn uniongyrchol dalu ffi ar sail pwysau'r deunydd. Rydych yn gwneud pwyntiau da iawn o ran y dull abwyd a ffon, felly mae a wnelo â gorfodi, mewn gwirionedd, a sicrhau ein bod yn dal y troseddwyr ac yn mynd i'r afael â hynny ac yn sicrhau bod hyn yn annerbyniol yn gymdeithasol. Ond mewn gwirionedd, sut y gallwn gefnogi'r awdurdodau lleol i fod mewn gwell sefyllfa i fynd i'r afael â hyn o bosibl? Ac mae ffyrdd o wneud hynny. Gallai eich awdurdod lleol wneud cais, gallent siarad â'r rhaglen newid cydweithredol a gofyn am gymorth os oes mater penodol i fynd i'r afael ag ef yn yr ardal. Ond ni ddylai deiliaid tai a busnesau dalu gweithredwyr didrwydded i gael gwared ar wastraff. Mae hynny'n groes i'r rheoliadau dyletswydd gofal. Ond efallai fod ymarfer codi ymwybyddiaeth i'w gael mewn perthynas â hynny hefyd. Os oes gennych unrhyw beth penodol iawn mewn perthynas â'ch etholaeth, yna rwy'n fwy na pharod i fy swyddogion gysylltu â chi ynglŷn â hynny, ac unrhyw awgrymiadau ar gyfer bwrw ymlaen â hyn.
6. Beth yw'r her fwyaf sy'n wynebu Llywodraeth Cymru o ran cyflawni ei tharged gostwng carbon ar gyfer 2030? OAQ52669
6. What is the biggest challenge facing the Welsh Government in meeting its 2030 carbon reduction target? OAQ52669
Thank you. The biggest challenge is our emissions profile, with 57 per cent coming from industrial installations and power stations, where we have limited policy levers. Where policy is devolved, the Committee on Climate Change has identified several challenges specific to Wales in their advice, which is featured in our latest consultation.
Diolch. Yr her fwyaf yw ein proffil allyriadau, gyda 57 y cant yn dod o safleoedd diwydiannol a gorsafoedd pŵer, lle mae ein hysgogiadau polisi yn gyfyngedig. Lle mae polisi wedi'i ddatganoli, mae'r Pwyllgor ar Newid Hinsawdd wedi nodi nifer o heriau penodol i Gymru yn eu cyngor, sydd wedi'i gynnwys yn ein hymgynghoriad diweddaraf.
Your consultation raises some challenging targets in the context of climate change experts raising the red flag and saying that Government is simply not taking the action that needs to be taken if we're going to avoid rising levels of global warming. There was very distressing information today that the Conservative UK Government has yet again failed to raise the fuel levy, which endeavours to reflect the actual cost of people using private vehicles. And I want to understand how you think you're going to reach the very challenging target of a 43 per cent reduction in vehicle emissions by 2030 in the context of the proposal to invest £1.5 billion in a few miles of road on an M4 relief road, because the Future Generations Commissioner for Wales is arguing that this will increase the numbers of vehicles using that road by 42,000 vehicles every day. So, I want to understand what your strategy is for actually reducing vehicle emissions without reducing the number of vehicles on the road, and instead investing in public transport and active travel.
Mae eich ymgynghoriad yn nodi rhai targedau heriol yng nghyd-destun arbenigwyr ar newid hinsawdd yn tynnu sylw at y ffaith nad yw'r Llywodraeth yn cymryd y camau y mae angen eu cymryd os ydym am osgoi lefelau cynyddol o gynhesu byd-eang. Cafwyd gwybodaeth dorcalonnus heddiw fod Llywodraeth Geidwadol y DU unwaith eto wedi methu codi'r ardoll tanwydd, sy'n ymdrechu i adlewyrchu gwir gost defnydd pobl o gerbydau preifat. A hoffwn ddeall sut y credwch y byddwch yn cyrraedd y targed heriol iawn o 43 y cant o ostyngiad mewn allyriadau cerbydau erbyn 2030 yng nghyd-destun y cynnig i fuddsoddi £1.5 biliwn mewn ychydig filltiroedd o ffordd ar ffordd liniaru'r M4, oherwydd mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn dadlau y bydd hyn yn arwain at gynnydd o 42,000 o gerbydau'n defnyddio'r ffordd honno bob dydd. Felly, hoffwn ddeall beth yw eich strategaeth ar gyfer lleihau allyriadau cerbydau heb leihau nifer y cerbydau ar y ffordd, a buddsoddi yn lle hynny mewn trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol.
The Member will be aware in relation to the M4 that the First Minister is leading on this and, obviously, I will be having discussions with him as he considers the report that's come from the court. You do make a very important point around challenging targets and, as I said, we don't hold all the policy levers so it's sometimes very frustrating to be able to address the challenges that we do have. However, I think it is important to set ambitious targets. I think it's important to set pragmatic and realistic targets, and I think we have a good story to tell in areas where we do have the devolved powers. So, for instance, we've met our 3 per cent target year on year, but as I mentioned in my opening answer to you, the emissions profile that's the real concern is around industry, so I think it's really important that we don't just take these things in isolation, but that we work together across Government to make sure that we do achieve our ambitions. For instance, I've also announced that I expect to have a carbon-neutral public sector in Wales by 2030. I've made very challenging targets around renewable energy, also by 2030.
Bydd yr Aelod yn gwybod, mewn perthynas â'r M4, fod y Prif Weinidog yn arwain ar hyn o beth, ac yn amlwg, byddaf yn cael trafodaethau gydag ef wrth iddo ystyried yr adroddiad sydd wedi dod gan y llys. Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â thargedau heriol, ac fel y dywedais, nid yw'r holl ysgogiadau polisi gennym felly weithiau mae'n rhwystredig iawn ymateb i'r heriau sy'n ein hwynebu. Credaf, fodd bynnag, ei bod yn bwysig gosod targedau uchelgeisiol. Credaf ei bod yn bwysig gosod targedau ymarferol a realistig, a chredaf fod gennym stori dda i'w hadrodd mewn meysydd lle mae gennym bwerau datganoledig. Felly, er enghraifft, rydym wedi cyrraedd ein targed o 3 y cant flwyddyn ar ôl blwyddyn, ond fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i chi, mae'r proffil allyriadau sy'n peri pryder mawr yn ymwneud â diwydiant, felly credaf ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn gwneud y pethau hyn ar eu pen eu hunain yn unig, ond ein bod yn gweithio gyda'n gilydd ar draws y Llywodraeth i sicrhau ein bod y cyflawni ein huchelgeisiau. Er enghraifft, rwyf hefyd wedi cyhoeddi fy mod yn disgwyl y bydd gennym sector cyhoeddus carbon niwtral yng Nghymru erbyn 2030. Rwyf wedi gosod targedau heriol iawn mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy, hefyd erbyn 2030.
Cabinet Secretary, an area where you do have power over is that of the infrastructure for charging electric vehicles—an issue that I raised with you last week and I'd like to return to. I recently visited the site of a proposed electric charging station adjacent to the A40 in Monmouth. The plan also, critically, includes two small-scale on-site power plants, so that the electricity that would be used in the charging station would be generated locally from renewable sources, which is far more efficient and desirable than transporting fossil-fuelled electricity along the inefficient national grid. Do you agree with me that this type of scheme is to be welcomed? It's probably going to go through a planning stage, so I don't want you to comment on the exact nature of this particular scheme, but would you agree to look at the Assembly guidance given to local authorities so that, when schemes like this come along, they are encouraged, so that we can have electricity generated locally in this way, in a way that will help the Government and all of us meet our 2030 carbon reduction target?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r seilwaith ar gyfer gwefru cerbydau trydan yn faes y mae gennych bŵer drosto—mater a godais gyda chi yr wythnos diwethaf, a hoffwn ddychwelyd ato. Yn ddiweddar, ymwelais â safle gorsaf wefru trydan arfaethedig ger yr A40 yn Nhrefynwy. Mae'r cynllun hefyd, yn hollbwysig, yn cynnwys dwy orsaf bŵer fechan ar y safle, felly byddai'r trydan a fyddai'n cael ei ddefnyddio yn yr orsaf wefru yn cael ei gynhyrchu'n lleol o ffynonellau adnewyddadwy, sy'n llawer mwy effeithlon a dymunol na chludo trydan a gynhyrchir gan danwydd ffosil ar hyd y grid cenedlaethol aneffeithlon. A ydych yn cytuno y dylid croesawu'r math hwn o gynllun? Mae'n debyg y bydd yn mynd drwy gyfnod cynllunio, felly nid wyf am i chi roi sylwadau ar union natur y cynllun penodol hwn, ond a fyddech yn cytuno i edrych ar ganllawiau'r Cynulliad i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau, pan fydd cynlluniau fel hyn yn ymddangos, eu bod yn cael eu hannog, fel y gallwn gynhyrchu trydan yn lleol yn y ffordd hon, mewn ffordd a fydd yn cynorthwyo'r Llywodraeth a phob un ohonom i gyflawni ein targed 2030 i leihau allyriadau carbon?
Yes, absolutely, as a general point, I would agree with you, and I think you made a very pertinent point around this during a debate last week. You can't just keep using fossil fuels, as you say, when you're looking at hydrogen, for instance, and electric vehicles. Obviously, I'm concerned about the national grid capacity anyway. I've had some very concerning discussions with National Grid in relation to this, so, yes, certainly as a general point I would agree with you.
Ydw, yn sicr, fel pwynt cyffredinol, rwy'n cytuno â chi, a chredaf ichi wneud pwynt perthnasol iawn ynglŷn â hyn mewn dadl yr wythnos diwethaf. Ni allwch barhau i ddefnyddio tanwydd ffosil, fel y dywedwch, pan fyddwch yn edrych ar gerbydau trydan a hydrogen, er enghraifft. Yn amlwg, rwy'n bryderus ynghylch capasiti'r grid cenedlaethol beth bynnag. Rwyf wedi cael trafodaethau pryderus gyda'r Grid Cenedlaethol mewn perthynas â hyn, felly buaswn yn cytuno â chi, fel pwynt cyffredinol yn sicr.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am weithdrefnau trwyddedu morol Llywodraeth Cymru? OAQ52684
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's marine-licensing procedures? OAQ52684
The Welsh Ministers' marine licensing authority functions have been delegated to Natural Resources Wales, who carry them out on Welsh Ministers' behalf. The marine licensing determination process provides for a thorough and robust assessment of proposed activities, including consideration of the need to protect the marine environment and human health.
Mae swyddogaethau awdurdod trwyddedu morol Gweinidogion Cymru wedi'u dirprwyo i Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n eu cyflawni ar ran Gweinidogion Cymru. Mae'r broses benderfynu ar gyfer trwyddedu morol yn darparu asesiad trylwyr a chadarn o weithgareddau arfaethedig, gan gynnwys ystyriaeth o'r angen i warchod yr amgylchedd morol ac iechyd dynol.
Thank you. Cabinet Secretary, it has now been established through legal action that there was no environmental impact assessment to dump mud from Hinkley Point C nuclear reactor onto the Cardiff Grounds. There was no consideration of the effect on the marine environment or public health. It was also established through our legal action that you, as Cabinet Secretary, are ultimately responsible for undertaking an EIA. So, will you now take action and make sure that an environmental impact assessment is done, or will you continue to act unlawfully?
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, sefydlwyd bellach drwy gamau cyfreithiol na chafwyd unrhyw asesiad o'r effaith amgylcheddol ar gyfer dympio mwd o adweithydd niwclear Hinkley Point C ar safle Cardiff Grounds. Ni chafwyd unrhyw ystyriaeth o'r effaith ar yr amgylchedd morol neu iechyd y cyhoedd. Sefydlwyd hefyd drwy ein camau cyfreithiol mai chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet, sy'n gyfrifol yn y pen draw am gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol. Felly, a wnewch chi gymryd camau yn awr a sicrhau y cynhelir asesiad o'r effaith amgylcheddol, neu a fyddwch yn parhau i weithredu'n anghyfreithlon?
I'm very grateful for the opportunity to set out the EIA process again. A key point to note is that this non-EIA approach does not mean that a full and thorough environmental assessment was not undertaken. A radiological assessment was carried out and supported by experts, as well as the wider environmental and human health assessments needed for the marine licence determination. An EIA was carried out on the Hinkley Point C project overall; it was submitted as part of the supporting information supplied with the application for the marine licence and, as such, was considered in the determination process.
The difference between non-EIA and EIA projects is the length of time for public consultation: 28 days for non-EIA, and for EIA applications this is increased to 42 days.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i amlinellu proses yr asesiad o'r effaith amgylcheddol unwaith eto. Pwynt allweddol i'w nodi yw nad yw diffyg asesiad o'r effaith amgylcheddol yn golygu na wnaed asesiad amgylcheddol llawn a thrylwyr. Cynhaliwyd asesiad radiolegol, fe'i cefnogwyd gan arbenigwyr, yn ogystal â'r asesiadau amgylcheddol ac iechyd dynol ehangach sydd eu hangen ar gyfer gwneud penderfyniad ynghylch trwydded forol. Cyflawnwyd asesiad o'r effaith amgylcheddol ar brosiect Hinkley Point C yn gyffredinol; fe'i cyflwynwyd yn rhan o'r wybodaeth ategol a ddarparwyd gyda'r cais am y drwydded forol, ac fel y cyfryw, fe'i hystyriwyd yn y broses benderfynu.
Y gwahaniaeth rhwng prosiectau gydag asesiad o'r effaith amgylcheddol a phrosiectau heb asesiad o'r effaith amgylcheddol yw'r cyfnod o amser ar gyfer ymgynghori â'r cyhoedd: 28 diwrnod heb asesiad o'r effaith amgylcheddol, ac mae'n cynyddu i 42 diwrnod ar gyfer ceisiadau gydag asesiadau o'r effaith amgylcheddol.
As you know, Cabinet Secretary, again, the Petitions Committee has taken much evidence on this and has given detailed consideration to the petition calling for the suspension of marine licence 1245ML. This licence has been opposed by so many, including the committee itself. And I want to put on record my thanks to you, Neil, for being so determined to stand up for the people who you believe this is going to affect. And still this licence has not been suspended.
Some of the evidence we took: some of the digging, some of the findings at the appropriate depths, for some of the contaminants have not been undertaken since 2009. We are now in 2018. Now, with that in mind, will the Cabinet Secretary make a statement on why you and your Government are going against so much opposition and what actions you will take to listen to the people who are most affected? And it's no good shaking your head. I sat in those meetings, Cabinet Secretary—
Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, mae'r Pwyllgor Deisebau wedi cael llawer o dystiolaeth ar hyn ac wedi rhoi ystyriaeth fanwl i'r ddeiseb sy'n galw am atal trwydded forol 1245ML. Mae cymaint o bobl wedi gwrthwynebu'r drwydded hon, gan gynnwys y pwyllgor ei hun. A hoffwn ddiolch i chi ar goedd, Neil, am fod mor benderfynol yn sefyll dros y bobl rydych yn credu y bydd hyn yn effeithio arnynt. Ac eto, nid yw'r drwydded hon wedi'i hatal.
Rhywfaint o'r dystiolaeth a gawsom: nid yw peth o'r gwaith palu, rhai o'r canfyddiadau ar y dyfnderoedd priodol, am rai o'r halogion wedi'i wneud ers 2009. Mae hi bellach yn 2018. Nawr, gyda hynny mewn cof, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad ynglŷn â pham eich bod chi a'ch Llywodraeth yn mynd yn groes i gymaint o wrthwynebiad a pha gamau y byddwch yn eu cymryd i wrando ar y bobl yr effeithir arnynt fwyaf? Waeth i chi heb ag ysgwyd eich pen. Eisteddais yn y cyfarfodydd hynny, Ysgrifennydd y Cabinet—
I wasn't shaking my head.
Nid oeddwn yn ysgwyd fy mhen.
What actions will you take—
Pa gamau y byddwch yn eu cymryd—
I wasn't shaking my head. [Laughter.]
Nid oeddwn yn ysgwyd fy mhen. [Chwerthin.]
Not you, no, no, not you; this one here—your questions are coming up next.
What actions are you taking to prevent the disposal of what is considered potentially dangerous sediment here into the beautiful Cardiff Bay?
Nid chi, na, na, nid chi; yr un yma—mae eich cwestiynau chi'n dod nesaf.
Pa gamau rydych yn eu cymryd i atal gwaredu'r hyn yr ystyrir ei fod yn waddod a allai fod yn beryglus i mewn i fae hyfryd Caerdydd?
The Member will be aware that this is a live licence and that, as such, this is a matter for Natural Resources Wales. They are the licensing authority, and I'm limited in what I can say about particular marine licences, given the Welsh Ministers' statutory role under the regime. I'm very grateful to have that opportunity, as I said, to set out the process. I understand there's going to be a debate next week also, but I just want to reassure people that NRW have made their determination based on expert advice in line with the radiological assessment procedure developed by the International Atomic Energy Agency.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod hon yn drwydded fyw, ac fel y cyfryw, fod hwn yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru. Hwy yw'r awdurdod trwyddedu, ac mae'r hyn y gallaf ei ddweud ynglŷn â thrwyddedau morol penodol yn gyfyngedig, o ystyried rôl statudol Gweinidogion Cymru o dan y gyfundrefn. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle hwnnw, fel y dywedais, i nodi'r broses. Deallaf y bydd dadl yr wythnos nesaf hefyd, ond hoffwn roi sicrwydd i bobl fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud eu penderfyniad yn seiliedig ar gyngor arbenigol yn unol â'r weithdrefn asesu radiolegol a ddatblygwyd gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol.
Tynnwyd cwestiwn 8 [OAQ52670] yn ôl. Cwestiwn 9, felly, Suzy Davies.
Question 8 [OAQ52670] is withdrawn. Question 9, Suzy Davies.
9. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ynghylch effaith y system gynllunio ar adeiladu tai yng Ngorllewin De Cymru? OAQ52695
9. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services regarding the impact of the planning system on house building in South Wales West? OAQ52695
I have frequent discussions with my Cabinet colleagues regarding how the planning system can support Government priorities, including the delivery of housing. The planning system plays an important role supporting the delivery of new, affordable and market homes to meet the housing requirements of communities across Wales.
Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda fy nghyd-Aelodau o'r Cabinet ynglŷn â sut y gall y system gynllunio gefnogi blaenoriaethau'r Llywodraeth, gan gynnwys darparu tai. Mae'r system gynllunio yn chwarae rhan bwysig yn cefnogi'r broses o ddarparu cartrefi newydd, fforddiadwy a chartrefi ar gyfer y farchnad i ddiwallu anghenion tai cymunedau ledled Cymru.
Thank you for that answer. The requirements of the communities in Wales, I think, is a critical part of your answer. You wrote to Bridgend County Borough Council making it clear that, in your view, they should be looking to look at their local development plan in conjunction with that of Rhondda Cynon Taf and Caerphilly. Bridgend has already planned its housing building stock for the next five years, it's already in train, whereas RCT and Caerphilly are nowhere near reaching the targets that they have. Now, I think collaborative working is one thing, but this instruction is going to skew the planning system to divert the building of thousands of houses that are needed in RCT and Caerphilly, potentially into the BCBC area where they're not needed. So, as well as the social effects of that, is it right that the council tax payers in Bridgend will also then have to not just go through the disturbance of building, but support the infrastructure that's going to be needed for those houses? In particular, GP surgeries are already stuffed to the gills.
Diolch am eich ateb. Rwy'n credu bod anghenion y cymunedau yng Nghymru yn rhan allweddol o'ch ateb. Fe ysgrifennoch chi at Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr gan ddweud yn glir, yn eich barn chi, y dylent fod yn edrych ar eu cynllun datblygu lleol ar y cyd â rhai Rhondda Cynon Taf a Chaerffili. Mae Pen-y-bont ar Ogwr eisoes wedi cynllunio eu stoc adeiladu tai ar gyfer y pum mlynedd nesaf, mae eisoes ar y gweill, ond mae Rhondda Cynon Taf a Chaerffili ymhell o gyrraedd eu targedau. Nawr, credaf fod gweithio ar y cyd yn un peth, ond bydd y cyfarwyddyd hwn yn ystumio'r system gynllunio i ddargyfeirio'r gwaith o adeiladu'r miloedd o dai sydd eu hangen yn Rhondda Cynon Taf a Chaerffili, o bosibl i ardal Pen-y-bont ar Ogwr lle nad oes eu hangen. Felly, yn ogystal ag effeithiau cymdeithasol hynny, a yw'n iawn y bydd yn rhaid i dalwyr y dreth gyngor ym Mhen-y-bont ar Ogwr ddioddef y tarfu a ddaw yn sgil yr adeiladu yn ogystal â chynnal y seilwaith y bydd ei angen ar gyfer y tai hynny? Yn benodol, mae meddygfeydd meddygon teulu eisoes yn llawn dop.
Thank you. Well, provisions in the Planning (Wales) Act 2015 do enable local planning authorities to bring forward strategic development plans, and I know there are several local authorities looking at that—you've just mentioned a few of them—and it could be an important mechanism at a regional level, but if they don't want to do that, then, certainly, they can just continue with their local development plans.
Diolch. Wel, mae darpariaethau yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015 yn galluogi awdurdodau cynllunio lleol i gyflwyno cynlluniau datblygu strategol, a gwn fod nifer o awdurdodau lleol yn ystyried hynny—rydych newydd grybwyll rhai ohonynt—a gallai fod yn fecanwaith pwysig ar lefel ranbarthol, ond os nad ydynt yn dymuno gwneud hynny, yna yn sicr, gallant barhau â'u cynlluniau datblygu lleol.
That's great, thank you.
Gwych, diolch yn fawr.
Something that animates quite a lot of local people is the fact that there's no mandate within the planning system for facilities for many of those new estates. So, sometimes you have housing estates that are well-kept and they have provision in that regard, but they don't have parks, they don't have any surgeries, they don't have those things that would create a community. The system, therefore, alienates a lot of people who may not mind having those new houses in their local community, but would welcome some investment in the infrastructure around that. So, what more can you do as a Government to look at how we can build in these facilities to the local planning systems, so that we can be assured that when we're creating homes we're creating communities as well?
Rhywbeth sy'n cynhyrfu llawer o bobl leol yw'r ffaith nad oes unrhyw fandad yn y system gynllunio ar gyfer cyfleusterau ar gyfer llawer o'r ystadau newydd hynny. Felly, weithiau mae gennych ystadau tai sy'n cael eu cadw'n dda ac mae ganddynt ddarpariaeth yn hynny o beth, ond nid oes ganddynt barciau, nid oes ganddynt unrhyw feddygfeydd, nid oes ganddynt y pethau a fyddai'n creu cymuned. Mae'r system, felly, yn gelyniaethu llawer o bobl na fyddent, efallai, yn gwrthwynebu'r tai newydd hyn yn eu cymuned leol, ond byddent yn croesawu rhywfaint o fuddsoddiad yn y seilwaith sydd ynghlwm wrth hynny. Felly, beth arall y gallwch ei wneud fel Llywodraeth i edrych ar sut y gallwn adeiladu'r cyfleusterau hyn i mewn yn y systemau cynllunio lleol, fel y gallwn fod yn sicr, pan fyddwn yn creu cartrefi, ein bod yn creu cymunedau hefyd?
I think the Member raises a very important point. I was talking to the chief planning officer this morning, for instance, around health boards giving evidence when there are new planning developments. They're not mandatory consultees at the moment, and I'm wondering whether they should be because, clearly, primary care provision is very important. So, it's something we're looking at, and, obviously, I'll be very happy to update Members.
Credaf fod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Bûm yn siarad â'r prif swyddog cynllunio y bore yma, er enghraifft, ynglŷn â byrddau iechyd yn rhoi tystiolaeth pan geir datblygiadau cynllunio newydd. Nid ydynt yn ymgyngoreion gorfodol ar hyn o bryd, ac rwy'n meddwl tybed a ddylent fod, oherwydd yn amlwg, mae darpariaeth gofal sylfaenol yn bwysig iawn. Felly, mae'n rhywbeth rydym yn ei ystyried, ac yn amlwg, byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
10. Pa astudiaethau effaith sydd wedi'u cwblhau o oblygiadau cynigion ‘Brexit a’n Tir’ ar gyfer yr iaith Gymraeg? OAQ52685
10. What impact assessments have been completed on the implications of the 'Brexit and our land' proposals for the Welsh language? OAQ52685
As we set out in 'Brexit and our land', we consider the Welsh language to be an inseparable part of the social fabric of parts of rural Wales. A Welsh language impact assessment will be undertaken by the Welsh Government before any final decisions are taken on the design of new schemes.
Fel y nodir gennym yn 'Brexit a'n tir', credwn fod yr iaith Gymraeg yn rhan annatod o wead cymdeithasol rhannau o'r Gymru wledig. Bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal asesiad o'r effaith ar y Gymraeg cyn gwneud unrhyw benderfyniadau terfynol ynglŷn â dyluniad cynlluniau newydd.
Diolch yn fawr. Dyna roeddwn i'n ei amau: hynny yw, dim astudiaeth a dim bwriad i wneud hynny tan i ganlyniadau'r ymgynghoriad gael eu casglu. Rŵan, mae'n amlwg bod tipyn o amser swyddogion ac arian y Llywodraeth wedi cael ei fuddsoddi'n barod i ddatblygu'r cynigion—y rhai sydd yn y ddogfen 'Brexit a'n tir'. Felly, onid ydy'r broses yma, proses y Llywodraeth o ddatblygu polisi, yn gwbl ddiffygiol? Oherwydd y peryg ydy y gwnewch chi gyrraedd y cam nesaf ar ôl ichi gwblhau'r ymgynghoriad a darganfod bod y cynigion yn niweidio'r Gymraeg a meysydd eraill, hefyd, fel yr economi wledig, ac felly mi fydd yn rhaid i chi eu gollwng nhw, a byddwch chi wedyn wedi gwastraffu amser pawb ac adnoddau'r Llywodraeth ac wedi codi dychryn dianghenraid ymhlith y gymuned yng nghefn gwlad.
Thank you very much. That’s what I suspected: no assessments and no intention of doing that until the results of the consultation are collated. Now, it’s clear that a fair bit of officials' time and Government money has already been invested in developing the proposals contained within 'Brexit and our land'. So, isn’t this process, the Government process of developing policy, entirely flawed? Because the risk is that you will reach the next stage after you’ve completed the consultation and find that the proposals are damaging to the Welsh language and other areas, such as the rural economy, and therefore you will have to drop them, and then you will have wasted everyone's time and Government resources and will have unnecessarily caused anxiety among rural communities.
No, not at all, because as I said in an earlier answer—I think it was to Llyr—we haven't done those assessments and that modelling because we are out to consultation. But, I said in my opening remarks to you that we specifically included the Welsh language in that document, and I also think 'Brexit and our land' has a very community and cultural focus, and, of course, the Welsh language is an integral part of that. The agricultural sector is probably the sector in Wales that uses the Welsh language the most, and I absolutely want to protect that. We are committed, as I mentioned, to keeping farmers on the land and to working with them for that prosperous future, and that offer, I think, will ensure that we have a future for the Welsh language, by creating stability and long-term viability for our farmers.
Na, dim o gwbl, oherwydd fel y dywedais mewn ateb cynharach—i Llyr, rwy'n credu—nid ydym wedi cynnal yr asesiadau hynny a'r gwaith modelu hwnnw gan ein bod yn ymgynghori ar hyn o bryd. Ond dywedais yn fy sylwadau agoriadol i chi ein bod wedi cynnwys y Gymraeg yn benodol yn y ddogfen honno, a chredaf hefyd fod gan 'Brexit a'n tir' ffocws cymunedol a diwylliannol cryf, ac wrth gwrs, mae'r Gymraeg yn rhan annatod o hynny. Y sector amaethyddol, yn ôl pob tebyg, yw'r sector sy'n defnyddio fwyaf ar y Gymraeg yng Nghymru, ac yn sicr, rwy'n awyddus i ddiogelu hynny. Rydym wedi ymrwymo, fel y soniais, i gadw ffermwyr ar y tir ac i weithio gyda hwy i sicrhau dyfodol ffyniannus, ac yn fy marn i, bydd y cynnig hwnnw'n sicrhau bod gennym ddyfodol i'r Gymraeg, drwy greu sefydlogrwydd a hyfywedd hirdymor i'n ffermwyr.
Wel, rwy'n cytuno â Siân Gwenllian. Nid oes pwynt cynnwys cwestiwn mewn ymgynghoriad am rywbeth nad ydych chi wedi cynnig unrhyw dystiolaeth arno. Nid yw cwpwl o eiriau ystrydebol ar le mae'r iaith Gymraeg mewn cymunedau gwledig really ddim yn cyfrif. A gawsoch chi unrhyw gyngor gan Gomisiynydd y Gymraeg ynghylch sut i gasglu a chyfleu tystiolaeth cyn ymgynghori?
Well, I agree with Siân Gwenllian. There's no point including a question in a consultation for something that you've not offered any evidence for. A few clichéd words about the place of the Welsh language in rural communities really doesn't count. Did you receive any advice from the Welsh Language Commissioner about how to collate the evidence before consulting?
If we'd have done extensive modelling and impact assessments before the consultation, I would be criticised for that. You just can't please some people and, unfortunately, I think this is the most appropriate way to do it. All the modelling and assessments, as I said, will be done before we go out to consultation in the spring on the specific schemes. There has been contact with the Welsh Language Commissioner at an official level, and also I have had discussions with ministerial colleagues.
Pe baem wedi cynnal asesiadau effaith a gwneud gwaith modelu helaeth cyn yr ymgynghoriad, buaswn wedi cael fy meirniadu am hynny. Ni allwch fodloni rhai pobl, ac yn anffodus, credaf mai hon yw'r ffordd fwyaf priodol o'i wneud. Fel y dywedais, cwblheir yr holl waith modelu ac asesiadau cyn y byddwn yn ymgynghori yn y gwanwyn ar y cynlluniau penodol. Cafwyd cyswllt gyda Chomisiynydd y Gymraeg ar lefel swyddogol, ac rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda chyd-Weinidogion.
Y cwestiwn olaf yw cwestiwn 11—Mick Antoniw.
The final question is question 11—Mick Antoniw.
11. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i safbwyntiau darparwyr gofal iechyd yn ystod y broses gynllunio? OAQ52662
11. What consideration does the Welsh Government give to the views of healthcare providers during the planning process? OAQ52662
Thank you. Local health boards are a specific consultation body set out in local development plan regulations. They provide advice to local planning authorities on the land requirements for the development of their own estate and the ability of new development to be served by existing and proposed health facilities.
Diolch. Mae byrddau iechyd lleol yn gyrff ymgynghori penodol a nodir yn rheoliadau'r cynlluniau datblygu lleol. Maent yn darparu cyngor i awdurdodau cynllunio lleol ynglŷn â gofynion tir ar gyfer datblygu eu hystâd eu hunain yn ogystal â'r gallu i ddatblygiadau newydd gael eu gwasanaethu gan gyfleusterau iechyd presennol ac arfaethedig.
Thank you, Cabinet Secretary. You'll know that I've written to you about this matter that, in practice, very little happens in terms of consultation with the health boards. Many of them do not engage with it properly and it certainly doesn't feed down to the general practice level.
In a number of recent applications involving substantial planning developments in my constituency what we actually found out was that the GP practices themselves are not engaged in the process—they are not statutory consultees, even though the ability to provide vital health services in those communities are important. And we've had GP practices telling us that if certain developments go ahead, they will not be able to deliver the level of health service, and it will have an adverse impact. Isn't it about time that we actually changed the process now so that, when we have such applications—and there are many of them going on in the Taff Ely area—there is a direct and statutory consultation process, engaging with those vital public services, in particular the health services that have such vital information to give, to be taken into account when consideration is given to whether or not to give planning permission?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi ysgrifennu atoch ynglŷn â'r mater hwn, mai ychydig iawn sy'n digwydd, yn ymarferol, o ran ymgynghori â byrddau iechyd. Mae llawer ohonynt yn methu ymroi i hyn yn briodol, ac yn sicr, nid yw'n bwydo i lawr i lefel ymarfer cyffredinol.
Mewn nifer o geisiadau diweddar sy'n ymwneud â datblygiadau cynllunio sylweddol yn fy etholaeth, yr hyn a welsom mewn gwirionedd oedd nad yw'r practisau meddygon teulu eu hunain yn ymwneud â'r broses—nid ydynt yn ymgyngoreion statudol, er bod gallu darparu gwasanaethau iechyd hanfodol yn y cymunedau hynny'n bwysig. Ac mae practisau meddygon teulu wedi dweud wrthym, os bydd rhai datblygiadau yn mynd rhagddynt, na fyddant yn gallu darparu'r lefel o wasanaeth iechyd, a bydd yn cael effaith andwyol. Onid yw'n hen bryd inni newid y broses bellach er mwyn sicrhau, pan fyddwn yn derbyn ceisiadau o'r fath—ac mae llawer ohonynt ar y gweill yn ardal Taf Elái—y ceir proses ymgynghori statudol ac uniongyrchol, gan ymgysylltu â'r gwasanaethau cyhoeddus hanfodol hynny, yn enwedig y gwasanaethau iechyd sydd â'r fath wybodaeth hanfodol i'w rhoi, a'u cadw mewn cof wrth ystyried a ddylid rhoi caniatâd cynllunio ai peidio?
Well, you will have heard me say in an earlier answer to Bethan Sayed that I am looking at whether health boards should be mandatory consultees in this decision making. I think, in many cases, the capacity of primary care facilities is really an important, material consideration when you are planning the merits of having a development in a certain area.
I do expect local health boards to be engaged in the preparation of LDPs with planning authorities, given their responsibility, obviously, for providing primary care services for the local population. I think it's really important that GP surgeries, on an individual basis, feed into that process also.
Wel, fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb cynharach i Bethan Sayed fy mod yn ystyried a ddylai byrddau iechyd fod yn ymgyngoreion gorfodol yn y broses o wneud y penderfyniadau. Mewn llawer o achosion, credaf fod capasiti'r cyfleusterau gofal sylfaenol yn ystyriaeth bwysig a pherthnasol iawn wrth i chi gynllunio rhinweddau datblygiad mewn ardal benodol.
Rwy'n disgwyl i fyrddau iechyd lleol gymryd rhan yn y broses o baratoi cynlluniau datblygu lleol gydag awdurdodau cynllunio, o gofio eu cyfrifoldeb, yn amlwg, i ddarparu gwasanaethau gofal sylfaenol ar gyfer y boblogaeth leol. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod meddygfeydd, ar sail unigol, yn bwydo i mewn i'r broses honno hefyd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Mae cwestiwn 1 [OAQ52692] wedi'i dynnu'n ôl, felly cwestiwn 2, David Rees.
The next item, therefore, is the questions to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services. Question 1 is withdrawn. Question 2, David Rees.
2. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch dyfodol y gwasanaeth prawf yng Nghymru? OAQ52694
2. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Ministry of Justice regarding the future of the probation service in Wales? OAQ52694
I met with UK Ministers in July and regularly meet with the head of Her Majesty's Prison and Probation Service in Wales to discuss the probation services provided to Welsh prisoners.
Cyfarfûm â Gweinidogion y DU ym mis Gorffennaf ac rwy’n cyfarfod yn rheolaidd â phennaeth Gwasanaeth Carchardai a Phrawf ei Mawrhydi yng Nghymru i drafod y gwasanaethau prawf a ddarperir i garcharorion Cymru.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. As you're aware, in 2014, the then Tory-led UK Government decided to privatise the probation service, splitting it in two: the National Probation Service and the community rehabilitation companies, which are also here in Wales. Now, last December, we had a report from the chief inspector of the Her Majesty's Inspectorate of Probation, Dame Glenys Stacey, which expressed deep concern over the failures of the privatisation and the chaos that existed in the system. Last week, she had another report expressing deep and grave concerns over the safety of victims of domestic abuse because of the failure of those private companies to protect those victims from their abusers.
Now, it's time, surely, that these contracts were killed now and that this whole responsibility was transferred to the Welsh Government. Do you agree with me that the UK Government needs to take action—not in 2020, two years down the line when these are going to have been failing for another two years, but now, and transfer these to the Welsh Government so that you can take the actions necessary for Welsh citizens?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, yn 2014, penderfynodd Llywodraeth Geidwadol y DU ar y pryd breifateiddio'r gwasanaeth prawf gan ei hollti'n ddwy ran: y Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r cwmnïau adsefydlu cymunedol, sydd hefyd i’w cael yma yng Nghymru. Nawr, fis Rhagfyr diwethaf, cawsom adroddiad gan brif arolygydd Arolygiaeth Prawf Ei Mawrhydi, y Fonesig Glenys Stacey, a fynegodd gryn bryder ynglŷn â methiannau'r broses breifateiddio a'r anhrefn a oedd yn bodoli yn y system. Yr wythnos diwethaf, roedd ganddi adroddiad arall yn mynegi pryderon dwys a difrifol ynghylch diogelwch dioddefwyr cam-drin domestig oherwydd methiant y cwmnïau preifat hynny i ddiogelu'r dioddefwyr rhag y rhai a oedd yn eu cam-drin.
Nawr, mae'n hen bryd lladd y contractau hyn bellach a throsglwyddo’r cyfrifoldeb hwn i Lywodraeth Cymru. A ydych yn cytuno fod angen i Lywodraeth y DU roi camau ar waith—nid yn 2020, ddwy flynedd yn y dyfodol pan fydd y rhain wedi bod yn methu am ddwy flynedd arall, ond yn awr, a'u trosglwyddo i Lywodraeth Cymru fel y gallwch gymryd y camau angenrheidiol ar ran dinasyddion Cymru?
I do agree with the Member for Port Talbot, in terms of the analysis that he has of the failures of the probation service. These are matters I have discussed both with the service itself and with Ministers in the United Kingdom Government. I agree with him also that these matters should properly be held here, and be the responsibility of the Welsh Government. He may be interested to know that the UK Government did announce in July that there would be a consultation on the future of the probation service. The Welsh Government has responded to that consultation. I will be leading a debate in this place on 23 October to listen to what Members have to say about how they want to see the service developed in Wales, but I was very pleased to see that the proposals that the Ministry of Justice are making for Wales are distinct and recognise the distinct position of Wales. I believe they are a first step on the route to the sort of probation service that delivers coherent and holistic services in Wales and delivers for the people of Wales.
Rwy'n cytuno â'r Aelod dros Bort Talbot, o ran ei ddadansoddiad o fethiannau'r gwasanaeth prawf. Mae'r rhain yn faterion rwyf wedi'u trafod gyda'r gwasanaeth ei hun a chyda Gweinidogion yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Rwy'n cytuno ag ef mai yma y dylai'r materion hyn fod, yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru. Efallai y byddai'n falch o wybod bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ym mis Gorffennaf y byddai ymgynghoriad yn cael ei gynnal ar ddyfodol y gwasanaeth prawf. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw. Byddaf yn arwain dadl yn y lle hwn ar 23 Hydref i wrando ar yr hyn sydd gan yr Aelodau i'w ddweud ynglŷn â sut yr hoffent weld y gwasanaeth yn cael ei ddatblygu yng Nghymru, ond roeddwn yn falch iawn o weld bod y cynigion y mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn eu gwneud ar gyfer Cymru yn neilltuol ac yn cydnabod sefyllfa neilltuol Cymru. Credaf mai dyma'r cam cyntaf ar y llwybr at y math o wasanaeth prawf sy'n darparu gwasanaethau cydlynol a chyfannol yng Nghymru ac sy'n cyflawni ar gyfer pobl Cymru.
The Tories' ideological privatisation of the probation service has been an unmitigated, if not predictable, disaster. It's left existing probation staff feeling demoralised, and it's also increased the danger posed to the public. The Tories should be full of regret and shame for wrecking what was an effective public service.
In a briefing earlier year, Napo, the trade union representing probation officers, said that the present structure has probably come too far to be reversed, but they have proposed some measures to ameliorate the consequences of probation privatisation. This includes the establishment of a locally accountable commissioning body that could comprise the Welsh Government and our police and crime commissioners. While we wait for the devolution of the probation service, would you be willing to take part in such a body, and can you tell us whether you've begun talks to progress such an arrangement yet?
Mae ideoleg y Torïaid o breifateiddio'r gwasanaeth prawf wedi bod yn drychineb llwyr, os nad yn un ragweladwy. Mae wedi gwangalonni'r staff prawf presennol, ac mae hefyd wedi cynyddu'r perygl a wynebir gan y cyhoedd. Dylai'r Torïaid fod yn llawn edifeirwch a chywilydd am chwalu'r hyn a oedd yn wasanaeth cyhoeddus effeithiol.
Mewn cyfarfod briffio yn gynharach eleni, dywedodd Napo, yr undeb llafur sy'n cynrychioli swyddogion prawf, fod y strwythur presennol wedi dod yn rhy bell i'w wrthdroi mae'n debyg, ond maent wedi argymell rhai mesurau i leddfu effeithiau preifateiddio'r gwasanaeth prawf. Mae hyn yn cynnwys sefydlu corff comisiynu sy'n atebol yn lleol a allai gynnwys Llywodraeth Cymru a'n comisiynwyr heddlu a throseddu. Wrth inni aros i'r gwasanaeth prawf gael ei ddatganoli, a fyddech yn barod i gymryd rhan mewn corff o'r fath, ac a allwch ddweud wrthym a ydych wedi dechrau trafodaethau i ddatblygu trefniant o'r fath eto?
Presiding Officer, in my earlier answer, I said I've been in discussion on these matters at both a ministerial and official level for some time, and I've made that point clear to Members here on previous occasions. I do recognise the proposal made by the Member for the Rhondda, and I am very happy to enter into conversations about that. However, at the moment, we are looking at the reunification of the probation service in Wales, as a single, publicly accountable service. We are looking at the way in which the community rehabilitation contracts are ended in Wales, and that the service is provided as a single, coherent, public service—and that is the basis of the conversations I'm having at the moment. And it is to further explore Members' views on these matters that I have proposed that we have a debate on this matter later in the month.
Lywydd, yn fy ateb cynharach, dywedais fy mod wedi bod yn trafod y materion hyn ar lefel weinidogol a swyddogol ers peth amser, ac rwyf wedi dweud hynny'n glir wrth yr Aelodau yma yn y gorffennol. Rwy'n cydnabod y cynnig a wnaed gan yr Aelod dros y Rhondda, ac rwy'n fwy na pharod i gynnal trafodaethau ynglŷn â hynny. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, rydym yn ystyried ailuno'r gwasanaeth prawf yng Nghymru, i fod yn un gwasanaeth sy'n atebol i'r cyhoedd. Rydym yn edrych ar y ffordd y caiff y contractau adsefydlu cymunedol eu dirwyn i ben yng Nghymru, a bod y gwasanaeth yn cael ei ddarparu fe un gwasanaeth cyhoeddus cydlynol—a dyna yw sail y sgyrsiau rwy'n eu cael ar hyn o bryd. Ac er mwyn archwilio safbwyntiau'r Aelodau ar y materion hyn ymhellach, rwyf wedi cynnig cael dadl ar y mater yn ddiweddarach y mis hwn.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu blaenoriaethau setliad ariannu Llywodraeth Cymru ar gyfer Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot? OAQ52690
3. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government's funding settlement priorities for Neath Port Talbot County Borough Council? OAQ52690
Cafodd blaenoriaethau cyffredin y Llywodraeth ar gyfer y gyllideb, gan gynnwys y cyllid ar gyfer awdurdodau lleol, eu hamlinellu ddoe. Byddaf yn cyhoeddi setliad llywodraeth leol dros dro ar 9 Hydref.
The Government’s overall budget priorities, including the funding for local authorities, were set out yesterday. I will announce the provisional local government settlement on 9 October.
Cwpwl o wythnosau nôl, fe wnaethom ni glywed gan brif weithredwr cyngor Castell-nedd Port Talbot yn dweud y byddai'n rhaid iddyn nhw wneud pobl yn ddiwaith pe na byddai'r arian yn dod ar gyfer codiad cyflog athrawon o Lywodraeth San Steffan yn ganolog. Wrth gwrs, rydw i'n browd i ddweud bod Ben Lake, Aelod Seneddol Plaid Cymru, wedi gofyn am yr arian hynny i ddod o Lywodraeth San Steffan yn y Senedd yno, ac mae e wedi helpu yn fawr iawn i sicrhau bod yr arian yn dod i Gymru. Ac felly, a allaf i ofyn pryd fydd yr arian hynny yn mynd i gyngor Castell-nedd Port Talbot, fel nad oes rhaid iddyn nhw ystyried gwneud pobl yn ddiwaith, ac fel eu bod yn gallu rhoi'r codiad cyflog, sydd yn haeddiannol iawn, i athrawon yn y cyngor sir hynny?
A few weeks ago, we heard from the chief executive of Neath Port Talbot County Borough Council saying that they would have to make people redundant unless funding was made available for the teachers' pay rise from the Westminster Government centrally. Now, I’m proud to say that Ben Lake, Plaid Cymru MP, has requested that funding from the Westminster Government in Parliament there, and he has been of great assistance in ensuring that the funding will be made available to Wales. So, can I ask when will that funding be provided to Neath Port Talbot council, so that they don’t have to consider redundancies, and so that they can give the very deserved pay rise to teachers within that council?
Mi oedd yna ddatganiad ddoe gan y Gweinidog cyllid fod Llywodraeth Cymru yn mynd i ariannu'r codiad cyflog i athrawon yn llawn, ac mi fydd hynny yn digwydd fel rhan o'r setliad ac fel rhan o'r gyllideb y flwyddyn nesaf.
There was a statement yesterday from the finance Secretary, stating that Welsh Government will fund the teachers’ pay increase in full, and that will happen as part of the settlement and as part of next year’s budget.
Cabinet Secretary, whilst I appreciate the statement yesterday indicating that the teachers' pay rise will be funded by the Welsh Government, Neath Port Talbot council still is facing a huge deficit in its budget, and will be facing the challenges that they have to come up to with cuts that no-one wants to make to our public services. Will you therefore look at the needs of the communities, because that's the crucial element? Often, we need to reflect upon the needs and the deprivation within the county boroughs to ensure that they get a fair treatment from the Welsh Government so that they can deliver the services that they are tired of having to cut to the bare bones every year. It's time, I think, that we need to support the local councils to ensure that they can deliver services to the local people.
Ysgrifennydd y Cabinet, er fy mod yn gwerthfawrogi'r datganiad ddoe a oedd yn n nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu'r cynnydd mewn cyflogau athrawon, mae cyngor Castell-nedd Port Talbot yn dal i wynebu diffyg enfawr yn eu cyllideb, a byddant yn wynebu'r heriau y mae'n rhaid iddynt eu hwynebu er mwyn gwneud toriadau nad oes unrhyw un am eu gwneud i'n gwasanaethau cyhoeddus. A wnewch chi felly edrych ar anghenion y cymunedau, gan mai honno yw'r elfen allweddol? Yn aml, mae angen inni fyfyrio ar yr anghenion a'r amddifadedd yn y bwrdeistrefi sirol i sicrhau eu bod yn cael eu trin yn deg gan Lywodraeth Cymru fel y gallant ddarparu'r gwasanaethau y maent wedi blino ar orfod eu torri hyd at yr asgwrn bob blwyddyn. Credaf ei bod hi'n bryd inni gefnogi'r cynghorau lleol er mwyn sicrhau eu bod yn gallu darparu gwasanaethau i'r bobl leol.
I do agree with that, and the Member will know from his own experience that local authorities in Wales have been protected in a way that they haven't been in England. Whilst we have some very difficult, sometimes, conversations at our various meetings with local government, do you know, I am still yet to the local government leaders say, 'What we need is the policies that are being delivered across the border in England'? So, we are doing our best to protect local government, but I also recognise that that is difficult for local authority leaders at the moment, and that it will continue to be difficult for some time in the future. I am confident that the current funding formula and funding structures we have in place mean that Neath Port Talbot, as with all other local authorities, get what they're entitled to—get a fair settlement—although it isn't the settlement that neither they nor I would wish to deliver. We heard from the Prime Minister this morning, saying that the age of austerity was over. Well, I'm looking forward to seeing her cheque book.
Rwy'n cytuno â hynny, a bydd yr Aelod yn gwybod o'i brofiad ei hun fod awdurdodau lleol yng Nghymru wedi'u diogelu mewn ffordd nad ydynt wedi cael eu diogelu yn Lloegr. Er ein bod yn cael sgyrsiau anodd iawn weithiau yn ein gwahanol gyfarfodydd â llywodraeth leol, wyddoch chi, rwyf eto i glywed arweinwyr llywodraeth leol yn dweud, 'Yr hyn sydd ei angen arnom yw'r polisïau sy'n cael eu darparu dros y ffin yn Lloegr'? Felly, rydym yn gwneud ein gorau i ddiogelu llywodraeth leol, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod hynny'n anodd i arweinwyr awdurdodau lleol ar hyn o bryd, ac y bydd yn parhau i fod yn anodd am beth amser yn y dyfodol. Rwy'n hyderus fod y fformiwla ariannu bresennol a'r strwythurau cyllido sydd gennym ar waith yn golygu bod Castell-nedd Port Talbot, fel pob awdurdod lleol arall, yn cael yr hyn y mae ganddynt hawl i'w gael—setliad teg—er nad dyma'r setliad y byddent hwy na minnau wedi dymuno'i gael. Clywsom Brif Weinidog y DU y bore yma yn dweud bod oes cyni wedi dod i ben. Wel, rwy'n edrych ymlaen at weld ei llyfr siec.
Cabinet Secretary, Neath Port Talbot, like all Welsh councils, are having to roll back social care provision due to massive shortfalls in their budgets. Social care provision is one of the most important services a local authority provides. What discussions have you had with your local government colleagues about measures they can take to protect and enhance social care provision so they can avoid closing services that so many depend on?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae Castell-nedd Port Talbot, fel pob un o gynghorau Cymru, yn gorfod lleihau'r ddarpariaeth gofal cymdeithasol o ganlyniad i ddiffygion enfawr yn eu cyllidebau. Mae'r ddarpariaeth gofal cymdeithasol yn un o'r gwasanaethau pwysicaf y mae awdurdod lleol yn eu darparu. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cydweithwyr mewn llywodraeth leol ynglŷn â'r camau y gallant eu cymryd i ddiogelu a gwella'r ddarpariaeth gofal cymdeithasol fel y gallant osgoi cau gwasanaethau y mae cymaint o bobl yn dibynnu arnynt?
Social care is one of those areas of the settlement that we have sought to give enhanced protection to. The finance Minister yesterday made clear that we'll be investing an additional £20 million as part of the funding settlement itself, an additional £30 million through additional grant funding, and another £30 million as part of the social care partnership for health and local government. So, we are seeking to ensure that social care has the funding that it doesn't have across the border. We all know that, across the border—. We've seen significant cuts to social care budgets in Wales. We are seeking to protect those same budgets.
Mae gofal cymdeithasol yn un o'r meysydd hynny yn y setliad rydym wedi ceisio sicrhau gwell diogelwch ar ei gyfer. Dywedodd y Gweinidog cyllid yn glir ddoe y byddwn yn buddsoddi £20 miliwn yn ychwanegol fel rhan o'r setliad ariannu ei hun, £30 miliwn yn ychwanegol drwy gyllid grant ychwanegol, a £30 miliwn arall yn rhan o'r bartneriaeth gofal cymdeithasol ar gyfer iechyd a llywodraeth leol. Felly, rydym yn ceisio sicrhau bod gofal cymdeithasol yn cael yr arian nad yw'n ei gael dros y ffin. Mae pawb ohonom yn gwybod, dros y ffin—. Rydym wedi gweld toriadau sylweddol i gyllidebau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rydym yn ceisio diogelu'r cyllidebau hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. This morning you issued a joint written statement with the Minister for Housing and Regeneration on the early prevention, intervention and support grant. You spoke about planning, commissioning and delivering services reflecting the complexity of people's lives, and the inter-relationships between their support needs. You confirmed what the finance Secretary said yesterday: that the grant would be split in two, between housing-related and non-housing-related elements, with the establishment of a children and communities grant for the pieces falling within your remit. You also said that you'll work in partnership with local authorities and wider stakeholders to take forward the new arrangements, and emphasised the importance of early intervention and prevention. Can you therefore confirm, or will you confirm, whether that funding will now be ring-fenced, as grants generally are, or will it be going into the revenue support grant? If it's not ring-fenced, how will the Welsh Government be monitoring and evaluating outcomes to establish whether this money actually found its way to where it was intended?
Diolch, Lywydd. Y bore yma, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig ar y cyd â'r Gweinidog Tai ac Adfywio ar y grant ymyrraeth gynnar, atal a chymorth. Fe sonioch chi am gynllunio, comisiynu a darparu gwasanaethau sy'n adlewyrchu cymhlethdod bywydau pobl, a'r gydberthynas rhwng eu hanghenion cymorth. Fe gadarnhaoch chi'r hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd cyllid ddoe: y byddai'r grant yn cael ei rannu'n ddwy ran, rhwng elfennau sy'n gysylltiedig â thai ac elfennau nad ydynt yn gysylltiedig â thai, ac yn sefydlu grant plant a chymunedau ar gyfer yr elfennau sy'n rhan o'ch cylch gwaith. Fe ddywedoch chi hefyd y byddwch yn gweithio mewn partneriaeth gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid ehangach i ddatblygu'r trefniadau newydd, ac fe bwysleisioch chi bwysigrwydd atal ac ymyrryd yn gynnar. A allwch chi gadarnhau felly, neu a wnewch chi gadarnhau, a fydd y cyllid hwnnw'n cael ei glustnodi bellach, fel sy'n wir am grantiau yn gyffredinol, neu a fydd yn mynd i mewn i'r grant cynnal refeniw? Os na chaiff ei glustnodi, sut y bydd Llywodraeth Cymru'n monitro ac yn gwerthuso'r canlyniadau i ganfod a gyrhaeddodd yr arian hwn lle y bwriadwyd iddo gyrraedd?
Can I, before answering, Presiding Presiding Officer, welcome the new Conservative spokesperson to his place? I hope I gave him a more enthusiastic welcome than some of his colleagues did this afternoon. [Laughter.] I really feel they could do better there. Can I say that I'm looking forward to many conversations and engagement with you, Mark, over the coming period?
In terms of the grant that you refer to, we have been giving real, deep consideration to how we bring together the integration that we want to see, whilst ensuring that that money continues to reach the recipients who need it, and does so in a coherent way that enables their needs to be met. I hope that the decision we have announced today—in terms of a two-grant model, if you like, which we are giving an undertaking that we will maintain for the rest of the Assembly—is one that will meet the needs of recipients but will also allow local authorities and others to deliver the sort of integration that they require. But, in direct answer to your question, yes, we will ensure that those grants do have their own integrity.
Cyn ateb, Lywydd, a gaf fi groesawu llefarydd newydd y Ceidwadwyr i'w le? Rwy'n gobeithio fy mod wedi rhoi croeso mwy brwd iddo nag y gwnaeth rhai o'i gyd-Aelodau y prynhawn yma. [Chwerthin.] Rwy'n teimlo y gallent fod wedi gwneud yn well yn hynny o beth. A gaf fi ddweud fy mod yn edrych ymlaen at lawer o sgyrsiau ac at ymwneud â chi, Mark, dros y cyfnod i ddod?
O ran y grant y cyfeiriwch ato, rydym wedi bod yn ystyried yn fanwl sut y gallwn ddod â'r integreiddio yr hoffem ei weld ynghyd, gan sicrhau bod yr arian hwnnw'n parhau i gyrraedd y bobl sydd ei angen, a bod hynny'n digwydd mewn ffordd gydlynol sy'n galluogi i'w hanghenion gael eu diwallu. Rwy'n gobeithio bod y penderfyniad a gyhoeddwyd gennym heddiw—o ran model dau grant, os mynnwch, yr ymrwymwn i'w gynnal am weddill oes y Cynulliad—yn un a fydd yn diwallu anghenion derbynwyr ond y bydd hefyd yn caniatáu i awdurdodau lleol ac eraill sicrhau'r math o integreiddio sydd ei angen arnynt. Ond i ateb eich cwestiwn yn uniongyrchol, byddwn, fe fyddwn yn sicrhau cyfanrwydd y grantiau hynny.
Well, I'll look forward to exploring that further with you in the future to establish what 'integrity' means in that context. Now, we know—and I know it's not directly in your brief, but I'll get to the relevance—that the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 Part 2 code of practice and guidance puts in place a system where people are full partners in the design and operation of care and support, giving them, quote,
'clear and unambiguous rights and responsibilities.'
Now, in your statement today—your written statement—you refer to planning, commissioning and delivering services, and I'm regularly having concerns and allegations expressed to me that we're still seeing consultation from above after decisions have been reached and then commissioning on a traditional commissioning model, which can disadvantage local providers.
Earlier this summer, in Flintshire, the council awarded its service contract to provide disability support services to the non-local provider who'd had it previously. I attended their annual general meeting, asked the people present—90 per cent of whom were disabled—whether they had been involved, as the legislation said that they should have been, in the design and delivery of their services, and they all told me that they had not been involved. Given your responsibilities for local government, for planning, commissioning and delivering services, and for voluntary sector and related issues, how do you propose to help local authorities better understand that this isn't an option, it's a requirement of Welsh Government legislation that had the support of all parties here in the last Assembly, and that they must start doing this?
Wel, rwy'n edrych ymlaen at archwilio'r mater hwnnw ymhellach gyda chi yn y dyfodol er mwyn sefydlu beth y mae 'cyfanrwydd' yn ei olygu yn y cyd-destun hwnnw. Nawr, fe wyddom—a gwn nad yw'n rhan uniongyrchol o'ch briff, ond fe ddof at y rheswm pam ei fod yn berthnasol—fod Rhan 2 o god ymarfer a chanllawiau Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn rhoi system ar waith lle mae pobl yn bartneriaid llawn yn y broses o lunio a gweithredu gofal a chymorth, gan roi, ac rwy'n dyfynnu,
'hawliau a chyfrifoldebau clir i bobl'
Nawr, yn eich datganiad heddiw—eich datganiad ysgrifenedig—rydych yn cyfeirio at gynllunio, comisiynu a darparu gwasanaethau, ac mae pobl yn dod ataf yn rheolaidd yn mynegi pryderon am y ffaith ein bod yn dal i weld ymgynghori oddi fry ar ôl i benderfyniadau gael eu gwneud a chomisiynu wedyn ar fodel comisiynu traddodiadol, sy'n gallu bod yn anfantais i ddarparwyr lleol.
Yn gynharach yr haf hwn, yn Sir y Fflint, dyfarnodd y cyngor ei gontract gwasanaeth i ddarparu gwasanaethau cymorth anabledd i'r darparwr nad oedd yn lleol a oedd wedi'i gael o'r blaen. Mynychais eu cyfarfod cyffredinol blynyddol, a gofyn i'r bobl a oedd yn bresennol—roedd 90 y cant ohonynt yn anabl—a oeddent wedi bod yn rhan o'r broses o gynllunio a darparu eu gwasanaethau, oherwydd roedd y ddeddfwriaeth yn dweud y dylent fod wedi bod yn rhan ohoni, a dywedodd pob un ohonynt wrthyf nad oeddent wedi cymryd rhan. O ystyried eich cyfrifoldebau mewn perthynas â llywodraeth leol, o ran cynllunio, comisiynu a darparu gwasanaethau, ac o ran y sector gwirfoddol a materion cysylltiedig, sut rydych yn bwriadu helpu awdurdodau lleol i ddeall nad opsiwn yw hwn, ond un o ofynion deddfwriaeth Llywodraeth Cymru a gafodd ei chefnogi gan bob plaid yma yn y Cynulliad diwethaf, a bod yn rhaid iddynt ddechrau gwneud hyn?
We will be evaluating the pathfinders and looking at many of the issues that you've raised this afternoon as a part of that. The interim report was published today, and we will continue to work with the independent evaluators to understand some of those issues before their final report is published, which, I hope, will be in the early summer of next year.
But the purpose of bringing together these grants, creating the housing support grant and creating the children and communities grant, is to pilot and to drive new ways of working—sure, involving people in designing these grants and designing the projects and programmes that support those people, but also integrating different functions, integrating services and integrating organisations to work more closely together. It is exactly the sort of reform programme that we want to see in local government where we are able to invest in people but actually achieve far more than we could have done if we were working in silos under the previous system.
Byddwn yn gwerthuso'r cynlluniau braenaru ac yn edrych ar lawer o'r materion rydych wedi'u codi y prynhawn yma fel rhan o hynny. Cafodd yr adroddiad interim ei gyhoeddi heddiw, a byddwn yn parhau i weithio gyda'r gwerthuswyr annibynnol i ddeall rhai o'r materion hynny cyn y bydd eu hadroddiad terfynol yn cael ei gyhoeddi, a gobeithio y bydd hynny'n digwydd ddechrau'r haf y flwyddyn nesaf.
Ond diben dod â'r grantiau hyn at ei gilydd, gan greu'r grant cymorth tai a chreu'r grant plant a chymunedau, yw treialu ac ysgogi ffyrdd newydd o weithio—ie, cynnwys pobl yn y gwaith o lunio'r grantiau hyn a llunio'r prosiectau a'r rhaglenni sy'n cefnogi'r bobl hynny, ac integreiddio swyddogaethau gwahanol hefyd, integreiddio gwasanaethau ac integreiddio sefydliadau i gydweithio'n agosach. Dyma'n union y math o raglen ddiwygio rydym eisiau ei gweld mewn llywodraeth leol lle rydym yn gallu buddsoddi mewn pobl, ond lle gallwn gyflawni llawer mwy nag y gallem fod wedi'i wneud pe baem yn gweithio mewn seilos o dan y system flaenorol.
Well, I hope the Welsh Government will help local authorities better understand how they're supposed to reconcile commissioning and procurement requirements with co-production and co-design of services with local people, where the co-design may be different to the commissioning choice.
My final question relates to poverty—again, not a matter in your brief, although many of the key agencies and services are. In the middle of July, I went to a Wales Centre for Public Policy event in Bangor University, 'Reigniting Debate on Rural Poverty: Evidence, Practice & Policy Implications'. This emphasised the importance of the third sector, it highlighted a lack of integrated rural policy, an asset-based approach in line with the well-being Act being required, the need to value expertise and reach the voluntary sector and wider community through local empowerment and the Welsh Government's leader approach, and identified a gap between policy and practice, with good intentions not followed through.
Similarly, last week, you might have seen that the Bevan Foundation circulated a report from the Social Metrics Commission, which is an independent commission that has brought to bear thinkers from across the political spectrum to look at a new approach to measuring poverty. They tell us that the remeasurement will have more accurate estimates of things like housing, childcare, disability, the length of time a family's been in poverty and so on, that 24 per cent of the population of Wales live in poverty, and a higher proportion of people live in poverty in Wales than any other nation. And they say they welcome—the Bevan Foundation welcome—the launch of the new measure, and the new measure provides a much more realistic and nuanced understanding of poverty in Wales. But how do you respond to their statement that this should be used to inform a comprehensive and practical action by the Welsh Government, local authorities, businesses and other bodies, such as those referred to in the rural poverty report I mentioned earlier, to solve poverty in Wales?
Wel, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu awdurdodau lleol i ddeall yn well sut y dylent gysoni gofynion comisiynu a chaffael â chydgynhyrchu a chydgynllunio gwasanaethau gyda phobl leol, lle mae'r cydgynllunio'n wahanol o bosibl i'r dewis comisiynu.
Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â thlodi—unwaith eto, nid yw'n rhan o'ch briff, ond mae llawer o'r asiantaethau a'r gwasanaethau allweddol yn rhan ohono. Yng nghanol mis Gorffennaf, euthum i ddigwyddiad a gynhaliwyd gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru ym Mhrifysgol Bangor, 'Ailddechrau’r Drafodaeth ynglŷn â Thlodi Gwledig: Tystiolaeth, Ymarfer a Goblygiadau Polisi'. Roedd yn pwysleisio pwysigrwydd y trydydd sector, yn tynnu sylw at ddiffyg polisi gwledig integredig, y galw am ddull ar sail asedau yn unol â'r Ddeddf llesiant, yr angen i roi gwerth ar arbenigedd a chyrraedd y sector gwirfoddol a'r gymuned ehangach drwy rymuso lleol a dull arweinydd Llywodraeth Cymru, a nodwyd bwlch rhwng polisi ac arferion, pan nad oedd bwriadau da yn cael eu cyflawni.
Yn yr un modd, yr wythnos diwethaf, efallai eich bod wedi gweld bod Sefydliad Bevan wedi dosbarthu adroddiad gan y Comisiwn Metrigau Cymdeithasol, sef comisiwn annibynnol sydd wedi cynnull meddylwyr o bob cwr i'r sbectrwm gwleidyddol i edrych ar ddull newydd o fesur tlodi. Maent yn dweud wrthym y bydd y dull newydd yn darparu amcangyfrifon mwy cywir o bethau fel tai, gofal plant, anabledd, faint o amser y mae teulu wedi bod yn byw mewn tlodi ac ati, fod 24 y cant o boblogaeth Cymru yn byw mewn tlodi, a bod cyfran uwch o bobl yn byw mewn tlodi yng Nghymru nag unrhyw wlad arall. Ac maent yn dweud eu bod yn croesawu—mae Sefydliad Bevan yn croesawu—lansiad y dull newydd o fesur, a bod y dull newydd yn sicrhau dealltwriaeth lawer mwy realistig a threiddgar o dlodi yng Nghymru. Ond sut rydych yn ymateb i'w datganiad y dylid defnyddio hwn i lywio cam gweithredu cynhwysfawr ac ymarferol gan Lywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, busnesau a chyrff eraill, fel y rhai y cyfeirir atynt yn yr adroddiad ar dlodi gwledig a grybwyllais yn gynharach, i fynd i'r afael â thlodi yng Nghymru?
I would respond by agreeing with the Bevan Foundation in their analysis. Clearly, we do need to have that level of understanding of the human impacts of poverty, if we are to address it in a more holistic way. Perhaps I could answer the question with an illustration that is actually within my portfolio, which is in terms of the Valleys taskforce, where we are looking at exactly that range of indicators to understand both the nature of poverty in our communities, but also the tools and levers we have that can best be used to address those issues of poverty. Let me say this: it is important that we are able to attack poverty at its root. That is why we're seeking to both create work, but fair work, and then to ensure that we don't simply address the economic aspects, but we look at all the community, social, family, and cultural aspects of poverty as well, so that we can address poverty in the holistic way that I suspect the Bevan Foundation is seeking to describe, and which I hope the Conservative spokesperson is also seeking to describe.
Buaswn yn ymateb drwy gytuno â Sefydliad Bevan yn eu dadansoddiad. Yn amlwg, rydym angen y lefel honno o ddealltwriaeth o effeithiau tlodi ar bobl os ydym am ei drechu mewn ffordd fwy cyfannol. Efallai y gallwn ateb y cwestiwn gydag enghraifft sydd o fewn fy mhortffolio mewn gwirionedd, mewn perthynas â thasglu'r Cymoedd, lle'r ydym yn edrych ar yr union ystod honno o ddangosyddion i ddeall natur tlodi yn ein cymunedau, ond hefyd yr offer a'r dulliau sydd gennym y gellir eu defnyddio i fynd i'r afael â'r tlodi hwnnw. Gadewch i mi ddweud hyn: mae'n bwysig ein bod yn gallu ymosod ar dlodi wrth ei wraidd. Dyna pam rydym yn ceisio creu gwaith, ond gwaith teg, a sicrhau wedyn nad ymdrin â'r agweddau economaidd yn unig a wnawn, ond yn hytrach ein bod yn edrych ar holl agweddau cymdeithasol, teuluol, cymunedol a diwylliannol tlodi yn ogystal, fel y gallwn fynd i'r afael â thlodi yn y ffordd gyfannol y tybiaf fod Sefydliad Bevan yn ei disgrifio, ac y gobeithiaf fod llefarydd y Ceidwadwyr yn ei disgrifio hefyd.
Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.
The UKIP spokesperson, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. One of the consequences of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 has been the creation of public services boards. As you know, Minister, the main purpose of the PSBs is to strengthen joint working across all public services in Wales. How do you assess how well the PSBs are operating, and have we seen an improvement in joint working across the public services?
Diolch, Lywydd. Un o ganlyniadau Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 oedd creu'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Fel y gwyddoch, Weinidog, prif ddiben y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yw cryfhau cydweithio ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Sut rydych yn asesu pa mor dda y mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn gweithredu, ac a ydym wedi gweld gwelliant o ran cydweithio ar draws y gwasanaethau cyhoeddus?
I hope that we are seeing joint working. The public services boards have now completed their planning period and have programmes that they're now seeking to deliver. Clearly, each programme will have its own objectives, and we—and, I hope, Members across the whole of this Chamber will be holding their own public services boards to account for delivering on those programmes and those objectives.
Rwy'n gobeithio ein bod yn gweld cydweithio'n digwydd. Mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi cwblhau eu cyfnod cynllunio ac mae ganddynt raglenni y maent bellach am eu darparu. Yn amlwg, bydd gan bob rhaglen ei hamcanion ei hun, ac fe fyddwn ni—ac Aelodau ar draws y Siambr hon, rwy'n gobeithio—yn dwyn ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus ein hunain i gyfrif mewn perthynas â chyflawni'r rhaglenni hynny a'r amcanion hynny.
Yes. Thanks. I hope so too. We had a scrutiny session on the Equality, Local Government and Communities Committee on the PSBs just before the summer recess, so we did have a snapshot from various organisations as to how well things were working. One point that was made by various witnesses was that we have several PSBs that aren't chaired by someone from a local authority. This can be a good thing, because we don't want the PSBs to feel as though they are dominated by the local authority. On the other hand, there is a potential problem in that, if they are not led by the local council, then the council may send a relatively junior figure to the PSB meetings, who may carry little delegated authority. This would obviously hinder the PSB from operating effectively. How do you think this problem can be resolved?
Diolch. Rwy'n gobeithio hynny hefyd. Cawsom sesiwn graffu ar y byrddau gwasanaethau cyhoeddus mewn cyfarfod o'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ychydig cyn toriad yr haf, felly cawsom gipolwg gan sefydliadau amrywiol ar ba mor dda roedd pethau'n gweithio. Un pwynt a wnaethpwyd gan amryw o dystion oedd bod gennym nifer o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus nad ydynt yn cael eu cadeirio gan rywun o awdurdod lleol. Gall hyn fod yn beth da, oherwydd nid ydym eisiau i'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus deimlo'u bod yn cael eu dominyddu gan yr awdurdod lleol. Ar y llaw arall, os nad ydynt yn cael eu harwain gan y cyngor lleol, gallai fod yn broblem os yw'r cyngor yn anfon rhywun cymharol ddibrofiad heb lawer o awdurdod dirprwyedig i gyfarfodydd y bwrdd gwasanaethau cyhoeddus. Byddai hyn yn amlwg yn rhwystro'r bwrdd gwasanaethau cyhoeddus rhag gweithredu'n effeithiol. Sut y credwch y gellir datrys y broblem hon?
I hope that what we are seeing is a different dynamic with the public services boards. I believe that they're more constructive than the local service boards that preceded them. We've seen their local well-being plans. I think there's a broad variety there, which reflects the different ambitions from PSBs across Wales. I welcome that variety. I welcome the fact that PSBs are discharging their functions with a level of creativity and co-ordinated and joint working that perhaps has been missing from elements of the public sector in the past. I look forward to a period in front of the committee—I suspect it's later this month—and I look forward to debating these issues with you. I also look forward to understanding what the committee's evidence has been and its conclusions, and I look forward to reading the committee's report.
Rwy'n gobeithio mai'r hyn a welwn yw deinameg wahanol gyda'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Credaf eu bod yn fwy adeiladol na'r byrddau gwasanaethau lleol a oedd yn eu rhagflaenu. Rydym wedi gweld eu cynlluniau llesiant lleol. Rwy'n credu bod amrywiaeth eang yno, sy'n adlewyrchu dyheadau gwahanol byrddau gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Rwy'n croesawu'r amrywiaeth honno. Rwy'n croesawu'r ffaith bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn cyflawni eu swyddogaethau gyda lefel o greadigrwydd a chydweithio cydgysylltiedig a fu ar goll o bosibl mewn elfennau o'r sector cyhoeddus yn y gorffennol. Edrychaf ymlaen at gyfnod o flaen y pwyllgor—rwy'n tybio y bydd hynny'n digwydd yn ddiweddarach y mis hwn—ac edrychaf ymlaen at drafod y materion hyn gyda chi. Rwy'n edrych ymlaen hefyd at ddeall beth oedd tystiolaeth a chasgliadau'r pwyllgor, ac edrychaf ymlaen at ddarllen adroddiad y pwyllgor.
Yes. Thanks. We will see a variety of different working methods, I'm sure, and it may not be the same from one area to the next. Hopefully, they will work effectively. Now, the public services boards in Gwent—or what used to be Gwent—may be a good model. We were told on the committee that many PSBs in Gwent may be local authority led, but they don't feel as though they are local authority dominated. Another part of the public services boards is the voluntary organisations or the third sector, as we now often call them. A couple of the witnesses at the committee scrutiny said that PSBs have felt quite bureaucratic thus far, and haven't felt close to the third sector. Do you feel this to be the case, and how can this be improved going forward?
Diolch. Byddwn yn gweld amrywiaeth o ddulliau gweithio gwahanol, rwy'n siŵr, ac efallai na fyddant yr un fath o un ardal i'r llall. Y gobaith yw y byddant yn gweithio'n effeithiol. Nawr, mae'n bosibl fod y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Ngwent—neu'r hyn a arferai fod yn Gwent—yn fodel da. Dywedwyd wrthym yn y pwyllgor ei bod yn bosibl fod llawer o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus yng Ngwent yn cael eu harwain gan awdurdodau lleol, ond nid ydynt yn teimlo fel pe baent yn cael eu dominyddu gan yr awdurdodau lleol. Rhan arall o'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yw'r sefydliadau'r gwirfoddol neu'r trydydd sector, fel rydym yn aml yn eu galw yn awr. Dywedodd rhai o'r tystion yn sesiwn graffu'r pwyllgor fod byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi teimlo'n eithaf biwrocrataidd hyd yma, ac nad ydynt wedi teimlo'n agos at y trydydd sector. A ydych yn teimlo bod hyn yn wir, a sut y gellir gwella hyn yn y dyfodol?
I don't want to use that sort of terminology to describe the way that PSBs are working. Can I say this? I think there is a great deal of complexity in the way we govern and the processes and structures that we have. One of my ambitions and objectives is to reduce our complexity in Government and to reduce the amount of governance, if you like, that we conduct in Wales. I want to see more streamlined structures that enable the public to hold clearly identifiable politicians to account for the decisions that they take, and I want to see public service workers feeling that there is very clear leadership from the political leadership locally and in this place. So, I want to see a far more streamlined way in which decisions are taken in Wales. I want to see fewer meetings and more action, and I hope that what the PSBs are doing is starting to deliver that. But I do feel that, having seen the well-being plans earlier in the summer, it is right and proper that we now allow those PSBs the freedom and the opportunity to deliver on the objectives that they have set themselves.
Nid wyf eisiau defnyddio terminoleg o'r fath i ddisgrifio'r ffordd y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio. A gaf fi ddweud hyn? Credaf fod llawer o gymhlethdod yn y ffordd rydym yn llywodraethu a'r prosesau a'r strwythurau sydd gennym. Un o fy uchelgeisiau ac un o fy amcanion yw lleihau ein cymhlethdod yn y Llywodraeth a lleihau faint o lywodraethu, os hoffech chi, sy'n digwydd yng Nghymru. Rwyf eisiau gweld strwythurau symlach sy'n galluogi'r cyhoedd i ddwyn gwleidyddion y mae pawb yn gwybod pwy ydynt i gyfrif am y penderfyniadau a wnânt, ac rwyf eisiau gweld gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus yn teimlo bod yna arweinyddiaeth glir iawn gan yr arweinwyr gwleidyddol yn lleol ac yn y lle hwn. Felly, rwyf eisiau gweld penderfyniadau'n cael eu gwneud mewn ffordd lawer symlach yng Nghymru. Rwyf eisiau gweld mwy o weithredu a llai o gyfarfodydd, ac rwy'n gobeithio bod yr hyn y mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn ei wneud yn dechrau cyflawni hynny. Ond ar ôl gweld y cynlluniau llesiant yn gynharach yn yr haf, rwy'n teimlo ei bod hi'n iawn ac yn briodol ein bod yn gadael i'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus hynny bellach gael rhyddid a chyfle i gyflawni'r amcanion y maent wedi'u gosod iddynt eu hunain.
Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Sayed.
Plaid Cymru spokesperson, Bethan Sayed.
Minister, can you indicate how confident you are that, if a fire breaks out in a high-rise block of flats here in Wales, we won't see a tragedy that we saw in London?
Weinidog, a allwch chi nodi pa mor hyderus ydych chi, os bydd tân yn dechrau mewn bloc uchel o fflatiau yma yng Nghymru, na fyddwn yn gweld yr un drasiedi ag a welsom yn Llundain?
Ever since the terrible tragedy at Grenfell Tower, Welsh Government has been working very hard, first of all, in the first instance, to identify all of our high-rise buildings, and then to work with those to understand whether or not they had the ACM cladding on them. So, I can confirm that Welsh Government now has a personal relationship, actually, with each of those high-rise buildings that we have in Wales to try and ensure that the residents within them are as safe as possible and that we're able to provide them with the best advice possible. We've been working very closely with the fire and rescue services and with the local authorities that have high-rise buildings in their areas in order to ensure that we can be as confident as possible about the safety of those buildings and the people living in them.
Ers y drasiedi ofnadwy yn Nhŵr Grenfell, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n galed iawn, yn gyntaf oll, ar nodi pob un o'n hadeiladau uchel, a gweithio gyda'r rheini i ddarganfod a oedd cladin ACM arnynt. Felly, gallaf gadarnhau bod gan Lywodraeth Cymru berthynas bersonol, mewn gwirionedd, gyda phob un o'r adeiladau uchel hynny sydd gennym yng Nghymru er mwyn ceisio sicrhau bod y preswylwyr sydd ynddynt mor ddiogel â phosibl a'n bod yn gallu cynnig y cyngor gorau posibl. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r gwasanaethau tân ac achub a chyda'r awdurdodau lleol sydd ag adeiladau uchel yn eu hardaloedd er mwyn sicrhau ein bod yn gallu bod mor hyderus â phosibl ynglŷn â diogelwch yr adeiladau hynny a'r bobl sy'n byw ynddynt.
Thank you for the answer, but I'm frankly not as reassured as you. In our local government committee last week we heard evidence from the fire service, and they said there are people who are undertaking fire-risk assessments who are not competent, that people are taking off fire doors from flats and replacing them with those that are not as safe, and that there is no money for either the fire service or local authorities to monitor safety. In fact, three witnesses made it clear, because there was a lack of expertise, a lack of those resources, and confusion over responsibility across the board, that they weren't sure that they could be keeping the resources where they needed them to go.
I think it's worth me quoting one of those who came to give evidence, Dave Holland, head of shared regulatory services between Bridgend, Cardiff and the Vale of Glamorgan, who said, and I quote:
'In 1991, when the regulations first came in, it's an oddity that we had a community of capable enforcers in the trading standards service, reasonably well resourced, but a set of regulations that were difficult to apply. That's now turned itself upside down; we have a fairly robust set of regulations, but we don't have the competent enforcers and the resources anymore.'
Now, isn't it clear to you, and to me standing here, that, if we're going to cut council resources even more, they won't be able to get out onto the building sites, which they want to do? How can you be assured of the safety of residents if vital checks are simply not taking place?
Diolch i chi am yr ateb, ond nid wyf mor dawel fy meddwl â chi a dweud y gwir. Yn ein pwyllgor llywodraeth leol yr wythnos diwethaf clywsom dystiolaeth gan y gwasanaeth tân, a dywedasant fod yna bobl yn cyflawni asesiadau risg tân nad ydynt yn gymwys i wneud hynny, fod pobl yn tynnu drysau tân o fflatiau ac yn gosod rhai nad ydynt yn ddiogel yn eu lle, ac nad oes unrhyw arian ar gael i alluogi'r gwasanaeth tân na'r awdurdodau lleol i fonitro diogelwch. Yn wir, oherwydd diffyg arbenigedd a diffyg adnoddau, a dryswch ynglŷn â chyfrifoldeb yn gyffredinol, dywedodd tri thyst nad oeddent yn siŵr y byddent yn gallu cadw'r adnoddau lle'r oedd eu hangen.
Credaf ei bod yn werth dyfynnu un o'r rhai a ddaeth i roi tystiolaeth, Dave Holland, pennaeth gwasanaethau rheoliadol a rennir rhwng Pen-y-bont ar Ogwr, Caerdydd a Bro Morgannwg, a ddywedodd, ac rwy'n dyfynnu:
Yn 1991, pan gyflwynwyd y rheoliadau, roedd hi'n rhyfedd fod gennym gymuned o swyddogion gorfodi cymwys yn y gwasanaeth safonau masnachu, ynghyd ag adnoddau cymharol dda, ond bod y gyfres o reoliadau'n anodd ei gweithredu. Mae hynny bellach wedi troi wyneb i waered; mae gennym set weddol gadarn o reoliadau, ond nid oes gennym mo'r swyddogion gorfodi cymwys na'r adnoddau mwyach.
Nawr, onid yw'n glir i chi, ac i mi yn sefyll yma, os ydym am dorri adnoddau cynghorau hyd yn oed ymhellach, na fyddant yn gallu mynd i'r safleoedd adeiladu, er eu bod eisiau gwneud hynny? Sut y gallwch fod yn sicr o ddiogelwch preswylwyr os nad yw'r gwiriadau hanfodol yn digwydd?
I've taken a real interest in the evidence that your committee has received on this and I look forward to giving my own evidence to the committee next week. What I will say is much of the evidence that committee has heard only serves to reinforce the concerns that Dame Hackitt put forward in her report—so, issues about capacity, issues about the knowledge and expertise that there is in order to enforce and review and check that the correct safety measures are in place, and so forth, and even wider issues that I know the committee has heard about in terms of how can we make sure that what is designed and what is approved is actually what's been built. That has come through, I know, strongly in the evidence you received.
The First Minister asked me to chair and bring together a new expert group in order to advise us as to how we take forward those concerns that Dame Hackitt put forward in her review. So, how do we look at the concerns? Are they relevant to Wales? We believe they are. We think that the issues that she identified are as applicable in Wales and as important in Wales as they are in England, where the review took place. But also to explore whether her suggestions as to the way forward are the right suggestions and the right way forward for Wales—so, we need to be looking, really, at developing a whole-system approach that's coherent and complementary, with clear lines of responsibility, tight standards, monitoring and enforcement, and, of course, a real voice for the residents who live in these buildings as well. So, we're working to identify priorities, and I look forward to making a fuller statement on the work of the expert group in January, which will outline then a programme of work and a direction of travel going forward. But there's no complacency whatsoever in terms of how seriously Welsh Government takes building safety and the safety of residents. It's an absolute priority for us.
Mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol yn y dystiolaeth y mae eich pwyllgor wedi'i dderbyn ar y mater hwn ac edrychaf ymlaen at gyflwyno fy nhystiolaeth fy hun i'r pwyllgor yr wythnos nesaf. Yr hyn a ddywedaf yw bod llawer o'r dystiolaeth y mae'r pwyllgor wedi'i glywed yn ategu'r pryderon a gyflwynodd y Fonesig Hackitt yn ei hadroddiad—felly, pryderon ynghylch capasiti, pryderon ynglŷn â'r wybodaeth a'r arbenigedd sydd ar gael er mwyn gorfodi ac adolygu a gwirio bod y mesurau diogelwch cywir ar waith ac yn y blaen, a phryderon ehangach hyd yn oed y gwn fod y pwyllgor wedi clywed amdanynt o ran sut y gallwn sicrhau mai'r hyn sydd wedi cael ei ddylunio a'i gymeradwyo a adeiladwyd mewn gwirionedd. Gwn fod hynny wedi bod yn amlwg iawn yn y dystiolaeth a gawsoch.
Gofynnodd y Prif Weinidog i mi gadeirio a chreu grŵp arbenigol newydd er mwyn ein cynghori sut i fynd i'r afael â'r pryderon y mae'r Fonesig Hackitt wedi'u cyflwyno yn ei hadolygiad. Felly, sut rydym yn edrych ar y pryderon? A ydynt yn berthnasol i Gymru? Rydym ni o'r farn eu bod. Rydym yn credu bod y materion a nodwyd ganddi yr un mor berthnasol a'r un mor bwysig i Gymru ag y maent i Loegr, lle y cynhaliwyd yr adolygiad. Ond hefyd i archwilio a yw ei hawgrymiadau ynglŷn â'r ffordd ymlaen yn rhai cywir, a'r ffordd gywir ymlaen i Gymru—felly, mae angen inni ystyried datblygu dull system gyfan o weithredu sy'n gydlynol ac yn ategol, gyda llinellau cyfrifoldeb clir, safonau tynn, monitro a gorfodi, ac wrth gwrs, llais go iawn i'r preswylwyr sy'n byw yn yr adeiladau hyn yn ogystal. Felly, rydym yn gweithio i nodi blaenoriaethau, ac edrychaf ymlaen at wneud datganiad llawnach ar waith y grŵp arbenigol ym mis Ionawr, a fydd yn amlinellu rhaglen waith a chyfeiriad teithio yn y dyfodol. Ond nid oes unrhyw orffwys ar ein rhwyfau o gwbl o ran pa mor bwysig yw diogelwch adeiladau a diogelwch preswylwyr i Lywodraeth Cymru. Mae'n flaenoriaeth absoliwt i ni.
I look forward to hearing from that expert group, because I was sincerely disturbed by the fact that those council officers told us that they hadn't been out on site for 20 years, when they used to go out all the time. So, I would like for the message that you're giving here today to resonate throughout all the local councils here in Wales.
My third and final question is to do with the private sector. I've asked on many occasions what is happening in this regard. We know that you've given money to social housing—that's great and that's fair enough—but we know that leaseholders will be facing the bill, potentially, if they don't get support from Government. Some of these leaseholders may be on benefits, some of them have different roles and responsibilities in life, some of them just simply will not have the money to replace any cladding or any problems that emanate from those housing problems.
We've heard, again in committee, in evidence from Australia, that they have been able to get loans out and that they can pay that back through their council levy. That's happening in Australia at the moment. What schemes are you looking at so that we can help those people who are residents of Wales too? We cannot ignore the people who live in private housing who will need to be supported just as much as those people in social housing are.
Edrychaf ymlaen at glywed gan y grŵp arbenigol hwnnw, oherwydd cefais fy anesmwytho gan y ffaith bod swyddogion y cyngor wedi dweud wrthym nad oeddent wedi bod allan ar safle ers 20 mlynedd, pan oeddent yn arfer mynd allan drwy'r amser. Felly, hoffwn i'r neges rydych yn ei rhoi yma heddiw atseinio drwy bob cyngor lleol yma yng Nghymru.
Mae fy nhrydydd cwestiwn, a'r olaf, yn ymwneud â'r sector preifat. Rwyf wedi gofyn ar sawl achlysur beth sy'n digwydd yn hyn o beth. Gwyddom eich bod wedi rhoi arian i dai cymdeithasol—mae hynny'n wych ac mae hynny'n ddigon teg—ond rydym yn gwybod mai'r lesddeiliaid fydd yn wynebu'r bil, o bosibl, os na fyddant yn cael cymorth gan y Llywodraeth. Mae'n bosibl fod rhai o'r lesddeiliaid hyn ar fudd-daliadau, bydd gan rai ohonynt swyddogaethau a chyfrifoldebau gwahanol mewn bywyd, ac ni fydd gan rai ohonynt arian, yn syml iawn, i dynnu unrhyw gladin neu unrhyw bethau sy'n deillio o'r problemau tai hynny.
Yn y pwyllgor eto, clywsom mewn tystiolaeth o Awstralia eu bod wedi gallu cael benthyciadau a'u bod yn gallu talu'r rheini'n ôl drwy ardoll y cyngor. Mae hynny'n digwydd yn Awstralia ar hyn o bryd. Pa gynlluniau rydych yn edrych arnynt inni allu helpu'r bobl sy'n byw yng Nghymru? Ni allwn anwybyddu'r bobl sy'n byw mewn tai preifat ac sydd angen cymorth lawn cymaint â'r bobl mewn tai cymdeithasol.
Well, I would start off by saying that Welsh Government fundamentally disagrees with your assertion that it should be the leaseholders who pay for this. Welsh Government is clear, and has been clear throughout, that, actually, it's the building developers who should be responsible for the remediation work. And that's why I met with all of the developers and managing agents of the private sector high-rise buildings in Wales to ask them about their plans to remediate the ACM cladding issues, and to also make clear again the Welsh Government's position on funding this work—that we don't want to see the leaseholders left to pick up the bill. So, I'm pleased to report and see progress on two of the buildings, where work is either complete, pending certification or at an advanced stage and is anticipated to be finalised next month.
I also understand that further tests have been commissioned on ACM at a further two buildings, and, again, this is because we have a good relationship and a casework approach—we're being kept very up to date on progress there.
But I am frustrated, though, that, whilst plans have been drawn up to replace cladding on the remaining buildings, which are under one developer, action to do so isn't yet in place, and this is because of the financial complexities and the interplay between those interested parties. But, again, safety must come first and we've been very clear with them that we expect to see action soon. If there's not action taken soon, then, of course, Welsh Government will continue to liaise with the developers, but also with the relevant council and fire and rescue service on these matters, who do have significant enforcement powers should they be concerned about the safety of the residents.
Wel, buaswn yn dechrau drwy ddweud bod Llywodraeth Cymru yn anghytuno'n sylfaenol â'ch honiad y dylai'r lesddeiliaid dalu am hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn glir, ac mae wedi bod yn glir drwy gydol y broses, mai'r datblygwyr adeiladu ddylai fod yn gyfrifol am y gwaith adfer mewn gwirionedd. A dyna pam y cyfarfûm â holl ddatblygwyr ac asiantau rheoli adeiladau uchel y sector preifat yng Nghymru i ofyn iddynt am eu cynlluniau i adfer problemau cladin ACM, a hefyd i egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ar ariannu'r gwaith hwn unwaith eto—nad ydym eisiau i'r lesddeiliaid orfod talu'r bil. Felly, rwy'n falch o weld cynnydd mewn perthynas â dau o'r adeiladau, lle mae'r gwaith naill ai wedi'i gwblhau, yn aros am ardystiad neu bron â gorffen a disgwylir y bydd yn cael ei gwblhau fis nesaf.
Deallaf hefyd fod profion pellach wedi cael eu comisiynu ar ACM mewn dau adeilad arall, ac unwaith eto, y rheswm am hyn yw oherwydd bod gennym berthynas dda ac yn gweithredu dull gwaith achos—rydym yn cael y wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd ar y cynnydd yno.
Ond rwy'n rhwystredig, fodd bynnag, er bod cynlluniau wedi'u llunio i dynnu'r cladin oddi ar yr adeiladau sy'n weddill, sydd o dan un datblygwr, nid yw'r camau gweithredu i wneud hynny ar waith eto, ac mae hyn oherwydd y cymhlethdodau ariannol a'r cydymwneud rhwng y partïon sydd â diddordeb. Ond unwaith eto, mae'n rhaid rhoi diogelwch yn gyntaf ac rydym wedi bod yn glir iawn â hwy ynglŷn â'r ffaith ein bod yn disgwyl gweld gweithredu'n fuan. Os na weithredir yn fuan, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gysylltu â'r datblygwyr, ond hefyd â'r cyngor perthnasol a'r gwasanaeth tân ac achub mewn perthynas â'r materion hyn, gan fod ganddynt bwerau gorfodi sylweddol pe baent yn bryderus ynglŷn â diogelwch y preswylwyr.
4. Pa gyngor y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei roi i gynghorau lleol sy’n wynebu torri gwasanaethau? OAQ52691
4. What advice will the Cabinet Secretary give to local councils that are facing service cuts? OAQ52691
Rwy’n cydnabod y pwysau sydd ar gyllidebau awdurdodau lleol a’r penderfyniadau anodd y mae'n rhaid i gynghorau eu gwneud. Byddwn ni'n parhau i ymgysylltu ag awdurdodau lleol i ymateb gyda’n gilydd i’r heriau sy’n dod yn sgil y gyllideb sydd gyda ni. Mae’n bwysicach nag erioed bod awdurdodau lleol yn cynnwys pobl leol wrth bennu blaenoriaethau lleol ac yn y penderfyniadau hyn.
I recognise the pressures on local authority budgets and the difficult decisions councils have to make. We will continue to engage with local authorities to address the challenges of austerity together in the wake of the budget that has been given to us. It is more important than ever that authorities engage local people on local priorities and in those decisions.
Diolch ichi am eich ateb. Wrth gwrs, rŷch chi'n gwybod cystal â fi mai'r realiti yw bod cynghorau yn wynebu'r sefyllfa anodd o fod yn torri gwasanaethau ar un llaw ac yn codi trethi cyngor ar y llaw arall, a chyngor sir Conwy yw'r mwyaf diweddar i fod yn sôn am godiadau posibl o gwmpas 11 y cant, pan, wrth gwrs, ar yr un pryd, nad oes yna ddim gwerth o wasanaethau anstatudol ar ôl i'w torri.
Gyda chynghorau ar eu gliniau a mwy o doriadau ar y gorwel y flwyddyn nesaf, ac o gofio beth sydd wedi digwydd i rai awdurdodau yn Lloegr, er enghraifft Northampton, lle maen nhw wedi methu â pharhau i fod yn ddarparwyr gwasanaethau front line, a gaf i ofyn a oes gan Lywodraeth Cymru broses i ddelio â'r sefyllfa petai sefyllfa debyg yn codi ymhlith un o awdurdodau lleol Cymru? Hynny yw, a fyddech chi'n barod ar gyfer sefyllfa o'r fath?
Thank you for that response. Of course, you will know as well as I do that the reality is that councils are facing the very difficult position of cutting services on the one hand and increasing council tax on the other, and Conwy council is the latest authority to have talked about increases of up to 11 per cent while, simultaneously, there are hardly any non-statutory services left to cut.
With councils on their knees and more cuts on the horizon next year, and given what’s happened to some authorities in England, such as Northampton, where they have failed to continue to deliver front-line services, can I ask whether the Welsh Government has a process in place to deal with such a situation if it were to arise in one of the local authorities of Wales? Would you be prepared for such a situation?
Rydw i eisiau pwysleisio fy mod i'n cytuno â'i ddadansoddiad bod awdurdodau yn wynebu amser caled iawn, ac un o'r swyddi mwyaf anodd yng ngwleidyddiaeth ar hyn o bryd yw arwain awdurdod lleol—nid oes gennyf amheuon am hynny na dim amheuon chwaith am yr heriau y maen nhw'n eu hwynebu. Ond, a gaf i ddweud hyn hefyd: nid yw'r polisïau a arweiniodd at beth ddigwyddodd yn Northampton yn cael eu gweithredu yng Nghrymu. Yng Nghymru, mae gyda ni bolisi, cyfeiriad ac athroniaeth wahanol—athroniaeth sy'n gwerthfawrogi awdurdodau lleol, yn gwerthfawrogi penderfyniadau lleol, yn gwerthfawrogi y syniad o wneud penderfyniadau yn lleol ac yn gwerthfawrogi'r gwasanaethau cyhoeddus eu hunain.
Ond, i ateb eich cwestiwn, o ran y llyfr statud, oes, mae gyda ni'r pwerau fyddai eu hangen arnom petai yna gyngor yn cwympo. Mae gyda ni'r pwerau felly, ond nid wyf i'n siŵr bod gyda ni bob un o'r pwerau fyddai eu hangen arnom ni pe na bai hynny'n digwydd. Mae'n rhywbeth rwyf i wedi ei drafod yn ystod—. Mae gyda ni'r gweithgor sy'n edrych ar ddiwygio llywodraeth leol, sydd wedi cyfarfod yn ystod yr wythnos diwethaf, a dyna un o'r pynciau rŷm ni wedi eu trafod—beth fyddai'n digwydd pe bai cyngor yn wynebu her y mae'n methu ei datrys ac angen help. A ydy pob un o'r pwerau sydd yn angenrheidiol gyda ni? Nid wyf i'n siŵr am hynny. Mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n ei wynebu yn ystod y drafodaeth ar y Bil nesaf, a fydd yn cael ei gyflwyno ym mis Chwefror.
I wish to emphasise that I agree with your analysis that authorities are facing an extremely hard time, and one of the most difficult jobs in politics currently is that of leading local authorities—I have no doubt about that at all or about the challenges that they face. But may I say this, too: the policies that led to what occurred in Northampton are not being implemented in Wales. In Wales, we have a different policy, direction and philosophy—a philosophy that appreciates local authorities and decisions taken locally, and which appreciates the concept of taking decisions at a local level and the delivery of public services.
But, to answer your question with regard to the statute book, yes, we do have the powers necessary should a council collapse. We do have such powers, but I’m not certain that we have each of the powers required if that did not happen. It’s something that I have discussed with the—. We have the working group on the reform of local government, which has met in the last week, and one of the things we discussed is what would happen should a council face a challenge that it cannot resolve and is therefore in dire need of support. Whether we have each of the necessary powers, I’m not certain. That is something that we will address during the discussions on the next Bill, which will be introduced in February.
Cabinet Secretary, you've just acknowledged the difficult challenges that local authorities have across Wales, and I appreciate that, but rural local authorities receive the deepest cuts to their revenue support grant year on year. Powys County Council, for example, has received the joint deepest cut for the past 10 years. You will appreciate the challenges that rural local authorities have in delivering services across a large geographical area and the extra costs associated with that. So, what positive news can you give to rural local authorities in terms of the revenue support grant?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych newydd gydnabod yr heriau anodd sy'n wynebu awdurdodau lleol ledled Cymru, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny, ond mae awdurdodau lleol gwledig yn dioddef toriadau dwfn iawn i'w grant cynnal refeniw flwyddyn ar ôl blwyddyn. Er enghraifft, Cyngor Sir Powys, gydag un cyngor arall, sydd wedi dioddef y toriad dyfnaf am y 10 mlynedd diwethaf. Fe fyddwch yn deall yr heriau y mae awdurdodau lleol gwledig yn eu hwynebu mewn perthynas â darparu gwasanaethau ar draws ardal ddaearyddol fawr a'r costau ychwanegol sy'n gysylltiedig â hynny. Felly, pa newyddion cadarnhaol allwch chi ei roi i awdurdodau lleol gwledig o ran y grant cynnal refeniw?
I'll make announcements on the revenue support grant next week. I understand the points that have been made, and I do certainly understand the pressures facing many rural authorities across the whole country in continuing to deliver excellent services across sometimes very sparsely populated geography. But I will say this to him: I was also sitting in two Valleys council offices last week, where I was told in no uncertain terms, with some very colourful language, that it was Valleys local authorities that had suffered the worst cuts and why this was.
The impression I get, speaking to people across the whole country, is that there is this sense of, 'The cuts are harsher here than there.' What I will say to people, wherever they happen to live, whether it's in an urban area or a rural area, or north, south, east or west, is that we do have a way of delivering funding to local authorities that I believe is fair. We have met local authorities in two sessions in the last two weeks, in what we call the distribution sub-group and the finance sub-group—there are many of these meetings throughout the year—and I have not heard any request to fundamentally change the formula and change the way of funding.
The finance Secretary spoke at the WLGA council meeting last week and I do not believe that any request was made there to change the way in which we fund local authorities. Presiding Officer, we've had this debate on a number of occasions in this Chamber. I tell the Conservative group that their councillors do not want Conservative policies in Wales; they are delighted to have a Welsh Labour Government delivering support and funding to local authorities that Conservative councils in England could only dream of. So, when I meet Conservative councils, what they tell me is that what they need is a Labour Government.
Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau ar y grant cynnal refeniw yr wythnos nesaf. Deallaf y pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud, ac yn sicr rwy'n deall y pwysau sy'n wynebu nifer o awdurdodau gwledig ar draws y wlad gyfan mewn perthynas â pharhau i ddarparu gwasanaethau rhagorol ar draws ardaloedd sydd â phoblogaethau gwasgaredig iawn weithiau. Ond dywedaf hyn wrtho: roeddwn innau hefyd yn eistedd mewn dwy swyddfa cyngor yn y Cymoedd yr wythnos diwethaf, lle y dywedwyd wrthyf yn blwmp ac yn blaen, gyda pheth iaith liwgar iawn, mai awdurdodau lleol y Cymoedd sydd wedi dioddef y toriadau gwaethaf a'r rheswm dros hynny.
Wrth siarad â phobl ledled y wlad, rwy'n cael yr argraff fod yna ymdeimlad o, 'Mae'r toriadau yn llymach yma nag ydynt yn y fan acw.' Yr hyn rwyf am ei ddweud wrth bobl, ni waeth ble maent yn digwydd byw, boed mewn ardal drefol neu ardal wledig, yn y gogledd, y de, y dwyrain neu'r gorllewin, yw bod gennym ffordd, ac rwyf o'r farn ei bod yn ffordd deg, o ddarparu cyllid i awdurdodau lleol. Rydym wedi cyfarfod ag awdurdodau lleol mewn dwy sesiwn dros y pythefnos diwethaf, yn yr hyn a alwn yn is-grŵp dosbarthu ac is-grŵp cyllid—cynhelir llawer o'r cyfarfodydd hyn drwy gydol y flwyddyn—ac nid wyf wedi clywed unrhyw gais i newid y fformiwla'n sylfaenol a newid y dull ariannu.
Siaradodd yr Ysgrifennydd cyllid yng nghyfarfod cyngor Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yr wythnos diwethaf ac nid wyf yn credu bod unrhyw gais wedi cael ei wneud yno i newid y ffordd rydym yn ariannu awdurdodau lleol. Lywydd, rydym wedi cael y ddadl hon ar sawl achlysur yn y Siambr. Rwy'n dweud wrth grŵp y Ceidwadwyr nad yw eu cynghorwyr eisiau polisïau Ceidwadol yng Nghymru; maent yn falch iawn o gael Llywodraeth Lafur sy'n darparu cymorth a chyllid i awdurdodau lleol mewn modd na all cynghorau Ceidwadol yn Lloegr ond breuddwydio amdano. Felly, pan fyddaf yn cyfarfod â chynghorau Ceidwadol, maent yn dweud wrthyf mai'r hyn y maent ei angen yw Llywodraeth Lafur.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith i atal tanau trydanol? OAQ52682
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on work to prevent electrical fires? OAQ52682
I published in-depth research on domestic electrical fires in July. Our fire and rescue authorities are working with us and with Electrical Safety First to understand their causes and to help prevent them.
Cyhoeddais waith ymchwil manwl ar danau trydanol domestig ym mis Gorffennaf. Mae ein hawdurdodau tân ac achub yn gweithio gyda ni a chydag Electrical Safety First i ddeall beth sy'n eu hachosi ac i'w helpu i'w hatal.
I was really pleased to see a recent report that shows that fires in Wales are now at an all-time low. The research shows that they have been steadily declining over recent years, and the fire and rescue services have done some fantastic work through education and community engagement, and that has played a major part in that. But I am concerned to see the report that domestic electrical fires have bucked that trend and have actually increased. That mainly includes fires that originated in electrical supply in homes, such as wiring, fuse boards and sockets. Cabinet Secretary, in light of that finding, I'm eager to know what obligations private landlords have to ensure that their properties are as safe as possible from domestic electrical fires?
Roeddwn yn falch iawn o weld adroddiad diweddar sy'n dangos bod tanau yng Nghymru bellach ar y lefel isaf erioed. Mae'r ymchwil yn dangos eu bod wedi bod yn gostwng yn raddol dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae'r gwasanaethau tân ac achub wedi gwneud gwaith gwych drwy addysg ac ymgysylltiad cymunedol, ac mae hynny wedi chwarae rhan fawr yn y gostyngiad. Ond mae'r adroddiad sy'n nodi bod tanau trydanol domestig wedi mynd yn groes i'r duedd honno, ac wedi cynyddu mewn gwirionedd, yn peri pryder i mi. Mae hynny'n bennaf yn cynnwys tanau sy'n tarddu o'r cyflenwad trydan mewn cartrefi, megis gwifrau, byrddau ffiws a socedi. Ysgrifennydd y Cabinet, yn sgil y canfyddiad hwnnw, rwy'n awyddus i wybod pa rwymedigaethau sydd ar landlordiaid preifat i sicrhau bod eu heiddo mor ddiogel â phosibl rhag tanau trydanol domestig?
The Member will be aware of the provisions that have been made under the recent renting homes legislation, and it is our intention to ensure that those provisions are enforced. If the Member has any evidence they're not being enforced, then I would be very happy to take that forward with her. What I will say is this: we've seen a significant decline in fires in the domestic setting in Wales for a long time, and they are now at an all-time low. Sustaining the trend requires a full understanding of the changing risks of fire. Presiding Officer, Members will be aware that I made a written statement on this matter before the summer recess, in July. We're continuing to work with fire and rescue authorities to ensure that we have both the understanding of why fires are being caused and why there's been an increase in electrical fires, and also to ensure that we're able to take the enforcement work necessary to ensure that people are protected in their homes.
Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r darpariaethau a wnaed o dan y ddeddfwriaeth rhentu cartrefi diweddar, a'n bwriad ni yw sicrhau bod y darpariaethau hynny'n cael eu gorfodi. Os oes gan yr Aelod unrhyw dystiolaeth i ddangos nad ydynt yn cael eu gorfodi, buaswn yn hapus iawn i fynd i'r afael â hynny gyda hi. Fe ddywedaf hyn: rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol mewn tanau yn y sector domestig yng Nghymru ers amser maith, ac maent bellach ar y lefel isaf erioed. Mae cynnal y duedd yn galw am ddealltwriaeth lawn o risgiau newidiol tân. Lywydd, bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod wneud gwneud datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn cyn toriad yr haf, ym mis Gorffennaf. Rydym yn parhau i weithio gydag awdurdodau tân ac achub i sicrhau ein bod yn deall pam fod tanau'n cael eu hachosi a pham fod cynnydd wedi bod mewn tanau trydanol, a hefyd i sicrhau ein bod yn gallu gwneud y gwaith gorfodi angenrheidiol er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl yn ddiogel yn eu cartrefi.
Joyce Watson has covered most of the bases of this question with her supplementary question. I've also read the same report and I think it was interesting if you look at what is not causing this rise in domestic fires as much as what is causing it—e-cigarettes have been ruled out, an ageing population has been ruled out, and smoking. So, it's a very specific increase, from a low base admittedly, in one specific area of fire as a whole in Wales. This must come back to raising awareness and it must come back to education. This can't simply be left to firefighters, who often have to pick up the pieces when it comes to dealing with the fire at the end of it. I wonder if you could tell us a little bit more, Cabinet Secretary, about how you intend to raise awareness and how you intend to educate the population, possibly working with the Cabinet Secretary for Education, possibly from an earlier age to make sure that people are aware of the dangers of out-of-date electrical installations, of the dangers of out-of-date equipment, and of the need to make sure that there is monitoring going on in the home to make sure that we eliminate all the possible causes of domestic fires.
Mae Joyce Watson wedi rhoi sylw i'r rhan fwyaf o elfennau'r cwestiwn hwn yn ei chwestiwn atodol. Rwyf finnau hefyd wedi darllen yr un adroddiad ac chredaf ei fod yn ddiddorol os edrychwch ar yr hyn nad yw'n achosi'r cynnydd hwn mewn tanau domestig lawn cymaint â'r hyn sy'n ei achosi—mae e-sigaréts wedi cael eu diystyru, mae poblogaeth sy'n heneiddio wedi cael ei ddiystyru, ac ysmygu hefyd. Felly, mae'n gynnydd penodol iawn, o sylfaen isel, rhaid cyfaddef, mewn un math penodol o dân yng Nghymru yn gyffredinol. Mae'n rhaid i hyn fod yn fater o godi ymwybyddiaeth ac mae'n rhaid iddo fod yn fater o addysg. Ni ellir gadael hyn i ddiffoddwyr tân, sy'n aml yn gorfod dod i'r adwy a diffodd y tân yn y pen draw. Tybed a allech chi ddweud rhywfaint mwy wrthym, Ysgrifennydd y Cabinet, ynglŷn â sut rydych yn bwriadu codi ymwybyddiaeth a sut rydych yn bwriadu addysgu'r boblogaeth, gan weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg o bosibl, ac o oedran cynharach efallai er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl yn yn ymwybodol o beryglon hen osodiadau trydanol, peryglon hen gyfarpar, a'r angen i wneud yn siŵr fod cartrefi'n cael eu monitro er mwyn sicrhau ein bod yn dileu holl achosion posibl tanau domestig.
I absolutely agree with that. We have for some time funded three fire and rescue authorities in Wales to provide home safety checks completely free to householders. These checks will cover all aspects of fire safety, as well as other hazards such as falls, and I understand that there are something like 60,000 such checks taking place each year, and that focuses on the greatest risk of fire in the home. But the wider point made by the Member for Monmouthshire I think is well made. We have seen a decrease in the incidence of domestic fires, and that means that we do now need to ensure that we can continue to work to inform the population of ways in which they can ensure that their risk is reduced still further. The role of firefighters and the fire authorities in doing so I think remains quite central to that, and we are pursuing conversations with the firefighters and with the fire authorities about how we can do that, including looking at the changing role of firefighters for the future.
Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ers peth amser, rydym wedi ariannu tri awdurdod tân ac achub yng Nghymru i ddarparu archwiliadau diogelwch yn y cartref yn rhad ac am ddim i ddeiliaid tai. Bydd y gwiriadau hyn yn cwmpasu pob agwedd ar ddiogelwch tân, yn ogystal â pheryglon eraill fel codymau, a deallaf fod oddeutu 60,000 o wiriadau o'r fath yn cael eu cynnal bob blwyddyn, ac maent yn canolbwyntio ar y risg mwyaf o dân yn y cartref. Ond credaf fod y pwynt ehangach gan yr Aelod dros Sir Fynwy wedi'i wneud yn dda. Rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer yr achosion o danau domestig, ac mae hynny'n golygu bod angen inni sicrhau yn awr y gallwn barhau i hysbysu'r boblogaeth am ffyrdd y gallant leihau eu risg ymhellach. Credaf fod rôl y diffoddwyr tân a'r awdurdodau tân yn hynny o beth yn parhau i fod yn ganolog i hynny, ac rydym yn cynnal sgyrsiau â'r diffoddwyr tân a'r awdurdodau tân ynglŷn â sut y gallwn wneud hynny, gan gynnwys edrych ar rôl newidiol y diffoddwyr tân ar gyfer y dyfodol.
6. Beth yw asesiad Ysgrifennydd y Cabinet o berfformiad byrddau gwasanaethau cyhoeddus? OAQ52668
6. What is the Cabinet Secretary’s assessment of the performance of public services boards? OAQ52668
Positive progress has been made by public services boards to meet their obligations under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Now that all local well-being plans have been published, PSBs are now firmly focused on their delivery.
Mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi gwneud cynnydd cadarnhaol ar gyflawni eu rhwymedigaethau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Gan fod yr holl gynlluniau llesiant lleol wedi cael eu cyhoeddi bellach, mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn canolbwyntio'n drwyadl ar y gwaith o'u darparu.
Cabinet Secretary, I appreciate that we've already touched on these issues in the Chamber today. I think it is clear that public services boards have a vital role to play in working with communities to work up their well-being plans and strategies, and then to make sure that they're properly implemented, working in that cross-cutting way across public sector bodies. And, of course, we have the work of the local authorities' scrutiny committees and, indeed, the future generations commissioner in ensuring that they are effective in that way. I just wonder what you would say about the role of Welsh Government in taking an overview of the effectiveness of the work of public services boards, and whether there is a need for that additional layer of scrutiny and help, if it's necessary, to make sure that, right across Wales, the public services boards are working effectively and efficiently.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n sylweddoli ein bod eisoes wedi crybwyll y materion hyn yn y Siambr heddiw. Credaf ei bod yn amlwg fod gan fyrddau gwasanaethau cyhoeddus rôl hanfodol i'w chwarae yn gweithio gyda chymunedau i wella eu cynlluniau a'u strategaethau llesiant, ac yna i wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gweithredu'n briodol, gan weithio yn y ffordd drawsbynciol honno ar draws y cyrff sector cyhoeddus. Ac wrth gwrs, mae gennym waith pwyllgorau craffu'r awdurdodau lleol ac yn wir, comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, yn sicrhau eu bod yn effeithiol yn y ffordd honno. Rwy'n meddwl tybed beth y byddech yn ei ddweud am rôl Llywodraeth Cymru yn llunio trosolwg o effeithiolrwydd gwaith y byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac a oes angen yr haen ychwanegol honno o waith craffu a chymorth, os oes ei angen, i wneud yn siŵr fod y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio'n effeithiol ac yn effeithlon ledled Cymru.
We do, as a Government, provide a package of national support as well as a programme of targeted support for regional funding, and regular drop-in sessions to enable PSBs to test their emerging thinking. We also work with the future generation commissioner's office to ensure there's a consistency of approach to PSBs across the country. We're seeing some very positive early examples of this. I and the Member for Newport East will be aware that the Gwent PSBs are driving forward on their Thriving Places project and programme, and I'm looking forward to seeing that succeed. In Neath Port Talbot, the children's community projects pilot in Sandfields West is something where there's a very real focus being brought to bear in that community. The Presiding Officer will be especially interested in the work taking place in Ceredigion on climate change, and we look forward to seeing the results of that work.
But I think the Member does identify an important issue, and that is of scrutiny and to ensure that scrutiny does occur of the work of public services boards and that that is done in an appropriate way and an appropriate fashion. I hope his committee, when it reports on these matters, will reflect on these issues, and I certainly look forward to reading the report of the committee on this, and I undertake to take forward the considerations of the committee in a positive way.
Fel Llywodraeth, rydym yn darparu pecyn cymorth cenedlaethol yn ogystal â rhaglen o gymorth wedi'i dargedu ar gyfer cyllid rhanbarthol, a sesiynau galw heibio rheolaidd i alluogi byrddau gwasanaethau cyhoeddus i brofi'r syniadau sy'n datblygu ganddynt. Rydym hefyd yn gweithio gyda swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i sicrhau bod y dull o weithredu byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn gyson ledled y wlad. Rydym yn gweld rhai enghreifftiau cynnar cadarnhaol iawn o hyn. Mae'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd a minnau yn ymwybodol fod byrddau gwasanaethau cyhoeddus Gwent yn bwrw ymlaen â'u rhaglen Lleoedd Ffyniannus, ac edrychaf ymlaen at weld honno'n llwyddo. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae cynllun peilot y prosiectau cymunedol i blant yng Ngorllewin Sandfields wedi creu ffocws real iawn yn y gymuned honno. Bydd gan y Llywydd ddiddordeb arbennig yn y gwaith sy'n digwydd yng Ngheredigion ar newid hinsawdd, ac edrychwn ymlaen at weld canlyniadau'r gwaith hwnnw.
Ond credaf fod yr Aelod yn nodi mater pwysig, sef craffu a sicrhau ei fod yn digwydd ar waith y byrddau gwasanaethau cyhoeddus a'i fod yn cael ei wneud mewn modd priodol. Rwy'n gobeithio y bydd ei bwyllgor, wrth adrodd ar y materion hyn, yn myfyrio arnynt, ac yn sicr rwy'n edrych ymlaen at ddarllen adroddiad y pwyllgor ar hyn, ac rwy'n ymrwymo i fwrw ymlaen ag ystyriaethau'r pwyllgor mewn ffordd gadarnhaol.
Cabinet Secretary, one of the aims of the Caerphilly public services board is to improve the health of everyone living in this area and to require public bodies to think about the long-term impacts of their decisions to prevent persistent problems such as health inequalities. What advice would you give to Caerphilly public services board on how to react to the council's plans to close more than half of the leisure centres in the borough, with the effect of depriving people of convenient access to leisure facilities at a time when levels of childhood obesity in Caerphilly are above the Welsh national average, please?
Ysgrifennydd y Cabinet, un o amcanion bwrdd gwasanaethau cyhoeddus Caerffili yw gwella iechyd pawb sy'n byw yn yr ardal a'i gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus feddwl am effeithiau hirdymor eu penderfyniadau i atal problemau parhaus megis anghydraddoldebau iechyd. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i fwrdd gwasanaethau cyhoeddus Caerffili ar sut i ymateb i gynlluniau'r cyngor i gau mwy na hanner y canolfannau hamdden yn y fwrdeistref, gyda'r effaith o amddifadu pobl o fynediad cyfleus at gyfleusterau hamdden ar adeg pan fo lefelau gordewdra ymhlith plant yng Nghaerffili yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
It has long been my approach in this role not to comment on individual decisions of individual authorities; I don't think that's a right and proper way for a Minister to respond, or to provide commentary on the decisions of local authorities as we go forward. But I will say this—I will say that improving health outcomes is an absolutely essential role for all PSBs, and the way in which they do it will reflect the priorities of that particular area.
Ers tro, fy null o weithredu yn y rôl hon yw peidio â gwneud sylwadau ar benderfyniadau unigol awdurdodau unigol; nid wyf yn credu bod honno'n ffordd gywir na phriodol i Weinidog ymateb, na rhoi sylwadau ar benderfyniadau awdurdodau lleol wrth symud ymlaen. Ond rwyf am ddweud hyn—rwyf am ddweud bod gwella canlyniadau iechyd yn rôl gwbl hanfodol i bob bwrdd gwasanaethau cyhoeddus, a bydd y ffordd y maent yn gwneud hynny'n adlewyrchu blaenoriaethau'r ardal benodol honno.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc? OAQ52675
7. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government work to tackle youth homelessness? OAQ52675
Welsh Government commissioned the Wales Centre for Public Policy to produce research on youth homelessness prevention. Their report, due to be published next month, will help inform future policy and funding decisions, including the allocation of the previously announced additional £10 million for youth homelessness.
Mae Llywodraeth Cymru wedi comisiynu Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i gynhyrchu ymchwil ar atal digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Bydd eu hadroddiad, a fydd yn cael ei gyhoeddi fis nesaf, yn helpu i lywio polisïau’r dyfodol a phenderfyniadau cyllidol, gan gynnwys y dyraniad o £10 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd yn flaenorol ar gyfer digartrefedd ymhlith pobl ifanc.
I thank you for that, Cabinet Secretary. The launch of the new ministerial group in June, the purpose of which is to tackle youth homelessness and oversee the housing first projects, is a very welcome way forward, and it does demonstrate a commitment by the Welsh Government to ending youth homelessness, and working collaboratively will also help to achieve that aim. At the beginning of the year, I recall you saying that you had approved funding for a number of those projects within various local authorities and that those would be used for the first model in terms of that housing. I know that it's extremely early days, but I am keen to know if you have any feedback from those projects as yet and, if you do, how you intend to progress that and roll that out more widely across Wales.
Diolch i chi am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae lansiad y grŵp gweinidogol newydd ym mis Mehefin, gyda'r diben o fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith pobl ifanc a goruchwylio prosiectau tai yn gyntaf, yn gam ymlaen sydd i'w groesawu'n fawr, ac mae'n dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddileu digartrefedd ymhlith pobl ifanc, a bydd gweithio cydweithredol hefyd yn helpu i gyflawni'r nod hwnnw. Ar ddechrau'r flwyddyn, rwy'n cofio i chi ddweud eich bod wedi cymeradwyo cyllid ar gyfer nifer o'r prosiectau hynny mewn gwahanol awdurdodau lleol ac y byddai'r rheini'n cael eu defnyddio ar gyfer y model tai yn gyntaf hwnnw. Gwn ei bod yn gynnar o hyd, ond rwy'n awyddus i wybod a ydych wedi cael unrhyw adborth o'r prosiectau eto ac os ydych, sut y bwriadwch ddatblygu'r rheini a'u cyflwyno'n ehangach ledled Cymru.
Thank you very much for the question. We have been having regular feedback from those initial pilot projects, and we're using what we're learning from them now to fund a further series of what we're calling housing first trailblazer projects, and I was able to announce the first of those earlier on this week.
I'm aware, actually, of some discussions that are taking place in the Mid and West Wales region, particularly with one local authority and their partners, to explore how they could potentially bring forward a working housing first model. I very much welcome that and, obviously, offer any support Welsh Government can provide in those discussions, and encourage others within the region to come forward with their plans as well. It is important, as you say, that housing first takes a collaborative approach, which is why the ministerial task and finish group does contain or include representation from across Welsh Government, but also those organisations that work with young people and vulnerable people; the justice service is involved and so on. So, we will continue learning what we can from the pilot projects and having those discussions with the experts on the group to see how we can take things forward. I would encourage the local authorities who haven't yet rolled out or had the opportunity to roll out housing first in their area to look at the housing first principles, because it's important, actually, that we do stick to those principles.
I had the real privilege of meeting Dr Sam Tsemberis last week. He's the person who actually invented housing first in New York city. It was really good to have the discussion with him about how housing first as a model and an approach to supporting complex people with complex needs is just as relevant in New York city as it is to the most rural parts of Wales, and he was saying that the thing we have to remember is it's housing first, but not housing only. And, so, it's important that when local authorities and their partners are rolling out the housing first model they stick to the housing principles and also work in that collaborative way you described to ensure that the support is there for people at the point when they're ready to have it.
Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn. Rydym wedi bod yn cael adborth rheolaidd o'r prosiectau peilot cychwynnol hynny, ac rydym yn defnyddio'r hyn rydym yn ei ddysgu oddi wrthynt yn awr i ariannu cyfres bellach o'r hyn rydym yn eu galw'n brosiectau arloesi tai yn gyntaf, ac roeddwn yn gallu cyhoeddi'r cyntaf o'r rheini yn gynharach yr wythnos hon.
Rwy'n ymwybodol, mewn gwirionedd, o rai o'r trafodaethau sy'n digwydd yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru, yn enwedig gydag un awdurdod lleol a'u partneriaid, i archwilio sut y gallent gyflwyno model tai yn gyntaf sy'n gweithio. Rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn ac yn amlwg, rwy'n cynnig unrhyw gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu yn y trafodaethau hynny, ac yn annog eraill yn y rhanbarth i gyflwyno eu cynlluniau yn ogystal. Mae'n bwysig, fel y dywedwch, fod tai yn gyntaf yn mabwysiadu dull cydweithredol, a dyna pam fod y grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol yn cynnwys cynrychiolaeth o bob rhan o Lywodraeth Cymru, ond hefyd y sefydliadau sy'n gweithio gyda phobl ifanc a phobl agored i niwed; mae'r gwasanaeth cyfiawnder yn rhan o hyn ac yn y blaen. Felly, byddwn yn parhau i ddysgu yr hyn a allwn o'r prosiectau peilot ac yn parhau i gael trafodaethau gyda'r arbenigwyr yn y grŵp i weld sut y gallwn fwrw ymlaen â phethau. Buaswn yn annog yr awdurdodau lleol nad ydynt wedi cyflwyno tai yn gyntaf eto, neu nad ydynt wedi cael cyfle i gyflwyno tai yn gyntaf yn eu hardal, i edrych ar egwyddorion tai yn gyntaf, oherwydd mae'n bwysig, mewn gwirionedd, ein bod yn glynu wrth yr egwyddorion hynny.
Cefais y fraint fawr o gyfarfod â Dr Sam Tsemberis yr wythnos diwethaf. Ef yw'r un a ddyfeisiodd tai yn gyntaf yn ninas Efrog Newydd mewn gwirionedd. Roedd yn dda cael trafodaeth gydag ef ynglŷn â'r modd y mae tai yn gyntaf fel model ac fel dull o gefnogi pobl gymhleth ag anghenion cymhleth yr un mor berthnasol yn ninas Efrog Newydd ag ydyw i rannau mwyaf gwledig Cymru, ac roedd yn dweud mai'r hyn sy'n rhaid i ni ei gofio yw mai tai yn gyntaf ydyw, ond nid tai yn unig. Ac felly, mae'n bwysig, pan fydd awdurdodau lleol a'u partneriaid yn cyflwyno'r model tai yn gyntaf, eu bod yn cadw at egwyddorion tai yn gyntaf a hefyd yn gweithio yn y ffordd gydweithredol rydych wedi'i disgrifio i sicrhau bod y cymorth ar gael i bobl ar y pwynt pan fyddant yn barod i'w gael.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Helen Mary Jones.
Finally, question 8, Helen Mary Jones.
8. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael ynghylch fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion i ddyrannu arian i gynghorau? OAQ52674
8. What discussions has the Cabinet Secretary had regarding a needs-based formula for allocating money to councils? OAQ52674
We and local government continue to work in partnership to explore ways to improve the existing needs-based funding formula, to better reflect authorities’ relative need to spend.
Mae llywodraeth leol a ninnau yn parhau i weithio mewn partneriaeth i archwilio ffyrdd o wella'r fformiwla ariannu gyfredol sy'n seiliedig ar anghenion, er mwyn gwella'r modd yr eir ati i adlewyrchu angen cymharol awdurdodau i wario.
Thank you, Cabinet Secretary. Since returning to this place, I've received a number of representations from local authorities in my own area, particularly in my own region and particularly in Powys, who contend that—and this will not be a new point made to you, I'm sure—the current formula creates difficulties for people in rural areas. For example, if you are a family on low wages living in rural Powys, you need two cars in order to be able to access employment at all. Will you continue to keep the formula under review, Cabinet Secretary, and will you give consideration, particularly with the concerns that people have about the potential impact of Brexit on rural Wales and on the rural economy—will you look again at some of those factors that might be indications of wealth in more urban communities, but are simply indications of survival in rural ones?
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Ers dychwelyd i'r lle hwn, rwyf wedi cael nifer o sylwadau gan awdurdodau lleol yn fy ardal fy hun, yn fy rhanbarth fy hun ac ym Mhowys yn arbennig, sy'n dadlau—ac rwy'n siŵr na fydd hwn yn bwynt newydd i chi—fod y fformiwla gyfredol yn creu anawsterau i bobl mewn ardaloedd gwledig. Er enghraifft, os ydych yn deulu ar gyflogau isel sy'n byw yng nghefn gwlad Powys, rydych angen dau gar er mwyn gallu cael mynediad at gyflogaeth o gwbl. A wnewch chi barhau i gadw'r fformiwla o dan adolygiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac a wnewch chi roi ystyriaeth, yn enwedig o ystyried pryderon pobl am effaith bosibl Brexit ar y Gymru wledig a'r economi wledig—a wnewch chi edrych eto ar rai o'r ffactorau a allai fod yn arwyddion o gyfoeth mewn cymunedau mwy trefol, ond sydd ond yn arwyddion o oroesiad mewn cymunedau gwledig?
The Presiding Officer will be aware that one of my first acts as a Member here back in 2007 was to undertake a review of rural poverty and deprivation in rural communities and the memory of that investigation stays with me today. We understand that poverty in rural Wales can be very different to poverty in urban communities. We understand that very well. The formula does seek to review those issues and does seek to ensure that all authorities receive fair funding that meets the needs that they have. We recognise that the quantum available to us this year and next year is not what we would wish it to be, and the responsibility for that lies not with the formula but with the failed austerity policies pursued by the United Kingdom Conservative Government. We were told by the Prime Minister this morning that austerity is over. My fear is Brexit will mean that, for rural Wales especially, austerity will be deepened and broadened and lengthened, and not ended in the way that the Prime Minister has somewhat naïvely believed.
Bydd y Llywydd yn ymwybodol mai un o fy ngweithredoedd cyntaf fel Aelod yma yn ôl yn 2007 oedd cynnal adolygiad o dlodi ac amddifadedd gwledig mewn cymunedau gwledig ac rwy'n cofio'r ymchwiliad hwnnw hyd heddiw. Rydym yn deall y gall tlodi yng nghefn gwlad Cymru fod yn wahanol iawn i dlodi mewn cymunedau trefol. Rydym yn deall hynny'n dda iawn. Mae'r fformiwla'n ceisio adolygu'r materion hynny ac mae'n ceisio sicrhau bod pob awdurdod yn cael cyllid teg sy'n diwallu'r anghenion sydd ganddynt. Rydym yn cydnabod nad yw'r swm sydd ar gael i ni eleni a'r flwyddyn nesaf yr hyn y byddem yn dymuno iddo fod, ac nid y fformiwla sy'n gyfrifol am hynny ond yn hytrach y polisïau cyni aflwyddiannus a ddilynir gan Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig. Dywedodd Prif Weinidog y DU y bore yma fod cyni wedi dod i ben. Rwy'n ofni y bydd Brexit yn golygu y bydd cyni'n dyfnhau ac yn ehangu ac yn cynyddu, yn enwedig yn y Gymru wledig, ac na fydd yn dod i ben yn y ffordd y mae'r Prif Weinidog braidd yn naïf yn ei gredu.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, ond ni chafwyd unrhyw gwestiynau amserol wedi'u gosod.
The next item is the topical questions, but no topical questions were submitted.
Ac felly'r datganiadau 90 eiliad. Mark Isherwood.
So, we move to the 90-second statements. Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. October is Cerebral Palsy Awareness Month, and next Saturday is awareness day. Cerebral palsy is the most common childhood disability in the world, affecting one in every 400 children across the UK. Around 70 babies born in Wales this year will have cerebral palsy. It affects posture and movement as a result of brain damage. It can also affect sensation, perception, cognition, communication, and eating and drinking. It makes activities such as walking, talking, dressing and fine motor skills, which most of us take for granted, difficult.
Well, Bobath children's therapy centre Wales, a specialist centre for the whole of Wales providing therapy for children who have cerebral palsy, are developing a cerebral palsy register. They would like Wales to have the benefits that other countries with registers do, such as: knowing the size and distribution of the population of individuals who have cerebral palsy in Wales; being able to map services against populations; the ability to plan care and services for a known population; the ability to incorporate hip surveillance into the register and reduce the incidence of dislocating hips and the need for surgery; being able to include Wales data and population research into cerebral palsy and interventions; and increasing the voice of people who have cerebral palsy.
We therefore call on the Welsh Government to help make this happen and engage with the cerebral palsy community and Bobath to help many children, parents, carers and families in Wales on this basis. Diolch.
Diolch, Lywydd. Mae mis Hydref yn Fis Ymwybyddiaeth Parlys yr Ymennydd, a bydd yn ddiwrnod ymwybyddiaeth ddydd Sadwrn nesaf. Parlys yr ymennydd yw'r anabledd plentyndod mwyaf cyffredin yn y byd, ac mae'n effeithio ar un o bob 400 o blant ledled y DU. Bydd tua 70 o fabanod a enir yng Nghymru eleni yn dioddef o barlys yr ymennydd. Mae'n effeithio ar osgo a symudiad o ganlyniad i niwed i'r ymennydd. Gall hefyd effeithio ar synhwyriad, canfyddiad, gwybyddiaeth, cyfathrebu, a bwyta ac yfed. Mae'n gwneud gweithgareddau megis cerdded, siarad, gwisgo a sgiliau echddygol manwl y mae'r rhan fwyaf ohonom eu cymryd yn ganiataol, yn anodd.
Wel, mae canolfan therapi plant Bobath Cymru, canolfan arbenigol ar gyfer Cymru gyfan sy'n darparu therapi ar gyfer plant sydd â pharlys yr ymennydd, yn datblygu cofrestr parlys yr ymennydd. Byddent yn hoffi i Gymru gael y manteision y mae gwledydd eraill sydd â chofrestri'n eu gweld, megis gwybod beth yw maint a dosbarthiad y boblogaeth o unigolion sydd â pharlys yr ymennydd yng Nghymru; gallu mapio gwasanaethau yn erbyn poblogaethau; gallu cynllunio gofal a gwasanaethau ar gyfer poblogaeth hysbys; gallu cynnwys gwyliadwriaeth cluniau yn y gofrestr a lleihau nifer yr achosion o ddatgymaliad cluniau a'r angen am lawdriniaeth; gallu cynnwys data Cymru ac ymchwil poblogaeth ar barlys yr ymennydd ac ymyriadau; a chryfhau llais pobl sydd â pharlys yr ymennydd.
Felly rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i helpu i sicrhau bod hyn yn digwydd ac i ymgysylltu â'r gymuned o bobl sydd â pharlys yr ymennydd a Bobath i helpu llawer o blant, rhieni, gofalwyr a theuluoedd yng Nghymru ar y sail hon. Diolch.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig i ethol Aelodau i bwyllgorau. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 ac 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol yr Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol—Julie James.
The next item is the motion to elect Members to committees, and, in accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and voting. I call on a member of the Business Committee to move the motion formally—Julie James.
Cynnig NDM6822 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Caroline Jones (Annibynnol) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn lle Neil Hamilton (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig).
Cynnig NDM6823 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Neil Hamilton (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon.
Motion NDM6822 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Caroline Jones (Independent) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee in place of Neil Hamilton (United Kingdom Independence Party).
Motion NDM6823 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Neil Hamilton (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Health, Social Care and Sport Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Moved.
Cynigiwyd y cynnig.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynigion. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motions. Does any Member object? The motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef y cynnig i ddiwygio'r Rheolau Sefydlog. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Julie James.
That brings us to our next item, which is the motion to amend Standing Orders. I call on a member of the Business Committee to move the motion formally—Julie James.
Cynnig NDM6817 Elin Jones
Cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes, ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Gweithredu Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Medi 2018.
2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheolau Sefydlog 21 a 27, a chyflwyno Rheolau Sefydlog newydd 30B a 30C, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM6817 Elin Jones
To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the Report of the Business Committee ‘Amending Standing Orders: Implementation of the European Union (Withdrawal) Act 2018’ laid in the Table Office on 26 September 2018.
2. Approves the proposal to revise Standing Orders 21 and 27, and to introduce new Standing Orders 30B and 30C, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Moved.
Cynigiwyd y cynnig.
Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to speak on this debate about the changes to Standing Orders that arise as a consequence of the European Union (Withdrawal) Act 2018. In July, my committee reported on operational matters relating to the scrutiny of regulations that will arise as a result of the 2018 Act. We made 12 recommendations, nine of which had implications for Standing Orders.
Our report focused on three areas of the Act that enable the making of regulations by the Welsh Ministers and UK Ministers. First, we looked at the powers of the Welsh Ministers to deal with deficiencies in UK law arising from the UK’s withdrawal from the European Union, including the mechanism for a committee to sift certain regulations to see whether they should be subject to the affirmative rather than the negative procedure.
Secondly, we looked at the powers of UK Ministers to act in devolved areas and how they should be scrutinised. And, last but not least, we considered how we should scrutinise regulations made by UK Ministers to restrict the National Assembly’s legislative competence, having regard to the inter-governmental agreement between the Welsh and UK Governments.
Overall, we are content with the changes being made to Standing Orders and welcome that the Constitutional and Legislative Affairs Committee will take on responsibility for sifting regulations arising from the 2018 Act. I would, however, like to draw the Assembly’s attention to two aspects of the changes being made.
In respect of our second recommendation, namely that criteria for sifting regulations should be published, we have since written to the Government, effectively accepting their proposal that they should be included in Standing Orders. This reflects an earlier recommendation in a report we published in February about the legislation as it was being scrutinised in the UK Parliament.
We remain disappointed, however, that our third recommendation has not been reflected in the new Standing Order proposals. Our recommendation related to the sifting mechanisms and the circumstances in which the Welsh Government does not agree with a committee's recommendation to require the application of the affirmative procedure to the making of regulations, rather than the negative procedure. The aim of our recommendation was to require that the Welsh Government should make a statement explaining why they do not agree with a committee recommendation before the regulations are made—i.e signed into law. To that end, it sought to mirror provisions in the 2018 Act that apply to UK Ministers. The Act’s provisions did not apply to the Welsh Ministers because there was insufficient parliamentary time for the UK Government to obtain the National Assembly’s consent for the changes.
Having accepted our recommendation, the Welsh Government suggested an approach to the Business Committee, namely of laying a statement as part of the explanatory memorandum. For regulations subject to the negative procedure, an explanatory memorandum is laid after regulations are made. The Business Committee’s report on the changes to Standing Orders indicates that the benefits of our recommendation were outweighed by the practical advantages of the Welsh Government’s alternative proposal, which is now replicated in Standing Order 27.9B.
The timing of when a statement is laid may seem trivial, but the parliamentary process and trust in that process are a vital part of our democracy. There is a clear and important point of principle here, which is why it's important that this matter goes on the record. If the committee were to recommend to uplift regulations from negative to affirmative procedure, then under the proposed Standing Order, Assembly Members will only be made aware of a Welsh Government decision to reject the recommendation after the regulations have been made, and therefore signed into law. So, this potentially nullifies the purpose of the sifting mechanism. That mechanism was included in the 2018 Act as a means of preventing an excessive transfer of power from the legislature to the Executive. In our view, practical advantages of process should not be at the expense of constitutional propriety and good practice, so we have therefore sought a formal explanation from the Welsh Government for suggesting its alternative approach, and we look forward to receiving a written response in due course. We will also keep a close eye on the quality of the statements made by the Welsh Government as to why they disagree with a recommendation of the committee, if that situation arises. We note that poor-quality statements could increase the likelihood of Assembly Members tabling motions to annul negative resolution regulations. So, in the meantime, we intend to keep a watching brief on the impact of Standing Order 27.9B, and we may, if we consider it appropriate, suggest changes in the future.
Turning briefly to two other matters, I'm very grateful to the leader of the house for advising us, in line with recommendation 4 of our report, that some 50 regulations will be required to correct deficiencies in domestic EU law, and we look forward to receiving an update on the number of regulations that will be required to correct deficiencies in directly applicable EU instruments. Planning our work programme to accommodate the increased number of regulations because of Brexit will be essential, and it is for that reason that recommendation 6 of our report suggested that we enter into an agreement with the Welsh Government about managing the scrutiny of Brexit-related regulations. It is therefore very pleasing that the committee and the Welsh Government have agreed the terms of a protocol to enable the scrutiny of correcting regulations to be as efficient and effective as possible. And I'd like to thank the Cabinet Secretary and the leader of the house for the very positive and constructive discussions that we've had, and we've been able to achieve what I think is an important, and groundbreaking for this Assembly, protocol. So, on behalf of the committee, I look forward to working with the Government on this important constitutional legislation and the challenges that we will be facing up to as a result of Brexit in due course.
Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl hon am y newidiadau i'r Rheolau Sefydlog sy'n codi o ganlyniad i Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018. Ym mis Gorffennaf, adroddodd fy mhwyllgor ar faterion gweithredol yn ymwneud â chraffu ar reoliadau a fydd yn codi o ganlyniad i Ddeddf 2018. Gwnaethom 12 o argymhellion, ac roedd naw ohonynt yn effeithio ar y Rheolau Sefydlog.
Roedd ein hadroddiad yn canolbwyntio ar dri maes yn y Ddeddf sy'n galluogi Gweinidogion Cymru a Gweinidogion y DU i wneud rheoliadau. Yn gyntaf, gwnaethom edrych ar bwerau Gweinidogion Cymru i ymdrin â diffygion yng nghyfraith y DU yn deillio o ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd, gan gynnwys y mecanwaith sy'n galluogi pwyllgor i ddidoli rheoliadau penodol i weld a ddylent fod yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol yn hytrach na'r weithdrefn negyddol.
Yn ail, edrychasom ar bwerau Gweinidogion y DU i weithredu mewn meysydd sydd wedi'u datganoli a sut y dylid craffu arnynt. Ac yn olaf ond nid yn lleiaf, buom yn ystyried sut y dylem graffu ar reoliadau a wnaed gan Weinidogion y DU i gyfyngu ar gymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol, o ystyried y cytundeb rhynglywodraethol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.
Yn gyffredinol, rydym yn fodlon gyda'r newidiadau a wneir i'r Rheolau Sefydlog ac yn croesawu'r ffaith y bydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn cymryd cyfrifoldeb dros ddidoli rheoliadau sy'n deillio o Ddeddf 2018. Fodd bynnag, hoffwn dynnu sylw'r Cynulliad at ddwy agwedd ar y newidiadau sy'n cael eu gwneud.
O ran ein hail argymhelliad, sef y dylid cyhoeddi'r meini prawf ar gyfer didoli rheoliadau, rydym wedi ysgrifennu at y Llywodraeth ers hynny yn derbyn eu cynnig, i bob pwrpas, y dylid eu cynnwys yn y Rheolau Sefydlog. Mae hyn yn adlewyrchu argymhelliad cynharach mewn adroddiad a gyhoeddwyd gennym ym mis Chwefror am y ddeddfwriaeth wrth iddi gael ei chraffu yn Senedd y DU.
Rydym yn siomedig o hyd, fodd bynnag, na chafodd ein trydydd argymhelliad ei adlewyrchu yng nghynigion newydd y Rheolau Sefydlog. Roedd ein hargymhelliad yn ymwneud â'r mecanweithiau didoli a'r amgylchiadau lle nad yw Llywodraeth Cymru'n cytuno ag argymhelliad y pwyllgor y dylid cymhwyso'r weithdrefn gadarnhaol wrth wneud rheoliadau, yn hytrach na'r weithdrefn negyddol. Nod ein hargymhelliad oedd ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru wneud datganiad yn egluro pam nad ydynt yn cytuno ag argymhelliad pwyllgor cyn i'r rheoliadau gael eu gwneud—hynny yw, cyn iddynt gael eu rhoi ar waith yn gyfreithiol. I'r perwyl hwnnw, ceisiodd adlewyrchu darpariaethau yn Neddf 2018 sy'n berthnasol i Weinidogion y DU. Nid oedd darpariaethau'r Ddeddf yn berthnasol i Weinidogion Cymru gan nad oedd digon o amser seneddol i Lywodraeth y DU geisio cydsyniad y Cynulliad Cenedlaethol i'r newidiadau.
Ar ôl derbyn ein hargymhelliad, awgrymodd Llywodraeth Cymru ddull o weithredu i'r Pwyllgor Busnes, sef gwneud datganiad fel rhan o'r memorandwm esboniadol. Ar gyfer rheoliadau sy'n ddarostyngedig i'r weithdrefn negyddol, gosodir y memorandwm esboniadol ar ôl gwneud rheoliadau. Mae adroddiad y Pwyllgor Busnes ar y newidiadau i'r Rheolau Sefydlog yn nodi bod manteision ein hargymhelliad wedi eu gorbwyso gan fanteision ymarferol cynnig amgen Llywodraeth Cymru, sydd bellach wedi'i nodi yn Rheol Sefydlog 27.9B.
Efallai fod amseriad gosod datganiad i'w weld yn ddibwys, ond mae'r broses seneddol a'r ymddiriedaeth yn y broses honno yn rhan hanfodol o'n democratiaeth. Mae pwynt amlwg a phwysig o egwyddor yma, a dyna pam ei bod yn bwysig i'r mater hwn gael ei gofnodi. Pe bai'r pwyllgor yn argymell newid rheoliadau o'r weithdrefn negyddol i'r weithdrefn gadarnhaol, o dan y Rheol Sefydlog arfaethedig ni fydd Aelodau'r Cynulliad ond yn cael gwybod am benderfyniad Llywodraeth Cymru i wrthod yr argymhelliad ar ôl i'r rheoliadau gael eu gwneud, ac felly ar ôl iddynt gael eu rhoi ar waith yn gyfreithiol. Felly, gallai hyn ddirymu diben y dull didoli. Cafodd y mecanwaith hwnnw ei gynnwys yn Neddf 2018 fel ffordd o atal trosglwyddo pŵer gormodol o'r ddeddfwrfa i'r Weithrediaeth. Yn ein barn ni, ni ddylai manteision ymarferol proses fod ar draul priodoldeb cyfansoddiadol ac arferion da, felly rydym wedi gofyn am eglurhad ffurfiol gan Lywodraeth Cymru pam yr awgrymodd ei dull amgen, ac edrychwn ymlaen at gael ymateb ysgrifenedig maes o law. Byddwn hefyd yn cadw llygad agos ar ansawdd y datganiadau a wneir gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â pham eu bod yn anghytuno ag argymhelliad gan y pwyllgor, os yw'r sefyllfa honno'n codi. Nodwn y gallai datganiadau gwael gynyddu'r tebygolrwydd y bydd Aelodau'r Cynulliad yn cyflwyno cynigion i ddirymu rheoliadau penderfyniadau negyddol. Felly, yn y cyfamser, rydym yn bwriadu cadw golwg ar effaith Rheol Sefydlog 27.9B, ac fe allem awgrymu newidiadau yn y dyfodol os ydym yn ystyried bod hynny'n briodol.
Gan droi at ddau fater arall yn gyflym, rwy'n ddiolchgar iawn i arweinydd y tŷ am ein cynghori, yn unol ag argymhelliad 4 ein hadroddiad, y bydd angen oddeutu 50 o reoliadau i unioni diffygion yng nghyfraith ddomestig yr UE, ac edrychwn ymlaen at dderbyn diweddariad ar nifer y rheoliadau y bydd eu hangen i unioni diffygion mewn offerynnau UE sy'n uniongyrchol berthnasol. Bydd cynllunio ein rhaglen waith i ddarparu ar gyfer y cynnydd yn nifer y rheoliadau o ganlyniad i Brexit yn hanfodol, a dyna'r rheswm pam fod argymhelliad 6 yn ein hadroddiad wedi awgrymu ein bod yn llunio cytundeb gyda Llywodraeth Cymru mewn perthynas â rheoli'r craffu ar reoliadau sy'n gysylltiedig â Brexit. Felly, mae'n braf fod y pwyllgor a Llywodraeth Cymru wedi cytuno ar delerau protocol er mwyn i waith craffu ar reoliadau cywiro fod mor effeithlon ac effeithiol â phosibl. Hoffwn ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet ac arweinydd y tŷ am y trafodaethau cadarnhaol ac adeiladol iawn a gawsom, ac rydym wedi gallu cyflawni'r hyn y credaf ei fod yn brotocol pwysig sy'n torri tir newydd ar gyfer y Cynulliad hwn. Felly, ar ran y pwyllgor, edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Llywodraeth ar y ddeddfwriaeth gyfansoddiadol bwysig hon a'r heriau y byddwn yn eu hwynebu maes o law o ganlyniad i Brexit.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. The leader of the house to reply to the debate.
Diolch. Arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Just simply to say that, of course, we hope that—. We're very happy to have worked very closely with the committee; we did indeed have a very constructive meeting about a number of these issues. On the one area that remains slightly contentious between us, we are, of course, very happy to provide an explanation to the Assembly as to our reasons, if we should decide not to follow the procedure recommended by the sifting committee. Of course we hope this will not happen. There will be numerous opportunities in the course of the discussion of the SI where an early warning system could possibly be put in place, and I am very happy to say to the Member, and to all of the Members of the Senedd, that we will keep this under close review, and should it prove to be any sort of problem, we will of course work with the committee to review the Standing Orders. But it's very much a stop-gap provision. We hope it will not happen. We consider that the inclusion of the information within the explanatory memorandum when the SI is laid will assist Members. They will have all the information in one place to decide on the response. They will have 40 non-recess days to table and lay an annulment motion, and the early warning system will list forthcoming negative resolution SIs in any event, so the committee will be able to identify those where a sifting recommendation has not been followed, should such a thing happen—which we very seriously hope it will not. So, on that basis, Deputy Presiding Officer, I commend the motion to the house.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddweud yn syml, wrth gwrs, ein bod yn gobeithio bod—. Rydym yn falch iawn o fod wedi gweithio'n agos iawn gyda'r pwyllgor; yn wir, cawsom gyfarfod adeiladol iawn am nifer o'r materion hyn. O ran yr un maes sy'n parhau i fod ychydig yn ddadleuol rhyngom, rydym yn hapus iawn i ddarparu esboniad ynglŷn â'n rhesymau i'r Cynulliad wrth gwrs, pe baem yn penderfynu peidio â dilyn y weithdrefn a argymhellwyd gan y pwyllgor didoli. Wrth gwrs, rydym yn gobeithio na fydd hyn yn digwydd. Bydd nifer o gyfleoedd yn ystod y drafodaeth ar yr offeryn statudol lle gellid rhoi system rhybudd cynnar ar waith, ac rwy'n hapus iawn i ddweud wrth yr Aelod, a holl Aelodau'r Senedd, y byddwn yn cadw llygad agos ar hyn, ac os bydd yn peri unrhyw fath o broblem, byddwn yn gweithio gyda'r pwyllgor, wrth gwrs, i adolygu'r Rheolau Sefydlog. Ond darpariaeth llanw bwlch ydyw yn bendant iawn. Rydym yn gobeithio na fydd yn digwydd. Credwn y bydd cynnwys y wybodaeth o fewn y memorandwm esboniadol wrth osod yr offeryn statudol o gymorth i'r Aelodau. Bydd yr holl wybodaeth ar gael iddynt mewn un man fel y gallant benderfynu ar yr ymateb. Bydd ganddynt 40 diwrnod di-dor i gyflwyno a gosod cynnig dirymu, a beth bynnag, bydd y system rhybudd cynnar yn rhestru offerynnau statudol penderfyniad negyddol sydd ar y ffordd, felly bydd y pwyllgor yn gallu nodi'r rheini lle nad yw argymhelliad didoli wedi cael ei ddilyn, pe bai rhywbeth o'r fath yn digwydd—ac rydym yn gobeithio'n fawr iawn na fydd yn digwydd. Felly, ar y sail honno, Ddirprwy Lywydd, cymeradwyaf y cynnig i'r tŷ.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to item 6 on the agenda this afternoon, which is the debate on the Petitions Committee report, 'Petition P-04-682: Routine Screening for Type 1 Diabetes in Children and Young People'. I call on the Chair of the committee to move the motion. David Rowlands.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau: 'Deiseb P-04-682: Sgrinio Rheolaidd ar gyfer Diabetes Math 1 mewn Plant a Phobl Ifanc'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gynnig y cynnig. David Rowlands.
Cynnig NDM6814 David J. Rowlands
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Ddeisebau ar Deiseb P-04-682, 'Sgrinio Rheolaidd ar gyfer Diabetes Math 1 mewn Plant a Phobl Ifanc', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 13 Gorffennaf 2018.
Motion NDM6814 David J. Rowlands
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Petitions Committee on Petition P-04-682, 'Routine Screening for Type 1 Diabetes in Children and Young People', which was laid in the Table Office on 13 July 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to open this important debate on behalf of the Petitions Committee. The circumstances behind the petition that we are discussing today have been extremely moving for all the members of the committee. The petition was submitted by the family of Peter Baldwin. Peter, who was 13 and from Cardiff, tragically died in January 2015 from the effects of undiagnosed type 1 diabetes.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl bwysig hon ar ran y Pwyllgor Deisebau. Mae amgylchiadau'r ddeiseb a drafodwn heddiw wedi bod yn hynod o emosiynol i holl aelodau'r pwyllgor. Cyflwynwyd y ddeiseb gan deulu Peter Baldwin. Yn drasig iawn, bu farw Peter, a oedd yn 13 oed ac o Gaerdydd, ym mis Ionawr 2015 o effeithiau diabetes math 1 na wnaed diagnosis ohono.
Type 1 diabetes is an autoimmune condition under which the pancreas does not produce insulin. The body requires insulin in order to convert glucose from food into energy and, without it, that glucose remains in the bloodstream leading to high blood sugar levels. Though type 1 diabetes can occur at any age, it is most commonly diagnosed under the age of 15. There are approximately 1,400 children with diabetes in Wales, the vast majority of which—around 96 per cent—have type 1 diabetes.
Some of us in this Chamber today will know that the onset of type 1 diabetes can be extremely rapid, as well as extremely dangerous. Unfortunately, awareness of type 1 diabetes and the most common symptoms of the condition do not have a high enough public profile, and improving both the recognition and the diagnosis of type 1 is the primary thrust of this petition. As the effects of undetected type 1 diabetes can be fatal, early diagnosis of the condition is absolutely critical. However, it is also the case that the common symptoms can easily be mistaken for other less dangerous conditions. Those symptoms—known as the four Ts—are crucial to this afternoon’s debate. They are: toilet; thirsty; tired; and thinner. And, I feel that, as we may have more than those people just in this Chamber listening to this debate, I'd like to reiterate those four Ts: toilet—an increased need to urinate; thirsty; tired; and thinner. Given that we would hope that we would have a wider audience than this Chamber, I shall again reiterate those points: toilet—an increased need to urinate; thirsty; tired; and thinner.
Because of the difficulties in diagnosing type 1, and because of its relative rarity, around a quarter of the cases are not diagnosed until the patient is in diabetic ketoacidosis—I'm sorry if I haven't said that correctly—or, commonly known as DKA. Tragically, this was the situation faced by Peter and his family. Peter was given an on-the-spot diagnosis of type 1 diabetes and DKA by a rapid-response paramedic who had used a finger-prick blood test, on New Year’s Day 2015. Twenty-four hours earlier, Peter had been seen by a GP who had diagnosed a chest infection, based upon his symptoms, and prescribed antibiotics, but who had not used a finger-prick test. The paramedic immediately called an ambulance, and Peter was admitted to hospital. Despite the treatment he received, it was too late to save his life.
I want to pay a tribute to Peter’s family at this point. The petition was submitted by Peter’s grandfather, Anthony, and the compassion, drive and clear-sightedness of the whole family has been apparent to the Petitions Committee through our deliberations. In particular, Peter’s parents, Beth and Stuart, and his sister, Lia, have courageously strived to ensure that the tragedy experienced by their family should lead to improvements for others. It is also notable how they have conducted their campaign in an extremely positive way. The petition is just one aspect of their efforts to raise public awareness of type 1 diabetes, as well as significant funds for Diabetes UK Cymru. I am convinced that these efforts have already had a major impact, and the whole family should be immensely proud of everything they have achieved so far.
Turning now to the committee’s report on the petition and to our recommendations, we have considered a wide range of issues in relation to the identification and diagnosis of type 1 diabetes among children and young people. The petition was first received in March 2016. Although the petition refers to 'routine screening' for type 1 amongst children and young people, the committee established that the Baldwin family’s primary focus is on the need to improve early diagnosis of type 1 diabetes, and awareness of the condition amongst both health professionals and the public. It has been agreed by all involved in the petition that this would be best achieved through ensuring that the appropriate tests are carried out when a person presents with the four Ts symptoms of type 1.
Cyflwr awto-imiwn yw diabetes math 1 lle nad yw'r pancreas yn cynhyrchu inswlin. Mae'r corff angen inswlin er mwyn troi glwcos o fwyd yn egni a hebddo, mae'r glwcos yn aros yn llif y gwaed gan arwain at lefelau siwgr uchel yn y gwaed. Er bod diabetes math 1 yn gallu digwydd ar unrhyw oedran, yn fwyaf arferol gwneir diagnosis ohono mewn plant o dan 15 oed. Mae diabetes ar oddeutu 1,400 o blant yng Nghymru, ac mae'r mwyafrif helaeth ohonynt—tua 96 y cant—yn achosion o ddiabetes math 1.
Bydd rhai ohonom yn y Siambr hon heddiw yn gwybod y gall diabetes math 1 ddatblygu'n eithriadol o gyflym, a gall hynny fod yn eithriadol o beryglus. Yn anffodus, nid oes digon o ymwybyddiaeth o ddiabetes math 1 ac nid oes proffil cyhoeddus digon uchel i symptomau mwyaf cyffredin y cyflwr, a gwella adnabyddiaeth a diagnosis o ddiabetes math 1 yw prif fyrdwn y ddeiseb hon. Gan fod effeithiau diabetes math 1 heb ddiagnosis yn gallu bod yn angheuol, mae diagnosis cynnar o'r cyflwr yn gwbl hanfodol. Fodd bynnag, mae'n wir hefyd y gellir camgymryd y symptomau cyffredin yn rhwydd am gyflyrau eraill llai peryglus. Mae'r symptomau hynny—a elwir yn 4T—yn allweddol i'r ddadl hon y prynhawn yma, sef; tŷ bach—awydd i wneud dŵr yn amlach; teimlo'n sychedig; teimlo'n flinedig; teneuach. Ac oherwydd ei bod yn bosibl fod mwy o bobl yn gwrando ar y ddadl hon na'r rhai sydd yn y Siambr, hoffwn ailadrodd y 4T: tŷ bach—awydd i wneud dŵr yn amlach; teimlo'n sychedig; teimlo'n flinedig; teneuach. O ystyried y byddem yn gobeithio y byddai gennym gynulleidfa ehangach na'r un sydd gennym yn y Siambr, rwyf am ailadrodd y pwyntiau hynny eto: tŷ bach—awydd i wneud dŵr yn amlach; teimlo'n sychedig; teimlo'n flinedig; teneuach.
Oherwydd yr anawsterau i wneud diagnosis o ddiabetes math 1, ac oherwydd ei fod yn gyflwr cymharol anghyffredin, ni wneir diagnosis o oddeutu chwarter yr achosion hyd nes y bydd y claf mewn cetoasidosis diabetig—mae'n ddrwg gennyf os nad wyf yn ynganu hwnnw'n gywir—neu fe'i gelwir yn fwy cyfarwydd yn DKA. Yn drasig, dyma'r sefyllfa a wynebodd Peter a'i deulu. Rhoddwyd diagnosis o ddiabetes math 1 a DKA yn y fan ar lle i Peter gan barafeddyg ymateb cyflym a oedd wedi defnyddio prawf gwaed pigo bys, a hynny ar Ddydd Calan 2015. Bedair awr ar hugain yn gynharach, roedd Peter wedi gweld meddyg teulu a oedd wedi gwneud diagnosis o haint ar y frest yn seiliedig ar ei symptomau, ac wedi presgripsiynu gwrthfiotigau, ond ni ddefnyddiodd y prawf gwaed pigo bys. Ffoniodd y parafeddyg am ambiwlans ar unwaith, ac aethpwyd â Peter i'r ysbyty. Er gwaethaf y driniaeth a gafodd, roedd hi'n rhy hwyr i achub ei fywyd.
Hoffwn dalu teyrnged i deulu Peter ar y pwynt hwn. Cyflwynwyd y ddeiseb gan daid Peter, Anthony, ac mae trugaredd, ysgogiad ac unplygrwydd y teulu cyfan wedi bod yn amlwg i'r Pwyllgor Deisebau drwy gydol ein trafodaethau. Yn fwyaf arbennig, mae rhieni Peter, Beth a Stuart, a'i chwaer, Lia, wedi ymdrechu'n ddewr i sicrhau bod y drasiedi a brofodd y teulu yn arwain at welliannau i eraill. Mae'n werth nodi hefyd eu bod wedi bwrw iddi gyda'u hymgyrch mewn ffordd eithriadol o gadarnhaol. Nid yw'r ddeiseb hon ond yn un agwedd ar eu hymdrechion i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o ddiabetes math 1, yn ogystal â chodi arian sylweddol i Diabetes UK Cymru. Rwy'n argyhoeddedig fod yr ymdrechion hyn eisoes wedi cael effaith fawr, a dylai'r teulu cyfan fod yn eithriadol o falch o bopeth y maent wedi'i gyflawni hyd yma.
Gan droi yn awr at adroddiad y pwyllgor ar y ddeiseb ac at ein hargymhellion, rydym wedi ystyried ystod eang o faterion mewn perthynas â chanfod a gwneud diagnosis o ddiabetes math 1 mewn plant a phobl ifanc. Cafodd y ddeiseb ei derbyn gyntaf ym mis Mawrth 2016. Er bod y ddeiseb yn cyfeirio at 'sgrinio rheolaidd' ar gyfer math 1 mewn plant a phobl ifanc, sefydlodd y pwyllgor mai prif ffocws y teulu Baldwin yw'r angen i wella diagnosis cynnar o ddiabetes math 1, ac ymwybyddiaeth o'r cyflwr ymhlith gweithwyr iechyd proffesiynol a'r cyhoedd. Mae pawb sy'n ymwneud â'r ddeiseb wedi cytuno mai'r ffordd orau o gyflawni hyn fyddai drwy sicrhau bod y profion priodol yn cael eu cynnal pan fo unigolyn yn arddangos symptomau'r 4T ar gyfer math 1.
In our report on this petition we have made 10 recommendations to the Welsh Government. We believe these would assist the timely diagnosis and treatment of type 1 diabetes. The committee welcomes the fact that the Cabinet Secretary for Health and Social Services has accepted, at least in principle, all of our recommendations. We hope this indicates a shared commitment to making progress in this field, although I will be seeking some further information on some aspects of his response during this afternoon’s debate.
As I have already said, timely diagnosis of type 1 diabetes is of critical importance. DKA is both a life-threatening condition and an extremely traumatic experience for children and their families. Indeed, the Welsh Government’s diabetes delivery plan highlights the need for an urgent blood glucose check and an immediate referral to specialist services if diabetes is suspected. However, our investigations identified several barriers to early diagnosis. These include: low general awareness and recognition of type 1; potential deficiencies in staff knowledge and training; and concerns over a lack of access to rapid testing equipment in primary care.
Our recommendations seek to address these barriers. Recommendation 1 calls for the Welsh Government to seek to ensure that the four Ts symptoms are routinely asked when unwell children present in primary care, and that appropriate testing is carried out if required. Our second recommendation relates to the implementation of the National Institute for Health and Care Excellence guidance on this subject. In accepting these recommendations, the Cabinet Secretary has endorsed the NICE guidance and emphasised the need for healthcare professionals to use their clinical judgment.
We are pleased, of course, that the Government has accepted the thrust of our recommendations. Nevertheless we know, not least from the case of Peter Baldwin, that clinicians do not always ask specifically about the four Ts and parents may not mention them without being prompted. I therefore want to reiterate the committee’s view that GP consultations represent a crucial opportunity to identify type 1 diabetes. We believe the Welsh Government should take all possible steps to ensure that the right questions are asked in primary care, in order to seek to avoid further cases where type 1 diabetes is not identified until it is too late.
In this regard, a major step forward during the lifetime of this petition has been the development of a national referral pathway for type 1 diabetes. It emphasises the four Ts and that any suspected case of type 1 diabetes should be treated as a medical emergency. Developed by the children and young people diabetes network, and piloted in Cardiff and Vale health board, this pathway has now been issued to all health boards. The committee welcomes the fact that this has been rolled out so quickly.
In accepting recommendation 6 in our report, the Cabinet Secretary has stated that the Welsh Government will seek assurances from health boards that the pathway is being adopted locally. I hope that he will also be able to confirm today that he expects health boards to offer training to GPs to accompany the new pathway, as we understand that this was a strength of the pilot exercise in Cardiff and Vale.
Concerns were also raised with us about the availability of testing equipment in primary care. The petitioners have called for all GPs to have immediate access to finger-prick blood glucose testing equipment, and the committee recommended that the Welsh Government should seek assurances from health boards in this regard. We are pleased that the Welsh Government has accepted this recommendation. The Cabinet Secretary has stated that guidance has already been issued and that those assurances will be sought. The committee would welcome any update he can provide today on this work.
Recommendation 7 in our report referred to the need to monitor progress in relation to the diagnosis of type 1 diabetes. In his response, the Cabinet Secretary refers to the pre-existing national paediatric diabetes audit. The committee’s understanding is that this includes an indication of the number of cases diagnosed when DKA is already present. However, it doesn’t capture detail about the process of diagnosis and our recommendation seeks to challenge how the Government and health boards can monitor improvements at this stage of the process. Therefore, I ask the Cabinet Secretary to address how this monitoring could be conducted. One mechanism could be through the annual monitoring of the diabetes delivery plan. Whilst this plan highlights the importance of early detection of type 1 diabetes, the most recently published statement of progress lacks any detail about diagnosis. So, perhaps the Cabinet Secretary will consider how the Government can better report on progress in this area in future updates on the diabetes delivery plan.
The final matter raised by the Baldwin family and our report is public awareness of type 1 diabetes and its symptoms. We have recommended that the Welsh Government should do further work to highlight the symptoms of type 1 diabetes and to provide additional information in material provided to expectant and new parents, such as through the personal child health record, otherwise known as the 'red book'.
Whilst both of our recommendations in this regard have been accepted in principle, the narrative supporting this does not appear to indicate much in the way of new or different activity. The justification given for us is that the symptoms of type 1 diabetes often appear some considerable time after birth. Well, whilst we acknowledge this is truth, however it is the committee’s view that parents are very receptive to child health messages in the early years and the four Ts are a simple message that can be easily retained, in the same way as has occurred with meningitis, for example. We and the petitioners would appreciate that the avenues for disseminating messages about the symptoms of type 1 diabetes to parents and others in contact with children and young people are fully explored. We consider this to be extremely important in the light of the need to act quickly when the signs of type 1 diabetes appear.
In conclusion, Llywydd, I want to emphasise that considering the circumstances of this petition has been both a very sobering and sad experience for the Petitions Committee but also a real privilege. The tremendous courage of Peter’s family in seeking to see positive change arise out of such terrible circumstances should command enormous respect. I thank them all on behalf of the Petitions Committee for their ongoing work. I also welcome the positive responses to our recommendations from the Cabinet Secretary, and I hope that he will give consideration to the additional points raised by the committee and by other Members this afternoon. Diolch yn fawr.
Yn ein hadroddiad ar y ddeiseb hon, rydym wedi gwneud 10 argymhelliad i Lywodraeth Cymru. Credwn y byddai'r rhain yn helpu i wneud diagnosis a rhoi triniaeth amserol ar gyfer diabetes math 1. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi derbyn pob un o'n hargymhellion mewn egwyddor o leiaf. Rydym yn gobeithio bod hyn yn dangos ymrwymiad a rennir i wneud cynnydd yn y maes hwn, er y byddaf yn gofyn am ragor o wybodaeth ar rai agweddau ar ei ymateb yn ystod y ddadl y prynhawn yma.
Fel y dywedais eisoes, mae diagnosis amserol o ddiabetes math 1 yn hollbwysig. Mae DKA yn gyflwr sy'n peryglu bywyd ac yn brofiad trawmatig i blant a'u teuluoedd. Yn wir, mae cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer diabetes yn tynnu sylw at yr angen am archwiliad brys o lefel y glwcos yn y gwaed ac atgyfeirio at wasanaethau arbenigol ar unwaith os ceir unrhyw amheuaeth o ddiabetes. Fodd bynnag, nododd ein hymchwiliadau nifer o rwystrau i ddiagnosis cynnar. Mae'r rhain yn cynnwys: lefel isel o ymwybyddiaeth a gallu i adnabod diabetes math 1 yn gyffredinol; diffygion posibl yng ngwybodaeth a hyfforddiant staff; a phryderon ynglŷn â diffyg mynediad at offer profi cyflym mewn gofal sylfaenol.
Mae ein hargymhellion yn ceisio mynd i'r afael â’r rhwystrau hyn. Mae argymhelliad 1 yn galw ar Lywodraeth Cymru i geisio sicrhau y gofynnir ynglŷn â'r symptomau 4T fel mater o drefn wrth weld plant sâl mewn gofal sylfaenol, a bod profion priodol yn cael eu gwneud os oes angen. Mae ein hail argymhelliad yn ymwneud â gweithredu canllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal mewn perthynas â’r mater hwn. Wrth dderbyn yr argymhellion hyn, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cymeradwyo canllawiau NICE ac wedi pwysleisio’r angen i weithwyr gofal iechyd proffesiynol ddefnyddio eu crebwyll clinigol.
Rydym yn falch, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi derbyn byrdwn ein hargymhellion. Serch hynny, rydym yn gwybod, nid yn lleiaf o achos Peter Baldwin, nad yw clinigwyr bob amser yn gofyn am y 4T yn benodol ac mae’n bosibl na fydd rhieni'n eu crybwyll heb gael eu hatgoffa. Felly, hoffwn ailadrodd barn y pwyllgor fod ymgyngoriadau meddygon teulu yn gyfle allweddol i wneud diagnosis o ddiabetes math 1. Credwn y dylai Llywodraeth Cymru gymryd pob cam posibl i sicrhau bod y cwestiynau cywir yn cael eu gofyn ym maes gofal sylfaenol, er mwyn ceisio osgoi rhagor o achosion lle nad yw diabetes math 1 yn cael ei ganfod hyd nes ei bod yn rhy hwyr.
Yn hyn o beth, un cam mawr ymlaen yn ystod oes y ddeiseb hon yw datblygiad y llwybr atgyfeirio cenedlaethol ar gyfer diabetes math 1. Mae'n pwysleisio’r 4T ac y dylid trin unrhyw achos lle y ceir unrhyw amheuaeth o ddiabetes math 1 fel argyfwng meddygol. Cafodd y llwybr hwn ei ddatblygu gan Rwydwaith Diabetes Cymru i Blant a Phobl Ifanc, a’i dreialu ym mwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro, ac mae bellach wedi cael ei ddosbarthu i bob bwrdd iechyd. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r ffaith bod y llwybr hwn wedi cael ei gyflwyno mor gyflym.
Wrth dderbyn argymhelliad 6 yn ein hadroddiad, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi datgan y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrwydd gan y byrddau iechyd fod y llwybr yn cael ei fabwysiadu'n lleol. Rwy'n gobeithio y bydd hefyd yn gallu cadarnhau heddiw ei fod yn disgwyl i fyrddau iechyd gynnig hyfforddiant i feddygon teulu i gyd-fynd â’r llwybr newydd, gan ein bod yn deall bod hyn yn un o gryfderau'r ymarfer peilot yng Nghaerdydd a'r Fro.
Mynegwyd pryderon wrthym hefyd ynglŷn ag argaeledd offer profi mewn gofal sylfaenol. Mae’r deisebwyr wedi galw am sicrhau bod gan bob meddyg teulu fynediad ar unwaith at offer profi pigo bys ar gyfer mesur lefel y glwcos yn y gwaed, ac mae’r pwyllgor wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru geisio sicrwydd gan y byrddau iechyd i'r perwyl hwn. Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi datgan bod canllawiau eisoes wedi'u dosbarthu ac y bydd sicrwydd yn cael ei geisio. Byddai'r pwyllgor yn croesawu unrhyw wybodaeth newydd y gall ei rhoi am y gwaith hwn heddiw.
Roedd argymhelliad 7 yn ein hadroddiad yn cyfeirio at yr angen i fonitro cynnydd mewn perthynas â diagnosis o ddiabetes math 1. Yn ei ymateb, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cyfeirio at yr archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol a oedd eisoes yn bodoli. Mae'r pwyllgor yn deall bod hwn yn cynnwys dynodiad o nifer yr achosion lle cafwyd diagnosis pan fo DKA eisoes yn bresennol. Fodd bynnag, nid yw'n casglu manylion am y broses o wneud diagnosis ac mae ein hargymhelliad yn herio'r Llywodraeth a'r byrddau iechyd o ran sut y gellir monitro gwelliannau ar y cam hwn o'r broses. Felly, gofynnaf i Ysgrifennydd y Cabinet fynd i'r afael â sut y gellid cyflawni'r gwaith monitro hwn. Un dull posibl fyddai drwy fonitro’r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes bob blwyddyn. Er bod y cynllun yn amlygu pwysigrwydd canfod diabetes math 1 yn gynnar, nid oes unrhyw fanylion ynglŷn â diagnosis yn y datganiad cynnydd diweddaraf a gyhoeddwyd. Felly, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ystyried sut y gall y Llywodraeth adrodd ar gynnydd yn y maes hwn yn well wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yn y dyfodol.
Y mater olaf a godwyd gan y teulu Baldwin a’n hadroddiad yw ymwybyddiaeth y cyhoedd o ddiabetes math 1 a’i symptomau. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru wneud rhagor o waith i dynnu sylw at symptomau diabetes math 1 ac i ddarparu gwybodaeth ychwanegol yn y deunydd a roddir i ddarpar rieni a rhieni newydd, megis drwy gofnod iechyd personol y plentyn, a adwaenir hefyd fel 'y llyfr coch'.
Tra bo dau o'n hargymhellion yn y cyswllt hwn wedi'u derbyn mewn egwyddor, nid yw’r naratif sy’n cefnogi hyn i'w weld yn dangos llawer o weithgarwch newydd neu wahanol. Y cyfiawnhad a roddwyd i ni yw bod symptomau diabetes math 1 yn aml yn ymddangos gryn dipyn o amser ar ôl genedigaeth. Wel, er ein bod yn cydnabod bod hyn yn wir, mae’r pwyllgor o’r farn fod rhieni'n agored iawn i negeseuon iechyd plant yn ystod y blynyddoedd cynnar ac mae'r 4T yn neges syml, hawdd ei chofio, yn yr un ffordd ag a ddigwyddodd gyda llid yr ymennydd er enghraifft. Byddem ni a’r deisebwyr yn gwerthfawrogi pe baech yn archwilio’n llawn y dulliau o ledaenu negeseuon am symptomau diabetes math 1 ymysg rhieni ac eraill sydd mewn cysylltiad â phlant a phobl ifanc. Rydym yn credu bod hyn yn eithriadol o bwysig o ystyried yr angen i weithredu'n gyflym pan fo symptomau diabetes math 1 yn ymddangos.
I gloi, Lywydd, hoffwn bwysleisio bod ystyried amgylchiadau’r ddeiseb hon wedi bod yn brofiad trist a sobreiddiol iawn i’r Pwyllgor Deisebau, ond hefyd yn fraint fawr. Dylai dewrder aruthrol teulu Peter wrth iddynt geisio sicrhau bod newid cadarnhaol yn deillio o amgylchiadau mor ofnadwy ennyn parch enfawr. Rwy’n diolch i bob un ohonynt, ar ran y Pwyllgor Deisebau, am eu gwaith parhaus. Rwyf hefyd yn croesawu ymatebion cadarnhaol Ysgrifennydd y Cabinet i'n hargymhellion, ac rwy'n gobeithio y bydd yn ystyried y pwyntiau ychwanegol a godir gan y pwyllgor a chan Aelodau eraill y prynhawn yma. Diolch yn fawr.
Can I first of all start off by congratulating David Rowlands on an excellent speech to open this very important debate, which summarises the situation very well indeed, and also the powerful campaign that we know has been run by the Baldwin family now for a long time because we do need change?
Now, I don't know if I've mentioned before that I've been a GP in Swansea for the last 34 years, but if I haven't, I put it out there again, and obviously type 1 diabetes, especially in very young children in their diabetic ketoacidosis phase, is really a terrifying disease that I get confronted with about once every seven years on average. You've just got to think about it as a GP and just check the blood sugar with a pinprick there, because the classic 4 Ts are not always there in a very young child, in the toddler and in the baby. The situation there is that a child can just present with a chest infection when the rest of the family have got a chest infection; the child can just present with diarrhoea and vomiting when the rest of the family have diarrhoea and vomiting. What makes you check the pinprick blood sugar? Well, there's an innate sort of gut feeling and stuff. So, yes, in older children, you have the 4 Ts: the children have been drinking gallons, they have been passing urine by the gallon, they have lost weight, they are ill and tired and feel dreadful. Those are the sorts of symptoms that we need to highlight and get out there, as David has very eloquently stated, in terms of awareness raising.
But in terms of the GP and the primary care response to this, we have to have pinprick glucometers on our desks, and in our medical bags when we do house calls. Because when there's an ill child, we check the blood sugar—it should be there automatically. Thinking ill child—and particularly a child who is more ill than I would think it should be with the diarrhoea and vomiting—check the blood sugar. Yes, about once every seven years, it's going to turn out to be diabetic ketoacidosis, rather than the ordinary gastroenteritis. But, as we hear, the tragic conclusions and legacy of not making that diagnosis lives with families, and the professionals concerned, forever more.
So, the main thrust is to run with the recommendations from an excellent report by the Petitions Committee. Frankly, in terms of pinpricks, and we're talking resources for primary care—the Cabinet Secretary will always know that I'm banging on about the shift of the resources to primary care—this should be happening anywhere. So, I'm not going to be particularly harsh on the Cabinet Secretary this afternoon. We should be having the pinprick glucometers, the glucose testing in practice anyway. Every GP should do that as a measure of professional excellence. And we owe it to our patients, because sometimes the clinical picture is not clear-cut—you just have an ill child. And I would recommend to my GP colleagues: an ill child, you can't work out what's going on—check the blood sugar.
Support the motion. Diolch yn fawr.
A gaf fi ddechrau yn gyntaf oll drwy longyfarch David Rowlands ar araith ragorol i agor y ddadl bwysig hon, sy'n crynhoi'r sefyllfa'n dda iawn, a hefyd yr ymgyrch rymus y gwyddom iddi gael ei hymladd gan y teulu Baldwin ers amser hir bellach, oherwydd mae angen newid?
Nawr, nid wyf yn gwybod a ydw i wedi sôn o'r blaen fy mod wedi bod yn feddyg teulu yn Abertawe dros y 34 o flynyddoedd diwethaf, ond os nad wyf fi, rwy'n ei ddweud eto, ac yn amlwg, mae diabetes math 1, yn enwedig mewn plant ifanc iawn mewn cetoasidosis diabetig, yn glefyd brawychus mewn gwirionedd ac rwy'n gweld achos ohono oddeutu unwaith bob saith mlynedd ar gyfartaledd. Rhaid i chi feddwl amdano fel meddyg teulu a gwirio'r siwgr yn y gwaed drwy bigiad bach yn y bys, oherwydd nid yw'r 4T clasurol bob amser yn bresennol mewn plant ifanc iawn neu mewn babanod. Y sefyllfa yno yw y gall plentyn ddod i mewn gyda haint ar ei frest pan fydd gan weddill y teulu haint ar y frest; gall y plentyn ddod ataf gyda dolur rhydd a chwydu pan fo gweddill y teulu'n dioddef o ddolur rhydd a chwydu. Beth sy'n gwneud i chi wirio'r siwgr yn y gwaed drwy brawf pigo bys? Wel, mae yna ryw deimlad greddfol yn y bol a phethau. Felly ie, mewn plant hŷn, fe welwch y 4T: mae'r plant wedi bod yn yfed galwyni, maent wedi bod yn pasio wrin wrth y galwyn, maent wedi colli pwysau, maent yn sâl ac wedi blino ac yn teimlo'n ofnadwy. Dyna'r mathau o symptomau y mae angen inni dynnu sylw atynt a'u cyhoeddi, fel y dywedodd David yn huawdl iawn, o ran codi ymwybyddiaeth.
Ond o ran ymateb meddygon teulu a gofal sylfaenol i hyn, rhaid inni gael profion pigo bys i ganfod glwcos yn y gwaed ar ein desgiau, ac yn ein bagiau meddygol pan fyddwn yn galw yng nghartrefi pobl. Oherwydd pan fo plentyn yn sâl, rydym yn edrych ar siwgr yn y gwaed—dylai fod yno'n awtomatig. Wrth feddwl am blentyn sâl—ac yn enwedig plentyn sy'n fwy sâl nag y buaswn yn credu y dylai fod gyda dolur rhydd a chwydu—gwiriwch y siwgr yn y gwaed. Ydy, unwaith ym mhob saith mlynedd mae'n mynd i fod yn getoasidosis diabetig, yn hytrach na gastroenteritis cyffredin. Ond fel y clywn, mae canlyniadau trasig ac effeithiau peidio â gwneud y diagnosis yn byw gyda'r teuluoedd a'r gweithwyr proffesiynol dan sylw am byth.
Felly, prif fyrdwn hyn yw y dylid dilyn argymhellion adroddiad rhagorol y Pwyllgor Deisebau. A dweud y gwir, o ran pigo bysedd, ac rydym yn siarad am adnoddau ar gyfer gofal sylfaenol—bydd Ysgrifennydd y Cabinet bob amser yn gwybod fy mod yn rhygnu ymlaen am symud adnoddau i ofal sylfaenol—dylai hyn fod yn digwydd ym mhobman. Felly, nid wyf am fod yn arbennig o lym ar Ysgrifennydd y Cabinet y prynhawn yma. Dylem fod yn cael offer profi glwcos yn y gwaed ar waith beth bynnag. Dylai pob meddyg teulu wneud hynny fel mesur o ragoriaeth broffesiynol. Ac mae'n ddyletswydd arnom i'n cleifion, oherwydd weithiau nid yw'r darlun clinigol yn hollol glir—dim ond plentyn sâl sydd gennych. A buaswn yn argymell i fy nghyd-feddygon teulu: gyda phlentyn sâl, os na allwch ddarganfod beth sydd o'i le—edrychwch ar siwgr yn y gwaed.
Cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.
Type 1 diabetes is the most common chronic condition in children and young people. As we know, if left undiagnosed, it can be fatal. I commend the Petitions Committee for their work on this petition, and I welcome Welsh Government's response in accepting the majority of the committee's recommendations. One of the concerns raised by the Baldwin family and Diabetes UK Cymru was that there wasn't sufficient equipment in GP surgeries to allow them to check for type 1. I'm pleased the Welsh Government is committed to taking action on this point, by seeking assurances regarding the availability of equipment in primary care.
The recommendations touch on the importance of raising awareness of the symptoms of type 1 diabetes. I'm again pleased to see Welsh Government has taken steps to highlight the symptoms with health boards, but hope that this becomes a regular occurrence in future Welsh Government communications, and I'd be interested to hear more from the Cabinet Secretary today about how he intends to monitor that awareness.
In the meetings I have had with the family of Peter Baldwin, I have seen and heard how type 1 can devastate a family. I want to pay tribute to the Baldwin family for their tireless and courageous campaign to ensure that no other family suffers in the way that they have. Indeed, we know that the Know Type 1 campaign has already resulted in families being diagnosed safely with type 1. So, it has already saved lives.
We all in this Chamber have our part to play, not just those of us who are GPs. I hope that everyone in this Chamber is now aware of the 4 Ts of diabetes—toilet, thirsty, thinner and tired. And I encourage you all to spread this message as far and wide as you can.
Diabetes math 1 yw'r cyflwr cronig mwyaf cyffredin mewn plant a phobl ifanc. Fel y gwyddom, os na wneir diagnosis ohono, gall fod yn angheuol. Rwy'n canmol y Pwyllgor Deisebau am eu gwaith ar y ddeiseb hon, ac rwy'n croesawu ymateb Llywodraeth Cymru yn derbyn y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor. Un o'r pryderon a godwyd gan y teulu Baldwin a Diabetes UK Cymru oedd nad oedd digon o gyfarpar ym meddygfeydd meddygon teulu i ganiatáu iddynt chwilio am fath 1. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithredu ar y pwynt hwn, drwy geisio sicrwydd ynghylch argaeledd cyfarpar mewn gofal sylfaenol.
Mae'r argymhellion yn cyffwrdd ar bwysigrwydd codi ymwybyddiaeth o symptomau diabetes math 1. Rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru wedi cymryd camau i dynnu sylw at y symptomau gyda byrddau iechyd, ond rwy'n gobeithio bod hyn yn codi'n rheolaidd mewn cyfathrebiadau yn y dyfodol gan Lywodraeth Cymru, a hoffwn glywed rhagor gan Ysgrifennydd y Cabinet heddiw ynglŷn â sut y bwriada fonitro'r ymwybyddiaeth honno.
Yn y cyfarfodydd a gefais gyda theulu Peter Baldwin, fe welais ac fe glywais sut y gall math 1 ddinistrio teulu. Hoffwn dalu teyrnged i'r teulu Baldwin am eu hymgyrch ddewr a diflino i sicrhau nad oes unrhyw deulu arall yn dioddef yn y modd y maent hwy wedi gwneud. Yn wir, fe wyddom fod yr ymgyrch Adnabod Math 1 eisoes wedi arwain at deuluoedd yn cael diagnosis yn ddiogel o fath 1. Felly, mae eisoes wedi achub bywydau.
Mae gan bawb yn y Siambr hon ein rhan i'w chwarae, nid y rheini ohonom sy'n feddygon teulu yn unig. Gobeithio bod pawb yn y Siambr hon bellach yn ymwybodol o 4T diabetes—tŷ bach, teimlo'n sychedig, teimlo'n flinedig, teneuach. Ac rwy'n annog pob un ohonoch i ledaenu'r neges hon mor eang ag y gallwch.
I speak as another member of the Petitions Committee who heard the evidence that was given to us. Can I also thank Beth Baldwin for her commitment and tenacity on this subject? She and her family have courageously strived to ensure that the tragedy experienced by their family should lead to improvements in awareness and identification of type 1 diabetes in children. Without her, we would not be having this debate today. For that, we owe thanks to Beth Baldwin and her family. It is also notable how the Baldwin family have conducted their campaign in an extremely positive way. The petition is only one aspect of their efforts, and along with it they have continued to raise public awareness of the symptoms of type 1 diabetes and raise very significant funds for Diabetes UK Cymru. They should be immensely proud and, again, I would like to personally thank them, and I’m sure that the whole of this Chamber would.
Type 1 diabetes has touched my life twice: once with fatal consequences and once with a happy ending. Whilst working as a relatively young college lecturer, I had a student who continually drank water and frequently visited the toilet. He was generally fit and apparently healthy. He went away on holiday for two weeks one Easter, was taken ill, had complications as his diabetes had not been identified—it was too late, and then he died. The second case concerned someone who I worked with who also drank water continually. A colleague suggested he visited a doctor to be tested for diabetes. After several days of nagging—not just from the one colleague, but by the whole office, the original colleague kept on, but so did the rest of us, including me and others there—he made an appointment with the doctor. When he visited the doctor, he was treated as if he was wasting the doctor’s time—he was young, fit and slim, active, weight lifting, doing all the things that young fit men do. The doctor eventually agreed to test him for diabetes. Twenty-four hours later, he was in hospital. He is now back to normal and with his diabetes under control. He owes his life to his colleagues and his own tenacity.
Diabetes is a serious lifelong condition where your blood glucose level is too high, although I’ve been told by people—I’m sure other people have—‘I’ve got a bit of diabetes’, as if it was a cold or a minor virus they were suffering from. We know the common warning signs—as I say, we know the four Ts—but does everybody out there know them? And I think that's a challenge to all of us: if you’re going to do something useful in society, it’s to get across as often as you possibly can—thirsty, tired, toilet, thinning—'Any two out of four, go and get it checked.' Most likely, it isn't diabetes, but the result of you not testing it can be fatal.
I welcome the Government’s response when they say the importance of the early detection of type 1 diabetes is acknowledged in their diabetes delivery plan for Wales. There are clear guidelines in place to support healthcare professionals in the investigation of suspected diabetes, and the complications of diabetes are reported as part of the national paediatric diabetes audit. I further welcome the acceptance that the Welsh Government should seek assurance from health boards that appropriate blood glucose testing equipment is available in all relevant primary care settings and that all GPs have access to equipment that will help to identify potential cases of type 1 diabetes upon presentation.
The key is to work with health boards and other key partners to ensure that the four Ts campaign is promoted. But it’s not just in hospitals, it’s not just amongst health professionals—other partners are needed in schools and colleges. School and college staff need to know what to look for. Can I just say how much I wish I had known what to look for that time, as I’m sure my colleagues do? I do not want a case like the first one I described for anyone else to be talking about. Thank you.
Rwy'n siarad fel aelod arall o'r Pwyllgor Deisebau a glywodd y dystiolaeth a roddwyd i ni. Hefyd, a gaf fi ddiolch i Beth Baldwin am ei hymrwymiad a'i dyfalbarhad ar y mater hwn? Mae hi a'i theulu wedi ymdrechu'n ddewr i sicrhau y dylai'r drasiedi a ddioddefodd eu teulu arwain at welliannau o ran ymwybyddiaeth a chanfod diabetes math 1 mewn plant. Hebddi, ni fyddem yn cael y ddadl hon heddiw. Am hynny, rhaid i ni ddiolch i Beth Baldwin a'i theulu. Mae'n werth nodi hefyd y modd mor eithriadol o gadarnhaol y mae'r teulu Baldwin wedi ymladd eu hymgyrch. Un agwedd yn unig ar eu hymdrechion yw'r ddeiseb, ac yn ogystal â hynny maent wedi parhau i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o symptomau diabetes math 1 ac wedi codi arian sylweddol iawn i Diabetes UK Cymru. Dylent fod yn hynod o falch ac unwaith eto, hoffwn ddiolch yn bersonol iddynt, ac rwy'n siŵr y byddai'r holl Siambr yn dymuno gwneud hynny.
Mae diabetes math 1 wedi cyffwrdd fy mywyd ddwywaith: unwaith gyda chanlyniadau angheuol ac unwaith gyda diwedd hapus. Tra'n gweithio fel darlithydd coleg cymharol ifanc, cefais fyfyriwr a oedd yn yfed dŵr yn barhaus ac yn mynd i'r toiled yn aml. At ei gilydd, roedd yn heini ac i'w weld yn iach. Aeth i ffwrdd ar ei wyliau am bythefnos un Pasg, aeth yn sâl, dioddefodd gymhlethdodau am nad oedd ei ddiabetes wedi'i ganfod—roedd yn rhy hwyr, ac yna bu farw. Roedd yr ail achos yn ymwneud â rhywun y bûm yn gweithio gydag ef a oedd hefyd yn yfed dŵr yn barhaus. Awgrymodd cydweithiwr y dylai fynd i weld y meddyg a chael prawf diabetes. Ar ôl sawl diwrnod o wasgu arno—nid yn unig gan yr un cydweithiwr, ond gan y swyddfa gyfan, daliodd y cydweithiwr gwreiddiol ati, ac fe wnaeth y gweddill ohonom yr un peth, gan fy nghynnwys i ac eraill yno—fe wnaeth apwyntiad gyda meddyg. Pan aeth at y meddyg, cafodd ei drin fel pe bai'n gwastraffu amser y meddyg—roedd yn ifanc, yn ffit ac yn heini a heb fod dros bwysau, roedd yn codi pwysau ac yn gwneud popeth y mae dynion ifanc ffit yn ei wneud. Yn y pen draw cytunodd y meddyg i roi profion diabetes iddo. Bedair awr ar hugain yn ddiweddarach, roedd yn yr ysbyty. Mae bellach yn ôl i normal a'i ddiabetes o dan reolaeth. Mae'n dal yn fyw, diolch i'w gydweithwyr a'i ddyfalbarhad ei hun.
Cyflwr gydol oes difrifol yw diabetes lle mae lefel y glwcos yn eich gwaed yn rhy uchel, er bod rhai pobl wedi dweud wrthyf—fel y mae pobl eraill wedi'i glywed rwy'n siŵr—'mae gennyf ryw ychydig o ddiabetes', fel pe baent yn dioddef o annwyd neu feirws cymharol ddiniwed. Gwyddom am yr arwyddion rhybudd cyffredin—fel rwy'n dweud, fe wyddom am y 4T—ond a yw pawb allan yno yn eu gwybod? A dyna'r her i bob un ohonom: os ydych chi'n mynd i wneud rhywbeth defnyddiol mewn cymdeithas, beth am ailadrodd mor aml ag y gallwch—teimlo'n sychedig, teimlo'n flinedig, tŷ bach, teneuach— 'Unrhyw ddau o'r pedwar, ewch i gael archwiliad.' Mwy na thebyg nad diabetes ydyw, ond gall canlyniad peidio â chael eich profi fod yn angheuol.
Rwy'n croesawu ymateb y Llywodraeth pan ddywedant fod pwysigrwydd canfod diabetes math 1 yn gynnar yn cael ei gydnabod yn eu cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yng Nghymru. Mae canllawiau clir wedi'u sefydlu i gynorthwyo gweithwyr gofal iechyd proffesiynol i archwilio pan fo amheuaeth o ddiabetes, a chaiff cymhlethdodau diabetes eu hadrodd fel rhan o'r archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol. Rwy'n falch hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad y dylai geisio sicrwydd gan fyrddau iechyd fod offer profi priodol ar gyfer mesur glwcos yn y gwaed ar gael ym mhob lleoliad gofal sylfaenol perthnasol, a bod gan bob meddyg teulu offer wrth law a fydd yn helpu i ganfod achosion posibl o ddiabetes math 1.
Yr allwedd yw gweithio gyda byrddau iechyd a phartneriaid allweddol eraill i sicrhau bod yr ymgyrch 4T yn cael ei hyrwyddo. Ond nid yn unig mewn ysbytai, nid yn unig ymysg gweithwyr iechyd proffesiynol—mae angen partneriaid eraill mewn ysgolion a cholegau. Mae angen i staff ysgolion a cholegau wybod am beth i chwilio. A gaf fi ddweud cymaint rwy'n dymuno pe bawn i'n gwybod am beth y chwiliwn y tro hwnnw, fel fy nghydweithwyr rwy'n siŵr? Nid wyf am i neb arall orfod siarad am achos fel yr un cyntaf a ddisgrifiais. Diolch.
I’d like to thank the chairman for presenting our committee report in the manner he did, and thank the clerk and my fellow Petitions Committee for actually having such a proactive approach on this issue. Acknowledgement must go to the late Peter Baldwin’s family for helping our committee and for seeking to use their own tragic circumstances to ensure no other family has to endure such a devastating loss.
I am pleased to see that the Welsh Government intends to accept in principle the 10 recommendations made by the Petitions Committee, and I have confidence that if these are implemented, the detection rates of type 1 diabetes can be improved to prevent families like the Baldwins from undergoing the tragedy of losing loved ones to misdetection.
Approximately 1,400 children have diabetes in Wales, 96 per cent of which have type 1. The key aim of this report is to make sure that when any child shows symptoms of the four Ts—toilet, thirsty, tired and thinner—they get the right diagnostics. By making sure children and young people get a quick diagnosis and early treatment, we can avoid them becoming seriously ill with diabetic ketoacidosis. What we need is for GPs to be aware of the symptoms and considering that the test is so inexpensive to test children who show any sign of these symptoms. I would also like to see the Cabinet Secretary increase his own department’s awareness of the scale of this problem, so that no child ever is let down because a simple test was not administered.
Recommendation 3 sees the Welsh Government commit to seek assurances regarding the availability of glucose meters in primary care. I'm really grateful that this recommendation has been accepted. However, I am concerned that the Cabinet Secretary finds no financial implications to this. The Welsh Government should be ensuring that all GP surgeries have at least one testing kit. There are nearly 435 GP practices in Wales. And, at a little cost, I would say the financial implications would be worth you ensuring—your department ensuring—that there is one in every single practice. Every single one of these needs this testing kit.
Recommendation 7 asks that the Welsh Government implement a means to monitor improvement with regard to diagnosis of type 1 diabetes. The Cabinet Secretary advised that the diagnosis of type 1 diabetes is monitored and reported through the national paediatric diabetes audit. However, for reference, information in the report from the NPDA highlights that, in England, diabetic ketoacidosis occurred in just over 20 per cent of new cases of type 1 diabetes, a figure that has only risen slightly between 2012 and 2015. Alternatively, the figures given for Wales fluctuate from 30 per cent to 18 per cent to 24 per cent, all in a three-year period. So, if I was the Cabinet Secretary, I would be wanting to find out more about that. So, this makes me question whether the NPDA has access to the appropriate information and whether the Welsh Government should do more to find out why these numbers fluctuate in the way they do.
This is a common occurrence throughout the Cabinet Secretary's response, whereby recommendations are accepted 'in principle' only to be passed over to other organisations or charities. Diabetes UK Cymru claims that Wales has the highest prevalence of diabetes in the UK. Therefore, the Welsh Government should do more, should accept more responsibility and be more proactive. Let's not forget that this petition started because a family lost a son due to missed diagnosis and not giving a simple and inexpensive test much sooner. Overall, I am glad that the Cabinet Secretary accepted or accepted in principle all the recommendations. It is however very important that we improve and monitor the processes we rely on in detecting diabetes as soon as possible.
Peter's legacy will live on through the work that you have done, though the awareness you've raised here in this Senedd and throughout Wales. Diolch yn fawr iawn. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r cadeirydd am gyflwyno adroddiad ein pwyllgor yn y modd a wnaeth, a diolch i'r clerc a fy nghyd-aelodau o'r Pwyllgor Deisebau am fod ag agwedd mor rhagweithiol tuag at y mater hwn. Rhaid cydnabod teulu'r diweddar Peter Baldwin am helpu ein pwyllgor ac am geisio defnyddio'u hamgylchiadau trasig eu hunain i sicrhau nad oes unrhyw deulu arall yn dioddef colled mor enbyd.
Rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru'n bwriadu derbyn y 10 argymhelliad a wnaed gan y Pwyllgor Deisebau mewn egwyddor, ac rwy'n hyderus y gellir gwella cyfraddau canfod diabetes math 1 os caiff y rhain eu gweithredu er mwyn atal teuluoedd fel y teulu Baldwin rhag wynebu'r drasiedi o golli anwyliaid oherwydd camddiagnosis.
Mae oddeutu 1,400 o blant yn dioddef o ddiabetes yng Nghymru, a math 1 sydd ar 96 y cant ohonynt. Nod allweddol yr adroddiad hwn yw sicrhau, pan fydd unrhyw blentyn yn dangos symptomau o'r 4T—tŷ bach, teimlo'n sychedig, teimlo'n flinedig, teneuach—eu bod yn cael y ddiagnosteg yn gywir. Drwy wneud yn siŵr fod plant a phobl ifanc yn cael diagnosis cyflym a thriniaeth gynnar, gallwn eu hatal rhag mynd yn ddifrifol sâl â chetoasidosis diabetig. Mae angen i feddygon teulu fod yn ymwybodol o'r symptomau ag ystyried bod y prawf mor rhad i brofi plant sy'n dangos unrhyw arwydd o'r symptomau hyn. Hoffwn hefyd weld Ysgrifennydd y Cabinet yn cynyddu ymwybyddiaeth ei adran ei hun o faint y broblem hon, fel nad oes unrhyw blentyn yn cael cam am na wnaed y prawf syml hwn.
Mae argymhelliad 3 yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i geisio sicrwydd ynglŷn ag argaeledd mesuryddion glwcos mewn gofal sylfaenol. Rwy'n ddiolchgar iawn fod yr argymhelliad hwn wedi'i dderbyn. Fodd bynnag, rwy'n bryderus nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn gweld unrhyw oblygiadau ariannol i hyn. Dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod o leiaf un pecyn profi yn yr holl feddygfeydd meddygon teulu. Ceir bron 435 o bractisau meddygon teulu yng Nghymru. A heb fawr o gost, buaswn yn dweud bod y goblygiadau ariannol yn ei gwneud hi'n werth i chi sicrhau—i'ch adran sicrhau—fod un ar gael ym mhob practis. Mae pob un o'r rhain angen y pecyn profi hwn.
Mae argymhelliad 7 yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu modd o fonitro gwelliant o ran lefelau diagnosis o ddiabetes math 1. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet fod diagnosis o ddiabetes math 1 yn cael ei fonitro a'i adrodd drwy'r archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol. Fodd bynnag, noder bod y wybodaeth yn adroddiad yr archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol yn amlygu bod cetoasidosis diabetig wedi digwydd mewn ychydig dros 20 y cant o achosion newydd o ddiabetes math 1 yn Lloegr, ffigur sydd ond wedi codi ychydig rhwng 2012 a 2015. Fel arall, mae'r ffigurau a roddwyd ar gyfer Cymru'n amrywio o 30 y cant i 18 y cant i 24 y cant, pob un o fewn cyfnod o dair blynedd. Felly, pe bawn i yn esgidiau Ysgrifennydd y Cabinet, buaswn eisiau darganfod rhagor am hynny. Felly, mae hyn yn gwneud imi gwestiynu a oes gan yr archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol fynediad at y wybodaeth briodol ac a ddylai Llywodraeth Cymru wneud mwy i ddarganfod pam y mae'r ffigurau hyn yn amrywio yn y ffordd y maent yn ei wneud.
Mae hyn yn digwydd yn aml drwy holl ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, lle caiff argymhellion eu derbyn 'mewn egwyddor' i gael eu trosglwyddo i sefydliadau neu elusennau eraill. Mae Diabetes UK Cymru yn honni mai Cymru sydd â'r nifer uchaf o achosion o ddiabetes yn y DU. O'r herwydd, dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy, dylai ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb a bod yn fwy rhagweithiol. Ni ddylem anghofio bod y ddeiseb hon wedi dechrau oherwydd bod teulu wedi colli mab am na wnaed diagnosis mewn pryd ac am na wnaed prawf syml a rhad lawer yn gynt. Yn gyffredinol, rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn yr holl argymhellion yn llwyr neu mewn egwyddor. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn ein bod yn gwella ac yn monitro'r prosesau y dibynnwn arnynt i ganfod diabetes cyn gynted â phosibl.
Bydd gwaddol Peter yn byw o hyd drwy'r gwaith a wnaethoch, drwy godi ymwybyddiaeth yma yn y Senedd hon a ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn. Diolch.
Julie Morgan.
Julie Morgan.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for calling me to speak in this very important debate on the Petition Committee's report on the routine screening for type 1 diabetes in children and young people. Firstly, like everybody else, I'd like to thank my constituent Beth Baldwin for all the hard work she's put into getting this petition to the point where we're debating it now here in the Assembly. I know it's been a long hard road for her, and the tragic circumstances in which she lost Peter, who was just 13 when he died, I know, have been—. It's from that we are here debating this issue here today. I know that Stuart and Lia are also here, because this has been a huge effort by this family. I'm so glad that they're here in the public gallery today to hear us debating these very important issues. I hope these will be preventative—we will help prevent something happening that's happened so terribly to them. I'm sure that the Cabinet Secretary, when he replies, will agree that Beth and her family have shown amazing courage in campaigning on this issue.
Peter had type 1 diabetes, but the diagnosis, as others have said, was missed by the GP and, by the time his condition had deteriorated so much that it was an emergency, it was sadly too late to save him. What Beth and the people at Diabetes Cymru and the Children and Young People's Wales Diabetes Network want is quite simple: they want any medical professional or anyone who comes into contact with an ill young person to stop and think, 'Do the symptoms point to type 1 diabetes?' I think Dai Lloyd raised that very strongly in his contribution.
I know that Beth and the campaigners are pleased that the Government has accepted or accepted in principle all the recommendations in the committee's report. I think it's important to recognise that it is one of the most common chronic childhood diseases and its incidence is increasing. I think there is an average of one child per school in Wales that has this condition, and the number is rising by about 4 per cent each year, and rising more rapidly in children under five. Beth and the campaigners would like to see health visitors, physiotherapists, GPs and practice nurses carry out the routine simple finger-prick test to see blood glucose levels. At the moment, 25 per cent of cases of type 1 in children are diagnosed in an emergency. With more routine testing, I'm sure that we would all agree that the figure must decrease.
They want to know that there are enough blood glucose testing kits for these people to routinely test unwell people, so we need to know that those kits are there, and I'm pleased to see that the Welsh Government accepts recommendation 3 of the report on this point. Yes, guidance about testing at the point of care has been issued, and this has been reiterated as part of the referral pathway, but who is tasked with monitoring the availability of blood glucose testing equipment, not just as a one-off but on an ongoing basis? Who will they report to, and will this information be publicly available? I don't know if the Cabinet Secretary would be able to answer those questions.
Do we know how many GP practices currently do not have the equipment they need to carry out the single test and analyse the results? I've heard anecdotal evidence that, even now, GP practices sometimes struggle to find the testing equipment. It may be in the back of a cupboard. Test strips may be out of date, or staff haven't done a test in such a long time that they're not confident in using the equipment. So, I think we've got to make absolutely sure—we've made such a lot of progress, but we've got to make sure that, practically, it is possible to carry out the test in the way that the campaigners want.
So, the other issue is, in terms of when things go wrong, who is accountable? I think that, through this debate, through this very good report from the Petitions Committee, we have been able to highlight these issues that are so important, and I'd really like to end, really, once again by thanking Beth, thanking Stuart and Lia, for all that they've done for taking this cause forward—so, diolch yn fawr.
Ddirprwy Lywydd, diolch yn fawr iawn am alw arnaf i siarad yn y ddadl bwysig hon ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar sgrinio rheolaidd ar gyfer diabetes math 1 mewn plant a phobl ifanc. Yn gyntaf, fel pawb arall, hoffwn ddiolch i un o fy etholwyr, Beth Baldwin, am yr holl waith caled y mae wedi'i wneud yn sicrhau bod y ddeiseb hon yn cyrraedd pwynt lle rydym yn ei thrafod yn awr yma yn y Cynulliad. Gwn iddi fod yn ffordd anodd a hir iddi ei theithio, a gwn fod amgylchiadau trasig colli Peter, a oedd ond yn 13 oed pan fu farw, wedi bod—. O hynny rydym yma'n trafod y mater hwn heddiw. Gwn fod Stuart a Lia yma hefyd, oherwydd bu hon yn ymdrech enfawr ar ran y teulu cyfan. Rwyf mor falch eu bod yma yn yr oriel gyhoeddus heddiw i'n clywed ni'n trafod y materion pwysig hyn. Gobeithiaf y bydd y rhain yn ataliol—y byddwn yn helpu i atal rhywbeth rhag digwydd sydd wedi digwydd mor ofnadwy iddynt hwy. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, wrth ymateb, yn cytuno bod Beth a'i theulu wedi dangos dewrder anhygoel yn ymgyrchu ar y mater hwn.
Roedd diabetes math 1 ar Peter, ond methodd y meddyg teulu wneud diagnosis, fel y mae eraill wedi dweud, ac erbyn i'w gyflwr ddirywio cymaint fel ei fod yn argyfwng, yn anffodus roedd hi'n rhy hwyr i'w achub. Mae'r hyn y mae Beth a'r bobl yn Diabetes Cymru a Rhwydwaith Diabetes Cymru i Blant a Phobl Ifanc ei eisiau yn syml iawn: maent am i unrhyw weithiwr meddygol proffesiynol neu unrhyw un sy'n dod i gysylltiad ag unigolyn ifanc sâl i aros a meddwl, 'A yw'r symptomau'n arwydd o ddiabetes math 1?' Credaf fod Dai Lloyd wedi nodi hynny'n gryf iawn yn ei gyfraniad.
Gwn fod Beth a'r ymgyrchwyr yn falch fod y Llywodraeth wedi derbyn neu wedi derbyn mewn egwyddor yr holl argymhellion yn adroddiad y pwyllgor. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig cydnabod ei fod yn un o'r clefydau cronig mwyaf cyffredin ymhlith plant ac mae nifer yr achosion yn cynyddu. Credaf fod un plentyn ym mhob ysgol yng Nghymru yn dioddef o'r cyflwr ar gyfartaledd, ac mae'r nifer yn codi tua 4 y cant bob blwyddyn, ac yn cynyddu'n gynt ymhlith plant o dan bump oed. Hoffai Beth a'r ymgyrchwyr weld ymwelwyr iechyd, ffisiotherapyddion, meddygon teulu a nyrsys practis yn cynnal y prawf gwaed pigo bys arferol syml i weld lefelau glwcos yn y gwaed. Ar hyn o bryd, mewn argyfwng y gwneir diagnosis o 25 y cant o'r achosion o fath 1 mewn plant. Gyda mwy o brofion rheolaidd, rwy'n siŵr y byddem oll yn cytuno bod yn rhaid inni sicrhau gostyngiad yn y ffigur hwn.
Maent eisiau gwybod bod digon o becynnau profion glwcos yn y gwaed ar gyfer y bobl hyn fel mater o drefn er mwyn cynnal profion ar bobl sâl, felly mae angen inni wybod bod y pecynnau hynny yno, ac rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad 3 yr adroddiad ar y pwynt hwn. Do, cyhoeddwyd canllawiau ynghylch profion yn y pwynt gofal, ac ailddatganwyd hyn fel rhan o'r llwybr atgyfeirio, ond pwy sy'n gyfrifol am fonitro argaeledd offer profi glwcos yn y gwaed, nid un tro'n unig ond ar sail barhaus? Pwy fyddant yn adrodd iddynt, ac a fydd y wybodaeth hon ar gael i'r cyhoedd? Nid wyf yn gwybod a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu ateb y cwestiynau hynny.
A wyddom faint o bractisau meddygon teulu ar hyn o bryd sydd heb yr offer y maent ei angen i gynnal y prawf sengl a dadansoddi'r canlyniadau? Rwyf wedi clywed tystiolaeth anecdotaidd fod practisau meddygon teulu hyd yn oed yn awr weithiau'n cael anhawster i ddod o hyd i offer ar gyfer cynnal profion. Efallai ei fod yng nghefn cwpwrdd. Efallai fod y stribedi profi'n hen, neu nad yw staff wedi gwneud prawf ers cymaint o amser fel nad ydynt yn hyderus wrth ddefnyddio offer. Felly, credaf fod yn rhaid inni wneud yn hollol siŵr—rydym wedi gwneud cymaint o gynnydd, ond rhaid inni wneud yn siŵr, yn ymarferol, ei bod yn bosibl cynnal y prawf yn y modd y mae'r ymgyrchwyr ei eisiau.
Felly, y mater arall yw, os oes rhywbeth yn mynd o'i le, pwy sy'n atebol? Drwy'r ddadl hon, drwy'r adroddiad da hwn gan y Pwyllgor Deisebau, credaf ein bod wedi gallu tynnu sylw at y materion hyn sydd mor bwysig, a hoffwn ddod i ben unwaith eto mewn gwirionedd drwy ddiolch i Beth, a diolch i Stuart a Lia, am bopeth a wnaethant i hyrwyddo'r achos hwn—felly, diolch yn fawr.
As the chair of the cross-party group on diabetes, I'd like to thank the Petitions Committee and all those who were involved in the journey of this petition through the Assembly. I'd particularly like to pay tribute to the Baldwin family for their hard work, tenacity and dedication to such an important and very personal campaign. Beth and the family are watching from the gallery today, and I know that they feel it's been a huge team effort. You cannot underestimate the power of sharing your experiences of the devastating loss of Peter. You have shown such strength and courage throughout this campaign. We're all really proud of you, and Peter would be so proud, too. Like many others, I've been touched by the stories of children who have been saved because they were able to get diagnosis as a result of your work, so I thank you, Beth, and your family, for everything you've done in Peter's name. It's a really beautiful legacy.
I'm glad that the Welsh Government responded so positively to the report from the Petitions Committee, and that the Cabinet Secretary has given the recommendations the consideration that they deserve. Type 1 diabetes is the most common autoimmune condition in the UK. it's estimated that around 19,000 people are living with type 1 diabetes in Wales. Many people live well with type 1 diabetes for many years. Countless people have also shown that type 1 is no barrier to living active lives, from individuals running marathons to Team Oarstruck from Caerleon rowing the Atlantic, the hardest rowing race in the world.
Key to living well with type 1 is good management of the condition, and this can only be achieved if the person knows that they have it. Diagnosis is absolutely critical. And yet one in four children in Wales are diagnosed with type 1 later than they could have been. I'm sure everyone here will agree that this number is too high. We know that there have been improvements within our health service. I've recently heard of work being carried out on a new reporting system that will ensure that lessons are learned from late diagnosis. By sharing information across teams, I hope that missed opportunities to diagnose earlier will be taken in the future. I've also heard of excellent research being done here in Wales on whether digital prompts in primary care could improve the rates of earlier diagnosis. I hope that this will be successful in supporting doctors in early diagnosis.
We can also be pleased that a new pathway has been rolled out across Wales, as stated in the written response from Welsh Government. I'd like to acknowledge the brilliant work being done by the Children and Young People's Diabetes Network in making this a reality. The implementation of the pathway will be key to its success, and I'm glad that the Cabinet Secretary has committed to seek assurances from all seven health boards that this is being adopted and that primary and secondary care will be working together on the delivery of the new pathway.
But, as ever, more can be done. I believe that we all agree that every child, every young person, deserves the opportunity to live a happy, healthy life, with or without diabetes. The 4 Ts campaign— thirsty, tired, toilet, thinner—to raise awareness of the symptoms of type 1, has been well received by healthcare professionals, families and schools, but no organisation, doctor or family can solve this issue alone. That's why I hope the Cabinet Secretary will again commit to working with health boards and other key organisations to ensure that the 4 Ts campaign is promoted in all appropriate settings.
There have been a number of studies looking at the effectiveness of awareness campaigns, and their findings suggest that the most targeted campaigns have the biggest impact. Simple messages can save lives, and today's petition is a call for action, and Wales can lead the way.
Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes, hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau a'r rhai a gymerodd ran yn nhaith y ddeiseb hon drwy'r Cynulliad. Yn fwyaf arbennig, hoffwn dalu teyrnged i'r teulu Baldwin am eu gwaith caled, eu dycnwch a'u hymroddiad i ymgyrch mor bwysig a phersonol iawn. Mae Beth a'r teulu yn gwylio o'r oriel heddiw, a gwn eu bod yn teimlo'n gryf iddi fod yn ymdrech gan dîm. Ni allwch orfesur grym rhannu eich profiadau enbyd o golli Peter. Rydych wedi dangos cymaint o nerth a dewrder drwy gydol yr ymgyrch hon. Mae pawb ohonom yn hynod falch ohonoch, a byddai Peter mor falch hefyd. Fel llawer o rai eraill, cefais fy nghyffwrdd gan straeon plant a gafodd eu hachub am eu bod wedi gallu cael diagnosis o ganlyniad i'ch gwaith, felly diolch i chi, Beth, a'ch teulu, am bopeth a wnaethoch yn enw Peter. Mae'n waddol wirioneddol hardd.
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi ymateb mor gadarnhaol i'r adroddiad gan y Pwyllgor Deisebau, a bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi'r ystyriaeth y maent yn eu haeddu i'r argymhellion. Diabetes math 1 yw'r cyflwr awto-imiwn mwyaf cyffredin yn y DU. Amcangyfrifir bod tua 19,000 o bobl yn byw gyda diabetes math 1 yng Nghymru. Mae llawer o bobl yn byw'n dda gyda diabetes math 1 am flynyddoedd lawer. Mae nifer dirifedi o bobl hefyd wedi dangos nad yw math 1 yn rhwystr i fyw bywydau egnïol, o'r unigolion sy'n rhedeg marathonau i Team Oarstruck o Gaerllion sy'n rhwyfo Cefnfor Iwerydd, y ras rwyfo anoddaf yn y byd.
Mae rheolaeth dda ar y cyflwr yn allweddol i fyw'n dda gyda math 1, ac ni ellir cyflawni hyn oni bai bod yr unigolyn yn gwybod ei fod yn dioddef ohono. Mae diagnosis yn gwbl hanfodol. Ac eto mae un o bob pedwar plentyn yng Nghymru yn cael diagnosis o fath 1 yn ddiweddarach nag y gallai fod yn ei gael. Rwy'n siŵr y bydd pawb yma'n cytuno bod y nifer honno'n rhy uchel. Gwyddom fod gwelliannau wedi bod yn ein gwasanaeth iechyd. Clywais yn ddiweddar am waith a wneir ar system adrodd newydd a fydd yn sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu o ddiagnosis hwyr. Drwy rannu gwybodaeth ar draws y timau, rwy'n gobeithio y cymerir mantais ar gyfleoedd i wneud diagnosis yn gynharach yn y dyfodol. Hefyd, clywais am waith ymchwil rhagorol sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru ar y posibilrwydd y gallai dulliau atgoffa digidol mewn gofal sylfaenol wella cyfraddau diagnosis cynharach. Gobeithio y bydd hyn yn llwyddo i gynorthwyo meddygon i wneud diagnosis cynnar.
Gallwn hefyd fod yn falch fod llwybr newydd wedi'i gyflwyno ledled Cymru, fel y nodwyd yn yr ymateb ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru. Hoffwn gydnabod y gwaith ardderchog a wneir gan y Rhwydwaith Diabetes i Blant a Phobl Ifanc ar wireddu hyn. Bydd gweithredu'r llwybr yn allweddol i'w lwyddiant, ac rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo i geisio sicrwydd gan y saith bwrdd iechyd ei fod yn cael ei fabwysiadu ac y bydd gofal sylfaenol ac eilaidd yn gweithio gyda'i gilydd ar ddarparu'r llwybr newydd.
Ond fel arfer, fe ellir gwneud mwy. Credaf y gallwn oll gytuno bod pob plentyn, pob unigolyn ifanc, yn haeddu'r cyfle i fyw bywyd hapus ac iach, gyda neu heb ddiabetes. Mae'r ymgyrch 4T—teimlo'n sychedig, teimlo'n flinedig, tŷ bach, teneuach—i godi ymwybyddiaeth o symptomau math 1, wedi cael derbyniad da gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol, teuluoedd ac ysgolion, ond ni all unrhyw sefydliad, meddyg neu deulu ddatrys hyn ar eu pen eu hunain. Dyna pam rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymrwymo eto i weithio gyda byrddau iechyd a sefydliadau allweddol eraill i sicrhau bod yr ymgyrch 4T yn cael ei hyrwyddo ym mhob lleoliad priodol.
Cafwyd nifer o astudiaethau a edrychai ar effeithiolrwydd ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth, ac mae eu canfyddiadau'n awgrymu mai'r ymgyrchoedd a dargedir fwyaf sy'n cael yr effaith fwyaf. Gall negeseuon syml achub bywydau, a heddiw mae'r ddeiseb yn galw am weithredu, a gall Cymru arwain y ffordd.
Thank you. Can I now call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by apologising to the Chamber for being late for the first minute of this debate, but in particular to apologise to Peter's family for missing part of what is a very important and emotionally charged debate about the work done by Assembly Members considering their petition, and indeed not just the response by the Government but more importantly the response of our national health service. And so I would like to thank the Petitions Committee and every Member who's contributed today, whether on the committee or not. Many others have been struck by not just the story of Peter Baldwin but actually that determination to then try to make sure that the family's determination to make sure that it leads to improvement actually drives the conduct of politicians in this place and beyond.
And that's been helped by the work of the petitioner and the wider family, together with Diabetes UK Cymru, to help improve awareness of type 1 diabetes amongst the public and, crucially, amongst healthcare professionals in Wales. And all of us can empathise with the grief and the upset for Peter Baldwin's family, but, more than that, like every other Member who has spoken and those who have not, I really do admire the courage that the family has shown in talking about their experience, which is difficult and painful in itself, but in trying to make a difference for other families too.
The Welsh Government notes the report and the motion, which we will be supporting. We did not support the original petition, because of the absence of evidence for the effectiveness of a population screening programme. And that's a point that's been acknowledged through the life of the petition and the committee's work by both the petitioner and Diabetes UK Cymru. However, I do welcome the specific recommendations that were made by the committee after their inquiry. Again, like other Members, I acknowledge the importance of the early detection of type 1 diabetes and, as has been said, it does feature prominently in the diabetes delivery plan for Wales. So, I was pleased to accept or accept in principle all of the recommendations made by the committee. They are very much in line with work that is already under way or has been completed by health boards in Wales to improve diabetes care.
We accept in principle recommendation 1. The Government endorses the recommendations of the National Institute for Health and Care Excellence, NICE, and that does guide healthcare professionals and organisations on the identification and investigation of suspected diabetes. But their guidance does not recommend that all unwell children are asked about the symptoms of type 1 diabetes. As the Chair said in his introduction, clinicians must use their clinical judgment, based on their training and available guidance, to guide investigations of unwell children, and that includes the additional training that we are rolling out through the service. And that is consistent with Diabetes UK Cymru's evidence that finger-prick testing should follow if any of the symptoms are present.
Health boards in Wales have routine processes for disseminating NICE guidance, and clinicians are aware of their responsibilities in relation to the use of such guidance. In addition, the referral pathway has been issued to all health boards, and that reinforces the criteria and the approach to the assessment of suspected diabetes amongst children and young people. The diabetes delivery plan for Wales commits us to a public awareness-raising campaign led by Diabetes UK Cymru as partners on the diabetes implementation group, and that has been delivered in conjunction with Diabetes UK Cymru, the petitioner and the wider family.
The Welsh Government accepts recommendation 2, as a national referral pathway based on NICE guidance, as well as awareness of materials developed by Diabetes UK Cymru, has been issued to every health board.
The Welsh Government also accepts recommendation 3, and this is a point that a number of Members referred to in their contributions. The guidance on point-of-care testing has already been issued to health boards, and it was recently reiterated as part of the dissemination of the referral pathway. The Welsh Government is seeking assurance from assistant medical directors for primary care regarding the availability of glucose meters in primary care. Our understanding is that they are widely available, but assistant medical directors are considering a survey for all practices to include this point-of-care testing equipment, and I'll be happy to report back to Members on this point to confirm the action taking place to provide that reassurance, but also the results of that exercise.
The Welsh Government accepts recommendations 4, 5 and 6. We've already written to health boards regarding the national referral pathway and, in doing so, we've highlighted the availability of awareness-raising materials and e-learning for type 1 diabetes in children and young people. That includes specific training provided for GPs by the Primary Care Diabetes Society.
The Welsh Government accepts recommendation 7, as a diagnosis of type 1 diabetes is monitored and reported to the national paediatric diabetes audit.
We also accept recommendation 8. Health boards should already report suboptimal diagnosis as patient safety incidents. That's not so much about that accountability; it's actually to promote learning amongst healthcare professionals. It's in our interest for healthcare professionals to be open when things have gone wrong, to learn, and to try to make sure that we actually reduce, minimise and eliminate those incidents in the future.
We accept, in principle, recommendation 9, and this was dealt with in the Chair's initial contribution. The provision of symptom information to parents during pregnancy or early years for what is acknowledged as a relatively uncommon condition—and it typically presents long after childbirth. So, the available evidence is that it's unlikely to support the earlier identification of type 1 diabetes. However, Diabetes UK Cymru has delivered a public awareness campaign, as committed to in the diabetes delivery plan, and we do want to help draw parents' attention to the relevant symptoms.
We also accept, in principle, recommendation 10. We will continue to work with partners to promote the four Ts: thirst, tired, toilet and thinner. We've already included it as part of the referral pathway for healthcare professionals. However, in terms of creating awareness in early years and education settings, we have to be mindful that there isn't always the evidence to support that being an effective campaign for the early identification of conditions like type 1 diabetes. A recent study from New Zealand has shown no effect following a two-year public information campaign, but we will continue to look for ways to ensure that appropriate staff, including those who work directly with children and young people, like health visitors and school nurses, are aware of key resources issued by Diabetes UK Cymru and others, and, of course, of the relevant NICE recommendations.
I want to finish, again, by recognising that we're here today because of a very personal tragedy, but more than that, the determination of Peter Baldwin's family to make a difference, and they have already made a considerable difference. We will continue to listen to the evidence and to learn from what we are already committed to do, and I look forward to further scrutiny on what we and our NHS are doing and will do and, crucially, to see what difference we have made and what more we can still do.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ymddiheuro i'r Siambr am fod yn hwyr ar gyfer munud gyntaf y ddadl hon, ond yn arbennig i deulu Peter am golli rhan o ddadl bwysig ac emosiynol iawn am y gwaith a wnaed gan Aelodau Cynulliad sy'n ystyried eu deiseb, ac yn wir nid yn unig yr ymateb gan y Llywodraeth ond yn bwysicach ymateb ein gwasanaeth iechyd gwladol. Ac felly hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau a phob Aelod sydd wedi cyfrannu heddiw, boed yn aelodau o'r pwyllgor neu beidio. Cafodd llawer o bobl eraill eu taro nid yn unig gan stori Peter Baldwin, ond mewn gwirionedd gan y penderfyniad hwnnw wedyn i geisio gwneud yn siŵr fod penderfyniad y teulu i sicrhau ei fod yn arwain at welliant yn gyrru ymddygiad gwleidyddion yn y lle hwn a thu hwnt.
Ac mae hynny wedi cael ei helpu gan waith y deisebydd a'r teulu ehangach, ynghyd â Diabetes UK Cymru, i helpu i wella ymwybyddiaeth o ddiabetes math 1 ymhlith y cyhoedd ac yn hollbwysig, ymhlith gweithwyr proffesiynol gofal iechyd yng Nghymru. A gall pob un ohonom gydymdeimlo â galar a gofid teulu Peter Baldwin, ond yn fwy na hynny, fel pob Aelod arall sydd wedi siarad a'r rhai nad ydynt wedi siarad, rwy'n edmygu'n fawr y dewrder a ddangosodd y teulu wrth sôn am eu profiad, sy'n anodd ac yn boenus ynddo'i hun, ond wrth geisio gwneud gwahaniaeth i deuluoedd eraill hefyd.
Mae Llywodraeth Cymru yn nodi'r adroddiad a'r cynnig, a byddwn yn ei gefnogi. Ni wnaethom gefnogi'r ddeiseb wreiddiol, oherwydd diffyg tystiolaeth ynglŷn ag effeithiolrwydd y rhaglen sgrinio poblogaeth. A dyna bwynt sydd wedi cael ei gydnabod trwy gydol oes y ddeiseb a gwaith y pwyllgor gan y deisebydd a Diabetes UK Cymru. Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r argymhellion penodol a wnaed gan y pwyllgor ar ôl eu hymchwiliad. Unwaith eto, fel Aelodau eraill, rwy'n cydnabod pwysigrwydd canfod diabetes math 1 yn gynnar ac fel y dywedwyd, mae'n cael sylw amlwg yn y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yng Nghymru. Felly, roeddwn yn falch o dderbyn pob un o'r argymhellion a wnaed gan y pwyllgor yn llwyr neu mewn egwyddor. Maent yn sicr yn cyd-fynd â gwaith sydd eisoes ar y gweill neu sydd wedi'i gwblhau gan y byrddau iechyd yng Nghymru i wella gofal diabetes.
Rydym yn derbyn argymhelliad 1 mewn egwyddor. Mae'r Llywodraeth yn cymeradwyo argymhellion y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, NICE, ac mae'r sefydliad hwnnw'n arwain gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a sefydliadau ar ganfod diabetes ac archwilio cleifion yr amheuir bod ganddynt ddiabetes. Ond nid yw eu canllawiau'n argymell y dylid gofyn i bob plentyn sâl ynghylch symptomau diabetes math 1. Fel y dywedodd y cadeirydd yn ei gyflwyniad, rhaid i glinigwyr ddefnyddio'u crebwyll clinigol, yn seiliedig ar eu hyfforddiant a'r canllawiau sydd ar gael, i arwain archwiliadau o blant sâl, ac mae hynny'n cynnwys yr hyfforddiant ychwanegol y byddwn yn ei gyflwyno drwy'r gwasanaeth. Ac mae hynny'n gyson â thystiolaeth Diabetes UK Cymru y dylid gwneud profion pigo bys os bydd unrhyw un o'r symptomau'n bresennol.
Mae gan y byrddau iechyd yng Nghymru brosesau rheolaidd ar gyfer dosbarthu canllawiau NICE, ac mae clinigwyr yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau mewn perthynas â defnyddio canllawiau o'r fath. Yn ogystal, dosbarthwyd y llwybr atgyfeirio i bob bwrdd iechyd, ac mae hwnnw'n atgyfnerthu'r meini prawf a'r dull o asesu plant a phobl ifanc yr amheuir bod ganddynt ddiabetes. Mae'r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yng Nghymru yn ein hymrwymo i ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus a arweinir gan Diabetes UK Cymru fel partneriaid yn y grŵp gweithredu ar ddiabetes, a chyflawnwyd hynny ar y cyd â Diabetes UK Cymru, y deisebydd a'r teulu ehangach.
Mae Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad 2, gan fod llwybr atgyfeirio cenedlaethol yn seiliedig ar arweiniad NICE, yn ogystal ag ymwybyddiaeth o ddeunyddiau a ddatblygwyd gan Diabetes UK Cymru, wedi'i ddosbarthu i bob bwrdd iechyd.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn derbyn argymhelliad 3, a dyma bwynt y cyfeiriodd nifer o'r Aelodau ato yn eu cyfraniadau. Dosbarthwyd y canllawiau ar brofion pwynt gofal i fyrddau iechyd eisoes, ac fe'u hailadroddwyd yn ddiweddar fel rhan o'r broses o ledaenu'r llwybr atgyfeirio. Mae Llywodraeth Cymru'n ceisio sicrwydd gan gyfarwyddwyr meddygol cynorthwyol gofal sylfaenol ynghylch argaeledd mesuryddion glwcos mewn gofal sylfaenol. Ein dealltwriaeth yw eu bod ar gael yn eang, ond mae cyfarwyddwyr meddygol cynorthwyol yn ystyried arolwg ar gyfer pob practis i gynnwys offer profion pwynt gofal o'r fath, a buaswn yn hapus i adrodd yn ôl i'r Aelodau ar y pwynt hwn er mwyn cadarnhau bod camau ar waith i ddarparu'r sicrwydd hwn, a chanlyniadau'r ymarfer hwnnw hefyd.
Mae Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhellion 4, 5 a 6. Rydym eisoes wedi ysgrifennu at y byrddau iechyd ynghylch y llwybr atgyfeirio cenedlaethol ac wrth wneud hynny, rydym wedi tynnu sylw at argaeledd deunyddiau codi ymwybyddiaeth ac e-ddysgu ar gyfer diabetes math 1 mewn plant a phobl ifanc. Mae hynny'n cynnwys hyfforddiant penodol ar gyfer meddygon teulu gan y Gymdeithas Diabetes Gofal Sylfaenol.
Mae Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad 7, gan fod diagnosis o ddiabetes math 1 yn cael ei fonitro a'i adrodd i'r archwiliad diabetes pediatrig cenedlaethol.
Rydym hefyd yn derbyn argymhelliad 8. Eisoes dylai byrddau iechyd fod yn cofnodi diagnosis annigonol fel achosion diogelwch cleifion. Nid yw hynny'n ymwneud cymaint ag atebolrwydd, ond yn hytrach er mwyn hyrwyddo dysgu ymysg gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Mae o fudd inni gael gweithwyr gofal iechyd proffesiynol sy'n agored pan fydd pethau wedi mynd o chwith, i ddysgu, ac i geisio gwneud yn siŵr ein bod yn lleihau nifer a chael gwared ar achosion o'r fath yn y dyfodol.
Rydym yn derbyn argymhelliad 9 mewn egwyddor, a rhoddwyd sylw i hyn yng nghyfraniad cychwynnol y Cadeirydd. Darparu gwybodaeth am symptomau i rieni yn ystod beichiogrwydd neu'r blynyddoedd cynnar am yr hyn y cydnabyddir ei fod yn gyflwr cymharol anghyffredin—ac fel arfer daw'n amlwg gryn dipyn ar ôl geni'r plentyn. Felly, mae'r dystiolaeth sydd ar gael yn dangos ei fod yn annhebygol o fod o gymorth i nodi diabetes math 1 yn gynharach. Fodd bynnag, mae Diabetes UK Cymru wedi cyflwyno ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus, fel yr ymrwymwyd i'w wneud yn y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes, ac rydym am helpu i dynnu sylw rhieni at y symptomau perthnasol.
Rydym hefyd yn derbyn argymhelliad 10 mewn egwyddor. Byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid i hyrwyddo'r 4T: teimlo'n sychedig, teimlo'n flinedig, tŷ bach, teneuach. Eisoes rydym wedi'i gynnwys yn rhan o'r llwybr atgyfeirio ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Fodd bynnag, o ran creu ymwybyddiaeth yn y blynyddoedd cynnar a lleoliadau addysg, rhaid inni gofio nad oes tystiolaeth bob amser i gefnogi honno fel ymgyrch effeithiol ar gyfer canfod cyflyrau fel diabetes math 1 yn gynnar. Mae astudiaeth ddiweddar o Seland Newydd wedi dangos nad oes unrhyw effaith yn dilyn ymgyrch wybodaeth gyhoeddus ddwy flynedd o hyd, ond byddwn yn parhau i edrych am ffyrdd o sicrhau bod staff priodol, gan gynnwys rhai sy'n gweithio'n uniongyrchol gyda phlant a phobl ifanc, fel ymwelwyr iechyd a nyrsys ysgol, yn ymwybodol o'r adnoddau allweddol a gyhoeddwyd gan Diabetes UK Cymru ac eraill, ac wrth gwrs, yr argymhellion NICE perthnasol.
Rwyf am orffen, unwaith eto, drwy gydnabod ein bod ni yma heddiw oherwydd trasiedi bersonol iawn, ond yn fwy na hynny, oherwydd penderfyniad teulu Peter Baldwin i wneud gwahaniaeth, ac eisoes maent wedi gwneud gwahaniaeth sylweddol. Byddwn yn parhau i wrando ar y dystiolaeth ac i ddysgu o'r hyn yr ydym eisoes wedi ymrwymo i'w wneud, ac edrychaf ymlaen at graffu pellach ar yr hyn yr ydym ni a'n GIG yn ei wneud ac y byddwn yn ei wneud, ac yn hollbwysig, i weld pa wahaniaeth a wnaethom a beth arall y gallwn ei wneud.
Thank you. Can I now call on the Chair of the Petitions Committee, David Rowlands, to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, David Rowlands, i ymateb i'r ddadl?
First of all, can I thank all the Members for their contributions? I must say that there is one theme that ran throughout each of your contributions and that's the availability of the equipment in order to be able to test for type 1 diabetes.
Dai Lloyd brought his considerable experience, obviously, as a GP, to the debate and spoke of the necessity to test every child who presents with some or all of the symptoms. But it is true, and we must remember this, that any GP, throughout his lifetime, may only see a handful of type 1 diabetes patients present to him, although, of course, over the coming years, that's likely to increase. So, I must say that we have to not allow this debate to die or for any of the recommendations to slowly melt away. This must be an ongoing debate and an ongoing business of education with all GPs and front-line practice nurses as well.
Lynne Neagle, obviously, again, spoke about testing equipment and being there for primary care providers and also, of course, as all the contributors did, paid tribute to the Baldwin family. Again, Mike Hedges did that as well and also made the point of us making sure that the equipment and the knowledge are made available in our schools and colleges in particular. Janet Finch-Saunders was glad that the Cabinet Secretary had accepted and adopted many of our recommendations, but she said that many things are still not as good as they should be and that matters are not particularly improving at this moment. Julie Morgan, of course, who knows the family well, again spoke about their courage in bringing this matter forward and the work that they continue to do in order to raise awareness of this appalling infliction. Jayne Bryant again thanked the family for their strength and courage, and she spoke about children who already have been saved by the work, and I think the Baldwin family ought to take congratulations for the fact that what they're doing is already saving lives.
I'd like, now, to just speak about what the Cabinet Secretary has said on these matters, but I'd like to ask him: are further actions to ensure symptoms are asked about in primary care ongoing at this moment in time? And, were the NICE guidelines in place when this tragedy actually happened, because you seem to have placed a great deal of emphasis on NICE guidelines? And, whether he expects training to be provided to GPs alongside the new diabetes referral pathway. What places are in progress in order to diagnose the delivery—the progress on diagnosis in the diabetes delivery plan?
Llywydd, I very much hope that this debate and the petitions process as a whole have been a positive experience for Beth, Stuart, Lia and the rest of Peter’s family and friends. I hope that we, as an Assembly, have been able to help to support their drive to improve awareness of the symptoms of type 1 diabetes and its diagnosis. I want to wish the family all the best in their continuing fundraising and awareness-raising efforts on this issue and to thank them for truly honouring Peter’s memory in this way. Diolch yn fawr.
Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau? Rhaid imi ddweud bod un thema wedi rhedeg drwy bob un o'ch cyfraniadau sef argaeledd yr offer er mwyn gallu gwneud profion ar gyfer diabetes math 1.
Daeth Dai Lloyd â'i brofiad sylweddol fel meddyg teulu, wrth gwrs, i'r ddadl a siaradodd am yr angen i roi prawf i bob plentyn sy'n dangos rhai neu bob un o'r symptomau. Ond mae'n wir, a rhaid inni gofio hyn, mai llond llaw yn unig o gleifion diabetes math 1 y bydd unrhyw feddyg teulu yn ei weld drwy gydol ei oes, er bod hynny'n debygol o gynyddu dros y blynyddoedd nesaf wrth gwrs. Felly, rhaid imi ddweud na ddylem adael i'r ddadl hon farw neu adael i unrhyw rai o'r argymhellion ddiflannu'n araf bach. Rhaid i hon fod yn ddadl barhaus ac yn fater o addysgu'r holl feddygon teulu a'r nyrsys practis rheng flaen yn barhaus hefyd.
Siaradodd Lynne Neagle eto, wrth gwrs, am offer profi, a'i fod yno ar gyfer darparwyr gofal sylfaenol a hefyd, wrth gwrs, fel y gwnaeth yr holl gyfranwyr, talodd deyrnged i'r teulu Baldwin. Gwnaeth Mike Hedges hynny hefyd a gwnaeth y pwynt y dylem wneud yn siŵr fod yr offer a'r wybodaeth ar gael yn ein hysgolion a'n colegau yn arbennig. Roedd Janet Finch-Saunders yn falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn ac wedi mabwysiadu llawer o'n hargymhellion, ond dywedodd fod yna lawer o bethau o hyd nad oedd cystal ag y dylent fod ac nad yw pethau'n gwella'n arbennig ar hyn o bryd. Siaradodd Julie Morgan, wrth gwrs, sy'n adnabod y teulu'n dda, am eu dewrder yn dwyn y mater hwn i'r amlwg a'r gwaith y maent yn parhau i'w wneud er mwyn codi ymwybyddiaeth o'r cyflwr ofnadwy hwn. Diolchodd Jayne Bryant i'r teulu am eu nerth a'u dewrder, a siaradodd am blant sydd eisoes wedi eu hachub gan y gwaith, ac rwy'n credu y dylid llongyfarch y teulu Baldwin am fod yr hyn y maent yn ei wneud eisoes yn achub bywydau.
Hoffwn siarad yn awr am yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i ddweud am y materion hyn, ond hoffwn ofyn iddo: a oes camau pellach ar y gweill i sicrhau y gofynnir ynglŷn â symptomau mewn gofal sylfaenol ar hyn o bryd? Ac a oedd y canllawiau NICE ar waith pan ddigwyddodd y trychineb hwn mewn gwirionedd, oherwydd mae'n ymddangos eich bod wedi rhoi llawer o bwyslais ar y canllawiau NICE? Ac a yw'n disgwyl i hyfforddiant gael ei ddarparu i feddygon teulu ochr yn ochr â'r llwybr atgyfeirio newydd ar gyfer diabetes? Pa broses sydd ar y gweill ar gyfer gwneud diagnosis o'r ddarpariaeth—y cynnydd ar ddiagnosis yn y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes?
Lywydd, rwy'n mawr obeithio bod y ddadl hon a'r broses ddeisebau yn gyffredinol wedi bod yn brofiad cadarnhaol i Beth, Stuart, Lia a gweddill teulu a chyfeillion Peter. Rwy'n gobeithio ein bod ni fel Cynulliad wedi gallu helpu i gefnogi eu hymgyrch i wella ymwybyddiaeth o symptomau diabetes math 1 a'i ddiagnosis. Hoffwn ddymuno'r gorau i'r teulu yn eu hymdrechion parhaus i godi arian ac i godi ymwybyddiaeth o'r mater a diolch iddynt am anrhydeddu'r cof am Peter yn y ffordd hon. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Member debate under Standing Order 11.21(iv) on baby loss, and I call on Lynne Neagle to move the motion—Lynne.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar golli babanod, a galwaf ar Lynne Neagle i gyflwyno'r cynnig—Lynne.
Cynnig NDM6801 Lynne Neagle, David Rees, Adam Price
Cefnogwyd gan Angela Burns, Dai Lloyd, Helen Mary Jones, Jayne Bryant
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y bu 263 o fabanod farw neu'n farw-anedig yng Nghymru yn 2016 ac, yn aml, na all teuluoedd yr effeithir arnynt gan golli baban gael mynediad priodol at wasanaethau neu gymorth.
2. Yn croesawu wythnos ymwybyddiaeth colli babanod, a drefnir gan gynghrair o fwy na 60 o elusennau ledled y DU ac a gynhelir rhwng 9 a 15 Hydref 2018 i roi cyfle i godi ymwybyddiaeth ynghylch pwysigrwydd gofal profedigaeth rhagorol i bob rhiant ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu ar ôl marwolaeth baban.
3. Yn cydnabod bod wythnos ymwybyddiaeth colli babanod hefyd yn rhoi cyfle pwysig i rieni mewn profedigaeth, a'u teuluoedd a'u ffrindiau, uno a choffáu bywydau eu babanod.
4. Yn cydnabod y dylai pob rhiant mewn profedigaeth gael yr un safon uchel o ofal pan fydd baban yn marw, ac er na all gofal da ddileu poen a galar rhieni, gall helpu rhieni drwy'r amser trychinebus hwn.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i wella'r gofal y mae rhieni yn ei dderbyn ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban drwy:
a) ymrwymo i ddarparu gwell gofal profedigaeth sydd ar gael i bob rhiant ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu ar ôl marwolaeth baban, a gwella'r gofal hwnnw;
b) mabwysiadu set graidd o safonau ar gyfer gofal profedigaeth sydd wedi'u defnyddio i ategu'r Llwybr Gofal Profedigaeth Cenedlaethol yn ardaloedd eraill y DU;
c) gweithio gyda GIG Cymru i sicrhau bod pob aelod o staff sy'n dod i gysylltiad â rhieni mewn profedigaeth yn cael hyfforddiant gofal profedigaeth.
Motion NDM6801 Lynne Neagle, David Rees, Adam Price
Supported by Angela Burns, Dai Lloyd, Helen Mary Jones, Jayne Bryant
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises that, in 2016, 263 infants died or were stillborn in Wales and that families who are affected by baby loss often cannot access appropriate services or support.
2. Welcomes Baby Loss Awareness week, which is organised by a collation of more than 60 charities throughout the UK and will take place from 9 to 15 October 2018 providing an opportunity to raise awareness about the importance of excellent bereavement care for all parents after pregnancy loss or the death of a baby.
3. Recognises that Baby Loss Awareness Week also provides an important opportunity for bereaved parents, and their families and friends, to unite and commemorate their babies’ lives.
4. Recognises that all bereaved parents should receive the same high standard of care when a baby dies, and that while good care cannot remove parents’ pain and grief, it can help parents through this devastating time.
5. Calls on the Welsh Government to take action to improve the care that parents receive after pregnancy or baby loss by:
a) committing to improve and deliver better bereavement care which can be accessed by all parents after pregnancy or baby loss;
b) adopting the core set of standards for bereavement care which have been used to underpin the National Bereavement Care Pathway in other areas of the UK;
c) working with NHS Wales to ensure all staff who come into contact with bereaved parents receive bereavement care training.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful for the opportunity to open this individual Member debate on pregnancy and baby loss. Sadly, pregnancy loss and the death of a baby are not rare events. One in four pregnancies end in miscarriage, and, across the UK, 15 babies die every day either before, during or shortly after birth, meaning thousands of parents go through the tragedy of their baby dying.
Most childhood deaths in the UK occur within the first year of life. Neonatal deaths—the death of a baby within the first four weeks of life—account for between 70 per cent and 80 per cent of all infant deaths across the UK. And, in Wales, in 2016, the families of 263 infants went through the devastation of their baby dying or being born stillborn. This means that the vast majority of parents who will need support for the death of a child are parents of very young babies aged 28 days or younger. The quality of care that bereaved families receive after pregnancy loss or the death of a baby is key to their recovery. Good care cannot remove the pain and grief of parents, but it can help them through the tragedy. In contrast, poor care can significantly add to their distress. That is why today's motion is calling on the Welsh Government to take action to improve the care that parents receive after pregnancy or baby loss, to ensure families can access appropriate services or support.
The difficulties families face in accessing bereavement services following a miscarriage or stillbirth is not a new issue for us in Wales. Only last week, Welsh Government was presented with a report calling for better access to specialists and more compassionate care for women who suffer miscarriages. The report, making the case for better miscarriage care in Wales, outlines perspectives from women about the care they had received after having a miscarriage. Among its recommendations, it calls for greater levels of psychological and emotional support, and the creation of two dedicated recurrent pregnancy loss clinics in Wales.
The committee I chair, the Children, Young People and Education Committee, heard about the lack of psychological support for neonatal and bereaved parents in its recent inquiry into perinatal mental health. Public Health Wales told us that the effects the loss of a baby has on maternal mental health were well recognised, and highlighted the Royal College of Midwives's call for specialist bereavement midwives to support families. The Royal College of Obstetricians and Gynaecologists told us that its UK-wide survey of women who had experienced perinatal mental health problems found that some respondents who had experienced miscarriages and stillbirths did not feel there'd been enough support following these events or in subsequent pregnancies. And the Royal College of GPs told us that bereavement by miscarriage, stillbirth or neonatal death is more likely to lead to mental health problems in both parents.
And yet, we heard that on occasions where women were offered support, often, their partners were denied it, with many women reporting feeling that there was an assumption that these events did not affect men in the same way they do women. We also heard that some women reported not being offered any bereavement support, despite asking for it, or receiving it too long after the event. This is clearly not acceptable.
The Children, Young People and Education Committee's report into perinatal mental health was published in October last year. Among our recommendations was a call for Welsh Government to outline how it expects the lack of psychological support for neonatal and bereaved parents to be addressed, and standards to be met, and what steps it will take if compliance with the standards is not achieved. The third edition of the all-Wales neonatal standards was published in May—longer than we had hoped it would take in committee. There is a reference in the standards, which all health boards should be working to achieve, to psychological support for parents. The standards state that timely access to psychological support is vital to prevent any impact on a parent's mental health, and that each neonatal unit should ensure there are enough psychologists, counsellors and other mental health workers available, so that parents, siblings and staff have access to support.
In a briefing from Bliss, the charity for babies born premature or sick, they state that, despite these clear requirements in the standards, they have found that parents in more than half of neonatal units have had no access to psychological support and none of the three neonatal intensive care units has a dedicated mental health worker. This is clearly not good enough, and an issue I will be taking up with the Welsh Government now that the new standards have been published, as part of the follow-up work that the committee is doing on our inquiry into perinatal mental health. That is why I'm glad to have this opportunity to raise the issue again today. I'm grateful too to my co-submitters—David Rees and new father and new leader of Plaid Cymru, Adam Price—in supporting this motion, and also all the Members who have indicated their support for it.
Next week is Baby Loss Awareness Week across the UK. It will run from 9 to 15 October. It is organised by an alliance of more than 60 charities, working to raise awareness of the importance of excellent bereavement care for all parents after pregnancy loss or the death of a baby. Throughout the week, bereaved parents, their families and friends unite with each other and others to commemorate the lives of babies who died during pregnancy, at or soon after birth, and in infancy. A light-a-candle event is being sponsored by my colleague Mark Drakeford in the main hall of the Pierhead on Wednesday 10 October, from 12:15 to 12:45, as part of Baby Loss Awareness Week, and I hope that lots of Members will join that event.
The organisations behind Baby Loss Awareness Week and behind the motion I'm moving today are calling on healthcare professionals, policy makers and parliamentarians to make sure that parents who experience pregnancy or baby loss get the best possible support, wherever they live, when they need it. The quality of care for bereaved parents should not be a lottery. The parents of Wales deserve better. That is why this motion calls on the Welsh Government and NHS Wales to take definitive action to improve the care that parents receive after baby loss.
I understand that England and Scotland have made significant progress in the past 18 months to develop and deliver a national bereavement care pathway designed to improve the quality of care experienced by parents and families at all stages of pregnancy and baby loss. The pathway includes resources, toolkits and training for professionals. It must not be beyond us in Wales to ensure that our parents also receive good-quality care after pregnancy or baby loss. That is why this motion today calls on Welsh Government and NHS Wales to adopt a core set of minimum standards of bereavement care for those parents who have experienced baby loss.
While much more needs to be done to support families whose babies have died, there are some fantastic initiatives in Wales. One such scheme is the neonatal bereavement support provided by the neonatal outreach team at Hywel Dda Local Health Board. Surely, it is incumbent on us to insist on quality support for all parents after pregnancy or baby loss. It's time to stop talking and do something, and I hope that all Members will support this motion today.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i agor y ddadl Aelodau unigol ar golli babanod. Yn anffodus, nid yw colli baban yn ystod beichiogrwydd a marwolaeth baban yn ddigwyddiadau anghyffredin. Daw un o bob pedwar beichiogrwydd i ben drwy gamesgoriad, ac ar draws y DU, mae 15 o fabanod yn marw bob dydd naill ai cyn, yn ystod neu'n fuan ar ôl genedigaeth, sy'n golygu bod miloedd o rieni yn mynd drwy drasiedi marwolaeth eu baban.
Mae'r rhan fwyaf o farwolaethau ymhlith plant yn y DU yn digwydd o fewn y flwyddyn gyntaf o fywyd. Marwolaethau newyddenedigol—marwolaeth baban o fewn pedair wythnos gyntaf bywyd—yw rhwng 70 y cant ac 80 y cant o'r holl farwolaethau babanod ledled y DU. Ac yng Nghymru, yn 2016, aeth teuluoedd 263 o fabanod drwy artaith eu baban yn marw neu'n cael eu geni'n farw-anedig. Golyga hyn fod y mwyafrif helaeth o rieni a fydd angen cymorth ar ôl marwolaeth plentyn yn rhieni i fabanod ifanc iawn sy'n 28 diwrnod oed neu'n iau. Mae ansawdd y gofal y bydd teuluoedd mewn profedigaeth yn ei gael ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban yn allweddol i'w hadferiad. Ni all gofal da ddileu poen a gofid rhieni, ond mae'n gallu eu helpu i ddod trwy'r drasiedi. Ar y llaw arall, gall gofal gwael ychwanegu'n sylweddol at eu gofid. Dyna pam y mae'r cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi camau ar waith i wella'r gofal y bydd rhieni'n ei gael ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban, i sicrhau bod teuluoedd yn cael gwasanaethau neu gymorth priodol.
Nid yw'r anawsterau y bydd teuluoedd yn eu hwynebu i gael gwasanaethau profedigaeth yn dilyn camesgoriad neu farw-enedigaeth yn fater newydd i ni yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, cyflwynwyd adroddiad i Lywodraeth Cymru yn galw am well mynediad at arbenigwyr a mwy o ofal tosturiol i fenywod sy'n dioddef camesgoriad. Mae'r adroddiad, sy'n cyflwyno'r achos dros well gofal camesgoriad yng Nghymru, yn amlinellu safbwyntiau menywod ynglŷn â'r gofal a gawsant ar ôl cael camesgoriad. Ymhlith ei argymhellion, mae'n galw am lefelau uwch o gymorth seicolegol ac emosiynol, a chreu dau glinig pwrpasol yng Nghymru ar gyfer menywod sydd wedi colli baban yn ystod beichiogrwydd sawl gwaith.
Clywodd y pwyllgor rwy'n ei gadeirio, y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, am y diffyg cymorth seicolegol i rieni mewn profedigaeth ar ôl colli babanod newyddenedigol yn ei ymchwiliad diweddar i iechyd meddwl amenedigol. Dywedodd Iechyd Cyhoeddus Cymru wrthym fod effeithiau colli baban ar iechyd meddwl y fam wedi'i gydnabod yn dda, a thynnodd sylw at alwad Coleg Brenhinol y Bydwragedd am fydwragedd arbenigol i gefnogi teuluoedd mewn profedigaeth. Dywedodd Coleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr wrthym fod ei arolwg ledled y DU o fenywod a oedd wedi dioddef problemau iechyd meddwl amenedigol wedi canfod nad oedd rhai o'r ymatebwyr a oedd wedi profi camesgoriad a marw-enedigaethau yn teimlo eu bod wedi cael digon o gymorth yn dilyn y digwyddiadau hyn neu yn ystod beichiogrwydd dilynol. A dywedodd Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wrthym fod profedigaeth yn sgil camesgoriad, marw-enedigaeth neu farwolaeth newyddenedigol yn fwy tebygol o arwain at broblemau iechyd meddwl yn y ddau riant.
Ac eto, ar yr adegau pan gynigiwyd cymorth i fenywod, clywsom na chafodd ei gynnig i'w partneriaid, gyda llawer o fenywod yn nodi'r teimlad fod yna ragdybiaeth nad oedd y digwyddiadau hyn yn effeithio ar ddynion yn yr un modd ag y maent yn effeithio ar fenywod. Clywsom hefyd fod rhai menywod wedi nodi na chawsant gynnig unrhyw gymorth profedigaeth, er iddynt ofyn amdano, neu eu bod wedi'i gael ormod o amser ar ôl y digwyddiad. Yn amlwg nid yw hyn yn dderbyniol.
Cyhoeddwyd adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar iechyd meddwl amenedigol ym mis Hydref y llynedd. Ymhlith ein hargymhellion roedd galwad ar Lywodraeth Cymru i amlinellu sut y mae'n disgwyl i'r diffyg cymorth seicolegol ar gyfer rhieni mewn profedigaeth newyddenedigol gael ei ddatrys, a'r safonau sydd i'w cyrraedd, a pha gamau y bydd yn eu rhoi ar waith os na chydymffurfir â'r safonau. Cyhoeddwyd trydydd argraffiad o safonau newyddenedigol Cymru ym mis Mai—yn hwyrach nag y gobeithiem fel pwyllgor. Ceir cyfeiriad yn y safonau at gymorth seicolegol ar gyfer rhieni, cymorth y dylai pob bwrdd iechyd weithio i'w gyflawni. Mae'r safonau'n datgan bod mynediad amserol at gymorth seicolegol yn hanfodol i atal unrhyw effaith ar iechyd meddwl y rhiant, ac y dylai pob uned newyddenedigol sicrhau bod digon o seicolegwyr, cwnselwyr a gweithwyr iechyd meddwl eraill ar gael, fel bod rhieni, brodyr a chwiorydd a staff yn gallu cael cymorth.
Mae papur briffio gan Bliss, yr elusen ar gyfer babanod sy'n cael eu geni'n gynnar neu'n sâl, yn dweud eu bod wedi canfod bod rhieni mewn mwy na hanner yr unedau newyddenedigol heb gael mynediad at gymorth seicolegol, er gwaethaf y gofynion clir yn y safonau, ac nid oes gan yr un o'r tair uned gofal dwys i'r newyddanedig weithiwr iechyd meddwl dynodedig. Yn amlwg, nid yw hyn yn ddigon da, ac mae'n fater y byddaf yn mynd ar ei drywydd gyda Llywodraeth Cymru gan fod y safonau newydd wedi'u cyhoeddi bellach, fel rhan o'r gwaith dilynol y mae'r pwyllgor yn ei wneud ar ein hymchwiliad i iechyd meddwl amenedigol. Dyna pam rwy'n falch o gael y cyfle hwn i godi'r mater eto heddiw. Rwy'n ddiolchgar hefyd i fy nghyd-gyflwynwyr—David Rees, a thad newydd ac arweinydd newydd Plaid Cymru, Adam Price—am gefnogi'r cynnig hwn, a hefyd i'r holl Aelodau sydd wedi nodi eu cefnogaeth iddo.
Yr wythnos nesaf yw Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod ledled y DU. Bydd yn cael ei chynnal rhwng 9 a 15 Hydref. Fe'i trefnir gan gynghrair o fwy na 60 o elusennau sy'n gweithio i godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd gofal profedigaeth ardderchog ar gyfer pob rhiant ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban. Drwy gydol yr wythnos, bydd rhieni mewn profedigaeth, eu teuluoedd a'u ffrindiau yn uno gyda'i gilydd ac eraill i goffáu bywydau babanod a fu farw yn ystod beichiogrwydd, wrth gael eu geni neu'n fuan ar ôl eu geni, ac yn ystod babandod. Mae digwyddiad goleuo cannwyll yn cael ei noddi gan fy nghyd-Aelod Mark Drakeford ym mhrif neuadd y Pierhead ddydd Mercher 10 Hydref, o 12:15 i 12:45, fel rhan o'r Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod, ac rwy'n gobeithio y bydd llawer o'r Aelodau'n ymuno yn y digwyddiad hwnnw.
Mae'r sefydliadau sydd y tu cefn i'r Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod a thu cefn i'r cynnig rwy'n ei gyflwyno heddiw yn galw ar weithwyr gofal iechyd proffesiynol, llunwyr polisi a seneddwyr i wneud yn siŵr fod rhieni sy'n dioddef yn sgil colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban yn cael y cymorth gorau posibl pryd bynnag y bo'i angen arnynt ni waeth ble maent yn byw. Ni ddylai ansawdd gofal i rieni mewn profedigaeth fod yn loteri. Mae rhieni Cymru'n haeddu gwell. Dyna pam y mae'r cynnig hwn yn galw ar Lywodraeth Cymru a GIG Cymru i roi camau pendant ar waith i wella'r gofal y mae rhieni'n ei gael ar ôl colli baban.
Rwy'n deall bod Lloegr a'r Alban wedi gwneud cynnydd sylweddol yn y 18 mis diwethaf ar ddatblygu a darparu llwybr gofal profedigaeth cenedlaethol a luniwyd i wella ansawdd y gofal i rieni a theuluoedd ar bob cam o golli baban yn ystod beichiogrwydd a marwolaeth baban. Mae'r llwybr yn cynnwys adnoddau, pecynnau cymorth a hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol. Ni ddylai fod y tu hwnt inni yng Nghymru allu sicrhau bod ein rhieni ninnau hefyd yn cael gofal o ansawdd da ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban. Dyna pam y mae'r cynnig hwn heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru a GIG Cymru i fabwysiadu set graidd o safonau gofynnol ar gyfer gofal profedigaeth i rieni sydd wedi colli baban.
Er bod angen gwneud llawer mwy i gefnogi teuluoedd sydd wedi colli babanod, ceir rhai mentrau gwych yng Nghymru. Un cynllun o'r fath yw'r cymorth profedigaeth newyddenedigol a ddarperir gan y tîm allgymorth newyddenedigol ym Mwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda. Yn sicr, mae'n ddyletswydd arnom i fynnu bod cymorth o ansawdd yn cael ei roi i bob rhiant ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth babi. Mae'n bryd rhoi'r gorau i siarad a gwneud rhywbeth, ac rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw.
Well, there are some powerful presentations this afternoon—in the previous debate and this one. I'm grateful to Lynne Neagle for opening this important debate because it is with pride and honour that I speak in this debate, in support of the motion and in celebration of all of the work done in this difficult field. But, so much more needs to be done to provide extra resources for all the nurses, doctors, midwives, bereavement counsellors, neonatal units and all the charities. Services are so stretched and, really, I have to say, I am in awe of all of you providing services out there.
On 9 November 1985, our first-born baby son, Huw, died, 40 minutes after he was born, in my wife's arms. We had one rushed Polaroid picture of him. A postmortem followed, and then, a few days afterwards, the funeral. It's all a bit of a blur now, really, because after the funeral, I had to go straight back to do a surgery in Fforestfach. Huw lies buried in an unmarked grave in Morriston cemetery today, like so many other little babies.
At the time, nobody could talk to us about this tragedy. Our families clammed up. My staff in the surgery were specifically instructed by my GP partners not to talk about Huw. But, what a fantastic bereavement counsellor we had. It does make you think, 'Why us? Why Huw?', and you can subside into self-pity, or you can say to yourself, 'This tragedy is not going to define my whole life.' Huw's short life certainly made me think about life, its meaning, what you can accomplish in 40 minutes, what you can contribute to humanity in warmth, compassion and kindness that other people, like Huw, never have the chance to make any contribution—only to kick-start me to also contribute on his behalf.
He is not forgotten. Our actions as his parents are in tribute to him; his life that could not contribute, but sparked others. I became a better doctor after this tragedy. My counselling now had the depth of lived experience rather than just being lifted from the educated text. Because people do not know what to say in tragedy when they were facing me and my wife. I say now to people—they don't know what to say, and I say, 'Just say, "I am so sorry." Don't walk away. Don't turn your back. "I am so sorry." There are no words', I counsel, 'And "I will listen when you want to talk."' Never turn your back on somebody who has faced tragedy.
Huw challenged, in his 40 minutes, me to do his bit, and not stay a victim but live as a tribute to him. Three wonderful children followed and on 9 November last year, our first grandson, Dyfan, was born.
In conclusion, as Plaid AMs we often say that we stand on the shoulders of the giants of Welsh history here in the Senedd, keeping the flame of Wales alive. We also stand on the shoulders of those who would dearly have loved to make a contribution but could not. Diolch yn fawr.
Wel, mae yna rai cyflwyniadau grymus y prynhawn yma—yn y ddadl flaenorol ac yn hon. Rwy'n ddiolchgar i Lynne Neagle am agor y ddadl bwysig hon oherwydd rwy'n siarad gyda balchder ac anrhydedd yn y ddadl hon i gefnogi'r cynnig ac i ddathlu'r holl waith a wnaed yn y maes anodd hwn. Ond mae angen gwneud cymaint mwy i ddarparu adnoddau ychwanegol ar gyfer yr holl nyrsys, y meddygon, y bydwragedd, y cwnselwyr profedigaeth, yr unedau newyddenedigol a'r holl elusennau. Mae gwasanaethau dan gymaint o bwysau, ac mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n llawn edmygedd o bawb ohonoch sy'n darparu gwasanaethau allan yno.
Ar 9 Tachwedd 1985, bu farw ein mab cyntafanedig, Huw, 40 munud ar ôl iddo gael ei eni, ym mreichiau fy ngwraig. Cawsom un darlun Polaroid cyflym ohono. Cynhaliwyd archwiliad post mortem, ac ychydig ddyddiau wedyn, yr angladd. Mae'r cyfan ychydig yn aneglur bellach, oherwydd ar ôl yr angladd, bu'n rhaid imi fynd yn syth yn ôl i weithio yn y feddygfa yn Fforest-fach. Mae Huw wedi'i gladdu mewn bedd heb ei farcio ym mynwent Treforys heddiw, fel cymaint o fabanod bach eraill.
Ar y pryd, ni allai neb siarad â ni am y trychineb hwn. Aeth ein teuluoedd i'w cregyn. Cafodd fy staff yn y feddygfa gyfarwyddwyd penodol gan y meddygon teulu a oedd yn bartneriaid i mi i beidio â sôn am Huw. Ond am gwnselydd profedigaeth gwych a gawsom. Mae'n gwneud i chi feddwl, 'Pam ni? Pam Huw?', a gallwch lithro i hunandosturi, neu gallwch ddweud wrthych eich hun, 'Nid yw'r drasiedi hon yn mynd i ddiffinio fy holl fywyd.' Yn sicr, fe wnaeth oes fer Huw i mi feddwl am fywyd, ei ystyr, a beth y gallwch ei gyflawni mewn 40 munud, beth y gallwch ei gyfrannu i'r ddynoliaeth mewn cynhesrwydd, cydymdeimlad a charedigrwydd na chafodd pobl eraill, fel Huw, erioed mo'r cyfle i'w gyfrannu—dim ond rhoi hwb i mi gyfrannu ar ei ran yntau hefyd.
Nid yw wedi'i anghofio. Mae ein gweithredoedd ni fel ei rieni yn deyrnged iddo ef; ei fywyd na allai gyfrannu, ond a ysgogodd eraill. Deuthum yn feddyg gwell ar ôl y trychineb hwn. Roedd fy nghwnsela bellach wedi'i seilio ar ddyfnder profiad wedi'i fyw yn hytrach na'i godi o'r llyfrau addysg. Oherwydd nad yw pobl yn gwybod beth i'w ddweud mewn trasiedi, fel pan oeddent yn wynebu fy ngwraig a minnau, rwy'n dweud wrth bobl yn awr—nid ydynt yn gwybod beth i'w ddweud, ac rwy'n dweud, 'Dywedwch, "mae'n ddrwg gennyf", dyna i gyd. Peidiwch â cherdded i ffwrdd. Peidiwch â throi eich cefn. "Mae'n wir ddrwg gennyf." Nid oes geiriau', dyna rwy'n ei gynghori, 'A "fe wrandawaf pan fyddwch eisiau siarad."' Peidiwch byth â throi eich cefn ar rywun sydd wedi wynebu trasiedi.
Fe heriodd Huw fi, yn ei 40 munud, i wneud ei ran yntau, ac i beidio â pharhau i fod yn ddioddefwr, ond i fyw fel teyrnged iddo ef. Dilynodd tri phlentyn bendigedig ac ar 9 Tachwedd y llynedd, ganwyd ein hŵyr cyntaf, Dyfan.
I gloi, fel ACau Plaid Cymru rydym yn aml yn dweud ein bod yn sefyll ar ysgwyddau cewri hanes Cymru yma yn y Senedd, gan gadw fflam Cymru'n fyw. Rydym hefyd yn sefyll ar ysgwyddau'r rheini a fyddai wedi bod wrth eu bodd yn gwneud cyfraniad, ond na allodd wneud hynny. Diolch yn fawr.
I'm pleased to have the opportunity to speak on this motion ahead of Baby Loss Awareness Week. No-one can underestimate the impact of pregnancy loss or the death of a baby. Feeling able or allowed to grieve can be incredibly difficult, particularly in the months and years after. One mother told me that special remembrance services bring such comfort because it's when families can allow their emotions to come out and commemorate the baby's life. Services will be taking place across Wales next week helping to bring together families who have experienced similar losses.
As today's motion sets out, it's crucial that families who are affected by pregnancy or baby loss can access appropriate services and support, and we've already heard that there's a disparity in access to services across Wales. In Newport we have some excellent support groups, and one of those is the Beresford pregnancy counselling centre. Staff at the centre provide free help, information and support to families across south Wales. As well as extreme distress, losing a baby or pregnancy can cause feelings of anger, resentment, anxiety, panic and sleeplessness. These feelings are all a normal part of grieving, and sessions allow parents to let off steam. The centre is a safe space for mothers and fathers that they so desperately need.
Immediate access to care and support will never ease parents' grief, but it can help them cope at a devastating time. I recently spoke to a mother who told me how she's incredibly grateful to staff at the Royal Gwent Hospital for how they looked after both her and her husband when they lost their baby. The sensitivity and genuine compassion shown to both parents will stay with them forever. Another mother told me that she didn't know how she'd have carried on if she hadn't already had a child.
The depth of feeling does not diminish over time. Not long ago I spoke with a couple who've just marked the fiftieth anniversary of their baby who was stillborn. While their baby will never be forgotten, they were only recently able to have a memorial made. The parents, who went on to have other children, have never forgotten their daughter who died. At the time, they were told to just get on with it and get over it, but they now feel more able to speak of their grief all these years later. I pay tribute to my colleague Dai Lloyd for his personal contribution today, which was so powerful.
It wasn't long ago that people didn't speak about pregnancy or baby loss. There are families and parents across Wales who have been silently grieving for decades. Raising awareness now should hopefully bring some comfort to families, although nothing will ever be able to take away that pain. It's important for mothers and fathers to have time to grieve and not feel they just have to carry on. Access to an excellent level of bereavement care for all parents after pregnancy loss or the death of a baby is crucial.
The stillbirth and neonatal death charity, Sands, is there to help parents grieve and to support them through their darkest times. The Newport Sands group is run by bereaved parents who aim to help others going through similar tragedies that they have experienced themselves. Support packs and memory boxes are handed out at the monthly meetings, which, like those at the Beresford centre, are a safe space for bereaved parents. The bereavement suite at the Royal Gwent Hospital was funded by Sands, and this facility has been able to support many families. Sands are an incredibly dedicated group of volunteers who provide an invaluable service.
Whilst there's more support available to bereaved families now than previously, there's certainly more to do. In England and Scotland, health professionals and a group of baby loss charities have developed a new approach to improving bereavement services using a set of minimum standards. I hope that these can be adopted here in Wales. Improving the consistency and continuity of care for parents is crucial and I agree with the motion to adopt the national bereavement care pathway. This underlines the need for all NHS staff who come into contact with bereaved parents to receive bereavement care training and I hope this is something that NHS Wales will look to facilitate.
I urge Welsh Government to accept the proposals put forward in the motion today. They'll make a big difference to parents who have already been bereaved and also those who, sadly, will experience pregnancy and baby loss in the future. I hope to see many Members standing by bereaved parents, lighting a candle with Sands in the Pierhead next week. It's vital that those who need support always have access to the best possible care that can be offered.
Rwy'n falch o gael cyfle i siarad ar y cynnig hwn cyn Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod. Nid oes modd gorbwysleisio'r effaith y mae colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth babi yn ei chael. Gall teimlo eich bod yn gallu neu eich bod wedi cael caniatâd i alaru fod yn anhygoel o anodd, yn enwedig yn y misoedd a'r blynyddoedd wedyn. Dywedodd un fam wrthyf fod gwasanaethau coffa arbennig yn dod â chymaint o gysur oherwydd gall teuluoedd ganiatáu i'w hemosiynau ddod allan ar yr adegau hynny a choffáu bywyd y baban. Bydd gwasanaethau'n cael eu cynnal ledled Cymru yr wythnos nesaf i helpu i ddod â theuluoedd sydd wedi profi colledion tebyg at ei gilydd.
Fel y dywed y cynnig heddiw, mae'n hanfodol i deuluoedd yr effeithir arnynt gan golli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban allu cael gwasanaethau a chymorth priodol, ac rydym eisoes wedi clywed bod yna anghysondeb o ran mynediad at wasanaethau ledled Cymru. Yng Nghasnewydd, mae gennym grwpiau cymorth rhagorol, ac un o'r rheini yw canolfan gwnsela Beresford ar gyfer rhai sy'n colli baban yn ystod beichiogrwydd. Mae staff y ganolfan yn darparu cymorth am ddim, gwybodaeth a chymorth i deuluoedd ar draws de Cymru. Yn ogystal â thrallod eithafol, gall marwolaeth baban neu golli baban yn ystod beichiogrwydd achosi teimladau o ddicter, pryder, panig a diffyg cwsg. Mae'r teimladau hyn yn rhan normal o alaru, ac mae'r sesiynau'n caniatáu i rieni ollwng stêm. Mae'r ganolfan yn cynnig y gofod diogel y mae mamau a thadau cymaint o'i angen.
Nid yw mynediad uniongyrchol i ofal a chymorth byth yn mynd i leddfu galar rhieni, ond gall eu helpu i ymdopi ar adeg ofnadwy. Siaradais yn ddiweddar â mam a ddywedodd wrthyf ei bod hi'n hynod o ddiolchgar i staff Ysbyty Brenhinol Gwent am y modd yr edrychodd ar ei hôl hi a'i gŵr pan fu farw eu baban. Bydd y sensitifrwydd a'r tosturi diffuant a ddangoswyd i'r ddau riant yn aros gyda'r ddau am byth. Dywedodd mam arall wrthyf nad oedd hi'n gwybod sut y byddai wedi dal ati pe na bai wedi cael plentyn eisoes.
Nid yw dyfnder y teimlad yn lleihau dros amser. Dro'n ôl siaradais â phâr sydd newydd nodi hanner canrif ers geni eu baban marw-anedig. Er na fydd eu baban byth yn mynd yn angof, ni allent fynd ati i lunio coflech tan yn ddiweddar. Nid yw'r rhieni, a aeth ymlaen i gael plant eraill, wedi anghofio eu merch a fu farw. Ar y pryd, dywedwyd wrthynt am ddal ati a dod dros y peth, ond maent bellach yn teimlo'u bod yn gallu siarad am eu galar yr holl flynyddoedd hyn yn ddiweddarach. Rwy'n talu teyrnged i fy nghyd-Aelod, Dai Lloyd, am ei gyfraniad personol heddiw, a oedd mor bwerus.
Nid oes cymaint â hynny o amser er pan nad oedd pobl yn siarad am golli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban. Ceir teuluoedd a rhieni ledled Cymru sydd wedi bod yn galaru'n dawel ers degawdau. Bellach, dylai codi ymwybyddiaeth ddod â rhywfaint o gysur i deuluoedd, gobeithio, er na fydd dim yn gallu dileu'r boen. Mae'n bwysig i famau a thadau gael amser i alaru a pheidio â theimlo bod yn rhaid iddynt ddal ati fel pe na bai dim o'i le. Mae mynediad at lefel ragorol o ofal profedigaeth ar gyfer pob rhiant ar ôl colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth babi yn hanfodol.
Mae'r elusen marw-enedigaethau a marwolaethau newyddanedigion, Sands, yno i helpu rhieni i alaru ac i'w cefnogi drwy eu hadegau tywyllaf. Caiff grŵp Sands Casnewydd ei redeg gan rieni mewn profedigaeth sy'n anelu i helpu pobl eraill sy'n mynd drwy drasiedïau tebyg i'r rhai a gawsant hwy eu hunain. Dosberthir pecynnau cymorth a blychau cof yn y cyfarfodydd misol, sydd, fel y rhai yng nghanolfan Beresford, yn fan diogel ar gyfer rhieni mewn profedigaeth. Ariannwyd yr ystafell brofedigaeth yn Ysbyty Brenhinol Gwent gan Sands, ac mae'r cyfleuster hwn wedi llwyddo i helpu llawer o deuluoedd. Grŵp hynod o ymroddedig o wirfoddolwyr yw Sands sy'n darparu gwasanaeth amhrisiadwy.
Er bod mwy o gymorth ar gael i deuluoedd sydd wedi cael profedigaeth yn awr nag a oedd o'r blaen, yn sicr mae mwy i'w wneud. Yn Lloegr a'r Alban, mae gweithwyr iechyd proffesiynol a grŵp o elusennau colli babanod wedi datblygu dull newydd o wella gwasanaethau profedigaeth gan ddefnyddio set o safonau gofynnol. Rwy'n gobeithio y gellir mabwysiadu'r rhain yma yng Nghymru. Mae gwella cysondeb a pharhad gofal ar gyfer rhieni yn hollbwysig, ac rwy'n cytuno gyda'r cynnig i fabwysiadu'r llwybr gofal profedigaeth cenedlaethol. Mae hwn yn tanlinellu'r angen i holl staff y GIG sy'n dod i gysylltiad â rhieni mewn profedigaeth gael hyfforddiant gofal profedigaeth ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn rhywbeth y bydd GIG Cymru yn ceisio ei hwyluso.
Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i dderbyn y cynigion a gyflwynwyd yn y cynnig heddiw. Byddant yn gwneud gwahaniaeth mawr i rieni sydd eisoes wedi cael profedigaeth a hefyd y rheini sydd, yn anffodus, yn mynd i ddioddef colli baban yn ystod beichiogrwydd neu farwolaeth baban yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio gweld llawer o'r Aelodau'n sefyll gyda rhieni sy'n galaru i oleuo cannwyll gyda Sands yn y Pierhead yr wythnos nesaf. Mae'n hanfodol fod y rheini sydd angen cymorth bob amser yn gallu cael y gofal gorau posibl y gellir ei gynnig.
I would like to thank Lynne, Adam and David for bringing forward this very important debate. Next week is Baby Loss Awareness Week and what better way to mark it than to debate the support Wales gives to those families affected by baby loss?
It is a sad fact that pregnancy loss and the death of a baby are not rare. A quarter of pregnancies end in miscarriage and every day in the UK 15 babies die before, during or shortly after birth. This is devastating for the parents and, sadly, they often don't get the help and support they need, but we give thanks to all of those who give their time and help, and succeed in making things better. We can do so much more for the hundreds of Welsh families that suffer from baby loss. Unfortunately, Wales has no specialist miscarriage clinic and Welsh patients find it difficult to get a referral to the Tommy's clinic in Coventry.
Campaigners recently presented the Welsh Government with a 24-page report, detailing actions that could be taken to improve services for families suffering from recurrent miscarriage. The 'Making the Case for Better Miscarriage Care in Wales' report makes 11 recommendations, which include the creation of dedicated recurrent pregnancy loss clinics in Wales.
We are providing care for those suffering from pregnancy loss, but it has to improve, and sometimes pregnant mothers are given a leaflet and sent home following a miscarriage and there is no bereavement support for the mother or the father and no follow-up. Some families suffer this multiple times and if they are lucky, they may get a referral to a gynaecologist. One couple were told, after their fifth miscarriage, that some people are just incompatible and they should consider adoption. So there needs to be more understanding of how to treat bereaved families. Even though we are succeeding in many areas and many people get the support that they need, there are those slipping through the net.
Sadly, less than half the local health boards provide mandatory bereavement care training for staff and those that do offer training provide less than one hour of training each year. I am pleased that the Welsh Government accept that compassionate bereavement care and support is a key part of maternity services provision. However, this is not happening on the ground. There are very long waits for bereavement counselling in Wales and, as a rule, these services are not offered to families suffering from miscarriage.
I do hope the Cabinet Secretary, in responding to this debate, will indicate support for the 'Making the Case for Better Miscarriage Care in Wales' report’s recommendations. We have to do better for families in Wales suffering from baby loss. Although we are doing an awful lot, there's more that we can do. So, let’s mark Baby Loss Awareness Week by improving services for Welsh families by working together. I pay thanks to those who are already succeeding and helping people in Wales to move on and have the support that they need. So, I urge members to support this motion. Thank you very much.
Hoffwn ddiolch i Lynne, Adam a David am gyflwyno'r ddadl bwysig hon. Mae'r wythnos nesaf yn Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod a pha well ffordd i'w nodi na thrafod y cymorth y mae Cymru'n ei roi i'r teuluoedd yr effeithir arnynt gan farwolaeth baban?
Mae'n ffaith drist nad yw colli baban yn ystod beichiogrwydd a marwolaeth baban yn ddigwyddiadau anghyffredin. Mae un o bob pedwar beichiogrwydd yn dod i ben drwy gamesgoriad a phob dydd yn y DU mae 15 o fabanod yn marw cyn, yn ystod neu'n fuan ar ôl genedigaeth. Mae hyn yn drychinebus i'r rhieni ac yn anffodus, yn aml ni chânt yr help a'r cymorth sydd ei angen arnynt, ond rydym yn diolch i bawb sy'n rhoi eu hamser a'u cymorth, ac sy'n llwyddo i wneud pethau'n well. Gallwn wneud cymaint mwy i'r cannoedd o deuluoedd yng Nghymru sy'n dioddef yn sgil colli baban. Yn anffodus, nid oes gan Gymru glinig camesgor arbenigol ac mae cleifion Cymru'n ei chael hi'n anodd cael atgyfeiriad i glinig Tommy's yn Coventry.
Yn ddiweddar, cyflwynodd ymgyrchwyr adroddiad 24 tudalen i Lywodraeth Cymru yn manylu ar gamau gweithredu y gellid eu cymryd i wella gwasanaethau ar gyfer teuluoedd sydd wedi dioddef camesgoriad sawl gwaith. Mae'r adroddiad 'Making the Case for Better Miscarriage Care in Wales' yn gwneud 11 o argymhellion, sy'n cynnwys creu clinigau pwrpasol yng Nghymru ar gyfer menywod sydd wedi colli babanod yn ystod beichiogrwydd sawl gwaith.
Rydym yn darparu gofal i rai sy'n dioddef yn sgil colli baban yn ystod beichiogrwydd, ond mae'n rhaid iddo wella, ac weithiau rhoddir taflen i famau a'u hanfon adref ar ôl camesgoriad ac nid oes unrhyw gymorth profedigaeth ar gyfer y fam na'r tad nac unrhyw ofal dilynol. Mae rhai teuluoedd yn dioddef hyn sawl gwaith, ac os ydynt yn ffodus, mae'n bosibl y cânt eu hatgyfeirio at gynecolegydd. Dywedwyd wrth un pâr, ar ôl eu pumed camesgoriad, fod rhai pobl yn anghymharus ac y dylent ystyried mabwysiadu. Felly mae angen mwy o ddealltwriaeth ynglŷn â sut i drin teuluoedd mewn profedigaeth. Er ein bod yn llwyddo mewn sawl man a bod llawer o bobl yn cael y cymorth sydd ei angen, mae rhai'n llithro drwy'r rhwyd.
Yn anffodus, mae llai na hanner y byrddau iechyd lleol yn darparu hyfforddiant gofal profedigaeth gorfodol ar gyfer staff ac mae'r rhai sy'n cynnig hyfforddiant yn darparu llai nag awr ohono bob blwyddyn. Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru yn derbyn bod gofal a chymorth profedigaeth tosturiol yn rhan allweddol o'r ddarpariaeth gwasanaethau mamolaeth. Fodd bynnag, nid yw hyn yn digwydd ar lawr gwlad. Ceir amseroedd aros hir iawn ar gyfer cwnsela profedigaeth yng Nghymru ac fel rheol, nid yw'r gwasanaethau hyn yn cael eu cynnig i deuluoedd sy'n dioddef camesgoriad.
Gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, wrth ymateb i'r ddadl hon, yn dangos cefnogaeth i argymhellion yr adroddiad 'Making the Case for Better Miscarriage Care in Wales'. Mae'n rhaid inni wneud yn well ar ran teuluoedd yng Nghymru sy'n dioddef colli baban. Er ein bod yn gwneud llawer iawn, mae mwy y gallem ei wneud. Felly, gadewch i ni nodi Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod drwy wella gwasanaethau ar gyfer teuluoedd yng Nghymru a gweithio gyda'n gilydd. Diolch i'r rheini sydd eisoes yn llwyddo ac yn helpu pobl yng Nghymru i symud ymlaen a chael y cymorth sydd ei angen arnynt. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Health and Social Services? Vaughan Gething.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol? Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by thanking Members who both tabled the debate on this again important and emotionally charged issue, but in particular to those who have contributed.
Stillbirth, pregnancy loss and the death of a baby are often events that we don't consider happening to us. They're things we hear about with other people. But they do happen to lots of people in our country and they will happen again in the future. I am committed to doing what we can and what we should do to reduce these distressing events.
When families suffer the loss of a baby, NHS Wales must ensure that bereavement services are available to provide support and the appropriate environment for families to spend time with their baby. The Welsh Government is already working with the maternity and neonatal networks in collaboration with health boards to ensure improved and standardised practice.
In Wales, our response to stillbirth was strengthened following the National Assembly one-day inquiry into stillbirth held in 2013, and like a number of other Members I was on the committee during the course of that inquiry. The maternity network was set up as a recommendation from that. It focused on raising awareness of stillbirth, implementing measures to detect babies at risk and improving the health of mothers, which is a key risk factor. In addition, it included the implementation of a growth assessment programme right across Wales, with multiprofessional training and emergency drills and guidance for reduced foetal movements, and a perinatal mortality review process and learning to come from that.
But stillbirths and pregnancy loss are often subjects that are not discussed. We've heard from Jayne Bryant about her recollection of that, but in particular Dai Lloyd's own experience. There are times you hear from Members in this Chamber things you did not know and would not have expected. It may have happened some decades ago, and for all the medical experience and life experience, I think it's still a remarkably brave thing to share in the Chamber about the real impact, and it brings home that that story is played out in other families each day within the country and it highlights why we need to improve what we can do.
The safer pregnancy initiative led by the maternity network listened to families who wanted midwives and obstetricians to break the silence. With increasing complexity in pregnancy, including obesity, smoking and maternal health factors like diabetes, stillbirth has a risk of increasing prevalence not reducing. That's why the safer pregnancy initiative was so important, with the posters, the information wallets to carry hand-held notes, and to raise issues such as foetal movements, smoking, eating well, and seeing your midwife early to take advantage of the excellent midwife care that is available. A recent evaluation of that initiative has shown that women and healthcare workers welcomed the approach, and the network is already looking at ways to extend the message with a consistent approach.
The Wales neonatal network was established in autumn 2010 and it aims to ensure the best possible outcomes for babies and mothers with more standardised care. It brings together NHS health professionals and partners from other organisations to oversee neonatal care against all-Wales neonatal standards. Those standards stipulate that each unit should ensure that timely access to psychological support is available to parents, and as we've heard in the opening, we still have some way to go before we get there on a consistent basis. Earlier this year, the neonatal and maternity networks commenced their plans to merge and become a joint network during next year, with revised governance and leadership arrangements. That merger will bring us opportunities to foster closer links across that broader pathway for mother and baby, and to provide new areas for joint working and improvement.
The birth of a baby on the threshold of survival is uncertain in outcome, and Welsh Government has worked with our NHS and with families to develop guidance for professionals, to ensure that all babies receive individualised assessment. Where the birth of a baby on the threshold of survival is anticipated or occurs, maternity and neonatal teams should ensure that clinical assessments and individualised decisions are made about the ongoing management and support provided. And the use of that clinical judgment must take place in a sensitive partnership with families, who should be treated with respect and dignity.
The death of a baby is a devastating experience for all those involved. Women and families deserve personal support and information following stillbirth and the death of a baby. There has been collaborative work already with third sector agencies such as the stillbirth and neonatal death charity, Sands, and 2 Wish Upon A Star, to help provide training, information for families and to develop improved environments, and to give opportunities to build future memories.
The positive point that we should take is that there is already excellence within our services here in Wales. Members may remember Laura Wyatt, who is a midwife in Cardiff and Vale. She is a recent UK midwife of the year in the Royal College of Midwives Awards, and that award came on the back of her nomination by bereaved parents, and it was the support that she gave to them and her support afterwards, as they had become parents, that was the point of the nomination—to recognise the difference that her work made. She is part of the bereavement sub-group of the maternity network, helping to develop those improved standards and helping to develop better environments for parents.
Within maternity services now, all health boards have an identified bereavement lead to support families and enable them to spend time with their babies. So, I welcome the launch next week of the UK standards for bereavement care. The maternity network has linked with Sands throughout the development and pilot of the care pathway and standards. The maternity network has adopted these within the new all-Wales bereavement standards, so all maternity services have a bereavement pathway in place, and will review these following the UK pilot evaluation.
Baby Loss Awareness Week gives us the opportunity to remember those babies who have died, and should help us to break the silence and start conversations about this important issue to make sure that Dai Lloyd's recollection of people deliberately avoiding having a conversation is not the way in which we will work and behave in the future. Providing safe and effective maternity and neonatal services for women and families will help to support every child and every family to have the best possible start. I'm committed to ensuring that families who suffer the loss of a baby have the best possible care and support from our health service here in Wales, and I'm also happy to commit to providing a future update to Members on the progress that we make following the passing of this motion.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau a gyflwynodd y ddadl ar fater pwysig ac emosiynol iawn arall, ond yn arbennig i'r rhai sydd wedi cyfrannu.
Mae marw-enedigaethau, colli baban yn ystod beichiogrwydd a marwolaeth baban yn aml yn ddigwyddiadau nad ydym yn ystyried eu bod yn mynd i ddigwydd i ni. Maent yn bethau y clywn amdanynt yn digwydd i bobl eraill. Ond maent yn digwydd i lawer o bobl yn ein gwlad a byddant yn digwydd eto yn y dyfodol. Rwyf wedi ymrwymo i wneud popeth y gallwn ac y dylem ei wneud i leihau'r digwyddiadau trallodus hyn.
Pan fydd teuluoedd yn dioddef yn sgil colli baban, rhaid i GIG Cymru sicrhau bod gwasanaethau profedigaeth ar gael i ddarparu'r cymorth a'r amgylchedd priodol er mwyn i deuluoedd dreulio amser gyda'u baban. Mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gweithio gyda rhwydweithiau mamolaeth a newyddenedigol mewn cydweithrediad â'r byrddau iechyd er mwyn sicrhau arferion gwell a safonedig.
Yng Nghymru, cafodd ein hymateb i farw-enedigaethau ei gryfhau ar ôl i'r Cynulliad Cenedlaethol gynnal ymchwiliad undydd i farw-enedigaethau yn 2013, ac fel nifer o'r Aelodau eraill roeddwn ar y pwyllgor yn ystod yr ymchwiliad hwnnw. Sefydlwyd y rhwydwaith mamolaeth fel argymhelliad a ddeilliodd o hynny. Roedd yn canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth o farw-enedigaethau, a gweithredu mesurau i ganfod babanod mewn perygl a gwella iechyd mamau, sy'n ffactor risg allweddol. Yn ogystal, roedd yn cynnwys gweithredu rhaglen asesu twf ar draws Cymru, gyda hyfforddiant amlbroffesiynol ac ymarferion argyfwng a chanllawiau ar gyfer pan fyddai lleihad yn symudiadau'r ffetws, a phroses adolygu marwolaethau amenedigol a'r gwersi i'w dysgu o hynny.
Ond mae marw-enedigaethau a cholli babanod yn ystod beichiogrwydd yn aml yn bynciau na chaiff eu trafod. Clywsom gan Jayne Bryant am ei hatgof o hynny, ond yn arbennig am brofiad personol Dai Lloyd. Ceir adegau pan fyddwch yn clywed pethau gan yr Aelodau yn y Siambr hon na wyddoch amdanynt ac na fyddech wedi'u disgwyl. Gallai fod wedi digwydd rai degawdau yn ôl, ac er yr holl brofiad meddygol a phrofiad bywyd, rwy'n credu ei fod yn dal yn beth hynod o ddewr i'w rannu yn y Siambr am yr effaith go iawn, ac mae'n gwneud y stori honno sy'n digwydd mewn teuluoedd eraill bob dydd yn y wlad yn fyw iawn ac yn amlygu pam y mae angen inni wella'r hyn y gallwn ei wneud.
Gwrandawodd y fenter beichiogrwydd diogelach a arweinir gan y rhwydwaith mamolaeth ar deuluoedd a oedd yn dymuno i obstetregwyr a bydwragedd dorri drwy'r tawelwch. Gyda chymhlethdod cynyddol mewn beichiogrwydd, gan gynnwys gordewdra, ysmygu a ffactorau iechyd mamol fel diabetes, mae perygl o gynyddu nifer yr achosion o farw-enedigaethau, nid eu lleihau. Dyna pam yr oedd y fenter beichiogrwydd diogelach mor bwysig, gyda'r posteri, y waledi gwybodaeth i gario nodiadau llaw, ac i godi ymwybyddiaeth o bethau fel symudiadau ffetws, ysmygu, bwyta'n dda, a gweld eich bydwraig yn gynnar er mwyn manteisio ar y gofal bydwreigiaeth rhagorol sydd ar gael. Mae gwerthusiad diweddar o'r fenter honno wedi dangos bod menywod a gweithwyr gofal iechyd yn croesawu'r dull, ac mae'r rhwydwaith eisoes yn edrych ar ffyrdd o ledaenu'r neges mewn ffordd gyson.
Sefydlwyd rhwydwaith newyddenedigol Cymru yn hydref 2010 ac mae'n ceisio sicrhau'r canlyniadau gorau posibl ar gyfer babanod a mamau gyda gofal mwy safonedig. Mae'n dod â gweithwyr iechyd proffesiynol y GIG a phartneriaid o sefydliadau eraill at ei gilydd i oruchwylio gofal newyddenedigol yn erbyn safonau newyddenedigol Cymru gyfan. Mae'r safonau hynny'n nodi y dylai pob uned sicrhau bod mynediad amserol at gymorth seicolegol ar gael i rieni, ac fel y clywsom ar y dechrau, mae gennym beth ffordd i fynd cyn i ni gyrraedd yno ar sail gyson. Yn gynharach eleni, dechreuodd y rhwydweithiau newyddenedigol a mamolaeth eu cynlluniau i uno a dod yn rhwydwaith ar y cyd yn ystod y flwyddyn nesaf, gyda threfniadau arweinyddiaeth a llywodraethu diwygiedig. Bydd yr uno'n sicrhau cyfleoedd i feithrin cysylltiadau agosach ar draws y llwybr ehangach i'r fam a'i baban, ac i ddarparu meysydd newydd ar gyfer gweithio ar y cyd a gwella.
Mae genedigaeth babi ar ffin y gallu i oroesi yn ansicr o ran canlyniad, ac mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda'n GIG a chyda theuluoedd i ddatblygu canllawiau ar gyfer gweithwyr proffesiynol, er mwyn sicrhau bod pob baban yn derbyn asesiad unigoledig. Os rhagwelir y bydd baban yn cael ei eni ar ffin y gallu i oroesi, neu os yw'n digwydd, dylai timau newyddenedigol a mamolaeth sicrhau y gwneir asesiadau clinigol a phenderfyniadau unigoledig am y rheolaeth barhaus a'r cymorth a ddarperir. A rhaid i'r defnydd o'r crebwyll clinigol hwnnw ddigwydd mewn partneriaeth sensitif â theuluoedd, y dylid eu trin â pharch ac urddas.
Mae marwolaeth baban yn brofiad erchyll i bawb sy'n ei wynebu. Mae menywod a theuluoedd yn haeddu cymorth personol a gwybodaeth yn dilyn marw-enedigaeth a marwolaeth baban. Gwnaed gwaith ar y cyd eisoes gydag asiantaethau trydydd sector megis yr elusen marw-enedigaethau a marwolaethau newyddenedigol, Sands, a 2 Wish Upon a Star, i helpu i ddarparu hyfforddiant, gwybodaeth i deuluoedd, ac i ddatblygu amgylcheddau gwell, ac i roi cyfleoedd i ddatblygu atgofion ar gyfer y dyfodol.
Y pwynt cadarnhaol y dylid ei gymryd yw bod gennym ragoriaeth yn ein gwasanaethau yma yng Nghymru eisoes. Efallai y bydd yr Aelodau'n cofio Laura Wyatt, sy'n fydwraig yng Nghaerdydd a'r Fro. Fe'i gwnaed hi'n fydwraig y flwyddyn y DU yng Ngwobrau diweddar Coleg Brenhinol y Bydwragedd, a daeth y wobr honno wedi iddi gael ei henwebu gan rieni mewn profedigaeth, a'r cymorth a roddodd iddynt a'i chefnogaeth wedyn wrth iddynt ddod yn rhieni, dyna oedd pwynt yr enwebiad—cydnabod y gwahaniaeth a wnaeth ei gwaith. Mae hi'n rhan o is-grŵp profedigaeth y rhwydwaith mamolaeth, i helpu i ddatblygu'r safonau uwch ac i ddatblygu amgylcheddau gwell ar gyfer rhieni.
Yn y gwasanaethau mamolaeth bellach, mae gan bob bwrdd iechyd arweinydd profedigaeth dynodedig i gefnogi teuluoedd a'u galluogi i dreulio amser gyda'u babanod. Felly, rwy'n croesawu safonau'r DU ar gyfer gofal profedigaeth a fydd yn cael eu lansio yr wythnos nesaf. Mae'r rhwydwaith mamolaeth wedi cysylltu gyda Sands drwy gydol y broses o ddatblygu a threialu'r llwybr gofal a'r safonau. Mae'r rhwydwaith mamolaeth wedi mabwysiadu'r rhain o fewn y safonau profedigaeth newydd ar gyfer Cymru gyfan, felly mae gan yr holl wasanaethau mamolaeth lwybr profedigaeth ar waith, a bydd yn adolygu'r rhain yn dilyn gwerthusiad o gynllun peilot y DU.
Mae Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod yn gyfle inni gofio'r babanod sydd wedi marw, a dylai ein helpu i dorri drwy'r tawelwch a dechrau sgyrsiau am y mater pwysig hwn i wneud yn siŵr nad yr hyn y mae Dai Lloyd yn ei gofio am bobl yn fwriadol yn osgoi cael sgwrs yw'r ffordd y byddwn yn gweithio ac yn ymddwyn yn y dyfodol. Bydd darparu gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol diogel ac effeithiol ar gyfer menywod a theuluoedd yn helpu i gynorthwyo pob plentyn a phob teulu i gael y dechrau gorau posibl. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod teuluoedd sy'n dioddef colli baban yn cael y gofal a'r cymorth gorau posibl gan ein gwasanaethau iechyd yma yng Nghymru, ac rwy'n hapus hefyd i ymrwymo i roi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau yn y dyfodol ar y cynnydd a wnawn yn sgil pasio'r cynnig hwn.
Thank you. Can I now call on Helen Mary Jones to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'll respond to this debate on behalf of my colleague Adam Price, who's one of the persons named in tabling it. I'd like to begin, of course, by thanking all Members for taking part in what has been, I think, a very moving debate. It is not always appropriate for politicians to bring our personal experiences to bear on our politics, but sometimes it very much is, and that was very much the case today. Before I respond to anything that other Members have said, I'd like to thank Dai Lloyd for his contribution. It was very moving, and I also think inspiring. I'm very grateful to you, Dai, for that.
Lynne set out a very powerful case for improvement in services, and set out the inconsistency that families too often have to bear. But Members across the Chamber who've participated have also highlighted that there is some very good practice, and the important thing, I think, is to learn from that. Jayne Bryant's comments about some of the excellent services provided by the third sector, some of the services that are led by the parents—they're very valuable and very important.
Lynne talked about the silence that often surrounds these issues, and other Members have mentioned that. It can be very difficult. Often a miscarriage, for example, is treated as if it isn't a real loss, as if it isn't really a bereavement. But of course, to those parents, that is a real child, of course it is. I think Members have also highlighted—Lynne particularly—the need to provide services for fathers as well as for mothers. Too often, still, no bereavement support is offered, but when it is, too often it is only offered to the mother as if the father has not suffered a loss, and it's very important that we ensure that the loss for both parents and indeed family members and, as others have mentioned, siblings too who can be affected by the loss of a baby—that that is all acknowledged.
I'm grateful to Caroline for making the points about the need for specialist services for women suffering from recurrent miscarriages. The idea that you can simply say to a couple, 'Well, there's some sort of incompatibility here, and you will never be parents and you just have to accept it' is something that I think, in Wales in the twenty-first century, none of us would want to tolerate. I also think the points about further and better training for staff are very well made.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for his response and appreciate what he set out in terms of the work that is being done, but I think the evidence that has been presented today, the evidence from the charities that have formed part of the alliance for Baby Loss Awareness Week—and I would briefly wish to thank those organisations for coming together so effectively to help raise these very important and very difficult issues, and I'm certainly looking forward to participating in some of those commemorations with families that Jayne and Lynne and others have mentioned that will take place next week—.
But I'm sure that the Cabinet Secretary would agree that there is no room for complacency here. I'm very glad to hear him tell us that, through the maternity networks, all services will now have an identified bereavement pathway. I wasn't quite clear from his remarks how long those pathways have been in place. If it's very new, then I think we can look forward, as he said, to hearing an update on how well those services are being delivered. But we do know that there can be a gap between national policy and delivery on the ground, and I'm sure that none of us in this Chamber will tolerate such a gap around such a sensitive issue.
No mother, no father losing a child in Wales should be left alone to deal with that. And we know that that still happens now. Many of us in this Chamber will have family experience. I think we tend to think sometimes of the loss of a baby as something rare. As Lynne and others have pointed out, in fact, that is not the case, and those early days are the most dangerous time for any child in Wales.
So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, to repeat my thanks to everybody who's contributed, to thank all those who have spoken out, particularly parents and families who've shared with us the challenges that they faced, to say a huge thank you to all the wonderful people who do provide excellent services, but to say that I look forward to the update from the Cabinet Secretary about the actual delivery of proper psychological counselling services for families everywhere in Wales who experience this, if this is what they want. If one family is left alone in this experience in our health services in Wales, that is one family too many, and that we cannot tolerate. Diolch yn fawr.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Fe ymatebaf i'r ddadl hon ar ran fy nghyd-Aelod, Adam Price, sy'n un o'r enwau a'i cyflwynodd. Hoffwn ddechrau, wrth gwrs, drwy ddiolch i bob Aelod am gymryd rhan yn yr hyn a fu, rwy'n credu, yn ddadl deimladwy iawn. Nid yw bob amser yn briodol i wleidyddion ddod â'n profiadau personol i ddylanwadu ar ein gwleidyddiaeth, ond weithiau mae'n briodol iawn inni wneud hynny, ac roedd hynny'n arbennig o wir heddiw. Cyn imi ymateb i unrhyw beth a ddywedodd yr Aelodau eraill, hoffwn ddiolch i Dai Lloyd am ei gyfraniad. Roedd yn ysgytwol iawn, ac yn ysbrydoli hefyd yn fy marn i. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am hynny, Dai.
Gwnaeth Lynne achos pwerus iawn dros wella gwasanaethau, a nododd yr anghysondeb y mae teuluoedd yn gorfod ei ddioddef yn rhy aml. Ond mae'r Aelodau ar draws y Siambr sydd wedi cymryd rhan hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith bod rhai arferion da iawn yn digwydd, a'r peth pwysig, rwy'n meddwl, yw dysgu o hynny. Mae sylwadau Jayne Bryant am rai o'r gwasanaethau ardderchog a ddarperir gan y trydydd sector, rhai o'r gwasanaethau sy'n cael eu harwain gan y rhieni, yn werthfawr iawn ac yn bwysig iawn.
Soniodd Lynne am y distawrwydd a geir yn aml ynghylch y materion hyn, ac mae Aelodau eraill wedi sôn am hynny. Gall fod yn anodd iawn. Yn aml er enghraifft, caiff camesgoriad ei drin fel pe na bai'n golled go iawn, fel pe na bai'n brofedigaeth mewn gwirionedd. Ond wrth gwrs, i'r rhieni hynny, mae'n blentyn go iawn, wrth gwrs ei fod. Credaf fod yr Aelodau wedi tynnu sylw hefyd—Lynne yn arbennig—at yr angen i ddarparu gwasanaethau ar gyfer tadau yn ogystal ag ar gyfer mamau. Yn rhy aml o hyd, ni chynigir unrhyw gefnogaeth profedigaeth, ond pan gaiff ei gynnig, i'r fam yn unig y caiff ei gynnig yn rhy aml fel pe na bai'r tad wedi dioddef colled, ac mae'n bwysig iawn inni sicrhau bod y golled i'r ddau riant ac i aelodau o'r teulu yn wir, ac fel y soniodd eraill, i frodyr a chwiorydd yr effeithir arnynt hefyd yn sgil colli baban, yn cael ei chydnabod.
Rwy'n ddiolchgar i Caroline am wneud y pwyntiau am yr angen am wasanaethau arbenigol ar gyfer menywod sy'n dioddef sawl camesgoriad. Mae'r syniad y gallwch ddweud wrth bâr, 'Wel, mae rhyw fath o anghymarusrwydd yma, ac ni fyddwch chi byth yn rhieni ac mae'n rhaid i chi dderbyn hynny' yn rhywbeth y credaf na fyddai neb ohonom am ei oddef yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar hugain. Credaf hefyd fod y pwyntiau ynglŷn â hyfforddiant pellach a gwell ar gyfer staff yn rhai da iawn.
Rwy'n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb ac yn gwerthfawrogi'r hyn a nododd o ran y gwaith sy'n cael ei wneud, ond rwy'n credu bod y dystiolaeth a gyflwynwyd heddiw, y dystiolaeth gan yr elusennau a oedd yn rhan o'r gynghrair ar gyfer Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod—ac yn fyr, hoffwn ddiolch i'r sefydliadau hynny am ddod at ei gilydd mor effeithiol i helpu i godi'r materion pwysig a hynod o anodd hyn, ac rwy'n sicr yn edrych ymlaen at gymryd rhan yn rhai o'r digwyddiadau coffáu hynny gyda theuluoedd a fydd yn digwydd yr wythnos nesaf fel y soniodd Jayne a Lynne ac eraill—.
Ond rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno nad oes lle i laesu dwylo yma. Rwy'n falch iawn o'i glywed yn dweud wrthym y bydd gan bob gwasanaeth, drwy'r rhwydweithiau mamolaeth, lwybr profedigaeth dynodedig bellach. Nid oeddwn yn hollol glir o'i sylwadau am ba hyd y bu'r llwybrau hyn ar waith. Os yw'n newydd iawn, credaf y gallwn edrych ymlaen, fel y dywedodd, at glywed y wybodaeth ddiweddaraf am ba mor dda y caiff y gwasanaethau hynny eu darparu. Ond rydym yn gwybod y gall fod bwlch rhwng polisi cenedlaethol a darpariaeth ar lawr gwlad, ac rwy'n siŵr na fydd yr un ohonom yn y Siambr hon yn goddef bwlch o'r fath mewn perthynas â mater mor sensitif.
Ni ddylid gadael unrhyw fam, unrhyw dad sy'n colli plentyn yng Nghymru i ymdopi â hynny eu hunain. A gwyddom fod hynny'n dal i ddigwydd yn awr. Bydd llawer ohonom yn y Siambr wedi cael profiad teuluol o hyn. Credaf ein bod yn tueddu weithiau i feddwl am golli baban fel rhywbeth anghyffredin. Fel y mae Lynne ac eraill wedi nodi, nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd, a'r dyddiau cyntaf hynny yw'r amser mwyaf peryglus i unrhyw blentyn yng Nghymru.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ailadrodd fy niolch i bawb sydd wedi cyfrannu, diolch i bawb sydd wedi siarad am eu profiadau, yn enwedig rhieni a theuluoedd sydd wedi rhannu'r heriau a wynebwyd ganddynt gyda ni, diolch yn fawr i'r holl bobl wych sy'n darparu gwasanaethau rhagorol, a dweud fy mod yn edrych ymlaen at gael y wybodaeth ddiweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â'r modd y caiff gwasanaethau cwnsela seicolegol priodol eu darparu ar gyfer teuluoedd ym mhobman yng Nghymru sy'n cael profiad o hyn, os mai dyna maent ei eisiau. Os gadewir un teulu i ymdopi â'r profiad hwn ar eu pen eu hunain yn ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru, bydd yn un teulu'n ormod, ac ni ellir goddef hynny. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, gwelliant 2 yn enw Gareth Bennett, a gwelliant 3 yn enw Julie James. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, amendment 2 in the name of Gareth Bennett, and amendment 3 in the name of Julie James. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.
We now move to the Plaid Cymru debate on the people's vote, and I call on Adam Price to move the motion—Adam.
Symudwn yn awr at ddadl Plaid Cymru ar bleidlais y bobl, a galwaf ar Adam Price i wneud y cynnig—Adam.
Cynnig NDM6816 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn credu y dylid cynnal pleidlais y bobl drwy refferendwm y DU-gyfan ar delerau terfynol ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd.
Motion NDM6816 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
Believes that a people’s vote should be held through a UK-wide referendum on the final terms of the UK’s exit from the European Union.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Plaid Cymru put forward this motion today on a people's vote because it's our considered and heartfelt belief that it's our solemn duty to do everything in our power to avoid a self-inflicted calamity to our country. Democracy is indeed a powerful thing; it can form and topple Governments, it can create new democracies and nation states, but at its essence, of course, it provides regular opportunities for the people themselves to change their minds.
On 23 June 2016, people from all four nations of the UK took part in one of the single biggest exercises of democracy the UK has ever seen. Promises were made by both sides of the referendum campaign, 'leave' and 'remain', and, quite often, by individuals and politicians who were not in a position to deliver them. Let's look at some of the promises that were made, some of the facts, and the options in terms of what we should do now. 'Let's give our NHS the £350 million the EU takes every week' was the most widely recognised promise of all, of course: rowed back on the day after the vote. Of course, the reality is that Brexit is actually costing the UK economy £500 million a week now, according to the latest projections from the Centre for European Reform. That's £26 billion a year, which, as it happens, is the difference between continuing and ending austerity—ironic, since austerity was one of the key driving factors behind the vote.
Members may have heard my warning this morning that we're heading towards an economic iceberg and need to change course. There are some who are advocating an alternative strategy, which is best described as, 'Let the iceberg move'. They dismiss all the warnings and insist that we're about to enter calm waters and that the EU will eventually buckle to our demands.
We were promised shiny new trade deals with EU and non-EU countries, the former being the 'easiest trade deal ever negotiated', it was claimed. Well, now, while they're right that leaving the single market and customs union would allow the UK to begin the work of negotiating new trade deals with other countries, there are deep and troubling questions regarding the content and timescale of such deals. The average time for negotiating a free trade agreement, according to the Peterson Institute for International Economics, is 18 months, with a further three and a half years to get to the implementation stage. These figures are the average for bilateral trade deals between two partners. If Brexit happens, the UK will need to agree a trade deal with the EU and separate ones with its trading partners, of which there are over 50. No country on the planet has been in a position where it's had to negotiate over 50 free trade agreements at the same time under these circumstances. The current Government has spent two years negotiating a deal with the EU and has failed to make any process. The idea that negotiating 50 such deals at the same time will be a walk in the park is complete fantasy.
There has already been a massive opportunity cost since the referendum—Government time all taken up by one issue and thousands upon thousands of civil servants working solely on plans driven solely, it seems, by dogma and ideology, with one result: the undermining of the Welsh and UK economy.
Even though the macro outlook is alarming, things get even worse when you drill down and look at some of the detail about what leaving the EU customs union and single market means in practice. This would mean leaving, for example, Euratom, which is the legal contract by which the UK is able to import radioactive substances widely used in the field of medicine for treatment of cancer. Leaving the EU means leaving Euratom unless the UK applies for associate membership, which it doesn't intend to do. Are we really saying that our radioactive independence—whatever that means—is more important than the welfare of cancer patients?
Of great concern as well is what the proposed FTAs would entail and their wider implications. Eurosceptic Tories recently released a report calling for a trade deal between the UK and the US to allow American companies to compete for health contracts in the NHS: a far cry from boosting the health budget using the Brexit dividend that was promised.
Among the other backwards measures advocated by these right-wing zealots is holding a bonfire of consumer and environmental regulations: hormone-treated beef, chlorine-washed chicken—the well-being of people and animals sacrificed on the altar of an imperial nightmare. It's a sad—
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cyflwynodd Plaid Cymru y cynnig hwn heddiw ar bleidlais y bobl oherwydd ein bod yn credu'n ddidwyll ac yn ystyriol mai ein dyletswydd ddifrifddwys yw gwneud popeth yn ein gallu i osgoi trychineb o'n gwneuthuriad ein hunain i'n gwlad. Mae democratiaeth yn beth pwerus yn wir; gall ffurfio a dymchwel llywodraethau, gall greu democratiaethau newydd a chenedl-wladwriaethau, ond yn ei hanfod, wrth gwrs, mae'n darparu cyfleoedd rheolaidd i'r bobl eu hunain newid eu meddyliau.
Ar 23 Mehefin 2016, cymerodd pobl ym mhedair gwlad y DU ran yn un o'r ymarferion democratiaeth mwyaf a welodd y DU erioed. Gwnaed addewidion gan y ddwy ochr yn ymgyrch y refferendwm, 'gadael' a 'aros', ac yn aml iawn gan unigolion a gwleidyddion nad oeddent mewn sefyllfa i'w cyflawni. Gadewch inni edrych ar rai o'r addewidion a wnaed, rhai o'r ffeithiau a'r opsiynau o ran beth y dylem ei wneud yn awr. 'Gadewch inni roi'r £350 miliwn y mae'r UE yn ei gymryd bob wythnos i'r GIG' oedd yr addewid mwyaf amlwg oll, wrth gwrs: cafodd ei dynnu'n ôl ar y diwrnod wedi'r bleidlais. Wrth gwrs, y gwir amdani yw bod Brexit mewn gwirionedd yn costio £500 miliwn yr wythnos i economi'r DU bellach, yn ôl amcanestyniadau diweddaraf y Ganolfan Ddiwygio Ewropeaidd. Dyna £26 biliwn y flwyddyn, sef, fel y mae'n digwydd, y gwahaniaeth rhwng parhau a rhoi diwedd ar bolisi cyni—sy'n eironig, gan mai'r polisi cyni oedd un o'r prif ffactorau a ddylanwadodd ar y bleidlais.
Efallai y bydd yr Aelodau wedi clywed fy rhybudd y bore yma ein bod yn anelu tuag at fynydd iâ economaidd ac angen newid llwybr. Ceir rhai sy'n dadlau dros strategaeth amgen, y gellir ei disgrifio orau fel, 'Gadewch i'r mynydd iâ symud'. Maent yn gwrthod yr holl rybuddion ac yn mynnu ein bod ar fin mynd i mewn i ddyfroedd tawel ac y bydd yr UE yn y pen draw yn plygu i'n galwadau.
Addawyd cytundebau masnach newydd sbon i ni gyda gwledydd yr UE a gwledydd nad ydynt yn yr UE, a'r cytundeb gyda'r UE fyddai'r 'fargen fasnach hawsaf a negodwyd erioed', yn ôl yr honiad. Wel nawr, er eu bod yn iawn y byddai gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau yn caniatáu i'r DU ddechrau'r gwaith o negodi cytundebau masnach newydd gyda gwledydd eraill, mae cwestiynau anodd a phoenus yn codi ynghylch cynnwys ac amserlen cytundebau o'r fath. Yr amser cyfartalog ar gyfer negodi cytundeb masnach rydd, yn ôl Sefydliad Economeg Ryngwladol Peterson, yw 18 mis, gyda thair blynedd a hanner arall i gyrraedd y cam gweithredu. Y ffigurau hyn yw'r cyfartaledd ar gyfer cytundebau masnach dwyochrog rhwng dau bartner. Os digwydd Brexit, bydd angen i'r DU gytuno ar gytundeb masnach gyda'r UE, a rhai ar wahân gyda'i bartneriaid masnachu, a cheir dros 50 o'r rheini. Nid oes unrhyw wlad ar y blaned wedi bod mewn sefyllfa lle bu'n rhaid iddi negodi dros 50 o gytundebau masnach rydd ar yr un pryd o dan yr amgylchiadau hyn. Mae'r Llywodraeth bresennol wedi treulio dwy flynedd yn negodi cytundeb gyda'r UE ac mae wedi methu gwneud unrhyw gynnydd. Ffantasi lwyr yw'r syniad y bydd negodi 50 o gytundebau o'r fath ar yr un pryd yn hawdd.
Mae cost cyfle enfawr eisoes wedi bod ers y refferendwm—holl amser y Llywodraeth wedi'i dreulio ar un mater a miloedd ar filoedd o weision sifil yn gweithio ar gynlluniau wedi'u gyrru'n unig, mae'n ymddangos, gan ddogma ac ideoleg, gydag un canlyniad: tanseilio economi Cymru a'r DU.
Er bod y rhagolygon macro yn frawychus, mae pethau'n gwaethygu hyd yn oed pan fyddwch yn edrych yn fanylach ar yr hyn y byddai gadael undeb tollau a marchnad sengl yr UE yn ei olygu'n ymarferol. Byddai'n golygu gadael Euratom, er enghraifft, sef y contract cyfreithiol sy'n galluogi'r DU i fewnforio sylweddau ymbelydrol a ddefnyddir yn eang ym maes meddygaeth ar gyfer trin canser. Mae gadael yr UE yn golygu gadael Euratom oni bai bod y DU yn ymgeisio am aelodaeth gyswllt, ac nid yw'n bwriadu gwneud hynny. A ydym yn dweud o ddifrif fod ein hannibyniaeth ymbelydrol—beth bynnag y mae hynny'n ei olygu—yn bwysicach na lles cleifion canser?
Pryder mawr arall yw beth fyddai'r cytundebau masnach rydd arfaethedig yn ei olygu a'u goblygiadau ehangach. Yn ddiweddar, rhyddhaodd Torïaid Ewrosgeptig adroddiad yn galw am gytundeb masnach rhwng y DU a'r Unol Daleithiau i ganiatáu i gwmnïau Americanaidd gystadlu am gytundebau iechyd yn y GIG: mor wahanol i hybu'r gyllideb iechyd drwy ddefnyddio'r difidend Brexit a addawyd.
Ymhlith y camau eraill tuag yn ôl a argymhellir gan yr eithafwyr asgell dde hyn, mae cynnau coelcerth o dan reoliadau defnyddwyr a rheoliadau amgylcheddol: cig eidion wedi'i drin â hormonau, cyw iâr wedi'i olchi â chlorin—lles pobl ac anifeiliaid yn cael ei aberthu ar allor hunllef imperialaidd. Mae'n drist—
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
I don't think I'm a right-wing zealot, but it's for others to describe me. The problem is that I remember, in the referendum campaign, making many of these points. I was an enthusiastic remainer. I've not changed my judgement on the strategic advantages to the UK of remaining in the EU, but a decision was made. What assessment have you made of the damage you will cause to our democratic culture if you seek to overturn that referendum result?
Nid wyf yn credu fy mod yn eithafwr asgell dde, ond mater i eraill yw fy nisgrifio. Y broblem yw fy mod yn cofio gwneud llawer o'r pwyntiau hyn yn ystod ymgyrch y refferendwm. Roeddwn yn frwdfrydig dros aros. Nid wyf wedi newid fy marn ar y manteision strategol i'r DU o aros yn yr UE, ond fe wnaed penderfyniad. Pa asesiad a wnaethoch o'r difrod y byddech yn ei achosi i'n diwylliant democrataidd os ceisiwch wrthdroi canlyniad y refferendwm?
Well, look, I think the point at the heart of everything that I have said is that these sunlit uplands, this land flowing with milk and honey that was promised, has been shown to be a complete and utter lie. The people were lied to and, actually, many of those who voted on the basis of this false prospectus are angry about a political class that has acted as charlatans, and, in those circumstances, actually, in order to save our democracy, we need to revisit this question by providing the people with the full facts that they were deprived of last time.
It's a sad reflection of the current climate that we have now members of the ruling party also openly saying that risking peace in the north of Ireland is a price worth paying to realise their distorted aims. They've talked a lot about freedom as their justification, but what about the freedom to live in peace, as was guaranteed under the Good Friday agreement? They claim to want freedom from European tyranny, but what tyranny are they referring to? The tyranny of grams and kilometres? The tyranny of peace on a continent that has spent 100 years of its history at war? The tyranny of the European Court of Justice, which guarantees our human rights? The tyranny of being free to live and work in friendly neighbouring countries?
Plaid Cymru does not propose holding a referendum to revisit a constitutional decision lightly, but it's abundantly clear by now that we're heading, head first, towards a national emergency based on a false dream that was sold to voters. Many Members on the benches here campaigned with me to secure devolution for Wales in 1997. We had a proper implementation plan and a White Paper; we explained to voters in great detail what we intended to do. People knew what they were voting for, and, when we secured a 'yes' vote, we kept our word and delivered on what we had promised. The same was the case in Scotland in 2014; the Government had produced a White Paper setting out exactly what independence meant—it was 670 pages long and was absolutely comprehensive. They were in a position to make promises and deliver on them. That was not the case for the 2016 referendum. The 'leave' campaign was in no position to make or honour the promises it made to voters.
Now, Members on the Tory and UKIP benches may disagree with me now. I say, 'Fine. Let's put it to a vote—a people's vote—and let the people decide whether they did, in fact, vote for a "no deal", a disaster deal, a self-destructive deal, or were they, in fact, sold a lie by shady charlatans and they now want to rectify the decision in the light of the new evidence they have.'
Wel edrychwch, credaf mai'r pwynt wrth galon popeth a ddywedais yw ein bod wedi gweld bod yr ucheldiroedd goleuedig hyn, y wlad yn llifo o laeth a mêl a addawyd, yn gelwydd llwyr. Dywedwyd celwydd wrth y bobl, ac mewn gwirionedd, mae llawer o'r rhai a bleidleisiodd ar sail y prosbectws ffug hwn yn ddig ynglŷn â dosbarth gwleidyddol sydd wedi gweithredu fel twyllwyr, ac yn yr amgylchiadau hynny mewn gwirionedd, er mwyn achub ein democratiaeth, mae angen inni ailedrych ar y cwestiwn drwy roi'r ffeithiau llawn a wadwyd iddynt y tro diwethaf i bobl.
Mae'n adlewyrchiad trist o'r hinsawdd bresennol fod gennym bellach aelodau o'r blaid sy'n rheoli yn dweud yn agored fod peryglu heddwch yng ngogledd Iwerddon yn bris gwerth ei dalu i wireddu eu nodau gwyrdröedig. Maent wedi siarad llawer am ryddid fel eu cyfiawnhad, ond beth am y rhyddid i fyw mewn heddwch, fel y sicrhawyd o dan gytundeb Dydd Gwener y Groglith? Maent yn honni eu bod eisiau rhyddid rhag gormes Ewropeaidd, ond at ba ormes y maent yn cyfeirio? Gormes y gram a'r cilometr? Gormes heddwch ar gyfandir a dreuliodd 100 mlynedd o'i hanes yn rhyfela? Gormes Llys Cyfiawnder Ewrop, sy'n gwarantu ein hawliau dynol? Gormes bod yn rhydd i fyw a gweithio mewn gwledydd cyfagos cyfeillgar?
Nid yw Plaid Cymru yn argymell cynnal refferendwm i ailystyried penderfyniad cyfansoddiadol ar chwarae bach, ond mae'n hollol glir bellach ein bod yn anelu ar ein pennau tuag at argyfwng cenedlaethol yn seiliedig ar freuddwyd ffug a werthwyd i'r pleidleiswyr. Ymgyrchodd nifer o'r Aelodau ar y meinciau yma gyda mi i sicrhau datganoli i Gymru yn 1997. Roedd gennym gynllun gweithredu priodol a Phapur Gwyn; byddem yn egluro'n fanwl iawn i bleidleiswyr beth y bwriadem ei wneud. Roedd pobl yn gwybod dros beth roeddent yn pleidleisio, a phan gawsom bleidlais 'ie', fe wnaethom gadw ein gair a chyflawni'r hyn a addawsom. Roedd yr un peth yn wir yn achos yr Alban yn 2014; roedd y Llywodraeth wedi cynhyrchu Papur Gwyn yn nodi'n union beth fyddai annibyniaeth yn ei olygu—roedd yn 670 o dudalennau o hyd ac yn gwbl gynhwysfawr. Roeddent mewn sefyllfa i wneud addewidion a'u cyflawni. Nid oedd hynny'n wir am refferendwm 2016. Nid oedd yr ymgyrch dros 'adael' mewn unrhyw sefyllfa i wneud nac i anrhydeddu'r addewidion a wnaed i'r pleidleiswyr.
Nawr, efallai y bydd yr Aelodau ar feinciau'r Torïaid ac UKIP yn anghytuno â mi. Rwy'n dweud, 'Iawn. Gadewch i ni bleidleisio arno—pleidlais y bobl—a gadewch i'r bobl benderfynu a wnaethant bleidleisio o blaid "dim bargen", bargen trychineb, bargen hunanddinistriol neu a werthwyd celwydd iddynt gan dwyllwyr amheus a'u bod bellach am unioni'r penderfyniad yng ngoleuni'r dystiolaeth newydd sydd ganddynt.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Rydw i'n galw ar Paul Davies i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.
I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on Paul Davies to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
1. Yn credu bod yn rhaid parchu canlyniad refferendwm y DU gyfan ar aelodaeth y DU o’r Undeb Ewropeaidd.
2. Yn nodi bod pobl Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi Llywodraeth y DU yn y gwaith o ddiogelu uniondeb y Deyrnas Unedig wrthi inni adael yr UE.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
1. Believes that the outcome of the UK-wide referendum on the UK’s membership of the European Union must be respected.
2. Notes that the people of Wales voted to leave the European Union.
3. Calls upon the Welsh Government to support the UK Government in protecting the integrity of the United Kingdom as we leave the EU.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. I welcome the opportunity to take part in this debate and I move the amendment tabled in the name of Darren Millar. The next six months will shape the way Wales and the United Kingdom engage with the rest of the world for generations to come, as we leave the European Union. For trade, investment, security, immigration, it is vital that we secure the best possible deal for Wales.
Today's debate should be about exploring how we can secure the best possible deal for the people of Wales. Instead, today's motion has focused on shifting the debate from this discussion on to overturning the outcome of the referendum and the clear statement sent by the people of Wales.
As representatives of the Welsh electorate, we have a duty to deliver on the result given to us by the people of Wales in June 2016. The UK Government is working to deliver the best possible deal for Britain and Wales post Brexit, and I hope that the Welsh Government is constructively working with its Westminster counterparts to get that best possible deal. Let me remind Members that almost every local authority voted to leave the European Union. That is something that we cannot ignore.
There are, of course, significant opportunities for Wales post Brexit, and the Welsh Government should now get on with promoting Wales as a place to do business. As I understand it, Welsh exports are worth £14.6 billion each year, with 61 per cent of Welsh exports and just under half of our imports going to and from the EU. And so it's absolutely essential that the Welsh Government works with businesses and public services to plan and prepare for Brexit.
Now, I appreciate that progress has been made in some areas. For example, I'm pleased that the Welsh Government has launched the Business Wales Brexit portal—a website specifically designed to help businesses as they prepare for the changes and challenges arising from the decision to leave the European Union. It's that sort of activity that is crucial as we move ever closer to leaving the EU. Similarly, for Welsh farmers, leaving the EU also presents opportunities to put in place bespoke Welsh policies that can better reflect the changing nature of the industry and help support Welsh farmers for the future. However—
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon, ac rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Bydd y chwe mis nesaf yn dylanwadu ar y ffordd y bydd Cymru a'r Deyrnas Unedig yn ymwneud â gweddill y byd am genedlaethau i ddod wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Er mwyn masnach, buddsoddi, diogelwch, mewnfudo, mae'n hanfodol ein bod yn cael y fargen orau bosibl i Gymru.
Dylai'r ddadl heddiw archwilio sut y gallwn sicrhau'r fargen orau bosibl ar gyfer pobl Cymru. Yn lle hynny, mae'r cynnig heddiw wedi canolbwyntio ar symud y ddadl o'r drafodaeth hon ymlaen at wrthdroi canlyniad y refferendwm a'r datganiad clir a wnaed gan bobl Cymru.
Fel cynrychiolwyr etholwyr Cymru, mae gennym ddyletswydd i gyflawni ar y canlyniad a roddwyd inni gan bobl Cymru ym mis Mehefin 2016. Mae Llywodraeth y DU yn gweithio i sicrhau'r fargen orau ar gyfer Prydain a Chymru ar ôl Brexit, ac rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n adeiladol gyda'i chymheiriaid yn San Steffan i gael y fargen orau honno. Gadewch imi atgoffa'r Aelodau fod bron bob awdurdod lleol wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n rhywbeth na allwn ei anwybyddu.
Mae yna gyfleoedd sylweddol i Gymru ar ôl Brexit wrth gwrs, a dylai Llywodraeth Cymru fwrw ymlaen yn awr i hyrwyddo Cymru fel lle ar gyfer gwneud busnes. Deallaf fod allforion Cymru yn werth £14.6 biliwn bob blwyddyn, gyda 61 y cant o allforion Cymru ac ychydig o dan hanner ein mewnforion yn mynd i ac o'r UE. Ac felly mae'n gwbl hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda busnesau a gwasanaethau cyhoeddus i gynllunio a pharatoi ar gyfer Brexit.
Nawr, rwy'n derbyn bod cynnydd wedi'i wneud mewn rhai mannau. Er enghraifft, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi lansio porth Brexit Busnes Cymru—gwefan benodol i helpu busnesau wrth iddynt baratoi ar gyfer y newidiadau a'r heriau sy'n deillio o'r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Y math hwnnw o weithgarwch sy'n hollbwysig wrth i ni symud yn nes ac yn nes at adael yr UE. Yn yr un modd, ar gyfer ffermwyr Cymru, mae gadael yr UE hefyd yn sicrhau cyfleoedd i roi polisïau pwrpasol ar waith ar gyfer Cymru a all adlewyrchu natur gyfnewidiol y diwydiant yn well a helpu i gefnogi ffermwyr Cymru ar gyfer y dyfodol. Fodd bynnag—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
In a minute. However, instead of exploring those themes and discussing ways in which we can work closer with businesses and industries to prepare for Britain's withdrawal from the EU, this afternoon we're discussing whether or not another vote should be held or not. And I give way to the Member for the Rhondda.
Mewn munud. Fodd bynnag, yn hytrach nag edrych ar y themâu hynny a thrafod ffyrdd y gallwn weithio'n agosach â busnesau a diwydiannau i baratoi ar gyfer ymadawiad Prydain â'r Undeb Ewropeaidd, y prynhawn yma rydym yn trafod a ddylid cynnal pleidlais arall ai peidio. Ac fe ildiaf i'r Aelod dros y Rhondda.
Do you honestly believe that Wales and people in Wales will be better off after Brexit?
A ydych yn credu o ddifrif y bydd Cymru a phobl yng Nghymru yn well eu byd ar ôl Brexit?
The Welsh people, the British people, have made their decision to leave the European Union, and we must now deliver Brexit; we must respect their wishes. And you should respect—[Interruption.] You should—[Interruption.] You should respect their wishes as well, because I would remind the Member that her constituency also voted to leave the European Union.
Now, the UK—[Interruption.] Now, the UK Government has made it abundantly clear that it will not overturn the result of the referendum and that it will continue to move forward in its negotiations as it navigates its way out of the European Union. Clearly—
Mae pobl Cymru, pobl Prydain, wedi gwneud eu penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, a rhaid inni sicrhau Brexit yn awr; rhaid inni barchu eu dymuniadau. A dylech chi barchu—[Torri ar draws.] Dylech chi—[Torri ar draws.] Dylech chi barchu eu dymuniadau yn ogystal, oherwydd hoffwn atgoffa'r Aelod fod ei hetholaeth hi hefyd wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd.
Nawr, mae Llywodraeth y DU—[Torri ar draws.] Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi ei gwneud yn gwbl glir na fydd yn gwrthdroi canlyniad y refferendwm ac y bydd yn parhau i symud ymlaen yn ei thrafodaethau wrth iddi lywio ei ffordd allan o'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n amlwg—
Mick Antoniw a gododd—
Mick Antoniw rose—
Are you taking the intervention from Mick—
A ydych yn derbyn ymyriad gan Mick—
Not at the moment. Not at the moment. I would like to make some more progress, thanks.
Nid ar hyn o bryd. Nid ar hyn o bryd. Hoffwn wneud mwy o gynnydd, diolch.
He's not taking the intervention.
Nid yw'n derbyn yr ymyriad.
Clearly, I accept there are still a number of outstanding issues between the UK and the EU in its current negotiations—not least of all around the nature of the border between the UK and the Republic of Ireland. However, I'm confident that those matters will be resolved during the course of the negotiations, particularly as both the UK Government and the EU have made it absolutely clear that they wish to avoid a hard border between Ireland and north Ireland.
Naturally, as the UK leaves the European Union, there are several constitutional questions that will arise for each of the devolved administrations. Indeed, the First Minister was quite right when he said, last year, that Brexit provides an opportunity to reinvent and strengthen the United Kingdom, and I agree with him that there are significant opportunities to readdress the relationships between the devolved administrations, and I look forward to addressing those constitutional questions as we move forward.
Llywydd, we on this side of the Chamber have been very clear: we will work with colleagues across this Chamber and beyond to see Wales prosper once we leave the European Union. Welsh communities, Welsh industries and the Welsh people all rely on its Governments at all levels to do everything possible to make this happen. Anything else, including implementing a second vote, will only serve as a distraction at a time when we need to focus all our efforts into seeing Wales flourish for the future. We will not support calls to frustrate the will of the people by supporting a second vote on Britain's withdrawal from the European Union. We have a finite amount of time before we leave the EU; let's make the most of it by working together in the interests of our constituents, and I therefore urge Members to support our amendment.
Yn amlwg, rwy'n derbyn bod nifer o faterion yn dal heb eu datrys rhwng y DU a'r UE yn eu negodiadau cyfredol—nid yn lleiaf natur y ffin rhwng y DU a Gweriniaeth Iwerddon. Fodd bynnag, rwy'n hyderus y caiff y materion hynny eu datrys yn ystod y trafodaethau, yn enwedig gan fod Llywodraeth y DU a'r UE wedi dweud yn gwbl glir eu bod yn dymuno osgoi ffin galed rhwng Iwerddon a Gogledd Iwerddon.
Yn naturiol, wrth i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd, mae nifer o gwestiynau cyfansoddiadol yn mynd i godi ar gyfer pob un o'r gweinyddiaethau datganoledig. Yn wir, roedd Prif Weinidog Cymru'n gwbl gywir pan ddywedodd, y llynedd, fod Brexit yn gyfle i ailddyfeisio a chryfhau'r Deyrnas Unedig, ac rwy'n cytuno ag ef fod yna gyfleoedd sylweddol i ailedrych ar y berthynas rhwng y gweinyddiaethau datganoledig, ac rwy'n edrych ymlaen at fynd i'r afael â'r cwestiynau cyfansoddiadol hynny wrth inni symud ymlaen.
Lywydd, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wedi bod yn glir iawn: byddwn yn gweithio gyda chydweithwyr ar draws y Siambr hon a thu hwnt i weld Cymru'n ffynnu wedi inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae cymunedau Cymru, diwydiannau Cymru a phobl Cymru yn dibynnu ar ei Llywodraethau ar bob lefel i wneud popeth posibl i wneud i hyn ddigwydd. Ni fydd unrhyw beth arall, gan gynnwys gweithredu ail bleidlais, yn ddim mwy nag ymyrraeth ar adeg pan fo angen inni ganolbwyntio ein hymdrechion ar sicrhau bod Cymru'n ffynnu ar gyfer y dyfodol. Ni fyddwn yn cefnogi galwadau i rwystro ewyllys y bobl drwy gefnogi ail bleidlais ar ymadawiad Prydain â'r Undeb Ewropeaidd. Amser cyfyngedig sydd gennym cyn inni adael yr UE; gadewch inni wneud y gorau ohono drwy weithio gyda'n gilydd er budd ein hetholwyr, ac felly rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant.
Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett.
I call on Neil Hamilton to move amendment 2, tabled in the name of Gareth Bennett.
Gwelliant 2—Gareth Bennett
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod mai ewyllys pendant y bobl yw bod y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, fel a fynegwyd mewn refferendwm a gynhaliwyd llai na 27 mis yn ôl.
2. Yn galw ar wleidyddion y Deyrnas Unedig sydd yn erbyn gadael yr UE i barchu dymuniadau pleidleiswyr Cymru a Phrydain a fynegwyd yn ddiweddar a rhoi'r gorau i geisio tanseilio proses Brexit.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau'r fargen orau i Gymru a'r DU, y tu allan i'r UE, y farchnad sengl a'r undeb tollau.
Amendment 2—Gareth Bennett
Delete all and replace with:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises that it is the decided will of the people that the United Kingdom leaves the European Union, which was expressed in a referendum held less than 27 months ago.
2. Calls upon politicians opposed to the United Kingdom leaving the EU to respect the recently expressed wishes of Welsh and British voters and stop trying to undermine the Brexit process.
3. Calls upon the Welsh Government to work with the UK Government to secure the best deal for Wales and the UK, outside the EU, the single market and the customs union.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I move our amendment to this motion. I was disappointed by the speech of the new leader of Plaid Cymru, who I welcome to his position, for its pessimism, its faintheartedness, its gloom, its utter lack of confidence in the people of Wales and the people of the United Kingdom to make a success of the great opportunities that becoming once again a sovereign, independent nation—which I should have thought would have been at the very heart of Plaid Cymru—gives us the opportunity to do. He made a speech like a kind of inverted Mr Micawber, just waiting for something to turn down. This is from people, of course, who never wanted a people's vote in the first place on whether we should join what was then the European Economic Community, which became the European Community, and which has evolved further into the European Union.
We've been promised referenda by Governments both of the Conservatives and of the Labour Party on the individual treaties that have extended the reach of European Governments in the periods since 1973, and those promises have been comprehensively broken. David Cameron didn't want the referendum on whether we should leave the EU now. He was forced into it because UKIP was breathing down the necks of Tory MPs, as Mark Reckless will be able to remind us, because he lived through it. And now, of course, the parties that don't like the result of that referendum want to reverse it. Although I must say that Adam Price's speech was directed not to his motion, which doesn't actually call for a second referendum on EU membership, but merely a referendum on the terms of our exit. So, if Plaid Cymru had the courage of its convictions, it should have put down a motion saying, 'We should have a referendum in the hope that we can reverse the decision of the last one.' I think David Melding had a most important contribution in his—
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n cynnig ein gwelliant i'r cynnig hwn. Roeddwn yn siomedig gydag araith arweinydd newydd Plaid Cymru, a groesawaf i'w swydd, am ei phesimistiaeth, ei gwangalondid, ei gwae, ei diffyg hyder llwyr ym mhobl Cymru a phobl y Deyrnas Unedig i wneud llwyddiant o'r cyfleoedd mawr y bydd dod yn genedl sofran, annibynnol—pethau y buaswn wedi meddwl y byddent yn greiddiol i Blaid Cymru—yn rhoi cyfle inni wneud. Fe wnaeth araith fel rhyw fath o Mr Micawber o chwith, yn aros am rywbeth i'w wrthod. Hyn wrth gwrs gan bobl nad oeddent erioed eisiau pleidlais y bobl yn y lle cyntaf ar fater ymuno â'r hyn a oedd yn Gymuned Economaidd Ewropeaidd ar y pryd, a ddaeth yn Gymuned Ewropeaidd, ac sydd wedi esblygu ymhellach i fod yn Undeb Ewropeaidd.
Rydym wedi cael addewid o refferenda gan Lywodraethau'r Ceidwadwyr a'r Blaid Lafur ar y cytuniadau unigol sydd wedi ymestyn cyrhaeddiad Llywodraethau Ewropeaidd yn y cyfnod ers 1973, ac mae'r addewidion hynny wedi cael eu torri i raddau helaeth. Nid oedd David Cameron am gael y refferendwm ar adael yr UE yn awr. Fe'i gorfodwyd i wneud hynny oherwydd bod UKIP ar warrau ASau Torïaidd, fel y bydd Mark Reckless yn gallu ein hatgoffa gan iddo fyw drwy hynny. Ac yn awr, wrth gwrs, mae'r pleidiau nad oeddent yn hoffi canlyniad y refferendwm am ei wrthdroi. Er bod yn rhaid imi ddweud nad oedd araith Adam Price yn cyfeirio at ei gynnig, nad yw mewn gwirionedd yn galw am ail refferendwm ar aelodaeth o'r UE, ond am refferendwm ar delerau ein hymadawiad. Felly, pe bai Plaid Cymru yn sefyll dros ei hegwyddorion, dylai fod wedi cyflwyno cynnig yn dweud, 'Dylem gael refferendwm yn y gobaith y gallwn wrthdroi penderfyniad yr un diwethaf.' Credaf fod gan David Melding gyfraniad pwysig iawn yn ei—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Can I finish this point? It was a most important contribution in his intervention, where he asked what damage this would do to the fabric of democracy of this country if this decision were now to be reversed. I give way to Mick Antoniw.
A gaf fi orffen y pwynt hwn? Roedd yn gyfraniad pwysig iawn yn ei ymyriad, pan ofynnodd pa ddifrod y byddai hyn yn ei wneud i wead democratiaeth yn y wlad hon pe bai'r penderfyniad hwn yn cael ei wrthdroi yn awr. Fe ildiaf i Mick Antoniw.
Thank you for giving way. Is it your view, then, that if Theresa May's deal is a bad deal, Parliament should vote it down?
Diolch i chi am ildio. Ai eich barn chi, felly, os yw bargen Theresa May yn fargen wael, y dylai'r Senedd bleidleisio yn ei herbyn?
Oh, certainly it is, yes. I never had any great confidence that the EU would negotiate a deal with us in the first place because—[Interruption.] The EU is a political project first and foremost, and we are talking here in terms of an economic relationship with the EU in the years to come. I would much rather leave, as Theresa May used to say, with no deal than a bad deal. I believe that the Chequers proposals don't actually mean leaving the EU at all. It's BRINO—Brexit in name only—because they would preserve us, in effect, as members of the customs union, and how that would play out beyond there is anyone's guess. We would become rule-takers from the EU. We would pledge to accept for an indefinite time the rules that they make, which would entangle our own businesses, and we wouldn't be able to even influence the terms of them, let alone disentangle them afterwards.
But, let's get back to the main point of Adam Price's speech here, which was that British people are far too stupid to have been able to make a decision on the basis of enlightenment. It's only people like us who can do that. Extravagant claims were made on both sides, as they are in every single election campaign, whether it's a general election or the Welsh Assembly election. Should we have an election every year on that basis, or every week on that basis? Clearly, this is an absurd proposition.
I'm not against having a referendum in the future on whether we should go back into the EU if that's what a substantial number of British people want, and they can get a majority of Members of Parliament to support that. If there were a second referendum now, I'm personally confident of the outcome. I think it would actually confirm the decision of the first referendum. But, that would introduce a further period of uncertainty, which is, of course, the continuing mantra of remainers now. So, this isn't going to solve our problems.
In the referendum campaign itself, the Government—the UK Government—at our expense, spent £9 million producing this document. The idea that the British people had no idea of what the consequences of leaving the EU might be on the worst possible scenario—. Just read this document because, on one page, it says that the economic shock:
'would put pressure on the value of the pound, which would risk higher prices of some household goods and damage living standards. Losing our full access to the EU’s Single Market would make exporting to Europe harder and increase costs.'
Then, on the following page, it says:
'Some argue that we could strike a good deal quickly with the EU because they want to keep access to our market. But the Government’s judgement is that it would be much harder than that…No other country has managed to secure significant access—' [Interruption.]
Yes, and in spite of all that, the people still voted to leave the EU. The people knew what they were doing. All that the remainers—the unrepentant, unrelenting remainers—want is to try to reverse the decisions of the British people that were made two years ago.
I just want to make one more point as I am out of time already. Let's keep the economic case in perspective—[Interruption.] I just want to make one point. The World Trade Organisation's weighted average of EU tariffs is just 2.7 per cent, which translates to £3.9 billion in tariff receipts. The EU's average weighted tariffs for UK imports into the EU is only between 4 per cent and 7 per cent—an aggregate of £5.5 billion to £10 billion. These are trivial figures in the context of the economies that we are talking about. Whatever the outcome of the current negotiations, even if there is no deal, then we can easily cope with disruptions of that kind.
O, yn sicr, ie. Ni fu gennyf erioed fawr o hyder y byddai'r UE yn negodi bargen gyda ni yn y lle cyntaf oherwydd—[Torri ar draws.] Prosiect gwleidyddol yn bennaf yw'r UE, ac rydym yn sôn yma am berthynas economaidd gyda'r UE yn y blynyddoedd i ddod. Byddai'n llawer gwell gennyf adael, fel yr arferai Theresa May ei ddweud, heb ddim bargen yn hytrach na bargen wael. Credaf nad yw cynigion Chequers yn golygu gadael yr UE o gwbl. Brexit mewn enw'n unig ydyw oherwydd byddent yn ein cadw, i bob pwrpas, yn aelodau o'r undeb tollau, a sut y byddai hynny'n datblygu y tu hwnt i hynny, dyn a ŵyr. Byddem yn derbyn rheolau gan yr UE. Byddem yn addo derbyn y rheolau a wnânt am gyfnod amhenodol, a byddai hynny'n clymu ein busnesau ni, ac ni fyddem yn gallu dylanwadu ar eu telerau hyd yn oed, heb sôn am eu datglymu wedyn.
Ond gadewch inni ddychwelyd at brif bwynt araith Adam Price yma, sef bod pobl Prydain yn llawer rhy dwp i fod wedi gallu gwneud penderfyniad goleuedig. Dim ond pobl fel ni sy'n gallu gwneud hynny. Gwnaed honiadau eithafol ar y ddwy ochr, fel sy'n digwydd ym mhob ymgyrch etholiad, boed yn etholiad cyffredinol neu'n etholiad Cynulliad Cymru. A ddylem gael etholiad bob blwyddyn ar y sail honno, neu bob wythnos ar y sail honno? Yn amlwg, mae'n gynnig absẃrd.
Nid wyf yn erbyn cael refferendwm yn y dyfodol i weld a ddylem fynd yn ôl i mewn i'r UE os mai dyna fydd dymuniad nifer sylweddol o bobl Prydain, a'u bod yn gallu cael mwyafrif o Aelodau Seneddol i gefnogi hynny. Pe bai ail refferendwm yn awr, yn bersonol rwy'n ffyddiog o'r canlyniad. Credaf y byddai'n cadarnhau penderfyniad y refferendwm cyntaf. Ond byddai'n creu cyfnod arall o ansicrwydd, sef mantra parhaus y rhai sy'n cefnogi 'aros' yn awr. Felly, nid yw hyn yn mynd i ddatrys ein problemau.
Yn ymgyrch y refferendwm ei hun, gwariodd y Llywodraeth—Llywodraeth y DU—£9 miliwn ar ein traul ni yn cynhyrchu'r ddogfen hon. Mae'r syniad nad oedd gan bobl Prydain unrhyw syniad beth fyddai canlyniadau gadael yr UE yn ôl y sefyllfa waethaf bosibl—. Darllenwch y ddogfen hon oherwydd, ar un dudalen, mae'n dweud y byddai'r sioc economaidd:
yn rhoi pwysau ar werth y bunt, a fyddai'n creu risg o brisiau uwch am rai nwyddau cartref ac yn niweidio safonau byw. Byddai colli mynediad llawn at Farchnad Sengl yr UE yn gwneud allforio i Ewrop yn anos ac yn cynyddu costau.
Yna, ar y dudalen ganlynol, mae'n dweud:
Mae rhai'n dadlau y gallem daro bargen dda yn gyflym gyda'r UE oherwydd eu bod am gadw mynediad at ein marchnad. Ond barn y Llywodraeth yw y byddai'n llawer anos na hynny... Nid oes unrhyw wlad arall wedi llwyddo i sicrhau mynediad sylweddol—[Torri ar draws.]
Ie, ac er gwaethaf hynny, fe bleidleisiodd y bobl dros adael yr UE. Roedd y bobl yn gwybod beth roeddent yn ei wneud. Y cyfan y mae'r rhai a oedd o blaid aros ei eisiau—y bobl ddiedifar, ddi-ildio hynny—yw ceisio gwrthdroi'r penderfyniadau a wnaeth pobl Prydain ddwy flynedd yn ôl.
Hoffwn wneud un pwynt arall gan fod fy amser ar ben eisoes. Gadewch i ni gadw'r achos economaidd mewn persbectif—[Torri ar draws.] Hoffwn wneud un pwynt yn unig. Dim ond 2.7 y cant yw cyfartaledd pwysedig Sefydliad Masnach y Byd o dariffau'r UE, sy'n cyfateb i £3.9 biliwn mewn derbyniadau tariff. Dim ond rhwng 4 a 7 y cant yw cyfartaledd pwysedig tariffau'r UE ar fewnforion y DU i'r UE—cyfanswm o £5.5 biliwn i £10 biliwn. Mae'r rhain yn ffigurau dibwys yng nghyd-destun yr economïau y soniwn amdanynt. Beth bynnag fo canlyniad y negodiadau presennol, hyd yn oed os na cheir cytundeb, gallwn ymdopi'n hawdd ag ymyraethau o'r fath.
Galwaf ar y Prif Weinidog i gynnig yn ffurfiol gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Julie James.
I call on the First Minister to move formally amendment 3, tabled in the name of Julie James.
Gwelliant 3—Julie James
Dileu popeth ar ôl 'credu' a rhoi yn ei le:
bod yn rhaid cadw’r opsiwn o gynnal pleidlais y bobl, a hynny’n enwedig os na fydd Prif Weinidog y DU yn gallu sicrhau cytundeb ar delerau terfynol ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd ac na fydd etholiad cyffredinol yn dilyn hynny. Os felly, rhaid i’r bobl benderfynu ar y ffordd ymlaen.
Amendment 3—Julie James
Delete all after 'believes that' and replace with:
the option of a people’s vote must be kept on the table and in particular if the Prime Minister is unable to secure agreement on the final terms of the UK’s exit from the European Union and there is no subsequent general election, then the people must decide on the way forward.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Yn ffurfiol, Llywydd.
Formally, Presiding Officer.
Leanne Wood.
Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. As one of the original signatories to the people's vote, there is no doubt in my mind of the dangers that people in Wales face from crashing out of the EU without a deal or with an extreme Tory Brexit.
Diolch, Lywydd. Fel un o gefnogwyr gwreiddiol pleidlais y bobl, nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl ynglŷn â'r peryglon y mae pobl Cymru yn eu hwynebu o adael yr UE heb gytundeb neu drwy Brexit Torïaidd eithafol.
It's our concern for our struggling economy, for jobs, for wages that drives Plaid Cymru on this question, and that's what drove us to co-author the White Paper with the Government, which said that Wales's interests would be best served by us remaining in the single market. This option has not only been rejected by the Prime Minister, but has also been rejected by the leader of the official opposition. So, in truth, the party in Westminster fighting for what both of our parties have agreed is what's in Wales's best interests is Plaid Cymru. Labour in Westminster are not advocating for the principles outlined in that White Paper, and that is a matter that can't be easily resolved with a general election. We had one of those just last year and it solved nothing. A Labour UK Government wouldn't take us closer to that agreed position either. We all know that. Different coloured ties at the negotiations at this late stage will solve nothing.
So what options do we have to get out of this mess? What options do we have to avoid this economic nightmare that could make austerity look like a walk in the park? A people's vote on the final deal will give people a further opportunity to give a view when more detailed information has become available. As someone who has described herself as a Welsh European, I want us to keep our links with the European Union, but we do have to keep our eyes wide open here as well. There are no easy options or perfect outcomes. If Brexit goes ahead, especially if it goes ahead without a deal, it will be a disaster for our economy. I'm absolutely convinced of that.
But there are concerns for our democracy, too. If people perceive that a pro-remain establishment is simply overturning the original vote because of some sort of paternalistic, 'They don't know what they're doing' attitude, then there are dangers facing our democracy. How will people have faith in democratic processes if they can be simply overturned? So we need to be very careful of not being open to accusations that politicians, experts, academics are only interested in overturning the original result.
I support a vote on the final deal, to ratify or otherwise, but simply re-running the original question or overturning the result will not resolve the issue. Many people who voted 'leave' did so because they had nothing to lose. People in my area, right across the former coalfield, especially the older generation, they can remember a time when our communities were not relying on handouts that often seem to be spent on projects with no tangible benefits to their lives. They understand that our communities were built by people doing things for themselves. There were no widespread public services when the villages of the Rhondda were being thrown up around the pits. Those were created by collective action, pooling pennies earned in the mining industry, and since that industry was deliberately demolished in the 1980s, our people have had no choice other than to be dependent on benefits, on handouts from Westminster or Brussels or the lottery or Communities First-type initiatives. After a decade of austerity and even longer of not being listened to, many people living in these communities decided to send a big and powerful message to the establishment. They used what little power they had to stick their two fingers up to dependence, to poverty, to hand-wringing, to paternalism and to the Tories. I can't tell you how many people I know who wanted to give David Cameron and George Osborne a bloody nose, and simply could not understand how I was on the same side as those two conmen.
Whatever happens, the concerns of working people, of those on zero-hours contracts, dependent on benefits and food banks, as well as those older people who yearn for a different time, must be addressed. If we have a people's vote on the final deal, then we need to learn the lessons of the 2016 referendum and address the underlying causes that led to the Brexit vote: poverty, disillusionment with our political system, and the despair felt by many of our communities. A people's vote needs to be an exercise in further democracy, not seen as an attempt to overturn a democratic decision, and as a Welsh European, I will continue to campaign for Wales's best interests on that basis.
Ein pryder am ein heconomi adfydus, am swyddi, am gyflogau sy'n gyrru Plaid Cymru yn hyn o beth, a dyna a achosodd inni gyd-ysgrifennu’r Papur Gwyn gyda'r Llywodraeth a ddywedai mai aros yn y farchnad sengl fyddai'n cynnig y budd gorau i Gymru. Mae'r opsiwn hwn wedi'i wrthod gan Brif Weinidog y DU, a chafodd ei wrthod hefyd gan arweinydd yr wrthblaid swyddogol. Felly, mewn gwirionedd, y blaid yn San Steffan sy'n ymladd dros yr hyn y mae ein dwy blaid wedi'i gytuno sydd er budd gorau Cymru yw Plaid Cymru. Nid yw'r Blaid Lafur yn San Steffan yn hyrwyddo'r egwyddorion a amlinellir yn y Papur Gwyn, ac mae hynny'n fater na ellir ei ddatrys yn hawdd gydag etholiad cyffredinol. Cawsom un o'r rheini y llynedd ac ni ddatryswyd dim. Ni fyddai Llywodraeth Lafur yn y DU yn mynd â ni'n agosach at y safbwynt cytûn hwnnw chwaith. Mae pawb ohonom yn gwybod hynny. Ni fydd teis o liwiau gwahanol yn y trafodaethau yn hwyr yn y dydd fel hyn yn datrys dim.
Felly pa opsiynau sydd gennym i ddod allan o'r llanastr hwn? Pa opsiynau sydd gennym i osgoi'r hunllef economaidd hwn a allai wneud i bolisi cyni edrych yn gymharol ddiniwed? Bydd pleidlais y bobl ar y cytundeb terfynol yn rhoi cyfle pellach i bobl roi eu barn pan fydd gwybodaeth fanylach ar gael. Fel rhywun a ddisgrifiodd ei hun fel Ewropead Cymreig, rwyf am i ni gadw ein cysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd, ond rhaid inni gadw ein llygaid yn agored led y pen yma hefyd. Ni cheir unrhyw ddewisiadau hawdd na chanlyniadau perffaith. Os yw Brexit yn mynd rhagddo, yn enwedig os aiff rhagddo heb gytundeb, bydd yn drychineb i'n heconomi. Rwy'n gwbl argyhoeddedig o hynny.
Ond mae yna bryderon o ran ein democratiaeth hefyd. Bydd ein democratiaeth mewn perygl os mai canfyddiad pobl yn syml iawn yw bod sefydliad sydd o blaid aros yn gwrthdroi'r bleidlais wreiddiol oherwydd rhyw fath o agwedd nawddoglyd, 'Nid ydynt yn gwybod beth y maent yn ei wneud'. Sut y bydd gan bobl ffydd mewn prosesau democrataidd os gellir eu gwrthdroi? Felly mae angen inni fod yn ofalus iawn nad ydym yn agored i gyhuddiadau mai diddordeb mewn gwrthdroi'r canlyniad gwreiddiol yn unig sydd gan wleidyddion, arbenigwyr, academyddion.
Rwy'n cefnogi pleidlais ar y fargen derfynol, i'w chadarnhau neu fel arall, ond ni fydd ail-ofyn y cwestiwn gwreiddiol neu wrthdroi'r canlyniad yn datrys y mater. Roedd llawer o'r bobl a bleidleisiodd dros 'adael' yn gwneud hynny oherwydd nad oedd ganddynt unrhyw beth i'w golli. Roedd pobl yn fy ardal i, ar draws yr hen faes glo, yn enwedig y genhedlaeth hŷn, yn gallu cofio adeg pan nad oedd ein cymunedau'n dibynnu ar gymorth sy'n aml i'w weld yn cael ei wario ar brosiectau heb unrhyw fanteision gweladwy i'w bywydau. Maent yn deall bod ein cymunedau wedi'u hadeiladu gan bobl yn gwneud pethau drostynt eu hunain. Nid oedd unrhyw wasanaethau cyhoeddus eang pan gafodd pentrefi'r Rhondda eu taflu at ei gilydd o amgylch y pyllau. Crëwyd y rheini drwy weithredu ar y cyd, cyfuno ceiniogau a enillwyd yn y diwydiant glo, ac ers i'r diwydiant hwnnw gael ei ddymchwel yn fwriadol yn y 1980au, nid yw ein pobl wedi cael unrhyw ddewis heblaw bod yn ddibynnol ar fudd-daliadau, ar gymorth o San Steffan neu Frwsel neu'r loteri neu fentrau tebyg i Cymunedau yn Gyntaf. Ar ôl degawd o gyni a mwy na hynny o beidio â chael eu clywed, penderfynodd llawer o'r bobl sy'n byw yn y cymunedau hyn anfon neges fawr a phwerus i'r sefydliad. Fe wnaethant ddefnyddio'r ychydig bŵer a oedd ganddynt i godi dau fys ar ddibyniaeth, ar dlodi, ar ystumiau gwasgu dwylo, ar dadoldeb ac ar y Torïaid. Ni allaf ddweud wrthych faint o bobl rwy'n eu hadnabod sydd eisiau rhoi trwyn gwaed i David Cameron a George Osborne, ac sy'n methu deall sut roeddwn ar yr un ochr â'r ddau dwyllwr hynny.
Beth bynnag sy'n digwydd, rhaid mynd i'r afael â phryderon pobl sy'n gweithio, y rhai sydd ar gontractau dim oriau, ac sy'n ddibynnol ar fudd-daliadau a banciau bwyd, yn ogystal â'r bobl hŷn sy'n dyheu am adeg wahanol. Os cawn bleidlais y bobl ar y cytundeb terfynol, mae angen inni ddysgu gwersi o refferendwm 2016 a mynd i'r afael â'r achosion sylfaenol a arweiniodd at y bleidlais Brexit: tlodi, dadrithiad â'n system wleidyddol, a'r anobaith a deimlir gan lawer o'n cymunedau. Mae angen i bleidlais y bobl fod yn ymarfer mewn democratiaeth bellach, ac nid ei gweld fel ymgais i wrthdroi penderfyniad democrataidd, ac fel Ewropead Cymreig, byddaf yn parhau i ymgyrchu dros y budd gorau i Gymru ar y sail honno.
Llywydd, in politics, there is often an easy path and a hard path. If the easy path was always the right way to go, then the job we do here would be simple. In fact, we'd hardly be needed at all. But the reality is that, more often than not, the hard path is also the right way. In an age where a lie can be retweeted 30,000 times before truth has booted up her laptop, that is more true than ever. So, there are some hard things we need to be aware of in this Chamber.
Firstly, Wales voted to leave the European Union. I accept that and I respect that. Secondly, the offer that was made to people at the time of the 2016 referendum is never going to be delivered on. Instead of leaving being 'cost free' and 'the easiest thing ever', it is going to cost the UK a minimum of a £50 billion divorce bill that we will still be paying in 2064. And that is before we even consider the cost now in higher prices and low growth, even before we've left—a cost that the Centre for European Reform estimates at £500 million a week.
The third fact we have to accept is that there is no majority in the House of Commons for any sort of Brexit—not for Theresa May's Brexit, not for Jacob Rees-Mogg's Brexit, and not for any sort of blindfold Brexit either. But the weakness of the Prime Minister and the aggressiveness of the Breximists on the ERG—the political cousins of the UKIP Members in this Chamber—means that unless we find a way out of this mess, we will have the worst kind of Brexit at all: a 'no deal' Brexit that would destroy our manufacturing in Wales and devastate our health service; a 'no deal' Brexit that will decimate our automotive, aerospace and agricultural sectors; a 'no deal' Brexit that will destroy jobs at companies like ArvinMeritor in Cwmbran who depend on just-in-time manufacturing. It's their jobs, their mortgages, their kids' futures at stake.
So, the fourth fact is that we need a way out of this mess, and that means that parties will have to co-operate. My party's amendment says the way out is a general election. I will vote for it, but I will do so knowing that the fifth fact is that there is little to no chance of it happening. And that leads me to my sixth and final fact, that a people's vote is the one way we have to unite to get us out. It's time we dropped the party political bombast and showed leadership, even if it's hard and recognise that fact.
A people's vote will not be a repeat of the 2016 referendum, but a vote on the actual deal. The advocates of Brexit got the right in 2016 to negotiate for us to leave, but we should have the right to tell them that what they're offering is not good enough compared to what we have today. I'm not afraid of that debate, but it seems the advocates of Brexit are.
Lywydd, mewn gwleidyddiaeth, yn aml ceir llwybr hawdd a llwybr anodd. Pe bai'n wir mai'r llwybr hawdd yw'r ffordd gywir i fynd bob amser, byddai'r gwaith a wnawn yma yn syml. Yn wir, prin y byddai ein hangen o gwbl. Ond yn amlach na pheidio, y gwir amdani yw bod y llwybr caled hefyd yn ffordd gywir i fynd. Mewn oes pan ellir ail-drydaru celwydd 30,000 o weithiau cyn i'r gwir danio ei gliniadur, mae hynny'n fwy gwir nag erioed. Felly, mae yna rai pethau anodd sy'n rhaid inni fod yn ymwybodol ohonynt yn y Siambr hon.
Yn gyntaf, pleidleisiodd Cymru dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n derbyn hynny ac rwy'n parchu hynny. Yn ail, nid yw'r cynnig a wnaed i bobl Cymru adeg refferendwm 2016 byth yn mynd i gael ei wireddu. Yn hytrach na bod gadael 'yn costio dim' a'r 'peth hawsaf erioed', mae'r bil ysgariad yn mynd i gostio o leiaf £50 biliwn i'r DU, a byddwn yn dal i'w dalu yn 2064. A hynny cyn inni hyd yn oed ystyried y gost yn awr mewn prisiau uwch a thwf isel, hyd yn oed cyn inni adael—cost y mae'r Ganolfan Ddiwygio Ewropeaidd yn amcangyfrif ei bod yn £500 miliwn yr wythnos.
Y drydedd ffaith sy'n rhaid inni ei derbyn yw nad oes mwyafrif yn Nhŷ’r Cyffredin dros unrhyw fath o Brexit—o blaid Brexit Theresa May, o blaid Brexit Jacob Rees-Mogg, nac o blaid unrhyw fath o Brexit dall chwaith. Ond mae gwendid y Prif Weinidog a natur ymosodol y Breximistiaid yn y Grŵp Ymchwil Ewropeaidd—cefndryd gwleidyddol Aelodau UKIP yn y Siambr hon—yn golygu y cawn y math gwaethaf oll o Brexit oni bai ein bod yn dod o hyd i ffordd allan o'r llanastr hwn, sef Brexit 'dim bargen' a fyddai'n dinistrio ein diwydiant gweithgynhyrchu yng Nghymru ac yn difa ein gwasanaeth iechyd; Brexit 'dim bargen' a fydd yn anrheithio ein sectorau modurol, awyrofod ac amaethyddol; Brexit 'dim bargen' a fydd yn difa swyddi mewn cwmnïau fel ArvinMeritor yng Nghwmbrân sy'n dibynnu ar weithgynhyrchu mewn union bryd. Eu swyddi, eu morgeisi, dyfodol eu plant hwy sydd yn y fantol.
Felly, y bedwaredd ffaith yw bod arnom angen ffordd allan o'r llanastr hwn, ac mae hynny'n golygu y bydd yn rhaid i'r pleidiau gydweithredu. Mae gwelliant fy mhlaid yn dweud mai'r ffordd allan yw etholiad cyffredinol. Byddaf yn pleidleisio drosto, ond byddaf yn gwneud hynny gan wybod mai'r bumed ffaith yw nad oes fawr o debygrwydd y bydd yn digwydd. A daw hynny â mi at fy chweched ffaith, a'r olaf, mai pleidlais y bobl yw'r un ffordd sydd gennym o ymuno i'n cael ni allan. Mae'n bryd inni roi diwedd ar ymffrost gwleidyddiaeth plaid a dangos arweiniad, hyd yn oed os yw'n anodd, a chydnabod y ffaith honno.
Ni fydd pleidlais y bobl yn ailadrodd refferendwm 2016, ond yn hytrach bydd yn bleidlais ar y cytundeb ei hun. Cafodd cefnogwyr Brexit hawl yn 2016 i negodi i ni adael, ond dylai fod gennym ni hawl i ddweud wrthynt nad yw'r hyn y maent yn ei gynnig yn ddigon da o gymharu â'r hyn sydd gennym heddiw. Nid oes arnaf ofn y ddadl honno, yn wahanol i gefnogwyr Brexit, mae'n ymddangos.
This is fun today, isn't it? [Interruption.]
Mae hyn yn hwyl heddiw, onid yw? [Torri ar draws.]
Carry on with your speech.
Parhewch â'ch araith.
My turn to speak, sorry. I stand today with deep concerns about this motion.
In 2016 we had a national debate, we had a democratic vote and the people voted to leave the European Union. It is our job as elected representatives to implement the will of the people. We must always remember that Government is the servant of the people not the master.
Fy nhro i siarad, mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n sefyll heddiw gyda phryderon dwys ynglŷn â'r cynnig hwn.
Yn 2016, cawsom ddadl genedlaethol, cawsom bleidlais ddemocrataidd a phleidleisiodd y bobl dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Ein gwaith fel cynrychiolwyr etholedig yw gweithredu ewyllys y bobl. Rhaid inni gofio bob amser mai gwasanaethu'r bobl nid y meistr y mae Llywodraeth.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I won't—this is short.
This debate, it seems to me, is about much more than the prospect of leaving the European Union. We are, in effect, asking the people of Wales to think again. That's wrong. [Interruption.] Yes, and they voted leave.
Asking Wales to think again, this could start a dangerous precedent, and you lot know it. Let’s look back at the 1997 referendum on devolution. Then, the people of Wales gave a much less clear mandate for devolution than they did when they voted to leave the EU in 2016. But that was the right answer, clearly.
Then, in 2015, a majority Conservative Government was elected with a clear manifesto pledge to provide the people with an in/out referendum. Two questions: in or out. In 2016, the people duly voted in that referendum to leave the EU, and finally—and you can take the smiles off your faces, Labour Government—in 2017, both major political parties committed to leaving the European Union in both of their manifestos. So, there have been several people's votes on leaving the EU, whether you lot like it or not. You committed to it.
Today’s debate is certainly not about the people, it’s about politicians saying, 'We know best', ignoring the instructions given to us by the people. [Interruption.] You've had your instructions: it was 'leave'. Where does this end? [Interruption.] You know what, I can stand here all day and wait for my third paper if you want me to, I don't care. Yes? I'm disappointed to be standing here today. The new leader of Plaid Cymru—although, Adam, I really do like you—quite rightly, in my view—[Interruption.] The new leader in Plaid—[Interruption.]
Na wnaf—mae hwn yn fyr.
Mae'n ymddangos i mi fod y ddadl hon yn ymwneud â llawer mwy na'r posibilrwydd o adael yr Undeb Ewropeaidd. I bob pwrpas, rydym yn gofyn i bobl Cymru feddwl eto. Mae hynny'n anghywir. [Torri ar draws.] Do, ac fe wnaethant bleidleisio dros adael.
Gallai gofyn i Gymru feddwl eto ddechrau cynsail peryglus, ac rydych chi'n gwybod hynny. Gadewch i ni edrych yn ôl ar refferendwm 1997 ar ddatganoli. Bryd hynny, rhoddodd pobl Cymru fandad llawer llai clir o blaid datganoli nag a wnaethant wrth bleidleisio dros adael yr UE yn 2016. Ond dyna oedd yr ateb cywir, mae'n amlwg.
Yna, yn 2015, etholwyd Llywodraeth Geidwadol fwyafrifol gydag addewid clir yn ei maniffesto i ddarparu refferendwm i mewn/allan ar gyfer y bobl. Dau gwestiwn: i mewn neu allan. Yn 2016, pleidleisiodd y bobl yn briodol yn y refferendwm hwnnw dros adael yr UE, ac o'r diwedd—a gallwch dynnu'r wên oddi ar eich wynebau, Lywodraeth Lafur—yn 2017, ymrwymodd y ddwy blaid wleidyddol fawr i adael yr Undeb Ewropeaidd yn eu maniffestos. Felly, mae sawl pleidlais y bobl wedi bod ar adael yr UE, pa un a ydych chi'n hoffi hynny neu beidio. Rydych wedi ymrwymo i hynny.
Yn bendant, nid yw'r ddadl heddiw ynglŷn â'r bobl, mae'n ymwneud â gwleidyddion yn dweud, 'Ni sy'n gwybod orau', gan anwybyddu'r cyfarwyddyd a roddwyd i ni gan y bobl. [Torri ar draws.] Rydych wedi cael eich cyfarwyddyd, sef 'gadael'. Ble mae pen draw hyn? [Torri ar draws.] Wyddoch chi beth, fe allaf sefyll yma drwy'r dydd i aros am fy nhrydydd papur os hoffech chi, nid oes ots gennyf. Ie? Rwy'n siomedig i fod yn sefyll yma heddiw. Siaradodd arweinydd newydd Plaid Cymru—er fy mod yn eich hoffi, Adam—yn gywir ddigon, yn fy marn i—[Torri ar draws.] Siaradodd arweinydd newydd Plaid Cymru—[Torri ar draws.]
Okay, okay. Carry on.
O'r gorau, o'r gorau. Parhewch.
Thank you, Llywydd. [Interruption.] I wouldn't. The new leader of Plaid Cymru, quite rightly, in my view, spoke after his election about the significant number of challenges Wales faces, and yet he’s decided that his first valuable Assembly time debate will be to insult the people of Wales because they don’t share his view on the EU. This time could be much better spent discussing health, education and the additional powers set to arrive in this place after Brexit. Those things could easily start to improve people's lives here after Brexit.
I will close now by simply asking Members to respect the vote that people have already had. I fear for our democracy if we do not respect those votes. Diolch yn fawr.
Diolch ichi, Lywydd. [Torri ar draws.] Ni fuaswn yn gwneud hynny. Wedi iddo gael ei ethol siaradodd arweinydd newydd Plaid Cymru, yn gywir ddigon yn fy marn i, am y nifer sylweddol o heriau sy'n wynebu Cymru, ac eto mae wedi penderfynu mai ei ddadl werthfawr gyntaf yn amser y Cynulliad fydd sarhau pobl Cymru am nad ydynt yn rhannu ei farn ar yr UE. Gallai dreulio'r amser hwn yn llawer gwell yn trafod iechyd, addysg a'r pwerau ychwanegol sydd i ddod i'r lle hwn ar ôl Brexit. Gallai'r pethau hynny'n hawdd ddechrau gwella bywydau pobl yma ar ôl Brexit.
Fe ddof i ben yn awr drwy ofyn i'r Aelodau barchu'r bleidlais y mae pobl eisoes wedi'i chael. Rwy'n pryderu ynglŷn â'n democratiaeth os nad ydym yn parchu'r pleidleisiau hynny. Diolch yn fawr.
Llywydd, I have to admit that I have form on resisting the results of referendums when I feel that the people have made a mistake. I joined Plaid Cymru in 1979 after the devolution referendum was lost. It took us 20 years to overturn the result of that referendum. I don't think there are many people—. [Interruption.] It did take 20 years, I'll give David Rowlands that. It took 20 years, but we can't wait 20 years to look again at the result of this referendum. Wales is about to be dragged over a cliff into a 'no deal' Brexit abyss and the risks faced by the rural communities that I represent in mid and west Wales are well known. Those of us who know that this would be a disaster have an absolute duty to resist that and to put the reality to the people of Wales of what we will actually face, if and when we leave, and what the deal will actually be.
The original referendum was deeply flawed. People were invited to vote for more control. What we have seen instead is a power grab by a Tory Government dragging powers away from Wales back to Westminster while the Labour Government here stands by wringing their hands. And people were invited to vote for billions of extra pounds for the NHS, among other things. There were all sorts of things we were going to spend this money on—the farmers, we were going to spend it on the health service. Goodness me, it was the magic money tree, really, wasn't it? Instead, as has already been pointed out by Adam Price and Lynne Neagle and others, this Brexit is already costing us millions of pounds a week and we will have billions of pounds in the divorce Bill, and the potential impact on the Welsh economy, long term, is dire.
Each Welsh voter who supported Brexit will have had their own reasons, and I have a lot of sympathy with what Leanne Wood said about what some of those reasons would be—a resistance to an establishment that people felt was ignoring them. I remember campaigning with Lee Waters in Llanelli and two young men saying to me, 'I can't get into this at all. This is posh English blokes shouting at each other. This doesn't feel as if it's anything to do with me.' That may very well be true, but I am convinced that none of those voters who voted for Brexit voted for drug shortages, unemployment, a hard border in Northern Ireland, visa requirements to visit our nearest neighbours and threats to environmental protection and our human rights. And all of those are real risks of a hard 'no deal' Brexit.
I want to refer today, Llywydd, to those people who in that referendum could not vote—71,500 young people, approximately, have reached the voting age in Wales since we voted to leave. That is not far short of the national majority in Wales for Brexit. Now, I do not mean to imply for a moment that all young people would have voted to remain, but we do know that young people were much less likely to support Brexit, and it's obvious that the impact of Wales leaving the European Union, especially if we do so without a deal, will have a much more profound effect on the lives of those young people than it will have on the lives of those of us who have already benefited from decades of EU membership, and may now be coming to the end, some of us, of our working lives.
There is evidence of much anger amongst young people about Brexit. I saw this when I was leading a national youth work charity. These young people have a right to be angry. Our generation is taking an ill-informed gamble with their futures, and we owe them the right to have a voice in determining that future, and to take part in a people's vote on the deal that is actually being offered.
I want to refer very briefly to the Government amendment, which invites us to look at the general election as a way of resolving this. Well, as Lynne Neagle has already said, I'm at a loss to see how that would work. There's no need to rehearse the division and chaos that is the Conservative Party's position on Brexit, but I'm afraid that Labour in Westminster is not much better. I follow politics pretty closely, and I have no idea what a Labour Westminster Government would do about Brexit. Would they renegotiate? Would they put on a referendum without the option to remain? Would they place a referendum with a potential option to remain if the deal was rejected? I suspect I don't know because they don't either, and I suspect that that depends on whether you believe Jeremy Corbyn, Keir Starmer or any of the other people who may be speaking. A general election cannot, sadly—and I wish this were not the case—get us out of this mess, as Lynne Neagle has said, and I suspect many other Members on the Labour benches know this.
We need a people's vote once the deal is known, and every single one of us in this Chamber and beyond who believe that the future for Wales is as a member of the European family need to be campaigning now for that people's vote, so that people can vote on what's really on offer and not on the pie in the sky that they were fed in 2016.
Lywydd, rhaid imi gyfaddef bod gennyf hanes o wrthsefyll canlyniadau refferenda pan deimlaf fod pobl wedi gwneud camgymeriad. Ymunais â Phlaid Cymru yn 1979 ar ôl i'r refferendwm ar ddatganoli gael ei cholli. Cymerodd 20 mlynedd inni wrthdroi canlyniad y refferendwm hwnnw. Nid wyf yn meddwl bod llawer o bobl—. [Torri ar draws.] Fe gymerodd 20 mlynedd, rwy'n rhoi hynny i David Rowlands. Cymerodd 20 mlynedd, ond ni allwn aros 20 mlynedd i edrych eto ar ganlyniad y refferendwm hwn. Mae Cymru ar fin cael ei llusgo dros glogwyn Brexit 'dim bargen' ac mae'r risgiau a wynebir gan y cymunedau gwledig a gynrychiolaf yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn hysbys iawn. Mae dyletswydd absoliwt gan y rheini ohonom sy'n gwybod y byddai hyn yn drychineb i'w wrthsefyll a rhoi realiti'r hyn y byddwn yn ei wynebu i bobl Cymru, os a phan fyddwn yn gadael, a beth fydd y cytundeb mewn gwirionedd.
Roedd y refferendwm gwreiddiol yn ddiffygiol iawn. Gwahoddwyd pobl i bleidleisio o blaid mwy o reolaeth. Yr hyn a welsom yn lle hynny yw cipio pŵer gan Lywodraeth Dorïaidd wrth iddi lusgo pwerau oddi ar Gymru yn ôl i San Steffan tra bo'r Llywodraeth Lafur yn sefyll o'r neilltu gan wneud ystumiau gwasgu dwylo. A gwahoddwyd pobl i bleidleisio dros biliynau o bunnoedd yn ychwanegol ar gyfer y GIG, ymhlith pethau eraill. Roedd yna bob math o bethau yr oeddem yn mynd i wario'r arian hwn arnynt—y ffermwyr, roeddem yn mynd i'w wario ar y gwasanaeth iechyd. Mawredd, dyma oedd y goeden arian hud onide? Yn lle hynny, fel y nododd Adam Price a Lynne Neagle ac eraill eisoes, mae Brexit eisoes yn costio miliynau o bunnoedd yr wythnos i ni a bydd biliynau o bunnoedd yn y Bil ysgaru, ac mae'r effaith bosibl ar economi Cymru yn hirdymor yn enbyd.
Bydd gan bob un a bleidleisiodd dros Brexit yng Nghymru eu rhesymau eu hunain dros wneud hynny, ac mae gennyf lawer o gydymdeimlad â'r hyn a ddywedodd Leanne Wood ynglŷn â beth fyddai rhai o'r rhesymau hynny—gwrthwynebiad i sefydliad y teimlai pobl ei fod yn eu hanwybyddu. Cofiaf ymgyrchu gyda Lee Waters yn Llanelli a dau ddyn ifanc yn dweud wrthyf, 'Ni allaf fynd yn rhan o hyn o gwbl. Saeson crand yn gweiddi ar ei gilydd yw hyn. Nid yw'n teimlo fel pe bai ganddo unrhyw beth i'w wneud â mi.' Efallai fod hynny'n wir, ond rwy'n argyhoeddedig nad oedd yr un o'r bobl a bleidleisiodd dros Brexit wedi pleidleisio dros brinder cyffuriau, dros ddiweithdra, dros ffin galed yng Ngogledd Iwerddon, dros ofynion fisa i ymweld â'n cymdogion agosaf a bygythiadau i ddiogelwch amgylcheddol a'n hawliau dynol. Ac mae'r rhain oll yn risgiau go iawn yn sgil Brexit caled 'dim bargen'.
Rwyf am gyfeirio heddiw, Lywydd, at y bobl na allent bleidleisio yn y refferendwm—tua 71,500 o bobl ifanc sydd wedi cyrraedd oedran pleidleisio yng Nghymru ers inni bleidleisio dros adael. Nid yw hynny ymhell o gyrraedd y mwyafrif cenedlaethol yng Nghymru dros Brexit. Nawr, nid wyf am awgrymu am eiliad y byddai'r holl bobl ifanc wedi pleidleisio dros aros, ond gwyddom fod pobl ifanc yn llawer llai tebygol o gefnogi Brexit, ac mae'n amlwg y bydd effaith Cymru'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn enwedig os ydym yn gwneud hynny heb gytundeb, yn llawer dyfnach ar fywydau'r bobl ifanc hynny nag ar fywydau'r rheini ohonom sydd eisoes wedi elwa o ddegawdau o aelodaeth o'r UE, ac a allai fod yn dod i ddiwedd ein bywydau gwaith, rai ohonom, bellach.
Ceir tystiolaeth fod llawer o ddicter ymhlith pobl ifanc ynglŷn â Brexit. Gwelais hyn pan oeddwn yn arwain elusen gwaith ieuenctid cenedlaethol. Mae gan y bobl ifanc hyn hawl i fod yn ddig. Mae ein cenhedlaeth ni'n mentro'n anwybodus â'u dyfodol, ac mae ganddynt hawl i gael llais yn y penderfyniad hwnnw ynglŷn â'r dyfodol, ac i gymryd rhan mewn bleidlais i'r bobl ar y fargen sy'n cael ei chynnig mewn gwirionedd.
Hoffwn gyfeirio'n fyr at welliant y Llywodraeth, sy'n ein gwahodd i edrych ar yr etholiad cyffredinol fel ffordd o ddatrys hyn. Wel, fel y dywedodd Lynne Neagle eisoes, ni allaf yn fy myw weld sut y byddai hynny'n gweithio. Nid oes angen ailadrodd y rhaniadau a'r anhrefn yn safbwynt y Blaid Geidwadol ar Brexit, ond mae arnaf ofn nad yw Llafur yn San Steffan fawr gwell. Rwy'n dilyn gwleidyddiaeth yn eithaf agos, ac nid oes syniad gennyf beth fyddai Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn ei wneud ynglŷn â Brexit. A fyddent yn ail-negodi? A fyddent yn cynnal refferendwm heb opsiwn i aros? A fyddent yn cynnal refferendwm gydag opsiwn posibl i aros pe bai'r fargen yn cael ei gwrthod? Rwy'n amau nad wyf yn gwybod am nad ydynt hwythau'n gwybod chwaith, ac rwy'n amau bod hynny'n dibynnu ar ba un a ydych yn credu Jeremy Corbyn, Keir Starmer neu unrhyw un o'r bobl eraill a allai fod yn siarad. Yn anffodus, ni all etholiad cyffredinol—a hoffwn pe na bai hyn yn wir—ein cael ni allan o'r llanastr hwn, fel y dywedodd Lynne Neagle, ac rwy'n tybio bod llawer o'r Aelodau eraill ar y meinciau Llafur yn gwybod hyn.
Mae angen pleidlais y bobl pan fydd hi'n hysbys beth yw'r cytundeb, ac mae angen i bob un ohonom yn y Siambr hon a thu hwnt sy'n credu mai bod yn aelod o'r teulu Ewropeaidd yw'r dyfodol i Gymru ymgyrchu yn awr dros y bleidlais honno i'r bobl, fel y gall pobl bleidleisio ar yr hyn sy'n cael ei gynnig go iawn ac nid y freuddwyd gwrach a fwydwyd iddynt yn 2016.
I absolutely acknowledge that people voted to leave the European Union in 2016. [Interruption.] I'm not ignoring them at all, but I don't think they voted to lose their jobs, and that is one of the consequences of crashing out of the European Union. I think that it was a very, very complicated issue, being put—. [Interruption.] No. It was a very complicated issue. Trying to put it to a referendum was—. You only have to remember how difficult it was on the doorstep to have a conversation that did not need to go on for half an hour, because it's such a complicated issue. The original disaster occurred when David Cameron decided to put this issue to a referendum as an alternative to having to put up with the split in the Conservative Party. But we are where we are, so we have to get on with the situation that we have.
There have been some benefits to the Brexit vote, and one of them is that it's lowered the value of the pound that has helped to secure our steel industry, so that is something we should all be grateful for. But that doesn't mean to say that crashing out of the European Union isn't something that nearly everybody in this Chamber would be appalled by, including, I hope, Paul Davies. So, I think that of course we need to secure the very best deal that we possibly can, and that's why we should support our Cabinet Secretary for Finance and the excellent work he's doing in the Joint Ministerial Committee to try and navigate some sort of rational behaviour by the UK Government in the way it's going to affect the devolution settlement. But I really think that we are deluding ourselves if we think that, as Members of this Chamber, we have any influence over what the UK Government is getting up to. They have far too big a problem themselves.
I feel some sympathy for Mrs May, who's had to spend two years trying to think of a way of squaring the circle in her own party, which means that, unfortunately, she hasn't had enough time to listen to what the EU-27 members have been saying really carefully. So, I do not understand—I cannot see how the UK parliamentary Conservative Party will unite behind whatever agreement Mrs May manages to achieve by way of agreement that doesn't contradict the commitments laid down in the Good Friday peace agreement. So, the only way she can avoid crashing out of the EU, which I'm sure she doesn't want to do, would be to rely on the parliamentary Labour Party and its six conditions for support. Now, I think Labour's demand for a general election is for the birds, because the Conservative Party is never going to vote for a general election before 2022, and therefore this people's vote, plebiscite, alternative referendum is actually the only way out of absolute political deadlock, which we have never seen in our lifetime, even though it may have occurred perhaps in the 1920s, 1930s.
So, we have to prepare for the possibility of some sort of referendum in order to have some resolution to the problem that is about to occur at the end of March next year—[Interruption.] It is not without risk. There is the possibility of civil unrest because passions are so high on this issue. So, those of us who are concerned about this need to do all we can between now and then to reach out to all those people who voted differently to the way that we wanted them to to ensure that—[Interruption.]—no—to ensure that we are able to have a civilised discourse on this matter on the issues that face us. I find it really difficult to understand how Welsh farmers voted to forgo 80 per cent of their income, which they got from the common agricultural policy, but it is a fact they did, so we all are to blame for not communicating clearly enough the consequences of the way we voted. People thought that this was just something we'd be able to reverse next time, just like with general elections, but we cannot—. This is a really, really serious issue. We cannot underestimate the possibility of conflict if we cannot resolve it by another means, and it seems to me that, in the absence of a general election, which I don't think will happen, some sort of plebiscite is the only way of resolving it.
Rwy'n cydnabod yn llwyr fod pobl wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd yn 2016. [Torri ar draws.] Nid wyf yn eu hanwybyddu o gwbl, ond nid wyf yn credu eu bod wedi pleidleisio dros golli eu swyddi, a dyna un o ganlyniadau gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Credaf ei fod yn fater cymhleth tu hwnt a gyflwynwyd—. [Torri ar draws.] Na. Roedd yn fater cymhleth iawn. Roedd ceisio'i roi mewn refferendwm—. Nid oes ond angen i chi gofio pa mor anodd oedd hi ar garreg y drws i gael sgwrs nad oedd angen iddi barhau am hanner awr oherwydd ei fod yn fater mor gymhleth. Digwyddodd y trychineb gwreiddiol pan benderfynodd David Cameron gynnal refferendwm ar y mater yn lle gorfod dioddef y rhaniad yn y Blaid Geidwadol. Ond rydym lle'r ydym, felly rhaid inni fwrw ymlaen â'r sefyllfa sydd gennym.
Cafwyd rhai manteision i bleidlais Brexit, ac un ohonynt yw ei bod wedi gostwng gwerth y bunt gan helpu i ddiogelu ein diwydiant dur, felly mae hynny'n rhywbeth y dylem i gyd fod yn ddiolchgar amdano. Ond nid yw hynny'n golygu nad yw gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn rhywbeth y byddai bron bawb yn y Siambr hon yn ei ystyried yn gwbl annerbyniol, gan gynnwys Paul Davies gobeithio. Felly, credaf fod angen inni sicrhau'r fargen orau a allwn wrth gwrs, a dyna pam y dylem gefnogi ein Hysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r gwaith rhagorol y mae'n ei wneud yng Nghyd-bwyllgor y Gweinidogion i geisio llywio rhyw fath o ymddygiad rhesymegol gan Lywodraeth y DU yn y ffordd y mae'n mynd i effeithio ar y setliad datganoli. Ond rwy'n credu o ddifrif ein bod yn twyllo ein hunain os credwn, fel Aelodau o'r Siambr hon, fod gennym unrhyw ddylanwad dros yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Mae ganddynt broblem rhy fawr eu hunain.
Mae gennyf beth cydymdeimlad â Mrs May, sydd wedi gorfod treulio dwy flynedd yn ceisio meddwl am ffordd o sgwario'r cylch yn ei phlaid ei hun, sy'n golygu, yn anffodus, nad yw hi wedi cael digon o amser i wrando'n ofalus iawn ar yr hyn y mae 27 aelod yr UE yn ei ddweud. Felly, nid wyf yn deall—ni allaf weld sut y bydd Plaid Geidwadol seneddol y DU yn uno y tu ôl i ba fargen bynnag y bydd Mrs May yn llwyddo i'w tharo drwy gyfrwng cytundeb nad yw'n gwrth-ddweud yr ymrwymiadau a nodwyd yng nghytundeb heddwch Dydd Gwener y Groglith. Felly, yr unig ffordd y gall osgoi gadael yr UE heb gytundeb o gwbl, ac rwy'n siŵr nad yw am wneud hynny, fyddai dibynnu ar y Blaid Lafur seneddol a'i chwe amod cefnogaeth. Nawr, rwy'n credu bod galwad y Blaid Lafur am etholiad cyffredinol yn gwbl ofer, gan nad yw'r Blaid Geidwadol byth yn mynd i bleidleisio dros gynnal etholiad cyffredinol cyn 2022, ac felly pleidlais y bobl, gwerinbleidlais, refferendwm arall yw'r unig ffordd allan o sefyllfa wleidyddol gwbl ddiddatrys, na welsom mo'i thebyg erioed yn ystod ein hoes ni, er ei fod wedi digwydd o bosibl yn y 1920au, 1930s.
Felly, rhaid inni baratoi ar gyfer y posibilrwydd o ryw fath o refferendwm er mwyn cael rhyw fath o ateb i'r broblem sydd ar fin digwydd ddiwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf—[Torri ar draws.] Nid yw heb risg. Ceir y posibilrwydd o anghydfod sifil oherwydd teimladau dyfnion pobl ynglŷn â'r mater hwn. Felly, mae angen i'r rheini ohonom sy'n poeni am hyn wneud popeth yn ein gallu rhwng nawr a'r adeg honno i estyn allan at yr holl bobl a bleidleisiodd mewn ffordd wahanol i'r ffordd yr oeddem eisiau iddynt ei wneud er mwyn sicrhau bod—[Torri ar draws.]—na—i sicrhau ein bod yn gallu cael trafodaeth wâr ar y mater hwn, ar y materion sy'n ein hwynebu. Rwy'n ei chael hi'n anodd iawn deall sut y pleidleisiodd ffermwyr Cymru i ymwrthod ag 80 y cant o'u hincwm, a ddôi iddynt o'r polisi amaethyddol cyffredin, ond mae'n ffaith eu bod wedi gwneud hynny, felly mae bai ar bawb ohonom am beidio â chyfathrebu'n ddigon clir beth fyddai canlyniadau'r ffordd y byddem yn pleidleisio. Roedd pobl yn meddwl bod hyn yn rhywbeth y byddem yn gallu ei wrthdroi y tro nesaf, fel gydag etholiadau cyffredinol, ond ni allwn wneud hynny—. Mae'n broblem wirioneddol ddifrifol. Ni allwn ddiystyru'r posibilrwydd o wrthdaro os na ellir ei ddatrys drwy ddull arall, ac yn absenoldeb etholiad cyffredinol, ac nid wyf yn credu y bydd hynny'n digwydd, mae'n ymddangos i mi mai rhyw fath o werinbleidlais yw'r unig ffordd o ddatrys hyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Well, I find myself disagreeing with most of my Labour colleagues and Plaid Cymru colleagues and sadly find myself almost agreeing with the Conservatives and with UKIP, because I think it was a relatively simple matter, and I think most people were completely clear about what they did vote for. Those who voted to leave the European Union clearly voted because they were assured that we would not leave the single market. Daniel Hannan, the Tory MEP, often described as the Brexit of—
Wel, caf fy hun yn anghytuno gyda'r rhan fwyaf o fy nghyd-Aelodau Llafur a fy nghyd-Aelodau Plaid Cymru ac yn anffodus, bron nad wyf yn cytuno gyda'r Ceidwadwyr ac UKIP, oherwydd credaf ei fod yn fater cymharol syml, a chredaf fod y rhan fwyaf o bobl yn hollol glir dros beth roeddent yn pleidleisio. Roedd y rhai a bleidleisiodd dros adael yr Undeb Ewropeaidd yn amlwg yn gwneud hynny oherwydd eu bod wedi cael sicrwydd na fyddem yn gadael y farchnad sengl. Dywedodd Daniel Hannan, yr ASE Torïaidd, a ddisgrifir yn aml fel—
Neil Hamilton a gododd—
Neil Hamilton rose—
Please, please sit—
Eisteddwch os gwelwch yn dda—
I gave way to you.
Fe ildiais i chi.
I will take an intervention when I've actually made a few more points, okay? So, don't jump in; hold your horses.
What he said was:
'Absolutely nobody is talking about threatening our place in the single market.'
And Owen Paterson, Tory MP, prominent campaigner for Vote Leave, also said,
'Only a madman would actually leave the market.'
So, people were clear on that. They also said—we had the bit of racism that UKIP and the Tories introduced into this—'Turkey is going to join the EU and millions of people will flock to the UK.' Where are we? All negotiations with Turkey are suspended on human rights grounds and there is absolutely no prospect of that happening. That actually was probably the most disgraceful part of the whole campaign, because it introduced a racist element built on a lie, and it was a disgrace.
The other thing that people have voted for, quite simply, was because they knew that a free trade deal with the EU, as they were assured by Liam Fox, would be the easiest thing in human history. This is what Liam Fox said, that the free trade agreement that we will have to do with the European Union should be
'one of the easiest in human history'.
And they were also assured, it was very clear, that we would be saving for the NHS £350 million a week. It sounds like a very, very good offer. They also said that we would protect workers' rights, there'd be no problem with workers' rights. Well, we now have a Brexit Secretary, Dominic Raab, who has described workers' rights as 'obstacles to British business' and UK workers as the 'worst idlers in the world'. Last week, at Tory party conference, he said absolutely nothing about the protection of workers' rights. And we were also assured that Wales would not lose a penny, we'd be better off, in fact—we'd not only not lose a penny, we'd probably have a few more pennies—and yet Theresa May has refused at every stage to give that guarantee. It would be so easy—[Interruption.] Yes, I'll take an intervention.
Fe dderbyniaf ymyriad pan fyddaf wedi gwneud ychydig mwy o bwyntiau, iawn? Felly, peidiwch â neidio i mewn; arhoswch am funud.
Fe ddywedodd hyn:
Nid oes neb o gwbl yn siarad am fygwth ein lle yn y farchnad sengl.
A dywedodd Owen Paterson hefyd, AS Torïaidd, ymgyrchydd amlwg dros y bleidlais i adael,
Dim ond gwallgofddyn fyddai'n gadael y farchnad mewn gwirionedd.
Felly, roedd pobl yn glir ynglŷn â hynny. Roeddent hefyd yn dweud—cawsom y tamaid bach o hiliaeth a gyflwynodd UKIP a'r Torïaid i mewn i hyn—'Mae Twrci'n mynd i ymuno â'r UE a bydd miliynau o bobl yn heidio i'r DU.' Ble rydym ni? Mae'r holl drafodaethau â Thwrci wedi cael eu hatal ar sail hawliau dynol ac nid oes unrhyw obaith o gwbl y bydd hynny'n digwydd. Dyna mae'n debyg oedd y rhan fwyaf gwarthus o'r holl ymgyrch, oherwydd cyflwynodd elfen o hiliaeth wedi'i hadeiladu ar gelwydd, ac roedd hynny'n warthus.
Y rheswm arall y pleidleisiodd pobl drosto, yn syml, oedd am eu bod yn gwybod mai cael cytundeb masnach rydd gyda'r UE, fel y cawsant eu sicrhau gan Liam Fox, fyddai'r peth hawsaf yn hanes y ddynoliaeth. Dyma a ddywedodd Liam Fox, y dylai'r cytundeb masnach rydd y bydd yn rhaid inni ei wneud gyda'r Undeb Ewropeaidd fod
yn un o'r rhai hawsaf i'w gael yn hanes y ddynoliaeth.
A chawsant sicrwydd hefyd, yn amlwg iawn, y byddem yn arbed £350 miliwn yr wythnos i'r GIG. Mae'n swnio fel cynnig da iawn. Roeddent hefyd yn dweud y byddem yn amddiffyn hawliau gweithwyr, na fyddai unrhyw broblem gyda hawliau gweithwyr. Wel, bellach mae gennym Ysgrifennydd Brexit, Dominic Raab, sydd wedi disgrifio hawliau gweithwyr fel 'rhwystrau i fusnesau Prydain' a gweithwyr y DU fel 'y segurwyr gwaethaf yn y byd'. Yr wythnos diwethaf, yng nghynhadledd y Blaid Dorïaidd, nid ddywedodd air o gwbl am amddiffyn hawliau gweithwyr. A hefyd cawsom sicrwydd na fyddai Cymru'n colli ceiniog, y byddem yn well ein byd, mewn gwirionedd—nid yn unig na fyddem yn colli ceiniog, mae'n debyg y byddai gennym ychydig mwy o geiniogau—ac eto mae Theresa May wedi gwrthod rhoi'r sicrwydd hwnnw ar bob cam. Byddai mor hawdd—[Torri ar draws.] Iawn, fe gymeraf ymyriad.
I campaigned hard for us to remain in the EU, and I will join the campaign to get us back in the day after Brexit becomes a reality, because that's when a democratic response is possible. Public opinion has not shifted at all in the time since the vote, and all these arguments have been rehearsed repeatedly. People still stick to the judgment they made in that referendum.
Ymgyrchais yn frwd dros aros yn yr UE, a byddaf yn ymuno â'r ymgyrch i'n cael yn ôl i mewn y diwrnod ar ôl i Brexit ddod yn realiti, oherwydd dyna pryd y mae ymateb democrataidd yn bosibl. Nid yw'r farn gyhoeddus wedi newid o gwbl yn yr amser ers y bleidlais, a chafodd yr holl ddadleuon hyn eu hailadrodd dro ar ôl tro. Mae pobl yn dal i lynu at y farn a oedd ganddynt yn y refferendwm.
Well, I think you've actually made the point for a people's vote, because the only way of testing that comment—which I disagree with—would be by actually putting it to the people. Because I think what you actually have is that people did know what they were voting for, but what is clearly happening now is that is unravelling and it is completely clear that every promise that enabled people to vote to actually leave the EU is now unravelling, and that is why we get to a situation where there has to be a vote in Parliament, first of all, on Theresa May's deal. And the reason I asked the question earlier is because of this: if Theresa May cannot honour the promises that were made in the deal, then that deal has to be voted down and there has to be then a decision, ultimately, by the people. Now, I think the people's vote is actually a badge, and it is showing—. It is a badge that is reflecting people's attitudes to the fact that they were sold a pup. They were defrauded during the referendum.
The reason why I think it's going to be a general election, and the reason why Keir Starmer's and Jeremy Corbyn's position is right, is because the most likely outcome is going to be a general election, because we cannot, probably, have a people's vote before we actually come out of the EU, because, in order to introduce legislation, the time for that legislation to go through—. If Theresa May were to have to introduce legislation for a referendum now, that would be, effectively, a vote of no confidence and we would have a general election. And I think the position that has been adopted by Keir Starmer, and I think the position adopted by Jeremy Corbyn, is absolutely right. It has given the Tories the right to negotiate. They have failed in those negotiations, that is quite clear, and, ultimately, there is a need to have a new mandate. As Jeremy Corbyn said at the Labour Party conference:
'We will vote against any reduction in rights, standards or protections and oppose a deregulatory race-to-the-bottom.'
So, let me say to the country: Labour will vote against the Chequers plan—as, apparently, I think, half the Tory party conference is going to vote against it anyway—and whatever is left of it, and oppose leaving the EU with no deal. It is inconceivable that we should crash out of Europe with no deal. That would be a national disaster. That is why, if Parliament votes down a Tory deal, or the Government fails to reach any deal at all, we would press for a general election. Failing that, all options are on the table. The likely outcome is a general election. The likely outcome of that general election is that Labour will win, that Labour will either negotiate on the six principles—and, failing that, there will be a referendum for people to actually decide whether they want to stay in the EU or whether they want to leave the EU again.
Wel, rwy'n credu eich bod wedi gwneud y pwynt o blaid pleidlais y bobl, oherwydd mai'r unig ffordd o brofi'r sylw hwnnw—sylw rwy'n anghytuno ag ef—fyddai drwy ei roi i'r bobl ei benderfynu mewn gwirionedd. Oherwydd credaf mai'r hyn sydd gennych yw nad oedd pobl yn gwybod dros beth roeddent yn pleidleisio, ond mae'n amlwg mai'r hyn sy'n digwydd yn awr yw ei fod yn dadfeilio ac mae'n gwbl amlwg fod pob addewid a alluogodd pobl i bleidleisio dros adael yr UE yn dadfeilio bellach, a dyna pam fod yn rhaid inni gyrraedd sefyllfa lle mae'n rhaid cael pleidlais yn y Senedd yn gyntaf oll ar gytundeb Theresa May. A'r rheswm pam y gofynnais y cwestiwn yn gynharach yw hyn: os na all Theresa May gyflawni'r addewidion a wnaethpwyd yn y cytundeb, yna rhaid pleidleisio yn erbyn y cytundeb a rhaid cael penderfyniad wedyn, yn y pen draw, gan y bobl. Nawr, rwy'n credu mai bathodyn yw pleidlais y bobl mewn gwirionedd, ac mae'n dangos—. Mae'n fathodyn sy'n adlewyrchu agweddau pobl at y ffaith eu bod wedi cael eu twyllo. Cawsant eu twyllo yn ystod y refferendwm.
Y rheswm pam y credaf mai etholiad cyffredinol fydd hi, a'r rheswm pam y mae safbwynt Keir Starmer a Jeremy Corbyn yn gywir, yw oherwydd mai'r canlyniad mwyaf tebygol fydd etholiad cyffredinol, oherwydd yn ôl pob tebyg, ni allwn gael pleidlais y bobl cyn inni ddod allan o'r UE mewn gwirionedd, oherwydd er mwyn cyflwyno deddfwriaeth, bydd yr amser i'r ddeddfwriaeth honno fynd drwodd—. Pe bai Theresa May yn gorfod cyflwyno deddfwriaeth ar gyfer refferendwm yn awr, i bob pwrpas byddai hynny'n bleidlais o ddiffyg hyder a byddem yn cael etholiad cyffredinol. Ac rwy'n credu bod y safbwynt a fabwysiadwyd gan Keir Starmer a'r safbwynt a fabwysiadwyd gan Jeremy Corbyn yn hollol gywir. Mae wedi rhoi'r hawl i'r Torïaid negodi. Maent wedi methu yn y negodiadau hynny, mae hynny'n eithaf amlwg, ac yn y pen draw, mae angen mandad newydd. Fel y dywedodd Jeremy Corbyn yng nghynhadledd y Blaid Lafur:
Byddwn yn pleidleisio yn erbyn unrhyw leihad o ran hawliau, safonau neu amddiffyniadau ac yn gwrthwynebu ras ddadreoleiddio i'r gwaelod.
Felly, gadewch imi ddweud wrth y wlad: bydd Llafur yn pleidleisio yn erbyn cynllun Chequers—fel y bydd hanner cynhadledd y Blaid Dorïaidd yn pleidleisio yn ei erbyn beth bynnag—a beth bynnag a fydd ar ôl ohono, ac yn gwrthwynebu gadael yr UE heb unrhyw gytundeb. Mae'n annirnadwy ein bod yn gadael Ewrop heb unrhyw gytundeb. Byddai hynny'n drychineb cenedlaethol. Dyna pam, os yw'r Senedd yn pleidleisio yn erbyn cytundeb Torïaidd, neu os yw'r Llywodraeth yn methu dod i gytundeb o gwbl, byddem yn pwyso am etholiad cyffredinol. Yn niffyg hynny, mae pob opsiwn ar y bwrdd. Y canlyniad tebygol yw etholiad cyffredinol. Canlyniad tebygol yr etholiad cyffredinol hwnnw yw y bydd Llafur yn ennill, a bydd Llafur naill ai'n negodi ar sail y chwe egwyddor—ac yn niffyg hynny, cynhelir refferendwm i bobl benderfynu a ydynt am aros yn yr UE neu a ydynt am adael yr UE eto.
Can I now call—[Interruption.] Thank you. Can I now call on the First Minister, Carwyn Jones?
A gaf fi alw yn awr ar—[Torri ar draws.] Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones?
Thank you, Dirprwy Lywydd. Many of the arguments that have been rehearsed on the floor this afternoon have been rehearsed before and, indeed, were rehearsed two years ago. It's right to say that there was a referendum two years ago and people voted in a particular way, and I've always been very cautious in giving, or appearing to give, the impression that that referendum should be overturned at the drop of a hat, because that's exactly what the Conservatives did in 1997. That was their argument. They said, 'Well, I'm sorry, there was an Assembly referendum in 1997', and for eight years they kept a policy of calling for a second referendum. It seems to me that the Conservatives only accept the results of referendums that they agree with. So, I don't think that is a point that is well made by the Conservative benches.
I don't think there can be, personally, a referendum on the very same question and the very same circumstances, but that's not the case here. As I've said many times in this Chamber, people were asked two years ago to vote for an idea—not a plan, an idea. When we had our referendums here in 1997 and 2011, people could, if they wanted to, look at a document that would tell them exactly what would happen if they voted 'yes'. That wasn't available to them in 2016. Surely, then, people have the right, having taken a decision, to be able to shape that decision. Otherwise, it is the most arrogant and elitist argument to say to people, 'You've taken a decision; now it's all out of your hands.' That's not democracy.
Now, we've heard many times in this Chamber the claims that have been made. We know that there's no £350 million a week for health—that was nonsense; it's been accepted that way. We know that there are no trade deals—none have been negotiated—we know the ports aren't ready, we know the German car manufacturers haven't stepped in to force a deal, and we know that the EU has not fallen apart as a result of Brexit. Now, I don't want to dwell too much on rehearsing those arguments apart from to say this: the argument that is now put forward by Brexiteers is— where they are challenged on facts, where businesses say, 'This is bad for us; "no deal" is bad for us', the response is, 'You don't have confidence in this country.' People deserve evidence; they don't deserve guff.
Secondly, we can see an emerging theme from the Brexiteers that says this: 'Well, if Brexit doesn't work out, it's the fault of the remainers and not our fault.' A stab-in-the-back theory, actually, I think, is beginning to develop here—you know, 'We threw the brick through the window; you're trying to put it back together, but we disagree with the way you're trying to do it.' That is the Brexiteers' argument, as I see it. I don't accept what is said by Neil Hamilton, that people consciously decided to take a view about the customs union and the single market, and why? Because you can be in both without being in the EU. You can be in the customs union without being in the EU; you can play a full part in the single market without being in the EU—[Interruption.] Of course.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Mae nifer o'r dadleuon a ailadroddwyd ar y llawr y prynhawn yma wedi eu hailadrodd o'r blaen ac yn wir, cawsant eu lleisio ddwy flynedd yn ôl. Mae'n iawn i ddweud y cafwyd refferendwm ddwy flynedd yn ôl a phleidleisiodd pobl mewn ffordd benodol, ac rwyf wedi bod yn ofalus iawn bob amser rhag rhoi, neu gael fy ngweld yn rhoi'r argraff y dylai'r refferendwm fod wedi cael ei wrthdroi ar chwarae bach, oherwydd dyna'n union a wnaeth y Ceidwadwyr yn 1997. Dyna oedd eu dadl. Roeddent yn dweud, 'Wel, mae'n ddrwg gennym, roedd yna refferendwm Cynulliad yn 1997', ac am wyth mlynedd fe gadwyd polisi o alw am ail refferendwm. Ymddengys i mi nad yw'r Ceidwadwyr ond yn derbyn canlyniadau refferenda y maent yn cytuno â hwy. Felly, nid wyf yn meddwl fod hwnnw'n bwynt a wnaethpwyd yn dda gan feinciau'r Ceidwadwyr.
Yn bersonol, ni chredaf y gellid cael refferendwm ar yr un cwestiwn a'r un amgylchiadau'n union, ond nid dyna sydd gennym yma. Fel y dywedais droeon yn y Siambr hon, gofynnwyd i'r bobl bleidleisio am syniad ddwy flynedd yn ôl—nid cynllun, ond syniad. Pan gawsom ein refferenda yma yn 1997 a 2011, os oeddent eisiau, gallai pobl edrych ar y ddogfen a fyddai'n dweud wrthynt yn union beth fyddai'n digwydd pe baent yn pleidleisio 'ie'. Nid oedd hynny ar gael iddynt yn 2016. Yn sicr, felly, mae gan bobl hawl, ar ôl gwneud penderfyniad, i ddylanwadu ar y penderfyniad hwnnw. Fel arall, mae'n ddadl haerllug ac elitaidd iawn i ddweud wrth bobl, 'Rydych chi wedi gwneud penderfyniad; mae'r cyfan allan o'ch dwylo yn awr.' Nid democratiaeth yw hynny.
Nawr, droeon yn y Siambr hon fe glywsom yr honiadau a wnaethpwyd. Rydym yn gwybod nad oes £350 miliwn yr wythnos ar gyfer iechyd—roedd hynny'n nonsens; mae hynny wedi'i dderbyn. Rydym yn gwybod nad oes unrhyw gytundebau masnach—ni chawsant eu negodi—rydym yn gwybod nad yw'r porthladdoedd yn barod, rydym yn gwybod nad yw cynhyrchwyr ceir yr Almaen wedi camu i mewn i orfodi cytundeb, ac rydym yn gwybod nad yw'r UE wedi chwalu o ganlyniad i Brexit. Nawr, nid wyf am oedi gormod yn ailadrodd y dadleuon hynny heblaw i ddweud hyn: yn y ddadl sy'n cael ei chyflwyno yn awr gan bobl Brexit—pan gânt eu herio ar ffeithiau, pan fo busnesau'n dweud, 'Mae hyn yn ddrwg i ni; mae "dim bargen" yn ddrwg i ni,' yr ymateb yw, 'Nid oes gennych hyder yn y wlad hon.' Mae pobl yn haeddu tystiolaeth; nid ydynt yn haeddu nonsens.
Yn ail, gallwn weld thema sy'n dod i'r amlwg gan bobl Brexit sy'n dweud hyn: 'Wel, os na fydd Brexit yn gweithio, bai'r rhai a oedd am aros fydd hynny nid ein bai ni.' Mae damcaniaeth cyllell yn y cefn yn dechrau datblygu yma—wyddoch chi, 'Ni a daflodd y fricsen drwy'r ffenestr; rydych chi'n ceisio ei rhoi yn ôl at ei gilydd, ond rydym yn anghytuno â'r ffordd yr ydych yn ceisio gwneud hynny.' Dyna ddadl pobl Brexit, hyd y gwelaf. Nid wyf yn derbyn yr hyn a ddywedodd Neil Hamilton, fod pobl wedi penderfynu'n ymwybodol eu bod yn arddel safbwynt am yr undeb tollau a'r farchnad sengl, a pham? Oherwydd ni allwch fod yn y ddau heb fod yn yr UE. Gallwch fod mewn undeb tollau heb fod yn yr UE; gallwch chwarae rhan lawn yn y farchnad sengl heb fod yn yr UE—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
In the course of my speech, I read out from the document that the Government sent to every single household in the country, and it explicitly states in here, in effect, that we would be leaving the single market:
'Losing our full access to the EU's Single Market would make exporting to Europe harder and increase costs.'
There were arguments on both sides. We've heard a load of them today, rehearsed once again. Ultimately, in the jangling of campaign, people make up their minds how to vote, as they do in a general election. We can't re-run a general election every year—well, we could do, but that would not be sensible—why should we do it on this?
Yn ystod fy araith, darllenais o'r ddogfen a anfonodd y Llywodraeth at bob aelwyd yn y wlad, ac mae'n dweud yn glir yma, i bob pwrpas, y byddem yn gadael y farchnad sengl ac y byddai:
colli mynediad llawn at Farchnad Sengl yr UE yn gwneud allforio i Ewrop yn anos ac yn cynyddu costau.
Cafwyd dadleuon ar y ddwy ochr. Clywsom lwyth ohonynt heddiw, wedi'u hailadrodd unwaith eto. Yn y pen draw, yng nghlochdar yr ymgyrch, mae pobl yn penderfynu drostynt eu hunain sut i bleidleisio, fel y gwnânt mewn etholiad cyffredinol. Ni allwn ail-gynnal etholiad cyffredinol bob blwyddyn—Wel, gallem ei wneud, ond ni fyddai hynny'n gwneud synnnwyr—pam y dylem ei wneud ar hyn?
The point is this, isn't it? On the Brexiteers' side, repeated claims were made that everything would be fine, there would be a free trade deal and there wouldn't be a 'no deal'. Well, that was just wrong, wasn't it? We all see that. Nobody said two years ago—no-one in UKIP; Nigel Farrage didn't say it; the Brexiteers on the Conservative side didn't say it; the Brexiteers on my own side didn't say it, in my own party—no-one said, 'Well, if we crash out, there'll be a "no deal" and it doesn't matter.' It was always about a free trade agreement, and Norway was the example that was given. There are people in this Chamber, actually, who said that Norway was the example that the UK should follow. I think there's merit in that, although the model isn't exactly right as far as we are concerned. The reality is that the EU is a political project, but then so is the UK. Every nation state, every sovereign state, is a political project and we have to bear that in mind.
But I want to turn, if I could, my attention to an issue that I first raised in this Chamber years ago—one that is trying to be dismissed, but is, in fact, at the very heart of Brexit and the Brexit negotiations, and that's the situation in Ireland. In 1995, the end of the Troubles was being seen by people there. When the Good Friday agreement was signed in 1998, it brought to an end not 25 years of trouble, not 100 years of trouble, but 300 years of on and off war. That's what it brought to an end. People were told, 'You will be able, now, to share an identity; the border will be porous and it won't make a difference anymore, because we're all part of the EU.' That, now, is in grave danger. And yet the response of Brexiteers is to say—Jacob Rees-Mogg has said it; Boris Johnson has said it—that it doesn't matter; that, somehow, it is the tail wagging the dog. Well, in reality, it is absolutely crucial. Because, let me tell Members—and I'll tell Neil Hamilton this—more than 3,000 people died between 1969 and 1994. People on both sides were killed because of their religion. You could not walk the streets in certain parts of the city without putting your life in danger. A helicopter was in the air all day. When you crossed the border, you went through a security point. There were roadblocks all around the city of Belfast. The situation in Northern Ireland was dire: people were killed who were driving taxis because they drove for the wrong firm; people were killed when bombs were placed, as we know, at Enniskillen; people were killed in pubs because they happened to be the wrong religion in the wrong pub. And here we have people saying, 'It doesn't matter; it doesn't matter.' Say that to my wife's family. And you say that to the people of Northern Ireland who went through all that mayhem for many, many years, and say to them, 'It doesn't matter about Northern Ireland'.
Because, remember, the UK is not even 100 years old—not even 100 years old. The UK only came into existence when the Irish Free State was set up under its current borders. I say to Members in this Chamber now: I have seen what conflict looks like in Northern Ireland, and I have seen what peace brings. I saw the prosperity that peace brought. I saw the barriers coming down. I saw people being able to walk the streets without fear of being kidnapped or murdered. We play around with that peace agreement at our peril; it is not something that you play games with, and it is not something that can be dismissed as a result of the Brexit negotiations. Brexit has to take into account that there exists on the island of Ireland a border that's been fought over, where people have died, and a border that in 1998 was an issue that was settled with a peaceful outcome. That is now under threat.
So, yes, there are arguments in this Chamber that have been rehearsed many times before. I'm not seeking to rehearse them and I'm not seeking to say, 'Well, you know, the result was wrong two years ago', because those arguments have already been made, but we do not play with people's lives, and we do not ignore the fact that peace was brought to the island of Ireland because—true—of the efforts of the UK and Irish Governments, but because of the efforts of the EU as well.
With the stakes being so high, I can't see what objection anybody would surely have that, if the political process fails, if Parliament can't agree, if there's an election and there's an inconclusive result, the people are then asked the question, 'What do you now think? You know what the circumstances are, you know what the stakes are—what do you want to do?' And that's democracy.
Y pwynt yw hyn, ynte? Ar ochr pobl Brexit, gwnaethpwyd honiadau mynych y byddai popeth yn iawn, y byddai cytundeb masnach rydd ac na fyddai sefyllfa 'dim bargen'. Wel, roedd hynny'n anghywir, onid oedd? Mae pawb ohonom yn gweld hynny. Ni ddywedodd neb ddwy flynedd yn ôl—neb yn UKIP; ni ddywedodd Nigel Farrage hyn, na phobl Brexit ar ochr y Ceidwadwyr; ni chafodd ei ddweud gan bobl Brexit ar fy ochr fy hun, yn fy mhlaid fy hun—ni ddywedodd neb, 'Wel, os ydym yn gadael heb gytundeb, bydd yn fater o "ddim bargen" a pha ots.' Roedd yn ymwneud bob amser â chytundeb masnach rydd, a Norwy oedd yr enghraifft a roddwyd. Dywedodd rhai pobl yn y Siambr, mewn gwirionedd, mai Norwy yw'r esiampl y dylai'r DU ei dilyn. Credaf fod i hynny ei rinwedd, er nad yw'r model yn union fel y dylai fod o'm rhan ninnau. Y realiti yw mai prosiect gwleidyddol yw'r UE, ond dyna hefyd yw'r DU. Mae pob cenedl-wladwriaeth, pob gwladwriaeth sofran, yn brosiect gwleidyddol a rhaid inni gadw hynny mewn cof.
Ond rwyf am droi fy sylw at fater a godais yn y Siambr hon gyntaf flynyddoedd yn ôl, os caf—un sy'n ceisio cael ei ddiystyru, ond sydd mewn gwirionedd yn ganolog i Brexit a'r negodiadau Brexit, sef y sefyllfa yn Iwerddon. Yn 1995, gwelodd y bobl yno ddiwedd ar y Trafferthion. Pan lofnodwyd cytundeb Dydd Gwener y Groglith yn 1998, rhoddodd ddiwedd ar, nid 25 mlynedd o drafferthion, nid 100 mlynedd o drafferthion, ond 300 o flynyddoedd o ryfel achlysurol. Dyna y llwyddodd i roi diwedd arno. Dywedwyd wrth bobl, 'Yn awr, fe fyddwch yn gallu rhannu hunaniaeth; bydd y ffin yn dyllog ac ni fydd yn gwneud gwahaniaeth mwyach, oherwydd rydym oll yn rhan o'r UE.' Mae hynny mewn perygl dirfawr yn awr. Ac eto ymateb pobl Brexit yw dweud—mae Jacob Rees-Mogg wedi'i ddweud; mae Boris Johnson wedi'i ddweud—nad oes ots; mai'r gynffon yn siglo'r ci yw hyn rywsut. Wel, mewn gwirionedd, mae'n gwbl hanfodol. Oherwydd, gadewch imi ddweud wrth yr Aelodau—ac fe ddywedaf hyn wrth Neil Hamilton—bu farw mwy na 3,000 o bobl rhwng 1969 a 1994. Cafodd pobl ar y ddwy ochr eu lladd oherwydd eu crefydd. Ni allech gerdded y strydoedd mewn rhai rhannau o'r ddinas heb roi eich bywyd mewn perygl. Roedd hofrennydd yn yr awyr drwy'r dydd. Pan oeddech yn croesi'r ffin, byddech yn mynd drwy bwynt diogelwch. Roedd rhwystrau ffyrdd yr holl ffordd o gwmpas dinas Belfast. Roedd y sefyllfa yng Ngogledd Iwerddon yn enbyd: lladdwyd pobl a oedd yn gyrru tacsis am eu bod yn gyrru ar ran y cwmni anghywir; lladdwyd pobl pan osodwyd bomiau, fel y gwyddom, yn Enniskillen; lladdwyd pobl mewn tafarnau oherwydd eu bod yn digwydd bod yn y grefydd anghywir yn y dafarn anghywir. Ac yma mae gennym bobl yn dweud, 'Nid yw'n bwysig; nid yw'n bwysig.' Dywedwch hynny wrth deulu fy ngwraig. Ac rydych yn dweud hynny wrth bobl Gogledd Iwerddon a aeth drwy'r holl anhrefn hwnnw am nifer fawr iawn o flynyddoedd, ac yn dweud wrthynt, 'Does dim ots am Ogledd Iwerddon'.
Oherwydd, cofiwch, nid yw'r DU yn 100 mlwydd oed hyd yn oed—nid yw'n 100 mlwydd oed hyd yn oed. Ni ddaeth y DU i fodolaeth tan i Wladwriaeth Rydd Iwerddon gael ei sefydlu o fewn ei ffiniau presennol. Rwy'n dweud wrth yr Aelodau yn y Siambr hon yn awr: rwyf wedi gweld sut beth yw gwrthdaro yng Ngogledd Iwerddon, ac rwyf wedi gweld beth y mae heddwch wedi'i sicrhau. Gwelais y ffyniant a ddaeth yn sgil yr heddwch. Gwelais y rhwystrau'n dod i lawr. Gwelais bobl yn gallu cerdded ar hyd y strydoedd heb ofni cael eu herwgipio neu eu llofruddio. Gwae inni chwarae o gwmpas gyda'r cytundeb heddwch hwnnw; nid yw'n rhywbeth i chi chwarae gemau ag ef, ac nid yw'n rhywbeth y gellir ei ddiystyru yn sgil trafodaethau Brexit. Rhaid i Brexit ystyried bod ffin yr ymladdwyd drosti ar ynys Iwerddon, ffin lle mae pobl wedi marw, a ffin a oedd yn broblem a gafodd ei datrys yn 1998 gyda chanlyniad heddychlon. Mae hynny bellach o dan fygythiad.
Felly, oes, mae yna ddadleuon yn y Siambr hon sydd wedi cael eu hailadrodd droeon o'r blaen. Nid wyf eisiau eu hailadrodd ac nid wyf yn ceisio dweud, 'Wel, wyddoch chi, roedd y canlyniad yn anghywir ddwy flynedd yn ôl', oherwydd mae'r dadleuon hynny eisoes wedi'u gwneud, ond nid ydym yn chwarae â bywydau pobl, ac nid ydym yn anwybyddu'r ffaith fod heddwch wedi'i ennill ar ynys Iwerddon o ganlyniad—mae'n wir—i ymdrechion Llywodraethau'r DU ac Iwerddon, ond o ganlyniad i ymdrechion yr UE yn ogystal.
Gyda chymaint yn y fantol, ni allaf weld pa wrthwynebiad a fyddai gan neb, os yw'r broses wleidyddol yn methu, os na all y Senedd gytuno, os ceir etholiad a bod y canlyniad yn amhendant, i ofyn y cwestiwn i bobl wedyn, 'Beth a gredwch erbyn hyn? Fe wyddoch beth yw'r amgylchiadau, fe wyddoch beth sydd yn y fantol—beth rydych chi eisiau ei wneud?' A dyna yw democratiaeth.
Thank you. Can I now call on Adam Price to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Adam Price i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm grateful to those Members that have taken part in this debate, and I'd like just to respond, first of all, to the First Minister, who spoke very, very powerfully, drawing on his own family experience, of course, in terms of the history of Northern Ireland. You know, actually, the contribution of the EU in terms of peace, right throughout this continent, has been right at the core of its history, of course. I was in Germany on the night the Berlin wall came down, there as a student—as an Erasmus student, as it happens. I thought I was on the wrong border that night, because I was on the Franco-German border; I was in Saarbrücken. Cardiff University sent its students to Saarland, which was a bit of a busman's holiday—a coal and steel region of Germany. But, actually, that was the right border to be on, that night, because I witnessed French and German students at that university hugging each other in tears, and I couldn't help myself thinking, actually, it wasn't so long ago on that border that young men from those two countries would have been fighting each other. And, you know, if there is a people's vote, that's the kind of passion, I think, that we can put at the core of this question.
I am, like Leanne Wood, a passionate Welsh European. Gwyn Alf Williams actually famously said if the European Community as was didn't exist, then we Welsh would have to invent it. It's actually right at the core of our history, from the very beginning. In terms of the time that we find ourselves in now, I pay tribute to the passionate speeches that we've heard, particularly on the Labour backbenches. But here's another difficult truth: we, of course, between our parties, negotiated the White Paper, which set out a sensible way forward in delivering the Brexit mandate, limiting the damage in terms of people's lives and livelihoods. Unfortunately, we live in a time when the British political establishment has no sense. It's incapable of delivering anything. I mean, the truth of it is, if people talk about the moral mandate of the 'leave' campaign, that these people lied. They broke the law. And then they left the scene of their political crime, leaving the consequences to others. That isn't good enough. And, if you talk about the damage to democracy, think about what will happen next. Think about what will happen next if this disaster of a 'no deal' Brexit is allowed to happen in front of our very eyes.
We've been witnessing, haven't we, a car crash in slow motion? Well, it's speeding up now, right, and the responsible thing is that we—. The first imperative in a democracy is to be honest with the people, and that is—. We have a mandate in this Parliament, we're a people's Parliament, and we have to be honest with the people of Wales. They were lied to, and they deserve the opportunity—now that they have the truth unveiled, they deserve the opportunity to actually decide what they want to happen next. [Interruption.] I give way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon, a hoffwn ymateb, yn gyntaf oll, i'r Prif Weinidog, a siaradodd yn rymus iawn, gan bwyso ar brofiad ei deulu ei hun, wrth gwrs, o ran hanes Gogledd Iwerddon. Wyddoch chi, mae cyfraniad yr UE o ran heddwch, ledled y cyfandir hwn, wedi bod yn gwbl ganolog i'w hanes, wrth gwrs. Roeddwn yn yr Almaen ar y noson y daeth wal Berlin i lawr yno fel myfyriwr—fel myfyriwr Erasmus, fel mae'n digwydd. Roeddwn yn meddwl fy mod ar y ffin anghywir y noson honno, oherwydd roeddwn ar y ffin Ffrengig-Almaenig; roeddwn yn Saarbrücken. Anfonodd Prifysgol Caerdydd ei myfyrwyr i Saarland, i fan tebyg i adref i raddau—ardal lo a dur yn yr Almaen. Ond mewn gwirionedd, honno oedd y ffin iawn i fod arni y noson honno, oherwydd gwelais fyfyrwyr Ffrengig ac Almaenig yn y brifysgol yno'n cofleidio'i gilydd yn eu dagrau, ac ni allwn help ond meddwl, mewn gwirionedd, nad oedd cymaint â hynny er pan oedd dynion ifanc o'r ddwy wlad yn ymladd ei gilydd ar y ffin honno. Ac os ceir pleidlais y bobl, wyddoch chi, dyna'r math o angerdd y gallwn ei roi wrth wraidd y cwestiwn hwn yn fy marn i.
Fel Leanne Wood, rwy'n Ewropead Cymreig angerddol. Dywedodd Gwyn Alf Williams yn gofiadwy iawn mewn gwirionedd, pe na bai'r gymuned Ewropeaidd fel yr oedd hi yn bodoli, yna byddai'n rhaid i ni Gymry fod wedi ei ddyfeisio. Mae'n gwbl ganolog i'n hanes, o'r cychwyn cyntaf. O ran yr amser y cawn ein hunain ynddo yn awr, hoffwn dalu teyrnged i'r areithiau angerddol a glywsom, yn enwedig ar feinciau cefn y Blaid Lafur. Ond dyma wirionedd anodd arall: rhwng ein pleidiau, fe fuom yn trafod y Papur Gwyn a oedd yn nodi ffordd synhwyrol ymlaen ar gyfer sicrhau mandad Brexit, gan gyfyngu ar y niwed i fywydau a bywoliaeth pobl. Yn anffodus, rydym yn byw mewn cyfnod pan nad oes unrhyw synnwyr gan y sefydliad gwleidyddol Prydeinig. Mae'n analluog i gyflawni unrhyw beth. Hynny yw, os yw pobl yn siarad am fandad moesol yr ymgyrch dros 'adael', y gwir amdani yw bod y bobl hyn wedi dweud celwydd. Fe wnaethant dorri'r gyfraith. A diflannu wedyn o'r fan lle y cyflawnwyd eu trosedd wleidyddol, gan adael y canlyniadau i eraill. Nid yw hynny'n ddigon da. Ac os ydych yn sôn am y difrod i ddemocratiaeth, meddyliwch beth fydd yn digwydd nesaf. Meddyliwch beth fydd yn digwydd nesaf os caniateir i drychineb Brexit 'dim bargen' ddigwydd o flaen ein llygaid.
Rydym wedi gweld damwain car yn digwydd yn araf deg o'n blaenau onid ydym? Wel, mae'n cyflymu yn awr, onid yw, a'r peth cyfrifol inni ei wneud—. Y gofyniad cyntaf mewn democratiaeth yw bod yn onest â'r bobl, a dyna—. Mae gennym fandad yn y Senedd hon, rydym yn Senedd y bobl, a rhaid inni fod yn onest gyda phobl Cymru. Dywedwyd celwydd wrthynt, ac maent yn haeddu cyfle—gan fod y gwir bellach wedi'i ddatgelu, maent yn haeddu cyfle i benderfynu mewn gwirionedd beth y maent eisiau ei weld yn digwydd nesaf. [Torri ar draws.] Fe ildiaf.
Thank you. You have been honest, very honest, in saying that you wish to campaign to reverse Brexit. Will you be also honest in admitting that, if we were to announce that there was going to be a second referendum, that would give a green light to EU negotiators to deliver a bad deal or no deal in the expectation that people would then vote to remain?
Diolch. Rydych chi wedi bod yn onest, yn onest iawn, yn dweud eich bod am ymgyrchu i wrthdroi Brexit. A fyddwch chi hefyd yn onest yn cyfaddef, pe baem yn cyhoeddi bod ail refferendwm yn mynd i fod, y byddai hynny'n rhoi'r golau gwyrdd i negodwyr yr UE ddarparu bargen wael neu ddim bargen gan ddisgwyl y byddai pobl wedyn yn pleidleisio dros aros?
Well, look, it's not us on this side who have undermined the Prime Minister's negotiations. I mean, look at what even her former Foreign Secretary is saying about the way that she's handled the negotiations. That's one bit where it seems there's wide agreement. It's been shambolic; it's been absolutely pathetic. The problem is, of course, that it's the people who will pay the price for the lack of political leadership there. We are in a position of gridlock, a political gridlock, and we have to find a way forward. There is no easy path forward, and it's under these circumstances that it's right and proper in a democracy that we give the people their choice to revisit this question, because they were lied to; they were never furnished with the full facts upon which they could make a decision.
I would say to Members in the Labour Party that this is an opportunity, yes, I think—this is bigger than party. This is actually about the future of our nation. It will affect us—as Helen Mary has said, particularly the young people, who are demanding a people's vote in greater and ever greater numbers. They will have to live with the consequences of this. The tragedy, of course, is that this collapse of political leadership at the centre of the British state doesn't just affect the Conservative Party; I have to say that it affects the Labour Party as well. We in this Parliament have been able to form agreement in terms of the White Paper, but I'm confused as to what the position is of the Labour Party at the British level. In terms of the six tests that were referred to, well, the policy is to be outside the single market, so how can you meet the test of delivering the exact same benefits? That's kind of Theresa-May-parallel-reality world. We, I think, deserve better than that. I think, actually, Labour Party members and supporters deserve better than that. And I would just appeal to you, even at this late stage—and I'm looking at the business manager: don't join UKIP and the Tories tonight. Vote with us for a people's vote.
Wel, edrychwch, nid ni ar yr ochr hon sydd wedi tanseilio negodiadau'r Prif Weinidog. Hynny yw, edrychwch ar yr hyn y mae hyd yn oed ei chyn-Ysgrifennydd Tramor yn ei ddweud am y ffordd y mae hi wedi trin y negodiadau. Dyna un elfen y ceir cytundeb eang yn ei gylch, mae'n ymddangos. Mae wedi bod yn draed moch; mae wedi bod yn hollol druenus. Wrth gwrs, y broblem yw mai'r bobl fydd yn talu'r pris am y diffyg arweiniad gwleidyddol yno. Rydym mewn tagfa, tagfa wleidyddol, a rhaid inni ddod o hyd i ffordd ymlaen. Ni cheir unrhyw lwybr hawdd, ac o dan yr amgylchiadau hyn mae'n iawn ac yn gywir mewn democratiaeth ein bod yn rhoi dewis i bobl ailedrych ar y cwestiwn hwn, oherwydd fe ddywedwyd celwydd wrthynt; ni chawsant y ffeithiau llawn er mwyn iddynt allu gwneud penderfyniad.
Hoffwn ddweud wrth yr Aelodau yn y Blaid Lafur fod hwn yn gyfle, ydy, rwy'n credu ei fod—mae hyn yn fwy na phlaid. Mae hyn yn ymwneud mewn gwirionedd â dyfodol ein cenedl. Bydd yn effeithio arnom—fel y dywedodd Helen Mary, yn enwedig y bobl ifanc, sy'n mynnu pleidlais y bobl mewn niferoedd mwy a mwy. Bydd yn rhaid iddynt fyw gyda chanlyniadau hyn. Y drasiedi, wrth gwrs, yw nad y Blaid Geidwadol yn unig y mae'r diffyg arweiniad gwleidyddol hwn ynghanol y wladwriaeth Brydeinig yn effeithio arnynt; rhaid imi ddweud ei fod yn effeithio ar y Blaid Lafur hefyd. Yn y Senedd hon rydym wedi gallu dod i gytundeb ar y Papur Gwyn, ond rwy'n ddryslyd ynglŷn â beth yw safbwynt y Blaid Lafur ar y lefel Brydeinig. O ran y chwe phrawf y cyfeiriwyd atynt, wel, y polisi yw bod ar y tu allan i'r farchnad sengl, felly sut y gallwch fodloni'r prawf o gyflawni'r un manteision yn union? Mae hwnnw'n fyd o realiti amgen tebyg i un Theresa May. Credaf ein bod yn haeddu gwell na hynny. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod aelodau a chefnogwyr y Blaid Lafur yn haeddu gwell na hynny. A hoffwn apelio arnoch, mor hwyr â hyn hyd yn oed—ac rwy'n edrych ar y rheolwr busnes: peidiwch ag ymuno ag UKIP a'r Torïaid heno. Pleidleisiwch gyda ni o blaid pleidlais y bobl.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. We will now defer that voting until voting time.
Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Fe ohiriwn y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We are approaching voting time, so unless three Members wish for the bell to be rung, I will go straight to the vote. No, okay, thank you.
Rydym yn dod at yr amser pleidleisio, felly oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, fe af yn syth at y bleidlais. Nac oes, iawn, diolch.
I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion seven, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 7, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM6816 - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 7, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6816 - Motion without amendment: For: 7, Against: 40, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 10, no abstentions, 36 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Symudwn yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 10, neb yn ymatal, 36 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM6816 - Gwelliant 1: O blaid: 10, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6816 - Amendment 1: For: 10, Against: 36, Abstain: 0
Amendment has been rejected
We now move to vote on amendment 2. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for vote on amendment 2, tabled in the name of Gareth Bennett. Open the vote. Close the vote. For the motion two, 10 abstentions, 35 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Symudwn yn awr i bleidlais ar welliant 2. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 2, roedd 10 yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 2.
NDM6816 - Gwelliant 2: O blaid: 2, Yn erbyn: 35, Ymatal: 10
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6816 - Amendment 2: For: 2, Against: 35, Abstain: 10
Amendment has been rejected
We now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, no abstentions, 19 against. Therefore, amendment 3 is agreed.
Galwn yn awr am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 3.
NDM6816 - Gwelliant 3: O blaid: 27, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6816 - Amendment 3: For: 27, Against: 19, Abstain: 0
Amendment has been agreed
We now call for a vote on the motion as amended.
Galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6816 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
bod yn rhaid cadw’r opsiwn o gynnal pleidlais y bobl, a hynny’n enwedig os na fydd Prif Weinidog y DU yn gallu sicrhau cytundeb ar delerau terfynol ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd ac na fydd etholiad cyffredinol yn dilyn hynny. Os felly, rhaid i’r bobl benderfynu ar y ffordd ymlaen.
Motion NDM6816 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
believes that the option of a people’s vote must be kept on the table and in particular if the Prime Minister is unable to secure agreement on the final terms of the UK’s exit from the European Union and there is no subsequent general election, then the people must decide on the way forward.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 28, no abstentions, 18 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 28, neb yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6816 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 28, Yn erbyn: 18, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6816 - Motion as amended: For: 28, Against: 18, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, could they do so quickly and quietly, please? If you're leaving the Chamber, please do so quickly and quietly, because I'm moving to the short debate and I call on Nick Ramsay to speak on the topic he has chosen. Nick Ramsay.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? Os ydych yn gadael y Siambr, os gwelwch yn dda, gwnewch hynny'n gyflym ac yn dawel, oherwydd rwy'n symud at y ddadl fer, a galwaf ar Nick Ramsay i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo. Nick Ramsay.
Dangoswyd cyflwyniad clyweledol. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar yn y cyflwyniad. Mae’r cyflwyniad ar gael drwy ddilyn y linc hon:
An audio-visual presentation was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions in the presentation. The presentation can be accessed by following this link:
'Sight loss is not black and white.'
'Ninety three per cent of us who are registered blind or partially sighted can see something.'
'My eye condition is glaucoma, and, if you imagine in my left eye, I've no perception of light at all, so it's completely black, and in my right eye, it's almost like I'm looking through a really murky kind of watery fog machine, if you like.'
'I have Usher syndrome type 2. That's a combination of hearing impairment and retinitis pigmentosa. The most common misconception about my sight loss in particular is that I don't "look blind".'
'I have macular degeneration. I can't see your face now, there's just a big round blob there and I have double vision as well. The first couple of years were horrendous, it was like a bereavement really. I was so afraid. I might cry. People are absolutely brilliant, but without the white cane, I would not be as confident.'
'In the UK, more than 2 million people are living with sight loss. Being registered blind doesn't mean you can't see anything. There's a whole spectrum of sight loss out there and that's what people need to know about.'
'RNIB Cymru. Golwg gwahanol. See differently.'
'Nid yw colli golwg yn fater du a gwyn.'
'Gall 93 y cant ohonom sydd wedi'u cofrestru'n ddall neu'n rhannol ddall weld rhywbeth.'
'Glawcoma yw'r cyflwr ar fy llygaid, ac os dychmygwch, yn fy llygad chwith nid oes gennyf unrhyw ganfyddiad o oleuni o gwbl, felly mae'n hollol ddu, ac yn fy llygad dde, mae bron fel pe bawn yn edrych drwy beiriant niwl dyfrllyd ac aneglur iawn, os mynnwch.'
'Mae gennyf syndrom Usher math 2. Mae'n gyfuniad o nam ar y clyw a retinitis pigmentosa. Y camsyniad mwyaf cyffredin am fy ngolwg yn fwyaf arbennig yw nad wyf fi'n "edrych yn ddall".'
'Mae gennyf ddirywiad macwlaidd. Ni allaf weld eich wyneb, dim ond blob mawr crwn yno ac mae gennyf olwg dwbl hefyd. Roedd y ddwy flynedd gyntaf yn erchyll, roedd fel profedigaeth mewn gwirionedd. Roedd cymaint o ofn arnaf. Gallwn grio. Mae pobl yn hollol wych, ond heb y ffon wen, ni fuaswn mor hyderus.'
'Yn y DU, mae mwy na 2 filiwn o bobl yn byw gyda nam ar eu golwg. Nid yw cael eich cofrestru'n ddall yn golygu na allwch weld unrhyw beth. Ceir sbectrwm cyfan o namau ar y golwg a dyna sydd angen i bobl ei wybod.'
'RNIB Cymru. Gweld yn wahanol.'
Diolch, Dirprwy Llywydd. I've agreed to give Dai Lloyd a minute of my time during this debate. This video that you've just seen, produced by the Royal National Institute of Blind People, is from the How I See campaign and raises a number of issues that I wish to put before you today.
Sight is often cited as the sense that people would be most afraid of losing, and it can be tough. From difficulty accessing treatment and services to a lack of emotional and practical support, blind and partially sighted people each face their own set of challenges every day.
Feelings of isolation are unacceptably high, and only one in four blind or partially sighted people of working age has a job. And we know the numbers will increase dramatically. An estimated 107,000 people in Wales live with sight loss and this is expected to double over the next 20 years. That means there will be approximately 218,000 people in Wales living with sight loss by 2050.
Sight loss affects people of all ages, but, as we get older, we are increasingly likely to experience it. People with sight loss are more likely to have a fall and are more likely to live in poverty. They're more likely to have depression, to be unemployed and have problems with everyday life, such as going out, cooking and reading. Today, I want to touch on just some of the barriers that blind and partially sighted people face and to challenge us to see and do things differently.
As most sight loss conditions are degenerative, but also treatable, it's crucial that people have timely access to eye care and ongoing treatment. Ophthalmology is one of the highest volume hospital outpatient services, and many eye patients have an ongoing need for timely follow-up to preserve their sight. As a member of the cross-party group on vision, I've heard from patients on hospital eye clinic waiting lists that their appointments are being cancelled at exceptionally short notice. I know we've got other members of the group here today, too. Delays to treatment can put people at risk of irreversible sight loss. That said, I would like to welcome Welsh Government's recent announcement of investment to support implementation of the new ophthalmic outcome focused measures—the first nation in the UK to have specific measures for eye care. This is something I've championed for several years and raised the need for in my last debate on this subject.
These new measures will provide clinically approved targets and prioritise patients according to their risk of irreversible sight loss. No-one should lose their sight in Wales because of a treatable eye condition. I look forward to hearing that health boards have implemented these new measures and to receiving the first progress reports in April 2019. It's high time we had transparency from health boards as to the number of patients at risk of losing their sight. This is a long overdue system change for eye care in Wales, and let us not forget the patients in all of this. We need to make sure that they're kept fully informed about the changes, and understand what it means for their care and treatment.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Dai Lloyd yn ystod y ddadl. Cynhyrchwyd y fideo a welsoch yn awr gan Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Deillion, ac mae'n rhan o'r ymgyrch 'How I See' ac yn tynnu sylw at nifer o faterion yr hoffwn eu cyflwyno i chi heddiw.
Yn aml dywedir mai'r golwg yw'r synnwyr y byddai pobl fwyaf o ofn ei golli, ac mae'n gallu bod yn anodd. O anhawster i gael triniaeth a gwasanaethau i ddiffyg cymorth emosiynol ac ymarferol, mae pobl ddall a rhannol ddall fel ei gilydd yn wynebu eu set eu hunain o heriau bob dydd.
Mae teimladau o unigrwydd yn annerbyniol o uchel, ac un o bob pedwar yn unig o bobl ddall neu rannol ddall o oedran gweithio sydd mewn gwaith. A gwyddom y bydd y niferoedd yn cynyddu'n ddramatig. Mae tua 107,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda nam ar eu golwg a disgwylir i hyn ddyblu dros yr 20 mlynedd nesaf. Golyga hynny y bydd tua 218,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda nam ar eu golwg erbyn 2050.
Mae nam ar y golwg yn effeithio ar bobl o bob oed, ond wrth inni fynd yn hŷn, rydym yn fwyfwy tebygol o gael profiad ohono. Mae pobl sydd â nam ar eu golwg yn fwy tebygol o gael codwm ac yn fwy tebygol o fod yn byw mewn tlodi. Maent yn fwy tebygol o ddioddef iselder, o fod yn ddi-waith ac o gael problemau gyda bywyd bob dydd, megis mynd allan, coginio a darllen. Heddiw, rwyf am gyffwrdd â rhai o'r rhwystrau sy'n wynebu pobl ddall a rhannol ddall a'n herio ni i weld a gwneud pethau'n wahanol.
Gan fod y rhan fwyaf o gyflyrau'r golwg yn ddirywiol, ond fod modd eu trin hefyd, mae'n hanfodol fod gan bobl fynediad amserol at ofal llygaid a thriniaeth barhaus. Offthalmoleg yw un o'r gwasanaethau allanol mewn ysbytai gyda'r nifer uchaf o gleifion, ac mae gan lawer o gleifion llygaid angen parhaus am ofal dilynol amserol i gadw eu golwg. Fel aelod o'r grŵp trawsbleidiol ar olwg, rwyf wedi clywed gan gleifion ar restrau aros clinigau llygaid ysbytai fod eu hapwyntiadau'n cael eu canslo heb fawr o rybudd o gwbl. Gwn fod gennym aelodau eraill o'r grŵp yma heddiw hefyd. Gallai oedi cyn cael triniaeth roi pobl mewn perygl o golli eu golwg am byth. Wedi dweud hynny, hoffwn groesawu cyhoeddiad diweddar Llywodraeth Cymru ynglŷn â buddsoddiad i gefnogi gweithrediad y mesurau offthalmig newydd sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau—y genedl gyntaf yn y DU i gael mesurau penodol ar gyfer gofal llygaid. Dyma rywbeth rwyf wedi bod yn ei hyrwyddo ers nifer o flynyddoedd ac wedi codi'r angen amdano yn fy nadl ddiwethaf ar y pwnc hwn.
Bydd y mesurau newydd hyn yn darparu targedau a gymeradwywyd yn glinigol ac yn blaenoriaethu cleifion yn ôl eu risg o golli eu golwg yn barhaol. Ni ddylai neb golli eu golwg yng Nghymru oherwydd cyflwr llygaid y gellir ei drin. Edrychaf ymlaen at glywed bod byrddau iechyd wedi gweithredu'r mesurau newydd hyn ac at gael yr adroddiadau cynnydd cyntaf ym mis Ebrill 2019. Mae'n hen bryd inni gael tryloywder gan fyrddau iechyd ynghylch nifer y cleifion sydd mewn perygl o golli eu golwg. Mae hwn yn newid hirddisgwyliedig i'r system gofal llygaid yng Nghymru, a gadewch inni beidio ag anghofio'r cleifion yn hyn oll. Mae angen inni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu hysbysu'n llawn ynglŷn â'r newidiadau, ac yn deall beth y maent yn ei olygu i'w gofal a'u triniaeth.
For people living with sight loss, it can impact on every aspect of life—physical and mental health, the ability to live independently, to find or keep a job, their family and social life. Timely access to support from social services is critical to help mitigate the impact of sight loss. Rehabilitation is a specialist service that helps a person with sight loss to adapt to the world around them. The service supports people to relearn skills they need to live an independent life. It could include emotional support, help with mobility, aids and adaptation, or help to assist with activities of daily living such as laundry, cooking and cleaning.
Now, every year in Wales half of those over 80 will have a fall in their home. Almost half of all falls experienced by blind and partially sighted people have been attributed to their sight loss. What's more, falls have been estimated to directly cost the NHS £67 million per year. The cost of falls in Wales related to vision alone is estimated to be £25 million annually. It's a no-brainer in my view that rehabilitation should be a universal offer to all blind and partially sighted people. The economic value alone of vision rehabilitation per referral is estimated at £4,487.
However, it's unacceptable that when it comes to accessing rehabilitation, too often we see a postcode lottery in Wales. In some areas of the country, some people are having to wait over 12 months to see a specialist rehabilitation officer, during which time their sight condition may be deteriorating and they risk becoming quickly isolated. Forty-three per cent of people who lose their sight will suffer significant and debilitating depression. The problem is further exacerbated by the fact that not enough people are being trained to replace retiring rehabilitation officers. Charities in the sight loss sector are increasingly concerned about the provision of rehabilitation for visually impaired people. In some areas, waiting times are unacceptably long, and in others people are getting screened out of rehabilitation assessments completely, or they're being assessed by unqualified staff. Local authorities and health boards need to develop clear referral routes into rehabilitation and early intervention and preventative services where this is not already happening. It's unacceptable that this profession is not being futureproofed. We need to establish plans for future workforce development and encourage people into the role. Ultimately, we need to make sure that people have timely access to rehabilitation services no matter where they live, to enable them to live as full and independent a life as possible.
Turning to the ability to access information and advice, the majority of people who lose their sight also lose their ability to communicate via standard print. This is vital for anyone to maintain their well-being and have voice, choice and control over their life.
In 2013, the accessible healthcare standards for people with sensory loss in Wales were launched. Wales became the first country in the UK to lay out how NHS services will be delivered accessibly to people who are deaf, hard of hearing, blind, partially sighted or have dual sensory loss. Accessible information might mean receiving information in Braille, in large print, in audio or e-mail—whatever is right for that patient to support them to participate fully in their healthcare, as fully as possible. But it is now five years since we launched those standards. The stark reality is that these have had a limited effect, and people are still facing major barriers to healthcare. Patients are still leaving hospital every day unsure of how much medication they are meant to take, or unsure of what advice they have been given. Yes, there has been tentative progress in some areas, but, overall, charities such as RNIB and Action on Hearing Loss tell us that there has been little demonstrable change for people with sensory loss in Wales. Moreover, we were proud, and rightly, that Wales was the first nation in the UK to implement the standards. Why then are we still in many ways no better than across the border in England? Surely, it's high time that the standards, like the Welsh language standards and others, became mandatory. Why isn't Welsh Government setting annual targets from each health board to monitor the improvements? This is a patient safety issue. Patients need to be able to engage in and fully understand their consultations with healthcare professionals.
The built environment is another area where we can minimise barriers for blind and partially sighted people. RNIB Cymru's Visibly Better programme supports organisations to develop environments that more people feel confident in getting in and around. The design principles help prevent falls and promote confidence by establishing appropriate lighting levels, colour and tonal contrast, and fixtures and fittings that aid way finding. Visibly Better design has been used in the newly refurbished radiology department at the University Hospital of Wales. The whole area is now much easier for patients to navigate confidently and safely. We need to futureproof our environments for our ageing population, and we need a commitment to these principles being applied to other public spaces in the future.
If I can just touch on shared space, the concept of shared space is, on the face of it, a most appealing one. Spaces are deregulated to ensure that no-one has a sense of priority. The space is jointly shared by vehicles, pedestrians and cyclists. It all sounds great, but it relies on the ability to make eye contact and that is not easy if you can't see. That means that that space becomes unsafe and avoided. This situation can be worsened by the removing of any crossings and differentiation between pavement and road. The Active Travel (Wales) Act 2013 was introduced with the primary aim of promoting the increased benefit of walking and cycling. However, blind and partially sighted people risk not feeling these benefits when poor planning of shared space puts them at risk of collision with cyclists, so something that starts off as a good idea can end up with a different consequence. A survey carried out by Guide Dogs showed that 97 per cent of people with sight loss have collided with street clutter such as A-boards.
Finally, Dirprwy Lywydd, I just want to address the issue of transport. Many blind and partially sighted people are reliant on public transport for most of their everyday journeys. In rural areas where people may feel more isolated and public services are further away, blind and partially sighted people rely on public transport that is often old, with bus stops that have no information. That affects people who are fully sighted as well, so we all appreciate those problems.
Can I end by wishing RNIB a very happy birthday as it marks 150 years of championing the rights of blind and partially sighted people this year? We in Wales need to find new solutions and new ways to build a country where the equal participation of blind and partially sighted people is the norm. These are just some of the barriers that people with sight loss face every day, and I know we can tackle them. We can do things differently, and we can see things differently. Diolch yn fawr.
I bobl sy'n byw gyda nam ar y golwg, gall effeithio ar bob agwedd ar fywyd—iechyd corfforol a meddyliol, y gallu i fyw'n annibynnol, i ddod o hyd i swydd neu i gadw swydd, eu teulu a'u bywyd cymdeithasol. Mae mynediad amserol at gymorth gan y gwasanaethau cymdeithasol yn hanfodol i helpu i liniaru effaith nam ar y golwg. Mae adsefydlu yn wasanaeth arbenigol sy'n helpu rhywun sydd â nam ar y golwg i addasu i'r byd o'u hamgylch. Mae'r gwasanaeth yn cynorthwyo pobl i ail-ddysgu sgiliau sydd eu hangen arnynt i fyw bywyd annibynnol. Gallai gynnwys cymorth emosiynol, help gyda symudedd, cymhorthion ac addasiadau, neu help gyda gweithgarwch bywyd bob dydd megis golchi dillad, coginio a glanhau.
Nawr, bob blwyddyn yng Nghymru bydd hanner y bobl dros 80 oed yn cael codwm yn eu cartref. Priodolwyd bron i hanner yr holl godymau y bydd pobl ddall a rhannol ddall yn eu cael i'r nam ar eu golwg. Yn ogystal, amcangyfrifwyd bod codymau'n costio £67 miliwn y flwyddyn yn uniongyrchol i'r GIG. Amcangyfrifir bod cost codymau yng Nghymru sy'n gysylltiedig â'r golwg yn unig yn £25 miliwn bob blwyddyn. Mae'n gwbl amlwg yn fy marn i y dylai adsefydlu gael ei gynnig i'r holl bobl ddall a rhannol ddall. Amcangyfrifir bod gwerth economaidd adsefydlu'n ymwneud â'r golwg yn £4,487 am bob claf a atgyfeirir.
Fodd bynnag, mae'n annerbyniol ein bod yn rhy aml yn gweld loteri cod post yng Nghymru ar gyfer mynediad at ofal adsefydlu. Mewn rhai rhannau o'r wlad, mae rhai pobl yn gorfod aros dros 12 mis i weld swyddog adsefydlu arbenigol, a gallai cyflwr eu golwg ddirywio yn ystod yr amser hwnnw ac mae perygl y gallent gael eu hynysu'n gyflym. Bydd 43 y cant o bobl sy'n colli eu golwg yn dioddef iselder sylweddol a gwanychol. Gwaethygir y broblem ymhellach gan y ffaith nad oes digon o bobl yn cael eu hyfforddi i gymryd lle swyddogion adsefydlu sy'n ymddeol. Mae elusennau yn y sector colli golwg yn pryderu fwyfwy ynghylch y ddarpariaeth adsefydlu ar gyfer pobl â nam ar eu golwg. Mewn rhai mannau, mae amseroedd aros yn annerbyniol o hir, ac mewn eraill mae pobl yn cael eu sgrinio allan o asesiadau adsefydlu'n llwyr neu'n cael eu hasesu gan staff heb gymwysterau. Mae angen i awdurdodau lleol a byrddau iechyd ddatblygu llwybrau atgyfeirio clir i adsefydlu a gwasanaethau ataliol ac ymyrraeth gynnar lle nad yw hyn eisoes yn digwydd. Mae'n annerbyniol nad yw'r proffesiwn hwn yn cael ei ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Mae angen inni sefydlu cynlluniau ar gyfer datblygu'r gweithlu yn y dyfodol ac annog pobl i'r rôl. Yn y pen draw, mae angen inni wneud yn siŵr fod pobl yn cael mynediad amserol at wasanaethau adsefydlu ni waeth ble maent yn byw, i'w galluogi i fyw bywyd mor llawn ac annibynnol â phosibl.
I droi at y gallu i gael gafael ar wybodaeth a chyngor, mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n colli eu golwg hefyd yn colli eu gallu i gyfathrebu drwy gyfrwng print arferol. Mae hyn yn hanfodol i unrhyw un allu cynnal eu lles a chael llais, dewis a rheolaeth dros eu bywydau.
Yn 2013, lansiwyd y safonau gofal iechyd hygyrch i bobl â nam ar y synhwyrau yng Nghymru. Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i nodi sut y bydd gwasanaethau GIG yn cael eu darparu'n hygyrch i bobl sy'n fyddar, yn drwm eu clyw, yn ddall, yn rhannol ddall neu sydd â nam ar y golwg a'r clyw. Gallai gwybodaeth hygyrch olygu cael gwybodaeth mewn Braille, mewn print bras, mewn fformat sain neu e-bost—beth bynnag sy'n iawn ar gyfer y claf hwnnw i'w cynorthwyo i gymryd rhan mor llawn â phosibl yn eu gofal iechyd. Ond bellach aeth pum mlynedd heibio ers i ni lansio'r safonau hynny. Y gwir plaen yw mai effaith gyfyngedig a gafodd hyn, ac mae pobl yn dal i wynebu rhwystrau mawr i ofal iechyd. Mae cleifion yn dal i adael yr ysbyty bob dydd yn ansicr ynglŷn â faint o feddyginiaeth y maent i fod i'w gymryd, neu'n ansicr ynglŷn â pha gyngor a roddwyd iddynt. Do, gwelwyd cynnydd araf mewn rhai meysydd, ond yn gyffredinol, mae elusennau megis RNIB ac Action on Hearing Loss yn dweud wrthym na fu llawer o newid amlwg i bobl â nam ar y synhwyrau yng Nghymru. At hynny, roeddem yn falch, ac yn briodol felly, mai Cymru oedd y genedl gyntaf yn y DU i weithredu'r safonau. Felly pam nad ydym yn ddim gwell nag ar draws y ffin yn Lloegr mewn llawer o ffyrdd o hyd? Yn sicr, mae'n hen bryd i'r safonau, fel safonau'r Gymraeg a phethau eraill, ddod yn orfodol. Pam nad yw Llywodraeth Cymru yn pennu targedau blynyddol gan bob bwrdd iechyd i fonitro'r gwelliannau? Mae hwn yn fater sy'n ymwneud â diogelwch cleifion. Mae angen i gleifion allu gymryd rhan yn eu hymgyngoriadau â gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a'u deall yn iawn.
Mae'r amgylchedd adeiledig yn faes arall lle gallwn leihau'r rhwystrau i bobl ddall a rhannol ddall. Mae rhaglen Visibly Better RNIB Cymru yn cynorthwyo sefydliadau i ddatblygu amgylcheddau y bydd rhagor o bobl yn teimlo'n hyderus i fynd i mewn iddynt ac o'u cwmpas. Mae'r egwyddorion dylunio yn helpu i atal codymau a meithrin hyder drwy sefydlu lefelau goleuo priodol, lliw a chyferbyniad tonyddol, a gosodiadau a ffitiadau sy'n helpu pobl i ddod o hyd i'w ffordd o gwmpas. Defnyddiwyd dylunio Visibly Better mewn adran radioleg ar ei newydd wedd yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Bellach mae'r holl ardal yn llawer haws i gleifion allu dod o hyd i'w ffordd o gwmpas yn hyderus ac yn ddiogel. Mae angen inni ddiogelu ein hamgylcheddau ar gyfer ein poblogaeth sy'n heneiddio, ac mae angen cymhwyso ymrwymiad i'r egwyddorion hyn ar gyfer mannau cyhoeddus eraill yn y dyfodol.
Os caf gyffwrdd ar ofod a rennir, ar y wyneb mae'r cysyniad o ofod a rennir yn un sy'n apelio'n fawr. Caiff gofodau eu dadreoleiddio i sicrhau nad oes gan unrhyw un ymdeimlad o flaenoriaeth. Rhennir y gofod â cherbydau, cerddwyr a beicwyr. Mae hyn i gyd yn swnio'n dda iawn, ond mae'n dibynnu ar y gallu i wneud cyswllt llygad ac nid yw hynny'n hawdd os na allwch weld. Mae hynny'n golygu bod y gofod hwnnw'n anniogel ac angen ei osgoi. Gall y sefyllfa hon waethygu drwy gael gwared ar groesfannau a'r gwahaniaeth rhwng palmentydd a ffyrdd. Cyflwynwyd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 gyda'r nod sylfaenol o hyrwyddo budd cynyddol cerdded a beicio. Fodd bynnag, mae perygl na fydd pobl ddall a rhannol ddall yn teimlo'r buddion hyn pan fydd cynllunio gofod a rennir yn wael yn eu rhoi mewn perygl o wrthdrawiad â beicwyr, felly gall rhywbeth sy'n dechrau fel syniad da arwain at ganlyniad gwahanol yn y pen draw. Dangosodd arolwg a gynhaliwyd gan y gymdeithas cŵn tywys fod 97 y cant o'r bobl sydd â nam ar eu golwg wedi mynd benben â blerwch stryd fel byrddau A.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn fynd i'r afael â mater trafnidiaeth. Mae llawer o bobl ddall a rhannol ddall yn ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer y rhan fwyaf o'u teithiau bob dydd. Mewn ardaloedd gwledig lle gall pobl deimlo'n fwy ynysig a lle mae gwasanaethau cyhoeddus yn bellach i ffwrdd, mae pobl ddall a rhannol ddall yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus sy'n aml yn hen, ac arosfannau bysiau heb wybodaeth. Mae hynny'n effeithio ar bobl sy'n gweld yn iawn hefyd, felly mae pawb ohonom yn deall y problemau hynny.
A gaf fi orffen drwy ddymuno pen blwydd hapus iawn eleni i'r RNIB wrth iddynt ddathlu 150 o flynyddoedd o hyrwyddo hawliau pobl ddall a rhannol ddall? Mae angen inni yng Nghymru ddod o hyd i atebion newydd a ffyrdd newydd o adeiladu gwlad lle mae cyfranogiad cyfartal pobl ddall a rhannol ddall yn norm. Rhai yn unig o'r rhwystrau y mae pobl sy'n colli eu golwg yn eu hwynebu bob dydd yw'r rhain, a gwn y gallwn fynd i'r afael â hwy. Gallwn wneud pethau'n wahanol, a gallwn weld pethau'n wahanol. Diolch yn fawr.
Thank you. Dai Lloyd.
Diolch. Dai Lloyd.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I commend Nick Ramsay's excellent presentation setting out all the facts and the details? And it's good to highlight the issue of sight loss here in the Assembly, as chair of the cross-party group on vision. As Nick alluded to, earlier in the summer we had figures through that showed that there were 54,000 patients in Wales on follow-up waiting lists in ophthalmology clinics in our hospitals that were at risk of losing their sight. These are people that had been seen by specialists, were due to be seen again in three or six months—they had glaucoma, or whatever—but those appointments were always being put back for a variety of reasons, and sometimes they would not got seen for months, sometimes years. They're at risk: 90 per cent of sight loss was happening in those follow-up waiting list situations. It is a situation that needs to be tackled, because these people have been diagnosed and they've been lost to follow-up because of delays. There are initiatives, as Nick was saying, and we look to Government to bring those figures down. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ganmol cyflwyniad rhagorol Nick Ramsay a nododd yr holl ffeithiau a manylion? Ac mae'n dda cael tynnu sylw at fater nam ar y golwg yma yn y Cynulliad, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar olwg. Fel y crybwyllodd Nick, yn gynharach yn yr haf cawsom ffigurau a oedd yn dangos bod 54,000 o gleifion yng Nghymru ar restrau aros am ofal dilynol mewn clinigau offthalmoleg yn ein hysbytai mewn perygl o golli eu golwg. Pobl yw'r rhain a gafodd eu gweld gan arbenigwyr, ac a oedd i fod i gael eu gweld eto ymhen tri neu chwe mis—roedd ganddynt glawcoma, neu beth bynnag—ond roedd yr apwyntiadau hynny bob amser yn cael eu gohirio am amryw o resymau, ac weithiau ni fyddent yn cael eu gweld am fisoedd, neu flynyddoedd weithiau. Maent mewn perygl: roedd 90 y cant o'r achosion o golli golwg yn digwydd pan oedd y cleifion ar y rhestr aros am ofal dilynol. Mae angen mynd i'r afael â'r sefyllfa hon, oherwydd roedd y bobl hyn wedi cael diagnosis ac maent wedi'u colli i ofal dilynol oherwydd oedi. Mae yna fentrau ar gael, fel y dywedodd Nick, ac rydym yn disgwyl i'r Llywodraeth sicrhau gostyngiad yn y ffigurau hynny. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call on the leader of the house to reply to the debate? Julie James.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar arweinydd y tŷ i ymateb i'r ddadl? Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I very much thank Nick Ramsay for raising this very important issue, and I'm pleased to be able to talk about the actions this Government has been taking to help remove the barriers for people who are blind or partially sighted, or to see differently as Nick Ramsay has put it.
Last month, the Cabinet Secretary for Health and Social Services announced a £4 million investment as part of measures to transform eye care services across Wales, to ensure patients are diagnosed and treated more quickly. We've requested advice from an independent panel on how to allocate the £4 million, and we are working to involve everyone in designing the best way to implement changes or standardise and simplify what is already being done. We will make sure patients are kept fully informed about any changes and understand what it means for their current treatment. We do accept entirely what Nick Ramsay has said about people being involved and engaged in the care that they receive.
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, a llawer iawn o ddiolch i Nick Ramsay am godi'r mater pwysig hwn, ac rwy'n falch o allu siarad am y camau y mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn eu cymryd i helpu i ddileu'r rhwystrau ar gyfer pobl sy'n ddall neu'n rhannol ddall, neu i weld yn wahanol fel y mae Nick Ramsay wedi'i roi.
Fis diwethaf, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fuddsoddiad o £4 miliwn yn rhan o fesurau i drawsnewid gwasanaethau gofal llygaid ledled Cymru, er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael diagnosis a thriniaeth yn gynt. Rydym wedi gofyn am gyngor gan banel annibynnol ar sut i ddyrannu'r £4 miliwn, ac rydym yn gweithio i gynnwys pawb yn y broses o gynllunio'r ffordd orau o weithredu newidiadau neu safoni a symleiddio'r hyn sy'n cael ei wneud eisoes. Byddwn yn sicrhau bod ein cleifion yn cael y wybodaeth lawn am unrhyw newidiadau ac yn deall beth y mae'n ei olygu i'w triniaeth gyfredol. Rydym yn derbyn yn llwyr yr hyn a ddywedodd Nick Ramsay am bobl yn cymryd rhan ac yn ymwneud yn y gofal y maent yn ei gael.
The service changes will support the introduction of a new performance measure to be introduced later this month and it will be based on the patients' clinical needs. Wales will be the first UK nation to introduce a measure of this kind for eye care patients alongside the existing referral-for-treatment target. The challenges facing ophthalmic services are well known. Nick Ramsay pointed out a number of them.
The number of people with sight problems is set to increase dramatically, and as such obviously the burden on current services will also increase. As the video is very dramatically showing us, and quite rightly so, currently nearly 107,000 people in Wales are living with sight loss, and this is predicted to double by 2050. Improving access and speeding up diagnosis are vital to ensure eye care services are fit for the future. We absolutely recognise that some waiting times are too long and there is a much needed system change for eye care—that is why the Cabinet Secretary for health is announcing these. We do need to find new ways of working alongside the community.
The Cabinet Secretary for Health and Social Services has also emphasised that we expect all patients to be seen as quickly as possible and in order of clinical need. As Nick Ramsay says, we are rightly proud of the fact that we're the first Government in the world to have an eye care delivery plan and are now the first in the UK to introduce a performance measure of this kind for eye care. These changes are in line with our long-term vision for the NHS in Wales to transform the way services are delivered and provide quality care closer to people's homes.
We are also bringing forward new patient pathways to prevent sight loss and better support people to live independently in the community. Since 2001, the NHS Wales eye care service has enabled optometrists and ophthalmologists, so primary and secondary care tiers, to work at the top of their licences to reduce the number of patients being referred to hospital eye departments. The service works to firstly preserve sight through the early detection of eye disease and then to provide help to those who have visual impairment for which further treatment is not appropriate.
Two ophthalmic services are unique to Wales and are providing high-quality services and support to people with eye problems. They are the eye health examination service, which enables people to access services in their local optometry practice instead of their GP surgery or hospital department, and the diabetic eye screening Wales service, which screens all patients with diabetic retinopathy to help prevent them going blind unnecessarily.
As well as improving patient pathways, Nick Ramsay rightly also brought up the issues around essential work that needs to be done to ensure that we support independent living. The Government is incredibly proud to be able to promote the social model of disability. That is to say that we recognise that there are organisational, attitudinal and environmental barriers to equality and inclusion that must be removed to create a level playing field and to ensure any person living with a disability has access to the same opportunities as everyone else. We obviously also take this approach with sight loss.
A third eye care service, also unique to Wales, is the low vision service. This enables people living with sight conditions to make the best use of the sight they have by prescribing low-vision aids and enabling them to live as independently as possible. Working with the low vision services for Wales, we are working to ensure effective referrals to social services and the third sector to offer vision impaired individuals help to establish the support they need and wish to achieve.
We'll shortly publish a new framework, entitled action on disability, the right to independent living, in October of this year—in fact, in this month of this year. The new framework will continue to be rooted in the social model of disability. We've been extensively engaging with disabled people and their representative organisations over the last year to identify areas of inequality that matter most to disabled people of all ages in Wales, together with their potential solutions.
Our ambition for the low vision service is one of many actions in the framework's action plan tackling some of the key barriers identified by disabled people themselves. These key barriers will be no surprise to Members to hear. Nick Ramsay pointed out many of them. They are: accessible information, access to buildings, access to shared space, including active travel routes and street clutter issues, and access to public transport. I think you highlighted all of those in your contribution, Nick.
We also introduced the all-Wales standards for accessible communication and information for people with sensory loss in December 2013. The aim of the all-Wales standards is to set out the standards of service delivery that people with sensory loss should expect to receive when they access healthcare in Wales. The key part of the all-Wales standards is the requirement that every patient or service user who requires communication support should have this need met.
As a result of this requirement, the new accessible data information standard has been issued to meet the need to provide communication support. This is a national project, led by the Welsh Government in partnership with the Centre for Equality and Human Rights, health boards, NHS trusts, the NHS Wales Informatics Service, and third sector partners. The standard enables GP surgeries to capture, record, flag and share the communication information needs of patients with sensory loss. It is a tool, or an enabler, to help GP practices and healthcare professionals meet their legal duty under the Equality Act 2010 to make reasonable adjustments for those with a disability. It also enables GP surgeries to do this in a consistent manner across all health boards. And, in addition, a Welsh health circular has now been issued with an implementation plan giving details of this new accessible data standard.
One of the other areas I also want to mention—and, again, Nick Ramsay raised this—is access to employment opportunities for people living with disabilities, including impaired vision and sight loss. Seventy-five thousand disabled people in Wales are either actively seeking work or would very much like to work. Just 45 per cent of working-age disabled people are currently in employment, compared to 80 per cent of those not disabled, which is a really pretty shocking disability employment gap of around 35 per cent.
We've been working very hard in this sector to identify these barriers because they're very often beyond the control of the disabled person. So, organisational systems, attitudinal, physical and environmental barriers. Many of the commitments set out in our employability plan are aimed at tackling this disability employment gap. We work with partners to address the issues, including employer attitudes, job design and working practices.
I was very pleased to speak at an employability inclusion summit in Swansea last Friday, where I had the privilege and pleasure of meeting a large number of disabled people and talking to them about some of the barriers they had encountered, but much more importantly, and optimistically, about some of the available assistance to employers, and there were a large number of employers there who were very able, eager and willing to look at some of the small adjustments that they could make to ensure that they could continue to employ people with disabilities.
We've also established an officials working group on equalities and employment, which includes driving forward actions on disability in employment, to supporting our commitments within our employability plan to increase the number of disabled people into work. In partnership with disabled people, we are working to develop a meaningful target that will reflect their needs and wishes and that will be ambitious and achievable. We hope this will provoke the step change necessary, both within workplaces and society, to break down the barriers faced by disabled people and those with long-term health conditions while seeking employment.
I just want to say, Dirprwy Lywydd, at this point, that we know that in trials where personal characteristics are stripped out of application forms, employers are often shocked then to discover that the person that they previously said wasn't acceptable to them actually has all of the qualifications necessary. We know that this employment gap exists at all levels of skills. So, disabled people with a PhD are less employed than other people with a PhD, and all the way down there's a skills gap. So, it's very much the social model: it's around us accepting that disabled people very often, if not always, have the skills available to them and, actually, what we need to address is the inclusivity of our employment practices, both in the public and private sector in Wales.
Our business skills gateway webpages have now dedicated pages setting out the support available to employers and individuals to assist them to employ disabled people, and we're working with the DWP to help develop an employer pack of information about access to work, which will include further information to help employers seek specialist advice to help with the recruitment of disabled people. Lastly, a new disability action plan for apprenticeships will be published in autumn this year, focusing on practical actions to break down barriers to disabled people accessing apprenticeships.
The question was asked in Nick Ramsay's contribution: how can we remove the barriers to equal participation in society of blind and partially sighted people? And the answer is that we can do that by improving patient pathways; using the social model of disability; listening to the community and taking action on the issues that matter most to them, such as accessible information, employment, and the clinical pathways that Dai Lloyd also emphasised. So, I'm very grateful to the Member for raising this important point and I think that, together, we can continue to make Wales an exemplar in this field. Diolch.
Bydd y newidiadau yn y gwasanaeth yn cefnogi'r mesur perfformiad newydd sydd i'w gyflwyno yn ddiweddarach y mis hwn a bydd yn seiliedig ar anghenion clinigol cleifion. Cymru fydd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno mesur o'r fath ar gyfer cleifion gofal llygaid ochr yn ochr â'r targed amseroedd aros presennol rhwng atgyfeirio a thriniaeth. Mae'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau offthalmig yn hysbys. Cyfeiriodd Nick Ramsay at nifer ohonynt.
Mae nifer y bobl sydd â phroblemau gyda'u golwg yn cynyddu'n ddramatig, ac fel y cyfryw mae'n amlwg y bydd y baich ar y gwasanaethau presennol hefyd ar gynnydd. Fel y mae'r fideo'n dangos inni'n ddramatig iawn, ac yn gwbl briodol felly, mae bron 107,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda nam ar y golwg ar hyn o bryd, a rhagwelir y bydd y nifer yn dyblu erbyn 2050. Mae gwella hygyrchedd a chyflymu diagnosis yn hanfodol i sicrhau bod gwasanaethau gofal llygaid yn addas ar gyfer y dyfodol. Rydym yn cydnabod yn bendant fod rhai amseroedd aros yn rhy hir ac mae mawr angen newid y system gofal llygaid—dyna pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd yn cyhoeddi'r rhain. Mae angen inni ddod o hyd i ffyrdd newydd o weithio ochr yn ochr â'r gymuned.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol hefyd wedi pwysleisio ein bod yn disgwyl i'r holl gleifion gael eu gweld cyn gynted â phosibl ac yn ôl eu hangen clinigol. Fel y dywed Nick Ramsay, rydym yn briodol falch o'r ffaith mai ni yw'r Llywodraeth gyntaf yn y byd i gael cynllun cyflawni ar gyfer gofal llygaid a'r wlad gyntaf yn y DU bellach i gyflwyno mesur perfformiad o'r math hwn ar gyfer gofal llygaid. Mae'r newidiadau hyn yn cyd-fynd â 'n gweledigaeth hirdymor ar gyfer y GIG yng Nghymru i drawsnewid y ffordd y darperir gwasanaethau a sicrhau gofal o ansawdd yn nes at gartrefi pobl.
Rydym hefyd yn cyflwyno llwybrau newydd ar gyfer cleifion i'w hatal rhag colli eu golwg a'u cynorthwyo'n well i fyw'n annibynnol yn y gymuned. Ers 2001, mae gwasanaeth gofal llygaid GIG Cymru wedi galluogi optometryddion ac offthalmolegwyr, felly haenau gofal sylfaenol ac eilaidd, i weithio ar frig eu trwyddedau i leihau nifer y cleifion sy'n cael eu cyfeirio at adrannau gofal llygaid mewn ysbytai. Mae'r gwasanaeth yn gweithio i ddiogelu'r golwg yn gyntaf drwy ganfod clefydau ar y llygaid yn gynnar a darparu cymorth wedyn i'r rheini sydd â nam ar y golwg pan nad yw'n briodol i roi triniaeth bellach.
Ceir dau wasanaeth offthalmig sy'n unigryw i Gymru ac maent yn darparu gwasanaethau a chymorth o ansawdd uchel i bobl â phroblemau llygaid, sef y gwasanaeth archwiliadau iechyd llygaid, sy'n galluogi pobl i gael mynediad at wasanaethau yn eu practis optometreg lleol yn lle'u meddygfa neu adran ysbyty, a gwasanaeth sgrinio llygaid diabetig Cymru, sy'n sgrinio pob claf sydd â retinopatheg diabetig i helpu i'w hatal rhag mynd yn ddall yn ddiangen.
Yn ogystal â gwella llwybrau cleifion, roedd Nick Ramsay yn iawn hefyd i roi sylw i faterion yn ymwneud â'r gwaith hanfodol sydd angen ei wneud i sicrhau ein bod yn cefnogi byw'n annibynnol. Mae'r Llywodraeth yn hynod o falch o allu hybu'r model cymdeithasol o anabledd. Hynny yw, rydym yn cydnabod bod rhwystrau amgylcheddol, ymagweddol a sefydliadol i gydraddoldeb a chynhwysiant sy'n rhaid eu dileu er mwyn sicrhau chwarae teg ac i wneud yn siŵr fod unrhyw un sy'n byw gydag anabledd yn cael yr un cyfleoedd â phawb arall. Yr un yw ein hymagwedd at bobl sydd â nam ar y golwg.
Trydydd gwasanaeth gofal llygaid sydd hefyd yn unigryw i Gymru yw'r gwasanaeth golwg gwan. Mae hwn yn galluogi pobl sy'n byw â chyflyrau golwg i wneud y defnydd gorau o'r golwg sydd ganddynt drwy bresgripsiynu cymhorthion golwg gwan a'u galluogi i fyw mor annibynnol â phosibl. Gan weithio gyda gwasanaethau golwg gwan ar gyfer Cymru, rydym yn gweithio i sicrhau atgyfeiriadau effeithiol at y gwasanaethau cymdeithasol a'r trydydd sector i gynnig help i rai â nam ar eu golwg i bennu pa gymorth y maent ei angen a'i eisiau.
Byddwn yn cyhoeddi fframwaith newydd o'r enw gweithredu ar anabledd, yr hawl i fyw'n annibynnol ym mis Hydref eleni—y mis hwn yn wir. Bydd y fframwaith newydd yn parhau i fod yn seiliedig ar y model cymdeithasol o anabledd. Rydym wedi bod yn ymgysylltu'n helaeth â phobl anabl a'u sefydliadau cynrychioliadol dros y flwyddyn ddiwethaf i nodi'r meysydd anghydraddoldeb sydd bwysicaf i bobl o bob oed yng Nghymru, ynghyd ag atebion posibl.
Mae ein huchelgais ar gyfer y gwasanaeth golwg gwan yn un o nifer o gamau gweithredu yng nghynllun gweithredu'r fframwaith i fynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau allweddol a nodwyd gan bobl anabl eu hunain. Ni fydd y rhwystrau allweddol hyn yn syndod i'r Aelodau eu clywed. Nododd Nick Ramsay lawer ohonynt, sef: gwybodaeth hygyrch, mynediad i adeiladau, mynediad i ofodau a rennir, gan gynnwys llwybrau teithio llesol a phroblemau gyda blerwch stryd, a mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus. Credaf eich bod wedi tynnu sylw at bob un o'r rheini yn eich cyfraniad, Nick.
Hefyd, ym mis Rhagfyr 2013, cyflwynwyd safonau Cymru gyfan ar gyfer cyfathrebu hygyrch a gwybodaeth ar gyfer pobl â nam ar y synhwyrau. Nod y safonau ar gyfer Cymru gyfan yw gosod y safonau darparu gwasanaeth y dylai pobl â nam ar y synhwyrau ddisgwyl eu cael wrth iddynt wneud defnydd o ofal iechyd yng Nghymru. Rhan allweddol o'r safonau ar gyfer Cymru gyfan yw'r gofyniad y dylid diwallu angen pob claf neu ddefnyddiwr gwasanaeth am gymorth i gyfathrebu.
O ganlyniad i'r gofyniad hwn, cyhoeddwyd y safon gwybodaeth data hygyrch newydd i ddiwallu'r angen i ddarparu cymorth cyfathrebu. Prosiect cenedlaethol yw hwn, dan arweiniad Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth â'r Ganolfan Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, y byrddau iechyd, ymddiriedolaethau'r GIG, Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru a phartneriaid trydydd sector. Mae'r safon yn galluogi meddygfeydd i gasglu, cofnodi, fflagio a rhannu anghenion cyfathrebu gwybodaeth cleifion â nam ar y synhwyrau. Mae'n offeryn, neu'n alluogydd i helpu practisau meddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol i gyflawni eu dyletswydd gyfreithiol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 i wneud addasiadau rhesymol ar gyfer pobl ag anableddau. Mae hefyd yn galluogi meddygfeydd i wneud hyn mewn modd cyson ar draws pob bwrdd iechyd. Ac yn ogystal, erbyn hyn cyhoeddwyd cylchlythyr iechyd Cymru gyda chynllun gweithredu'n rhoi manylion y safon data hygyrch newydd.
Un o'r meysydd eraill rwyf am sôn amdano hefyd—ac unwaith eto, nododd Nick Ramsay hyn—yw mynediad at gyfleoedd cyflogaeth ar gyfer pobl sy'n byw gydag anableddau, gan gynnwys nam ar y golwg a cholli golwg. Mae 75,000 o bobl anabl yng Nghymru naill ai wrthi'n chwilio am waith neu'n awyddus iawn i weithio. Ar hyn o bryd 45 y cant yn unig o bobl anabl o oedran gweithio sydd mewn gwaith, o'i gymharu ag 80 y cant o bobl nad ydynt yn anabl, ac mae'n fwlch cyflogaeth anabledd eithaf syfrdanol o tua 35 y cant.
Rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn yn y sector hwn i nodi'r rhwystrau oherwydd eu bod yn aml iawn y tu hwnt i reolaeth y person anabl. Felly rhwystrau o ran systemau sefydliadol, agweddau, a ffactorau ffisegol ac amgylcheddol. Mae llawer o'r ymrwymiadau a nodir yn ein cynllun cyflogadwyedd yn ceisio mynd i'r afael â'r bwlch cyflogaeth anabledd. Rydym yn gweithio gyda phartneriaid i fynd i'r afael â'r problemau, gan gynnwys agweddau cyflogwyr, cynllunio gwaith ac arferion gwaith.
Roeddwn yn falch iawn o siarad mewn uwchgynhadledd ar gynhwysiant cyflogadwyedd yn Abertawe ddydd Gwener diwethaf, lle cefais y fraint a'r pleser o gyfarfod â nifer fawr o bobl anabl a siarad â hwy ynglŷn â rhai o'r rhwystrau yr oeddent wedi'u hwynebu, ond yn llawer pwysicach, ac yn galonogol, siaradais â hwy am beth o'r cymorth sydd ar gael i gyflogwyr, ac roedd nifer fawr o gyflogwyr yno a oedd yn abl, yn frwdfrydig ac yn barod iawn i edrych ar rai o'r addasiadau bach y gallent eu gwneud i sicrhau y gallent barhau i gyflogi pobl ag anableddau.
Rydym hefyd wedi sefydlu gweithgor swyddogion ar gydraddoldeb a chyflogaeth, sy'n cynnwys sbarduno camau gweithredu ar anabledd mewn cyflogaeth, i gefnogi ein hymrwymiadau yn ein cynllun cyflogadwyedd i gynyddu nifer y bobl anabl mewn gwaith. Mewn partneriaeth â phobl anabl, rydym yn gweithio i ddatblygu targed ystyrlon a fydd yn adlewyrchu eu hanghenion a'u dymuniadau ac a fydd yn uchelgeisiol ac yn gyraeddadwy. Rydym yn gobeithio y bydd hyn yn ysgogi'r newid sydd ei angen, mewn gweithleoedd ac yn y gymdeithas, er mwyn chwalu'r rhwystrau a wynebir gan bobl anabl a phobl â chyflyrau iechyd hirdymor wrth eu bod yn chwilio am waith.
Hoffwn ddweud ar y pwynt hwn, Ddirprwy Lywydd, ein bod yn gwybod bod cyflogwyr yn cael sioc yn aml mewn treialon, pan gaiff nodweddion personol eu hepgor o ffurflenni cais, wrth ddarganfod bod yr unigolyn yr oeddent wedi dweud yn flaenorol nad oeddent yn dderbyniol iddynt yn meddu ar bob un o'r cymwysterau angenrheidiol mewn gwirionedd. Rydym yn gwybod bod y bwlch cyflogaeth hwn yn bodoli ar bob lefel sgiliau. Felly, cyflogir llai o bobl anabl sydd â PhD na phobl eraill sydd â PhD, a'r holl ffordd i lawr ceir bwlch sgiliau. Felly, mae'n sicr yn ymwneud â'r model cymdeithasol: mae'n ymwneud â'n cael i dderbyn bod pobl anabl yn aml iawn, os nad bob amser, yn meddu ar y sgiliau sydd ar gael iddynt ac mewn gwirionedd, yr hyn sydd angen inni fynd i'r afael ag ef yw cynwysoldeb ein harferion cyflogaeth, yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat yng Nghymru.
Mae tudalennau gwe ein porth sgiliau busnes yn cynnwys tudalennau penodol erbyn hyn sy'n nodi'r cymorth sydd ar gael i gyflogwyr ac unigolion i'w helpu i gyflogi pobl anabl, ac rydym yn gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau i helpu i ddatblygu pecyn gwybodaeth ar gyfer cyflogwyr ar fynediad at waith, a fydd yn cynnwys rhagor o wybodaeth i helpu cyflogwyr i ddod o hyd i gyngor arbenigol i helpu gyda recriwtio pobl anabl. Yn olaf, cyhoeddir cynllun gweithredu anabledd newydd ar gyfer prentisiaethau yn yr hydref eleni a fydd yn canolbwyntio ar gamau gweithredu ymarferol i chwalu'r rhwystrau i bobl anabl gael mynediad at brentisiaethau.
Gofynnwyd y cwestiwn yng nghyfraniad Nick Ramsay: sut y gallwn ddileu'r rhwystrau i gyfranogiad cyfartal pobl ddall a rhannol ddall yn y gymdeithas? A'r ateb yw y gallwn wneud hynny drwy wella llwybrau cleifion; defnyddio'r model cymdeithasol o anabledd; gwrando ar y gymuned a gweithredu ar y materion sydd bwysicaf iddynt, megis gwybodaeth hygyrch, cyflogaeth, a'r llwybrau clinigol a bwysleisiwyd gan Dai Lloyd hefyd. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am godi'r pwynt pwysig hwn, a chredaf y gallwn barhau, gyda'n gilydd, i wneud Cymru'n esiampl yn y maes hwn. Diolch.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:14.
The meeting ended at 18:14.