Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
19/06/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Neil McEvoy.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question, Neil McEvoy.
First Minister, not so long ago you described it as odd that Wales doesn't have its own—
Prif Weinidog, heb fod cymaint â hynny yn ôl, dywedasoch ei bod yn rhyfedd nad oes gan Gymru ei—
You need to ask the question on the order paper.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.
Excuse me; I do apologise. It's not on the order paper. Ah, here you go. Sorry.
Esgusodwch fi; mae'n ddrwg gen i. Nid yw ar y papur trefn. Ah, dyma chi. Mae'n ddrwg gen i.
Don't blame the order paper, Mr McEvoy. [Laughter.]
Peidiwch â rhoi'r bai ar y papur trefn, Mr McEvoy. [Chwerthin.]
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth Lywodraeth Cymru ar gyfer criced yng Nghymru? OAQ52353
1. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for cricket in Wales? OAQ52353
Via Sport Wales, we have provided £537,000 this year to Cricket Wales to support the development of the game across Wales.
Trwy Chwaraeon Cymru, rydym ni wedi darparu £537,000 i Criced Cymru eleni i gynorthwyo datblygiad y gêm ledled Cymru.
Diolch, and thank you for your patience there. Not so long ago, you described it as odd that Wales doesn't have its own national cricket team. And it seems more odd now that Ireland is a full test member of the International Cricket Council, and Scotland is beating England in one-day internationals. So, where is Wales? I think many people here find it bizarre that a team called England, with no Welsh players, playing under the English flag, three lions on the shirt, can be described as Welsh. Now, Glamorgan, who have had reservations about the Welsh team, are calling for someone to produce a business plan to explore how to have a successful county side and national side. So, will your Government support Glamorgan's suggestion by commissioning a feasibility study into a Welsh national cricket team, or will you let Welsh cricketers and fans continue to be so badly represented by England?
Diolch, a diolch am eich amynedd. Heb fod cymaint â hynny yn ôl, dywedasoch ei bod yn rhyfedd nad oes gan Gymru ei thîm criced cenedlaethol ei hun. Ac mae'n ymddangos yn rhyfeddach nawr bod Iwerddon yn aelod prawf llawn o'r Cyngor Criced Rhyngwladol, a bod yr Alban yn curo Lloegr mewn gemau undydd rhyngwladol. Felly, ble mae Cymru? Rwy'n credu bod llawer o bobl yma yn ei gweld hi'n rhyfedd y gellir disgrifio tîm o'r enw Lloegr, heb unrhyw chwaraewyr o Gymru, sy'n chwarae o dan faner Lloegr, tri llew ar y crys, ac y gellir ei ddisgrifio fel Cymru. Nawr, mae Morgannwg, y bu ganddynt amheuon am dîm Cymru, yn galw ar rywun i lunio cynllun busnes i archwilio sut i gael tîm sirol a chenedlaethol llwyddiannus. Felly, a wnaiff eich Llywodraeth chi gefnogi awgrym Morgannwg trwy gomisiynu astudiaeth o ddichonoldeb ar sefydlu tîm criced cenedlaethol Cymru, neu a wnewch chi adael i gricedwyr a chefnogwyr Cymru barhau i gael eu cynrychioli mor wael gan Loegr?
Well, ultimately, it's a matter for Cricket Wales and for Glamorgan Cricket Club, and not for the Government. There is no doubt that there would be a severe financial impact if we were suddenly to compete in our own names. There's a question mark as to whether Glamorgan would survive, whether the stadium would be viable, and, indeed, what would happen in terms of the financial support that Welsh cricket receives. I understand that there will be many who, in their hearts, would like to see a Welsh cricket team, but, of course, there are financial realities here that have to be observed and, for me, I think it's best left to the cricketing authorities.
Wel, yn y pen draw, mater i Griced Cymru ac i Glwb Criced Morgannwg yw hwn, ac nid i'r Llywodraeth. Nid oes unrhyw amheuaeth y byddai effaith ariannol difrifol pe byddem ni'n cystadlu yn ein henwau ein hunain yn sydyn. Ceir marc cwestiwn ynghylch pa un a fyddai Morgannwg yn goroesi, a fyddai'r stadiwm yn hyfyw, ac, yn wir, yr hyn a fyddai'n digwydd o ran y cymorth ariannol y mae criced yng Nghymru yn ei dderbyn. Rwy'n deall bod llawer a hoffai, yn eu calonnau, weld tîm criced Cymru, ond, wrth gwrs, ceir realiti ariannol yn y fan yma y mae'n rhaid ei ystyried ac, i mi, rwy'n credu ei bod hi'n well gadael y mater i'r awdurdodau criced.
First Minister, like many sports across Wales, cricket at grass-roots and amateur level is coming under significant pressure, both financially and from a participation perspective. Now, on the weekend, you may have seen that the Welsh Rugby Union announced a pilot that would see junior rugby moved to the summer season. Now, whilst I certainly acknowledge that some of the reasons put forward by the WRU are understandable, can I ask what discussions your Government has had, or will be having over the coming weeks, to ensure that the game of cricket in Wales is not significantly squeezed or harmed by this decision, as it is surely in everyone's interest that all sports in Wales, including cricket and rugby, have their own space to thrive?
Prif Weinidog, fel llawer o gampau ledled Cymru, mae criced ar lefel llawr gwlad ac amatur yn dod o dan bwysau sylweddol, yn ariannol ac o safbwynt cyfranogiad. Nawr, dros y penwythnos, efallai y byddwch chi wedi gweld bod Undeb Rygbi Cymru wedi cyhoeddi cynllun arbrofol a fyddai'n golygu bod rygbi ieuenctid yn symud i dymor yr haf. Nawr, er fy mod i'n sicr yn cydnabod bod rhai o'r rhesymau a roddwyd gan Undeb Rygbi Cymru yn ddealladwy, a gaf i ofyn pa drafodaethau y mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael, neu y bydd yn eu cael dros yr wythnosau nesaf, i sicrhau nad yw criced yng Nghymru yn cael ei wasgu neu ei niweidio'n sylweddol gan y penderfyniad hwn, oherwydd does bosib nad yw hi er budd pawb bod gan pob camp yng Nghymru, gan gynnwys criced a rygbi, eu cyfnod eu hunain i ffynnu?
It was an issue that was raised with me over the course of the weekend. There is significant overlap already between the sports. There was a time when people would happily play rugby in the winter and cricket in the summer, and the overlap wasn't there; it certainly wasn't there when I was in school, when we played on sloping pitches with a dull ball and one pad—that was the way to learn cricket, if I remember. But the serious point is this: it's important that cricket is able to appeal to young people, as young as possible. The situation has improved. I know, when my son was younger, he could play football at six, rugby at seven, but cricket not until 11. That did change very quickly and he did take part in some cricket. What's important is that cricket continues to appeal to children at the youngest age possible, and, in fairness, that is something that's happening now. So, cricket should be able, to my mind, to hold its own.
Roedd yn fater a godwyd gyda mi yn ystod y penwythnos. Ceir gorgyffwrdd sylweddol rhwng y campau eisoes. Roedd adeg pan fyddai pobl yn barod iawn i chwarae rygbi yn y gaeaf a chriced yn yr haf, ac nid oedd y gorgyffwrdd yno; nid oedd yno pan oeddwn i yn yr ysgol yn sicr, pan oeddem ni'n chwarae ar leiniau llethrog gyda hen bêl ac un pad—dyna oedd y ffordd i ddysgu criced, os cofiaf i. Ond y pwynt difrifol yw hwn: mae'n bwysig bod criced yn gallu apelio at bobl ifanc, mor ifanc â phosibl. Mae'r sefyllfa wedi gwella. Gwn, pan roedd fy mab yn iau, ei fod yn cael chwarae pêl-droed yn chwech oed, rygbi yn saith oed, ond nid criced tan ei fod yn 11 oed. Fe wnaeth hynny newid yn gyflym iawn a chymerodd ran mewn rhywfaint o griced. Yr hyn sy'n bwysig yw bod criced yn parhau i apelio at blant o'r oedran ieuengaf posibl, ac, er tegwch, mae hynny'n rhywbeth sydd yn digwydd nawr. Felly, dylai criced allu dal ei dir ei hun, yn fy marn i.
One of the most powerful tools, surely, for encouraging youth cricket in Wales would be to have a national cricket team that young people the length and breadth of the country could aspire to and find role models in. You say that this is not a matter for Government. Let's perhaps explore what might be a matter for Government. You have a major events unit, for example, that funds a host of events in order to put Wales on the map, in order to market Wales, in order to bring economic benefit to Wales. Would Welsh Government look at the possibility of even using major events funding to get the ball rolling on a national cricket team for Wales, as, if you like, a permanent major event that could bring real national benefits?
Un o'r adnoddau mwyaf grymus, does bosib, ar gyfer annog criced ieuenctid yng Nghymru fyddai cael tîm criced cenedlaethol y gallai pobl ifanc ar hyd a lled y wlad ymdrechu i fod yn aelod ohono a dod o hyd i esiampl dda ynddo. Rydych chi'n dweud nad yw hwn yn fater i Lywodraeth. Gadewch i ni ystyried efallai beth allai fod yn fater i Lywodraeth. Mae gennych chi uned digwyddiadau mawr, er enghraifft, sy'n ariannu llu o ddigwyddiadau er mwyn rhoi Cymru ar y map, er mwyn marchnata Cymru, er mwyn dod â budd economaidd i Gymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru hyd yn oed ystyried y posibilrwydd o ddefnyddio cyllid digwyddiadau mawr i roi cychwyn ar dîm criced cenedlaethol i Gymru, fel, os mynnwch chi, digwyddiad mawr parhaol a allai ddod â manteision cenedlaethol gwirioneddol?
The major events funding is there for one-off events, not for continuous revenue funding. But he is right to say, of course, that it's a good way of showcasing Wales. But we don't just attract events to have Welsh teams in them, if I can put it that way. We've just had the Volvo Ocean Race. There was Welsh participation, but there wasn't a Welsh team. The point was to bring the attention of the world to Cardiff Bay, and to Wales, and to see what we could host. The same with the Champions League—yes, there was Welsh participation, clearly, but there were no Welsh teams in it. So, I think it's hugely important that we are able to showcase ourselves as a nation that can host major events. We've done that incredibly successfully. We are by far the smallest nation, for example, to host the Champions League, and Cardiff is the smallest city to host the Champions League. We've done it, and there's no reason why we can't do it again. It shouldn't just be tied to whether or not there's a Welsh team in the event as to whether we then support that event.
Mae'r cyllid digwyddiadau mawr ar gael ar gyfer digwyddiadau untro, nid ar gyfer cyllid refeniw parhaus. Ond mae'n iawn i ddweud, wrth gwrs, ei bod yn ffordd dda o hyrwyddo Cymru. Ond nid ydym ni'n denu digwyddiadau sydd â thimau Cymru ynddynt yn unig, os caf ei roi felly. Rydym ni newydd gael Ras Hwylio Volvo. Roedd Cymry yn cymryd rhan, ond nid oedd tîm Cymru. Y pwynt oedd tynnu sylw'r byd at Fae Caerdydd, ac at Gymru, ac i weld beth y gallem ni ei gynnal. Yr un peth gyda Chynghrair y Pencampwyr—oedd, roedd Cymro yn cymryd rhan, yn amlwg, ond nid oedd unrhyw dimau o Gymru ynddo. Credaf felly ei bod hi'n hynod bwysig ein bod ni'n gallu arddangos ein hunain fel gwlad sy'n gallu cynnal digwyddiadau mawr. Rydym ni wedi gwneud hynny'n hynod lwyddiannus. Ni yw'r wlad leiaf o bell ffordd, er enghraifft, i gynnal Cynghrair y Pencampwyr, a Chaerdydd yw'r ddinas leiaf i gynnal Cynghrair y Pencampwyr. Rydym ni wedi ei wneud, ac nid oes unrhyw reswm pam na allwn ni ei wneud eto. Ni ddylai fod wedi ei glymu i ba un a oes tîm Cymru yn y digwyddiad ai peidio o ran a allwn ni gefnogi'r digwyddiad hwnnw wedyn.
2. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cyflwyno i atal creulondeb i anifeiliaid yn ystod y 12 mis nesaf? OAQ52382
2. What measures will the Welsh Government introduce to prevent animal cruelty in the next 12 months? OAQ52382
The Wales animal health and welfare framework implementation plan—snappily titled—sets out the framework group and Welsh Government priorities for animal health and welfare, and the Cabinet Secretary will be making a statement on companion animal welfare later today.
Mae cynllun gweithredu fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru—sydd ag enw bachog—yn nodi blaenoriaethau'r grŵp fframwaith a Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd a lles anifeiliaid, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad ar les anifeiliaid anwes yn ddiweddarach heddiw.
Thank you very much for the reply, Minister. Since May this year, every abattoir in England is required to have CCTV cameras installed in all areas where live animals are kept. Official vets will have unrestricted access to footage, to reassure consumers that high welfare standards are being enforced. Does the First Minister agree that this is an effective way to prevent animal cruelty, and when will the Welsh Government make CCTV compulsory in our abattoirs in Wales?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb, Gweinidog. Ers mis Mai eleni, mae'n ofynnol i bob lladd-dy yn Lloegr osod camerâu teledu cylch cyfyng ym mhob man lle y cedwir anifeiliaid byw. Bydd gan filfeddygon swyddogol fynediad anghyfyngedig at y recordiadau, i roi sicrwydd i ddefnyddwyr bod safonau lles uchel yn cael eu gorfodi. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod hon yn ffordd effeithiol o atal creulondeb i anifeiliaid, a phryd wnaiff Llywodraeth Cymru wneud teledu cylch cyfyng yn orfodol yn ein lladd-dai ni yng Nghymru?
Well, there are a number of controls already in place in abattoirs. Official vets are present in every single one of them. The larger abattoirs, which process the majority of animals, have CCTV, and official vets are able to access footage if they suspect welfare standards are not being met. That said, we are determined to improve standards and practices where it's necessary and reasonable to do so, and the £1.1 million food business investment funding package will assist small and medium-sized slaughterhouses to improve their facilities, including the installation of CCTV.
Wel, mae nifer o reolaethau ar waith eisoes mewn lladd-dai. Mae milfeddygon swyddogol yn bresennol ym mhob un ohonyn nhw. Ceir teledu cylch cyfyng yn y lladd-dai mwy o faint, sy'n prosesu'r mwyafrif o anifeiliaid, a gall milfeddygon swyddogol gael gafael ar recordiadau os byddant yn amau nad yw safonau lles yn cael eu bodloni. Wedi dweud hynny, rydym ni'n benderfynol o wella safonau ac arferion pan ei bod hi'n angenrheidiol ac yn rhesymol i wneud hynny, a bydd y pecyn ariannu buddsoddiad busnes bwyd gwerth £1.1 miliwn yn cynorthwyo lladd-dai bach a chanolig eu maint i wella eu cyfleusterau, gan gynnwys gosod teledu cylch cyfyng.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, prostate cancer is a cruel condition, which, if diagnosed early enough, has remarkable success rates—90 per cent plus. Regrettably, obviously, screening in some parts of the UK leaves a lot to be desired. In particular here in Wales, regrettably, the ability to get access to the multiparametric MRI scanner for four health boards is non-existent, and people do end up having to pay considerable sums to have that scan undertaken. In England, for example, where that scan is available, it has a 92 per cent detection rate. With the four health boards, which total 700,000 men within those health boards, unable to attract that type of screening, what commitment can you give, as First Minister and as a Government, to roll out the screening so that, whatever part of Wales you live in, you will have access to that screening, so that, if you do require surgery or intervention, it can be done in a timely manner?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae canser y prostad yn gyflwr creulon, sydd a chyfraddau llwyddiant rhyfeddol os ceir diagnosis yn ddigon cynnar—90 y cant a mwy. Yn anffodus, yn amlwg, mae sgrinio mewn rhai rhannau o'r DU ymhell o fod yn foddhaol. Yma yng Nghymru yn enwedig, yn anffodus, nid yw'r gallu i gael mynediad at y sganiwr MRI amlbaramedrig ar gyfer pedwar bwrdd iechyd yn bodoli, ac mae'n rhaid i bobl dalu symiau sylweddol i gael cynnal y sgan hwnnw yn y pen draw. Yn Lloegr, er enghraifft, lle mae'r sgan hwnnw ar gael, mae ganddo gyfradd ganfod o 92 y cant. Gan nad yw'r pedwar bwrdd iechyd, lle ceir cyfanswm o 700,000 o ddynion yn y byrddau iechyd hynny, yn gallu denu'r math hwnnw o sgrinio, pa ymrwymiad allwch chi ei roi, fel Prif Weinidog ac fel Llywodraeth, i gyflwyno'r sgrinio fel y bydd gennych chi fynediad at y sgrinio hwnnw, pa bynnag ran o Gymru yr ydych chi'n byw ynddi, fel y gellir cyflawni llawdriniaeth neu ymyrraeth yn brydlon os bydd angen hynny arnoch chi?
An important question, and one that deserves a detailed answer, if I may, Llywydd. I can say that health boards in Wales are able to offer multiparametric scans, in line with the current guidance from the National Institute for Health and Care Excellence. That guidance currently recommends the mpMRI for people with a negative biopsy, to determine whether another biopsy is needed, and whether the management of a proven cancer will benefit from staging of the tumour. The what's called 'PROMIS trial' indicated that people with suspected prostate cancer might benefit from having their mpMRI prior to biopsy. NICE is reviewing its guidance and is expected to issue recommendations in the early part of next year. In the meantime, evidence is being considered by the Wales urology board. It's fair to say there are different views among the clinicians about the implications of recent evidence, with some health boards implementing elements of a revised approach. What I can say is that, if NICE recommends pre-biopsy mpMRI for suspected prostate cancer, then we would expect all health boards to amend their care pathways accordingly. In the meantime, health boards will continue to consider the evidence and pathway reforms through the Wales urology board.
Cwestiwn pwysig, ac un sy'n haeddu ateb manwl, os caf i, Llywydd. Gallaf ddweud bod byrddau iechyd yng Nghymru yn gallu cynnig sganiau amlbaramedrig, yn unol â chanllawiau cyfredol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Mae'r canllawiau hynny ar hyn o bryd yn argymell yr mpMRI ar gyfer pobl â biopsi negyddol, i benderfynu a oes angen biopsi arall, a pha un a fydd rheoli canser profedig yn elwa ar fynd i'r afael â'r tiwmor mewn camau. Dynododd yr hyn a elwir yn 'dreial PROMIS' y gallai pobl â chanser y prostad tybiedig elwa ar gael eu mpMRI cyn biopsi. Mae NICE yn adolygu ei ganllawiau a disgwylir iddo gyhoeddi argymhellion yn ystod rhan gynnar y flwyddyn nesaf. Yn y cyfamser, mae tystiolaeth yn cael ei hystyried gan fwrdd wroleg Cymru. Mae'n deg i ddweud bod gwahanol safbwyntiau ymhlith y clinigwyr ynghylch goblygiadau tystiolaeth ddiweddar, gyda rhai byrddau iechyd yn gweithredu elfennau dull diwygiedig. Yr hyn y gallaf ei ddweud, os bydd NICE yn argymell mpMRI cyn-biopsi ar gyfer canser y prostad tybiedig, yna byddem yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ddiwygio eu llwybrau gofal yn unol â hynny. Yn y cyfamser, bydd byrddau iechyd yn parhau i ystyried y dystiolaeth a diwygiadau i lwybrau trwy fwrdd wroleg Cymru.
I thank you for that detailed answer, First Minister. Regrettably, 10,000 men a year die from prostate cancer—it's the biggest killer of men. And some universality around the screening programme must be a compunction on the Government because, actually, cancer doesn't rely on postcodes—it's universal, it is. On the bowel cancer screening programme that the Welsh Government have, it has been called, at the moment, a very postcode lottery-driven screening programme. In particular, one in four individuals were waiting in excess of eight weeks to have their screening procedure diagnosed, and actually put into practice if intervention was required. Nine hundred people a year die of bowel cancer here in Wales. If, ultimately, we had a better, more robust screening system and a wider screening system that actually took into account 40 years and above, then we could drive those numbers down even further. Given that we know the importance of screening and, in particular, bowel screening, what action is your Government taking to shorten the waiting times that will remove that one in four—25 per cent of people—waiting in excess of eight weeks to get the results that they require, because it cannot be right that, where the condition is treatable, just waiting too long on a waiting list has a detrimental impact on your outcome?
Diolchaf i chi am yr ateb manwl yna, Prif Weinidog. Yn anffodus, mae 10,000 o ddynion y flwyddyn yn marw o ganser y prostad—dyma'r lladdwr mwyaf ar ddynion. Ac mae'n rhaid i rywfaint o gyffredinolrwydd o ran y rhaglen sgrinio fod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth oherwydd, mewn gwirionedd, nid yw canser yn dibynnu ar godau post—mae'n gyffredinol. O ran y rhaglen sgrinio canser y coluddyn sydd gan Lywodraeth Cymru, fe'i galwyd, ar hyn o bryd, yn rhaglen sgrinio sydd wedi ei seilio'n fawr ar loteri cod post. Yn benodol, roedd un o bob pedwar o unigolion yn aros mwy nag wyth wythnos i gael diagnosis o'u triniaeth sgrinio, a chael ei rhoi ar waith pe byddai angen ymyrraeth. Mae naw cant o bobl y flwyddyn yn marw o ganser y coluddyn yma yng Nghymru. Pe byddai gennym ni, yn y pen draw, system sgrinio well, fwy cadarn a system sgrinio ehangach a fyddai'n cymryd 40 oed a hŷn i ystyriaeth, yna gallem ni ostwng y niferoedd hynny hyd yn oed ymhellach. O gofio ein bod ni'n ymwybodol o bwysigrwydd sgrinio ac, yn enwedig, sgrinio'r coluddyn, pa gamau mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i gwtogi amseroedd aros a fydd yn cael gwared ar yr un o bob pedwar—25 y cant o bobl—sy'n aros dros wyth wythnos i gael y canlyniadau sydd eu hangen arnynt, oherwydd ni all fod yn iawn, pan fo modd trin y cyflwr, bod dim ond aros yn rhy hir ar restr aros yn cael effaith niweidiol ar eich canlyniad?
With screening, it's a question of who you target for the screening, because you can't screen everybody. Which elements of the population are particularly susceptible to a particular type of cancer, because it's not physically possible to screen everybody? We want, of course, to see consistency across the health boards. They're able to access the new treatments fund, if that's appropriate for what they wish to take forward. What I can say is that, when we look at our urgent suspected cancer route, for example, the vast majority of people started definitive treatment within the target time of 62 days—88.7 per cent—and 96 per cent of patients who are newly diagnosed with cancer not via the urgent route started definitive treatment within the target time of 31 days, in March 2018. So, the vast majority of people do get the treatment that they should get within the right amount of time. But, of course, we rely on specialists in order to advise us to make sure that we can see how we can improve screening where that's necessary.
O ran sgrinio, mae'n gwestiwn o bwy ydych chi'n eu targedu ar gyfer y sgrinio, oherwydd ni allwch chi sgrinio pawb. Pa elfennau o'r boblogaeth sy'n arbennig o agored i fath penodol o ganser, oherwydd nid yw'n gorfforol bosibl i sgrinio pawb? Rydym ni eisiau, wrth gwrs, gweld cysondeb ar draws y byrddau iechyd. Maen nhw'n gallu cael mynediad at y gronfa triniaethau newydd, os yw hynny'n briodol ar gyfer yr hyn y maen nhw'n dymuno bwrw ymlaen ag ef. Yr hyn y gallaf ei ddweud, pan edrychwn ni ar ein llwybr canser tybiedig brys, er enghraifft, yw bod y mwyafrif llethol o bobl wedi dechrau triniaeth ddiffiniol yn unol â'r amser targed o 62 diwrnod—88.7 y cant—a dechreuodd 96 y cant o gleifion sydd newydd gael diagnosis o ganser heb ddilyn y llwybr brys driniaeth ddiffiniol yn unol â'r amser targed o 31 diwrnod ym mis Mawrth 2018. Felly, mae'r mwyafrif llethol o bobl yn cael y driniaeth y dylent ei chael o fewn y cyfnod priodol o amser. Ond, wrth gwrs, rydym ni'n dibynnu ar arbenigwyr i'n cynghori ni i wneud yn siŵr y gallwn ni weld sut y gallwn ni wella sgrinio pan fo hynny'n angenrheidiol.
Those improvements are desperately needed. As I said, Bowel Cancer UK says it is a national crisis that one in four people are waiting eight weeks or more for that screening process to be undertaken. But what we do know from the weekend's announcement that the UK Government made is that there will be a considerable uplift in the spend available to the Welsh Government to spend on health and social care here in Wales—[Interruption.] These screening—. Well, I can hear the chuntering from the Labour backbenchers, but the reality is that money is coming over to the Welsh Government.
Now, it is perfectly right, under the devolved settlement, that you choose where to spend that money. From these benches, we believe that that money should be spent in the fields of health and social care to make those improvements in prostate, bowel and other treatments available to patients here in Wales. Now, will you commit today to making sure that any money that is made available to the Welsh Government is spent on those key areas, so that we can see the improvements that we desperately need in diagnostic tests, waiting times and staff recruitment, which other parts of the UK that are committed to delivering it in the health and social care budgets will see? We need that commitment, First Minister. Will you make it?
Mae angen y gwelliannau hynny'n daer. Fel y dywedais, mae Bowel Cancer UK yn dweud ei fod yn argyfwng cenedlaethol bod un o bob pedwar o bobl yn aros wyth wythnos neu fwy i'r broses sgrinio honno gael ei chynnal. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod o gyhoeddiad y penwythnos y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud yw y bydd cynnydd sylweddol i'r gwariant sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ei wario ar iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru—[Torri ar draws.] Mae'r sgrinio—. Wel, gallaf glywed y grwgnach gan Aelodau meinciau cefn Llafur, ond y gwir yw bod arian yn dod draw i Lywodraeth Cymru.
Nawr, mae'n berffaith iawn, o dan y setliad datganoledig, eich bod chi'n dewis ble i wario'r arian hwnnw. O'r meinciau hyn, rydym ni'n credu y dylid gwario'r arian hwnnw ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol i wneud y gwelliannau hynny o ran y prostad, y coluddyn a thriniaethau eraill sydd ar gael i gleifion yma yng Nghymru. Nawr, a wnewch chi ymrwymo heddiw i wneud yn siŵr bod unrhyw arian sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn cael ei wario ar y meysydd allweddol hynny, fel y gallwn ni weld y gwelliannau sydd eu hangen arnom ni'n daer i brofion diagnostig, amseroedd aros a recriwtio staff, y bydd rhannau eraill o'r DU sydd wedi ymrwymo i'w darparu yn y cyllidebau iechyd a gofal cymdeithasol yn eu gweld? Mae angen yr ymrwymiad hwnnw arnom ni, Prif Weinidog. A wnewch chi hynny?
Well, the first thing we have to see is how much money we'll actually get, because there are two important points to make here: first of all, we have been informed that that money, whatever money we get, will be the source of funding to deal with pay increases. So, the lifting of the pay cap will have to be financed through any money that we get via the source that he has mentioned. So, that's the first thing to mention. There's no extra money on top of that. Secondly, of course, it's never the case, is it, that we get a lump sum of money to pay for a particular area, such as health or education? What happens is, of course, as he knows, is that it's delivered via the block grant. What we don't know is that, if we get the increase in health, whether we will then see decreases everywhere else—in local government, in education, in all those areas that are devolved. Now, those, of course, are removed from the figure that he's just mentioned. So, until we know firstly how much money net there will actually be—we know about the £1.2 billion—and until we know, of course, how much money—we've got a fair idea—that the pay deal will cost, we won't know how much money is available to spend. Until those factors are resolved—and nobody is able to do that yet because we don't know what any increases or not in our block grant will be in the autumn—and until we know the definitive net sum of money, it's very difficult to make any commitments at this stage.
Wel, y peth cyntaf y mae'n rhaid i ni ei weld yw faint o arian y byddwn ni'n ei gael mewn gwirionedd, oherwydd mae dau bwynt pwysig i'w gwneud yma: yn gyntaf oll, rydym ni wedi cael ein hysbysu mai'r arian hwnnw, pa bynnag arian y byddwn ni'n ei gael, fydd y ffynhonnell o gyllid i ymdrin â chodiadau cyflog. Felly, bydd yn rhaid ariannu'r cam o godi'r cap cyflog trwy unrhyw arian a gawn ni drwy'r ffynhonnell y mae ef wedi cyfeirio ati. Felly, dyna'r peth cyntaf i'w grybwyll. Nid oes unrhyw arian ychwanegol ar ben hynny. Yn ail, wrth gwrs, nid yw'n wir byth, ydy hi, ein bod ni'n cael cyfandaliad o arian i dalu am faes penodol, fel iechyd neu addysg? Yr hyn sy'n digwydd, wrth gwrs, fel y mae e'n gwybod, yw ei fod yn cael ei ddarparu drwy'r grant bloc. Yr hyn nad ydym ni'n ei wybod, os byddwn ni'n cael y cynnydd ym maes iechyd, pa un a fyddwn ni'n gweld gostyngiadau ym mhobman arall wedyn—mewn llywodraeth leol, mewn addysg, yn yr holl feysydd hynny sydd wedi'u datganoli. Nawr, mae'r rheini, wrth gwrs, yn cael eu tynnu o'r ffigur y mae newydd eu crybwyll. Felly, tan y byddwn ni'n gwybod yn gyntaf faint o arian net fydd yna mewn gwirionedd—rydym ni'n gwybod am yr £1.2 biliwn—a tan y byddwn ni'n gwybod, wrth gwrs, faint o arian—mae gennym ni syniad go lew—y bydd y cytundeb cyflogau yn ei gostio, ni fyddwn yn gwybod faint o arian sydd ar gael i'w wario. Tan i'r ffactorau hynny gael eu datrys—ac nid oes neb yn gallu gwneud hynny eto oherwydd nid ydym ni'n gwybod pa gynnydd neu beidio fydd yn ein bloc grant yn yr Hydref—a tan y byddwn ni'n gwybod y swm terfynol net o arian, mae'n anodd iawn gwneud unrhyw ymrwymiadau ar hyn o bryd.
Arweinydd grŵp UKIP, Caroline Jones.
The leader of the UKIP group, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, the Prime Minister announced over the weekend that there would be a £20 billion a year birthday present for the NHS in England. As a result of Barnett, Wales is expected to receive £1.2 billion. On Sunday, a Welsh Government spokesman said that a decision on the allocation of funding would be made by your Cabinet in the usual way. So, First Minister, have you made that decision yet, and will you be using any extra moneys we receive for health and social care?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, cyhoeddodd Prif Weinidog y DU dros y penwythnos y byddai anrheg pen-blwydd o £20 biliwn y flwyddyn i'r GIG yn Lloegr. O ganlyniad i Barnett, disgwylir i Gymru gael £1.2 biliwn. Ddydd Sul, dywedodd llefarydd Llywodraeth Cymru y byddai penderfyniad ar ddyraniad cyllid yn cael ei wneud gan eich Cabinet chi yn y ffordd arferol. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi wedi gwneud y penderfyniad hwnnw eto, ac a fyddwch chi'n defnyddio unrhyw arian ychwanegol y byddwn ni'n ei gael ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol?
Well, the only commitment that we have made is that we will lift the pay cap—unusually, because normally we don't make those promises before we know how much money is allocated. So, that will have to be paid for from whichever sum of money we get from the UK Government; there's no extra money for it. And as I said in the answer earlier on, it's not going to be £1.2 billion. We don't know whether there'll be cuts elsewhere that will bring that figure down. Until we know what the final figure is, it's very difficult to give any commitments in terms of spending.
Wel, yr unig ymrwymiad yr ydym ni wedi ei wneud yw y byddwn ni'n codi'r cap cyflog—yn anarferol, oherwydd nid ydym ni'n gwneud yr addewidion hynny cyn ein bod ni'n gwybod faint o arian sydd wedi ei ddyrannu, fel rheol. Felly, bydd yn rhaid talu am hynny o ba bynnag swm o arian y byddwn ni'n ei gael gan Lywodraeth y DU; nid oes unrhyw arian ychwanegol ar ei gyfer. Ac fel y dywedais yn yr ateb yn gynharach, nid yw'n mynd i fod yn £1.2 biliwn. Nid ydym ni'n gwybod pa un a fydd toriadau yn rhywle arall a fydd yn gostwng y ffigur hwnnw. Tan y byddwn ni'n gwybod beth yw'r ffigur terfynol, mae'n anodd iawn gwneud unrhyw ymrwymiadau o ran gwariant.
Thank you for that answer. My concern here is that mental health issues account for around a quarter of all health problems, yet we're spending as little as over 11 per cent of the entire NHS Wales budget. We have seen a 100 per cent increase in demand for child and adolescent mental health care services. We know that depression affects 22 per cent of men and 28 per cent of women over the age of 65. We've seen a large rise in instances of self-harm, and each year around 300 people in Wales die from suicide—this is about twice the number of people killed in road accidents. We are clearly not doing enough to tackle mental health in Wales. So, First Minister, will you commit to using some of this additional money, whatever it may be, coming to Wales in order to ensure that mental health funding is based upon a robust assessment of healthcare needs?
Diolch am yr ateb yna. Fy mhryder yn y fan yma yw bod problemau iechyd meddwl yn cynrychioli tua chwarter yr holl broblemau iechyd, ac eto rydym ni'n gwario cyn lleied â dros 11 y cant o gyllideb gyfan GIG Cymru. Rydym ni wedi gweld cynnydd o 100 y cant i'r galw am wasanaethau gofal iechyd meddwl plant a'r glasoed. Rydym ni'n gwybod bod iselder yn effeithio ar 22 y cant o ddynion a 28 y cant o fenywod dros 65 oed. Rydym ni wedi gweld cynnydd mawr i achosion o hunan-niwed, ac mae tua 300 o bobl yng Nghymru yn marw o ganlyniad i hunanladdiad bob blwyddyn—mae hyn tua dwywaith y nifer o bobl sy'n cael eu lladd mewn damweiniau ar y ffyrdd. Mae'n amlwg nad ydym ni'n gwneud digon i fynd i'r afael ag iechyd meddwl yng Nghymru. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio rhywfaint o'r arian ychwanegol hwn, beth bynnag y bydd, sy'n dod i Gymru i sicrhau bod cyllid iechyd meddwl yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd?
Yes, and in particular, of course, to look at prevention. That's hugely important. With CAMHS, she is right to say that there was a significant increase in demand for CAMHS and we met that demand by allocating—if I remember—£8 million a year towards CAMHS in order for them to meet the demand that was there. Mental health, as she will know, is a key priority for us in 'Prosperity for All'. We want to make sure that mental health is seen as something that is a priority for all governments in the future, and that will shape any spending decisions that we take if there's any extra money on the table.
Gwnaf, ac yn arbennig, wrth gwrs, i edrych ar ei atal. Mae hynny'n bwysig iawn. Gyda CAMHS, mae'n iawn i ddweud y bu cynnydd sylweddol i'r galw am CAMHS a bodlonwyd y galw hwnnw gennym ni trwy ddyrannu—os cofiaf—£8 miliwn y flwyddyn tuag at CAMHS er mwyn iddyn nhw fodloni'r galw a oedd yno. Mae iechyd meddwl, fel y bydd yn gwybod, yn flaenoriaeth allweddol i ni yn 'Ffyniant i Bawb'. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod iechyd meddwl yn cael ei weld fel rhywbeth sy'n flaenoriaeth i bob llywodraeth yn y dyfodol, a bydd hynny'n llywio unrhyw benderfyniadau gwario yr ydym ni'n eu gwneud os oes unrhyw arian ychwanegol ar y bwrdd.
Thank you for that answer, First Minister. As I've highlighted before, many times, one in four of us will suffer from mental ill health. A friend or a work colleague could be battling depression for years—we wouldn't know about it, because, unfortunately, there is still a stigma attached to mental health issues. We all have to be more open about mental health: we wouldn't try to hide a broken leg, but we will try to hide depression. Sadly, as a result of stigma, many people end up taking their own lives. If we recognise the signs and offer non-judgmental support, many lives could be saved. So, First Minister, will you commit your Government to ensuring that as many people as possible are trained as mental health first aiders, and will you look at adding the training to the school curriculum and encourage large employers to have mental health first aiders alongside the normal, required first aiders? Thank you.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fel yr wyf i wedi ei amlygu o'r blaen, lawer gwaith, bydd un o bob pedwar ohonom ni'n dioddef o salwch meddwl. Gallai ffrind neu gydweithiwr fod wedi bod yn ymladd iselder ers blynyddoedd—ni fyddem ni'n gwybod am y peth, oherwydd, yn anffodus, mae stigma ynghlwm wrth broblemau iechyd meddwl o hyd. Mae'n rhaid i ni i gyd fod yn fwy agored am iechyd meddwl: ni fyddem ni'n ceisio cuddio coes sydd wedi torri, ond byddem yn ceisio cuddio iselder. Yn anffodus, o ganlyniad i stigma, mae llawer o bobl yn cymryd eu bywydau eu hunain yn y pen draw. Os byddwn ni'n cydnabod yr arwyddion ac yn cynnig cymorth anfeirniadol, gellid achub llawer o fywydau. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo eich Llywodraeth i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cael eu hyfforddi fel swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl, ac a wnewch chi ystyried ychwanegu'r hyfforddiant at y cwricwlwm ysgol ac annog cyflogwyr mawr i gael swyddogion cymorth cyntaf iechyd meddwl ochr yn ochr â'r swyddogion cymorth cyntaf arferol, gofynnol? Diolch.
I'm not sure that first aid is the way to deal with it. That suggests something that is acute, something that's just arisen. I think it's more long term than that. I take the point that the leader of UKIP is making in terms of how we deal with people who don't exhibit any external signs of depression. I've seen it at close hand, I've got a fair idea of how it operates in people, but it's not always obvious to those who are not familiar with the individual involved, and that is difficult, of course, because the external signs are not there. If you break a leg, it's obvious: the signs are there. That's why I want to make sure that when we look at mental health, we don't just look at it as a service designed to help people when they get into crisis, that we do look at ways in which we can help young people particularly—that's important, we have a counsellor in each secondary school in Wales—but at what more could be done, for example, to look to help people who are not obviously in need of help. They are the people, quite often, of course, that the system needs to identify. How that's done, of course, we will take forward with practitioners, to see how we can create a service where there is more focus on prevention and less on dealing with symptoms when they become obvious.
Nid wyf i'n siŵr mai cymorth cyntaf yw'r ffordd i ymdrin ag ef. Mae hynny'n awgrymu rhywbeth sy'n acíwt, rhywbeth sydd newydd godi. Credaf ei fod yn fwy hirdymor na hynny. Derbyniaf y pwynt y mae arweinydd UKIP yn ei wneud o ran sut yr ydym ni'n ymdrin â phobl nad ydyn nhw'n dangos unrhyw arwyddion allanol o iselder. Rwyf i weld ei weld yn bersonol, mae gen i syniad go lew o sut y mae'n gweithredu mewn pobl, ond nid yw bob amser yn amlwg i'r rheini nad ydynt yn gyfarwydd â'r unigolyn dan sylw, ac mae'n anodd, wrth gwrs, oherwydd nid yw'r arwyddion allanol yno. Os byddwch chi'n torri coes, mae'n amlwg: mae'r arwyddion yno. Dyna pam yr wyf i eisiau gwneud yn siŵr pan fyddwn ni'n ystyried iechyd meddwl, nad ydym yn ei ystyried fel gwasanaeth sydd wedi ei gynllunio i helpu pobl dim ond pan fyddan nhw'n dioddef argyfwng, ein bod ni'n ystyried ffyrdd y gallwn ni helpu pobl ifanc yn arbennig—mae hynny'n bwysig, mae gennym ni gwnselydd ym mhob ysgol uwchradd yng Nghymru—ond beth arall y gellid ei wneud, er enghraifft, i geisio helpu pobl nad yw'n amlwg bod angen cymorth arnynt. Nhw yw'r bobl, yn aml iawn, wrth gwrs, y mae angen i'r systemau eu nodi. O ran sut y gwneir hynny, wrth gwrs, byddwn yn bwrw ymlaen â hynny gydag ymarferwyr, i weld sut y gallwn ni greu gwasanaeth lle ceir mwy o bwyslais ar atal a llai ar ymdrin â symptomau pan eu bod yn dod yn amlwg.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. Does the First Minister agree with the environmental lawyers ClientEarth that the Welsh Government's plans for air quality lack clarity and detail?
Diolch, Llywydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno gyda'r cyfreithwyr amgylcheddol ClientEarth bod diffyg eglurder a manylder yng nghynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer ansawdd aer?
Well, we are looking at air quality and how to improve it. I'm not going to agree with a firm of lawyers, obviously, that are not Welsh Government lawyers, but there is a challenge, of course, to improve air quality in the future.
Wel, rydym ni'n ystyried ansawdd aer a sut i'w wella. Nid wyf i'n mynd i gytuno gyda chwmni cyfreithwyr, yn amlwg, nad ydynt yn gyfreithwyr Llywodraeth Cymru, ond mae her, wrth gwrs, i wella ansawdd aer yn y dyfodol.
Air pollution is responsible for 2,000 deaths per year in this country. It's a public health crisis, and it's your Labour Government's environmental legacy. That's why Plaid Cymru this week has launched a campaign, clean air week, and my colleague Simon Thomas yesterday launched a comprehensive report on hydrogen's role in the decarbonisation of transport. Now, I would urge the First Minister to read this expert-led, in-depth report and to take heed of its recommendations.
First Minister, this crisis warrants urgent action. Given that a road in Caerphilly is the most polluted outside of London, will you support our calls for a clean air Act for Wales that would phase out the sale of diesel and petrol-only vehicles by 2030?
Mae llygredd aer yn gyfrifol am 2,000 o farwolaethau y flwyddyn yn y wlad hon. Mae'n argyfwng iechyd cyhoeddus, a dyma etifeddiaeth amgylcheddol eich Llywodraeth Lafur. Dyna pam mae Plaid Cymru yr wythnos hon wedi lansio ymgyrch, wythnos aer glân, ac fe lansiodd fy nghyd-Aelod Simon Thomas adroddiad cynhwysfawr ddoe ar swyddogaeth hydrogen yn y broses o ddatgarboneiddio trafnidiaeth. Nawr, byddwn yn annog y Prif Weinidog i ddarllen yr adroddiad trylwyr hwn a arweinir gan arbenigwyr a chymryd sylw o'i argymhellion.
Prif Weinidog, mae'r argyfwng hwn yn cyfiawnhau gweithredu brys. O gofio mai ffordd yng Nghaerffili yw'r fwyaf llygredig y tu allan i Lundain, a wnewch chi gefnogi ein galwadau am Ddeddf aer glân i Gymru a fyddai'n rhoi terfyn graddol ar werthu cerbydau diesel a phetrol yn unig erbyn 2030?
I think that's too early; I don't think the technology's ready. I do look forward to a time when electric cars become the norm. I don't think the technology's there now in terms of the range, but I think it will become available very, very quickly.
If I remember rightly, 2040 is the target the UK Government has set, is, I think, probably pessimistic, but such is the development of the technology in this field, I think we will get to a position where it will become a realistic option. As somebody who has been driving a hybrid car, the battery in my car only gives me a range of 28 miles. Now, that's the problem. We need to make sure that the technology is right to move ahead, in the way that she has described—she's right.
In the meantime, what do we do? We can't do nothing. Well, firstly, we need to make sure that we remove areas where traffic is idling with engines on—that affects air quality—and, of course, to see more modal shift, and that means, of course, moving ahead with the improvements we're going to see in our rail infrastructure, to make it more comfortable for people to travel by train, in air-conditioned trains that are more frequent, and also, of course, moving forward with the Active Travel (Wales) Act 2013 to make sure that where we see new developments—at cycle paths, for example—they're an integral part of those developments, so that people feel they don't have to travel by car.
So, there are two things: first of all, creating that modal shift, and, secondly, of course, looking to encourage ways to ensure that battery cars have a much longer range in the future, and that it's much easier to charge them, as well, than it is at the moment. I think that's when we can get the real change.
Rwy'n credu bod hynny'n rhy gynnar; nid wyf i'n credu bod y dechnoleg yn barod. Rwy'n edrych ymlaen at adeg pan mai ceir trydan fydd y norm. Nid wyf i'n credu bod y dechnoleg yno ar hyn o bryd o ran yr amrywiaeth, ond rwy'n credu y bydd yn dod ar gael yn gyflym iawn, iawn.
Os cofiaf yn iawn, 2040 yw'r targed y mae Llywodraeth y DU wedi ei bennu, sy'n besimistaidd yn fy marn i, ond o weld datblygiad y dechnoleg yn y maes hwn, rwy'n credu y byddwn ni'n cyrraedd sefyllfa lle bydd yn dod yn ddewis realistig. Fel rhywun sydd wedi bod yn gyrru car hybrid, mae'r batri yn fy nghar yn rhoi pellter o 28 milltir i mi. Nawr, dyna'r broblem. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y dechnoleg yn gywir i symud ymlaen, yn y ffordd y mae hi wedi ei disgrifio—mae hi'n iawn.
Yn y cyfamser, beth ddylem ni ei wneud? Ni allwn wneud dim. Wel, yn gyntaf, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cael gwared ar ardaloedd lle mae traffig yn llonydd gyda injans yn rhedeg—mae hynny'n effeithio ar ansawdd aer—ac, wrth gwrs, gweld mwy o newid moddol, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, symud ymlaen â'r gwelliannau yr ydym ni'n mynd i'w gweld yn ein seilwaith rheilffyrdd, i'w gwneud yn fwy cyfforddus i bobl deithio ar y trên, mewn trenau sydd wedi eu haerdymheru, sy'n amlach, ac hefyd, wrth gwrs, symud ymlaen â Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 i wneud yn siŵr lle'r ydym ni'n gweld datblygiadau newydd—ar lwybrau beicio, er enghraifft—eu bod nhw'n rhan annatod o'r datblygiadau hynny, fel bod pobl yn teimlo nad oes rhaid iddyn nhw deithio mewn car.
Felly, ceir dau beth: yn gyntaf oll, creu'r newid moddol hwnnw, ac, yn ail, wrth gwrs, ceisio annog ffyrdd o sicrhau bod ceir batri yn gallu cyrraedd ymhellach yn y dyfodol, a'i bod yn llawer haws ei gwefru, hefyd, nag y mae hi ar hyn o bryd. Rwy'n credu mai dyna pryd y gallwn ni gael y newid gwirioneddol.
I take it, then, from your answer, that you disagree with Labour-led Cardiff council that has called for a ban on polluting vehicles by 2030? Why is Labour so unable to be consistent on any single policy area? The lack of urgency, willingness and the lack of being able to do things differently is costing people's lives. You can laugh and mutter—it is costing people's lives.
Now, you have already lost a case against ClientEarth and you face further legal repercussions if solutions aren't found quickly. Let me once again emphasise the scale of the problem here. Air in Cardiff and Port Talbot is more polluted than air in Birmingham and Manchester, despite the huge differences in population. This is the environment that your Government is creating for future generations. First Minister, as a very first step, you could ensure that the planned automotive park in Ebbw Vale focuses on the development of hydrogen and electric vehicles, putting Wales at the forefront of the clean transport revolution. Will you at least do that?
Rwy'n cymryd, felly, o'ch ateb, eich bod chi'n anghytuno â chyngor Caerdydd dan arweiniad Llafur sydd wedi galw am wahardd cerbydau sy'n llygru erbyn 2030? Pam na all Llafur fod yn gyson ar unrhyw faes polisi? Mae'r diffyg brys, parodrwydd a'r diffyg o ran gallu gwneud pethau'n wahanol yn costio bywydau pobl. Gallwch chi chwerthin a mwmian—mae'n costio bywydau pobl.
Nawr, rydych chi eisoes wedi colli achos yn erbyn ClientEarth ac rydych chi'n wynebu rhagor o sgil-effeithiau cyfreithiol os na fydd atebion yn cael eu canfod yn gyflym. Gadewch i mi bwysleisio maint y broblem unwaith eto yn y fan yma. Mae aer yng Nghaerdydd a Phort Talbot yn fwy llygredig nag aer yn Birmingham a Manceinion, er gwaethaf y gwahaniaethau enfawr yn y boblogaeth. Dyma'r amgylchedd y mae eich Llywodraeth yn ei greu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Prif Weinidog, fel cam cyntaf un, a allech chi sicrhau bod y parc moduron arfaethedig yng Nglynebwy yn canolbwyntio ar ddatblygu cerbydau hydrogen a thrydan, gan roi Cymru ar flaen y gad yn y chwyldro trafnidiaeth lân. A wnewch chi hynny o leiaf?
I wonder if she or others on the Plaid benches drive a hybrid car or an electric car? Silence. Well, practise what you preach—that's what I would say.
Tybed a yw hi neu bobl eraill ar feinciau Plaid Cymru yn gyrru car hybrid neu gar trydan? Distawrwydd. Wel, dylech chi ddilyn eich egwyddorion eich hun—dyna fyddwn i'n ei ddweud.
Try doing it in Aberystwyth. When you put in the infrastructure, we will do it.
Ceisiwch wneud hynny yn Aberystwyth. Pan fyddwch chi'n cyflwyno'r seilwaith, byddwn ni'n ei wneud.
Well, Simon Thomas—[Inaudible.] [Interruption.]
Wel, Simon Thomas—[Anghlywadwy.] [Torri ar draws.]
Allow the First Minister to respond, please.
Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda.
Simon Thomas is right. He is right to say, 'Try doing it for Aberystwyth.' He's quite right, I don't dispute that all, which is why the technology isn't ready yet. But it does need to be moved forward. Of course, I notice that nobody even drives a hybrid—it's something I've been doing for three years.
Anyway, look, the point is this, isn't it: how do we create clean air? That's an important point. Port Talbot has a steelworks in it, and that means, inevitably, that the air quality there may not be as good as it would be in places where that industrial operation isn't there. But we need it to be there, and, in fairness, Tata have made a great deal of effort and taken many strides in reducing their emissions over the years, and that has had an effect on Port Talbot. Port Talbot also has a traffic problem that is not easy to resolve, which will need to be looked at in the future. Cardiff—well, yes, I think it's right to say that it's probably easier to drive an electric car in Cardiff if people are commuting a short distance, and that's something to encourage and the infrastructure is being—[Interruption.] Well, she makes the point about the ministerial fleet when nobody in her own party is driving that kind of car, given the long distances. [Interruption.] Yes, but I am not the one, am I—? [Interruption.] I am not the one saying that we should move to battery-operated cars as quickly as possible. They are.
Mae Simon Thomas yn iawn. Mae'n iawn i ddweud, 'Ceisiwch wneud hynny yn Aberystwyth.' Mae'n hollol iawn, nid wyf i'n anghytuno â hynny o gwbl, a dyna pam nad yw'r dechnoleg yn barod eto. Ond mae angen ei symud ymlaen. Wrth gwrs, rwy'n sylwi nad oes neb hyd yn oed yn gyrru hybrid—mae'n rhywbeth yr wyf i wedi ei wneud ers tair blynedd.
Beth bynnag, edrychwch, y pwynt yw hyn, ynte: sut ydym ni'n creu aer glân? Mae hwnnw'n bwynt pwysig. Mae gwaith dur ym Mhort Talbot, ac mae hynny'n golygu, yn anochel, efallai na fydd ansawdd yr aer yno cystal ag y byddai mewn mannau lle nad yw'r gweithrediad diwydiannol hwnnw yno. Ond rydym ni angen iddo fod yno, ac, er tegwch, mae Tata wedi gwneud llawer iawn o ymdrech ac wedi cymryd brasgamau lawer i leihau eu hallyriadau dros y blynyddoedd, ac mae hynny wedi cael effaith ar Bort Talbot. Ceir problem draffig ym Mhort Talbot hefyd nad yw'n hawdd ei datrys, y bydd angen ei hystyried yn y dyfodol. Caerdydd — wel, ydy, rwy'n credu ei bod hi'n iawn i ddweud ei bod yn debygol ei bod hi'n haws gyrru car trydan yng Nghaerdydd os yw pobl yn cymudo pellter byr, ac mae hynny'n rhywbeth i'w annog ac mae'r seilwaith yn cael ei—[Torri ar draws.] Wel, mae hi'n gwneud y pwynt am y fflyd weinidogol pan nad oes neb yn ei phlaid ei hun yn gyrru'r math hwnnw o gar, o ystyried y pellteroedd hir. [Torri ar draws.] Ie, ond nid fi yw'r un, aie—? [Torri ar draws.] Nid fi yw'r un sy'n dweud y dylem ni symud at geir batri cyn gynted â phosibl. Nhw sy'n dweud hynny.
Cardiff city council is.
Mae cyngor dinas Caerdydd yn dweud hynny.
Practise what you preach.
The second thing is, of course—and in the short term—that the way to do this is to encourage more people out of their cars, and also, of course, to ensure that people are able to use the public transport network as conveniently as possible. We are doing that, despite the criticism that Plaid Cymru launched at the rail franchise—the only people who criticised it. We will make sure that the whole of Wales has the best rail structure in Britain. We've shown the way for the rest of Britain. It's no longer any good for people who use the Valleys lines services to travel on ancient trains with no air conditioning and an unreliable service. That's going to change. People will have the trains that they deserve and people will be able to access the cycle routes that they deserve. People will see, as we've taken powers now over buses, an integrated bus and train and light rail network. That is what we offer the people of Wales—a real vision to plug that gap until such time as the technology is available and the range is available for battery-powered cars.
Dilynwch eich egwyddorion eich hun.
Yr ail beth, wrth gwrs—ac yn y byrdymor—yw mai'r ffordd o wneud hyn yw annog mwy o bobl allan o'u ceir, a hefyd, wrth gwrs, sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio'r rhwydwaith cludiant cyhoeddus mewn ffordd mor gyfleus â phosibl. Rydym ni'n gwneud hynny, er gwaethaf y feirniadaeth a wnaeth Plaid Cymru o'r fasnachfraint reilffyrdd—yr unig bobl a wnaeth ei beirniadu. Byddwn yn gwneud yn siŵr bod gan Gymru gyfan y strwythur rheilffyrdd gorau ym Mhrydain. Rydym ni wedi dangos y ffordd i weddill Prydain. Nid yw hi bellach yn dda i ddim i bobl sy'n defnyddio gwasanaethau rheilffyrdd y Cymoedd deithio ar drenau hynafol gyda dim aerdymheru a gwasanaeth annibynadwy. Mae hynny'n mynd i newid. Bydd pobl yn cael y trenau y maen nhw'n eu haeddu a bydd pobl yn gallu cael mynediad at y llwybrau beicio y maen nhw'n eu haeddu. Bydd pobl yn gweld, gan ein bod ni wedi cymryd pwerau dros fysiau erbyn hyn, rhwydwaith bysiau a threnau a rheilffordd ysgafn integredig. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig i bobl Cymru—gweledigaeth wirioneddol i lenwi'r bwlch hwnnw tan y bydd y dechnoleg sydd ar gael ac y bydd y pellter ar gael ar gyfer ceir sy'n cael eu pweru gan fatri.
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OAQ52340
3. Will the First Minister outline the Welsh Government's economic priorities for Pembrokeshire for the next 12 months? OAQ52340
Mae’r strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a’r cynllun gweithredu ar yr economi yn nodi’r camau rydym ni’n eu cymryd i wella’r economi a’r amgylchedd busnes trwy Gymru gyfan.
The 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan set out the actions we are taking to improve the economy and business environment across the whole of Wales.
Brif Weinidog, fe gwrddais i â busnes bach cymharol newydd yn ddiweddar o'r enw Composites Cymru yn fy etholaeth i sy'n cynhyrchu partiau carbon ffibr i gerbydau, ac mae'r busnes nawr yn edrych i ehangu i gynhyrchu pethau eraill hefyd. Rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno â fi ei bod hi’n bwysig ein bod yn gwneud popeth y gallwn ni i gefnogi busnes fel hyn, trwy sicrhau mynediad i gyllid er mwyn bod y busnes yn gallu ehangu a bod yr economi lleol yn gallu elwa. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau bod busnesau bach, yn enwedig busnesau bach mewn ardaloedd gwledig, yn gallu cael gafael ar gefnogaeth ariannol, fel eu bod yn gallu tyfu yn y dyfodol, a gwella’r economi lleol?
First Minister, I met with a relatively new business in my constituency recently called Composites Cymru, which produces carbon-fibre components for vehicles. The business is now looking to expand in order to produce other products too. I’m sure that you would agree with me that it’s important that we do everything that we can to support a business like this, by securing access to funding so that the business can grow and so that the local economy can benefit from that growth. So, can you tell us what the Welsh Government is doing to ensure that small businesses, particularly small businesses in rural areas, can access financial support, so that they can grow and develop for the future and improve the local economy?
Wel, wrth gwrs, rŷm ni wedi ymrwymo i gefnogi busnesau bach ac SMEs, ac rŷm ni wedi buddsoddi £86 miliwn lan hyd at 2020 i sicrhau bod busnesau'n cael hysbysrwydd a'r manylion sydd eisiau arnyn nhw, ac yn cael canllawiau a hefyd yn cael cefnogaeth fusnes trwy'r rhaglen Busnes Cymru. Mae'n bleser i weld bod cynnydd o 10.6 y cant o fusnesau yn sir Benfro ers 2011, ac, wrth gwrs, mae'r buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud yn y system fand eang wedi gwneud gwahaniaeth mawr ynglŷn â sicrhau bod busnesau'n gallu sefyll mewn ardaloedd mwy gwledig ac nad ydynt yn teimlo eu bod nhw'n gorfod symud i lefydd mwy trefol.
Well, of course, we are committed to supporting small and medium-sized enterprises and small businesses, and we’ve invested £86 million up until 2020 to ensure that small businesses and SMEs receive the information that is needed by them, and receive guidelines and also receive business support through the Business Wales programme. It’s a pleasure to see that there’s been an increase of 10.6 per cent in businesses in Pembrokeshire since 2011, and, of course, the investment that has been made in the broadband system has made a huge difference in ensuring that businesses can remain in more rural areas and that they do not feel that they have to establish themselves in less rural areas.
4. Sut y bydd metro de Cymru yn gwella mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghwm Cynon? OAQ52384
4. How will the south Wales metro improve access to public transport in the Cynon Valley? OAQ52384
Aberdare and the wider Cynon Valley will benefit from an increase to four services per hour in 2022. More immediately, the Sunday service trial that's currently operational will be made permanent from December 2018.
Bydd Aberdâr a Chwm Cynon ehangach yn elwa ar gynnydd i bedwar gwasanaeth yr awr yn 2022. Yn fwy uniongyrchol, bydd y treial o wasanaeth ar y Sul sy'n weithredol ar hyn o bryd yn cael ei wneud yn barhaol o fis Rhagfyr 2018.
Thank you, First Minister. I welcome those comments on the rail aspect of the metro, but I think it's important to note that, from its inception, the metro project has been promoted as an integrated transport solution. The geography of the Valleys means that it's often our most impoverished communities that can be furthest away from the train links on the valley floor. So, for them to benefit from better access to the jobs market, it is crucial that they're served by strong bus links that feed into those train services. So, First Minister, what reassurances can the Welsh Government give that those bus links remain at the heart of the metro vision?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu'r sylwadau hynny ar agwedd rheilffordd y metro, ond mae'n bwysig nodi, bod y prosiect metro, o'r dechrau, wedi ei hyrwyddo fel ateb trafnidiaeth integredig. Mae daearyddiaeth y Cymoedd yn golygu mai ein cymunedau tlotaf yn aml sydd bellaf oddi wrth y cysylltiadau trên ar lawr y dyffryn. Felly, er mwyn iddyn nhw elwa ar well mynediad at y farchnad swyddi, mae'n hanfodol eu bod nhw'n cael eu gwasanaethu gan gysylltiadau bws cryf sy'n bwydo i mewn i'r gwasanaethau trên hynny. Felly, Prif Weinidog, pa sicrwydd all Llywodraeth Cymru ei roi bod y cysylltiadau bws hynny yn parhau i fod yn ganolog i weledigaeth y metro?
Well, Members will know the frustration that many of us feel when constituents come to us and say, 'Is there anything you can do about this bus route that's been cut?' And the answer is, 'Well, it's nothing to do with Government. It's all from the private sector, apart from subsidised routes.' Well, that has to come to an end, because, in most parts of Wales, there's effectively a private monopoly on bus services. They can do as they see fit in terms of which routes they run. Now that we have responsibility and control over the bus services in Wales, there's the opportunity to create that integrated bus, light rail and train system that we've wanted to see for a long times in Wales. She's right to say that there are many cross-Valleys routes, for example, that are not being served by rail, but are important in terms of what they deliver through bus services. Now we can start looking, from phases 2 and 3 and beyond, at a properly integrated public transport system for the whole of Wales, and these are exciting times.
Wel, bydd Aelodau yn ymwybodol o'r rhwystredigaeth y mae llawer ohonom ni'n ei deimlo pan fydd etholwyr yn dod atom ni ac yn dweud, 'A oes unrhyw beth y gallwch chi ei wneud am y llwybr bws hwn sydd wedi cael ei dorri?' A'r ateb yw, 'Wel, nid yw'n ddim i wneud â Llywodraeth. Mae'r cwbl o'r sector preifat, ar wahân i lwybrau â chymhorthdal.' Wel, mae hynny wedi dod i ben, oherwydd, yn y rhan fwyaf o Gymru, ceir monopoli preifat ar wasanaethau bws i bob pwrpas. Gallan nhw wneud fel y mynnant o ran pa lwybrau y maen nhw'n eu rhedeg. Nawr bod gennym ni gyfrifoldeb a rheolaeth dros y gwasanaethau bws yng Nghymru, mae'r cyfle ar gael i greu'r system bysiau, rheilffordd ysgafn a threnau honno yr ydym ni wedi bod eisiau ei gweld ers amser maith yng Nghymru. Mae hi'n iawn i ddweud bod llawer o lwybrau traws-Gymoedd, er enghraifft, nad ydynt yn cael eu gwasanaethu gan y rheilffyrdd, ond sy'n bwysig o ran yr hyn y maen nhw'n ei ddarparu trwy wasanaethau bws. Gallwn ddechrau edrych nawr, o gamau 2 a 3 a thu hwnt, ar system drafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig ar gyfer Cymru gyfan, ac mae hwn yn gyfnod cyffrous.
First Minister, we're already seeing, from the population statistics for Rhondda Cynon Taf and Aberdare, being very important, that there's an increase in population of people who are between 30 and 40, as some people are relocating to those areas to purchased family-sized housing. This is leading to a larger and more diverse social mix, which itself regenerates areas like Aberdare. But an essential part of this, to rebuild on this trend, is to ensure that the metro provides excellent transport, because a lot of younger people do not want their lives ruled by the car and facing congestion points.
Prif Weinidog, rydym ni eisoes yn gweld, o'r ystadegau poblogaeth ar gyfer Rhondda Cynon Taf ac Aberdâr, sy'n bwysig iawn, bod cynnydd i'r boblogaeth o bobl sydd rhwng 30 a 40, gan fod rhai pobl yn adleoli i'r ardaloedd hynny i brynu tai maint teulu. Mae hyn yn arwain at gymysgedd gymdeithasol fwy o faint a mwy amrywiol, sydd ei hun yn adfywio ardaloedd fel Aberdâr. Ond un rhan hanfodol o hyn, i ailadeiladu ar y duedd hon, yw sicrhau bod y metro yn darparu trafnidiaeth ragorol, oherwydd nid yw llawer o bobl iau eisiau i'w bywydau gael eu rheoli gan y car a wynebu mannau tagfeydd.
They don't; you're quite right. They are more enlightened, I suppose, than many of the generations older than them. We are looking, of course—the Member for Llanelli has offered his strong support for that, I'm glad he considers he is a part of the younger generation, but I'll not comment on that. We are looking, of course, at a system of half-price travel for young people, as well, to make it easier for them to access the network that we will have in place, but the Member is quite right to point out that we have to make sure, as we encourage people out of their cars, that we have a rail system that is good enough to attract them onto the trains. For too long, they've had to put up with uncomfortable trains with condensation running down the windows, with indifferent punctuality. Those days must change, and they will change as a result of the new franchise.
Dydyn nhw ddim; rydych chi yn llygad eich lle. Maen nhw'n fwy goleuedig, mae'n debyg, na llawer o'r cenedlaethau sy'n hŷn na nhw. Rydym ni'n ystyried, wrth gwrs—mae'r Aelod dros Lanelli wedi cynnig ei gefnogaeth gref i hynny, rwy'n falch ei fod yn credu ei fod yn rhan o'r genhedlaeth iau, ond ni ddywedaf ddim am hynny. Rydym ni'n ystyried, wrth gwrs, system teithio hanner pris i bobl ifanc, hefyd, i'w gwneud yn haws iddyn nhw gael mynediad at y rhwydwaith y bydd gennym ni ar waith, ond mae'r Aelod yn hollol iawn i nodi bod yn rhaid i ni wneud yn siŵr, wrth i ni annog pobl allan o'u ceir, bod gennym ni system reilffyrdd sy'n ddigon da i'w denu nhw ar y trenau. Am gyfnod rhy hir, bu'n rhaid iddyn nhw ddioddef trenau anghyfforddus ag anwedd yn rhedeg i lawr y ffenestri, â phrydlondeb difater. Mae'n rhaid newid y dyddiau hynny, a byddant yn newid o ganlyniad i'r fasnachfraint newydd.
First Minister, the improvements to the service in Cynon valley will obviously come through to Pontypridd, but are probably unlikely to go as far as providing benefits to Pontyclun, where you have a population from Pencoed to the surrounding area of around 100,000. The main benefit that, probably, people in Pontyclun will see is that there will be more trains going through Pontyclun, but not necessarily stopping in Pontyclun. At the moment, there is one train an hour, two at peak times, normally of two carriages, and there is incredible frustration in terms of people actually even being able to access the service at all, because of the congestion. I wonder if this is something Welsh Government would have a look at to ensure that, in this growing area, this vitally important area, a part of my constituency, there will be very specific improvements to the rail service, to the frequency of trains, the quality of trains and the number of carriages to enable them to deliver people, whether it be from Pencoed through Pontyclun to Cardiff or vice versa.
Prif Weinidog, bydd y gwelliannau i'r gwasanaeth yng nghwm Cynon yn amlwg yn cyrraedd Pontypridd, ond maen annhebygol y byddan nhw'n mynd mor bell â chynnig manteision i Bont-y-clun, lle mae gennych chi boblogaeth o Bencoed i'r cyffiniau o tua 100,000. Prif fantais hynny, mae'n debyg, y bydd pobl ym Mhont-y-clun yn ei gweld yw y bydd mwy o drenau yn mynd trwy Bont-y-clun, ond nid o reidrwydd yn aros ym Mhont-y-clun. Ar hyn o bryd, ceir un trên yr awr, dau ar adegau brig, â dau gerbyd fel rheol, a cheir rhwystredigaeth anhygoel o ran pobl hyd yn oed yn gallu cael mynediad at y gwasanaeth o gwbl, oherwydd y tagfeydd. Tybed a yw hyn yn rhywbeth y byddai Llywodraeth Cymru yn cymryd golwg arno i sicrhau, yn yr ardal hon sy'n tyfu, yr ardal hollbwysig hon, rhan o'm hetholaeth i, y bydd gwelliannau penodol iawn i'r gwasanaeth rheilffyrdd, i amlder y trenau, i ansawdd y trenau ac i nifer y cerbydau i'w galluogi i gludo pobl, boed hynny o Bencoed drwy Pont-y-clun i Gaerdydd neu i'r gwrthwyneb.
My daughter travels to Cardiff on a Monday and a Tuesday. She is somebody who lobbies me constantly on this issue. She sees the overcrowding on the trains. She gets on at Bridgend, but, of course, with the stops at Pencoed and Llanharan, then at Pontyclun, she sees the overcrowding that takes place there with a two-carriage train in the early morning. Bear in mind, of course, that the last franchise was let on the basis that there would be no increase in the passenger numbers at all. That was unfathomable thinking at the time. That is not what we've done this time around. So, it does mean looking at more frequent services to serve his constituents. It'll mean, in time, as well, of course, looking at the old coke works line up to Beddau to see whether that can be used—probably light rail—to link back into the mainline to provide a service for people at the stations from western Talbot Green, I suppose, onwards and upwards up to Beddau.
Mae fy merch yn teithio i Gaerdydd ar ddydd Llun a dydd Mawrth. Mae hi'n rhywun sy'n fy lobïo i'n gyson ar y mater hwn. Mae hi'n gweld y trenau gorlawn. Mae hi'n ymuno â'r trên ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ond, wrth gwrs, gan ei fod yn aros ym Mhencoed a Llanharan, ac yna ym Mhont-y-clun, mae'n gweld y gorlenwi sy'n digwydd yno gyda thrên dau gerbyd yn gynnar yn y bore. Cofiwch, wrth gwrs, bod y fasnachfraint ddiwethaf wedi cael ei chytuno ar y sail na fyddai unrhyw gynnydd i niferoedd y teithwyr o gwbl. Roedd hwnnw'n benderfyniad anodd ei ddeall ar y pryd. Nid dyna yr ydym ni wedi ei wneud y tro hwn. Felly, mae'n golygu edrych ar wasanaethau amlach i wasanaethu ei etholwyr. Bydd yn golygu, mewn amser, hefyd, wrth gwrs, edrych ar hen reilffordd y gwaith golosg hyd at Beddau i weld a ellir defnyddio honno—rheilffordd ysgafn mae'n debyg—i gysylltu yn ôl â'r brif reilffordd i ddarparu gwasanaeth i bobl yn y gorsafoedd o orllewin Tonysguboriau, mae'n debyg, ymlaen ac i fyny hyd at Beddau.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau lefelau ail-droseddu? OAQ52336
5. What steps is the Welsh Government taking to reduce reoffending rates? OAQ52336
Mae Llywodraeth Cymru a Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru wedi cydweithio i ddatblygu fframwaith ar y cyd i gefnogi newid cadarnhaol i bobl yng Nghymru sydd â risg o droseddu.
The Welsh Government and Her Majesty’s Prison and Probation Service in Wales have worked together to develop a joint framework to support positive change for those at risk of offending in Wales.
Mae bron pob darn o ymchwil sydd wedi edrych ar faint carchardai wedi dangos bod carchardai llai yn cael gwell canlyniadau i garcharorion a chymunedau o'u cymharu â charchardai mawr, a rhai mawr iawn, superprisons, yn enwedig. Felly, os ŷch chi o ddifrif ynglŷn â lleihau lefelau aildroseddu, a wnewch chi ymrwymo, os a phan fydd y materion yma yn cael eu datganoli, i dorri cwys wahanol yng Nghymru ac i symud oddi wrth y model yma a sicrhau nad oes yna ragor o garchardai mawr yn cael eu datblygu yma yng Nghymru?
Virtually every piece of research that has looked at the size of prisons has shown that smaller prisons have better outcomes for prisoners and communities as compared to large prisons, and superprisons, particularly. So, if you are serious about reducing the levels of reoffending, then would you commit, if and when these issues are devolved, to plough a new furrow in Wales and to move away from this model and ensure that we don’t see more superprisons being developed here in Wales?
Gwnawn. Rwy'n credu bod yn rhaid ystyried unwaith eto y system ddedfrydu a hefyd y system gyfiawnder yng Nghymru, yn enwedig, wrth gwrs, y carchardai a hefyd sefydliadau i droseddwyr ifanc. So, mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried ar hyn o bryd, achos os ŷm ni'n mynd i weld datganoli'r system gyfiawnder, wel yna, wrth gwrs, fe fydd yn rhaid cael polisi. Ond nid oes pwynt cael polisi unwaith y mae'r datganoli wedi digwydd, mae'n rhaid ichi gael polisi o flaen llaw, ac mae hwn yn rhywbeth rŷm ni fel Llywodraeth yn ei weld ac yn rhywbeth rydw i'n gwybod y mae'r Gweinidog yn ei ystyried ac yn ei ddatblygu ar hyn o bryd.
Yes, we will. I think we must reconsider both the justice and the courts systems in Wales, and especially, of course, the prisons and the institutions for young offenders. So, this is something that we’re considering at present, because if we’re going to see the devolution of the justice system, then we must have a policy. But there's no point having a policy once devolution takes place; you have to have one beforehand, and this is something that we, as Government, have foreseen and I know that this is something that the Minister is considering and developing at present.
First Minister, I'm sure you would agree with me, key to low reoffending rates is training prior to release. I recently opened a very successful jobs fair at Prescoed open prison in my constituency—it was hosted partially by Careers Wales—where ex-offenders had the opportunity to meet with employers, both local and from further afield, to see how they could best apply valuable skills that they picked up whilst in prison. I thought that this was a very worthwhile scheme. Prescoed has an excellent record of rehabilitation. Can you tell us—whilst I appreciate that prisons aren't devolved—what the Welsh Government is doing to support organisations like Careers Wales, so that ex-offenders, whilst they are in prison, do get that valuable opportunity to retrain so that upon release they can reintegrate with society and give society back those skills that they picked up in prison?
Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi, bod hyfforddiant cyn rhyddhau yn allweddol i gyfraddau aildroseddu isel. Agorais ffair swyddi lwyddiannus iawn yn ddiweddar yng ngharchar agored Prescoed yn fy etholaeth—fe'i cynhaliwyd yn rhannol gan Gyrfa Cymru—lle'r oedd cyfle i gyn-droseddwyr gyfarfod â chyflogwyr, yn lleol ac o ymhellach i ffwrdd, i weld sut orau y gallen nhw ddefnyddio sgiliau gwerthfawr yr oedden nhw wedi eu dysgu tra eu bod yn y carchar. Roeddwn i'n meddwl bod hwn yn gynllun hynod gwerth chweil. Mae gan Brescoed hanes ardderchog o adsefydlu. A allwch chi ddweud wrthym—er fy mod i'n sylweddoli nad yw carchardai wedi eu datganoli—beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo sefydliadau fel Gyrfa Cymru, fel bod cyn-droseddwyr, tra byddant yn y carchar, yn cael y cyfle gwerthfawr hwnnw i ailhyfforddi fel y gallant ail-integreiddio â chymdeithas ar ôl iddyn nhw gael eu rhyddhau a dychwelyd y sgiliau hynny a ddysgwyd ganddynt yn y carchar yn ôl i gymdeithas?
Well, youth offending teams have played a significant role in reducing reoffending amongst young people. They've looked to support prevention, early intervention and diversion. As someone with significant experience in representing young people at the sharp end in the courts, what I would find is, yes, they can quite often get released from a young offenders' institution, having had training, but they fall back into the same peer group and into the same habits. So, yes, training is hugely important—I very much welcome what's been done at Prescoed—but also, of course, those teams will know that it's hugely important to move people away from a peer group that might have got them into trouble in the first place, and often away from drugs as well, because the rate of reoffending with people who have abused drugs is enormously high. So, I think it's a holistic approach that's needed, but what he's described as happening in his own constituency is a hugely important part of that approach.
Wel, mae timau troseddau ieuenctid wedi chwarae rhan sylweddol o ran lleihau aildroseddu ymhlith pobl ifanc. Maen nhw wedi ceisio cynorthwyo atal, ymyrraeth gynnar a dargyfeirio. Fel rhywun sydd â phrofiad helaeth o gynrychioli pobl ifanc ar y rheng flaen yn y llysoedd, yr hyn a fyddwn i'n ei ganfod fyddai, gallant, yn aml iawn gallant gael eu rhyddhau o sefydliad troseddwyr ifanc, ar ôl cael hyfforddiant, ond maen nhw'n dychwelyd i'r un grŵp o gyfoedion ac i'r un arferion. Felly, ydy, mae hyfforddiant yn eithriadol o bwysig—rwy'n croesawu'n fawr yr hyn sydd wedi ei wneud ym Mhrescoed—ond hefyd, wrth gwrs, bydd y timau hynny'n gwybod ei bod yn hynod bwysig symud pobl oddi wrth grŵp o gyfoedion sydd efallai wedi eu cael i drafferthion yn y lle cyntaf, ac yn aml oddi wrth gyffuriau hefyd, oherwydd mae'r gyfradd aildroseddu ymhlith pobl sydd wedi camddefnyddio cyffuriau yn hynod uchel. Felly, rwy'n credu bod angen dull cyfannol, ond mae'r hyn y mae ef wedi ei ddisgrifio sy'n digwydd yn ei etholaeth ei hun yn rhan hynod bwysig o'r dull hwnnw.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n cynorthwyo byrddau iechyd wrth gynllunio gofal iechyd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52383
6. How does the Welsh Government assist health boards in the planning of healthcare in Mid and West Wales? OAQ52383
The 'NHS Wales Planning Framework 2018/21' sets out the principles that health boards should follow when developing their integrated medium-term plans. We have also set out our vision for the future of health and social care services in the long-term plan, 'A Healthier Wales', which was launched last week.
Mae 'Fframwaith Cynllunio GIG Cymru 2018/21' yn nodi'r egwyddorion y dylai byrddau iechyd eu dilyn wrth ddatblygu eu cynlluniau tymor canolig integredig. Rydym ni hefyd wedi cyflwyno ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y cynllun tymor hir, 'Cymru Iachach', a lansiwyd yr wythnos diwethaf.
I thank the First Minister for that reply. As he knows, a significant part of Mid and West Wales is within the Betsi Cadwaladr health board area. As of the end of March, there were 5,714 patients that were waiting more than nine months for treatment in hospital. Under Betsi's current plans, many orthopaedic patients will still be waiting more than a year for treatment, and 4,200, generally, will wait more than nine months to be treated, whereas in Powys, that nine-month wait has actually been eliminated. Betsi also says that there's a systemic deficit of 13,500 patient pathways on the basis of patient demand, so that must mean that they are not being funded properly to provide a suitably comprehensive system of healthcare for the people of that region. Is it acceptable to the Welsh Government that, under Betsi's plans, this is a health board that is actually planning to fail?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Fel y mae'n gwybod, mae rhan sylweddol o Ganolbarth a Gorllewin Cymru yn ardal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Ddiwedd mis Mawrth, roedd 5,714 o gleifion a oedd yn aros mwy na naw mis am driniaeth yn yr ysbyty. O dan gynlluniau presennol Betsi, bydd llawer o gleifion orthopedig yn dal i aros mwy na blwyddyn am driniaeth, a bydd 4,200, yn gyffredinol, yn aros mwy na naw mis i gael eu trin, ond ym Mhowys, mae'r arhosiad naw mis hwnnw wedi cael ei ddileu. Mae Betsi hefyd yn dweud bod diffyg systemig o 13,500 o lwybrau cleifion ar sail galw gan gleifion, felly mae'n rhaid i hynny olygu nad ydyn nhw'n cael eu hariannu'n briodol i ddarparu system ddigon cynhwysfawr o ofal iechyd i bobl y rhanbarth hwnnw. A yw'n dderbyniol i Lywodraeth Cymru, o dan gynlluniau Betsi, bod hwn yn fwrdd iechyd sy'n cynllunio i fethu mewn gwirionedd?
The health Secretary updated Members last week on the progress made in some areas. He was also clear about the significant challenges that do remain, and the support that will be in place for the next phase of work. It's right to say that some services have been de-escalated. Maternity services, of course, in a very difficult place at one point, were de-escalated as a special measures concern in February, and that demonstrates what can be achieved with focused action and support, and that is the model that we plan to use in ensuring that there is further de-escalation in the months to come.
Diweddarodd yr ysgrifennydd Iechyd yr Aelodau yr wythnos diwethaf ar y cynnydd a wnaed mewn rhai meysydd. Roedd hefyd yn eglur ynghylch yr heriau sylweddol sy'n parhau, a'r cymorth a fydd ar waith ar gyfer y cam nesaf o'r gwaith. Mae'n iawn i ddweud bod rhai gwasanaethau wedi eu dad-ddwysáu. Cafodd gwasanaethau mamolaeth, wrth gwrs, a oedd mewn sefyllfa anodd iawn ar un adeg, eu dad-ddwysáu fel pryder mesurau arbennig ym mis Chwefror, ac mae hynny'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni gyda gweithredu a chymorth â phwyslais, a dyna'r model yr ydym ni'n bwriadu ei ddefnyddio i sicrhau bod rhagor o ddad-ddwysáu yn y misoedd i ddod.
Of course, we do know a little bit better now what is happening in Betsi Cadwaladr, and what support the Welsh Government is offering that health board, simply because we have raised it here so many times that we've finally managed to get an answer. I wonder, now, First Minister, if you might be able to enlighten us as to the types of levels of support that the Welsh Government is offering the Hywel Dda health board, which, as you know, is in a form of special intervention. They've already been in it for over two years. We don't want to see their situation deteriorate or continue for as long as the Betsi Cadwaladr health board situation has. Surely the objective is that you go in, you give them the support, they put themselves right, and then they come back out of special measures. That's the way we should be running our health boards. So, perhaps you can just give us an overview of what you're doing for Hywel Dda health board, because I've found it exceptionally difficult to try to get some real, clear, crystal-clear answers on this matter from the Cabinet Secretary for health.
Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod ychydig yn well erbyn hyn beth sy'n digwydd yn Betsi Cadwaladr, a pha gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i'r bwrdd iechyd hwnnw, dim ond oherwydd ein bod ni wedi codi'r mater yma gynifer o weithiau yr ydym ni wedi llwyddo i gael ateb o'r diwedd. Tybed, nawr, Prif Weinidog, a allwch chi ein goleuo ynglŷn â'r mathau o lefelau o gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn eu cynnig i fwrdd iechyd Hywel Dda, sydd, fel y gwyddoch, yn destun math o ymyrraeth arbennig. Maen nhw wedi bod yn y sefyllfa honno ers dros ddwy flynedd eisoes. Nid ydym eisiau gweld eu sefyllfa yn dirywio neu'n parhau am gyhyd ag y mae sefyllfa bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi ei wneud. Onid yw'n wir mai'r amcan yw eich bod chi'n mynd i mewn, yn rhoi eich cymorth iddyn nhw, maen nhw'n unioni eu hunain, ac yna maen nhw'n dod yn ôl allan o fesurau arbennig. Dyna'r ffordd y dylem ni fod yn rhedeg ein byrddau iechyd. Felly, efallai y gallech chi roi trosolwg i ni o'r hyn yr ydych chi'n ei wneud dros fwrdd iechyd Hywel Dda, gan fy mod i wedi ei chael hi'n eithriadol o anodd ceisio cael atebion gwir, eglur, cwbl eglur ar y mater hwn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd.
Well, I can say that in 2015-16 and 2016-17, we did provide Hywel Dda with additional non-recurrent funding of £14.4 million as short-term structural support in recognition of the financial challenges facing the board. On 23 May, the health Secretary announced the findings of a review that partially confirmed the view that Hywel Dda faces a unique set of healthcare challenges that have contributed to the consistent deficits incurred by the board and its predecessor organisations as well. As a result, £27 million of additional recurrent funding has been released to the health board during this financial year. That will place the health board on a sounder funding basis going forward, and of course it will help the board to develop and transform services in the future.
Wel, gallaf ddweud, yn 2015-16 a 2016-17, ein bod ni wedi darparu cyllid ychwanegol untro o £14.4 miliwn i Hywel Dda fel cymorth strwythurol tymor byr, gan gydnabod yr heriau ariannol a oedd yn wynebu'r bwrdd. Ar 23 Mai, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd dros iechyd ganfyddiadau adolygiad a gadarnhaodd yn rhannol y farn bod Hywel Dda yn wynebu cyfres unigryw o heriau gofal iechyd sydd wedi cyfrannu at y diffygion cyson yr aethpwyd iddynt gan y bwrdd a'r sefydliadau rhagflaenol hefyd. O ganlyniad, rhyddhawyd gwerth £27 miliwn o gyllid rheolaidd ychwanegol i'r bwrdd iechyd yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Bydd hynny'n rhoi'r bwrdd iechyd ar sail ariannu fwy cadarn ar gyfer y dyfodol, ac wrth gwrs bydd yn helpu'r bwrdd i ddatblygu a gweddnewid gwasanaethau yn y dyfodol.
I don't know, First Minister, if you've had a chance to see the Public Services Ombudsman for Wales's report on the distressing case of Ellie and Chris James of Haverfordwest, whose son died in Glangwili hospital. There were a host of failings described in that ombudsman's report, compounded by the decision to describe their son's death as 'stillborn', despite the fact that he had signs of life after being born, and that in itself was as a result of several failings, including, for example, failing to monitor the heartbeat. This happened in Glangwili, with a young mother being taken from Withybush to Glangwili. A failure to escalate—something we were told wouldn't be happening when the services were taken from Withybush to Glangwili, of course. I hope you'll join with me in extending deepest sympathies to the family and the circumstances that they have suffered. But, in particular, I'd be interested to know what specific steps you're taking in line with the ombudsman's conclusions that the health board should implement the recommendations of this report now, and whether you're taking any further direct action to ensure that, there, we have the highest standards of neonatal care in our health board area.
Wn i ddim, Prif Weinidog, a ydych chi wedi cael cyfle i weld adroddiad Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru ar achos trallodus Ellie a Chris James o Hwlffordd, y bu farw eu mab yn ysbyty Glangwili. Disgrifiwyd llu o fethiannau yn yr adroddiad ombwdsmon hwnnw, a waethygwyd gan y penderfyniad i ddisgrifio marwolaeth eu mab fel 'marw-anedig', er gwaethaf y ffaith bod ganddo arwyddion o fywyd ar ôl cael ei eni, a bod hynny ynddo'i hun o ganlyniad i sawl methiant, gan gynnwys, er enghraifft, methu â monitro curiad y galon. Digwyddodd hyn yng Nglangwili, gyda mam ifanc yn cael eu symud o Lwynhelyg i Langwili. Methiant i uwchgyfeirio—rhywbeth y dywedwyd wrthym na fyddai'n digwydd pan fyddai'r gwasanaeth yn cael ei symud o Lwynhelyg i Langwili, wrth gwrs. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi ymuno â mi i estyn y cydymdeimlad mwyaf i'r teulu a'r amgylchiadau y maen nhw wedi eu dioddef. Ond, yn arbennig, byddai gen i ddiddordeb mewn cael gwybod pa gamau penodol yr ydych chi'n eu cymryd yn unol â chasgliadau yr ombwdsmon y dylai'r bwrdd iechyd weithredu argymhellion yr adroddiad hwn nawr, a pha un a ydych chi'n cymryd unrhyw gamau uniongyrchol eraill i sicrhau bod gennym ni, yn y fan honno, y safonau uchaf o ofal newyddenedigol yn ein hardal bwrdd iechyd.
Nobody could fail to be moved by what these parents have gone through. Of course I join him in expressing my enormous sympathy for what has happened to them—of course. All of us, I'm sure, in this Chamber will more than empathise with the situation that they find themselves in, of course.
Well, what should be done as a result? First of all, the ombudsman's report was clear in its findings that the care provided was unacceptable—by more than one hospital, but unacceptable. The health board has accepted the report's recommendations in full. They have sent their action plan to us. Officials will now monitor the actions taken by the health board to ensure that the recommendations within the report are implemented. There has already been a great deal of learning and improvement in practice as a result of what is, of course, a very sad case, and we will ensure that that continues. As part of the learning process, I can say that we expect all NHS organisations to reflect on this case to identify any learning to improve patient care within their own respective organisations as well. So, yes, Hywel Dda will take action. That action will be monitored by us.
Ni allai neb fethu â chael eu cyffwrdd gan yr hyn y mae'r rhieni yma wedi ei ddioddef. Wrth gwrs ymunaf ag ef i fynegi fy nghydymdeimlad enfawr am yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw—wrth gwrs. Bydd pob un ohonom ni, ryw'n siŵr, yn y Siambr hon, yn cydymdeimlo i'r eithaf gyda'r sefyllfa y maen nhw'n canfod eu hunain ynddi, wrth gwrs.
Wel, beth ddylid ei wneud o ganlyniad? Yn gyntaf oll, roedd adroddiad yr ombwdsmon yn eglur yn ei ganfyddiadau bod y gofal a ddarparwyd yn annerbyniol—gan fwy nag un ysbyty, ond yn annerbyniol. Mae'r bwrdd iechyd wedi derbyn argymhellion yr adroddiad yn llawn. Maen nhw wedi anfon eu cynllun gweithredu atom ni. Bydd swyddogion yn monitro'r camau a gymerir gan y bwrdd iechyd nawr i sicrhau bod yr argymhellion yn yr adroddiad yn cael eu rhoi ar waith. Bu llawer iawn o ddysgu a gwelliant i arferion eisoes o ganlyniad i'r hyn sydd, wrth gwrs, yn achos trist iawn, a byddwn yn sicrhau bod hynny'n parhau. Yn rhan o'r broses ddysgu, gallaf ddweud ein bod ni'n disgwyl i holl sefydliadau'r GIG fyfyrio ar yr achos hwn i nodi unrhyw ddysgu i wella gofal cleifion yn eu sefydliadau priodol eu hunain hefyd. Felly, bydd, mi fydd Hywel Dda yn cymryd camau. Bydd y camau hynny yn cael eu monitro gennym ni.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi Llywodraeth Cymru ar y meini prawf ar gyfer dyfarnu grantiau i gwmnïau? OAQ52385
7. Will the First Minister provide an update on Welsh Government policy in relation to the criteria for the awarding of grants to companies? OAQ52385
Yes, the financial support we provide to businesses plays a vital role in helping them to start, to sustain and grow, and of course to enable them to deliver wider economic benefit. But businesses receiving such support must satisfy grant terms and conditions, and any breaches may result in the recovery of that grant.
Gwnaf, mae'r cymorth ariannol yr ydym ni'n ei ddarparu i fusnesau yn chwarae rhan hanfodol i'w helpu i sefydlu, i gynnal ac i dyfu, ac i'w galluogi i gael budd economaidd ehangach, wrth gwrs. Ond mae'n rhaid i fusnesau sy'n cael cymorth o'r fath fodloni telerau ac amodau'r grant, a gallai unrhyw fethiant i wneud hynny arwain at adennill y grant hwnnw.
Thank you for that answer. You will know that Celtic Wealth Management had a grant from your Government for financial services, but instead decided to use that money to rip off steelworkers in the Port Talbot area, and other people with defined pension benefits. This effectively amounts to cold calling and is something that is unethical. I'm wondering why it's taken you seven months to even comment on this in any way, shape or form, and why you are not taking decisive action as a Government to root out the problem in relation to this particular firm. If you go on their website, there is now no longer any information on it. There are 44 steelworkers in my area taking class action against Celtic Wealth Management and other bodies that are involved. If you are going to be delivering grants, why were you not able to check what they were doing before you gave them that grant, and what are you now doing to ensure that this particular company does not receive further money from this Government?
Diolch am yr ateb yna. Byddwch yn gwybod bod Celtic Wealth Management wedi cael grant gan eich Llywodraeth ar gyfer gwasanaethau ariannol, ond yn hytrach wedi penderfynu defnyddio'r arian hwnnw i dwyllo gweithwyr dur yn ardal Port Talbot, a phobl eraill â buddiannau pensiwn diffiniedig. Mae hyn yn gyfystyr â galw diwahoddiad i bob pwrpas ac yn rhywbeth sy'n anfoesol. Rwy'n meddwl tybed pam mae hi wedi cymryd saith mis i chi hyd yn oed gynnig sylw ar hyn mewn unrhyw ffordd o gwbl, a pham nad ydych chi'n cymryd camau pendant fel Llywodraeth i gael gwared ar y broblem o ran y cwmni penodol hwn. Os ewch chi i'w gwefan, nid oes unrhyw wybodaeth arni mwyach. Mae 44 o weithwyr dur yn fy ardal i yn cymryd camau dosbarth yn erbyn Celtic Wealth Management a chyrff eraill cysylltiedig. Os ydych chi'n mynd i fod yn darparu grantiau, pam nad oeddech chi'n gallu gwirio beth yr oedden nhw'n ei wneud cyn i chi roi'r grant hwnnw iddyn nhw, a beth ydych chi'n ei wneud nawr i sicrhau nad yw'r cwmni penodol hwn yn cael rhagor o arian gan y Llywodraeth hon?
Well, the subsequent practice by a business does not mean they were engaged in that practice when the grant was received, but she's right to say that, in 2014, Celtic Wealth Management did receive an offer of financial support. If there has been a legal mis-selling, that will be a breach of our conditions, and we will take action to recover any money that we have given them. Now, the first thing that has to happen is, there has to be an investigation, to my mind, by the Financial Conduct Authority and by the other regulators. They're responsible ultimately for enforcing the laws governing financial services, but we will continue to examine the situation. As I say quite clearly, if there is a breach of the conditions of the financial support that we have provided, we will take action to recover that money.
Wel, nid yw'r arfer dilynol gan fusnes yn golygu eu bod nhw'n ymgymryd â'r arfer hwnnw pan dderbyniwyd y grant, ond mae hi'n iawn i ddweud, yn 2014, bod Celtic Wealth Management wedi cael cynnig cymorth ariannol. Os bu camwerthu cyfreithiol, bydd hynny'n mynd yn groes i'n hamodau, a byddwn yn cymryd camau i adennill unrhyw arian yr ydym ni wedi ei roi iddyn nhw. Nawr, y peth cyntaf y mae'n rhaid ei weld yn digwydd yw, mae'n rhaid cynnal ymchwiliad, yn fy marn i, gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol a chan y rheoleiddwyr eraill. Nhw sy'n gyfrifol yn y pen draw am orfodi'r deddfau sy'n llywodraethu gwasanaethau ariannol, ond byddwn yn parhau i archwilio'r sefyllfa. Fel y dywedais yn gwbl eglur, os oes diffyg cydymffurfiad ag amodau'r cymorth ariannol yr ydym ni wedi ei ddarparu, byddwn yn cymryd camau i adennill yr arian hwnnw.
In your interim annual report on grants management 2016-17, it states that the Permanent Secretary was to chair the improving efficiency board with the aim
'to reduce bureaucracy by identifying administrative work which is of low value, or which could be undertaken less frequently or in a different way or not at all.'
The work started in May last year and was to complete in 2018 by being taken on at pace. Has that work now been completed? Have there been any financial savings for your Government? And, if there have been, are they more or less than you expected? And are you anticipating more applications for grants now that there's more money available to meet them?
Yn eich adroddiad blynyddol dros dro ar reoli grantiau 2016-17, mae'n nodi y byddai'r Ysgrifennydd Parhaol yn cadeirio'r bwrdd gwella effeithlonrwydd gyda'r nod:
o leihau biwrocratiaeth trwy nodi gwaith gweinyddol sydd o werth isel, neu y gellid ei wneud yn llai aml neu mewn ffordd wahanol neu ddim o gwbl.
Dechreuodd y gwaith ym mis Mai y llynedd a disgwyliwyd iddo gael ei gwblhau yn 2018 trwy gael ei wneud yn gyflym. A yw'r gwaith hwnnw wedi ei gwblhau erbyn hyn? A fu unrhyw arbedion ariannol i'ch Llywodraeth? Ac os bu, a ydyn nhw'n fwy neu'n llai na'r disgwyl? Ac a ydych chi'n rhagweld mwy o geisiadau am grantiau nawr bod mwy o arian ar gael i'w talu?
Well, there's less money, because we get less money from the UK Conservative Government. So, it's not as if there is a sudden windfall of money that we can draw on in order to help businesses. But we continually look to improve our offer to businesses in terms of grant funding, particularly through removing duplication, because the temptation sometimes is to create a number of different grant schemes in order that different applications are able to fit properly. Now, that can lead to a proliferation of grant schemes in time, and the work that's ongoing is looking at slimming down, potentially, the number of grants that are available and simplifying the way in which they're applied for.
Wel, mae llai o arian, gan ein bod ni'n cael llai o arian gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Felly, nid yw hi fel pe byddai llwyth sydyn o arian y gallwn ni ei ddefnyddio er mwyn helpu busnesau. Ond rydym ni'n ceisio gwella ein cynnig i fusnesau yn barhaus o ran arian grant, yn enwedig drwy gael gwared ar achosion o ddyblygu, gan mai'r demtasiwn weithiau yw creu nifer o wahanol gynlluniau grant fel bod gwahanol geisiadau yn gallu ffitio'n iawn. Nawr, gall hynny arwain at lu o gynlluniau grant mewn amser, a nod y gwaith sy'n mynd rhagddo yw lleihau, o bosibl, nifer y grantiau sydd ar gael a symleiddio'r ffordd yr ymgeisir amdanynt.
First Minister, there are now 143 accredited employers paying the real living wage in Wales across the public, private and third sectors, helping to address the pay and gender inequalities in the workplace. With the Welsh public sector spending approximately £6 billion annually through procurement, will you update the Assembly on the adoption of the code of practice on ethical employment in supply chains, which commits companies to sign up to consider paying the real living wage?
Prif Weinidog, ceir 143 o gyflogwyr achrededig sy'n talu'r cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat a'r trydydd sector erbyn hyn, gan helpu i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau cyflog a rhyw yn y gweithle. Gan fod sector cyhoeddus Cymru yn gwario tua £6 biliwn bob blwyddyn trwy gaffael, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar fabwysiadu'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi, sy'n ymrwymo cwmnïau i ymroi i ystyried talu'r cyflog byw gwirioneddol?
Well, I can say that 86 organisations have already signed up to the code, which commits public, private and third sector organisations to a set of actions that tackle illegal and unfair employment practices. The four supporting guides that make up the code contain tools and advice to help put those commitments into practice. They include, for example, tackling unfair employment practices and false self-employment, tackling modern slavery and human rights abuses, implementing the living wage through procurement, and blacklisting. All organisations that receive funding from Welsh Government either directly or via grants or contracts are expected to sign up to the code.
Wel, gallaf ddweud bod 86 o sefydliadau wedi cytuno i'r cod eisoes, sy'n ymrwymo sefydliadau sector cyhoeddus a phreifat a thrydydd sector i gyfres o gamau gweithredu sy'n mynd i'r afael ag arferion cyflogaeth anghyfreithlon ac annheg. Mae'r pedwar canllaw ategol sydd wedi eu cynnwys yn y cod yn cynnwys dulliau a chyngor i helpu i roi'r ymrwymiadau hynny ar waith. Maen nhw'n cynnwys, er enghraifft, mynd i'r afael ag arferion cyflogaeth annheg a hunangyflogaeth ffug, mynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern ac achosion o gamddefnyddio hawliau dynol, gweithredu'r cyflog byw trwy gaffael, a chosbrestru. Disgwylir i'r holl sefydliadau sy'n cael cyllid gan Lywodraeth Cymru naill ai'n uniongyrchol neu drwy grantiau neu gontractau ymrwymo i'r cod.
Ac, yn olaf, cwestiwn 8. Lee Waters.
And, finally, question 8. Lee Waters.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau ei bod yn haws cael gafael ar feddyginiaeth cwsg ar gyfer plant a phobl ifanc â chyflyrau niwroddatblygiadol? OAQ52380
8. What action is the Welsh Government taking to make sleep medication for children and young people with neurodevelopmental conditions more easily available? OAQ52380
Currently there are no medicines containing melatonin licensed in the UK for the treatment of neurodevelopmental disorders in children and young people. We are guided by the recommendations of the National Institute for Health and Care Excellence and the All Wales Medicines Strategy Group.
Nid oes unrhyw feddyginiaethau ar hyn o bryd sy'n cynnwys melatonin wedi'u trwyddedu yn y DU ar gyfer trin anhwylderau niwroddatblygiadol mewn plant a phobl ifanc. Cawn ein harwain gan argymhellion y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru Gyfan.
Thank you, First Minister. Families with children with neurodevelopmental conditions often report that getting a child to sleep is one of the most stressful and difficult times of the day. One constituent came to see me recently. They couldn't settle their son until four in the morning, causing chaos in the house and stress for the whole family. When children do get to see a specialist, they're often prescribed melatonin as a way of settling them until they get into a routine, but that's not currently licensed for children, and GPs won't prescribe it. Given that, in the Hywel Dda health board, there's still a waiting list of some 18 months to see a specialist—though this is improving—this does cause great stress for families who are unable to get help from primary care and unable to get to see a specialist consultant. We must do better in offering them something, First Minister, to help them and their families deal with this very difficult condition. Would he look to see what is practicable within the constraints, and, even better, try and remove some of the constraints?
Diolch, Prif Weinidog. Mae teuluoedd sydd â phlant â chyflyrau niwroddatblygiadol yn aml yn dweud bod cael plentyn i gysgu yn un o'r adegau mwyaf pryderus ac anodd o'r dydd. Daeth un etholwr i'm gweld yn ddiweddar. Ni allai setlo ei fab tan bedwar o'r gloch y bore, gan achosi anhrefn yn y tŷ a straen ar y teulu cyfan. Pan fydd plant yn cael gweld arbenigwr, rhoddir melatonin iddynt ar bresgripsiwn yn aml fel ffordd o'u setlo nhw tan iddyn nhw ddatblygu trefn ddyddiol, ond nid yw hwnnw wedi ei drwyddedu ar gyfer plant ar hyn o bryd, ac ni wnaiff meddygon teulu ei ragnodi. O gofio, ym mwrdd iechyd Hywel Dda, bod rhestr aros o tua 18 mis i weld arbenigwr o hyd—er bod hyn yn gwella—mae hyn yn achosi straen enfawr i deuluoedd nad ydyn nhw'n gallu cael cymorth gan ofal sylfaenol a chael gweld meddyg ymgynghorol arbenigol. Mae'n rhaid i ni wneud yn well o ran cynnig rhywbeth iddyn nhw, Prif Weinidog, i'w helpu nhw a'u teuluoedd i ymdopi â'r cyflwr anodd iawn hwn. A wnaiff ef edrych i weld beth sy'n ymarferol o fewn y cyfyngiadau, a, hyd yn oed yn well, ceisio cael gwared ar rai o'r cyfyngiadau?
The difficulty is that it's not licensed for use at the moment. Now, medicines licensing is not devolved. Once a medicine is licensed, the use of it then is governed by NICE and the All Wales Medicines Strategy Group, but, of course, for GPs, GPs are governed—I know Dai Lloyd is over there—as I understand it, by rules that tell them what they cannot prescribe, not what they can prescribe. So, it is possible for a GP to prescribe melatonin; it's a matter for individual prescribers. There's no restriction on GPs doing that, but, of course, any GP is going to ask the question, 'Well, is this something I should be doing? Is it something that I regard as clinically safe?' That's inevitable, and they do take clinical responsibility for the medicines that they prescribe. The British Medical Association does say to GPs that they should not prescribe beyond their own knowledge or capability—sensible advice—and I can imagine GPs being nervous about prescribing what appears to be a medicine unlicensed for use in children.
The next step has to be to look at evidence to make sure that it is licensed for use in children, and then of course to move on from there. What I can say, however, is, in the meantime, we have established a new service to assess, diagnose and provide ongoing support for children and young people with neurodevelopmental conditions, and we are investing £2 million a year to do so.
Yr anhawster yw nad yw wedi ei drwyddedu i'w ddefnyddio ar hyn o bryd. Nawr, nid yw trwyddedu meddyginiaethau wedi ei ddatganoli. Ar ôl i feddyginiaeth gael ei thrwyddedu, caiff y defnydd ohoni wedyn ei reoli gan NICE a Grŵp Strategaeth Feddyginiaethau Cymru Gyfan, ond, wrth gwrs, o ran meddygon teulu, llywodraethir meddygon teulu—gwn fod Dai Lloyd yn y fan yna—fel y deallaf, gan reolau sy'n dweud wrthyn nhw beth na chânt ei ragnodi, nid yr hyn y cânt ei ragnodi. Felly, mae'n bosibl i feddyg teulu ragnodi melatonin; mae'n fater i ragnodwyr unigol. Nid oes unrhyw gyfyngiad ar feddygon teulu i wneud hynny, ond, wrth gwrs, mae unrhyw feddyg teulu yn mynd i ofyn y cwestiwn, 'Wel, a yw hyn yn rhywbeth y dylwn i fod yn ei wneud? A yw'n rhywbeth yr wyf i'n ei ystyried yn glinigol ddiogel?' Mae hynny'n anochel, ac maen nhw'n cymryd cyfrifoldeb clinigol am y meddyginiaethau y maen nhw'n eu rhagnodi. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain yn dweud wrth feddygon teulu na ddylent ragnodi y tu hwnt i'w gwybodaeth neu eu gallu eu hunain—cyngor doeth—a gallaf ddychmygu bod meddygon teulu yn nerfus ynghylch rhagnodi'r hyn sy'n ymddangos fel pe byddai'n feddyginiaeth nad yw wedi ei thrwyddedu i'w defnyddio gan blant.
Mae'n rhaid mai'r cam nesaf yw edrych ar dystiolaeth i wneud yn siŵr ei bod wedi ei thrwyddedu i'w defnyddio gan blant, a symud ymlaen o'r fan honno wedyn wrth gwrs. Yr hyn y gallaf ei ddweud, fodd bynnag, yw ein bod ni, yn y cyfamser, wedi sefydlu gwasanaeth newydd i asesu, i roi diagnosis ac i ddarparu cymorth parhaus i blant a phobl ifanc â chyflyrau niwroddatblygiadol, ac rydym ni'n buddsoddi £2 filiwn y flwyddyn i wneud hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y datganiad. Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. The statement 'The Best Start in Life: Making Early Years Count', has been withdrawn from today's agenda. Timings for other items have been adjusted accordingly. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement, found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae'r datganiad 'Y Dechrau Gorau mewn Bywyd; Gwneud i’r Blynyddoedd Cynnar Gyfrif', wedi ei dynnu'n ôl o'r agenda heddiw. Mae'r amseroedd ar gyfer yr eitemau eraill wedi'u haddasu yn unol â hynny. Dangosir busnes y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, a welir ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael yn electronig i Aelodau.
Leader of the house, could we have a statement either from the First Minister, or a letter from the Permanent Secretary, outlining the way the operational protocol was put in place for the QC-led inquiry? There have been various reports in the media that I would suggest cause grave areas of concern and do need explaining. I do draw the leader of the house's attention to some of the comments that refer to:
'Mr Bowen can only go as far as the permanent secretary will allow'
and
'The permanent secretary, acting on behalf of the First Minister'.
Also, the advice that was given to civil service employees last week on the intranet, obviously, that's available to employees, in the Permanent Secretary's name and also the head of human resources and director of governance, also causes grave concern, I would suggest. I'd be most grateful if—and I'll be guided by you on this, who the appropriate person would be to address this, whether it's the Permanent Secretary herself, via a letter to Assembly Members, who could clarify some of these areas so that we can have confidence, or the First Minister via a statement. I do hope that the leader of the house will facilitate such response that can close off some of these areas of concern that have been highlighted recently.
Arweinydd y tŷ, a gawn ni ddatganiad naill ai gan y Prif Weinidog, neu lythyr gan yr Ysgrifennydd Parhaol, yn nodi sut y rhoddwyd y protocol gweithredol ar waith ar gyfer yr ymchwiliad dan arweiniad cwnsler y frenhines? Bu adroddiadau amrywiol yn y cyfryngau y byddwn i'n awgrymu eu bod yn peri pryder difrifol ac y mae angen eu hegluro. Rwy'n tynnu sylw arweinydd y tŷ at rai o'r sylwadau sy'n cyfeirio at:
Ni all Mr Bowen fynd yn bellach nag y mae'r Ysgrifennydd Parhaol yn ei ganiatáu
a
Yr ysgrifennydd parhaol, yn gweithredu ar ran y Prif Weinidog.
Hefyd, byddwn i'n awgrymu bod y cyngor a roddwyd i gyflogeion y gwasanaeth sifil yr wythnos diwethaf ar y fewnrwyd, yn amlwg, sydd ar gael i gyflogeion, yn enw'r Ysgrifennydd Parhaol a'r pennaeth adnoddau dynol a'r cyfarwyddwr llywodraethu, yn peri pryder difrifol hefyd. Byddwn i'n dra diolchgar pe byddai—a chewch chi fy arwain i yn hyn o beth, pwy fyddai'r person priodol i gyfeirio hyn ato, boed yr Ysgrifennydd Parhaol ei hun, mewn llythyr at Aelodau'r Cynulliad, a allai egluro rhai o'r meysydd hyn fel y gallem ni fod â hyder, neu'r Prif Weinidog drwy ddatganiad. Rwy'n wir gobeithio y bydd arweinydd y tŷ yn hwyluso ymateb o'r fath a all ymdrin yn derfynol â rhai o'r meysydd pryder hyn a amlygwyd yn ddiweddar.
I'm more than happy to discuss with the Permanent Secretary the best way of making sure that Assembly Members are fully informed as to where we are with the inquiry and what the protocol entails.
Rwy'n fwy na pharod i drafod â'r Ysgrifennydd Parhaol ynghylch y ffordd orau o wneud yn siŵr bod Aelodau'r Cynulliad yn cael yr wybodaeth lawn am y sefyllfa ar hyn o bryd o ran yr ymchwiliad a'r hyn y mae'r protocol yn ei gynnwys.
Last week, leader of the house, I asked you whether we'd be likely to discuss a legislative consent motion arising from the European Union (Withdrawal) Bill and you assured us that was highly unlikely. Since then, however, the Lords have voted in favour of requiring the Secretary of State to pass primary legislation within a period of six months following Royal Assent of the Bill—that's the EU withdrawal Bill—to place on public authorities a duty to apply EU environmental principles after Brexit and setting up an independent body with a purpose of ensuring compliance.
Now, those requirements and duties are precisely what was suggested in our amendments to our still extant continuity Act—long title available. You told us at the time not to press, though we did press, the amendments, but they were rejected by the Government on the basis that you'd take the first legislative opportunity to do that yourself. But here we have the Lords—. Because public authorities are not defined as England only. This is the problem, it just says 'public authorities', so it could easily be seen, in the context of an EU withdrawal Bill that is England and Wales in terms of legislative application, as applying here in Wales. So, we have the Lords suggesting that this should happen, we have the promise from Welsh Government of doing another thing, and it strikes me that this is, in fact, something that this place should assent to, except, of course, we can't, because it's all bound up in agreements. If things are ping-ponged and then the Lords and the Government agree, it doesn't get back to the House of Commons, doesn't get debated again, and, in effect, having been assented to in the Lords, this is now part of the Bill, and us passing an LCM is symbolic—or not passing it, as the case may be, is symbolic. But I would nevertheless be interested to know whether the Government intends, in the interest of procedure but also of visible transparency, to present an LCM to the Assembly so that we can have our say on this debate.
Plaid Cymru is particularly interested because we tried to make the amendments, but I think other Members here are also interested in some aspects of this. It just draws to attention this crazy way of trying to legislate for devolved Governments and devolved Parliaments when you're actually caught up with the most archaic way possible that Westminster performs its legislative duties in ping-ponging back and fore without the ability for anyone, really, to have a proper say in things that really impinge on our powers. So, I would appreciate a statement on that now.
And, if I can turn to one other matter that's happened this week, which I think is of great relevance to the Assembly, the Assembly itself voted on a backbench debate, I think it was, to support the legalisation of medical cannabis and the availability of that. We were ahead of the debate in doing that, and recent events, of course, and a very particular family—but other epileptic children, I know, are affected by this, and there's been some very limited prescribing of medical cannabis. The curious thing is that the UK leads the world in the production, development and exporting of medicinal cannabis, and we can't legislate to have it available for patients ourselves. Cannabis can be a dangerous drug, and this is a separate argument to whether we should decriminalise cannabis or not for the purposes of drug control, but a powerful drug—all powerful drugs—have medicinal effects, and if we can allow opiates to be used on a prescription and led by a GP, then why on earth can't we allow cannabis or cannabinoids to be used in a similar way?
Now, the UK Government has said that it will set up an expert commission to do this, but this is an area that is devolved in terms of prescription policy and in terms of payment. So, can we have a statement from the health Cabinet Secretary in particular saying how Wales now can be part of this debate? It's one thing to have an expert panel in London—we want to be part of that, we want to know how it applies in our communities, and, since we have voted as an Assembly, I assumed there would be a lot of support for that to happen.
Yr wythnos diwethaf, arweinydd y tŷ, gofynnais a fyddem yn debygol o drafod cynnig cydsyniad deddfwriaethol sy'n deillio o Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) a gwnaethoch chi ein sicrhau bod hynny'n annhebygol iawn. Ers hynny, fodd bynnag, mae Tŷ'r Arglwyddi wedi pleidleisio o blaid ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol basio deddfwriaeth sylfaenol o fewn chwe mis i Gydsyniad Brenhinol o'r Bil—sef y Bil Ymadael â UE—i roi dyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus i gymhwyso egwyddorion amgylcheddol yr UE ar ôl Brexit a sefydlu corff annibynnol â'r bwriad o sicrhau cydymffurfiaeth.
Nawr, y gofynion a'r dyletswyddau hynny yw'r union bethau a awgrymwyd yn ein gwelliannau i'n Deddf parhad sy'n bodoli o hyd—teitl hir ar gael. Gwnaethoch chi ddweud wrthym ar y pryd i beidio â phwyso'r gwelliannau, er dyna a wnaethom ni, ond cawsant eu gwrthod gan y Llywodraeth ar y sail y byddech yn manteisio ar y cyfle deddfwriaethol cyntaf i wneud hynny eich hun. Ond dyma ni Dŷ'r Arglwyddi—. Oherwydd nid yw awdurdodau cyhoeddus wedi'u diffinio fel Lloegr yn unig. Dyma'r broblem, ond y cyfan y mae'n ei ddweud yw awdurdodau cyhoeddus, felly gellid gweld yn hawdd, yng nghyd-destun Bil Ymadael â'r UE mai Cymru a Lloegr yw hynny o ran cais deddfwriaethol, sy'n berthnasol yma yng Nghymru. Felly, mae gennym ni Dŷ'r Arglwyddi yn awgrymu y dylai hyn ddigwydd, mae gennym ni'r addewid gan Lywodraeth Cymru i wneud rhywbeth arall, ac mae'n ymddangos i mi fod hwn, mewn gwirionedd, yn rhywbeth y dylai'r lle hwn gydsynio iddo, ond, wrth gwrs, ni allwn ni wneud hynny, oherwydd bod y cyfan wedi'i rwymo mewn cytundebau. Os caiff pethau eu pasio yn ôl ac ymlaen ac wedyn mae Tŷ'r Arglwyddi a'r Llywodraeth yn cytuno, nid yw'n mynd yn ôl i Dŷ'r Cyffredin, nid yw'n cael ei drafod eto, ac, i bob pwrpas, gan ei fod wedi'i gymeradwyo yn Nhŷ'r Arglwyddi, mae erbyn hyn yn rhan o'r Bil, ac mae'n symbolaidd ein bod ni'n pasio cynnig cydsyniad deddfwriaethol—neu'n peidio â'i basio, fel y mae'n digwydd, yn symbolaidd. Serch hynny, byddai gen i ddiddordeb i wybod a yw'r Llywodraeth yn bwriadu, er budd gweithdrefn ond hefyd er budd tryloywder gweladwy, gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i'r Cynulliad er mwyn i ni gael dweud ein dweud ar y ddadl hon.
Mae gan Blaid Cymru ddiddordeb arbennig oherwydd ein bod wedi trio gwneud y gwelliannau, ond rwy'n credu bod yna Aelodau eraill yma sydd â diddordeb mewn rhai agweddau ar hyn hefyd. Mae'n tynnu sylw at y ffordd hurt hon o geisio deddfu ar gyfer Llywodraethau datganoledig a Seneddau datganoledig pan fyddwch chi wedi'ch dal, mewn gwirionedd, yn y drefn fwyaf hynafol bosibl y mae San Steffan yn ei defnyddio i gyflawni ei dyletswyddau deddfwriaetho, gan fynd yn ôl ac ymlaen heb fod unrhyw un yn gallu, mewn gwirionedd, gael dweud ei ddweud yn briodol am bethau sy'n effeithio'n fawr ar ein pwerau. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad ar hynny nawr.
Ac, os caf i droi at un mater arall sydd wedi digwydd yr wythnos hon, sy'n berthnasol iawn i'r Cynulliad yn fy marn i. Pleidleisiodd y Cynulliad ei hun ar ddadl o'r meinciau cefn, rwy'n credu, i gefnogi cyfreithloni canabis meddyginiaethol a'r gallu i gael gafael arno. Roeddem ni ar y blaen o ran y ddadl hon wrth wneud hynny, ac mae digwyddiadau diweddar, wrth gwrs, a theulu penodol iawn—ond gwn fod hyn yn effeithio ar blant eraill ag epilepsi, a bu enghreifftiau prin iawn o ragnodi canabis meddyginiaethol. Yr hyn sy'n rhyfedd yw bod y DU arwain y byd o ran cynhyrchu, datblygu ac allforio canabis meddyginiaethol, ac ni allwn ddeddfu i sicrhau ei fod ar gael i'n cleifion ni ein hunain. Fe all canabis fod yn gyffur peryglus, ac mae hon yn ddadl ar wahân i'r ddadl am ba un a ddylid cyfreithloni canabis ai peidio at ddibenion rheoli cyffuriau, ond mae gan gyffur pwerus—pob cyffur pwerus—effeithiau meddyginiaethol, ac os gallwn ni ganiatáu'r defnydd o opiadau ar bresgripsiwn a dan arweiniad meddyg teulu, yna pam ar y ddaear na allwn ni ganiatáu'r defnydd o ganabis neu ganabinoidau mewn ffordd debyg?
Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi dweud y bydd yn sefydlu comisiwn arbenigol i wneud hyn, ond mae hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli o ran polisi presgripsiynau ac o ran talu. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd yn dweud yn benodol sut y gall Cymru fod yn rhan o'r ddadl hon yn awr? Un peth yw cael panel arbenigol yn Llundain—rydym ni'n dymuno bod yn rhan o hynny, rydym ni eisiau gwybod sut y mae'n berthnasol yn ein cymunedau ni, a, gan ein bod ni wedi pleidleisio fel Cynulliad, rwy'n tybio y byddai llawer o gefnogaeth i hynny.
Yes, well, two very important points. On the second point, the last, because it's fresh in my mind, yes, it was very interesting, wasn't it, the swiftness that that agenda moved forward in the light of one particular case, although, actually, I'm pretty sure all of us could highlight other cases—perhaps not quite as stark, given what happened—but it certainly underlined it. And Simon Thomas is right—we all broadly took that view. I will discuss with the Cabinet Secretary where we are and make sure that he updates Members in the most appropriate way, but I know it's a matter of great interest to a large number of us. It's always interesting, isn't it, how one single case can suddenly grab the headlines and move a whole agenda forward in that way.
Anyway, that leads me on to the chaotic way of governing that you mentioned earlier, and I couldn't agree more. The LCM issue is a live issue. We discussed it in Business Committee this morning, Llywydd, as you know. Our current position is that it was made very clear on the floor of the House of Lords, and has been made very clear to the Government, that there is no intention of legislating on behalf of anyone other than England and English public authorities, but I completely agree that the wording is less than optimal, shall we say, and the ping pong is also less than optimal.
I just wanted to be very clear that it was on the basis that we have that assurance that we are not going ahead with an LCM, and not on any other basis. I think we'd also like to make it very clear—and I know the Llywydd feels this as well—that we would have wanted to take an LCM to state our view should it have been the case that we were not assured that it was out of scope that they were going to do it for Wales. So, the principle is a very important part of it here. But we are assured of that—we've been assured of it as a Government and, in fact, it was said as part of the debate. But I actually welcome the opportunity to say now our position is that the LCM is not required because we have been assured that they are not intending to legislate on behalf of Wales. In all other circumstances, we would have wanted to allow this Parliament to make its point of view known so that, by the time the Bill was ultimately passed, Members who were voting on that Bill would be very clear what our view was, even if it wasn't in time to affect a particular section of the Bill. And I know the Llywydd agrees with that.
So, just to be very clear on that point—. But I agree with you that this is not, obviously, a very good way of dealing with what is the single most important thing that's happened probably in our generation; I couldn't agree more. But just to be clear on the environmental thing, the statement that I gave holds. We will bring forward legislation at the earliest opportunity and, of course, should they legislate in that regard for Wales then that itself would need an LCM, just to be clear, so there would be another opportunity. But the principle is right, and we agree with Simon Thomas. Other than for the assurances, we would want to make that point very clear as between Parliaments, but we have been given those assurances, and on that basis we do not think an LCM is necessary.
Ie, wel, dau bwynt pwysig iawn. O ran yr ail bwynt, y diwethaf, gan ei fod yn ffres yn fy meddwl, oedd, yr oedd yn ddiddorol iawn, onid oedd, pa mor gyflym y symudodd yr agenda honno yn sgil un achos penodol, er, mewn gwirionedd, rwy'n eithaf siŵr y gallai pob un ohonom dynnu sylw at achosion eraill—nid mor ddifrifol efallai, o ystyried yr hyn a ddigwyddodd—ond yn sicr fe wnaeth ei danlinellu. Ac mae Simon Thomas yn iawn—roedd pob un ohonom o'r farn honno yn fras. Byddaf yn trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch ein sefyllfa ni ar hyn o bryd ac yn gwneud yn siŵr ei fod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn y ffordd fwyaf priodol, ond gwn ei fod yn fater o ddiddordeb mawr i lawer iawn ohonom. Mae bob amser yn ddiddorol, on'd yw hi, sut y gall un achos ddal sylw'r penawdau yn sydyn, a symud agenda gyfan yn ei blaen yn y ffordd honno.
Beth bynnag, mae hynny'n fy arwain at y ffordd anhrefnus o lywodraethu y gwnaethoch chi sôn amdani yn gynharach, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Mae mater y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn fater byw. Fe wnaethom ni ei drafod yn y Pwyllgor Busnes y bore yma, Llywydd, fel y gwyddoch. Ein sefyllfa bresennol yw ein bod ni wedi'i gwnaed yn glir iawn ar lawr Tŷ'r Arglwyddi, ac yn glir iawn i'r Llywodraeth, nad oes unrhyw fwriad i ddeddfu ar ran unrhyw un heblaw Lloegr ac awdurdodau cyhoeddus Lloegr, ond rwy'n cytuno'n llwyr nad yw'r geiriad mor dda ag y gallai fod, gadewch i ni ddweud hynny, ac mae'r holl 'nôl ac ymlaen yn llai na delfrydol hefyd.
Rwyf eisiau bod yn glir iawn mai'r sicrwydd hwnnw yw'r sail i beidio â symud ymlaen â'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac nid unrhyw sail arall. Rwy'n credu yr hoffem ni ei wneud yn eglur iawn hefyd—a gwn fod y Llywydd o'r un farn—y byddem ni wedi dymuno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i ddatgan ein barn pe na roddwyd sicrwydd i ni ei bod y tu hwnt i'w cwmpas i wneud hynny i Gymru. Felly, mae'r egwyddor yn rhan bwysig iawn ohoni yma. Ond rydym ni wedi cael sicrwydd o hynny—rydym ni wedi cael y sicrwydd hwnnw fel Llywodraeth ac, yn wir, cafodd ei ddweud yn rhan o'r ddadl. Ond rwy'n croesawu'r cyfle mewn gwirionedd i ddweud mai ein barn ni erbyn hyn yw nad oes angen y cynnig cydsyniad deddfwriaethol oherwydd ein bod ni wedi cael sicrwydd nad ydyn nhw'n bwriadu deddfu ar ran Cymru. Dan unrhyw amgylchiadau eraill, byddem ni wedi dymuno caniatáu i'r Senedd hon fynegi ei safbwynt er mwyn, erbyn i'r Bil gael ei basio yn y pen draw, i'r Aelodau a oedd yn pleidleisio ar y Bil hwnnw fod yn glir iawn ynghylch ein barn ni, hyd yn oed os nad oedd mewn pryd i effeithio ar ran arbennig o'r Bil. A gwn fod y Llywydd yn cytuno â hynny.
Felly, i fod yn glir iawn ar y pwynt hwnnw—. Ond rwy'n cytuno â chi nad yw hyn, wrth gwrs, yn ffordd dda iawn o ymdrin â'r peth pwysicaf sydd wedi digwydd yn ein cenhedlaeth ni mae'n debyg; rwy'n cytuno yn llwyr. Ond i fod yn glir ynghylch y mater amgylcheddol, mae'r datganiad a roddais yn parhau i fod yn ddilys. Byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth ar y cyfle cyntaf ac, wrth gwrs, pe bydden nhw'n deddfu yn hynny o beth dros Gymru, yna byddai angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar hynny ei hun, i fod yn glir, felly fe fyddai yna gyfle arall. Ond mae'r egwyddor yn gywir, ac rydym yn cytuno â Simon Thomas. Heblaw am y sicrwydd, byddem ni'n dymuno gwneud y pwynt hwnnw'n glir iawn rhwng Seneddau, ond rydym ni wedi cael y sicrwydd hwnnw, ac ar y sail honno nid ydym o'r farn bod angen cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
There are two issues I wanted to raise, and the first one was the issue of progress on eliminating hepatitis C. I think 12 months ago we had a very good cross-party debate about the aim of eliminating hepatitis C in Wales by 2030, and the Government responded with a series of actions. I wondered if it would be possible to have a statement outlining the progress that's been made in the different health boards on delivering those actions. That was the first one. And the second one was, on the weekend, the UK Government designated 22 June Windrush Day, and I wondered if the Government itself had any plans to mark that day.
Mae dau fater yr wyf yn dymuno'u codi, ac mae'r cyntaf yn ymwneud â'r mater o gynnydd ar ddileu hepatitis C. Rwy'n credu i ni gael dadl drawsbleidiol dda iawn 12 mis yn ôl ar y nod o ddileu hepatitis C yng Nghymru erbyn 2030, ac ymatebodd y Llywodraeth â chyfres o gamau gweithredu. Tybed a fyddai modd cael datganiad yn amlinellu'r cynnydd a wnaed yn y gwahanol fyrddau iechyd i gyflawni'r camau hynny. Dyna oedd y cyntaf. A'r ail un yw, ar y penwythnos, fe wnaeth Llywodraeth y DU ddynodi 22 Mehefin yn Ddiwrnod Windrush, a meddwl oeddwn i tybed a oes gan y Llywodraeth ei hun unrhyw gynlluniau i nodi'r diwrnod hwnnw.
On that second one, I'm delighted to say that I'm hosting a Windrush celebration in the millennium centre on the twenty-second, and I'd be very glad to see a large number of Assembly Members there. Anyone who can get there will be very welcome indeed. It's a very important thing to celebrate the contribution of the Windrush generation—the entire generation, not just the people who came on the Windrush itself, of course—to the culture and development of Wales. They've had a very, very significant role in the culture and development of Wales as a nation, and they certainly deserve to be celebrated for that.
In terms of hepatitis C, a patient notification exercise is currently being finalised in order to reach out to patients who were diagnosed with hepatitis C at a time when the treatment wasn't available. A national specification for testing in community pharmacies is being developed at the moment, and targets for our substance misuse services are being developed in order to increase testing in those services. We're currently engaged in negotiations with the pharmaceutical industry to agree a new funding deal for hepatitis C treatments, and we're also engaged with counterparts in England to consider the details and potential benefits for Wales before any final decision is made. I'm sure the health Secretary will update us as soon as those negotiations are complete. The Member has been very assiduous in advancing this for her patients, and I'm sure the health Secretary will keep her informed in particular.
O ran yr ail un, mae'n bleser gen i ddweud fy mod i'n cynnal dathliad Windrush yng Nghanolfan y Mileniwm ar yr ail ar hugain, a byddwn i'n falch iawn gweld llawer iawn o Aelodau'r Cynulliad yno. Bydd croeso mawr i unrhyw un a all fod yna. Mae'n bwysig iawn dathlu cyfraniad y genhedlaeth Windrush—y genhedlaeth gyfan, nid dim ond y bobl a ddaeth ar y Windrush ei hun, wrth gwrs—i ddiwylliant a datblygiad Cymru. Maen nhw wedi chwarae rhan sylweddol iawn, iawn yn niwylliant a datblygiad Cymru fel cenedl, ac maen nhw'n sicr yn haeddu cael eu dathlu am hynny.
O ran hepatitis C, mae ymarfer hysbysu cleifion yn dod i ben ar hyn o bryd er mwyn cyrraedd cleifion a gafodd ddiagnosis o hepatitis C pan nad oedd y driniaeth ar gael. Mae manyleb genedlaethol ar gyfer profion mewn fferyllfeydd cymunedol yn cael ei datblygu ar hyn o bryd, ac mae targedau ar gyfer ein gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yn cael eu datblygu er mwyn cynyddu profion yn y gwasanaethau hynny. Rydym ni ar hyn o bryd wrthi'n cynnal trafodaethau â'r diwydiant fferyllol i gytuno ar drefniant cyllido newydd ar gyfer triniaethau hepatitis C, ac rydym ni hefyd yn ymgysylltu â'u cymheiriaid yn Lloegr i ystyried y manylion a'r manteision posibl i Gymru cyn gwneud unrhyw benderfyniad terfynol. Rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni cyn gynted ag y bydd y trafodaethau hynny wedi'u cwblhau. Mae'r Aelod wedi bod yn ddyfal iawn wrth hyrwyddo hyn ar gyfer ei chleifion, ac rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Iechyd yn rhoi gwybod iddi hi yn arbennig.
Cabinet Secretary, may I ask for a statement from the Cabinet Secretary for health on Welsh Government policy towards setting up fix rooms for drug addicts in Wales? In November 2016, I raised this issue in the business statement following the news that a pilot project was being set up in Glasgow. The business Secretary at the time said that it was clearly a very important issue and she was sure a statement would be forthcoming. Now, the chief executive of the charity The Wallich earlier this month said that fix rooms for drug addicts would bring so many benefits that it would be ridiculous not to have them now. Could we have a statement from the Cabinet Secretary and Welsh Government on this very important issue? I want to know why there's been silence for so long please.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd ar bolisi Llywodraeth Cymru o ran sefydlu ystafelloedd triniaeth i bobl sy'n gaeth i gyffuriau yng Nghymru? Ym mis Tachwedd 2016, codais y mater hwn yn y datganiad busnes yn dilyn y newyddion bod prosiect treialu wedi'i sefydlu yn Glasgow. Dywedodd yr Ysgrifennydd Busnes ar y pryd ei fod yn amlwg yn fater pwysig iawn a'i bod hi'n siŵr y byddai datganiad ar ddod. Nawr, dywedodd prif weithredwr yr elusen The Wallich yn gynharach y mis hwn y byddai ystafelloedd triniaeth i'r rhai sy'n gaeth i gyffuriau yn dod â llawer o fuddion ac y byddai'n hurt peidio â'u cael erbyn hyn. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru ar y mater pwysig iawn hwn? Rwy'n dymuno gwybod pam y bu distawrwydd ers cyhyd os gwelwch yn dda.
The Cabinet Secretary is indicating to me that we did publish a response, but he's also indicated to me that he'll recirculate it to make sure Members are kept in that loop.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dangos i mi y gwnaethom ni gyhoeddi ymateb, ond y mae hefyd wedi arwyddo i mi y bydd yn ei ailddosbarthu i sicrhau bod yr Aelodau yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf.
Leader of the house, you may be aware that the Welsh Government last week confirmed that over £36 million of public money has been spent on developing a business park at Felindre in Swansea, yet despite being in public ownership for 20 years, Felindre business park remains empty. You may also be aware of other parcels of land in South Wales West that have been labelled as future business parks but remain empty—land in Glynneath, for example, just off the A465, owned by the Welsh Government but not even included within Neath Port Talbot's local development plan, or the infamous piece of land at Baglan, which has been empty for so long that the Ministry of Justice thought that it could be used for another purpose. It seems that there's a major issue in terms of how the Welsh Government is going about investing in these areas, how it goes about targeting sectors and attracting companies to these sites, and how it ultimately is failing to develop jobs in these areas. Now, with the Valleys taskforce looking to deliver even more land for business or industrial use, we are looking at the potential of south Wales being flooded with available industrial land, yet severely lacking in terms of ideas on how to fill them. So, would the Welsh Government therefore commit to bringing forward a statement on how it plans to develop jobs on land that it owns in Wales, and how it plans to move from a position whereby sites are empty to a position whereby sites are actually providing quality employment for local people?
Arweinydd y tŷ, efallai y byddwch yn ymwybodol y cadarnhaodd Llywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf fod dros £36 miliwn o arian cyhoeddus wedi'i wario ar ddatblygu parc busnes yn Felindre yn Abertawe, ac eto, er ei fod yn eiddo cyhoeddus ers 20 mlynedd, mae parc busnes Felindre yn parhau i fod yn wag. Efallai y byddwch chi'n ymwybodol hefyd o barseli eraill o dir yn y de-orllewin sydd wedi eu labelu'n barciau busnes ar gyfer y dyfodol ond sy'n parhau fod yn wag—tir yng Nglyn-nedd, er enghraifft, nepell o'r A465, sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru, ond heb ei gynnwys hyd yn oed yng nghynllun datblygu lleol Castell-nedd Port Talbot, neu'r darn enwog o dir ym Maglan, sydd wedi bod yn wag ers cyhyd bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn meddwl y gellid ei ddefnyddio at ddiben arall. Ymddengys bod problem fawr o ran sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i fuddsoddi yn yr ardaloedd hyn, sut y mae'n mynd ati i dargedu sectorau a denu cwmnïau i'r safleoedd hyn, a sut y mae'n methu yn y pen draw â datblygu swyddi yn yr ardaloedd hyn. Nawr, wrth i Dasglu'r Cymoedd geisio cyflenwi hyd yn oed mwy o dir at ddefnydd busnes neu ddiwydiannol, rydym yn ystyried y potensial o lethu'r de â'r tir diwydiannol sydd ar gael, ac eto diffyg sylweddol o ran syniadau ar sut i'w llenwi. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gyflwyno datganiad ar sut y mae'n bwriadu datblygu swyddi ar y tir y mae'n berchen arno yng Nghymru, a sut y mae'n bwriadu symud o sefyllfa lle mae'r safleoedd yn wag i sefyllfa lle mae safleoedd mewn gwirionedd yn darparu cyflogaeth o safon i bobl leol?
Well, I don't entirely agree with everything the Member said there, but it's a very important point, what the Welsh Government does with Welsh Government-owned land. We have developed a whole set of data points to be able to identify public-owned land, not just Welsh Government-owned land, because sometimes it's important to assemble sites in that way. And we have been working, as part of the Valleys taskforce, very much on a project to make sure that we can do just that. The Cabinet Secretary for public services, who's in charge of the Valleys taskforce, will be updating Members on the Valleys taskforce, which will include the issue of Welsh Government-owned land and what we can do in order to maximise its benefits, as part of his update on the Valleys taskforce shortly.
Wel, dydw i ddim yn cytuno'n llwyr â phopeth y dywedodd yr Aelod yn y fan yna, ond mae'n bwynt pwysig iawn, yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud â thir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru. Rydym ni wedi datblygu cyfres gyfan o bwyntiau data i allu nodi tir sy'n eiddo cyhoeddus, nid tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru yn unig, oherwydd weithiau mae'n bwysig rhoi safleoedd at ei gilydd yn y modd hwnnw. Ac rydym ni wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith, yn rhan o Dasglu'r Cymoedd, ar brosiect i wneud yn siŵr y gallwn ni wneud yr union beth hynny. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus, sy'n gyfrifol am Dasglu'r Cymoedd, yn rhoi diweddariad i'r Aelodau ar Dasglu'r Cymoedd, a fydd yn cynnwys tir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru a beth y gallwn ni ei wneud er mwyn manteisio i'r eithaf ar ei fuddion, yn rhan o'i ddiweddariad ar Dasglu'r Cymoedd maes o law.
Cabinet Secretary, the Cabinet Secretary for health, well-being and sport actually issued a written statement outlining the decision to change the boundaries for Abertawe Bro Morgannwg and Cwm Taf health boards. This has some important consequences for my constituents and Neath Port Talbot Hospital, which is serviced by clinicians from the Bridgend area, and also, many departments are linked and managed by the Bridgend side. Now, we haven't had an opportunity to question the Cabinet Secretary on this, and that very important question on the details of finance. For example, how is the deficit going to be allocated, how is the servicing and the funding for the different parts going to be worked out? So, all those service agreements. Now, I appreciate that there are elements to be discussed. Would it be possible to have an oral statement from the Cabinet Secretary, so we can explore the opportunities as to who's going to fund this? Because I attended a carers event in Neath Port Talbot Hospital last week, and they're fighting for £10,000 just to get some caring services going, and yet we may be talking of larger sums than this just to do this management. Can we have that oral statement so that we can explore the details of this proposal to ensure that, actually, it will, in the long term, continue to deliver for the people in my constituency?
Ysgrifennydd y Cabinet, cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, llesiant a chwaraeon, mewn gwirionedd, ddatganiad ysgrifenedig yn amlinellu'r penderfyniad i newid ffiniau Byrddau Iechyd Abertawe Bro Morgannwg a Chwm Taf. Mae hyn yn cyflwyno canlyniadau pwysig i fy etholwyr i ac Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, a gaiff ei wasanaethu gan glinigwyr o ardal Pen-y-bont ar Ogwr, a hefyd, sydd â llawer o adrannau wedi'u cysylltu â'u rheoli gan ochr Pen-y-bont ar Ogwr. Nawr, nid ydym ni wedi cael cyfle i holi Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch hyn, a'r cwestiwn pwysig iawn hwnnw ynghylch manylion cyllid. Er enghraifft, sut bydd y diffyg yn cael ei ddyrannu, sut y bydd y gwasanaethu a'r cyllid ar gyfer y gwahanol rannau yn cael eu cyfrifo? Felly, yr holl gytundebau gwasanaeth hynny. Nawr, rwy'n sylweddoli bod yna elfennau i'w trafod. A fyddai'n bosibl cael datganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet, er mwyn i ni allu ystyried y cyfleoedd o ran pwy fydd yn ariannu hyn? Oherwydd es i i ddigwyddiad gofalwyr yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot yr wythnos diwethaf, ac maen nhw'n brwydro i gael £10,000 dim ond i ddechrau gwasanaethau gofalu, ac eto mae'n bosibl ein bod yn sôn am symiau mwy na hyn i gyflawni'r trefniadau rheoli hyn. A gawn ni'r datganiad llafar hwnnw er mwyn i ni allu edrych yn fanwl ar fanylion y cynnig hwn er mwyn sicrhau, mewn gwirionedd, y bydd, yn y tymor hir, yn parhau i ddarparu ar gyfer y bobl yn fy etholaeth i?
Llywydd, I'd just like to point out that, obviously, that covers my own constituency as well, so Members should be aware of that. The Government announced on 14 June that, from April next year, Cwm Taf university health board will be responsible for healthcare services in the Bridgend county borough council area, as Dai Rees has just said. Those are currently provided by ABMU, and all the Assembly Members in the ABMU health board area, I know, have just received a communication from the chief executive there about some of the arrangements. The Cabinet Secretary has indicated to me that he's happy to meet with interested Assembly Members to discuss some of the issues and to tease out some of the specific details. I know a number of Assembly Members have indicated a wish for that to happen, and so we'll arrange for that meeting to go forward as soon as possible.
Llywydd, hoffwn i nodi, yn amlwg, bod hynny'n cynnwys fy etholaeth i fy hun hefyd, felly dylai'r Aelodau fod yn ymwybodol o hynny. Ar 14 Mehefin, cyhoeddodd y Llywodraeth y bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf yn gyfrifol am wasanaethau gofal iechyd yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, fel y dywedodd Dai Rees. Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg sy'n eu darparu ar hyn o bryd, a gwn fod holl Aelodau'r Cynulliad yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, newydd gael gohebiaeth gan y prif weithredwr yno yn nodi rhai o'r trefniadau. Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud wrthyf ei fod yn fodlon cwrdd ag Aelodau'r Cynulliad sydd â diddordeb yn hyn i drafod rhai o'r materion a datgelu rhai o'r manylion penodol. Gwn fod nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi nodi eu bod yn dymuno i hynny ddigwydd, felly byddwn ni'n trefnu'r cyfarfod hwnnw cyn gynted â phosibl.
I call for two statements. Firstly, to add my voice to the voice of Simon Thomas earlier regarding the provision of medicinal cannabis on prescription. We heard of the case—it was well publicised—of Billy and Charlotte Caldwell. You may recall that, in January, I led a debate in the Assembly, as chair of the cross-party group on neurological conditions, highlighting that this wasn't about one person, it was about multiple people, with multiple conditions, who were already being forced to access cannabis illegally, rather than having individually distillated prescriptions to meet their particular needs. After that debate, I hosted Billy and his mother Charlotte in this Assembly, and they told us their story. We heard that Billy used to suffer up to 100 seizures a day until he began treatment with cannabis oil, following successful treatment in Los Angeles by a children's epilepsy specialist, and he became virtually seizure free. On return from Los Angeles, Charlotte told us, he became the first person to be prescribed medicinal cannabis on the UK NHS. Charlotte has been campaigning for medicinal cannabis from the NHS, recognising the desperation felt by many families fighting to be afforded the same access that she fought so hard for. And she was adamant, and remains adamant, that this is a separate issue entirely, and must not become confused with debates over recreational use, or broader drug legalisation—a valid debate, many people may feel, but not relevant to this debate. She contacted me again in May, after her doctor was summoned to a meeting with Home Office officials, and told to desist writing his prescriptions. After that, I wrote to the Home Secretary, urging him and his officials to urgently contact her to find a resolution and a way forward. We heard that the UK Government has now set out plans for an expert clinical panel to look at individual cases, and I know, in January, I was calling on the Welsh Government to put in place preparations within the Welsh NHS for potential prescription here. Adding to Simon Thomas's comments, I would be grateful for a detailed statement acknowledging the issue and detailing how the Welsh Government proposes to address this, in alignment with the UK, but also in the devolved context, and hopefully add its voice of support, a voice that sadly wasn't fulsome when I led the debate in January.
Secondly, I want to add my voice to calls by Andrew R.T. Davies earlier, in questions to the First Minister, regarding prostate cancer diagnosis in Wales, and for a statement accordingly, on this date when Prostate Cancer UK has produced figures following research they've carried out across the UK that don't put Wales in a particularly good light. More than 2,500 men are diagnosed with prostate cancer each year in Wales; about 600 will die in Wales each year. I had a letter from the Cabinet Secretary only last week, to a constituent, again saying he can't see any reason why a patient in north Wales with suspected prostate cancer should have to pay privately for an mpMRI scan if they've been found to have a negative biopsy. I've repeatedly told him—and I have numerous constituents who come to me who have gone to the community health council stating they have had to pay and still haven't had justice. The figures referred to by Prostate Cancer UK were from a freedom of information request to health bodies across the UK asking them about the use of the scans before biopsy. They found that whereas across the UK only 13 per cent of health bodies were not providing it, the figure in Wales was 50 per cent, and they said, 18 months after the promised trial first proved that the mpMRI scans before a biopsy could radically boost detection of prostate cancer, in their words, that
'Wales is lagging behind other parts of the UK in terms of making this breakthrough diagnostic available, putting Welsh men at a disadvantage.'
Well, let's put some action behind the rhetoric about Wales leading the way and Wales wanting to show the rest of the UK how things should be done. This shouldn't be happening. We need action pre biopsy, we need action pro biopsy and we need these men's voices to be heard at last.
Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, i ychwanegu at yr hyn a ddywedodd Simon Thomas yn gynharach ynghylch darparu canabis meddyginiaethol ar bresgripsiwn. Gwnaethom ni glywed am achos—cafodd lawer o gyhoeddusrwydd—Billy a Charlotte Caldwell. Efallai y byddwch yn cofio, ym mis Ionawr, i mi arwain dadl yn y Cynulliad, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar gyflyrau niwrolegol, gan dynnu sylw at y ffaith nad yw hyn yn ymwneud ag un unigolyn, mae'n ymwneud â nifer o bobl, â nifer o gyflyrrau, sydd eisoes yn cael eu gorfodi i gael gafael ar ganabis yn anghyfreithlon, yn hytrach na chael presgripsiynau wedi'u distyllu'n unigol i ddiwallu eu hanghenion penodol. Yn dilyn y ddadl honno, des i â Billy a'i fam Charlotte i'r Cynulliad hwn, ac fe wnaethon nhw adrodd eu stori wrthym ni. Gwnaethom ni glywed bod Billy yn arfer dioddef hyd at 100 o drawiadau y dydd nes iddo ddechrau triniaeth olew canabis, yn dilyn triniaeth lwyddiannus yn Los Angeles gan feddyg plant sy'n arbenigo mewn epilepsi, ac fe wnaeth ei drawiadau glirio i bob pwrpas. Ar ôl dychwelyd o Los Angeles, dywedodd Charlotte, fe oedd y person cyntaf i gael canabis meddyginiaethol ar bresgripsiwn gan GIG y DU. Mae Charlotte wedi bod yn ymgyrchu dros ganabis meddyginiaethol gan y GIG, gan gydnabod yr anobaith a deimlir gan lawer o deuluoedd sy'n brwydro i gael yr hyn y brwydrodd hithau mor daer drosto. Ac roedd hi'n bendant, ac mae'n parhau i fod yn bendant, bod hyn yn fater cwbl ar wahân, ac na ddylid ei ddrysu â dadleuon ynghylch defnydd hamdden, neu gyfreithloni cyffuriau yn ehangach—dadl ddilys, yn ôl llawer o bobl, ond yn amherthnasol i'r ddadl hon. Cysylltodd hi â mi eto ym mis Mai, ar ôl i'w meddyg gael gŵys i gyfarfod â swyddogion y Swyddfa Gartref, a chael cyfarwyddyd i roi'r gorau i ysgrifennu ei bresgripsiynau. Ar ôl hynny, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Cartref, yn pwyso arno ef a'i swyddogion i gysylltu â hi ar frys i ddod o hyd i ateb a ffordd ymlaen. Rydym ni wedi clywed bod Llywodraeth y DU bellach wedi nodi cynlluniau i banel clinigol arbenigol edrych ar achosion unigol, a gwn, ym mis Ionawr, yr oeddwn i'n galw ar Lywodraeth Cymru i roi paratoadau ar waith o fewn GIG Cymru ar gyfer presgripsiwn posibl yma. Gan ychwanegu at sylwadau Simon Thomas, byddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad manwl yn cydnabod y mater ac yn rhoi manylion am sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynnig mynd i'r afael â hyn, yn unol â'r DU, ond hefyd yn y cyd-destun datganoledig, gan obeithio y bydd yn ychwanegu llais o gefnogaeth, llais, yn anffodus, nad oedd i'w glywed yn uchel pan arweiniais y ddadl ym mis Ionawr.
Yn ail, hoffwn ychwanegu at y galwadau gan Andrew R.T. Davies yn gynharach, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ynglŷn â diagnosio canser y brostad yng Nghymru, ac am ddatganiad yn unol â hynny, ar y dyddiad hwn wrth i Prostate Cancer UK gyhoeddi ffigurau yn dilyn ymchwil ledled y DU, nad ydynt yn adlewyrchu'n arbennig o dda ar Gymru. Mae mwy na 2,500 o ddynion yn cael diagnosis o ganser y brostad bob blwyddyn yng Nghymru; bydd tua 600 yn marw yng Nghymru bob blwyddyn. Cefais i lythyr gan Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf, i etholwr, yn dweud unwaith eto nad yw'n gweld unrhyw reswm pam y dylai claf yn y gogledd sy'n amau bod ganddo ganser y brostad orfod talu'n breifat am sgan mpMRI os ydyw wedi cael canlyniad negatif i biopsi. Rwyf i wedi dweud wrtho dro ar ôl tro—ac mae gen i nifer o etholwyr sy'n dod ataf i sydd wedi mynd at y cyngor iechyd cymunedol yn dweud eu bod wedi gorfod talu ac nid ydyn nhw wedi cael cyfiawnder o hyd. Roedd y ffigurau y cyfeiriwyd atyn nhw gan Prostate Cancer UK yn deillio o gais rhyddid gwybodaeth i gyrff iechyd ledled y DU yn gofyn iddyn nhw am ddefnyddio sganiau cyn biopsi. Canfuwyd bod 13 y cant o gyrff iechyd yn methu â'u darparu ledled y DU, ond bod y ffigur yn 50 y cant yng Nghymru, a dywedodd, 18 mis ar ôl i'r treial a addawyd brofi am y tro cyntaf y gallai sganiau mpMRI cyn biopsi hybu canfyddiad canser y brostad yn sylweddol, fod
Cymru ar ei hôl hi o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU o ran sicrhau bod y diagnostig newydd hwn sy'n torri tir newydd ar gael, a bod hyn yn rhoi dynion Cymru dan anfantais.
Wel, gadewch i ni weithredu ar y rhethreg ynghylch Cymru yn arwain y ffordd a Chymru'n dymuno dangos i weddill y DU sut y dylid gwneud pethau. Ni ddylai hyn fod yn digwydd. Mae angen gweithredu cyn biopsi, mae angen gweithredu yn dilyn biopsi ac mae angen i leisiau'r dynion hyn gael eu clywed o'r diwedd.
Thank you, Mark Isherwood, for both of those points. As you said yourself, they have already been aired today. The First Minister gave a very long response to Andrew R.T. Davies—well deserved on such an important topic—and I've already indicated to Simon Thomas what the position on medical cannabis is. I'm sure that we'll take that forward as soon as possible.
Diolch, Mark Isherwood, am y ddau bwynt hynny. Fel y gwnaethoch chi eich hun ddweud, maen nhw wedi eu nodi eisoes heddiw. Rhoddodd y Prif Weinidog ymateb hir iawn i Andrew R.T. Davies—yn haeddiannol iawn ar bwnc mor bwysig—ac rwyf eisoes wedi awgrymu i Simon Thomas beth yw'r safbwynt ar ganabis meddyginiaethol. Rwy'n siŵr y byddwn yn dwyn hynny yn ei flaen cyn gynted â phosibl.
I'm sure the leader of the house has seen the upsetting images of desperate people slumped over park benches and in shop doorways following the use of various substances. It's not good for anyone, but it's particularly bad for children to witness, I would argue. Now, in the light of recent stories of high numbers of deaths from drug overdoses in some of our former industrial towns, as well as incidents elsewhere, where the problem of county lines drug dealing networks has been highlighted, I'd be grateful if we could receive a statement from the Government addressing the following points: first of all, the extent that local authorities and health services are able to cope with this issue, particularly given that the county lines networks are exploiting vulnerable people often homeless people; secondly, whether the Government supports the north Wales police and crime commissioner Arfon Jones's call for safer injecting rooms to be piloted—international examples show that these rooms save lives; thirdly, the extent that this Government is working with the non-devolved criminal justice system to address this growing problem; and, fourthly, whether the Government shares my view that we need to move away from seeing drug problems as criminal justice matters and instead moving towards public health, as they view them in Portugal. I'd also be grateful to know if the Government shares my concerns and lack of confidence in Westminster's ability to debate these matters in a rational way.
Rwy'n sicr bod arweinydd y tŷ wedi gweld y delweddau annifyr o bobl wedi'u plygu dros feinciau mewn parciau ac mewn drysau siopau ar ôl bod yn defnyddio sylweddau amrywiol. Nid yw'n dda i neb wel hyn, ond mae'n arbennig o wael i blant ei weld, byddwn i'n dadlau. Nawr, yn sgil straeon diweddar am niferoedd uchel o farwolaethau yn dilyn gorddos o gyffuriau mewn rhai o'n hen drefi diwydiannol, yn ogystal â digwyddiadau mewn mannau eraill, lle y tynnwyd sylw at y broblem o rwydweithiau cyflenwi cyffuriau ar hyd llinellau sirol, byddwn i'n ddiolchgar pe gallem gael datganiad gan y Llywodraeth yn rhoi sylw i'r pwyntiau canlynol: yn gyntaf, i ba raddau y gall awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd ymdopi â'r mater hwn, yn arbennig o gofio bod y rhwydweithiau llinellau sirol yn manteisio ar bobl sy'n agored i niwed, a phobl ddigartref yn aml; yn ail, a yw'r Llywodraeth yn cefnogi'r alwad gan Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru, Arfon Jones, i dreialu ystafelloedd chwistrellu mwy diogel—mae enghreifftiau rhyngwladol yn dangos bod yr ystafelloedd hyn yn achub bywydau; yn drydydd, i ba raddau y mae'r Llywodraeth hon yn gweithio gyda'r system cyfiawnder troseddol sydd heb ei datganoli i ymdrin â'r broblem gynyddol hon; ac yn bedwerydd, a yw'r Llywodraeth yn rhannu fy marn i fod angen inni symud i ffwrdd o ystyried problemau cyffuriau yn faterion cyfiawnder troseddol a'u hystyried, yn hytrach, yng nghyd-destun iechyd y cyhoedd, yn dilyn y drefn sydd i'w gweld ym Mhortiwgal. Byddwn i hefyd yn ddiolchgar o gael gwybod a fydd y Llywodraeth yn rhannu fy mhryderon a'r diffyg hyder yng ngallu San Steffan i drafod y materion hyn mewn ffordd resymegol.
On that last one—starting, again, as I always do, backwards, for some reason—I completely agree with you. Of course, the criminal justice system often makes the situation worse, not better. In my own constituency, it's obvious that particularly young people who are caught up in this need assistance and not punishment. That's very much part of the debate about the role of the criminal justice system in this. We're very much wanting to catch the county lines perpetrators and not the people who are caught up in the substance misuse. I couldn't agree with her more. I also agree with the safer injection rooms. There's a very good project in Swansea, actually, that has done this. The Swansea drugs project has done very good pilots on that and the outcome is plain to see for everyone.
Substance misuse is a real issue. I myself have just been talking to the multi-agency safeguarding hub here in Cardiff about the best way to approach some of the multi-agency issues. This is really complex. It crosses across devolved and non-devolved things but it also crosses across a whole range of other issues. I think I've said this before, Llywydd, in this Chamber, but the MASH here in Cardiff is well worth a visit if you haven't visited it to see what their multi-agency approach to this is, because it's very obvious that you need an approach to stop the organised crime part of it, you need a public health approach for the substance misuse and you need a social response to some of the social issues that allow people to fall into this situation. It's a hugely complicated picture and we do have a large number of multi-agency responses already.
I will discuss with Cabinet colleagues—. Some of that is in my portfolio and some of it is in others. I will discuss with Cabinet colleagues in terms of bringing forward some statement on how we're co-ordinating that across the Government, because it is a very important point.
O ran yr un diwethaf—gan ddechrau, unwaith eto, am yn ôl, fel yr wyf yn ei wneud bob amser, am ryw reswm—rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Wrth gwrs, mae'r system cyfiawnder troseddol yn gwneud y sefyllfa'n waeth, yn hytrach na'i gwella. Yn fy etholaeth i, mae'n amlwg bod angen cymorth, ac nid cosb, ar y bobl ifanc yn arbennig sydd wedi'u dal yn hyn. Mae hynny'n elfen bwysig iawn o'r ddadl ynglŷn â swyddogaeth y system cyfiawnder troseddol yn hyn o beth. Rydym ni'n awyddus iawn iawn i ddal y drwgweithredwyr ar y llinellau sirol ac nid y bobl sy'n gaeth i gamddefnyddio sylweddau. Rwy'n cytuno yn llwyr â hi. Rwyf i hefyd yn cytuno â'r ystafelloedd chwistrellu mwy diogel. Mae yna brosiect da iawn yn Abertawe, mewn gwirionedd, sydd wedi gwneud hyn. Mae prosiect cyffuriau Abertawe wedi cynnal cynlluniau treialu da iawn ar hynny ac mae'r canlyniadau'n amlwg i bawb eu gweld.
Mae camddefnyddio sylweddau yn broblem wirioneddol. Rwyf newydd fod yn siarad yn yr hyb diogelu aml-asiantaeth yma yng Nghaerdydd am y ffordd orau o ymdrin â rhai o'r materion aml-asiantaeth. Mae'n fater cymhleth iawn. Mae'n croesi materion datganoledig a materion nad ydynt wedi eu datganoli, ond mae hefyd yn croesi amrywiaeth gyfan o faterion eraill. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud hyn o'r blaen Llywydd, yn y Siambr hon, ond mae'r MASH yma yng Nghaerdydd yn werth ei weld os nad ydych chi ymweld ag ef eisoes, er mwyn cael gweld beth yw eu dull aml-asiantaeth o weithio, oherwydd mae'n amlwg iawn bod angen ymagwedd er mwyn atal yr elfen troseddu cyfundrefnol, mae angen ymagwedd iechyd cyhoeddus ar gyfer camddefnyddio sylweddau ac mae angen ymateb cymdeithasol i rai o'r materion cymdeithasol sy'n caniatáu i bobl syrthio i'r sefyllfa hon. Mae'n ddarlun hynod gymhleth ac mae gennym ni lawer iawn o ymatebion aml-asiantaeth eisoes.
Byddaf yn trafod â fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet—. Mae rhywfaint o hynny yn fy mhortffolio i ac mae rhywfaint ohono mewn portffolios eraill. Byddaf yn trafod â fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet ynghylch cyflwyno datganiad ar sut yr ydym yn cydlynu hynny ar draws y Llywodraeth, gan ei fod yn fater pwysig iawn.
Can I ask for a further update on the Welsh Government action to support people working for Virgin Media in Swansea? Has the Welsh Government taskforce been allowed access to talk to staff and provide details of potential other employers?
Can I ask a second question? As the Cabinet Secretary's well aware, living in the same area, there's been huge success with the development of Llandarcy, SA1, Swansea Vale and Baglan energy park within the former west Glamorgan area. Is it not true that it is beneficial to try and develop one area at a time rather than having them competing against each other, and isn't Felindre next on the list?
A gaf i ofyn am ddiweddariad arall ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl sy'n gweithio i Virgin Media yn Abertawe? A yw tasglu Llywodraeth Cymru wedi cael caniatâd i siarad â staff a darparu manylion am gyflogwyr posibl eraill?
A gaf i ofyn ail gwestiwn? Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod yn iawn, o fyw yn yr un ardal, bu llwyddiant mawr wrth ddatblygu parciau ynni Llandarsi, SA1, Bro Abertawe a Baglan o fewn yr hen ardal gorllewin Morgannwg. Onid yw'n wir ei bod yn fanteisiol i geisio datblygu un ardal ar y tro yn hytrach na'u cael yn cystadlu yn erbyn ei gilydd, ac onid yw Felindre nesaf ar y rhestr?
Yes, well, on that point, absolutely. It's important to have a strategy, as I said, across the public realm, to make sure that you do optimise the use of that and that you don't have competing priorities. What we don't want to do is have a race over competing investment in a particular area. It's also important, as I said, to combine the public realm so that you can do land combinations or building and land combinations, or road network and land combinations. So, the Member is quite right to point that out.
In terms of Virgin, we have been assured as a Government that employees will have access to time off and support to apply for other jobs, where that's appropriate, to keep their skills and talents in the area. The Cabinet Secretary assures me that we've had good co-operation from Virgin. I will make sure to have a conversation with him to make sure that the pressure is kept up so that we do make sure that the vast majority of those staff have their very highly developed skills retained for the benefit of Wales's economy.
Ie, wel, o ran y pwynt hwnnw, yn hollol. Mae'n bwysig cael strategaeth, fel y dywedais, ar draws tir y cyhoedd, i wneud yn siŵr eich bod yn gwneud y defnydd gorau posibl o hynny ac nad oes gennych flaenoriaethau sy'n cystadlu. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei wneud yw ras dros fuddsoddiad cystadleuol mewn ardal benodol. Mae hefyd yn bwysig, fel y dywedais, i gyfuno tir y cyhoedd fel y gallwch wneud cyfuniadau tir neu gyfuniadau adeiladau a thir, neu gyfuniadau rhwydwaith ffyrdd a thir. Felly, mae'r Aelod yn hollol iawn i nodi hynny.
O ran Virgin, rydym ni wedi cael sicrwydd fel Llywodraeth y bydd amser i ffwrdd a chymorth ar gael i gyflogeion er mwyn iddynt ymgeisio am swyddi eraill, pan fo hynny'n briodol, i gadw eu sgiliau a'u doniau yn yr ardal. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi sicrwydd imi bod Virgin wedi cydweithredu'n dda â ni. Byddaf i'n sicrhau fy mod i'n cael sgwrs ag ef i wneud yn siŵr ein bod yn cynnal y pwysau er mwyn i ni sicrhau bod y mwyafrif helaeth o'r aelodau staff hynny yn cynnal eu sgiliau datblygedig er budd economi Cymru.
I wonder whether I could ask for one or possibly two statements as this covers two portfolio areas, please. I hope you'll join me in congratulating Glasgow, which has just become the first city in the UK to make emergency life-saving skills compulsory on the secondary school curriculum there, something their director of public health has been applauded for leading the way on there.
As it's also the anniversary of the Cabinet Secretary's statement on the out-of-hospital cardiac arrest plan for Wales, I wonder whether we could have an update on that, covering these four points specifically: the first is the role of co-responders, who were mentioned in the statement a year ago. I'm still waiting for a letter from the ambulance trust promised to me by the Cabinet Secretary to explain why more recent rumours were circulating that the role of co-responders was going to be diminished rather than included. Could we also hear an update on the number of schools that are now taking up emergency life-saving skills voluntarily; the place and progression of emergency life-saving skills on the curriculum that's currently in development—I appreciate that that is not the Cabinet Secretary for health; and also whether there's been a big upsurge in the registration of defibrillators, given that more and more organisations are themselves deciding to provide them? Thank you.
Tybed a gaf i ofyn am ddatganiad, neu ddau o bosibl, gan fod hyn yn ymdrin â dau faes portffolio, os gwelwch yn dda. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ymuno â mi wrth longyfarch Glasgow, y ddinas gyntaf yn y DU i wneud sgiliau achub bywyd mewn argyfwng yn orfodol ar y cwricwlwm ysgol uwchradd yno. Mae cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd yno wedi cael clod mawr am arwain y ffordd ar hyn.
Gan ei fod hefyd yn flwyddyn ers datganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar y cynllun trawiad ar y galon allan o'r ysbyty i Gymru, tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny, sy'n ymdrin â'r pedwar pwynt hyn yn benodol: y cyntaf yw swyddogaeth cyd-ymatebwyr, y soniwyd amdanyn nhw yn y datganiad flwyddyn yn ôl. Rwy'n dal i aros am lythyr gan yr ymddiriedolaeth ambiwlans a addawyd i mi gan Ysgrifennydd y Cabinet, yn esbonio pam yr oedd sïon yn fwy diweddar yn dweud y bydd swyddogaeth cyd-ymatebwyr yn lleihau yn hytrach na'i bod wedi'i chynnwys yn y cynllun. A gawn ni hefyd yr wybodaeth ddiweddaraf am nifer yr ysgolion sy'n cyflwyno sgiliau achub bywyd mewn argyfwng o'u gwirfodd erbyn hyn; pwyslais a dilyniant y sgiliau achub bywyd mewn argyfwng yn y cwricwlwm sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd—rwy'n sylweddoli nad mater i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yw hwn; a hefyd a fu cynnydd mawr mewn cofrestru diffibrilwyr, o gofio bod mwy a mwy o sefydliadau yn penderfynu eu darparu eu hunain? Diolch.
I wasn't aware of Glasgow, but I'm obviously happy to congratulate them on that. That's quite a complex area. I'll chase up why you haven't had a response to the letter that you were promised, but I will discuss with a range of Cabinet colleagues the best way to update the Chamber, Llywydd, because that's quite a complicated cross-Government piece.
Nid oeddwn yn ymwybodol o Glasgow, ond rwy'n amlwg yn hapus i'w llongyfarch am hynny. Mae hwnnw'n faes eithaf cymhleth. Fe wnaf i holi pam nad ydych chi wedi cael ymateb i'r llythyr a addawyd i chi, ond fe wnaf hefyd drafod ag amryw gyd-Aelodau y Cabinet ynglŷn â'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr, Llywydd, oherwydd bod hynny'n ddarn o waith traws-Lywodraethol eithaf cymhleth.
Firstly, I'd just like to take the opportunity to welcome Ysgol Bryn Deva to the gallery upstairs. It's actually my primary school, so it's really great to see them here today.
I'd just like to move on, leader of the house, to this weekend, and this weekend is, as many of you know, is the Great Get Together, a day inspired by the late Jo Cox MP. I'll be holding my own events in the constituency in Alyn and Deeside, and I trust that all Members from across the Chamber will be supporting them in their own communities as well, with that truly great event. Leader of the house, this Saturday is International Women in Engineering Day. As a former engineer, I am keen to see all of our future generations, including women, enter the industry of engineering and manufacturing. A survey in 2017 indicated that 11 per cent of the UK engineering workforce is female. Now, that's up 2 per cent since 2015, but the UK as a whole still has the lowest percentage of female engineering professionals within Europe.
I know that the Welsh Government is working extremely hard on this matter, but would the leader of the house join me in paying tribute to those women within the engineering workforce currently and those thinking about going into the engineering workforce and agree with me that we need to do more to change perceptions and encourage young people, both male and female, to consider engineering as a viable and rewarding career in the future?
Yn gyntaf, hoffwn fanteisio ar y cyfle i groesawu Ysgol Bryn Deva i'r oriel i fyny'r grisiau. Fy ysgol gynradd i ydyw mewn gwirionedd, felly mae'n wych eu gweld nhw yma heddiw.
Hoffwn symud ymlaen, arweinydd y tŷ, at y penwythnos hwn, a'r penwythnos hwn, fel y mae llawer ohonoch yn gwybod, cynhelir y Great Get Together, sef diwrnod sydd wedi'i ysbrydoli gan y diweddar Jo Cox AS. Byddaf i'n cynnal fy nigwyddiadau fy hun yn yr etholaeth yn Alun a Glannau Dyfrdwy, a hyderaf y bydd yr holl Aelodau ar draws y Siambr yn eu cefnogi nhw yn eu cymunedau eu hunain hefyd, â'r digwyddiad gwirioneddol wych hwnnw. Arweinydd y tŷ, dydd Sadwrn yw Diwrnod Rhyngwladol Menywod ym maes Peirianneg. Fel cyn-beiriannydd, rwy'n awyddus i weld holl genedlaethau'r dyfodol, gan gynnwys menywod, yn mynd i mewn i'r diwydiant peirianneg a gweithgynhyrchu. Dangosodd arolwg yn 2017 fod 11 y cant o weithlu peirianneg y DU yn fenywod. Nawr, mae hynny'n gynnydd o 2 y cant ers 2015, ond mae gan y DU yn ei chyfanrwydd y ganran isaf yn Ewrop o fenywod sy'n weithwyr proffesiynol ym maes peirianneg.
Gwn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed iawn ar y mater hwn, ond a wnaiff arweinydd y tŷ ymuno â mi wrth dalu teyrnged i'r menywod hynny yn y gweithlu peirianneg ar hyn o bryd a'r rhai sy'n ystyried ymuno â'r gweithlu peirianneg, ac a fydd yn cytuno â mi bod angen i ni wneud mwy i newid canfyddiadau, ac annog pobl ifanc, yn fechgyn a merched, i ystyried peirianneg fel gyrfa hyfyw a gwerthfawr yn y dyfodol?
Absolutely. Well, in good tradition of doing everything backwards in the order I'm asked in, that's very much a matter after my own heart and very much a soap box of mine. I do chair the Welsh Government's women in STEM—although it should be 'STEMC' because it should have computer science on the end—board, and we are working very hard to make sure that we can get good role models out into schools to make sure that all our young people, actually, not just women, take up engineering. We could certainly do across the board with more engineers, but particularly more women engineers. I have discussed with the Cabinet Secretary for Economy and Transport, as part of the economic action plan, what we can do to reward companies that particularly target getting more women into STEM, and rewarding the STEM careers as well. So, I'm delighted that Jack Sargeant has highlighted that issue, because it's a very important issue and, I know, dear to his heart as well.
I'm always delighted to welcome schools to our gallery, Llywydd. I think they were here earlier. I think they've probably gone off for a tour now. They were sitting just opposite me, and I certainly noticed them. There may be some still there. There was certainly a whole school up there earlier. I'm always delighted to welcome them.
Yn hollol. Wel, yn nhraddodiad ateb popeth gan ddechrau â'r olaf yn gyntaf, mae hynny'n sicr yn fater sy'n bwysig iawn i mi ac yn un o fy mhrif bynciau trafod. Rwyf i yn gadeirydd bwrdd menywod ym maes STEM—er y dylai fod yn 'STEMC' oherwydd dylai cyfrifiadureg fod ar y diwedd—Llywodraeth Cymru, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod esiamplau da yn mynd i ysgolion i wneud yn siŵr bod ein holl pobl ifanc, mewn gwirionedd, nid menywod yn unig, yn astudio peirianneg. Gallem ni'n sicr elwa ar gael mwy o beirianwyr drwyddi draw, ond mwy o fenywod sy'n beirianwyr yn arbennig. Rwyf i wedi trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, yn rhan o'r cynllun gweithredu economaidd, beth y gallwn ni ei wneud i wobrwyo cwmnïau sy'n gweithio i gael mwy o fenywod i mewn i STEM yn arbennig, a gwobrwyo'r gyrfaoedd STEM hefyd. Felly, rwy'n falch iawn bod Jack Sargeant wedi tynnu sylw at y mater hwnnw, gan ei bod yn fater pwysig iawn, a gwn ei fod yn agos iawn at ei galon ef hefyd.
Mae bob amser yn bleser croesawu ysgolion i'n horiel ni, Llywydd. Rwy'n credu iddyn nhw fod yma yn gynharach. Mae'n siŵr eu bod nhw wedi mynd ar daith o gwmpas yr adeilad erbyn hyn. Roedden nhw'n eistedd gyferbyn â mi, a gwnes i'n sicr sylwi arnyn nhw. Efallai bod rhai ohonynt yn dal i fod yno. Roedd ysgol gyfan yno yn gynharach yn sicr. Mae bob amser yn bleser eu croesawu nhw yma.
They're still here.
Maen nhw'n dal i fod yma.
And it's also great to be able to highlight that it's the Jo Cox Great Get Together weekend, and I do hope, Llywydd, that a large number of communities across Wales will take that opportunity to get together and to see that we do indeed have more in common than that which divides us.
Ac mae hefyd yn wych i allu tynnu sylw at benwythnos Great Get Together Jo Cox, ac rwy'n gobeithio'n fawr, Llywydd, y bydd llawer iawn o gymunedau ledled Cymru yn manteisio ar y cyfle i ddod at ei gilydd a gweld, yn wir, fod gennym ni fwy yn gyffredin nag sy'n ein gwahanu ni.
They're behind you, Minister. [Laughter.]
Maen nhw y tu ôl i chi, Gweinidog. [Chwerthin.]
Oh, there we are. Good.
O, dyna ni. Da iawn.
Leader of the Chamber, a couple of week ago, I asked the First Minister some questions about the new Wales and borders rail franchise, but he seemed to completely miss the point of my question. I asked specifically whether the rail infrastructure itself on the core Valleys lines was being handed over to a private company. I asked whether the Welsh Government had agreement from Network Rail to hand over the infrastructure to private companies. I asked whether the staff in Network Rail would be handed over to a private company also. Now, I don't want to talk about the trains or be told that you have some deal with the trade unions. I was asking for passengers who want to know whether rail safety is being privatised by this Government in Wales, because that went very badly last time, with the Hatfield disaster. So, the public really do need a statement on this.
Arweinydd y Siambr, wythnos neu ddwy yn ôl, gofynais rai cwestiynau i'r Prif Weinidog ynghylch y fasnachfraint rheilffyrdd newydd i Gymru a'r Gororau, ond ymddengys ei fod wedi methu pwynt fy nghwestiwn yn llwyr. Gofynnais i'n benodol a oedd y seilwaith rheilffyrdd ei hun ar linellau craidd y Cymoedd yn cael eu trosglwyddo i gwmni preifat. Gofynnais a oedd gan Lywodraeth Cymru gytundeb gan Network Rail i drosglwyddo'r seilwaith i gwmnïau preifat. Gofynnais a fyddai staff Network Rail yn cael eu trosglwyddo i'r cwmni preifat hefyd. Nawr, nid wyf i'n dymuno siarad am y trenau na chael gwybod bod gennych ryw fargen â'r undebau llafur. Roeddwn i'n gofyn ar ran teithwyr sydd eisiau gwybod a yw diogelwch ar y rheilffyrdd yn cael ei breifateiddio gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, oherwydd aeth hynny'n wael iawn y tro diwethaf, gyda thrychineb Hatfield. Felly, mae wir angen datganiad ar y cyhoedd ar hyn.
Rail safety was very much a priority of the Cabinet Secretary in looking at the rail franchise, and he has included it in a number of his statements, and there are many opportunities for you to question him on it. But I will, Llywydd, make sure that the issue of rail safety is highlighted the next time rail is discussed in the Chamber.
Roedd diogelwch rheilffyrdd yn flaenoriaeth bwysig iawn i Ysgrifennydd y Cabinet wrth edrych ar y fasnachfraint reilffyrdd, ac mae wedi sôn amdano mewn nifer o'i ddatganiadau, ac mae llawer o gyfleoedd i chi ei holi yn ei gylch. Ond fe fyddaf, Llywydd, yn gwneud yn siŵr y rhoddir sylw i ddiogelwch rheilffyrdd y tro nesaf y caiff rheilffyrdd eu trafod yn y Siambr.
Leader of the house, in February, Welsh Ministers stated they were considering making a screening direction to Biomass UK No.2 Limited, developing the Barry incinerator, under the Town and Country Planning (Environmental Impact Assessment) (Wales) Regulations 2017, citing that the characteristics of the development fall within the EIA regulations. I'm curious what the delay is in progressing the screening. Can the leader of the house find out from the environment Minister whether she would disclose any correspondence with the developer on this matter since February?
Secondly, can I have a statement following the National Audit Office report, which concluded that the Department for Work and Pensions has not achieved value for money on its early implementation of universal credit? Last week, two disabled men won their cases, having lost £175 as a result of universal credit—a week, that is. This is of great concern, of course, because universal credit is now being rolled out in Wales.
Arweinydd y tŷ, ym mis Chwefror, dywedodd Gweinidogion Cymru eu bod yn ystyried gwneud cyfarwyddyd sgrinio i Biomas UK No.2 Limited, sy'n datblygu llosgydd y Barri, o dan Reoliadau Cynllunio Gwlad a Thref (Asesu Effeithiau Amgylcheddol) (Cymru) 2017, gan nodi bod nodweddion y datblygiad wedi'u cynnwys y Rheoliadau EIA. Mae gennyf ddiddordeb i wybod beth yw'r oedi wrth fwrw ymlaen â'r sgrinio. A wnaiff arweinydd y tŷ gael gwybod gan Weinidog yr Amgylchedd a pa un a wnaiff hi rannu unrhyw ohebiaeth â'r datblygwr ar y mater hwn ers mis Chwefror?
Yn ail, a gaf i ddatganiad yn dilyn adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol, a ddaeth i'r casgliad nad yw'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cyflawni gwerth am arian ar ei weithrediad cynnar o gredyd cynhwysol? Yr wythnos diwethaf, enillodd dau ddyn anabl eu hachosion, ar ôl colli £175 o ganlyniad i'r credyd cynhwysol—yr wythnos, hynny yw. Mae hyn yn peri cryn bryder, wrth gwrs, oherwydd bod credyd cynhwysol yn cael ei gyflwyno yng Nghymru erbyn hyn.
Yes. On that last point, I think we're all very deeply concerned about the fundamental flaws of universal credit, and we're very disappointed that the UK Government is persisting with the roll-out, given the National Audit Office's really quite scathing report about the effects that it has. Llywydd, many Members in this Chamber have highlighted the issues with universal credit and the hardship that many of their constituents have, none more assiduously than Jane Hutt. We're very concerned that the high cost of administering universal credit outweighs any of its perceived benefits, and we're all aware of the number of people who are really pushed towards food banks and so on, with the delays in the payment and the various things that people have highlighted around the assessment process and so on. The Minister for Housing and Regeneration has already written to the Secretary of State for Work and Pensions to ask for her views on how alternative payment arrangements can be offered to claimants on the basis of a much more informed choice to help those who are most vulnerable. We know that the situation is very concerning indeed, and Rebecca Evans—the Minister who has responsibility for that—is keeping a very close eye on it and has already written on a number of occasions. I will investigate with her whether it's worth writing again in the light of this.
In terms of the Barry biomass, I'm aware that residents of Barry have been waiting a long time for the decision in respect of the environmental impact assessment. We're currently looking at the environmental information produced by parties including the developer and the Docks Incinerator Action Group to inform a way forward. I'm afraid I don't have an exact timescale, but we are anticipating a decision within the next few weeks. And I most certainly will ask the Minister to write to you with regard to any correspondence with the developer that she's had.
Ie. O ran y pwynt olaf hwnnw, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn pryderu'n fawr iawn am ddiffygion sylfaenol credyd cynhwysol, ac roeddem ni'n hynod siomedig bod Llywodraeth y DU yn dal ati i'w gyflwyno, o ystyried bod adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn eithaf beirniadol am ei effeithiau. Llywydd, mae llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon wedi amlygu'r problemau gyda chredyd cynhwysol a'r caledi a wynebir gan lawer o'u hetholwyr, a neb yn fwy gwneud hynny'n fwy dyfal na Jane Hutt. Rydym ni'n pryderu'n fawr fod y gost uchel o weinyddu credyd cynhwysol yn gorbwyso unrhyw fanteision, ac rydym ni i gyd yn ymwybodol o nifer y bobl sy'n gorfod defnyddio banciau bwyd ac ati, oherwydd yr oedi yn y taliadau a'r amryw bethau y mae pobl wedi tynnu sylw atyn nhw o ran y broses asesu ac ati. Mae'r Gweinidog Tai ac Adfywio eisoes wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau yn gofyn am ei barn ar sut y gellir cynnig trefniadau talu eraill i hawlwyr ar sail dewis llawer mwy gwybodus i helpu'r rhai hynny sydd fwyaf agored i niwed. Rydym yn gwybod bod y sefyllfa yn peri cryn bryder yn wir, ac mae Rebecca Evans—y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am hynny—yn cadw llygad craff iawn arni ac mae eisoes wedi ysgrifennu ar sawl achlysur. Byddaf yn ymchwilio gyda hi a oes gwerth ysgrifennu unwaith eto yn sgil hyn.
O ran biomas y Barri, rwy'n ymwybodol bod trigolion y Barri wedi bod yn aros yn hir iawn am y penderfyniad o ran yr asesiad o effaith amgylcheddol. Rydym ni ar hyn o bryd yn ystyried yr wybodaeth amgylcheddol a luniwyd gan bartïon, gan gynnwys y datblygwr a Grŵp Gweithredu Llosgydd y Dociau i lywio'r ffordd ymlaen. Yn anffodus, nid oes gen i union amserlen, ond rydym ni'n disgwyl penderfyniad o fewn yr wythnosau nesaf. A byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch ynghylch unrhyw ohebiaeth rhyngddi hi a'r datblygwr.
We're out of time on the statement, but two very succinct, quick questions, Nick Ramsay.
Rydym yn brin o amser ar y datganiad, ond dau gwestiwn cyflym a chryno iawn, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Leader of the house, this lunch time I was pleased to host the Agricultural Law Association event in the Senedd, attended by my colleague David Melding and a number of other AMs. The subject was the devolution of taxation and the impact of primarily stamp duty—land transaction tax—on rural communities in Wales and the agricultural community. I wonder if we could have an update from the Cabinet Secretary for Finance on the roll-out of tax devolution. It strikes me that many people still aren't really aware of the mechanics of that devolution. We're currently seeing issues with the LTT, but, obviously, next year we have the devolution of partial income tax as well to Wales. So, I wonder if we can have an update on what communication has happened between Welsh Government and people across Wales to make sure that these changes are fully understood and appreciated.
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, amser cinio heddiw roeddwn yn falch o gynnal digwyddiad yr Agricultural Law Association yn y Senedd, ac roedd fy nghyd-Aelod, David Melding a nifer o'r Aelodau Cynulliad eraill yn bresennol. Y pwnc oedd datganoli trethu ac effaith y dreth stamp yn bennaf—y dreth trafodiadau tir—ar gymunedau gwledig yng Nghymru a'r gymuned amaethyddol. Tybed a gawn ni ddiweddariad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid ar gyflwyno datganoli trethi. Mae'n fy nharo i nad yw llawer o bobl o hyd yn wirioneddol ymwybodol o broses y datganoli hwnnw. Rydym ni ar hyn o bryd yn gweld problemau o ran y dreth trafodiadau tir, ond, yn amlwg, y flwyddyn nesaf bydd gennym ni ddatganoli rhannol y dreth incwm i Gymru hefyd. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad ar ba gyfathrebu sydd wedi digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a phobl ledled Cymru i wneud yn siŵr eu bod yn deall ac yn gwerthfawrogi y newidiadau hyn yn llawn.
Yes. Actually, we're very pleased with the way that the tax arrangements were implemented—the historic tax arrangements for Wales—because it was all done digitally. It was a very complex project and, actually, there were no problems at all, which is always very pleasing, Llywydd.
The Cabinet Secretary for Finance is always very anxious to have occasions on which he can wax eloquent about tax. I will certainly discuss with him when his next statement updating the Chamber will be.
Ie. Mewn gwirionedd, rydym ni'n falch iawn o'r ffordd y cafodd y trefniadau treth eu gweithredu—trefniadau treth hanesyddol ar gyfer Cymru—oherwydd gwnaed y cyfan yn ddigidol. Roedd yn brosiect cymhleth iawn ac, mewn gwirionedd, nid oedd unrhyw broblemau o gwbl, sydd bob amser yn braf iawn, Llywydd.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid bob amser yn awyddus iawn i gael cyfle i draethu am dreth. Byddaf yn sicr yn trafod ag ef pa bryd y bydd ei ddatganiad nesaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr.
Equally succinct, hopefully, Jenny Rathbone.
Yr un mor gryno, gobeithio, Jenny Rathbone.
At lunch time, the cross-party group on gambling and the cross-party group on children and young people combined to hear very important and rather disturbing evidence from Professor Samantha Thomas, based on the research she's done in Australia on the way the gambling industry is targeting children and young people. And lest we think that this is a problem confined to Australia, she visited two schools yesterday here, in the Vale of Glamorgan and Pontypridd, where the young people were able to identify who all the gambling companies are, the colour of their logo, and the jingles and the jokes they use in their advertising. And this is the way in which the gambling industry is targeting children and young people. In Australia, they've now banned advertising before the 8.30 p.m. watershed. I wondered if we could have a statement from the relevant Welsh Minister as to what our policy is going to be to protect children and young people from becoming gambling addicts.
Amser cinio, daeth y grŵp trawsbleidiol ar gamblo a'r grŵp trawsbleidiol ar blant a phobl ifanc at ei gilydd i glywed tystiolaeth bwysig iawn ac eithaf ysgytwol gan yr Athro Samantha Thomas, ar sail yr ymchwil y mae hi wedi'i gynnal yn Awstralia ar sut y mae'r diwydiant gamblo yn targedu plant a phobl ifanc. A rhag i ni gredu bod hyn yn broblem sydd wedi'i chyfyngu i Awstralia, ymwelodd â dwy ysgol yma ddoe, ym Mro Morgannwg a Phontypridd, lle'r oedd pobl ifanc yn gallu adnabod yr holl gwmnïau gamblo, lliw eu logo, a'r rhigymau a'r jôcs y maen nhw'n eu defnyddio yn eu hysbysebion. A dyma sut y mae'r diwydiant gamblo yn targedu plant a phobl ifanc. Yn Awstralia, maen nhw yn awr wedi gwahardd hysbysebion cyn y trothwy 8.30pm. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog perthnasol ynglŷn â beth fydd ein polisi ni i amddiffyn plant a phobl ifanc rhag dod yn gaeth i gamblo.
Yes, I share the Member's concern about this, and we discussed it quite recently in the Chamber. The Cabinet Secretary for health and I wrote to the Advertising Standards Authority, and we've had quite a comprehensive response. Llywydd, I'll investigate what the best way of sharing that with Members is and make sure that it's shared as soon as possible as it reiterates a number of the issues that Jenny Rathbone's just raised.
Ie, rwy'n rhannu pryder yr Aelod ynglŷn â hyn, a gwnaethom ei drafod yn lled ddiweddar yn y Siambr. Ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a minnau at yr Awdurdod Safonau Hysbysebu, ac rydym ni wedi cael ymateb eithaf cynhwysfawr. Llywydd, byddaf i'n ymchwilio i'r ffordd orau o rannu hynny ag Aelodau ac yn gwneud yn siŵr y caiff ei rannu cyn gynted â phosibl gan ei fod yn ailddatgan nifer o'r materion y mae Jenny Rathbone newydd eu codi.
Diolch i arweinydd y tŷ.
Thank you to the leader of the house.
Before we progress, can I just apologise to the Chamber for the musical accompaniment this afternoon? We think we've identified the source—it's wind related. I'm hoping that it will cease soon. [Interruption.] No jokes. I shouldn't have even mentioned that.
Cyn inni symud ymlaen, a gaf i ymddiheuro i'r Siambr am y cyfeiliant cerddorol y prynhawn yma? Rydym ni'n credu ein bod ni wedi dod o hyd i'r tarddiad—mae'n gysylltiedig â'r gwynt. Rwy'n gobeithio y bydd yn dod i ben cyn bo hir. [Torri ar draws.] Dim jôcs. Ddylwn i ddim fod wedi sôn am hynny.
Felly, fe wnawn ni symud ymlaen i’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig. Fe wnaf fi alw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
We'll move on, therefore, to the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the autistic spectrum disorder strategic action plan. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. The Welsh Government re-affirmed our commitment to improve the lives of autistic people in November 2016 when we published the new autistic spectrum disorder action plan, backed by £13 million of investment in new services. Today, we published the first annual report on the delivery of the action plan. I am pleased to reflect the achievements of all those involved in responding to the challenges we have set. The real progress made this year reflects on our vision for delivery. Innovation and collaboration have helped to establish a strong basis for future success.
The most significant achievement this year has been to establish a national integrated autism service, creating consistent support for people with autism. It has been a time of great energy as new ways of working are established between agencies working in partnership in what is a complex environment. There is great pride in the achievement that the integrated autism service is open in Cardiff and Vale, Cwm Taf, Gwent and Powys. It will be launched next week in north Wales and will open later in this financial year in Western Bay and west Wales. I am very pleased to see that we are receiving very positive feedback. This includes participants reporting that this is the first time that they have felt listened to.
Diolch, Llywydd. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ailddatgan ein hymrwymiad i wella bywydau pobl awtistig ym mis Tachwedd 2016 pan gyhoeddwyd y cynllun gweithredu newydd ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig, wedi'i ategu gan £13 miliwn o fuddsoddiad mewn gwasanaethau newydd. Heddiw, cyhoeddwyd yr adroddiad blynyddol cyntaf ar gyflawni'r cynllun gweithredu. Rwy'n falch o adlewyrchu cyflawniadau'r holl rai hynny a fu'n cymryd rhan wrth ymateb i'r heriau a osodwyd gennym. Mae'r cynnydd gwirioneddol a wnaed eleni yn adlewyrchu ar ein gweledigaeth ar gyfer cyflawni. Mae arloesi a chydweithio wedi helpu i sefydlu sail gadarn ar gyfer llwyddiant yn y dyfodol.
Y cyflawniad mwyaf arwyddocaol eleni fu sefydlu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol, gan greu cefnogaeth gyson i bobl ag awtistiaeth. Mae llawer o egni wedi'i roi i'r gwaith o sefydlu'r ffyrdd newydd o weithio rhwng asiantaethau a gweithio mewn partneriaeth, a hynny yn yr hyn sydd yn amgylchedd cymhleth. Rydym yn falch iawn o'r hyn a gyflawnwyd, wrth fod y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn agored yng Nghaerdydd a'r Fro, Cwm Taf, Gwent a Phowys. Bydd yn cael ei lansio yr wythnos nesaf yn y gogledd a bydd yn agor yn ddiweddarach yn y flwyddyn ariannol hon ym mae'r Gorllewin ac yn y gorllewin. Rwy'n falch iawn o weld ein bod ni'n cael adborth cadarnhaol iawn. Mae hyn yn cynnwys cyfranogwyr yn nodi mai hwn yw'r tro cyntaf y maent wedi teimlo bod rhywun yn gwrando arnynt.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
The progress we are making would not be possible without the support of the ASD national development team that is hosted by the Welsh Local Government Association. It published its annual report today also, and I understand that a statement highlighting that has gone around to Members from the WLGA. The team is working with regions to develop the integrated service and to promote engagement and good practice across Wales. The team has a long-established role in raising awareness of autism, publishing a wide range of resources and information, which is freely available on their ASDinfoWales website.
Just two of the team’s notable achievements over the last year include the extension of the Learning with Autism programme. In addition to the primary school scheme, the secondary school and early years schemes have been launched and are being rolled out. Eighty schools have now completed the primary school programme, with nearly 13,000 children becoming autism superheroes. The Can You See Me? campaign is also being delivered, aimed at improving awareness of autism in local communities. The campaign film and resources are being rolled out in partnership with local parents, carers and businesses across Wales. Successes so far include awards achieved by Merthyr Tydfil shopping centre and McArthurGlen Bridgend shopping outlet, and training has been provided to Swansea City Association Football Club.
Although we are making good progress, we know that there is still much more to do. We continue to look carefully at the issues that autistic people say matter most to them to inform future action. Waiting times for assessment is a priority for many, and since 2015, we have invested an additional £2 million a year in children’s neurodevelopmental services, introducing a new 26-week waiting time standard from referral to first-assessment appointment, which we are now piloting. We want to make further progress, and this year, we are looking at good practice in some areas that is already achieving results in reducing waiting times, with the aim of replicating that success and good practice across Wales.
I understand that for parents of autistic children, the most pressing issue is often to ensure that their child is receiving the right educational support to help them achieve their full potential. Earlier this year, the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 was passed. That will pave the way for the transformation of support for children with additional needs up to the age of 25, creating a unified legal framework that will put learners and their parents at the centre of how to plan and meet their needs. The reforms will also focus on skills development in the workforce to deliver effective support for learners, and there will be easier access to specialist support, information and advice. The new system will be rolled out in a phased approach from September 2020.
Over this Assembly term, we want to focus all our efforts on delivering the ASD strategic action plan, embedding the new integrated service, and delivering on all our other commitments. I have considered carefully the calls for autism legislation and the proposals contained in the draft Assembly Member-led Autism (Wales) Bill. It is clear that we are all focused on ensuring that we invest in autism services in the longer term. The difference between us is in how we seek to achieve those aims.
I do understand that the prospect of autism legislation that is specific is attractive to many. It's clear that the intention of the draft legislation, as we have seen it, is to underpin existing duties and expectations on public bodies to provide services and support for autistic people. Public bodies are, of course, already required to provide needs-based services for people who require care and support—autistic people and their carers already have the same entitlement to access to services, just as every other citizen in Wales.
We are already delivering some much-needed improvements in autism services. I don't believe that costly and resource-intensive legislation will bring additional benefits for autistic people beyond the practical commitments to improve services that we are already completely committed to. In my view, it would be better to invest time and money in ensuring that we deliver on our firm commitments and to ensure that there is a focus on continuous improvement as the new services that we are putting in place become established.
To further support service improvement, I intend to highlight the needs of autistic people and the requirement to meet those needs across statutory services by introducing a code of practice on the delivery of autism services. This is already being developed in partnership with autistic people. It will provide clarity on the support that people with autism can expect to receive and provide guidance on how services can adapt their practice to meet the individual needs of people with autism. We will be consulting on our plans later this year, and I encourage everyone to engage with that consultation to make sure we focus on the issues that really matter. We will also update our delivery plan and reflect the feedback we receive on service delivery.
The calls for improvement in autism services are not falling on deaf ears. We are taking action to achieve the improved outcomes that everyone wants to see. We are raising awareness of autism across services, improving access to assessment and diagnosis and putting in place additional specialist support in every region of Wales. We will continue to listen, and I will keep an open mind on the potential need for autism-specific legislation in the future, if it becomes clear through evaluation that the improvements that we all want to see can only be delivered by taking this route.
Ni fyddai'r cynnydd yr ydym ni'n ei wneud yn bosibl heb gymorth tîm datblygu cenedlaethol ASD a arweinir gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Fe gyhoeddodd hwnnw ei adroddiad blynyddol heddiw hefyd, ac rwy'n deall bod datganiad yn tynnu sylw at hynny wedi'i ddosbarth i'r Aelodau gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae'r tîm yn gweithio gyda rhanbarthau i ddatblygu'r gwasanaeth integredig ac i hybu ymgysylltu ac arfer da ledled Cymru. Mae gan y tîm swyddogaeth hirsefydlog wrth godi ymwybyddiaeth o awtistiaeth, cyhoeddi amrywiaeth eang o adnoddau a gwybodaeth, sydd ar gael yn rhwydd ar eu gwefan ASDinfoWales.
Mae dim ond dau o lwyddiannau nodedig y tîm dros y flwyddyn ddiwethaf yn cynnwys ymestyn y rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth. Yn ychwanegol at y cynllun ar gyfer ysgolion cynradd, mae'r cynlluniau ar gyfer ysgolion uwchradd a'r blynyddoedd cynnar wedi'u lansio ac yn cael eu cyflwyno. Mae wyth deg o ysgolion wedi cwblhau'r rhaglen ar gyfer ysgolion cynradd erbyn hyn, a bron i 13,000 o blant yn dod yn uwcharwyr awtistiaeth. Mae'r ymgyrch Weli Di Fi? yn cael ei chyflawni hefyd, sydd â'r nod o wella'r ymwybyddiaeth o awtistiaeth mewn cymunedau lleol. Mae ffilm ac adnoddau'r ymgyrch yn cael eu cyflwyno mewn partneriaeth â rhieni, gofalwyr a busnesau lleol ledled Cymru. Mae'r llwyddiannau hyd yn hyn yn cynnwys dyfarniadau a gyflawnwyd gan ganolfan siopa Merthyr Tudful a chanolfan siopa McArthurGlen ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a darparwyd hyfforddiant i Glwb Pêl-droed Dinas Abertawe.
Er ein bod yn gwneud cynnydd da, rydym ni'n gwybod bod llawer mwy i'w wneud. Rydym ni'n parhau i edrych yn ofalus ar y materion y mae pobl awtistig yn dweud sydd fwyaf pwysig iddyn nhw er mwyn llywio camau gweithredu yn y dyfodol. Mae amseroedd aros am asesiad yn flaenoriaeth i lawer, ac ers 2015, rydym ni wedi buddsoddi £2 miliwn ychwanegol y flwyddyn yng ngwasanaethau niwroddatblygiadol plant, gan gyflwyno safon amser aros newydd o 26 wythnos o'r adeg atgyfeirio i'r apwyntiad asesu cyntaf, yr ydym ni erbyn hyn yn ei dreialu. Rydym ni eisiau gwneud rhagor o gynnydd, ac eleni, rydym ni'n edrych ar arfer da mewn rhai ardaloedd sydd eisoes yn cyflawni canlyniadau o ran lleihau amseroedd aros, gyda'r nod o ailadrodd y llwyddiant a'r arfer da hwnnw ledled Cymru.
Rwy'n deall mai'r mater pwysicaf i rieni plant awtistig yn aml yw sicrhau bod eu plant yn cael y cymorth addysgol cywir i'w helpu i gyflawni eu llawn botensial. Yn gynharach eleni, pasiwyd Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Bydd honno'n paratoi'r ffordd ar gyfer gweddnewid y cymorth ar gyfer plant ag anghenion ychwanegol hyd at 25 oed, gan greu fframwaith cyfreithiol unedig a fydd yn sicrhau bod dysgwyr a'u rhieni wrth wraidd y gwaith o gynllunio a diwallu eu hanghenion. Bydd y diwygiadau hefyd yn canolbwyntio ar ddatblygu sgiliau yn y gweithlu i ddarparu cymorth effeithiol i ddysgwyr, a bydd hi'n haws cael gafael ar gymorth, gwybodaeth a chyngor arbenigol. Bydd y system newydd yn cael ei chyflwyno fesul cam o fis Medi 2020 ymlaen.
Yn ystod tymor y Cynulliad hwn, rydym ni eisiau canolbwyntio ein holl ymdrechion ar y cynllun gweithredu strategol ar gyfer ASD, gan ymgorffori'r gwasanaeth integredig newydd, a chyflawni ein holl ymrwymiadau eraill. Rwyf wedi ystyried yn ofalus y galw am ddeddfwriaeth awtistiaeth a'r cynigion a geir ym Mil drafft Awtistiaeth (Cymru) a arweinir gan Aelodau'r Cynulliad. Mae'n amlwg ein bod ni i gyd yn canolbwyntio ar sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn gwasanaethau awtistiaeth yn y tymor hirach. Y gwahaniaeth rhyngom ni yw sut yr ydym ni'n ceisio cyflawni'r nodau hynny.
Rwy'n deall bod y posibilrwydd o fod â deddfwriaeth awtistiaeth sy'n benodol, yn ddeniadol i lawer. Mae'n amlwg mai bwriad y ddeddfwriaeth ddrafft, fel yr ydym ni wedi'i gweld, yw ategu'r dyletswyddau a'r disgwyliadau presennol ar gyrff cyhoeddus i ddarparu gwasanaethau a chymorth i bobl awtistig. Mae hi eisoes yn ofynnol i gyrff cyhoeddus, wrth gwrs, ddarparu gwasanaethau sy'n seiliedig ar anghenion i bobl sydd angen gofal a chymorth—mae gan bobl awtistig a'u gofalwyr eisoes yr un hawl i gael gafael ar wasanaethau, fel pob dinesydd arall yng Nghymru.
Rydym ni eisoes yn cynnig rhai gwelliannau mawr eu hangen mewn gwasanaethau awtistiaeth. Dydw i ddim o'r farn y bydd deddfwriaeth gostus a dwys o ran adnoddau yn dod â manteision ychwanegol i bobl awtistig y tu hwnt i'r ymrwymiadau ymarferol i wella'r gwasanaethau yr ydym ni eisoes yn llwyr ymrwymedig iddynt. Yn fy marn i, byddai'n well buddsoddi amser ac arian i sicrhau ein bod yn cyflawni ein hymrwymiadau cadarn ac i sicrhau bod pwyslais ar welliant parhaus wrth i'r gwasanaethau newydd yr ydym ni'n eu rhoi ar waith ymwreiddio.
I wella gwasanaethau cymorth fwy fyth, rwy'n bwriadu tynnu sylw at anghenion pobl awtistig a'r gofyniad i ddiwallu'r anghenion hynny ar draws y gwasanaethau statudol drwy gyflwyno cod ymarfer ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth. Mae hwn eisoes yn cael ei ddatblygu mewn partneriaeth â phobl awtistig. Bydd yn darparu eglurder ar y cymorth y gall pobl ag awtistiaeth ddisgwyl ei dderbyn ac yn rhoi arweiniad ar sut y gall gwasanaethau addasu eu harferion i ddiwallu anghenion unigol pobl ag awtistiaeth. Byddwn ni'n ymgynghori ar ein cynlluniau yn ddiweddarach eleni, ac rwy'n annog pawb i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwnnw i wneud yn siŵr ein bod yn canolbwyntio ar y materion sydd o wir bwys. Hefyd, byddwn yn diweddaru ein cynllun cyflawni ac yn adlewyrchu'r adborth a gawn ar ddarpariaeth gwasanaethau.
Nid yw'r galwadau am welliannau mewn gwasanaethau awtistiaeth yn cael eu hanwybyddu. Rydym ni'n cymryd camau i gyflawni'r canlyniadau gwell y mae pawb yn dymuno eu gweld. Rydym ni'n codi ymwybyddiaeth o awtistiaeth ar draws y gwasanaethau, yn gwella'r gallu i gael asesiad a diagnosis ac yn darparu cymorth arbenigol ychwanegol ym mhob rhanbarth o Gymru. Byddwn ni'n parhau i wrando, a byddaf yn cadw meddwl agored am yr angen posibl am ddeddfwriaeth sy'n benodol i awtistiaeth yn y dyfodol, os daw'n glir drwy werthuso na ellir cyflwyno'r gwelliannau yr ydym ni i gyd yn dymuno eu gweld heb gymryd y llwybr hwn.
Thank you for your statement. I have to say the vast amount of autism-related casework my office is handling and the personal stories from outside of north Wales we're receiving indicate that huge sums of money continue to be spent getting it, sadly, very, very and sometimes tragically wrong. How do you respond to concerns raised with me that one of the four integrated autism service, or IAS, areas where the service has been launched are now saying they just want to become a diagnostic service and lose their support worker function? Another area is already making representations that, despite already receiving an extra £150,000 to £170,000 annually from local authorities and health boards on top of their IAS funding, they can't cope with the level of referrals they're receiving, and these are medical, not social referrals, not focused on prevention and intervention. Concern has been expressed to me that the majority of people accessing current non-IAS services will disappear or present in crisis. There is a concern about the lack of numbers being picked up by the IAS and the lack of services from IAS to pick up the slack from third sector bodies that, progressively, are losing local support, despite being supported sometimes by hundreds of local members of the autism community.
You referred to the 26-week waiting time standard from referral to first-assessment appointment. What measures have the Welsh Government put in place to take action when health boards aren't meeting that target? Is the waiting-time data being updated quarterly, and if not, what action is the Welsh Government taking?
How many autistic people have benefited from employment as a result of the Getting Ahead 2 programme? Did the Welsh Government achieve accreditation in the 'positive about working with autism' charter last year, and how is it maintaining its accreditation this year and beyond?
How many people have accessed the integrated service in each of the four health boards where the service was launched, which professionals have received awareness training, and what are the priority areas, as we look forward, on that? Of course, in addition to awareness training, which is often led by non-autistic people who are professionals in the medical or caring professions, which have a medical focus, what action are you taking or will you take to address the massive deficit in autism acceptance and equality training led by trainers who are autistic people or members of the autism community, focused on autistic and non-autistic people working together to overcome the disabling barriers in society?
Has the advisory group agreed a work plan? Will the Welsh Government publish that work plan if it has? How is the Welsh Government responding to the recommendations contained in the interim independent evaluation of its autism strategy and integrated autism service, which found weaknesses and inconsistencies in both assessment and diagnostic services for adults with autism and in support services for adults and children with autism? It said
'Success requires a co-productive approach involving staff, service users and carers in the design, implementation and evaluation of the IAS.'
But there are concerns about the top-down approach, which they said had 'stifled this'.
With the service being launched in north Wales on 27 June, as you said, what action will you be taking when you learn of stories that I raised last week, such as those of the judicial review proceedings settled recently, prior to a full hearing, when Flintshire council agreed to provide a formal apology and make a damages award after failing to assess and meet the needs of an autistic young person with additional needs, and to take full account of her parent carers' needs? That's just one case. I have I don't know how many similar cases—primarily but not exclusively in Flintshire—at the moment. How would you respond to the Flintshire parent who e-mailed me yesterday regarding the response to her Flintshire CAMHS complaint, which said, 'Your daughter doesn't have an ongoing anxiety condition', and was simply an apology for poor communication, but they'd been forced to a private psychiatrist because of lack of care, who has diagnosed the daughter with severe PTSD, depression and anxiety? She says, 'We're now glad we're getting treatment and a recommendation for home tutoring, thanks to our private psychiatrist, but my daughter should have received this when she asked Flintshire CAMHS for help six months ago.'
I've nearly finished, but a key issue is the genderised issue. I've raised this many times, but I'm still almost daily receiving casework where girls clearly requiring autism diagnoses are being told they couldn't possibly have a diagnosis. A letter, for instance, from the health board here:
'It's difficult to marry the description of difficulties given by some families with the information from teaching staff who report no or minimal issues in the school environment. This is not indicative of children with ASD',
when a wealth of national and international research and evidence directly contradicts that, in relation to the masking and coping strategies that many children, and particularly girls, adopt.
You say that calls for autism legislation—
Diolch i chi am eich datganiad. Mae'n rhaid imi ddweud bod y swm enfawr o waith achos sy'n gysylltiedig ag awtistiaeth y mae fy swyddfa i yn ei drafod a'r straeon personol o'r tu allan i'r gogledd yr ydym yn eu derbyn, yn awgrymu bod symiau enfawr o arian yn parhau i gael eu gwario, dim ond i'w gael, yn anffodus, yn anghywir iawn, iawn ac weithiau'n drasig o anghywir. Sut ydych chi'n ymateb i bryderon a godwyd â mi bod un o'r pedair ardal gwasanaeth awtistiaeth integredig, neu IAS, lle lansiwyd y gwasanaeth yn dweud erbyn hyn eu bod eisiau bod yn wasanaeth diagnostig a cholli eu swyddogaeth gweithiwr cymorth? Mae ardal arall eisoes yn nodi, er gwaethaf derbyn £150,000 i £170,000 ychwanegol bob blwyddyn gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd ar ben eu cyllid IAS, na all ymdopi â nifer yr atgyfeiriadau y maen nhw'n eu cael, ac mae'r rhain yn atgyfeiriadau meddygol, nid rhai cymdeithasol, nid rhai sy'n canolbwyntio ar atal ac ymyrryd. Mynegwyd pryder wrthyf i y bydd y rhan fwyaf o'r bobl sy'n defnyddio gwasanaethau nad ydynt yn rhai IAS ar hyn o bryd yn diflannu neu'n ymddangos mewn argyfwng. Mae pryder am y diffyg niferoedd sy'n cael sylw gan yr IAS a'r diffyg gwasanaethau gan IAS i gario'r baich a drosglwyddir o gyrff trydydd sector sy'n colli'n gynyddol y cymorth lleol, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi eu cefnogi weithiau gan gannoedd o aelodau lleol o'r gymuned awtistiaeth.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at safon amser aros o 26 wythnos o'r adeg atgyfeirio i'r apwyntiad asesu cyntaf. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith i gymryd camau pan nad yw byrddau iechyd yn cyflawni'r targed hwnnw? A yw'r data amser aros yn cael ei ddiweddaru bob chwarter, ac os nad yw, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd?
Faint o bobl awtistig sydd wedi manteisio ar gyflogaeth o ganlyniad i'r rhaglen Ar y Blaen 2? A wnaeth Llywodraeth Cymru gyflawni achrediad yn y siarter 'bod yn fodlon gweithio gydag awtistiaeth' y llynedd, a sut y mae'n cynnal ei achrediad y flwyddyn hon a thu hwnt?
Faint o bobl sydd wedi cael gafael ar y gwasanaeth integredig ym mhob un o'r pedwar bwrdd iechyd lle lansiwyd y gwasanaeth, pa weithwyr proffesiynol a gafodd hyfforddiant ymwybyddiaeth, a beth yw'r meysydd blaenoriaeth, wrth inni edrych i'r dyfodol, ar hynny? Wrth gwrs, yn ogystal â hyfforddiant ymwybyddiaeth, sy'n cael ei arwain yn aml gan bobl nad ydynt yn awtistig, sy'n weithwyr proffesiynol yn y proffesiynau meddygol neu ofalu, sydd â phwyslais meddygol, pa gamau ydych chi'n eu cymryd neu a fyddwch chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â diffyg enfawr o ran derbyn awtistiaeth a hyfforddiant cydraddoldeb sy'n cael ei arwain gan hyfforddwyr sy'n bobl awtistig neu sy'n aelodau o'r gymuned awtistiaeth, sy'n canolbwyntio ar bobl awtistig a phobl nad ydynt yn awtistig yn gweithio gyda'i gilydd i oresgyn y rhwystrau sy'n anablu mewn cymdeithas?
A yw'r grŵp cynghori wedi cytuno ar gynllun gwaith? A fydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r cynllun gwaith hwnnw os yw ar gael? Sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r argymhellion a geir yn y gwerthusiad annibynnol interim o'i strategaeth awtistiaeth a'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, a ganfu wendidau ac anghysondebau yn y gwasanaethau asesu a diagnostig i oedolion ag awtistiaeth ac yn y gwasanaethau cymorth ar gyfer oedolion a phlant ag awtistiaeth? Dywedodd:
Er mwyn llwyddo, fod angen dull cydgynhyrchiol sy'n cynnwys staff, defnyddwyr gwasanaethau a gofalwyr wrth ddylunio, gweithredu a gwerthuso yr IAS.
Ond mae yna bryderon am y dull o'r brig i lawr, y dywedwyd ei fod wedi rhwystro hyn.
Gan fod y gwasanaeth yn cael ei lansio yn y gogledd ar 27 Mehefin, fel y gwnaethoch chi ddweud, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd pan fyddwch chi'n clywed y straeon a godais yr wythnos diwethaf, fel y rhai o'r achos adolygiad barnwrol a setlwyd yn ddiweddar, cyn y gwrandawiad llawn, pan gytunodd cyngor Sir y Fflint i roi ymddiheuriad ffurfiol a rhoi dyfarniad iawndal ar ôl methu ag asesu a diwallu anghenion person ifanc awtistig ag anghenion ychwanegol, ac ystyried yn llawn anghenion gofalwr ei rhiant? Un achos yn unig yw hwnnw. Mae gen i wn i ddim faint o achosion tebyg—yn bennaf, ond nid yn unig yn Sir y Fflint—ar hyn o bryd. Sut y byddech chi'n ymateb i'r rhiant yn Sir y Fflint a anfonodd neges e-bost ataf ddoe ynghylch yr ymateb i'w chŵyn i CAMHS Sir y Fflint, yn dweud, 'Nid oes gan eich merch gyflwr gorbryder parhaus', a dim ond ymddiheuriad ydoedd am gyfathrebu gwael, ond roeddynt wedi gorfod mynd at seiciatrydd preifat oherwydd diffyg gofal, sydd wedi rhoi diagnosis bod y ferch ag achos difrifol o Anhwylder Straen Wedi Trawma, iselder a gorbryder? Mae hi'n dweud, 'Rydym ni'n falch nawr ein bod yn cael triniaeth ac argymhelliad am diwtora gartref, diolch i'n seiciatrydd preifat, ond dylai fy merch fod wedi cael hwn pan ofynnodd hi i CAMHS Sir y Fflint am gymorth chwe mis yn ôl.'
Rwyf i bron â gorffen, ond mater allweddol yw'r mater o rywedd. Rwyf wedi codi hyn droeon, ond rwy'n dal i dderbyn gwaith achos, bron bob dydd, lle dywedir wrth ferched sydd ag angen amlwg am ddiagnosis o awtistiaeth nad yw'n bosibl o gwbl iddyn nhw gael diagnosis o'r fath. Llythyr, er enghraifft, gan y bwrdd iechyd yn y fan yma:
'Mae'n anodd cyfuno'r disgrifiad o'r anawsterau a roddir gan rai teuluoedd â'r wybodaeth gan staff addysgu sy'n adrodd dim neu ychydig iawn o broblemau yn amgylchedd yr ysgol. Nid yw hyn yn nodweddiadol o blant sydd ag ASD',
pan fo cyfoeth o ymchwil a thystiolaeth genedlaethol a rhyngwladol yn gwrthddweud hynny'n uniongyrchol, o ran y strategaethau cuddio ac ymdopi y mae llawer o blant, ac yn enwedig merched, yn eu mabwysiadu.
Rydych chi'n dweud bod galwadau am ddeddfwriaeth awtistiaeth—
No, I'm sorry. [Interruption.] Well, you've had several questions and you're well into six minutes, nearly, so if you can say it within the next 30 seconds, you can get your last question in.
Na mae'n ddrwg gen i. [Torri ar draws.] Wel, rydych chi wedi gofyn nifer o gwestiynau ac rydych chi ymhell i mewn i chwe munud, bron, felly os gallwch chi ei ddweud o fewn y 30 eiliad nesaf, gallwch chi ofyn eich cwestiwn olaf.
How can you possibly say that unless you bring in statutory duties to provide the support from statutory services that these people and countless others need, that you're going to be able to meet their needs with this service? Until and without enforcement of your existing legislation, such as the social services and well-being Act, how can you possibly tell how well you're doing currently?
Sut y gallwch chi ddweud, oni bai eich bod yn cyflwyno dyletswyddau statudol i ddarparu'r cymorth gan wasanaethau statudol y mae eu hangen ar y bobl hyn a llawer iawn o rai eraill, eich bod chi'n mynd i allu diwallu eu hanghenion â'r gwasanaeth hwn? Hyd nes a heb orfodi eich deddfwriaeth bresennol, fel y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, sut yn y byd y gallwch chi ddweud pa mor dda ydych chi'n ei wneud ar hyn o bryd?
Minister, and you don't have to answer all that set of questions, or we'll be here till tomorrow.
Gweinidog, ac nid oes yn rhaid i chi ateb pob un o'r gyfres honno o gwestiynau, neu fe fyddwn ni yma tan yfory.
Regrettably, I recognise your point, Deputy Presiding Officer. I won't be able to answer the more than a dozen different points put, with respect to the Member and others who wish to respond. But, to be fair, a number of those, the points raised, are individual ones, and there are some more general ones. If the Member wants to write to me with the detail that he has set out, then I'll happily ensure that the appropriate person responds to him. And, of course, I will also be at the cross-party group tomorrow to answer questions and have a conversation with people there.
I think there are a couple of points that I'd make in response to what the Member said. Thinking about his final point about the need for legislation or otherwise, actually, part of the answer is what you were saying about the enforcement of existing duties that are already set out, and the challenge in making those rights real. Part of what we are seeking to do in investing in the integrated service is to make that real. It's also what the code of practice is aimed at trying to highlight and to try and make real for families. So, this isn't a way of trying to say that we think that you are wrong and the examples you are raising are not true. I recognise that, for lots of families, this is a real and significant challenge for children and adults with autism too. This is about how we actually make sure they really do get to achieve their potential. I have some personal insight into this as well, from my own family, so I do understand that this is not an easy challenge that should be glibly dismissed or glossed over. That's why, even in these most difficult financial times, we've invested £13 million into the service. It's why we should all take some pride in the roll-out of the integrated service, and the feedback that we're talking about is direct feedback from families themselves about the difference that the service has already made, and that is a real difference—it is not simply something concocted or a work of fiction to try and get through a challenge here.
Our challenge, though, of course, is not just about understanding what has been successful when the service has been rolled out, but to understand how we try and adapt and apply that learning to the areas where the service has not yet been rolled out. It is also, in accepting that there really is positive feedback to the integrated service, to recognise that it isn't perfect—no human service ever is—but to understand how, in those examples where the service has not met the needs of those individuals and their families, we learn from that to inform improvement, because that is the point: there will not be a standstill time. I will have more to say on waiting times after the pilot has been completed, and I will of course make sure that that is publicly available. My hope is that they become official statistics, in which case, they'll be readily available on a month-to-month basis for all Members to scrutinise. But, no doubt, we'll continue to discuss these general themes, not just today but for a significant period of time to come, in particular as I expect that the Member will be producing his Bill before we go into summer recess.
Yn anffodus, rwy'n gweld eich pwynt chi, Dirprwy Lywydd. Ni fydd modd i mi ateb y mwy na'r dwsin o wahanol bwyntiau a nodwyd, â phob parch at yr Aelod ac eraill sy'n dymuno ymateb. Ond, a bod yn deg, mae nifer o'r rheini, y pwyntiau a godwyd, yn rhai unigol, ac mae yna rai mwy cyffredinol. Os hoffai'r Aelod ysgrifennu ataf â'r manylion y mae ef wedi'u nodi, yna byddwn yn hapus i sicrhau bod y person priodol yn ymateb iddo. Ac, wrth gwrs, byddaf hefyd yn y grŵp trawsbleidiol yfory i ateb cwestiynau a chael sgwrs â phobl yno.
Credaf fod un neu ddau o bwyntiau yr hoffwn i eu gwneud mewn ymateb i'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Gan feddwl am ei bwynt olaf am yr angen am ddeddfwriaeth neu fel arall, mewn gwirionedd, rhan o'r ateb yw'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud ynghylch gorfodi dyletswyddau presennol sydd eisoes wedi'u nodi, a'r her o wneud yr hawliau hynny'n rhai go iawn. Rhan o'r hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud wrth fuddsoddi yn y gwasanaeth integredig yw gwireddu hynny. Dyna hefyd y mae'r cod ymarfer yn ceisio tynnu sylw ato ac yn ceisio ei wireddu i deuluoedd. Felly, nid yw hyn yn ffordd o geisio dweud ein bod yn credu eich bod yn anghywir ac nad yw'r enghreifftiau yr ydych chi'n eu codi yn wir. Rwy'n cydnabod, i lawer o deuluoedd, fod hon yn her sylweddol a go iawn i blant ac oedolion sydd ag awtistiaeth hefyd. Mae hyn mewn gwirionedd ynghylch sut y gwnawn ni'n siŵr eu bod yn cael cyrraedd eu llawn botensial. Mae gennyf i brofiad personol o hyn hefyd, yn fy nheulu fy hun, felly rwy'n deall nad yw hon yn her hawdd y dylid ei gwrthod neu ei hanwybyddu'n ddifeddwl. Dyna pam, hyd yn oed yn y cyfnod ariannol mwyaf anodd hwn, rydym ni wedi buddsoddi £13 miliwn yn y gwasanaeth. Dyna pam y dylem ni i gyd ymfalchïo bod y gwasanaeth integredig yn cael ei gyflwyno, ac mae'r adborth yr ydym ni'n sôn amdano yn adborth uniongyrchol gan y teuluoedd eu hunain am y gwahaniaeth y mae'r gwasanaeth eisoes wedi'i wneud, ac mae hwnnw'n wahaniaeth go iawn—nid yw'n rhywbeth a grëwyd neu yn waith ffuglen i geisio cael ein hunain drwy her yn y fan yma.
Ein her, er hynny, wrth gwrs, yw nid dim ond deall yr hyn sydd wedi bod yn llwyddiannus wrth i'r gwasanaeth gael ei gyflwyno, ond deall sut yr ydym ni'n ceisio addasu a chymhwyso'r hyn a ddysgwyd i'r ardaloedd lle nad yw'r gwasanaeth eto wedi ei roi ar waith. Mae hefyd, wrth dderbyn bod yna adborth cadarnhaol iawn i'r gwasanaeth integredig, yn cydnabod nad yw'n berffaith—nid yw'r un gwasanaeth dynol byth yn berffaith—ond deall sut, yn yr enghreifftiau hynny lle nad yw'r gwasanaeth wedi bodloni anghenion yr unigolion hynny a'u teuluoedd, ein bod yn dysgu o hynny er mwyn llywio gwelliant, oherwydd dyna'r pwynt: ni fydd yna ddiweddbwynt. Bydd gennyf ragor i'w ddweud am amseroedd aros ar ôl i'r cynllun treialu gael ei gwblhau, a byddaf wrth gwrs yn gwneud yn siŵr bod hynny ar gael i'r cyhoedd. Fy ngobaith yw y byddant yn dod yn ystadegau swyddogol, ac os felly, byddan nhw ar gael yn rhwydd o fis i fis i'r holl Aelodau graffu arnynt. Ond, does dim amheuaeth y byddwn ni'n parhau i drafod y themâu cyffredinol hyn, nid dim ond heddiw ond am gyfnod sylweddol o amser i ddod, yn enwedig gan fy mod yn disgwyl y bydd yr Aelod yn cynhyrchu ei Fil cyn toriad yr haf.
Gwnaf i dreio cadw fy sylwadau i’n fyr. Rydw i'n credu mai rhyw bedwar cwestiwn sydd gen i yn fan hyn. Ar yr ystadegau sydd yn cael eu casglu, mae targed wedi cael ei sefydlu o 26 wythnos o aros am asesiad cyntaf—mae’r data yn cael ei gasglu. Pa bryd a ydym ni’n mynd i gael y data yma wedi’i gyhoeddi, achos y mae unrhyw ddata sydd ar gael, rydw i'n meddwl, yn gorfod cael ei gyhoeddi?
Ar basio’r Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a’r Tribiwnlys Addysg (Cymru), mae pryderon ynglŷn â diffyg adnoddau i gefnogi’r Bil yna wedi bod yn amlwg iawn. A all yr Ysgrifennydd Cabinet egluro pa adnoddau y mae’r Llywodraeth yn bwriadu eu darparu i gefnogi awdurdodau lleol wrth weithredu hyn?
Mae yna ddarn o ddeddfwriaeth yn dechrau'i thaith drwy’r Cynulliad yma. Mae’r datganiad wedi gwrthod y syniad o ddeddfu, ac y mae cost yn un o’r prif ddadleuon yn erbyn y ddeddfwriaeth. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet dderbyn na fydd y ddeddfwriaeth ei hun yn costio unrhyw beth? Hynny ydyw, mae’r gost yn dod o unrhyw oblygiadau ariannol sy’n dilyn o gynnwys y ddeddfwriaeth, a fyddai'n bennaf, mewn difrif, yn ymwneud â sicrhau'r hawl i wasanaethau yn y gyfraith. Os ydych chi’n bwriadu cwrdd â’r amcanion hynny drwy wella’r gwasanaeth, nid oes yna, mewn difrif, cost ychwanegol, ond o leiaf mi fyddai cael gwarantau cyfreithiol—ac yn fan hyn y mae deddfwriaeth yn ddefnyddiol—yn rhoi rhywfaint o sicrwydd i grŵp lleiafrifol nad eu gwasanaethau nhw fydd y cyntaf i fynd bob tro y bydd awdurdodau lleol yn wynebu her ariannol.
Dyna dri, rydw i'n meddwl; felly, pedwar, nid ydyw'r datganiad yn sôn unrhyw beth am fyd cyflogaeth. Dim ond 16 y cant o oedolion sydd ag awtistiaeth sydd mewn gwaith llawn amser cyflogedig. Dim ond 32 y cant sydd mewn unrhyw fath o waith cyflogedig. A all yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu mwy o fanylion am sut yr ydych yn bwriadu gwyrdroi hyn, achos nid yw blynyddoedd o bartneriaethau ac anogaeth ddim i’w gweld yn gweithio?
I'll try and keep my comments brief. I think that I have about four questions here. In terms of the statistics that are gathered, a target has been set of 26 weeks in terms of waiting for the first assessment—and the data is being gathered. When are we going to have this data being published, because I think that any data that's available has to be published?
In terms of passing the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, the concerns about the lack of resources to support that Bill have been very evident. Could the Cabinet Secretary explain which resources the Government intends to provide to support local authorities in implementing that Bill?
There is a piece of legislation that's starting its journey through the Assembly. The statement has rejected the idea of legislating, and cost is one of the main arguments against that legislation. Will the Cabinet Secretary accept that the legislation itself won't cost anything? That is, the cost will stem from any financial implications stemming from the content of the legislation that will mainly deal with embedding the right to services in law. If you intend to meet those objectives by improving services, there will be no real additional cost, but at least having legal guarantees—and this is where legislation is useful—will give some certainty to a minority group that their services won't be the first to go every time local authorities face financial challenges.
I think that's the third one; so the fourth one is that the statement doesn't mention employment. Just 16 per cent of adults with autism are in full-time employed work, and only 32 per cent are in any kind of employment. Could the Cabinet Secretary provide more details about how you intend to reverse this situation, because years of partnerships and encouragement aren't working, obviously?
Thank you for the questions. On your final point, there's a recognition that we seek to achieve a cultural change. This isn't simply about families with people with autism, but actually about the support they receive in the workplace and the attitudes of different employers. Within the report published today, you see direct examples of people who have been helped by the service to remain in employment if they are in employment, or to seek employment as well. The challenge is how we don't set up a service to fail, but how this is part of wanting to change our national conversation and trying to change the amount of practical support that is available to businesses and to their employees. But I recognise that there is a significant road to travel here, just as there are in a number of other areas, but that is part of the commitment that was set out in the integrated service.
I'll deal with your point about waiting times now. The 26-week target: there will be more information available internally, within the Government, this autumn as we look again at the roll-out of the waiting time standards. We need to be certain, before we roll out the target and we start publishing information, that it is robust and reliable. All of us have had experience in the past of trying to roll out waiting time standards with them not been available, and then—where they've not been ready in the robust way that they should be, rather—that then causes a lack of confidence in what the figures are. I'm not trying to hide the figures; I’m not trying to make sure that they only come out when they look good for me. I'm really interested in making sure that they're actually genuinely reliable, because I expect there will be a variation in learning between different parts of Wales. But I want to make sure that they are robust, that they can be relied upon, and that they help to drive some improvement in measures that actually matter and have real impact on families.
On your point about the cost to legislation, there is always a cost to legislation, not just a cost to this place in the mechanics of running, but there's a challenge here in terms of the cost and in terms of the time and resource that is available to practitioners, to the policy team here centrally, and what that then means in terms of diverting that attention to go into a legislative process as opposed to being focused on improvement. Legislation won't produce more money. We will still have the sum of money that we have available to the Government, and we'll still have to make choices about that, together with our partners in other services. I'm most interested in understanding for the people delivering the service and taking part in it the difference it's made, and what our real prospects are for delivering the sort of improvement that, as I say, each of us in this room would want to see.
Your point about statutory services—we already have statutory requirements for ourselves, the health service, local government and partners to achieve and to deliver on. We need to make sure those are made real, and that's part of the reason why I'm moving forward with the code of practice, because I do recognise that there will be people who will understand and who will tell their own story about what has happened, and about where their needs have not been met in the way in which we envisaged the legislation would do. I think we have to get that legislation right and make those rights real, and that would, could and should make a real difference to those families as well.
Diolch i chi am y cwestiynau. Ar eich pwynt olaf, mae yna gydnabyddiaeth ein bod yn ceisio cyflawni newid diwylliannol. Dydy hyn ddim yn ymwneud â theuluoedd â phobl ag awtistiaeth yn unig, mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r cymorth a gânt yn y gweithle ac agweddau gwahanol gyflogwyr. Yn yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw, byddwch chi'n gweld enghreifftiau uniongyrchol o bobl sydd wedi cael cymorth gan y gwasanaeth i aros mewn cyflogaeth os ydynt mewn cyflogaeth, neu i chwilio am gyflogaeth hefyd. Yr her yw peidio â sefydlu gwasanaeth i fethu, ond bod hyn yn rhan o awydd i newid ein sgwrs genedlaethol a cheisio newid faint o gymorth ymarferol sydd ar gael i fusnesau a'u cyflogeion. Ond rwy'n cydnabod bod llawer o ffordd i'w theithio yn y fan yma, yn union fel y ceir mewn nifer o feysydd eraill, ond mae hynny'n rhan o'r ymrwymiad a nodwyd yn y gwasanaeth integredig.
Fe wnaf ymdrin â'ch pwynt am amseroedd aros nawr. Y targed 26 wythnos: bydd rhagor o wybodaeth ar gael yn fewnol, o fewn y Llywodraeth, yn ystod yr hydref wrth inni edrych unwaith eto ar gyflwyno'r safonau amseroedd aros. Mae angen inni fod yn sicr, cyn inni gyflwyno'r targed a dechrau cyhoeddi gwybodaeth, ei bod yn gadarn ac yn ddibynadwy. Mae pob un ohonom wedi cael profiad yn y gorffennol o geisio cyflwyno safonau amseroedd aros a'r rheini heb fod ar gael, ac yna—pan nad ydynt wedi bod yn barod yn y ffordd gadarn y dylent fod, yn hytrach—mae hynny wedyn yn achosi diffyg hyder yn y ffigurau. Dydw i ddim yn ceisio cuddio'r ffigurau; dydw i ddim yn ceisio gwneud yn siŵr eu bod ond yn cael eu cyhoeddi pan fyddan nhw edrych yn dda i mi. Mae gen i wir ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr eu bod mewn gwirionedd yn wirioneddol ddibynadwy, oherwydd rwy'n disgwyl y bydd amrywiaeth yn yr hyn a ddysgir rhwng gwahanol rannau o Gymru. Ond rwyf i eisiau gwneud yn siŵr eu bod yn gadarn, y gellir dibynnu arnyn nhw, a'u bod yn helpu i sbarduno rhywfaint o welliant mewn mesurau sy'n wirioneddol bwysig ac sy'n cael effaith go iawn ar deuluoedd.
O ran eich pwynt chi am gost y ddeddfwriaeth, mae cost i ddeddfwriaeth bob amser, nid dim ond cost i'r lle hwn o ran y dull o weithredu, ond mae her yn y fan yma o ran y gost ac o ran yr amser a'r adnoddau sydd ar gael i ymarferwyr, i'r tîm polisi yma yn ganolog, a beth y mae hyn yn ei olygu wedyn o ran dargyfeirio'r sylw hwnnw i fynd i broses ddeddfwriaethol yn hytrach na chanolbwyntio ar wella. Ni fydd deddfwriaeth yn cynhyrchu mwy o arian. Bydd gennym ni o hyd yr un swm o arian ar gael i'r Llywodraeth, a bydd yn rhaid i ni wneud dewisiadau am hynny hefyd, gyda'n partneriaid mewn gwasanaethau eraill. Fy mhrif ddiddordeb i yw deall, i'r bobl sy'n darparu'r gwasanaeth ac sy'n cymryd rhan ynddo, y gwahaniaeth y mae wedi'i wneud, a beth yw ein gobaith gwirioneddol ni o ran cyflawni'r math o welliant, fel yr wyf yn dweud, y byddai pob un ohonom ni yn yr ystafell hon eisiau ei weld.
Mae eich pwynt ynglŷn â gwasanaethau statudol—mae gennym ni eisoes ofynion statudol ar gyfer ein hunain, y gwasanaeth iechyd, llywodraeth leol a phartneriaid i'w cyflawni ac i'w darparu. Mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn eu gwireddu, ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam yr wyf i'n symud ymlaen â'r cod ymarfer, oherwydd rwyf yn cydnabod y bydd yna bobl a fydd yn deall ac yn adrodd eu straeon eu hunain am yr hyn sydd wedi digwydd, a lle nad yw eu hanghenion wedi'u bodloni yn y ffordd yr oeddem ni'n rhagweld y byddai'r ddeddfwriaeth yn ei gwneud. Rwy'n credu bod yn rhaid inni gael y ddeddfwriaeth honno yn iawn a gwneud yr hawliau hynny'n rhai go iawn, a byddai, gallai a dylai hynny wneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r teuluoedd hynny hefyd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, and for providing an advance copy of the 'Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan: Annual report 2017/18'. I'm pleased that the Welsh Government are investing in services and that progress is being made. However, the evaluation of the integrated autism service and the autistic spectrum disorder strategic action plan interim reports, by Dr Holtom and Dr Lloyd Jones from People and Work, make it clear that there has been a failure to drive systemic change that has helped create a postcode lottery of support for adults on the autism spectrum.
This is not news to any of us who have been campaigning for an autism Act. The Welsh Government might have good intentions, but people living on the spectrum are not seeing delivery on the ground. Despite the roll-out of the integrated autism service, many parts of Wales still have no clear pathways to diagnosis. The interim report highlighted the fact that, although funding has not been an issue when it comes to establishing the new integrated service, the regional partnership boards had little capacity for developing the service.
The fact that the first integrated autism service was established appears to be down to the hard work and dedication of the national ASD lead, but as the interim report highlights, this is a lot of strain to place one person under. Success or failure shouldn't rest upon the actions of a single individual. Cabinet Secretary, what actions are you taking to ensure that future roll-out plans are not reliant on a single individual, no matter how talented?
I recognise that one of the key achievements of the strategic action plan was the introduction of the 26-week waiting-time target for neurodevelopmental assessment. Cabinet Secretary, can you confirm that this target is being met by all health boards? If not, do you have a timescale in place for when you expect all health boards to meet their targets?
Finally, Cabinet Secretary, while I remain unconvinced that Wales does not need an autism Act, I am prepared to work with you in order to deliver improved services for people in Wales on the autism spectrum, and hopefully in 12 months' time you will have convinced me that legislation was indeed unnecessary. I look forward to seeing what progress can be made in the coming year. Diolch.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ac am ddarparu copi ymlaen llaw o 'Gynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig: Adroddiad Blynyddol 2017/18'. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn gwasanaethau a bod cynnydd yn cael ei wneud. Fodd bynnag, mae'r gwerthusiad o'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ac adroddiadau interim y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig, gan Dr Holtom a Dr Lloyd Jones o Pobl a Gwaith, yn ei gwneud yn glir y bu methiant i sbarduno newid systemig sydd wedi helpu i greu loteri cod post o gymorth i oedolion ar y sbectrwm awtistiaeth.
Nid yw hyn yn newyddion i unrhyw un ohonom ni sydd wedi bod yn ymgyrchu dros Ddeddf awtistiaeth. Gallai fod gan Lywodraeth Cymru fwriadau da, ond nid yw pobl sy'n byw ar y sbectrwm yn gweld y ddarpariaeth ar lawr gwlad. Er gwaethaf cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, mae sawl rhan o Gymru o hyd nad oes ganddyn nhw lwybrau clir i ddiagnosis. Amlygodd yr adroddiad interim y ffaith, er na fu arian yn broblem o ran sefydlu'r gwasanaeth integredig newydd, nad oedd gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol lawer o gapasiti i ddatblygu'r gwasanaeth.
Ymddengys bod sefydlu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cyntaf wedi digwydd yn sgil gwaith caled ac ymroddiad yr arweinydd ASD cenedlaethol, ond fel y mae'r adroddiad interim yn dangos, mae hyn yn llawer o straen i'w roi ar un person. Ni ddylai llwyddiant neu fethiant ddibynnu ar gamau un unigolyn. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw cynlluniau cyflwyno yn y dyfodol yn dibynnu ar un unigolyn, ni waeth pa mor ddawnus?
Rwy'n cydnabod mai un o gyflawniadau allweddol y cynllun gweithredu strategol oedd cyflwyno'r targed amser aros o 26 wythnos ar gyfer asesu niwroddatblygiadol. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gadarnhau bod y targed hwn yn cael ei fodloni gan yr holl fyrddau iechyd? Os nad ydyw, a oes gennych chi amserlen ar waith ar gyfer pryd yr ydych chi'n disgwyl i'r holl fyrddau iechyd gyflawni eu targedau?
Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, er fy mod yn dal heb fy argyhoeddi nad oes angen Deddf awtistiaeth ar Gymru, rwy'n barod i weithio gyda chi er mwyn darparu gwell gwasanaethau i bobl yng Nghymru sydd ar y sbectrwm awtistiaeth, a gobeithio ymhen 12 mis y byddwch chi wedi fy argyhoeddi bod deddfwriaeth yn wir yn ddiangen. Edrychaf ymlaen at weld pa gynnydd y gellir ei wneud yn ystod y flwyddyn. Diolch.
Thank you for the comments. I think I've dealt with the challenges and the points about waiting times already. I recognise what you say about your current view on legislation, but being open to the possibility that if we may be able to make sufficient improvement, the prospect of more legislation may not be something you would support. I think there is a challenge here about the practical purpose of the legislation that Paul Davies is minded to introduce. I would say it's about a shared objective, about improving services, about making sure there is greater certainty for families about the support that they can expect, and to make sure that the needs of people with autism are properly met.
That is why the integrated service that operates in four regions is important to us, because if you think about the practical services we will need to deliver, the experiences of those families in those areas interacting with the service, their awareness of the service, and equally the front-line staff that we will need to deliver that service—to be fair, you made points about staff as well, and in particular not relying on a single individual to deliver the whole service, and I recognise that a service wholly reliant on an individual is not a sustainable model to roll out across the country. We can, though, say that the integrated service is seeing a welcome increase in autism expertise as more clinicians are being recruited. The model that we've provided is actually more attractive to staff who want to come in to work in a way that is joined up with other health and care professionals. Crucially, we're seeing families respond to that and recognising that they are having their needs listened to and met. As I said earlier, that will not always be perfect, but it is a real improvement that we are delivering.
You mentioned the interim evaluation report. Again, it honestly reflects that there were differing visions and priorities at the start, but those are largely resolved, and each region where the service is rolled out is proud of their achievements and recognise they've made a real difference. That's the point. We want a service that won't just be something that a politician can stand up and celebrate and wave around an annual report, but a service that people would recognise—the people who work in that service, the people who interact with that service and take part in the services that are provided would recognise—as making a real difference, the difference that all of us wish to see for these families.
Diolch ichi am y sylwadau. Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â'r heriau a'r pwyntiau ynghylch amseroedd aros eisoes. Rwy'n cydnabod yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am eich safbwynt presennol ar ddeddfwriaeth, ond eich bod yn agored i'r posibilrwydd, os byddwn ni'n gallu gwneud digon o welliant, efallai na fyddai'r posibilrwydd o fwy o ddeddfwriaeth yn rhywbeth y byddech chi'n ei gefnogi. Rwy'n credu bod yna her yn y fan yma ynglŷn â diben ymarferol y ddeddfwriaeth y mae Paul Davies yn bwriadu ei chyflwyno. Byddwn i'n dweud ei fod yn ymwneud ag amcan a rennir, am wella gwasanaethau, am wneud yn siŵr bod mwy o sicrwydd i deuluoedd am y cymorth y gallan nhw ei ddisgwyl, ac i wneud yn siŵr y bodlonir anghenion pobl ag awtistiaeth yn briodol.
Dyna pam y mae'r gwasanaeth integredig sy'n gweithredu mewn pedwar rhanbarth yn bwysig i ni, oherwydd os ydych chi'n meddwl am y gwasanaethau ymarferol y bydd angen inni eu darparu, profiadau'r teuluoedd hynny yn yr ardaloedd hynny yn rhyngweithio â'r gwasanaeth, eu bod yn ymwybodol o'r gwasanaeth, ac yn yr un modd y staff rheng flaen y bydd eu hangen arnom i ddarparu'r gwasanaeth hwnnw—i fod yn deg, fe wnaethoch chi bwyntiau ynglŷn â staff hefyd, ac yn benodol ynghylch peidio â dibynnu ar un unigolyn i ddarparu'r gwasanaeth cyfan, ac rwy'n cydnabod nad yw gwasanaeth sy'n gwbl ddibynnol ar un unigolyn yn fodel cynaliadwy i'w gyflwyno'r ledled y wlad. Fe allwn ni, fodd bynnag, ddweud bod y gwasanaeth integredig yn gweld cynnydd sydd i'w groesawu mewn arbenigedd ar awtistiaeth wrth i fwy o glinigwyr gael eu recriwtio. Mae'r model yr ydym ni wedi'i ddarparu mewn gwirionedd yn fwy deniadol i staff sydd eisiau dod i weithio mewn ffordd sy'n gydgysylltiedig â gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol eraill. Yn hollbwysig, rydym ni'n gweld teuluoedd yn ymateb i hynny ac yn cydnabod bod pobl yn gwrando ar eu hanghenion ac yn eu diwallu. Fel y dywedais yn gynharach, ni fydd hynny bob amser yn berffaith, ond mae'n welliant gwirioneddol yr ydym ni'n ei ddarparu.
Fe wnaethoch chi sôn am yr adroddiad gwerthuso interim. Unwaith eto, mae'n adlewyrchu'n onest y bu yna wahanol weledigaethau a blaenoriaethau ar y dechrau, ond mae'r rhai hynny wedi eu datrys i raddau helaeth, ac mae pob rhanbarth lle mae'r gwasanaeth wedi'i gyflwyno yn falch o'u cyflawniadau ac yn cydnabod eu bod nhw wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna'r pwynt. Rydym ni eisiau gwasanaeth a fydd yn fwy na dim ond rhywbeth y gall gwleidydd codi ar ei draed a'i ddathlu a chwifio adroddiad blynyddol o gwmpas, ond yn hytrach, rydym ni eisiau gwasanaeth y byddai pobl yn cydnabod—y byddai'r bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth hwnnw, y bobl sy'n rhyngweithio â'r gwasanaeth hwnnw ac sy'n cymryd rhan yn y gwasanaethau a ddarperir yn cydnabod—ei fod yn gwneud gwahaniaeth go iawn, y gwahaniaeth y mae pob un ohonom ni yn dymuno ei weld ar gyfer y teuluoedd hyn.
Thank you very much for your report. It's very heartwarming to know that there's good work going on with our schools to ensure that they are as inclusive as possible. Where possible, we need to be including young people with autism into mainstream schools, but where it's not possible we obviously need to ensure that we have excellent services for those with the greatest disabilities. So, I think that's definitely to be welcomed.
I just wanted to ask you about the services available for adults on the autistic spectrum. One of the voluntary organisations that works with people with autism is Autism Spectrum Connections Cymru, which is based in the city centre of Cardiff in my constituency. They mainly support people with Asperger's. They've had hundreds of referrals, mainly from Cardiff and the Vale, but also from other south-east Wales local authorities. I think, whilst assessment is important, support services are also important. One of the examples that was given in the ASD development team's annual report was support to ensure that employers and employees, where the employee has autism, understand the needs of each other. There was a case study there that was very good that was done by Cardiff and the Vale and I'm sure there's a lot more work needed to be done there.
But, I think my main question really is: how integrated is the national integrated autism service in relation to prudent healthcare and operating both with people who have autism as well as the voluntary organisations who support them? What role does the voluntary sector play in delivering the autism strategic action plan? How does the autistic spectrum development team decide which voluntary groups they work with and which ones they fund? Because Autism Spectrum Connections Cymru doesn't receive any funding at all, even though they're obviously supporting hundreds of people.
Diolch yn fawr iawn i chi am eich adroddiad. Mae'n galonogol iawn i wybod bod gwaith da yn digwydd gyda'n hysgolion i sicrhau eu bod mor gynhwysol â phosibl. Pan fo'n bosibl, mae angen inni fod yn cynnwys pobl ifanc ag awtistiaeth mewn ysgolion prif ffrwd, ond pan nad yw'n bosibl mae'n amlwg bod angen inni sicrhau bod gennym ni wasanaethau rhagorol ar gyfer y rhai hynny â'r anableddau mwyaf. Felly, rwy'n credu bod hynny yn sicr i'w groesawu.
Roeddwn i eisiau gofyn i chi am y gwasanaethau sydd ar gael i oedolion ar y sbectrwm awtistig. Un o'r sefydliadau gwirfoddol sy'n gweithio gyda phobl ag awtistiaeth yw Autism Spectrum Connections Cymru, sydd wedi'i leoli yng nghanol dinas Caerdydd yn fy etholaeth i. Maen nhw'n bennaf yn cynorthwyo pobl â syndrom Asperger. Maen nhw wedi cael cannoedd o atgyfeiriadau, o Gaerdydd a'r Fro yn bennaf, ond hefyd gan awdurdodau lleol eraill yn y de-ddwyrain. Rwy'n credu, er bod asesu yn bwysig, bod gwasanaethau cymorth yn bwysig hefyd. Un o'r enghreifftiau a roddwyd yn adroddiad blynyddol y tîm datblygu ASD oedd cefnogaeth i sicrhau bod cyflogwyr a chyflogeion, pan fo gan y cyflogai awtistiaeth, fod y naill yn deall anghenion y llall. Roedd astudiaeth achos yn y fan honno a oedd yn dda iawn a wnaethpwyd gan Gaerdydd a'r Fro ac rwy'n siŵr bod angen gwneud llawer mwy o waith yn y fan honno.
Ond, rwy'n credu mai fy mhrif gwestiwn mewn gwirionedd yw: pa mor integredig yw'r gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol o ran gofal iechyd darbodus a gweithredu gyda phobl sydd ag awtistiaeth yn ogystal â'r sefydliadau gwirfoddol sy'n eu cefnogi? Beth yw rhan y sector gwirfoddol wrth gyflawni'r cynllun gweithredu strategol ar gyfer awtistiaeth? Sut mae'r tîm datblygu sbectrwm awtistig yn penderfynu pa grwpiau gwirfoddol y maen nhw'n gweithio gyda nhw a pha rai y maen nhw'n eu hariannu? Oherwydd nid yw Autism Spectrum Connections Cymru yn cael unrhyw arian o gwbl, er eu bod nhw yn amlwg yn cynorthwyo cannoedd o bobl.
You raise an interesting point. I think the real examples in the national ASD development team report will see a range of different age ranges in there, from children to teenagers to adults and older adults as well. It's about how they've been helped at various different points through their life stage, and actually lots of people go through life without having a diagnosis and the potential support that can mean. Lots of people manage to cope, but it's about what coping looks like that's actually still allowing someone to achieve their potential. There's a challenge there about having a diagnosis that they will find difficult later in life as well. The challenge about how integrated the service is, though, is still about understanding the needs of the population and understanding how those needs are met.
I'm sure there will be a variety of third sector groups that will be providing services and support and, as ever, there is a challenge about how those services are run, funded and then signposted between different people. Lots of people in the third sector don't look for money, they look for acknowledgement of what they do and that they're part of being the answer. I couldn't comment on the particular organisation referred to and the fact they aren't funded through the service. If you want to have a specific conversation about that, I'd be happy to do so, but I don't want to get into a more general point, because what I don't want is that there's somehow—sometimes, when you announce money around a service, it's as if people want to bid into that service as opposed to how do we make the whole service work to meet the needs of the population. That's what I'm most interested in. If you think the particular group that you referred to could be part of that answer, then I'm happy to have a conversation with you about that.
Rydych chi'n codi pwynt diddorol. Rwy'n credu y bydd yr enghreifftiau go iawn yn adroddiad y tîm datblygu ASD cenedlaethol yn cynnwys amrywiaeth o wahanol oedrannau, o blant i rai yn eu harddegau i oedolion ac oedolion hŷn hefyd. Mae'n ymwneud â sut y maen nhw wedi cael cymorth ar wahanol adegau yn eu cyfnodau bywyd, ac mewn gwirionedd mae llawer o bobl yn byw eu bywydau heb gael diagnosis a'r cymorth posibl y gall hynny ei olygu. Mae llawer o bobl yn llwyddo i ymdopi, ond mae yn ymwneud â beth yw ymdopi sy'n dal mewn gwirionedd yn caniatáu i rywun gyflawni ei botensial. Mae yna her yn y fan yma ynghylch cael diagnosis a fydd yn anodd iddynt yn hwyrach mewn bywyd hefyd. Mae'r her o ran pa mor integredig yw'r gwasanaeth, er hyn, yn dal i ymwneud â deall anghenion y boblogaeth a deall sut y bodlonir yr anghenion hynny.
Rwy'n siŵr y bydd amrywiaeth o grwpiau trydydd sector a fydd yn darparu gwasanaethau a chymorth ac, fel erioed, mae yna her ynghylch sut y caiff y gwasanaethau hynny eu rhedeg, eu hariannu ac wedyn eu cyfeirio rhwng gwahanol bobl. Mae llawer o bobl yn y trydydd sector nad ydyn nhw'n chwilio am arian, maen nhw'n chwilio am gydnabyddiaeth o'r hyn y maen nhw'n ei wneud a'u bod nhw'n rhan o'r ateb. Ni allwn wneud sylw ar y sefydliad penodol y cyfeiriwyd ato, a'r ffaith nad ydyn nhw'n cael eu hariannu drwy'r gwasanaeth. Os ydych chi eisiau cael sgwrs benodol am hynny, byddwn i'n hapus i wneud hynny, ond dydw i ddim eisiau dechrau trafod pwynt mwy cyffredinol, oherwydd yr hyn nad ydw i eisiau yw bod yna rywsut—weithiau, pan fyddwch chi'n cyhoeddi arian o gwmpas gwasanaeth, mae fel pe bai pobl eisiau gwneud cais i'r gwasanaeth hwnnw yn hytrach na sut ydym ni'n gwneud i'r gwasanaeth cyfan weithio i ddiwallu anghenion y boblogaeth. Dyna fy niddordeb pennaf i. Os ydych chi'n credu y gallai'r grŵp penodol yr oeddech yn cyfeirio ato fod yn rhan o'r ateb hwnnw, yna rwy'n hapus i gael sgwrs â chi am hynny.
As the Cabinet Secretary has said today, he is, of course, aware of my intention to bring forward primary legislation to help improve the lives of people living with autism in Wales, and I'm very disappointed that the Cabinet Secretary in his statement today is currently ruling out the need for primary legislation. I would urge him to reconsider his position, because it's clear from the two consultations I've held that there is overwhelming support for a Bill, and I hope, therefore, that he and the Welsh Government will reconsider their position and engage through the legislative process and help deliver an autism Bill that this institution and the autism community can be proud of.
Now, I accept that the Welsh Government has made some progress in some areas, although I think it's clear that the Welsh Government's introduction of a code confirms the fact that the current strategy clearly isn't meeting the needs of the autism community. The autism community has overwhelmingly made it clear that they favour legislation, given their responses to my consultation. Therefore, does the Cabinet Secretary at the very least agree that the views of service users in Wales must be at the heart of any direction of travel for autism services in the future?
The Cabinet Secretary has today made it clear that he intends to introduce a code, and, of course, the problem with introducing a code is that it can always be revoked and it cannot be changed or amended by this Parliament once it is presented to this place. However, my proposed autism Bill will enable Members to amend the legislation through the legislative process, and an Act will ensure a level of permanence to the delivery of services, as well as giving autism a statutory identity. And so perhaps the Cabinet Secretary can tell us how he believes a code will address these concerns and how a code will deliver the improvements in services that the autism community wants to see.
And, finally, Deputy Presiding Officer, given that the Government does not believe in currently introducing legislation, can he confirm that the Government will therefore be giving its backbenchers a free vote when my Bill travels through the legislative process, given that some of his colleagues have been supportive of placing services on a statutory footing?
Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet heddiw, mae ef, wrth gwrs, yn ymwybodol o'm bwriad i i gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i helpu i wella bywydau pobl sy'n byw ag awtistiaeth yng Nghymru, ac rwy'n siomedig iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ddatganiad heddiw yn diystyru yr angen am ddeddfwriaeth sylfaenol ar hyn o bryd. Rwy'n ei annog i ailystyried ei safbwynt, oherwydd mae'n amlwg o'r ddau ymgynghoriad yr wyf i wedi eu cynnal fod yna gefnogaeth aruthrol i greu Bil, ac rwy'n gobeithio, felly, y bydd ef a Llywodraeth Cymru yn ailystyried eu sefyllfa ac yn ymgysylltu drwy'r broses ddeddfwriaethol ac yn helpu i gyflawni Bil awtistiaeth y gall y sefydliad hwn a'r gymuned awtistiaeth fod yn falch ohono.
Nawr, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o gynnydd mewn rhai ardaloedd, er fy mod yn credu ei bod yn amlwg bod y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cod yn cadarnhau nad yw'r strategaeth bresennol yn amlwg yn diwallu anghenion y gymuned awtistiaeth. Fe wnaeth y mwyafrif helaeth o'r gymuned awtistiaeth nodi'n glir eu bod o blaid deddfwriaeth, o ystyried eu hymatebion i'm hymgynghoriad i. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno o leiaf bod yn rhaid i farn defnyddwyr gwasanaethau yng Nghymru fod wrth wraidd unrhyw gyfeiriad ar gyfer gwasanaethau awtistiaeth yn y dyfodol?
Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei gwneud yn glir heddiw ei fod yn bwriadu cyflwyno cod, ac, wrth gwrs, y broblem â chyflwyno cod yw y gall bob amser gael ei ddirymu, ac na ellir ei newid neu ei ddiwygio gan y Senedd hon ar ôl iddo gael ei gyflwyno i'r lle hwn. Fodd bynnag, bydd fy Mil awtistiaeth arfaethedig i yn galluogi Aelodau i newid y ddeddfwriaeth drwy'r broses ddeddfwriaethol, a bydd Deddf yn sicrhau lefel o sefydlogrwydd i'r gwasanaethau a ddarperir, yn ogystal â rhoi hunaniaeth statudol i awtistiaeth. Ac felly efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni sut y mae'n credu y bydd cod yn ymateb i'r pryderon hyn a sut y bydd cod yn cyflawni'r gwelliannau yn y gwasanaethau y mae'r gymuned awtistiaeth eisiau eu gweld.
Ac, yn olaf, Dirprwy Lywydd, o gofio nad yw'r Llywodraeth yn credu mewn cyflwyno deddfwriaeth ar hyn o bryd, a all ef gadarnhau y bydd y Llywodraeth felly yn rhoi pleidlais rydd i'w meinciau cefn pan fydd fy Mil yn teithio drwy'r broses ddeddfwriaethol, o ystyried bod rhai o'i gyd-Aelodau wedi bod yn gefnogol o roi sail statudol i wasanaethau?
On the final point, any legislation that comes through this place, the Government won't, at this early stage, be negotiating or outlining how we'll look to work with members of our own group, with members who support the Government. We'd need to see the detail of any legislation and to take a view on it, Paul, and it's important that we do that. I don't think people would agree with the fiction that there's somehow not a view on it, and I'm being honest about this. We've had an honest disagreement about the right way forward to improve the lives of people with autism, and we can continue to disagree, but I don't want to set out that level of disagreement or the nature of it in a way that isn't honest. I don't want to try to say something here that you and I know that I wouldn't really agree to do and support.
Part of our challenge is that, the legislation in England, I can't see any real evidence that it's led to a significant and sustainable improvement in services. And so I'm looking for whether legislation will really deliver and deliver the sort of improvements you and I both want to see, and be a better way to do that than the path we've set out with the resources we have already made available. I think lots of people have a lack of faith that politicians will deliver on their promises and sometimes that leads to people saying, 'Change the law and that will make sure that services happen.' Actually, it still requires a variety of different decisions to be made, and that includes the budget choices we made, and it includes the work we've already done with different partners to deliver the four integrated services that are making a real and positive difference to families in those four parts of the country, and that we are committed to rolling out.
And, in terms of a code and the point and the purpose, well, you know as well as I, because we've had these conversations in the past, that the code is about trying to make sure that we deliver on the responsibilities that actually exist already within statute, to make sure that they're real rather than illusory or simply talked about and pointed to in a piece of legislation but not made real for people. And I know from my previous life—I'm a lawyer in recovery as opposed to a lawyer who's been dragged back into it, looking at my poor, misfortunate colleague Jeremy Miles. I used to be a lawyer, and so I'm well aware that, in dealing with the law, the rights that people have are only real if you can enforce them. And what does that mean? And it's always better to help to give people advice so they can actually deal with their rights and responsibilities in a way that doesn't require the involvement of lawyers. There's a challenge there about making sure that it's a real way of working, and the culture change that we talk about—that's what we're trying to deliver and make sure that that leads to an improvement in service.
And on your point about whether people should be at the centre of our direction of travel, yes, that's absolutely right—you see that in a range of different areas across the Government, a range of different activities. That's why, in my initial statement, I made it clear that people with autism are part of helping us to draft the code that we're looking to. So, we'll continue to involve people with autism, we'll continue to listen to them, their real lived experience, to make sure that the shared objectives we have are being delivered upon. That's the aim and objective of this Government, and that will continue to guide us in our approach to services and any future debate about legislation.
Ar y pwynt olaf, unrhyw ddeddfwriaeth a ddaw drwy'r lle hwn, ni fydd y Llywodraeth, ar y cam cynnar hwn, yn trafod nac yn amlinellu sut y byddwn ni'n ceisio gweithio gydag aelodau o'n grŵp ein hunain, gydag Aelodau sy'n cefnogi'r Llywodraeth. Byddai angen i ni weld manylion unrhyw ddeddfwriaeth a ffurfio barn arni, Paul, ac mae'n bwysig ein bod yn gwneud hynny. Dydw i ddim yn meddwl y byddai pobl yn cytuno â'r ffuglen nad oes yna farn ar hynny, rywsut, ac rwy'n bod yn onest am hyn. Rydym ni wedi bod yn onest ein bod yn anghytuno ynghylch y ffordd gywir ymlaen i wella bywydau pobl ag awtistiaeth, a gallwn ni barhau i anghytuno, ond dydw i ddim eisiau nodi lefel yr anghytuno hynny na'i natur mewn modd nad yw'n onest. Dydw i ddim eisiau ceisio dweud rhywbeth yma y gwyddoch chi a mi na fyddwn i'n cytuno i'w wneud a'i gefnogi.
Rhan o'n her ni yw, y ddeddfwriaeth yn Lloegr, ni allaf weld unrhyw dystiolaeth go iawn sy'n dangos ei bod wedi arwain at welliant sylweddol a chynaliadwy mewn gwasanaethau. Ac felly rwy'n edrych i weld a fydd deddfwriaeth yn sicrhau mewn gwirionedd ac yn sicrhau y math o welliannau yr ydych chi a mi eisiau eu gweld, a'i bod yn ffordd well o wneud hynny na'r llwybr yr ydym ni wedi ei nodi gyda'r adnoddau yr ydym ni eisoes wedi'u rhoi ar gael. Rwy'n meddwl bod llawer o bobl â diffyg ffydd y bydd gwleidyddion yn cyflawni eu haddewidion ac weithiau mae hynny'n gwneud i bobl ddweud, 'Newidiwch y gyfraith a bydd hynny'n sicrhau bod gwasanaethau'n digwydd.' Mewn gwirionedd, mae hi'n dal i fod yn ofynnol i wneud amrywiaeth o wahanol benderfyniadau, ac mae hynny'n cynnwys y dewisiadau o ran y gyllideb a wnaed gennym, ac mae'n cynnwys y gwaith a wnaethom eisoes gyda gwahanol bartneriaid i ddarparu'r pedwar gwasanaeth integredig sy'n gwneud gwahaniaeth go iawn a chadarnhaol i'r teuluoedd hynny yn y pedair rhan o'r wlad, yr ydym ni wedi ymrwymo i'w cyflwyno.
Ac o ran cod a'r pwynt a'r pwrpas, wel, fe wyddoch chi gystal â minnau, oherwydd rydym ni wedi cael y sgyrsiau hyn yn y gorffennol, fod y cod yn ymwneud â cheisio gwneud yn siŵr ein bod yn cyflawni'r cyfrifoldebau sydd mewn gwirionedd yn bodoli eisoes yn y statud, i wneud yn siŵr eu bod yn digwydd go iawn yn hytrach nag yn gamargraff neu dim ond yn rhywbeth a drafodir ac y cyfeirir atynt mewn darn o ddeddfwriaeth, ond nad ydynt yn cael eu gwireddu i bobl. A gwn o'm bywyd blaenorol—rwy'n gyfreithiwr sy'n adfer, ac nid yn gyfreithiwr sydd wedi cael ei lusgo 'nôl iddi, gan edrych ar fy nghydweithiwr truenus ac anffodus Jeremy Miles. Roeddwn i'n arfer bod yn gyfreithiwr, ac felly rwy'n ymwybodol iawn, wrth ymdrin â'r gyfraith, nad yw'r hawliau sydd gan bobl yn rhai go iawn os na allwch chi eu gorfodi. A beth yw ystyr hynny? Ac mae bob amser yn well helpu drwy roi cyngor i bobl fel y gallan nhw ymdrin â'u hawliau a'u cyfrifoldebau mewn modd nad yw'n ei gwneud yn ofynnol i gynnwys cyfreithwyr. Mae yna her yn y fan yna am wneud yn siŵr ei bod yn ffordd wirioneddol o weithio, a'r newid diwylliant yr ydym ni'n sôn amdano—dyna beth yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni a gwneud yn siŵr bod hynny'n arwain at wella gwasanaethau.
Ac o ran eich pwynt ynghylch a ddylai pobl fod wrth wraidd ein cyfeiriad teithio, ydi, mae hynny'n hollol iawn—fe welwch chi hynny mewn amrywiaeth o wahanol feysydd ar draws y Llywodraeth, amrywiaeth o wahanol weithgareddau. Dyna pam, yn fy natganiad cychwynnol, y dywedais yn glir fod pobl ag awtistiaeth yn ein helpu ni i ddrafftio'r cod yr ydym ni'n bwriadu ei gyflwyno. Felly, byddwn ni'n parhau i gynnwys pobl ag awtistiaeth, byddwn ni'n parhau i wrando arnyn nhw, eu profiad bywyd gwirioneddol, i wneud yn siŵr ein bod yn cyflawni'r amcanion a rennir sydd gennym. Dyna nod ac amcan y Llywodraeth hon, a bydd hynny'n parhau i'n llywio ni yn ein hymagwedd tuag at wasanaethau ac unrhyw ddadl am ddeddfwriaeth yn y dyfodol.
There have been so many good questions raised today, some good points made. I want to focus on two things, really. Generally, this Government makes policies sound good—the lovely buzz words—but the reality at the sharp end and the front line is somewhat different. I wanted to focus firstly on integrated autism services and referrals. Because, in Rhondda Cynon Taf, there have been none; in Powys, there have been none; in Cardiff, 10; and, in Gwent, 130. So, the first thing is: how do you explain the disparity in that, and what can be done to improve matters? Secondly, the autism-aware businesses, which sounds really good on paper—it sounds good listening to it in the Chamber, but I wondered if you'd outline to everybody in the Chamber, and the public, exactly what you have to do to become an autism-aware business.
Mae cymaint o gwestiynau da wedi eu codi heddiw, a rhai pwyntiau da wedi eu codi. Rwy'n awyddus i ganolbwyntio ar ddau beth, mewn gwirionedd. Yn gyffredinol, mae'r Llywodraeth hon yn gwneud i bolisïau swnio'n dda—y geiriau'n llawn cyffro—ond mae'r sefyllfa wirionedd ar y rheng flaen lle mae'r frwydr boethaf ychydig yn wahanol. Roeddwn yn dymuno canolbwyntio yn gyntaf ar wasanaethau integredig awtistiaeth ac atgyfeiriadau. Oherwydd, yn Rhondda Cynon Taf, ni chafwyd dim; ym Mhowys, ni chafwyd dim; yng Nghaerdydd, 10; ac yng Ngwent, 130. Felly, y peth cyntaf yw: sut yr ydych chi'n esbonio'r gwahaniaeth hwnnw, a beth ellir ei wneud i wella pethau? Yn ail, y busnesau ymwybodol o awtistiaeth, sy'n swnio'n dda iawn ar bapur—mae'n swnio'n dda wrth wrando ar hynny yn y Siambr, ond tybed a wnewch chi amlinellu i bawb yn y Siambr, a'r cyhoedd, beth yn union sydd yn rhaid ichi ei wneud i ddod yn fusnes ymwybodol o awtistiaeth.
There's training and support provided to businesses to become autism aware. I'll happily send a note from the annual report about those businesses that have done it, the ones that I've mentioned in my statement, and the sort of training that they've undertaken to become autism-aware businesses. And, again, it will depend on the nature of the business, about those people and what they're doing in their interaction. So, I'll happily send a note on—
Rhoddir hyfforddiant a chymorth i fusnesau i fod yn ymwybodol o awtistiaeth. Byddaf yn hapus i anfon nodyn o'r adroddiad blynyddol am y busnesau sydd wedi cyflawni hynny, y rhai yr wyf wedi sôn amdanyn nhw yn fy natganiad i, a'r math o hyfforddiant y maen nhw wedi ymgymryd ag ef ar gyfer bod yn fusnesau ymwybodol o awtistiaeth. Ac, eto, bydd yn dibynnu ar natur y busnes, am y bobl hynny a'r hyn y maen nhw'n ei wneud wrth ryngweithio. Felly, byddaf yn hapus i anfon nodyn ymlaen—
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
No. There's no giving way on a statement.
Na. Nid oes ildio ar ddatganiad.
I'll happily send a note—[Interruption.]
Byddaf yn hapus i anfon nodyn—[Torri ar draws.]
No, there's no giving way on a statement.
Na. Nid oes ildio ar ddatganiad.
I'll happily send a note on what that looks like, rather than getting into a row on an important issue across the Chamber. And I don't quite recognise the figures that you've quoted on the activity of the integrated autism services. In the report that's been published today you can see the nature and the range of different activity that's undertaken by each of those integrated services. And so, in each area, you'll find people coming in to the service, being supported, and achieving different outcomes. I am a little puzzled about the figures that he's provided. If he wants to write to me, setting out where he's got those from, I'll happily respond to him and make sure that there is a level of priority about that too.
Byddaf yn hapus i anfon nodyn am hynny, yn hytrach na mynd i ffraeo am fater pwysig ledled y Siambr. Ac nid wyf yn cydnabod yn hollol y ffigurau yr ydych wedi'u dyfynnu ar weithgarwch gwasanaethau awtistiaeth integredig. Yn yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw, fe welwch chi natur ac amrywiaeth y gwahanol weithgareddau a wna pob un o'r gwasanaethau integredig hynny. Ac felly, ym mhob maes, fe welwch chi bobl yn mynd i mewn i'r gwasanaeth, yn cael eu cefnogi, ac yn cyflawni gwahanol ganlyniadau. Rwyf mewn penbleth braidd o ran y ffigurau a roddwyd ganddo. Os hoffai ysgrifennu ataf, gan nodi ymhle y cafodd y ffigurau hynny, byddwn yn hapus i ymateb iddo a gwneud yn siŵr fod yna lefel o flaenoriaeth o ran hynny hefyd.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr ichi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 4 on the agenda this afternoon is the statement by the leader of the house, 'Refugee Week—Wales, a Nation of Sanctuary'. And I call on the leader of the house, Julie James.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiad gan arweinydd y tŷ, 'Wythnos Ffoaduriaid—Cymru, Cenedl Noddfa'. Ac rwy'n galw ar arweinydd y tŷ, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. This week is Refugee Week, a celebration of the contribution that refugees make to our society, and an event to encourage better understanding between communities. This year is the twentieth anniversary of its launch, and Refugee Week organisers are asking people to take part by doing one simple act to support refugees. This can be as simple as having a conversation with a neighbour who is seeking sanctuary, or learning a few words of the language from a refugee’s country of origin. All of us here in this Chamber could do one very important, simple thing, and that is to show our support for refugees and asylum seekers in Wales by embracing the concept of Wales as a nation of sanctuary.
I hope that some of you were able to hear from the wonderful Oasis World Choir before Plenary today. The choir is comprised of refugees and asylum seekers from across the globe, and they have come here today as part of Refugee Week. Some of them were in the gallery earlier—I think they're probably not anymore. But I am sure that Members will want to join me in welcoming them here to the Senedd.
The Welsh Government’s 'Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan' has been developed in response to the recommendations made by the Equality, Local Government and Communities Committee report, '"I used to be someone": Refugees and asylum seekers in Wales'. The plan is currently out for consultation. It has been co-produced by the Welsh Government, refugee support organisations, public sector organisations, and, most importantly, asylum seekers and refugees themselves. We are fully committed to doing everything we can in Wales to support people seeking sanctuary to rebuild their lives and fulfil their potential.
Wales is a welcoming nation. It is immediately apparent from talking with people seeking sanctuary and those who support them that most refugees who come to Wales are extremely grateful for the support they receive here. We can be proud of that fact. Nevertheless, we still have much to do to ensure refugees and asylum seekers can integrate effectively and rebuild their lives. As a Government, we are committed to equality of opportunity and upholding human rights. We believe in the fair treatment of every person, especially those who are most marginalised and have most difficulty accessing the help they need to meet their basic needs.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n Wythnos Ffoaduriaid yr wythnos hon, dathliad o gyfraniad ffoaduriaid i'n cymdeithas, a digwyddiad i annog dealltwriaeth well rhwng cymunedau. Mae'n ugain mlynedd eleni ers ei lansio, ac mae trefnwyr Wythnos Ffoaduriaid yn gofyn i bobl gymryd rhan drwy gyflawni un weithred syml i gefnogi ffoaduriaid. Gall hyn fod mor syml â chael sgwrs gyda chymydog sy'n ceisio noddfa, neu ddysgu ychydig eiriau o iaith gwlad y ffoadur. Gallai pob un ohonom yma yn y Siambr hon wneud un peth pwysig, syml iawn, a hynny yw dangos ein cefnogaeth i ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru drwy groesawu'r cysyniad o Gymru fel cenedl noddfa.
Rwy'n gobeithio bod rhai ohonoch wedi clywed y rhyfeddol Oasis World Choir cyn y Cyfarfod Llawn heddiw. Mae'r côr yn cynnwys ffoaduriaid a cheiswyr lloches o bedwar ban byd, ac maen nhw wedi dod yma heddiw fel rhan o Wythnos Ffoaduriaid. Roedd rhai ohonyn nhw yn yr oriel yn gynharach—rwy'n amau nad ydyn nhw erbyn hyn. Ond rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn awyddus i ymuno â mi i'w croesawu nhw yma i'r Senedd.
Cafodd 'Cenedl Noddfa–Cynllun Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches' Llywodraeth Cymru ei ddatblygu wrth ymateb i argymhellion a wnaed gan adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb, a Llywodraeth Leol '"Roeddwn i'n arfer bod yn rhywun": Ffoaduriaid a cheiswyr lloches yng Nghymru'. Mae'r cynllun allan ar gyfer ymgynghoriad ar hyn o bryd. Cafodd ei gynhyrchu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru, sefydliadau cymorth i ffoaduriaid, sefydliadau yn y sector cyhoeddus, ac, yn bwysicaf oll, y ceiswyr lloches a'r ffoaduriaid eu hunain. Rydym yn gwbl ymrwymedig i wneud popeth o fewn ein gallu yng Nghymru i gynorthwyo pobl sy'n chwilio am noddfa i ailadeiladu eu bywydau a chyflawni eu posibiliadau.
Mae Cymru yn genedl groesawgar. Mae'n amlwg ar unwaith, o siarad â phobl sy'n ceisio lloches a'r rhai sy'n eu cefnogi, fod y rhan fwyaf o ffoaduriaid sy'n dod i Gymru yn hynod ddiolchgar am y cymorth a gânt yma. Gallwn fod yn falch o'r ffaith honno. Serch hynny, mae gennym lawer i'w wneud eto i sicrhau y gall ffoaduriaid a cheiswyr lloches integreiddio yn effeithiol ac ailadeiladu eu bywydau. Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i gyfle cyfartal ac amddiffyn hawliau dynol. Credwn y dylid trin pob unigolyn yn deg, yn enwedig y rhai sydd fwyaf ar yr ymylon ac sy'n cael yr anhawster mwyaf i gael y cymorth sydd ei angen arnynt i ddiwallu eu hanghenion sylfaenol.
The Welsh Government firmly believes that the integration of refugees and asylum seekers should begin on day one of their arrival. This approach is essential in ensuring the best possible outcomes for individuals and communities. We know there is strong public support for recent arrivals to learn English or Welsh—or both, bearing in mind that many refugees have excellent language skills—and we want to support them to do this. Supporting volunteering schemes for asylum seekers and refugees would contribute to Welsh society whilst also supporting language acquisition, improving mental health and increasing the employability of individuals. We are aiming for a holistic approach, where the actions in the plan complement each other to achieve overall positive change for refugees and asylum seekers.
It is important to emphasise that integration of people seeking sanctuary is not all about one-sided giving. Refugees bring a wealth of experience and a range of skills and abilities to Wales. The NHS in Wales has benefited from the Welsh Government-funded Wales asylum-seeking and refugee doctors group. This is delivered by the Wales Deanery and Displaced People in Action, supporting refugee doctors to have their existing medical qualifications recognised and find employment in the NHS. This scheme is estimated to have saved taxpayers at least £25 million over the last 15 years, empowered refugees to utilise their skills to give back to Wales, and saved countless lives too.
Some of the issues raised by the Equality, Local Government and Communities Committee inquiry in 2017 can only be resolved by the Home Office. It is no secret that we are often frustrated by the UK Government's decisions in relation to asylum and migration matters, but we have to accept that these matters are not devolved to Wales. Nevertheless, we have advocated for increasing financial support for asylum seekers awaiting decisions, additional money for local authorities who support asylum seekers in their area and improved asylum accommodation standards, amongst other issues. Unfortunately, to say the least, the UK Government does not appear to have incorporated our recommendations in the design of their forthcoming asylum accommodation contracts or significantly increased financial support in the asylum system. We will do what we can to mitigate the negative effects of UK Government policies on community integration in Wales and will seek to work constructively with the Home Office to identify and raise concerns where they arise.
Our nation of sanctuary plan focuses on proposals within the devolved areas that the Welsh Government can influence. The plan outlines the breadth of work that we are undertaking to ensure that the inequalities experienced by refugees and asylum seekers are reduced, their access to opportunities increased, and that relations between these communities and wider society are improved.
We have prioritised the key issues that refugees and asylum seekers talked to us about during preparatory work for this consultation. This includes ensuring individuals can access information and advice to help them orientate themselves to new surroundings, supporting opportunities to learn the language and to find employment, findings ways to avoid destitution, and improving access to health services.
In developing the actions we have sought to prevent the most harmful problems experienced by refugees and asylum seekers in Wales. These include homelessness, mental health conditions, poor accommodation and the risk of destitution. We have already made some encouraging progress in some of these areas but there is much work still to be done to improve outcomes.
We are continuing to consider improvements that we can make to support those seeking sanctuary, including looking at extending eligibility for education grants and concessionary transport to asylum seekers. These are complex and delicate areas, where a rush to extend eligibility could have unintended consequences for asylum applications. We also need the UK Government to recognise our desire to ensure that all members of Welsh society can integrate, and agree not to undermine this intention by placing Welsh Government funding streams on the list of prohibited public funds in the immigration rules. We are committed to the principle of extending entitlement in the interests of community integration and personal well-being, but we need to work through potential issues carefully to ensure that we make things better for people at risk of destitution and not worse.
Our work continues in respect of our support for unaccompanied asylum-seeking children. While we were ultimately not asked by the UK Government to welcome as many children to Wales under the Dubs scheme as we planned for, we have been able to provide safety and a fresh start for a small number and we wish them well in their lives here. Together with the Minister for Children, Older People and Social Care and with our counterpart Ministers in the Scottish Government, we have lobbied the UK Government regularly on a range of matters about these children. The replies we have received have not been as positive, proactive or as helpful as we would have liked, I'm sorry to say, Deputy Presiding Officer. Nevertheless, we have made progress on the actions recommended by the Equality, Local Government and Communities Committee in relation to these children and we will continue to do so.
As I mentioned, the nation of sanctuary plan is currently out for consultation and the plan will continue to be developed and be amended to reflect the responses and suggestions received when the consultation period closes next Monday, 25 June. The plan comprises actions that we are seeking to take in the remainder of this Assembly term. Therefore, it forms an important part of a long-term aim for Wales to be a true nation of sanctuary for refugees and asylum seekers.
There is a Refugee Week stand in the Oriel this week, including a new film produced by the Equality and Human Rights Commission, and an opportunity for members of the public to state what simple act they can do to support people seeking sanctuary in Wales. I was very pleased that we were able to do that this lunchtime together, Deputy Presiding Officer. I urge you all to visit the stand and include your own act. I would also like to thank the members of the Oasis World Choir who came here today to sing for us. Let us demonstrate to them how democracy can work to benefit all the residents of a nation, and that Wales, a small nation, punches above its weight when it comes to providing sanctuary. Diolch.
Mae Llywodraeth Cymru yn credu'n gryf y dylid dechrau integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches y diwrnod y byddan nhw'n cyrraedd. Mae'r dull hwn yn hanfodol ar gyfer sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i unigolion a chymunedau. Gwyddom fod cefnogaeth gref ymysg y cyhoedd i ddyfodiaid ddysgu Cymraeg neu Saesneg—neu'r ddwy iaith, o gofio bod llawer o ffoaduriaid yn meddu ar sgiliau iaith rhagorol—ac rydym yn awyddus i'w cefnogi i wneud hyn. Byddai cefnogi cynlluniau gwirfoddoli ar gyfer ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn cyfrannu at y gymdeithas Gymreig gan hefyd gefnogi dysgu iaith, adfer iechyd meddwl a gwella cyflogadwyedd unigolion. Rydym yn anelu at ddull cyfannol, lle mae'r camau yn y cynllun yn ategu ei gilydd i gyflawni newid cadarnhaol cyffredinol i ffoaduriaid a cheiswyr lloches.
Mae'n bwysig pwysleisio nad yw integreiddio pobl sy'n ceisio lloches yn golygu proses unochrog o roi. Daw ffoaduriaid â chyfoeth o brofiad ac ystod o sgiliau a galluoedd i Gymru. Mae'r GIG yng Nghymru wedi elwa ar Grŵp Meddygon Ceiswyr Lloches a Ffoaduriaid Cymru a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Caiff hwn ei ddarparu gan Ddeoniaeth Cymru a Displaced People in Action, sy'n cefnogi meddygon sy'n ffoaduriaid i gael cydnabyddiaeth o'u cymwysterau meddygol presennol a dod o hyd i gyflogaeth yn y GIG. Amcangyfrifir fod y cynllun wedi arbed o leiaf £25 miliwn i drethdalwyr dros y 15 mlynedd diwethaf, wedi rhoi'r gallu i ffoaduriaid ddefnyddio eu sgiliau i dalu'n ôl i Gymru, ac arbed bywydau dirifedi hefyd.
Y Swyddfa Gartref yn unig a all ddatrys rhai o'r materion a godwyd gan ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn 2017. Nid yw'n gyfrinach ein bod yn teimlo'n rhwystredig yn aml yn sgil penderfyniadau Llywodraeth y DU o ran materion lloches a mudo. Ond mae'n rhaid inni dderbyn nad yw'r materion hyn wedi'u datganoli i Gymru. Serch hynny, rydym wedi cymell y dylid cynyddu'r cymorth ariannol i geiswyr lloches sy'n aros am benderfyniadau, rhoi arian ychwanegol i awdurdodau lleol sy'n cynorthwyo ceiswyr lloches yn eu bro, a safonau gwell o lety lloches, ymysg pethau eraill. Yn anffodus, a dweud y lleiaf, nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth y DU wedi ymgorffori ein hargymhellion wrth ddylunio eu contractau llety lloches sydd ar y gweill nac ychwaith wedi cynyddu'n sylweddol y cymorth ariannol i'r system lloches. Byddwn yn gwneud cymaint ag y gallwn i liniaru effeithiau negyddol polisïau Llywodraeth y DU ar integreiddio yn y gymuned yng Nghymru a byddwn yn ceisio gweithio'n adeiladol gyda'r Swyddfa Gartref i nodi a chodi pryderon lle byddant yn dod i'r amlwg.
Mae ein cynllun cenedl noddfa yn canolbwyntio ar gynigion o fewn y meysydd datganoledig hynny y gall Llywodraeth Cymru ddylanwadu arnynt. Mae'r cynllun yn amlinellu ehangder y gwaith yr ydym yn ymgymryd ag ef i sicrhau lleihad yn yr anghydraddoldebau i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, cynnydd yn y cyfleoedd a ddaw i'w rhan, a bod cysylltiadau rhwng y cymunedau hyn a'r gymdeithas ehangach yn gwella.
Rydym wedi blaenoriaethu'r materion allweddol y soniodd ffoaduriaid a cheiswyr lloches amdanynt wrthym yn ystod y gwaith paratoi ar gyfer yr ymgynghoriad hwn. Mae hyn yn cynnwys sicrhau y gall unigolion gael gwybodaeth a chyngor i'w helpu i ymsefydlu yn eu hamgylchoedd newydd, cefnogi cyfleoedd i ddysgu'r iaith a dod o hyd i gyflogaeth, dod o hyd i ffyrdd o osgoi amddifadedd, a gwella mynediad i wasanaethau iechyd.
Wrth ddatblygu'r camau, rydym wedi ceisio rhwystro'r problemau mwyaf niweidiol y mae ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn eu profi yng Nghymru. Mae'r rhain yn cynnwys digartrefedd, cyflyrau iechyd meddwl, llety llwm a'r perygl o amddifadedd. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd calonogol yn rhai o'r meysydd hyn eisoes ond mae llawer o waith i'w wneud eto i wella canlyniadau.
Rydym yn parhau i ystyried gwelliannau er mwyn cefnogi'r rhai sy'n ceisio lloches, gan gynnwys edrych ar ymestyn cymhwysedd am grantiau addysg a thrafnidiaeth ratach i geiswyr lloches. Mae'r rhain yn feysydd cymhleth a sensitif, a gallai rhuthro i ymestyn cymhwysedd arwain at ganlyniadau anfwriadol ar gyfer ceisiadau am loches. Mae angen hefyd i Lywodraeth y DU gydnabod ein hawydd i sicrhau y gall pob aelod o gymdeithas Cymru integreiddio, a chytuno i beidio â thanseilio'r bwriad hwn drwy roi ffrydiau ariannu Llywodraeth Cymru ar restr yr arian cyhoeddus gwaharddedig yn y rheolau mewnfudo . Rydym wedi ymrwymo i'r egwyddor o ymestyn hawliau er budd integreiddio cymunedol a lles personol. Ond mae angen inni weithio drwy broblemau posibl yn ofalus i sicrhau ein bod yn gwneud pethau yn well ar gyfer pobl mewn perygl o amddifadedd ac nid yn waeth.
Rydym yn parhau i weithio i roi ein cefnogaeth i blant sy'n ceisio lloches ar eu pennau eu hunain. Er na ofynnwyd inni yn y pen draw gan Lywodraeth y DU i groesawu cymaint o blant i Gymru dan y cynllun Dubs ag yr oeddem wedi cynllunio ar eu cyfer, rydym wedi gallu cynnig diogelwch a dechrau newydd i nifer fechan ac rydym yn dymuno'r gorau iddyn nhw yn eu bywydau yma. Ynghyd â'r Gweinidog dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol ac â'n Gweinidogion cyfatebol yn Llywodraeth yr Alban, rydym wedi ceisio dylanwadu ar Lywodraeth y DU yn rheolaidd ar ystod o faterion sy'n ymwneud â'r plant hyn. Nid yw'r ymatebion a gawsom wedi bod mor gadarnhaol, rhagweithiol nac mor ddefnyddiol ag y byddem wedi eu dymuno, mae'n ddrwg gennyf ddweud, Dirprwy Lywydd. Er hynny, rydym wedi gwneud cynnydd ar y camau gweithredu a argymhellwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau o ran y plant hyn, a byddwn yn parhau i wneud hynny.
Fel y soniais, mae'r cynllun cenedl noddfa yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd a bydd y cynllun yn parhau i gael ei ddatblygu a'i ddiwygio i adlewyrchu'r ymatebion a'r awgrymiadau a geir pan ddaw'r cyfnod ymgynghori i ben ddydd Llun nesaf, 25 Mehefin. Mae'r cynllun yn cynnwys camau gweithredu y byddwn yn ceisio'u cymryd yng ngweddill y tymor Cynulliad hwn. Felly, mae'n llunio rhan bwysig o'r nod hirdymor o gael Cymru yn genedl noddfa wirioneddol i ffoaduriaid a cheiswyr lloches.
Ceir stondin Wythnos Ffoaduriaid yn yr Oriel yr wythnos hon, gan gynnwys ffilm newydd a gynhyrchwyd gan y Comisiwn Hawliau Dynol a Chydraddoldeb, a chyfle i'r cyhoedd ddatgan pa weithred syml y gallant ei chyflawni i gefnogi pobl sy'n ceisio lloches yng Nghymru. Roeddwn yn falch iawn ein bod wedi gallu gwneud hynny gyda'i gilydd amser cinio heddiw, Dirprwy Lywydd. Rwy'n eich annog chi i ymweld â'r stondin a chynnwys eich gweithred eich hun. Hoffwn ddiolch hefyd i aelodau'r Oasis World Choir a ddaeth yma heddiw i ganu i ni. Gadewch inni ddangos iddynt sut y gall democratiaeth weithio er budd holl drigolion y genedl, a bod Cymru, y genedl fechan, yn gwneud llawer mwy na'r disgwyl o ran rhoi noddfa i bobl. Diolch.
Thanks very much for your statement in Refugee Week. I don't think you're going to find any real disagreement with the information and the sentiments that you've expressed. You say that all of us in the Chamber here should do one simple thing to show our support for refugees and asylum seekers by embracing the concept of Wales as a nation of sanctuary. I'm pleased that I ensured that that was in our 2016 Welsh Conservative manifesto as a commitment and, as you might recall, I sponsored and hosted the Sanctuary in the Senedd event at the back end of 2016 accordingly.
You referred to support for unaccompanied asylum-seeking children. When we had a statement in November 2016, it was the time that we'd heard that the horrible Jungle camp in Calais was closing down, and that the British and French Governments were registering unaccompanied children who were hoping to join relatives in the UK. I then asked whether the Welsh Government had any indication of whether those figures provided were accurate, or how many of those children had come, or were coming, to Wales. I'm wondering whether you have any more up-to-date information now, 18 months down the road, over whether—and in what volume or what number—those children arrived here, and what particular support they might have received.
You refer to integration of refugees and asylum seekers. Again, you might be aware that early last month I hosted an event in the Assembly called 'Let us integrate through music and art', put on by the North Wales Association for Multicultural Integration, of which I'm honorary president, and Cwmbran-based KIRAN, Knowledge-based Intercommunity Relationship and Awareness Network, born, they say, out of necessity to have an engaged community where members have knowledge of different sociocultural backgrounds. Only two weeks ago, I had a meeting here with the Welsh Refugee Council, the North Wales Association for Multicultural Integration and the charity CAIS, who are working in partnership to break down barriers and increase understanding of each other's cultures. So, in terms of supporting the integration message, how are you engaging with these trailblazing organisations that are doing their own bit and increasingly building a joined-up network themselves to deliver that integration message in practice in our communities, on our streets and in our rural areas too across Wales?
Sadly, as you know, some refugees and asylum seekers become victims of modern slavery and human trafficking, and I know I'm slightly going off piste here, but there are a number of charities again working in this area, including Haven of Light in north Wales, who are having a modern slavery forum on 12 October. So, in terms of this agenda, how are you engaging not just with the commissioner but with the other agencies working together, statutory and third sector, regarding the particular refugee and asylum seeker issues applying to this group of victims?
My final question relates to acceptance of refugees. The figures published for refugees resettled in Wales last year show that Merthyr Tydfil and Neath Port Talbot were the only councils that accepted no refugees, in the figures they provided. Carmarthenshire was highest with 51, and Swansea with 33. In north Wales, Denbighshire had 21, but falling to five in Flintshire and only two in Conwy. So, how are you helping local authorities establish this understanding and awareness of the critical mass and the will to ensure, perhaps, a better distribution, so that the lead established in one part of Wales can be replicated elsewhere? Thank you.
Diolch yn fawr am eich datganiad yn ystod Wythnos Ffoaduriaid. Nid wyf i'n credu y cewch unrhyw anghytundeb gwirioneddol â'r wybodaeth a'r teimladau a fynegwyd gennych. Rydych yn dweud y dylai pob un ohonom yn y Siambr yma wneud un peth syml i ddangos ein cefnogaeth i ffoaduriaid a cheiswyr lloches drwy gofleidio'r cysyniad o Gymru yn Genedl Noddfa. Rwy'n falch i mi wneud yn siŵr fod hynny yn ymrwymiad ym maniffesto Ceidwadwyr Cymru 2016 ac, fel y cofiwch efallai, i mi noddi a chroesawu'r Noddfa yn y digwyddiad yn y Senedd tua diwedd 2016 yn unol â hynny.
Roeddech yn cyfeirio at gefnogaeth i blant sy'n ceisio lloches ar eu pennau eu hunain. Pan gawsom ddatganiad ym mis Tachwedd 2016, dyna'r adeg y clywsom fod y gwersyll jyngl ofnadwy yn Calais yn cael ei gau, a bod Llywodraethau Prydain a Ffrainc yn cofrestru plant ar eu pennau eu hunain a oedd yn gobeithio ymuno â pherthnasau yn y DU. Gofynnais bryd hynny a oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw arwydd fod y ffigurau a roddwyd yn iawn, neu faint o'r plant hynny oedd wedi dod, neu oedd ar fin dod i Gymru. Rwy'n gofyn tybed a oes gennych unrhyw wybodaeth ddiweddarach erbyn hyn, 18 mis yn ddiweddarach, ynghylch a gyrhaeddodd y plant hynny yma—a faint ohonyn nhw—, a pha gymorth penodol a gawsant.
Rydych yn cyfeirio at integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Eto, efallai y byddwch yn ymwybodol fy mod i yn gynnar fis diwethaf wedi croesawu digwyddiad i'r Cynulliad o'r enw 'Gadewch inni integreiddio gyda cherddoriaeth a chelfyddyd', a gynhaliwyd gan Gymdeithas Gogledd Cymru ar gyfer Integreiddio Amlddiwylliannol, yr wyf yn llywydd anrhydeddus ohoni, a KIRAN a leolir yng Nghwmbrân, sef y Knowledge-based Intercommunity Relationship and Awareness Network, a ddaeth i fodolaeth, yn ôl y sôn, am fod angen cael cymuned ymgysylltiedig lle mae gan aelodau wybodaeth o wahanol gefndiroedd cymdeithasol a diwylliannol. Bythefnos yn unig yn ôl, fe wnes i gyfarfod â Chyngor Ffoaduriaid Cymru, Cymdeithas Gogledd Cymru ar gyfer Integreiddio Amlddiwylliannol a'r elusen CAIS, sydd yn gweithio gyda'i gilydd i gael gwared ar y rhwystrau a chynyddu'r ddealltwriaeth o ddiwylliannau eraill. Felly, o ran cefnogi'r neges integreiddio, sut ydych yn ymgysylltu â'r sefydliadau arloesol hyn sydd yn gwneud eu rhan ac yn gynyddol yn adeiladu rhwydwaith cydgysylltiedig i gyfleu'r neges integreiddio honno yn ymarferol yn ein cymunedau, ar ein strydoedd ac yn ein hardaloedd gwledig hefyd ledled Cymru?
Yn drist iawn, fel y gwyddoch, mae rhai ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn mynd yn ysglyfaeth i gaethwasiaeth fodern a masnachu pobl. Gwn fy mod yn gwyro ychydig oddi wrth y mater wrth law yn y fan hon, ond mae yna nifer o elusennau sy'n gweithio eto yn y maes hwn, gan gynnwys Hafan y Golau yn y Gogledd, yn cynnal fforwm caethwasiaeth fodern ar 12 o fis Hydref. Felly, o ran yr agenda hon, sut ydych yn ymgysylltu nid yn unig gyda'r Comisiynydd ond gydag asiantaethau eraill, statudol a thrydydd sector, i gydweithio ar faterion penodol ffoaduriaid a cheiswyr lloches sy'n ymwneud â'r grŵp hwn o ddioddefwyr?
Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â derbyn ffoaduriaid. Mae'r ffigurau a gyhoeddwyd ar gyfer ffoaduriaid yn ymgartrefu yng Nghymru y llynedd yn dangos mai Merthyr Tudful a Chastell-nedd Port Talbot oedd yr unig gynghorau na wnaethant dderbyn unrhyw ffoaduriaid, yn y ffigurau a gafwyd ganddynt. Sir Gaerfyrddin oedd yr uchaf gyda 51, ac Abertawe gyda 33. Yn y Gogledd, roedd gan Sir Ddinbych 21, ond roedd hyn yn disgyn i bump yn Sir y Fflint a dim ond dau yng Nghonwy. Felly, sut ydych chi'n helpu awdurdodau lleol i sefydlu'r ddealltwriaeth a'r ymwybyddiaeth o'r màs critigol a'r ewyllys i sicrhau, efallai, ddosbarthiad gwell fel y gall yr arweiniad a roddwyd yn un rhan o Gymru gael ei atgynhyrchu mewn mannau eraill? Diolch ichi.
Thank you for that series of questions. I don't have the exact number here, so I'll write to the Member about the exact number of children who were under the Dubs scheme. But there were some serious issues around why we weren't able to take as many as we would like and I'll make sure that the Member has a communication about the exact number.
We have worked extremely hard to make sure that we work together with our stakeholders to ensure that we have as integrated a set of responses as possible. We've delivered on the Equality, Local Government and Communities Committee inquiry recommendation to train social workers, for example, in the age assessment of children and young people, and, earlier this year, five sessions were held across Wales and nearly 100 social workers and advocates have been trained. There's a toolkit that accompanied the training, which has been revised and will be published soon, as a result of our engagement with stakeholders as we work very hard to make sure that we have as much as possible a seamless response.
We also work very hard to make sure that we do integrate learning from the modern slavery action plan, and of course Wales has been at the forefront of having the modern slavery co-ordinator, and we have our regional co-ordinators working hard as well to ensure that we have as up-to-date a stakeholder plan as possible. But in the end, migration and asylum policy is not devolved to the Welsh Government. Many of the solutions to many of the difficulties faced by asylum seekers and refugees have to be found by the Home Office. The real issue for us is how to reduce the impact and prevalence of destitution, the non-devolved welfare system and asylum decisions and eligibility for funding, all of which are real driving factors behind those living in this situation.
We're very disappointed at the lack of co-operation on the new accommodation contract, for example. Just very recently, we've been having to lobby the UK Government yet again, along with Scotland, because the UK Government has not wanted us to set up a panel of experts to help inform decisions on the accommodation strategy, Deputy Presiding Officer. So, we are very disappointed with that because we think that saying it's commercially confidential is clearly not the right way forward for that. One of the big issues with integration is ensuring that asylum seekers and refugees are placed in accommodation in the right communities with the right support around them.
The Member did raise why there is patchy take-up in the stats that he quoted, but, of course, they're not the ongoing stats. Neath Port Talbot, for example, has taken a large number of people in the past. And there are issues around the funding as well, because only around 55 per cent of the funding is available and there's a big issue with the Barnett formula and the way that some of the schemes have been put together so that Wales, Scotland and Northern Ireland don't access some of the funding that is available. So, we have worked very hard to make sure that the UK Government understands that, sometimes, the juxtaposition of several policies has unintended consequences for people in this category.
Diolch ichi am y gyfres yna o gwestiynau. Nid yw'r union nifer gennyf yma, felly byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod am union nifer y plant a oedd dan y cynllun Dubs. Ond cafwyd rhai materion difrifol ynglŷn â pham nad oeddem yn gallu cymryd cymaint ag y byddem yn ei hoffi a gwnaf yn siŵr y bydd yr Aelod yn cael neges am yr union rif.
Rydym wedi gweithio'n hynod o galed i wneud yn siŵr ein bod yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid i sicrhau bod gennym gyfres mor integredig â phosibl o ymatebion. Rydym wedi cyflawni ar argymhelliad ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i hyfforddi gweithwyr cymdeithasol, er enghraifft, i asesu oedran plant a phobl ifanc. Ac, yn gynharach eleni, cynhaliwyd pum sesiwn ledled Cymru a chafodd bron i 100 o weithwyr cymdeithasol ac eiriolwyr eu hyfforddi. Roedd pecyn cymorth yn cyd-fynd â'r hyfforddiant, sydd wedi cael ei ddiwygio ac a gyhoeddir yn fuan, o ganlyniad i'n hymgysylltu â rhanddeiliaid wrth inni weithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod gennym ymateb sydd mor gydgysylltiedig â phosib.
Rydym yn gweithio'n galed iawn hefyd i wneud yn siŵr ein bod yn integreiddio gan ddysgu o'r cynllun gweithredu caethwasiaeth fodern. Wrth gwrs, mae Cymru wedi bod ar flaen y gad o ran cael cydlynydd ar gaethwasiaeth fodern, ac mae gennym ein cyd-drefnwyr rhanbarthol yn gweithio'n galed hefyd i sicrhau bod gennym gynllun rhanddeiliaid mor gyfoes ag y bo modd. Ond ar ddiwedd y dydd, nid yw polisi ymfudo a lloches wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru. Mae llawer o'r atebion i lawer o'r anawsterau a wynebir gan ffoaduriaid a cheiswyr lloches i'w cael gan y Swyddfa Gartref. Y broblem wirioneddol i ni yw sut i leihau effaith a chyffredinolrwydd yr achosion o amddifadedd, y system les nad yw'n ddatganoledig a'r penderfyniadau ar loches a chymhwysedd ar gyfer ariannu, sydd i gyd yn ffactorau gwirioneddol ddylanwadol ar y rhai sy'n byw yn y sefyllfa hon.
Cawsom ein siomi'n fawr gan y diffyg cydweithrediad ar y contract newydd ar gyfer llety, er enghraifft. Yn ddiweddar iawn, rydym wedi bod yn pwyso ar Lywodraeth y DU unwaith eto, ynghyd â'r Alban, oherwydd nid yw Llywodraeth y DU wedi dymuno inni sefydlu panel o arbenigwyr i'n helpu i lywio penderfyniadau ar y strategaeth llety, Dirprwy Lywydd. Felly, rydym yn siomedig iawn â hynny oherwydd ein bod yn credu nad y ffordd gywir ymlaen, mae'n amlwg, yw dweud ei bod yn fasnachol gyfrinachol. Un o'r problemau mawr gydag integreiddio yw sicrhau bod ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn cael eu rhoi mewn llety yn y cymunedau cywir gyda chymorth priodol o'u cwmpas.
Fe wnaeth yr Aelod ofyn pam mae'r ystadegau a ddyfynnwyd ganddo yn anghyson, ond, wrth gwrs, nid ydynt yn ystadegau cyfredol. Mae Castell-nedd Port Talbot, er enghraifft, wedi cymryd nifer fawr o bobl yn y gorffennol. A cheir materion ynglŷn â chyllido hefyd, oherwydd dim ond tua 55 y cant o'r cyllid sydd ar gael ac mae problem fawr gyda fformiwla Barnett a'r ffordd y mae rhai o'r cynlluniau wedi'u rhoi at ei gilydd fel na all Cymru, yr Alban na Gogledd Iwerddon gael gafael ar rywfaint o'r arian sydd ar gael. Felly, rydym wedi gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn sylweddoli bod cyfosod amryw o bolisïau weithiau yn golygu canlyniadau anfwriadol i bobl yn y categori hwn.
Mae’r nod o greu cenedl noddfa yng Nghymru yn un y mae Plaid Cymru yn ei gefnogi, wrth gwrs, ac yn ei gefnogi yn llwyr ac yn ymgyrchu drosto, ond rwy’n credu ei bod hi’n bwysig cydnabod bod yna nifer o rwystrau’n bodoli wrth geisio gwireddu’r uchelgais. Mae llawer o’r rhwystrau hyn yn deillio o’r ffordd y mae’r drafodaeth gyhoeddus ar fudo wedi cael ei llywio—yn rhy aml, rhagfarn, camwybodaeth a chanfyddiadau anghywir sydd yn llywio’r ddeialog. Mae’n rhaid i unrhyw gynllun i integreiddio ceiswyr lloched a ffoaduriaid, ac i greu cenedl noddfa, gydnabod hynny a cheisio creu’r newid diwylliannol yn ogystal â’r newid gwleidyddol. Felly, a fedrwch chi amlinellu beth y mae eich Llywodraeth chi yn ei wneud i gywiro’r rhagfarn a’r canfyddiadau anghywir?
Mae’r datganiad heddiw yn cydnabod bod llawer o’r problemau sy’n wynebu ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn dod o ganlyniad i faterion sy’n deillio o’r Swyddfa Gartref. Er enghraifft, rŷm ni’n gwybod bod fisas wedi cael eu gwrthod i dros 2,000 o ddoctoriaid yn unol â pholisi mudo’r Deyrnas Unedig. Yn anffodus, mae’ch plaid chi wedi gwrthod caniatáu i Lywodraeth Cymru gyhoeddi fisas yn seiliedig ar anghenion gweithlu Cymru. O gofio’r angen dybryd am ddoctoriaid, a ydych chi’n fodlon ailystyried y safbwynt yma?
Mae’r newidiadau i fudd-daliadau a chyflwyno credyd cynhwysol yn cael effaith pellgyrhaeddol ar fywydau ffoaduriaid. Mae’r Welsh Refugee Coalition yn dweud bod eisiau ceisio ffyrdd i liniaru effeithiau negyddol diwygio lles ar ffoaduriaid, yn ogystal â monitro hynny. Mi fyddwch yn gwybod—rydych chi wedi fy nghlywed sawl gwaith yn dadlau—y byddai datganoli elfennau o weinyddu’r gyfundrefn les yn ein galluogi ni yng Nghymru i liniaru rhai elfennau ac i greu diwylliant mwy dyngarol. Felly, a gaf i ofyn ichi eto i edrych yn ofalus ar y posibiliadau a dysgu gwersi gan yr Alban? Rydw i'n credu y byddai ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn gwerthfawrogi ymrwymiad gan eich Llywodraeth chi heddiw i ystyried, o leiaf, y posibilrwydd ac i ddod ag adroddiad llawn gerbron y Cynulliad sydd yn edrych yn fanwl ar y manteision a'r anfanteision. Nid ydym ni wedi cael y dadansoddiad trwyadl yna cyn belled, ac rydw i'n meddwl y byddai fo'n fuddiol iawn i gael hynny.
Mae eich datganiad yn sôn am lety ar gyfer ffoaduriaid, ac ar hyn o bryd mae'r Swyddfa Gartref wrthi'n penderfynu pa ddarparwr preifat fydd yn darparu llety i geiswyr lloches yng Nghymru ar gyfer y 10 mlynedd nesaf. A fedrwch chi amlinellu beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i sicrhau bod safon y llety yn cael ei wella, a bod y darparwr ei hun yn cael ei ddal yn gwbl atebol ar gyfer cyfnod y cytundeb yn ei gyfanrwydd? Rydym ni'n gwybod bod digartrefedd, yn anffodus, yn broblem fawr ymhlith ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a'r wythnos ddiwethaf, fe gyhoeddodd Crisis ei gynllun uchelgeisiol i roi terfyn ar ddigartrefedd yn y Deyrnas Unedig. Mae rhan o'r cynllun yn sôn am fudwyr a'r newidiadau deddfwriaethol penodol sydd eu hangen. A fedrwch chi ymrwymo i edrych yn fanwl ar argymhellion Crisis gan lobïo am y newidiadau y maen nhw am eu gweld yn yr ardaloedd sydd ddim wedi eu datganoli?
Ac yn olaf, rydw i eisiau trafod dileu'r grant MEAG i awdurdodau lleol—y grant pwysig yma, y grant addysg cyflawni ar gyfer lleiafrifoedd ethnig. Mae hwn yn hanfodol i sicrhau bod sgiliau iaith yn cael eu dysgu mewn ffordd briodol i blant sydd ddim yn siarad Cymraeg na Saesneg, ond mae diflaniad y grant yma am ei gwneud hi'n anodd iawn i blant ffoaduriaid a cheiswyr lloches ddysgu dwy iaith ein gwlad ni. Felly, fy nghwestiwn i ydy: onid oes angen atgyfodi'r MEAG? Wedi'r cyfan, mae sgiliau iaith yn hanfodol er mwyn integreiddio ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn llawn yn ein cenedl noddfa, a hynny, yn y pen draw, ydy'r ffordd orau o ddileu rhagfarn a bod yn groesawgar yng ngwir ystyr y gair.
The aim of creating a nation of sanctuary in Wales is one that Plaid Cymru supports, of course, and supports fully and is campaigning for, but I do think it's important to recognise that there are a number of barriers in trying to deliver that ambition. Many of those barriers emerge from the way in which the public debate on migration has far too often been steered by prejudice, misinformation and incorrect perceptions. Now, any attempt to integrate asylum seekers and refugees must recognise that and try to create a cultural change as well as a political change. So, can you outline what your Government is doing to put right this prejudice and perception?
Today's statement acknowledges that many of the problems facing refugees and asylum seekers come about as a result of issues that emerge from the Home Office. For example, we know that visas have been rejected for over 2,000 doctors in accordance with UK migration policy. Unfortunately, your party has refused to allow the Welsh Government to issue visas based on the needs of the Welsh workforce. Bearing in mind the grave need for doctors in Wales, are you willing to reconsider your position in this area?
Changes to benefits and the introduction of universal credit will have a far-reaching impact on the lives of refugees. The Welsh Refugee Coalition have stated that we need to find ways to mitigate the negative impacts of welfare reform on refugees, as well as monitor that. And you will know—you've heard me saying it on a number of occasions—that devolving elements of the administration of the welfare system would enable us in Wales to mitigate some of these ill effects and create a more humane system. So, can I ask you once again to look carefully at those possibilities and to learn lessons from Scotland? I believe that refugees and asylum seekers would welcome a commitment from your Government today to at least consider this possibility and to bring a full report to this Assembly that would look in detail at the benefits and disbenefits of this. We haven’t had that thorough analysis to date and I think it would be beneficial to have that.
Your statement mentions accommodation for refugees and, at the moment, the Home Office is deciding which private provider will provide accommodation to asylum seekers in Wales over the next 10 years. So, can you outline what the Welsh Government intends to do to ensure that the quality of that accommodation is improved and that the provider itself is held to account for the duration of that contract? We know that homelessness, unfortunately, is a major problem among refugees and asylum seekers, and last week Crisis published its ambition plan to put an end to homelessness in the UK. Part of that project talks about immigrants and the necessary legislative changes required. So, can you commit to look in detail at the Crisis recommendations and lobby for the change that they are calling for in those areas that are non-devolved?
And finally, I want to discuss the scrapping of the MEAG grant to the local authorities—this important grant in terms of educational attainment for ethnic minorities. This is crucially important to ensure that language skills are taught in an appropriate way to children who don’t speak Welsh or English. But the scrapping of this grant is going to make it very difficult for the children of refugees and asylum seekers to learn both languages of our nation. So, my question is: don’t we need to bring back the MEAG? After all, language skills are crucial in order to integrate refugees and asylum seekers fully in our nation of sanctuary, and that, ultimately, is the best way of dealing with prejudice and being welcoming in the true sense of the word.
Thank you for that. There's a range of different issues raised there. Obviously, the whole point of Refugee Week is to combat some of the media representations. I entirely agree with Siân Gwenllian that a large part of the problem has been some of the—I don't know how to describe it—hysteria and hyperbole. Its really very detrimental reporting, and entirely untrue, usually. I think I'm prepared to say that it's completely untrue, in most instances, around perceptions about asylum seekers and refugees. Actually, poll after poll has shown that many members of the public can't tell the difference between the words 'migrant', 'asylum seeker', 'refugee' and so on, which shows in itself some of the hysteria that's been around this situation, and there's a wider debate to be had about the whole issue of migration in that context as well. But anyway, that's the whole point of this week, really, and that's why we're having this statement and it's why we're highlighting it. Because, Deputy Presiding Officer, we really do want to highlight the huge benefits that people who are, after all, fleeing the most appalling circumstances—that the skills and talents that they bring to our society and our culture are to be applauded and recognised. That is entirely the point of this, and I concur with her on that.
As I say, we do have a programme for recognising doctors' qualifications. I chair the faith forum here in Wales on behalf of the First Minister—he chairs it and I co-chair it with him and, often, I'm the chair in practice. We had a very vigorous debate about how we could extend that programme out into other health clinicians, and, actually, all asylum seekers and refugees who have professional qualifications that are required in our country. And anyway, we want to enable people to use their skills to the maximum advantage. I don't agree that we should be trying to take over immigration policy in terms of extending visas, but I do agree that we should be lobbying the UK—we have done very successfully—around not having ridiculous policies about restricting the migration—never mind asylum seekers and refugees—of people with essential skills for our NHS and other areas of our economy. It doesn't make any sense at all.
In terms of the administration of welfare, Deputy Presiding Officer, I fear that you are going to cut me off short if I start going into all of the detailed arguments on that, but it's suffice to say that we are not convinced that we would be able to mitigate some of the worst effects of the welfare system simply by administering it slightly differently. We will be looking in detail at the Crisis report, but we have had a very successful collaboration with the Asylum Rights Programme, delivered by the Welsh Refugee Council in consortia, which includes Tros Gynnal Plant, east Bawso, Asylum Justice, the City of Sanctuary, and Displaced People in Action project. So, we have had a good, co-ordinated piece across Wales, which has seen, we hope, the culmination of this very good plan in response to the committee's report, and I will just remind, Deputy Presiding Officer, everyone in Wales that the consultation finishes next Monday.
Diolch ichi am hynna. Mae amrywiaeth o wahanol faterion wedi'u codi yn y fan honno. Yn amlwg, holl ddiben Wythnos Ffoaduriaid yw brwydro yn erbyn rhai o sylwadau’r cyfryngau. Cytunaf yn llwyr â Siân Gwenllian mai rhan fawr o'r broblem fu peth o'r—ni wn sut i'w ddisgrifio—hysteria a'r ormodiaith. Adroddiadau niweidiol iawn ydyn nhw, a chwbl anghywir, fel arfer. Credaf fy mod yn barod i ddweud eu bod yn hollol anghywir, yn y rhan fwyaf o achosion, ynglŷn â'r canfyddiadau am geiswyr lloches a ffoaduriaid. Mewn gwirionedd, mae arolygon barn dro ar ôl tro wedi dangos nad yw llawer o'r cyhoedd yn deall y gwahaniaeth rhwng ystyr y geiriau 'mudwr', 'ceisiwr lloches', 'ffoadur' ac ati, sy'n dangos ynddo'i hun beth o'r hysteria sydd wedi bod o amgylch y sefyllfa hon, a cheir dadl ehangach ynglŷn â holl fater ymfudo yn y cyd-destun hwnnw hefyd. Ond beth bynnag, dyna holl bwynt yr wythnos hon, mewn gwirionedd, a dyna pam rydym ni'n cael y datganiad hwn a pham rydym ni'n tynnu sylw ato. Oherwydd, Dirprwy Lywydd, rydym yn wir yn dymuno tynnu sylw at fanteision enfawr y bobl sydd, wedi'r cyfan, yn ffoi rhag yr amgylchiadau mwyaf ofnadwy—bod y sgiliau a'r doniau y maen nhw'n eu rhoi i'n cymdeithas â'n diwylliant yn cael eu canmol a'u cydnabod. Dyna hollol ddiben hyn, a chytunaf â hi ar hynny.
Fel y dywedais, mae gennym raglen i gydnabod cymwysterau meddygon. Rwy'n gadeirydd y fforwm ffydd yma yng Nghymru ar ran y Prif Weinidog—ef yw'r cadeirydd ac rwyf innau'n gyd-gadeirydd, ac, yn aml, fi yw'r cadeirydd yn ymarferol. Cawsom ddadl fywiog iawn ar sut y gellid ymestyn y rhaglen honno allan i glinigwyr iechyd eraill, ac, mewn gwirionedd, i'r holl geiswyr lloches a'r ffoaduriaid sydd â chymwysterau proffesiynol y mae eu hangen ar ein gwlad. A beth bynnag, rydym yn awyddus i alluogi pobl i ddefnyddio'u sgiliau i'r eithaf. Nid wyf yn cytuno y dylem fod yn ceisio rheoli polisi mewnfudo ac ymestyn fisâu, ond rwyf yn cytuno y dylem fod yn pwyso ar y DU—rydym wedi gwneud hyn yn llwyddiannus iawn—o ran peidio â chael polisïau chwerthinllyd ynglŷn â chyfyngu ar fudo—heb sôn am geiswyr lloches a ffoaduriaid—pobl sydd â'r sgiliau hanfodol ar gyfer ein GIG a meysydd eraill ein heconomi. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl.
O ran gweinyddu'r wladwriaeth les, Dirprwy Lywydd, mae arnaf ofn eich bod yn mynd i dorri ar fy nhraws cyn i mi orffen os dechreuaf fynd drwy'r holl ddadleuon manwl ar hynny. Ond mae'n ddigon i mi ddweud nad ydym yn argyhoeddedig y gallwn liniaru peth o'r effeithiau gwaethaf yn y system les drwy ei gweinyddu ychydig yn wahanol. Byddwn yn edrych yn fanwl ar yr adroddiad argyfwng, ond rydym cydweithredu'n llwyddiannus iawn gyda'r Rhaglen Hawliau Lloches, a gyflwynodd Cyngor Ffoaduriaid Cymru mewn consortia, sy'n cynnwys Tros Gynnal Plant, dwyrain BAWSO, Asylum Justice, Dinas Noddfa, a phrosiect Displaced People in Action. Felly, mae gennym ni ddarn cydlynol a da ledled Cymru, sydd wedi gweld, gobeithio, benllanw'r cynllun da iawn hwn mewn ymateb i adroddiad y pwyllgor. Ac rwy'n atgoffa pawb yng Nghymru, Dirprwy Lywydd, y daw'r ymgynghoriad i ben ddydd Llun nesaf.
Leader of the house, in terms of the Equality, Local Government and Communities Committee report and the responses Welsh Government has made, I wonder if you could provide further detail and assurance with regard to a few matters.
Firstly, the community cohesion plan: the response from Welsh Government was that that would be published in summer 2017 and would include specific actions in terms of more positive narrative around refugees and asylum seekers who've settled here in Wales. So, given that date of summer 2017 and the fact that it hasn't yet been published, I wonder whether you could tell me when it will be published and what steps the Welsh Government is taking in regard to that need for a more positive narrative here in Wales.
And with regard to the guardianship service, I know that there is currently a consultation on action to explore opinions on establishing such a service, and I wonder again what time frame there is for that work, and at what point the Government will be in a position to clarify whether there will be such a scheme.
On accommodation, leader of the house, there was a lot of concern around the right-to-rent checks, which I know you're very much alive to, and the fact that that could lead to discrimination. We call for an immediate assessment of the impact of the UK Immigration Act, and, indeed, the need for that assessment was accepted, so I wonder whether it has taken place, and if not, when it will take place, and also when the right-to-rent checks are expected to be introduced here in Wales, because we're not yet aware of that.
Just two final matters quickly, Dirprwy Lywydd—
Arweinydd y Tŷ, o ran adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r ymatebion a wnaeth Llywodraeth Cymru, tybed a wnewch chi roi mwy o fanylion a sicrwydd o ran rhai materion.
Yn gyntaf, y cynllun cydlyniant cymunedol: yr ymateb gan Lywodraeth Cymru oedd y byddai hwnnw'n cael ei gyhoeddi yn yr haf 2017 ac y byddai'n cynnwys camau gweithredu arbennig o ran naratif mwy cadarnhaol ynglŷn â ffoaduriaid a cheiswyr lloches sydd wedi setlo yma yng Nghymru. Felly, o ystyried ei bod yn haf 2017 a'r ffaith nad yw wedi'i gyhoeddi eto, tybed a wnewch chi ddweud wrthyf i pryd y caiff ei gyhoeddi a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi sylw i'r angen hwnnw am naratif mwy cadarnhaol yma yng Nghymru.
Ac o ran y gwasanaeth gwarcheidiaeth, gwn fod ymgynghoriad ar hyn o bryd ar weithredu i archwilio barn ar sefydlu gwasanaeth o'r fath. Eto, tybed beth yw amserlen y gwaith hwnnw, a pha bryd fydd y Llywodraeth mewn sefyllfa i egluro a fydd cynllun o'r fath.
Ar lety, arweinydd y tŷ, roedd llawer o bryder ynghylch gwiriadau hawl i rentu, y gwn eich bod yn teimlo i'r byw yn ei gylch, a'r ffaith y gallai hynny arwain at wahaniaethu. Rydym yn galw am asesiad ar unwaith o effaith Deddf Mewnfudo y DU, ac, yn wir, cafodd yr angen am yr asesiad hwnnw ei dderbyn. Felly tybed a ddigwyddodd hynny, ac os na, pa bryd fydd yn digwydd, a hefyd pa bryd y disgwylir cyflwyno gwiriadau hawl i rentu yma yng Nghymru, gan nad ydym yn ymwybodol o hynny eto.
Dim ond dau fater terfynol yn gyflym, Dirprwy Lywydd —
Very quickly, please.
Yn gyflym iawn, os gwelwch yn dda.
Very quickly. The draft consultation plan doesn't always include time frames for delivery, so I wonder whether the finalised plan will have clear dates for delivery of each action, and whether there will be Welsh Government funding allocated to the commitments made in the draft action plan. Diolch.
Yn gyflym iawn. Nid yw'r cynllun ymgynghori drafft bob amser yn cynnwys amserlenni ar gyfer cyflawni, felly tybed a fydd gan y cynllun terfynol ddyddiadau clir ar gyfer cyflawni pob cam gweithredu, ac a fydd cyllid gan Lywodraeth Cymru yn cael ei ddyrannu i'r ymrwymiadau a wnaed yn y cynllun gweithredu drafft. Diolch.
We have made a lot of progress in the last year, but we are very frustrated, as I said earlier on: the UK Government's refusal to share details of the contracts—of the forthcoming asylum accommodation support contracts—because, as John Griffiths has rightly pointed out, the accommodation system is crucial to ensuring the well-being of those claiming asylum. And, of course, the system will inevitably impact on Welsh public services and asylum seekers living here because of all of the issues that arise as a result, including poor mental health, poor integration and so on. We have made a number of attempts to gain access to the contracts, but we've not been successful. That doesn't mean we've given up, we are continuing to lobby very strongly on that.
We've also raised a number of the committee's recommendations with the UK Government where responsibility lies wholly, or partly, with them. And there will be some improvements in the future: that includes equality training for the asylum accommodation providers that we're very pleased to see be included; a complaints process that is independent of the accommodation provider; and some additional advice during a move-on period for new refugees. But we haven't been successful in all of the areas, as I've said a number of times.
So, therefore, we are looking to see how we can reduce the impact and prevalence of destitution in a non-devolved welfare system. We've taken some time to develop the new plan, as John Griffiths pointed out, to ensure that we co-produce the plan with refugees and asylum seekers, and the organisations that support them, to ensure that the plan will actually make a real difference to well-being. I'm reluctant to commit to a very definitive timescale, but I understand that that's gone very well, and that we hope to publish something reasonably soon. It is very important that that plan means something to the organisations that contribute to it. I don't want to cut that process short; I think that's very important indeed. And, of course, we'd very much like it to have realistic, impactful outcomes. So, I will be ensuring that those exist, and I'm sure that the committee will take a very close interest in that. I'm very happy to discuss that with the committee, as we go along.
The last thing I wanted to say is that we have funded a series of focus groups with unaccompanied asylum-seeking children and young people to understand more about their views and experiences of the services they've received. That report will also be published soon and will help inform our future work, including the work on the plan. So, we hope to work very closely with the committee in the future.
Rydym wedi gwneud llawer o gynnydd yn y flwyddyn ddiwethaf, ond rydym yn rhwystredig iawn, fel y dywedais ynghynt: Llywodraeth y DU yn gwrthod rhannu manylion y contractau—y contractau cefnogi llety lloches sydd ar y gweill—oherwydd, fel y mynegodd John Griffiths yn hollol gywir, mae'r system llety yn hanfodol i sicrhau lles y rhai sy'n hawlio lloches. Ac, wrth gwrs, bydd y system yn effeithio yn anochel ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a cheiswyr lloches sy'n byw yma oherwydd yr holl faterion sy'n codi o ganlyniad i hynny, gan gynnwys iechyd meddwl gwael, integreiddio gwael ac ati. Rydym wedi gwneud nifer o ymdrechion i gael golwg ar y contractau, ond nid ydym wedi bod yn llwyddiannus. Nid yw hynny'n golygu ein bod wedi rhoi'r ffidil yn y to, rydym yn parhau i bwyso'n gryf iawn ar hynny.
Rydym hefyd wedi codi nifer o argymhellion y Pwyllgor gyda Llywodraeth y DU lle mae'r cyfrifoldeb yn llwyr, neu'n rhannol, gyda nhw. A bydd yna rai gwelliannau yn y dyfodol: mae hynny'n cynnwys hyfforddiant cydraddoldeb i ddarparwyr llety lloches ac rydym ni'n falch iawn o weld hynny'n cael ei gynnwys; proses gwyno sy'n annibynnol ar y darparwr llety; a rhywfaint o gyngor ychwanegol mewn cyfnod o symud ymlaen ar gyfer ffoaduriaid newydd. Ond nid ydym wedi llwyddo ym mhob un o'r meysydd, fel y dywedais sawl gwaith.
Felly, gan hynny, rydym yn ystyried sut y gallwn leihau effaith ac amlder amddifadedd mewn system les heb ei datganoli. Rydym wedi cymryd peth amser i ddatblygu'r cynllun newydd, fel y nododd John Griffiths, i sicrhau ein bod yn cyd-gynhyrchu cynllun gyda ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a'r sefydliadau sy'n eu cefnogi, i sicrhau y bydd y cynllun mewn gwirionedd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i lesiant. Rwy'n amharod i ymrwymo i amserlen bendant iawn, ond deallaf fod hynny wedi mynd yn dda iawn, ac rydym yn gobeithio cyhoeddi rhywbeth yn weddol fuan. Mae'n bwysig iawn fod y cynllun hwnnw yn golygu rhywbeth i'r sefydliadau sy'n cyfrannu ato. Nid wyf yn dymuno torri'r broses honno'n fyr; credaf fod hynny'n bwysig iawn. Ac, wrth gwrs, byddem yn awyddus i weld canlyniadau realistig a dylanwadol. Felly, byddaf yn sicrhau bod y rheini yn bodoli, ac rwy'n siŵr y bydd y Pwyllgor yn cymryd diddordeb manwl iawn yn hynny o beth. Rwy'n hapus iawn i drafod hynny gyda'r Pwyllgor, wrth inni fynd yn ein blaenau.
Y peth olaf yr oeddwn yn dymuno'i ddweud yw ein bod wedi ariannu cyfres o grwpiau ffocws gyda phlant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches ar eu pennau eu hunain er mwyn deall mwy am eu safbwyntiau a'u profiadau o'r gwasanaethau a gawsant. Bydd yr adroddiad hwnnw yn cael ei gyhoeddi'n fuan hefyd a bydd yn helpu i lywio ein gwaith i'r dyfodol, gan gynnwys y gwaith ar y cynllun. Felly, rydym yn gobeithio gweithio'n agos iawn gyda'r pwyllgor yn y dyfodol.
Britain has a proud tradition of welcoming refugees, from the Huguenots in the seventeenth century to the Ugandan Asians in the 1970s. We should—indeed, must—maintain that tradition. The problem we have today is that the distinction between true asylum seekers and economic migrants has become blurred. This is especially true for the general public. We therefore have an unfair backlash on true refugees, for instance those fleeing the war in Syria, to whom we have a huge moral obligation to take in our fair share, because we allowed ourselves to get involved with the uprising against Assad, and whilst we would, of course, not uphold his form of regime, it has become clear that any type of regime is preferable to the wholesale carnage and destruction that has ensued from the west's involvement in yet another country of the middle east.
For hundreds of years, we have taken in refugees, but these have been numbered in tens of thousands per year. These people were easily accommodated and integrated into our society. The Ugandan Asians are a prime example of this. However, over the last decade, we have been faced with accommodating hundreds of thousands each year, which, of course, impacts on our ability to provide all the infrastructure and societal needs of these people, which again impacts on those who most desperately need our aid. This is not just a concern here in the United Kingdom. Social unrest and economic stress is being felt throughout Europe in the face of unprecedented migration levels. The inability to discern between true asylum seekers and economic migrants is causing disruption and opposition in such countries as Germany, Italy, Belgium and Spain.
We must, therefore, have proper border controls so that we can truly assess those who have a desperate and proper need for asylum, but with stricter controls on those who come here for economic reasons. UKIP of course supports all the measures proposed in this statement. We recognise the trauma that many of these displaced people have experienced and we acknowledge the necessity to provide interventions to help make these people welcome, comforted and fully integrated into our Welsh society. So, I just have one question for you, leader of the house, which is: what work is being done to make the distinction between asylum seekers and refugees and economic migrants to the public in general?
Mae gan Brydain draddodiad balch o groesawu ffoaduriaid, o'r Huguenotiaid yn yr ail ganrif ar bymtheg hyd at Asiaid Uganda yn y 1970au. Dylem—yn wir, mae'n rhaid inni—gadw at y traddodiad hwnnw. Y broblem sydd gennym heddiw yw bod y gwahaniaeth rhwng ceiswyr lloches gwirioneddol a mudwyr economaidd wedi mynd yn aneglur. Mae hyn yn arbennig o wir am y cyhoedd. Felly ceir adlach annheg yn erbyn ffoaduriaid gwirioneddol, er enghraifft y rhai sy'n dianc rhag rhyfel yn Syria, y mae gennym rwymedigaeth foesol enfawr i dderbyn ein cyfran deg ohonynt, gan inni ganiatáu ein hunain i gymryd rhan yn y gwrthryfel yn erbyn Assad. Ac er na fyddem, wrth gwrs, yn amddiffyn ei fath ef o drefn, daeth yn amlwg fod unrhyw fath o drefn yn well na chyflafan a distryw diatal a gododd yn sgil cyfranogiad y gorllewin mewn gwlad arall eto yn y dwyrain canol.
Am gannoedd o flynyddoedd, rydym wedi derbyn ffoaduriaid, ond degau o filoedd y flwyddyn oedd niferoedd y rhain. Rhoddwyd llety i'r bobl hyn a'u hintegreiddio yn ein cymdeithas yn hawdd. Mae Asiaid Uganda yn enghraifft wych o hyn. Er hynny, dros y degawd diwethaf, rydym wedi wynebu'r dasg o letya cannoedd o filoedd bob blwyddyn, sydd, wrth gwrs, yn effeithio ar ein gallu i ddarparu holl seilwaith ac anghenion cymdeithasol y bobl hyn, sydd eto yn effeithio ar y rhai sydd â'r angen mwyaf dybryd am ein cymorth. Nid pryder yn y Deyrnas Unedig yn unig yw hyn. Teimlir aflonyddwch cymdeithasol a straen economaidd ledled Ewrop yn wyneb lefelau o ymfudo nas gwelwyd o'r blaen. Mae'r anallu i wahaniaethu rhwng ceiswyr lloches gwirioneddol a mudwyr economaidd yn peri aflonyddwch a gwrthwynebiad mewn gwledydd fel yr Almaen, yr Eidal, Gwlad Belg a Sbaen.
Mae'n rhaid bod gennym, felly, reolaethau ffin priodol fel y gallwn asesu'r rhai hynny sydd ag angen dybryd a phriodol am loches, ond gyda rheolaethau llymach ar y rhai sy'n dod yma am resymau economaidd. Wrth gwrs mae UKIP yn cefnogi'r holl fesurau a gynigir yn y datganiad hwn. Rydym yn cydnabod y trawma a brofodd llawer o'r bobl hyn sydd wedi'u dadleoli, ac rydym yn cydnabod yr angen i ddarparu ymyriadau i helpu i roi croeso i'r bobl hyn, a chysur ac integreiddiad llawn yn ein cymdeithas yng Nghymru. Felly, dim ond un cwestiwn sydd gennyf i chi, arweinydd y tŷ, sef: pa waith sy'n cael ei wneud i wahaniaethu rhwng ceiswyr lloches a ffoaduriaid a mudwyr economaidd ar gyfer y cyhoedd yn gyffredinol?
Well, I'm glad you support the principle, but I fundamentally disagree with your argument, I have to say. Refugee Week, as I said, started in the UK in 1998 as a direct reaction to hostility in the media and society in general towards refugees and asylum seekers. It's now one of the leading UK initiatives working to counter this negative climate, as I said to Siân Gwenllian earlier, defending the importance of sanctuary and the benefits it can bring to both refugees and host communities, and it's widely celebrated in many other countries—Australia and the United States, for example, and France held their first Refugee Week in 2016, so it's a spreading good-news story.
I simply don't like—. Well, first of all, the statistics that David Rowlands quotes are just not something we recognise here in Wales. Migration here is tiny. As somebody who has spent most of my life abroad because my family were economic migrants, where my father sought work around the world in order to give a better life to his family, I simply cannot find it in my heart to say that somebody fleeing war is a proper refugee, but somebody fleeing starvation or grinding poverty is not. So, Deputy Presiding Officer, I cannot agree with a single thing, other than the general support, that David Rowlands said.
Wel, rwy'n falch eich bod yn cefnogi'r egwyddor, ond rwy'n anghytuno yn sylfaenol gyda'ch dadl chi, mae'n rhaid imi ddweud. Dechreuodd Wythnos Ffoaduriaid, fel y dywedais, yn y DU ym 1998 yn ymateb uniongyrchol i elyniaeth yn y cyfryngau ac yn y gymdeithas gyffredinol tuag at ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Erbyn hyn, mae'n un o fentrau mwyaf blaenllaw y DU sy'n gweithio i wrthsefyll yr hinsawdd negyddol hon, fel y dywedais wrth Siân Gwenllian ynghynt, sy'n amddiffyn pwysigrwydd noddfa a'r manteision a ddaw i ffoaduriaid a'r cymunedau lletyol fel ei gilydd, ac fe gaiff ei dathlu'n eang mewn llawer gwlad arall—Awstralia a'r Unol Daleithiau, er enghraifft, a Ffrainc, a gynhaliodd eu Hwythnos Ffoaduriaid gyntaf yn 2016. Felly mae'n stori o newyddion da sy'n lledaenu.
Ond nid wyf i'n hoffi—. Wel, yn gyntaf oll, nid yw'r ystadegau hyn y mae David Rowlands yn eu dyfynnu yn bethau yr ydym yn eu cydnabod yma yng Nghymru. Mater bach iawn yw mudo yma. Fel rhywun a dreuliodd y rhan fwyaf o'i bywyd dramor oherwydd roedd fy nheulu yn fudwyr economaidd, pan geisiodd fy nhad am waith ledled y byd er mwyn rhoi bywyd gwell i'w deulu, ni allaf fod mor galon galed â dweud bod rhywun sy'n ffoi rhag rhyfel yn ffoadur priodol ond nad yw rhywun sy'n ffoi rhag newyn a thlodi mawr yn ffoadur priodol. Felly, Dirprwy Lywydd, ni allaf gytuno ag unrhyw beth, ar wahân i'r gefnogaeth gyffredinol, a ddywedodd David Rowlands.
Can I welcome the statement, during Welsh Refugee Week, on the Welsh Government consultation, 'Nation of Sanctuary—Refugee and Asylum Seeker Plan'? The fact that this plan has been co-produced with the Welsh Refugee Council and other partners is an indication of the forward-looking inclusive approach taken by the Welsh Government, drawing, in large part, from the recommendations of the Equality, Local Government and Communities Committee report.
This year, we celebrate the seventieth anniversary of the founding of the NHS, and I'm pleased you've drawn attention to early action I took as health and social services Minister to support the Welsh refugee doctors programme—the refugee doctors wanted to contribute their skills to the NHS. As a result of a pioneering training, language and support scheme, their skills were soon put to use, resulting in over 85 refugee doctors registered with the General Medical Council, practising over the past 16 years. What a contribution. Leader of the house, will you join me in congratulating these doctors, working across the NHS in the UK, as a result of this initiative, due, in no small part, to Aled Edwards of Cytûn who came to me and said, 'We can do this, Jane', and we did?
But also, can we, across the Chamber, thank all those in our constituencies who supported the Syrian refugee scheme, with my town of Barry providing a welcome and support to families over the past three years—families who are now settling and contributing to this community with their skills and talents? I'd particularly like to thank the voluntary Rainbow group, a black and minority ethnic group, who provide friendship and personal and social support to BAME women in the Vale of Glamorgan. But I am concerned to understand whether the Welsh Government is getting due respect and co-operation in terms of the integration of these families into our communities from the Home Office, who are obviously leading that scheme. I'd be grateful for your response to that. Also, leader of the house, you'll be aware of community initiatives across Wales, such as Croeso Llantwit, which is following Croeso Narberth, welcoming a Syrian refugee family to Llantwit Major. Finally, as patron of Bawso, I do want to acknowledge the work that's carried out by this specialist charity, supporting women escaping violence, including refugee women.
A gaf i groesawu'r datganiad, yn ystod Wythnos Ffoaduriaid Cymru, ar ymgynghoriad Llywodraeth Cymru, 'Cenedl Noddfa—Cynllun Ceiswyr Lloches a Ffoaduriaid '? Mae'r ffaith fod y cynllun hwn wedi'i lunio ar y cyd â Chyngor Ffoaduriaid Cymru a phartneriaid eraill yn arwydd o ddull cynhwysol blaengar Llywodraeth Cymru, gan dynnu, i raddau helaeth, ar argymhellion adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.
Eleni, rydym yn dathlu dengmlwyddiant a thrigain sefydlu'r GIG, ac rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at weithredu cynnar a gymerais yn Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gefnogi rhaglen meddygon ffoaduriaid Cymru—roedd y meddygon ffoaduriaid yn awyddus i gyfrannu eu sgiliau i'r GIG. O ganlyniad i'r cynllun hyfforddiant, iaith a chymorth arloesol, defnyddiwyd eu sgiliau yn fuan, gan arwain at 85 o ffoaduriaid yn cael eu cofrestru yn feddygon gyda'r Cyngor Meddygol Cyffredinol, gan ymarfer dros yr 16 mlynedd diwethaf. Am gyfraniad. Arweinydd y tŷ, a ymunwch â mi i longyfarch y meddygon hyn, sy'n gweithio ledled y GIG yn y DU, o ganlyniad i'r fenter hon, yn sgil, i raddau helaeth, Aled Edwards o Cytûn yn dod ataf i ac yn dweud, 'Fe allwn ni wneud hyn, Jane', a dyna a wnaethom ni.
Ond hefyd, a gawn ni, ledled y Siambr, ddiolch i bawb yn ein hetholaethau a gefnogodd y cynllun ffoaduriaid o Syria, a'm tref innau, y Barri, yn rhoi croeso a chefnogaeth i deuluoedd dros y tair blynedd diwethaf—teuluoedd sydd bellach yn setlo ac yn cyfrannu at y gymuned hon â'u sgiliau a'u talentau? Hoffwn ddiolch yn arbennig i'r grŵp gwirfoddol Enfys, grŵp ar gyfer rhai o ethnigrwydd du a lleiafrifol, sy'n darparu cyfeillgarwch a chymorth personol a chymdeithasol i fenywod PDDLLE ym Mro Morgannwg. Ond rwy'n bryderus i ddeall a yw Llywodraeth Cymru yn cael y parch dyledus a'r cydweithrediad o ran integreiddio'r teuluoedd hyn yn ein cymunedau gan y Swyddfa Gartref, sydd yn amlwg yn arwain y cynllun hwnnw. Byddwn yn ddiolchgar am eich ymateb i hynny. Hefyd, arweinydd y tŷ, byddwch yn ymwybodol o fentrau cymunedol ledled Cymru, megis Croeso Llanilltud Fawr, sydd yn dilyn Croeso Arberth, yn croesawu teulu o ffoaduriaid o Syria i Lanilltud Fawr. Yn olaf, fel noddwr i BAWSO, dymunaf gydnabod y gwaith a wneir gan yr elusen arbenigol hon i gefnogi menywod sy'n dianc rhag trais, gan gynnwys menywod sy'n ffoaduriaid.
Yes, of course, I'm very happy to acknowledge the work across Wales of a large number of organisations who have worked very hard to co-produce our plans with us, and who, of course, work daily to make sure that refugee and asylum-seeking people across Wales are integrated. The Croeso movement, we hope, will spread even further; it's a great initiative. But, as I said, there are a large number of other organisations who've worked carefully with us, because we very much want this plan to be something co-produced with the communities, so that it really is meaningful to them.
We're very grateful to the committee for producing its comprehensive reports, and we've worked very carefully through the recommendations with the communities in order to support them. There are a number of very specific things that we can say. I've said something about the disappointment around the accommodation, but we will be working with local authority partners to make sure that where we can intervene, we do, and that people do live in accommodation that's fit for purpose. As I said, there are a number of other improvements around the complaints process and so on that can be put in place.
We also recognise the real issue with destitution, and so we've put a number of advice services in place to assist people to find the help that they need. I would, Deputy Presiding Officer, like to say again to the UK Government that we very much want them to not place Welsh Government funds on the list of 'no recourse to public funds' scheme, so that, here in Wales, we can make sure that we do not have destitute refugee and asylum-seeking people on our doorstep and that we can extend our public funding to them appropriately.
Ie, wrth gwrs, rwy'n hapus iawn i gydnabod gwaith nifer fawr o sefydliadau ledled Cymru sydd wedi gweithio'n galed iawn i gydgynhyrchu ein cynlluniau, ac sydd, wrth gwrs, yn gweithio bob dydd i wneud yn siŵr bod ffoaduriaid a phobl sy'n ceisio lloches ledled Cymru yn cael eu hintegreiddio. Bydd mudiad Croeso, gobeithio, yn mynd ymhellach hyd yn oed; mae hi'n fenter ragorol. Ond, fel y dywedais, mae nifer fawr o sefydliadau eraill wedi gweithio yn ofalus gyda ni, oherwydd ein bod yn awyddus iawn i'r cynllun hwn fod yn rhywbeth a gynhyrchwyd ar y cyd gyda'r cymunedau, fel ei fod yn ystyrlon iddyn nhw mewn gwirionedd.
Rydym yn ddiolchgar iawn i'r pwyllgor am gynhyrchu ei adroddiadau cynhwysfawr, ac rydym wedi gweithio'n ofalus iawn drwy'r argymhellion gyda'r cymunedau i'w cefnogi. Ceir nifer o bethau penodol iawn y gallwn ei ddweud. Rwyf wedi dweud rhywbeth am y siom ynglŷn â llety. Ond byddwn yn gweithio gyda phartneriaid awdurdodau lleol i wneud yn siŵr y gallwn ymyrryd, a'n bod yn gwneud felly, a bod pobl yn byw mewn llety sy'n addas at y diben. Fel y dywedais, ceir nifer o welliannau eraill ynghylch y broses gwynion ac ati y gellir eu rhoi ar waith.
Rydym yn cydnabod hefyd y mater gwirioneddol ynglŷn ag amddifadedd. Felly rydym wedi rhoi nifer o wasanaethau cynghori ar waith i helpu pobl i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Hoffwn ddweud eto, Dirprwy Lywydd, wrth Lywodraeth y DU ein bod yn awyddus iawn iddynt beidio â rhoi arian Llywodraeth Cymru ar restr y cynllun 'na cheir gofyn cymorth arian cyhoeddus', fel y gallwn ni, yma yng Nghymru, wneud yn siŵr nad oes gennym ffoaduriaid a cheiswyr lloches tlawd ar garreg ein drws ac y gallwn ymestyn ein harian cyhoeddus iddynt yn briodol.
I think the first thing that I want to say today is that I'm sure some of us have seen the scenes in America where children are being literally ripped out of the arms of their parents and the damage that is being done to both the parents, but also to the children, and to the nation. So, with respect, I would ask if you will condemn those actions. I'm also pleased that we don't follow those actions here in Wales. It is absolutely appalling, it is absolutely inhumane and I cannot believe—and I'm sure nobody else can here—that you can have a President of one of the richest countries in the world actually standing up and saying that that is an acceptable form of behaviour. So, thank you for allowing me time to say that today.
It is in that vein, I suppose, that I rise here today. There is an article in The Guardian, and I have a copy here—it's not rubbish, so maybe I can hold it up—and it's a study about suicide that has happened because the system is so slow when it comes to processing—very often—minors. They are told quite clearly that at the age of 17 and a half, if they're not settled, that they would have to leave the country, and they've already been through hugely traumatic situations where they have suffered both physically and mentally to get to the stage that they are. They then find that all their hopes and dreams are somehow dashed by the system's inability to cope with them. I know that the system isn't down to us, so my question is this, particularly focusing on two groups, and one of them is the unaccompanied minors who find themselves destitute, very often, and then they become desperate, and then they harm themselves, and then, finally, they take their own lives. And that has happened here in Wales as well. I remember going to the Hay, Brecon and Talgarth Sanctuary for Refugees, and giving a keynote speech while they were remembering one of their own, and the devastating impact that it had had on those people, as a group, who'd done everything they could to assist that individual into a life worth living.
The other group that I'm very keen to focus on is those—and they are, more or less, women—who find themselves victims of sexual violence and rape, and all that goes with that, but it isn't exclusively women: some males are also subject to that. I note, in your statement, that there is a scoping exercise that will ascertain the key difficulties that are faced by asylum seekers and refugees who have experienced that, so that you can take some action. I look forward, leader of the house, to the outcome of that. And have you any indication whatsoever of when we could expect the results of some of those scoping exercises?
Credaf mai'r peth cyntaf yr wyf yn dymuno'i ddweud heddiw yw fy mod yn siŵr fod rhai ohonom wedi gweld y golygfeydd yn America lle mae plant yn cael eu cipio'n llythrennol o freichiau eu rhieni a'r niwed a wneir i rieni, a hefyd i'r plant, ac i'r genedl. Felly, gyda pharch, byddwn yn gofyn ichi a ydych yn condemnio'r gweithredoedd hynny. Rwy'n falch hefyd nad ydym yn dilyn y camau hynny yma yng Nghymru. Mae'n gwbl warthus, mae'n gwbl annynol ac ni allaf gredu—ac rwy'n siŵr na all neb arall yma gredu—y gallwch weld Arlywydd un o'r gwledydd cyfoethocaf yn y byd yn sefyll ar ei draed ac yn dweud mewn gwirionedd bod hynny'n ymddygiad derbyniol. Felly, diolch ichi am ganiatáu amser i mi ddweud hynny heddiw.
Yn y modd hwnnw, rwy'n tybio, yr wyf i'n codi yma heddiw. Ceir erthygl yn The Guardian, ac mae gennyf gopi yma—nid sbwriel ydyw, felly efallai ei bod yn iawn i mi ei ddal i fyny—astudiaeth sydd yma o'r hunanladdiadau sydd wedi digwydd am fod y system mor araf yn prosesu—yn aml iawn—bobl ifanc dan oed. Dywedir wrthynt yn glir iawn, yn 17 a hanner oed, os nad ydyn nhw wedi setlo, y bydd yn rhaid iddynt adael y wlad, ac maen nhw eisoes wedi bod drwy'r sefyllfaoedd hynod drawmatig hyn lle maen nhw wedi dioddef yn gorfforol ac yn feddyliol er mwyn cyrraedd y cam hwn lle maent yn awr. Ac yna maen nhw'n canfod bod eu holl obeithion a'u breuddwydion am gael eu . Felly fy nghwestiwn yw hyn, gan ganolbwyntio'n benodol ar ddau grŵp. Un grŵp yw'r rhai dan oed ar eu pennau eu hunain sy'n cael eu hunain mewn sefyllfa o amddifadedd, yn aml iawn, ac wedyn yn anobeithio, ac wedyn maen nhw'n anafu eu hunain, ac wedyn, yn olaf, yn cymryd eu bywydau eu hunain. Ac mae hynny wedi digwydd yma yng Nghymru hefyd. Rwy'n cofio mynd i Noddfa Ffoaduriaid y Gelli Gandryll, Aberhonddu a Thalgarth, a chyflwyno araith yno wrth iddynt goffáu un o'u plith, a'r effaith aruthrol a gafodd hyn ar y bobl hynny, fel grŵp, a oedd wedi gwneud popeth yn eu gallu i helpu'r unigolyn hwnnw i gael bywyd gwerth ei fyw.
Y grŵp arall yr wyf yn awyddus iawn i ganolbwyntio arno—a menywod ydyn nhw, fwy neu lai—yw'r rheini sy'n cael eu hunain yn ddioddefwyr ymosodiadau rhywiol a thrais, a'r cyfan sy'n dod yn sgil hynny, ond nid menywod yn unig sy'n dioddef: mae rhai dynion yn dioddef hefyd. Nodaf, yn eich datganiad, fod yna ymarfer cwmpasu i ganfod y prif anawsterau a wynebir gan geiswyr lloches a ffoaduriaid sydd wedi profi hynny, fel y gallwch chi gymryd camau. Rwy'n edrych ymlaen, arweinydd y tŷ, at ganlyniad hwnnw. Ac a oes gennych unrhyw syniad o gwbl pryd y gallem ddisgwyl canlyniadau rhai o'r ymarferion cwmpasu hynny?
Joyce Watson raises a number of very important issues. As I've said, we've had five sessions across Wales, and nearly 100 social workers and advocates have been trained in age assessment of children and young people, so that we do not have some of the miscarriages of justice that we have seen in the system. We'll be publishing a series of information and advice resources that will assist social workers to support unaccompanied asylum-seeking children and young people, to advise on current and potential foster carers, and to advise the children and young people themselves. This meets the commitment to produce that information in the UK Government four-nation safeguarding strategy for unaccompanied asylum-seeker children, to which the Welsh Government has contributed. I know the Member has a real concern around the modern slavery issue here, as well as people particularly fleeing sexual violence, who are often captured by people who are very exploitative in that regard.
We funded a series of focus groups with unaccompanied asylum-seeking children and young people, to understand more about their views and experiences of the services they've received in Wales. As I said earlier to John Griffiths, that report will be published soon, and will help inform our future work, including the final refugees and asylum seekers delivery plan. We've also supported the delivery of training to current and future foster carers of unaccompanied asylum-seeking children, as we seek to ensure that children have the best possible experience. I share Joyce Watson's horror at some of the scenes that we saw in the United States. We've been working very hard to ensure that the UK takes very seriously that, as part of the Brexit process, we stay part of the protocols in Europe that allow family reunification, because that is a very significant part of what our membership of the European Union has brought, and I really, very much, want to keep hold of that, if at all possible.
Mae Joyce Watson yn crybwyll nifer o faterion pwysig iawn. Fel rwy'n dweud, rydym ni wedi cael pum sesiwn ledled Cymru, ac mae bron i 100 o weithwyr cymdeithasol ac eiriolwyr wedi cael eu hyfforddi i asesu oedran plant a phobl ifanc, fel nad ydym ni'n gweld peth o'r camweinyddu cyfiawnder a welsom ni yn y system. Byddwn yn cyhoeddi cyfres o adnoddau gwybodaeth a chyngor a fydd yn helpu gweithwyr cymdeithasol i gefnogi plant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches heb gydymaith, i roi cyngor ynglŷn â gofalwyr maeth cyfredol a phosibl, ac i gynghori'r plant a'r bobl ifanc eu hunain. Mae hyn yn bodloni'r ymrwymiad i gynhyrchu'r wybodaeth honno sydd yn strategaeth pedair cenedl Llywodraeth y DU i ddiogelu plant sy'n ceisio lloches heb gydymaith, y mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu ati. Rwy'n gwybod fod yr Aelod yn wirioneddol bryderus ynglŷn â'r mater hwn o gaethwasiaeth fodern, yn ogystal ag am bobl sy'n ffoi rhag trais rhywiol yn arbennig, sydd yn aml yn cael eu dal gan bobl sy'n manteisio yn fawr yn hynny o beth.
Rydym ni wedi ariannu cyfres o grwpiau ffocws gyda phlant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches heb gydymaith, i ddeall mwy am eu safbwyntiau a'u profiadau o'r gwasanaethau y maen nhw wedi'u derbyn yng Nghymru. Fel y dywedais wrth John Griffiths yn gynharach, bydd yr adroddiad hwnnw yn cael ei gyhoeddi cyn hir, a bydd yn helpu i lywio ein gwaith yn y dyfodol, gan gynnwys y cynllun cyflawni terfynol ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Rydym ni hefyd wedi cefnogi'r gwaith o ddarparu hyfforddiant i ofalwyr maeth y plant sy'n ceisio lloches heb gydymaith, a'r rhai fydd o bosibl yn gofalu amdanyn nhw yn y dyfodol, fel ein bod yn ceisio sicrhau bod plant yn cael y profiad gorau posibl. Rwy'n rhannu arswyd Joyce Watson wrth edrych ar rai o'r golygfeydd a welsom ni yn yr Unol Daleithiau. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod y DU yn hollol o ddifrif, yn rhan o'r broses Brexit, ein bod yn aros yn rhan o'r protocolau yn Ewrop sy'n caniatáu ailuno teuluoedd, oherwydd mae hynny'n rhan sylweddol iawn o'r hyn sydd wedi dod yn sgil ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, ac mewn gwirionedd, rwy'n dymuno, yn fawr iawn, parhau â hynny, os yw'n bosibl.
Julie Morgan.
Julie Morgan.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you very much for calling me to speak on this very important consultation, which I hope will move us to being truly a nation of sanctuary for refugees and asylum seekers, but I don't think we should ever underestimate the amount of daily racism and prejudice that asylum seekers and refugees do face. I support very strongly that this plan is being made in conjunction with refugees and asylum seekers; I think that's absolutely crucial. And I think it's a very important message that the leader of the house gave, that it's all our responsibility to make people feel welcome. Great examples of that have been mentioned. I know that Narberth and Llantwit Major have been mentioned today, and I know that Hay, Brecon and Talgarth's City of Sanctuary group has been doing events all over Powys in village halls, giving refugees a day out in the countryside to make them feel welcome, and that's been very successful. But it is, as the leader of the house said, not a one-way system because we do gain so much from people who have come here to our country.
I wondered if the leader of the house could update us about whether there has ever been any progress about asylum seekers being able to work, because one of the biggest issues that I've faced with asylum seekers is sometimes their inability to take up a job because of the policy from the Westminster Government. Many people have said to me, 'All I want to do is work', and they haven't been able to do that.
The Welsh Government-funded initiative that Jane Hutt put forward about doctors getting their qualifications is absolutely great. I was very pleased that the leader of the house said that this could perhaps be considered for all other qualifications. So, I don't know whether there are any actual plans to do that. If there are, perhaps you could tell us the details.
Then the other issue that I feel very concerned about is asylum-seeking young people who want to go to university, because these asylum claims drag on for years sometimes. I've had lots of examples of young asylum seekers, or children who are asylum seekers, who have not been able to take up places in university because they haven't been able to get funding. So, I don't know if there's any progress on that, or anything that the Government can do.
I'd just like to end by mentioning a great initiative in Llanishen High School in my constituency, which has just been awarded School of Sanctuary status. Sian Owens, a member of staff there, has spearheaded a fantastic awareness-raising programme where the young people have gone and spoken to different groups, have learnt about what happens in detention centres, and have received training from HOPE not hate. It really seems a fantastic initiative, and I'm sure she'll want to join me in congratulating them on what they've done.
Diolch yn fawr iawn ichi, Dirprwy Lywydd, a diolch ichi am alw arnaf i siarad ar yr ymgynghoriad pwysig iawn hwn, yr wyf yn gobeithio y bydd yn ein helpu i fod yn genedl sy'n noddfa wirioneddol i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ond nid wyf i o'r farn y dylem ni fyth ddiystyru faint o hiliaeth a rhagfarn y mae ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn ei wynebu yn feunyddiol. Rwy'n gefnogol iawn o'r faith fod y cynllun hwn yn cael ei lunio ar y cyd â'r ffoaduriaid a'r ceiswyr lloches; credaf fod hynny'n gwbl hanfodol. A chredaf fod y neges a roddodd arweinydd y tŷ yn un bwysig iawn, mai ein cyfrifoldeb ni i gyd yw gwneud i'r bobl deimlo croeso. Mae enghreifftiau gwych o hynny wedi'u crybwyll. Rwy'n gwybod fod Arberth a Llanilltud Fawr wedi'u crybwyll heddiw, ac rwy'n gwybod nod Grŵp Dinas Noddfa Gelli, Aberhonddu a Thalgarth wedi bod yn cynnal digwyddiadau ym mhob cwr o Bowys mewn neuaddau pentref, gan roi diwrnod i'r brenin yng nghefn gwlad i ffoaduriaid i roi ymdeimlad o groeso iddynt, ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus iawn. Ond, fel y dywedodd arweinydd y Tŷ, nid system unffordd mohoni oherwydd rydym ni yn wir ar ein hennill yn sgil pobl sydd wedi dod yma i'n gwlad.
Roeddwn yn meddwl tybed a allai arweinydd y tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn ag a fu unrhyw gynnydd yng ngallu ceiswyr lloches i weithio, oherwydd un o'r problemau mwyaf yr wyf i wedi'u hwynebu â cheiswyr lloches yw eu hanallu i gael swydd oherwydd polisi Llywodraeth San Steffan. Mae llawer o bobl wedi dweud wrthyf, 'Fy unig ddymuniad yw gweithio', ac nid ydyn nhw wedi gallu gwneud hynny.
Mae'r fenter a ariennir gan Lywodraeth Cymru a gyflwynodd Jane Hutt ynglŷn â meddygon yn cael eu cymwysterau yn gwbl wych. Roeddwn yn falch iawn fod arweinydd y tŷ wedi dweud y gellid ystyried hyn efallai ar gyfer yr holl gymwysterau eraill. Felly, nid wyf yn gwybod a oes unrhyw gynlluniau yn bod i wneud hynny. Os oes yna, efallai y gallech chi roi'r manylion inni.
Ac yna'r mater arall yr wyf yn teimlo'n bryderus iawn amdano yw pobl ifanc sy'n ceisio lloches yn dymuno mynd i brifysgol, oherwydd mae'r ceisiadau hyn am loches yn rhygnu ymlaen am flynyddoedd weithiau. Rwyf wedi gweld llawer o enghreifftiau o geiswyr lloches ifanc neu blant sy'n geiswyr lloches, nad ydyn nhw wedi gallu manteisio ar leoedd mewn prifysgolion oherwydd nad ydyn nhw wedi gallu cael arian. Felly, nid wyf yn gwybod a oes unrhyw gynnydd ynglŷn â hynny, neu unrhyw beth y gall y Llywodraeth ei wneud.
Hoffwn orffen drwy sôn am fenter wych yn Ysgol Uwchradd Llanisien yn fy etholaeth i, sydd newydd dderbyn statws Ysgol Noddfa. Mae Siân Owens, aelod o staff yno, wedi arwain rhaglen ymwybyddiaeth wych ble'r aeth pobl ifanc i siarad â gwahanol grwpiau, a dysgu am yr hyn sy'n digwydd mewn canolfannau cadw, a derbyn hyfforddiant gan HOPE not hate. Mae'n ymddangos yn fenter wirioneddol wych, ac rwy'n siŵr y bydd hi yn awyddus i ategu fy llongyfarchiadau iddyn nhw ar yr hyn y maen nhw wedi'i wneud.
Yes, that's a really great initiative. The more that can be encouraged to ensure that young people have a mutual understanding of how they got to be where they are, and what they bring to the classroom, the better.
She asked a number of questions, which I can just quickly say something about. We are very interested in looking at schemes to recognise other qualifications, but actually what we want to do first is see if we can extend the medical one to other clinicians, and then extend it out. I'm due to have conversations with various Cabinet Secretaries about how we can take that forward as part of the work that we were doing, because I'm very keen that we should allow people to make the full contribution that they can make to our society.
In terms of the work, we haven't made any headway, I'm sorry to say, about allowing asylum seekers to work, but there is even an issue with volunteering, because you're only allowed to volunteer with a charity. In large parts of rural Wales, if you can't volunteer with a business, then you're not really going to be able to volunteer at all. So, I've made that point forcibly a number of times to UK Government Ministers, and we are hopeful that they will at least look at that bit of it. But there's no meeting of minds on the subject of work in general.
In terms of what asylum seekers give back—and after all, Deputy Presiding Officer, this is a celebration of refugees and asylum seekers, and we've hit a somewhat doleful note with some of the problems—I will just highlight that, in my own constituency, as well as in many others that many Members have already mentioned, there is a brilliant asylum seekers' writing project. They write the most incredible stories and poems, sometimes about their experiences, but sometimes just general things. It really is a great scheme. I have a number of books that, for a small donation to a charity of my choice, I can share with you. You can just read them in my room if you're not prepared to put your hand in your pocket for the charity, but I do have a large supply of them, should Members want to take advantage of that, because I support that project.
I just want to say this: Refugee Week is an umbrella festival. The events have a wide range of arts, voluntary, faith and refugee community organisations, school student groups and more, and they include arts festivals, exhibitions, film screenings, theatre and dance performances, concerts, football tournaments and public talks, as well as creative and educational activities in schools. So, Deputy Presiding Officer, despite the gloom and despondency that we seem to have been experiencing, which I understand entirely, I do want to emphasise that this is a festival of a celebration of the contribution that refugees and asylum seekers make to our society.
Ydy, mae honno'n fenter wirioneddol wych. Gorau po fwyaf y gallwn ni ei annog i sicrhau bod gan bobl ifanc gyd-ddealltwriaeth o sut y daethant i fod yn lle y maent, a beth maen nhw'n ei roi i'r ystafell ddosbarth.
Gofynnodd nifer o gwestiynau, y gallaf ddweud rhywbeth amdanynt yn gyflym. Mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn edrych ar y cynlluniau i gydnabod cymwysterau eraill, ond mewn gwirionedd beth rydym ni eisiau ei wneud yn gyntaf yw gweld a allwn ni ymestyn yr un meddygol i glinigwyr eraill, ac yna ei ymestyn allan. Rwyf i fod i gael sgyrsiau gyda'r gwahanol Ysgrifenyddion Cabinet ynghylch sut y gallwn ni wneud cynnydd yn hynny o beth yn rhan o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud, oherwydd rwy'n awyddus iawn y dylem ni ganiatáu pobl i wneud y cyfraniad llawn y gallant ei wneud i'n cymdeithas.
O ran y gwaith, nid ydym ni wedi gwneud unrhyw gynnydd, mae'n ddrwg gennyf ddweud, o ran caniatáu i geiswyr lloches weithio, ond mae problem hyd yn oed gyda gwirfoddoli, oherwydd mai dim ond gydag elusen y gallwch chi wirfoddoli. Mewn rhannau helaeth o Gymru wledig, os na allwch chi wirfoddoli gyda busnes, yna nid ydych chi mewn gwirionedd yn mynd i allu gwirfoddoli o gwbl. Felly, rwyf wedi sôn yn gadarn iawn am hynny droeon i Weinidogion Llywodraeth y DU, ac rydym ni yn obeithiol y byddant yn edrych ar y darn hwnnw o leiaf. Ond does dim unfrydedd barn ynglŷn â'r agwedd o waith yn gyffredinol.
O ran yr hyn y gall ceiswyr lloches ei roi yn ôl—ac wedi'r cyfan, Dirprwy Lywydd, mae hwn yn ddathliad o ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac rydym ni wedi taro nodyn braidd yn ddigalon gyda rhai o'r problemau—dim ond i dynnaf sylw at y ffaith, yn fy etholaeth fy hun, yn ogystal ag mewn llawer o rai eraill y mae llawer o Aelodau eisoes wedi crybwyll, ceir prosiect ysgrifennu gwych gyda cheiswyr lloches. Maen nhw'n ysgrifennu'r straeon a'r cerddi mwyaf anhygoel, weithiau am eu profiadau, ond am bethau cyffredinol weithiau. Mae'n gynllun gwych. Mae gennyf nifer o lyfrau y gallaf, am gyfraniad bach i elusen o'm dewis, eu rhannu â chi. Gallwch eu darllen yn fy ystafell os nad ydych yn barod i roi eich llaw yn eich poced ar gyfer yr elusen, ond mae gen i gyflenwad mawr ohonynt, os yw Aelodau eisiau manteisio ar hynny, oherwydd rwy'n cefnogi'r prosiect hwnnw.
Hoffwn ddweud hyn: mae Wythnos Ffoaduriaid yn ŵyl ymbarél. Mae'r digwyddiadau yn cynnwys amrywiaeth eang o sefydliadau celfyddydol, gwirfoddol a ffydd, sefydliadau cymunedol ffoaduriaid, grwpiau o fyfyrwyr ysgol a mwy, ac maen nhw'n cynnwys gwyliau celfyddydol, arddangosfeydd, dangosiadau ffilm, perfformiadau dawns a theatr, cyngherddau, twrnameintiau pêl-droed a thrafodaethau cyhoeddus, yn ogystal â gweithgareddau creadigol ac addysgiadol mewn ysgolion. Felly, Ddirprwy Lywydd, er gwaethaf yr anobaith a'r digalondid yr ymddengys ein bod wedi eu profi, yr wyf yn ei ddeall yn llwyr, dymunaf bwysleisio bod hon yn Ŵyl i ddathlu'r cyfraniad y mae ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn ei wneud i'n cymdeithas.
Finally, Bethan Sayed.
Yn olaf, Bethan Sayed.
Thank you. I wasn't going to speak and then I felt that I wanted to, because I've done quite a lot of work in this area, and when somebody mentioned earlier 'these people' I suddenly thought of the fact that they're not just 'these people', they have names: Ahin Ahmed, Ibrahim Saba are just some of the ones that I've met. I think that, sometimes, we talk about people without considering that they are actually humans in our society, and I think that's how we need to frame the debate, and that they have so much to give to us as well. So, the positivity I would like to bring is not only that we help them, but they can help us, be it through new cultures, be it through new ways of living, new rituals that we can learn about, new foods or new tastes, and I think that's something that we should all take away from those who come to Wales.
I think it's important, would you not agree with me, that organisations such as Bloom in Swansea and the Swansea Humanitarian Aid Response Project are worth mentioning? Because there are many unsung heroes in all of this—volunteers who are either retired or young people who are juggling, helping asylum seekers by translating, just trying to be as supportive as they possibly can, and delivering goods to others. I visited an asylum seeker last week and her pram was falling to pieces. Within five minutes of me asking on Facebook, somebody had delivered me a pram and I took it to her on Saturday. This was a really expensive piece of goods that she would just not have been able to have afforded if it wasn't for the hospitality of somebody that I knew. So, I think that's the positive that comes from all of this.
The only issues that I had was wanting to raise with you some questions with regard to the Syrian resettlement scheme. That's coming to an end soon, so I'm just wondering whether you know that there's going to be sufficient follow through, and because those funding streams are coming to an end that we know that those Syrian refugees are not going to be left isolated, and are going to have the support mechanisms around them.
I would also say that the housing allocations are simply not up to scratch at the moment. I'm visiting families who are on top of hills, pushing prams, without access to bus routes, and they feel isolated. They're in the house all day, and do you know what? I think that the UK Government want that to happen, quite often. They want them to stay in their houses, isolated, because they don't want them to make friends, they don't want them to feel part of a community, because that serves them when they come to the decision to deport them, quite often. Perhaps I'm cynical, but I think that has something to do with the allocations and where those houses are. So, I would urge you to use all the influence that you have in relation to that.
For example, in Neath Port Talbot, we simply don't have anywhere that sells halal food. They've got to take the trip to Swansea to find that food. I've written to Tesco, I've written to different outlets in Neath Port Talbot, asking if they can provide halal food, and they simply say no, they don't have the demand. Well, if that's the case, how are they accommodating those very people who are the most vulnerable, who will only eat that food in their everyday lives?
The thing I wanted to finish on was this: I was shocked the other day, again visiting a family, who said that her children were refused a school uniform grant because they weren't Syrian refugees. Allegedly there's no two-tier system, but if her children who are from a different country are deemed not as important as Syrian refugees, then that's going to create tension between refugees and asylum seekers that we simply do not need in an age where they already feel persecuted. So, if you could do anything in relation to sending updated guidance to schools, I would be very grateful for that.
Diolch. Doeddwn i ddim yn mynd i siarad ac yna teimlais fy mod eisiau gwneud, oherwydd rwyf wedi gwneud cryn dipyn o waith yn y maes hwn, a phan soniodd rhywun yn gynharach am y 'bobl hyn' meddyliais yn sydyn am y ffaith nad y 'bobl hyn' yn unig ydyn nhw, mae ganddyn nhw enwau: mae Ahin Ahmed, Ibrahim Saba yn ddim ond rhai o'r rhai hynny yr wyf i wedi eu cyfarfod. Credaf ein bod, weithiau, yn siarad am bobl heb ystyried eu bod mewn gwirionedd yn fodau dynol yn ein cymdeithas, ac rwy'n credu mai dyna sut y mae angen inni gyflwyno'r ddadl, a bod ganddyn nhw gymaint i'w roi i ni yn ogystal. Felly, yr agwedd gadarnhaol yr hoffwn ei chyflwyno yw nid yn unig ein bod ni yn eu helpu nhw, ond y gallan nhw ein helpu ni, boed hynny drwy ddiwylliannau newydd, boed hynny drwy ffyrdd newydd o fyw, defodau newydd y gallwn ni ddysgu amdanynt, bwydydd newydd neu flasau newydd, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ni i gyd ei ddysgu gan y rhai sy'n dod i Gymru.
Credaf ei bod hi'n bwysig, oni fyddech chi'n cytuno â mi, bod sefydliadau megis Bloom yn Abertawe a'r Prosiect Ymateb Cymorth Dyngarol Abertawe yn werth eu crybwyll? Oherwydd mae llawer o arwyr di-glod yn hyn oll—gwirfoddolwyr sydd naill ai wedi ymddeol neu bobl ifanc sydd yn jyglo, yn helpu ceiswyr lloches drwy gyfieithu, yn ceisio bod mor gefnogol ag y gallan nhw, a danfon nwyddau i eraill. Ymwelais â cheisiwr lloches yr wythnos diwethaf ac roedd ei phram yn syrthio'n ddarnau. O fewn pum munud i mi ofyn ar Facebook, roedd rhywun wedi danfon pram i mi ac es ag ef iddi ddydd Sadwrn. Roedd hwn yn ddarn drud iawn o gyfarpar na fyddai hi wedi gallu ei fforddio oni bai am letygarwch rhywun yr oeddwn yn ei adnabod. Felly, credaf mai dyna'r elfen gadarnhaol a ddaw o hyn i gyd.
Yr unig faterion oedd gennyf oedd eisiau gofyn rhai cwestiynau i chi o ran y cynllun adsefydlu ffoaduriaid o Syria. Mae hwnnw'n dod i ben yn fuan, felly meddwl wyf i tybed a wyddoch chi a fydd digon o ddilyniant, ac oherwydd bod y ffrydiau ariannu hynny yn dod i ben a wyddom ni nad yw ffoaduriaid o Syria yn mynd i gael eu gadael yn ynysig, ac yn mynd i gael y mecanweithiau cymorth i'w cefnogi.
Byddwn hefyd yn dweud nad yw'r dyraniadau tai yn ddigon da o lawer ar hyn o bryd. Byddaf yn ymweld â theuluoedd sydd ar ben bryniau, yn gwthio pramiau, heb fynediad at lwybrau bysiau, ac maen nhw'n teimlo'n ynysig. Maen nhw yn y tŷ drwy'r dydd, a wyddoch chi beth? Rwy'n credu bod Llywodraeth y DU yn dymuno i hynny ddigwydd yn aml iawn. Maen nhw eisiau iddyn nhw aros yn eu tai, wedi'u hynysu, oherwydd nad ydyn nhw eisiau iddyn nhw wneud ffrindiau, nid ydyn nhw eisiau iddyn nhw deimlo'n rhan o'r gymuned, oherwydd mae hynny'n ddefnyddiol iddyn nhw pan fydd hi'n bryd penderfynu eu halltudio, yn aml iawn. Efallai fy mod yn sinigaidd, ond credaf fod gan hynny rywbeth i'w wneud â'r dyraniadau a lle mae'r tai hynny. Felly, rwy'n eich annog i ddefnyddio'r holl ddylanwad sydd gennych chi mewn perthynas â hynny.
Er enghraifft, yng Nghastell-nedd Port Talbot, nid oes gennym ni unrhyw un sy'n gwerthu bwyd halal. Mae'n rhaid iddyn nhw deithio i Abertawe i gael y bwyd hwnnw. Rwyf wedi ysgrifennu at Tesco, rwyf wedi ysgrifennu at siopau gwahanol yng Nghastell-nedd Port Talbot, yn gofyn a ellir darparu bwyd halal, ac maen nhw'n dweud na, nid yw'r galw ganddyn nhw. Wel, os yw hynny'n wir, sut maen nhw'n darparu ar gyfer yr union bobl hynny sy'n fwyaf agored i niwed, na fyddant ond yn bwyta'r bwyd hwnnw yn eu bywydau bob dydd?
Yr hyn yr oedd arnaf i eisiau gorffen ag ef oedd hyn: roeddwn wedi synnu y diwrnod o'r blaen, eto wrth ymweld â theulu, a ddywedodd y gwrthodwyd grant gwisg ysgol i'w phlant oherwydd nad oedden nhw yn ffoaduriaid o Syria. Yn ôl pob tebyg nid oes unrhyw system ddwy-haen, ond os ystyrir nad yw ei phlant sy'n dod o wlad wahanol ddim mor bwysig â ffoaduriaid o Syria, yna mae hynny'n mynd i greu tensiwn rhwng ffoaduriaid a cheiswyr lloches nad oes ei angen mewn oes lle maen nhw eisoes yn teimlo eu bod yn cael eu herlid. Felly, pe gallech chi wneud unrhyw beth o ran ag anfon canllawiau diwygiedig i ysgolion, byddwn yn ddiolchgar iawn am hynny.
On that one, if you want to write to me with the specific details, I can do something about that. We do not like the two-tier system, Deputy Presiding Officer. The Welsh Government is doing everything it can to minimise the discrepancies by ensuring that all refugees are eligible for Welsh Government schemes in Wales. So, we're doing our best. A two-tier system has been put in place by the UK Government, but we're doing our best to make sure that that doesn't happen.
I'm afraid I share Bethan Sayed's cynicism about the accommodation strategy. I think it's both a money-saving thing and a thing that forces people not to integrate as well as they might. A large part of what we do is attempting to make sure that that doesn't happen, so it's a little bit of a push-shove thing.
But I just wanted to go back to what she started with, really, Deputy Presiding Officer, because Bloom and SHARP are two organisations I'm very familiar with in the Swansea area, but there are, right across Wales, and it is absolutely heartening that when you do put an appeal out on social media or one of those puts a little list up of things that they particularly need for a family, the people of Wales are incredibly generous in their response to that. It always brings a smile to my heart, anyway, to see that happening, because after all, Deputy Presiding Officer, we really are a nation of sanctuary.
O ran hynny, os hoffech chi ysgrifennu ataf gyda manylion penodol, gallaf wneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Nid ydym yn hoffi'r system ddwy-haen, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i leihau anghysondebau drwy sicrhau bod holl ffoaduriaid yn gymwys ar gyfer cynlluniau Llywodraeth Cymru yng Nghymru. Felly, rydym yn gwneud ein gorau. Mae system ddwy-haen wedi ei rhoi ar waith gan Lywodraeth y DU, ond rydym yn gwneud ein gorau i wneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd.
Yn anffodus, rwy'n rhannu sinigiaeth Bethan Sayed am y strategaeth llety. Credaf mai rhywbeth arbed arian ydyw ac yn rhywbeth sy'n gorfodi pobl i beidio ag integreiddio cystal ag y gallent. Rhan fawr o'r hyn a wnawn yw ceisio gwneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd, felly mae'n golygu rhywfaint o ymdrechu.
Ond roeddwn eisiau mynd yn ôl at yr hyn y dechreuodd ag ef, mewn gwirionedd, Dirprwy Lywydd, oherwydd mae Bloom a SHARP yn ddau sefydliad yr wyf yn gyfarwydd iawn â nhw yn ardal Abertawe, ond mae eraill, ar draws Cymru, ac mae'n galonogol iawn pan rydych chi'n gwneud apêl ar gyfryngau cymdeithasol neu mae un o'r rheini yn rhoi rhestr fach i fyny o'r pethau sydd eu hangen yn arbennig ar gyfer teulu, mae pobl Cymru yn hynod o hael yn eu hymateb i hynny. Mae bob amser yn codi fy nghalon, beth bynnag, i weld hynny'n digwydd, wedi'r cyfan, Dirprwy Lywydd, rydym ni mewn gwirionedd yn genedl noddfa.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 5 on the agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs on companion animal welfare. I call on the Cabinet Secretary, Lesley Griffiths.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig ar les anifeiliaid anwes. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to have this opportunity to update Members on what we're doing to continue to improve standards of animal welfare in Wales. In this statement, I will be focusing on companion animals, or pets.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau ynglŷn â beth yr ydym ni'n ei wneud i barhau i wella safonau lles anifeiliaid yng Nghymru. Yn y datganiad hwn, byddaf yn canolbwyntio ar anifeiliaid cysur, neu anifeiliaid anwes.
Animal welfare is a priority for the Welsh Government and the Wales animal health and welfare framework group. Under the Animal Welfare Act 2006, there is a duty of care on all owners and keepers of animals to ensure their welfare needs are met, whether on a permanent or temporary basis. We will not tolerate the ill treatment of animals, and those who commit the worst acts of cruelty should face tough punishments. This is why we have agreed to work with the UK Government to increase the maximum sentence for animal cruelty offences from six months to five years. We are also working with the UK Government and other devolved administrations to ensure animals are recognised as sentient after we leave the EU. Our position is clear: we fully agree animals are sentient beings and the possibility of that not being reflected in legislation is a concern.
In 2016, the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals Cymru made a case for the introduction of an animal offender register in Wales. A task and finish group was established and engagement with stakeholders undertaken. Careful consideration of the evidence was carried out and the group recently submitted its draft report to me, with the final version due by summer recess. Due to the absence of practical solutions that would enable the creation of such a register and the lack of UK-based evidence to support the impact that some stakeholders believe one would have, the group does not recommend the development of a register at this time.
I am grateful to the members of the task and finish group for carrying out this work, and in particular RSPCA Cymru, the leading third sector prosecutor of animal welfare cases in Wales. I read the recommendations of the 2014 Wooler report with interest and, in particular, the recommendation for the RSPCA inspectorate to receive statutory status under the Animal Welfare Act 2006. I have asked RSPCA Cymru to consider this recommendation and to provide me with evidence of whether it would be workable in Wales.
We've introduced a number of pieces of legislation in recent years that underline our commitment to continue improving standards of animal health and welfare in Wales. We've introduced a welfare-focused licensing scheme for licensed dog breeders and the requirement for dogs to be microchipped. We've banned the cosmetic docking of dogs' tails and the use of electronic shock collars on cats and dogs, and I am proud that Wales was the first UK nation to implement such a ban.
As part of our ongoing commitment to raising standards of responsible animal ownership, I've asked for the microchipping regulations, which have now been in force for two years, to be reviewed. Research will be undertaken into levels of compliance and enforcement, and whether more needs to be done to ensure traceability. I've also asked for consideration to be given to whether there would be a benefit to extending the regulations to include other species, including cats. The introduction of the Welsh dog breeding regulations led the way in addressing welfare concerns at dog breeding establishments in Wales. This was the first and remains the only legislation of its kind in the UK.
In 2017, a survey carried out by local authorities, in partnership with the Welsh Government, served as an opportunity to assess the standards currently applied in Wales. Further projects under the partnership will be progressed this year. In Wales, we demand high standards from our licensed breeders and sourcing a healthy puppy that can be seen with its mother, or rehoming an animal from a reputable animal welfare establishment, is the first fundamental step towards being a responsible owner. Yet the illegal importation of puppies, driven by huge demand, continues to be a problem. We already work closely with operational partners and stakeholders to deal with illegal imports, but more needs to be done. Potential owners must be informed of the poor conditions often endured by these animals, as well as the disease risks they may pose. I believe the potential banning of third-party sales is worthy of investigation and I will be discussing options with officials. Education is a key aspect of this.
Potential and existing pet owners must consider the future when deciding whether or not to own an animal, including how to meet its welfare needs and the costs associated with doing so. However, I do understand people’s circumstances can change. I would like to explore what veterinary provision, assistance and advice is available to people who need help in caring for their pets. This could be during times of illness or emergency, such as fleeing from a violent household. I would like to see a collaborative approach, with information readily available for people when they need it. Officials will discuss how this can be approached with Animal Welfare Network Wales.
Partnership working is a fundamental aspect of improving standards, and we are fortunate to have a knowledgeable and dedicated animal welfare sector here in Wales. Many of these organisations have worked and continue to work closely with the Welsh Government as members of the animal welfare network group. We have recently worked with the network to review our existing species-specific codes of practice, as well as supporting the development of a new, voluntary code of practice for sanctuaries. The purpose of the codes is to explain what a person needs to do to meet the standards of care the law requires. It is my intention to lay the revised codes of practice for horses and dogs before summer recess, and for a consultation on the revised cat code to commence in the autumn. I will also be asking the network to review the rabbit code, and to identify if there is a need to introduce any new codes, such as for racing greyhounds, primates and other exotic pets.
Embedding a culture of responsible ownership cannot be achieved in isolation, and I am grateful for the dedication and passion shown towards animals in Wales. There is always more that can be done but we are proud, as a nation, to be leading the way in raising standards of animal welfare.
Mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru a grwp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. O dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006, mae dyletswydd gofal ar bob perchennog a phob un sy'n cadw anifeiliaid i sicrhau bod eu hanghenion lles yn cael eu diwallu, p'un ai ar sail barhaol neu dros dro. Ni fyddwn yn goddef trin anifeiliaid yn wael, a dylai'r rheini sy'n cyflawni'r mathau gwaethaf o greulondeb wynebu cosbau llym. Dyna pam ein bod wedi cytuno i weithio gyda Llywodraeth y DU i gynyddu'r ddedfryd fwyaf am droseddau creulondeb anifeiliaid o chwe mis i bum mlynedd. Rydym ni hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig eraill i sicrhau bod anifeiliaid yn cael eu cydnabod fel bodau ymdeimladol ar ôl inni adael yr UE. Mae ein safbwynt yn glir: rydym yn cytuno'n llwyr bod anifeiliaid yn fodau ymdeimladol ac mae'r posibilrwydd na chaiff hynny ei adlewyrchu mewn deddfwriaeth yn destun pryder.
Yn 2016, cyflwynwyd achos gan y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid Cymru ar gyfer creu cofrestr troseddwyr anifeiliaid yng Nghymru. Sefydlwyd grŵp gorchwyl a gorffen ac ymgysylltwyd â rhanddeiliaid. Rhoddwyd ystyriaeth ofalus i'r dystiolaeth ac yn ddiweddar cyflwynodd y grŵp ei adroddiad drafft i mi, gyda fersiwn terfynol i fod yn barod cyn toriad yr haf. Oherwydd absenoldeb atebion ymarferol a fyddai'n galluogi creu cofrestr o'r fath a diffyg tystiolaeth yn y DU i gefnogi'r effaith y mae rhai rhanddeiliaid yn credu y byddai cofrestr o'r fath yn ei chael, nid yw'r grŵp yn argymell datblygu cofrestr ar hyn o bryd.
Rwy'n ddiolchgar i aelodau'r grŵp gorchwyl a gorffen am gyflawni'r gwaith hwn, ac yn enwedig RSPCA Cymru, prif erlynydd y trydydd sector mewn achosion lles anifeiliaid yng Nghymru. Darllenais argymhellion adroddiad Wooler 2014 gyda diddordeb ac, yn benodol, yr argymhelliad i arolygiaeth yr RSPCA dderbyn statws statudol o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006. Rwyf wedi gofyn i RSPCA Cymru ystyried yr argymhelliad hwn a darparu tystiolaeth a fyddai hynny'n ymarferol yng Nghymru.
Rydym ni wedi cyflwyno nifer o ddarnau o ddeddfwriaeth yn y blynyddoedd diwethaf sy'n tanlinellu ein hymrwymiad i barhau i wella safonau iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru. Rydym ni wedi cyflwyno cynllun trwyddedu sy'n canolbwyntio ar les ar gyfer bridwyr cŵn trwyddedig a'r gofyniad i gŵn gael microsglodyn. Rydym ni wedi gwahardd y tocio cosmetig ar gynffonnau cŵn a defnyddio coleri sioc drydan ar gathod a chŵn, ac rwy'n falch mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i weithredu gwaharddiad o'r fath.
Yn rhan o'n hymrwymiad parhaus i godi safonau perchnogion anifeiliaid cyfrifol, rwyf wedi gofyn i'r rheoliadau microsglodynnu, sydd bellach wedi bod mewn grym am ddwy flynedd, gael eu hadolygu. Cynhelir ymchwil i lefelau cydymffurfio a gorfodi, a p'un a oes angen gwneud mwy i sicrhau bod modd olrhain. Rwyf wedi gofyn hefyd i ystyriaeth gael ei rhoi i p'un a fyddai'n fuddiol ymestyn y rheoliadau i gynnwys rhywogaethau eraill, gan gynnwys cathod. Roedd cyflwyno rheoliadau bridio cŵn yng Nghymru yn arwain y ffordd o ran mynd i'r afael â phryderon lles mewn sefydliadau bridio cŵn yng Nghymru. Hon oedd y ddeddfwriaeth gyntaf o'i bath yn y DU, a'r unig un o hyd.
Yn 2017, roedd arolwg a gynhaliwyd gan awdurdodau lleol, mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru, yn fuddiol fel cyfle i asesu'r safonau a ddefnyddir ar hyn o bryd yng Nghymru. Bydd prosiectau pellach o dan y bartneriaeth yn cael eu datblygu eleni. Yng Nghymru, rydym yn mynnu safonau uchel gan ein bridwyr trwyddedig, a phrynu ci bach iach y gellir ei weld gyda'i fam, neu ailgartrefu anifail o sefydliad lles anifeiliaid uchel eu parch, yw'r cam cyntaf hanfodol tuag at fod yn berchennog cyfrifol. Ond mae mewnforio cŵn bach yn anghyfreithlon, oherwydd galw anferth, yn parhau i fod yn broblem. Rydym eisoes yn gweithio'n agos gyda phartneriaid gweithredol a rhanddeiliaid i ymdrin â mewnforion anghyfreithlon, ond mae angen gwneud mwy. Rhaid hysbysu darpar berchnogion o'r amodau gwael y mae'r anifeiliaid hyn yn eu dioddef yn aml, yn ogystal â risgiau clefydau y gallant eu hachosi. Rwy'n credu ei bod hi'n werth ystyried gwaharddiad posibl ar werthiannau trydydd parti a byddaf yn trafod posibiliadau gyda swyddogion. Mae addysg yn agwedd allweddol ar hyn.
Rhaid i ddarpar berchenogion anifeiliaid anwes, a rhai cyfredol, ystyried y dyfodol wrth benderfynu dod yn berchen ar anifail ai peidio, gan gynnwys sut i fodloni ei anghenion lles a'r costau sydd ynghlwm wrth wneud hynny. Fodd bynnag, rwy'n deall y gall amgylchiadau pobl newid. Hoffwn archwilio pa ddarpariaeth, cymorth a chyngor milfeddygol sydd ar gael i bobl sydd angen cymorth i ofalu am eu hanifeiliaid anwes. Gallai hyn fod yn ystod cyfnodau o salwch neu argyfwng, megis ffoi o aelwyd dreisgar. Hoffwn weld dull cydweithredol, gyda gwybodaeth ar gael yn rhwydd ar gyfer pobl pan fo'i angen arnynt. Bydd swyddogion yn trafod sut y gellir ymdrin â hyn gyda Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru.
Mae cydweithio yn elfen sylfaenol o wella safonau, ac rydym yn ffodus o gael sector lles anifeiliaid gwybodus ac ymroddedig yma yng Nghymru. Mae llawer o'r sefydliadau hyn wedi gweithio ac yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth Cymru fel aelodau o'r grŵp rhwydwaith lles anifeiliaid. Yn ddiweddar rydym ni wedi gweithio gyda'r rhwydwaith i adolygu ein codau ymarfer presennol ar gyfer rhywogaethau penodol, yn ogystal â chefnogi datblygu cod ymarfer gwirfoddol, newydd, ar gyfer gwarchodfeydd. Diben y codau yw esbonio beth mae angen i rywun ei wneud i fodloni'r safonau gofal sy'n ofynnol o dan y gyfraith. Mae'n fwriad gennyf gyflwyno'r codau ymarfer ar gyfer ceffylau a chŵn cyn toriad yr haf, ac i ddechrau ymgynghori ar y cod diwygiedig ar gyfer cathod yn yr Hydref. Byddaf hefyd yn gofyn i'r rhwydwaith adolygu'r cod cwningod, ac i nodi a oes angen cyflwyno unrhyw godau newydd, fel ar gyfer milgwn rasio, primatiaid ac anifeiliaid anwes egsotig eraill.
Ni ellir cyflawni ymgorffori diwylliant o berchnogaeth gyfrifol ar wahân, ac rwy'n ddiolchgar am yr ymroddiad a'r angerdd a ddangosir tuag at anifeiliaid yng Nghymru. Mae mwy y gellir ei wneud bob amser, ond rydym yn falch, fel cenedl, o fod yn arwain y ffordd o ran codi safonau lles anifeiliaid.
Thank you. Paul Davies.
Diolch. Paul Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank the Cabinet Secretary for her statement this afternoon? I believe it's important that animal welfare is a priority for any Welsh Government, and I'm also pleased that there are plenty of discussions taking place at Westminster around driving up animal standards. Indeed, it's good to see that Governments at both ends of the M4 are committing to this agenda.
Of course, the draft Animal Welfare (Sentencing and Recognition of Sentience) Bill 2017 would increase the maximum penalty for animal cruelty offences from six months to five years' imprisonment, and it would ensure that animals are defined in UK law as sentient beings. Of course, I'm pleased that today's statement confirms the Welsh Government support for this Bill, therefore perhaps the Cabinet Secretary could confirm whether it's still her intention to bring forward a legislative consent motion in the National Assembly to allow this obligation to extend to Welsh Government Ministers. And perhaps she could also provide an update on what discussions she's had with UK Government counterparts on this specific Bill, given its impact on Wales.
The Cabinet Secretary will be aware of the UK Government's recent consultation to introduce a ban on third-party puppy sales, which would mean pet shops and pet dealers cannot sell puppies unless they have bred them themselves. I note that today's statement confirms that the potential banning of third-party sales is worthy of investigation, and that the Cabinet Secretary will be discussing options with officials. I'm sure the Welsh Government is also monitoring the outcomes of the UK Government's consultation, but perhaps she can tell us a bit more about the options she has so far discussed with her officials.
Of course, a ban on third-party sales of puppies goes some way to tackling the puppy trade in the UK, but there's scope here to look at a range of measures to tackle this problem, such as perhaps tightening regulations around the breeding and selling of puppies. I note from today's statement that in 2017 a survey was carried out by local authorities in partnership with the Welsh Government, which served as an opportunity to assess the standards currently applied in Wales, and that further projects under that partnership will be progressed this year. Given that we are now roughly half way through this Assembly, perhaps the Cabinet Secretary could give an assessment of the effectiveness of the current dog breeding regulations and also expand on what type of partnership projects will be carried out this year.
Now, this afternoon's statement tells us that the current microchipping regulations will be reviewed and perhaps extended to other species, such as cats, and I wonder if the Cabinet Secretary could tell us what initial discussions she's had with cat welfare organisations and the animal welfare sector more generally at this stage about this review, and the impact of extending the regulations to other species.
One of the more difficult issues that I believe needs tackling is in relation to the scale of unlicensed activity and the rise in the online sale of pets in Wales, as the invisibility of this trading system has resulted in many online sellers being able to avoid pet breeding and vending legislation, and it crucially pays no regard to an animal's welfare. Therefore, whilst I'm pleased that today's statement looks at a series of measures around animal welfare, perhaps she could tell us a bit more about the specific action that her department intends to take in relation to the buying and selling of animals and, in particular, online trading.
Now, another important animal welfare campaign that has gained significant attention recently is in relation to sanctuaries, and the Cabinet Secretary will be aware of the YouGov poll for RSPCA Cymru in 2017, which found that 83 per cent of the public in Wales believe the Welsh Government should make animal sanctuary owners obtain a licence and be inspected to set up or operate such premises. It's clear that there's an appetite for the Welsh Government to do something here. I accept that today's statement confirms the development of a new voluntary code of practice for sanctuaries. However, I'd be grateful if she could give us her initial thoughts on how animal welfare establishments should be monitored to ensure that they are meeting the highest possible welfare standards, and perhaps in the first instance she would consider providing a clear-cut definition of the phrase 'animal welfare establishment' so that there can be no ambiguity in talking about what sorts of establishments any new codes would apply to and to ensure that all sanctuaries are included within this definition.
Of course, today's statement confirms that the Welsh Government has committed to looking at reviewing a range of codes of practice for companion animals, and I'm pleased that more work will be done in the autumn as it's crucial that all codes are kept up to date and extended where they need to be and that they are considered alongside other portfolio areas, as often animal welfare guidance can have an impact on other Government policies, such as health and housing.
Therefore, in closing, Deputy Presiding Officer, can I thank the Cabinet Secretary for her statement? I look forward to scrutinising the Welsh Government's progress on its animal welfare policies as they develop. Thank you.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i unrhyw Lywodraeth Cymru, ac rwy'n falch hefyd bod digon o drafodaethau yn cael eu cynnal yn San Steffan ynghylch gwella safonau anifeiliaid. Yn wir, mae'n dda gweld bod y llywodraethau ar ddau ben yr M4 yn ymrwymo i'r agenda hon.
Wrth gwrs, byddai drafft y Bil Lles Anifeiliaid (Dedfrydu a Chydnabyddiaeth o Ddedfryd) 2017 yn cynyddu uchafswm y gosb am droseddau creulondeb anifeiliaid o chwe mis i bum mlynedd o garchar, a byddai'n sicrhau bod anifeiliaid yn cael eu diffinio yng nghyfraith y DU fel bodau ymdeimladol. Wrth gwrs, rwy'n falch fod datganiad heddiw yn cadarnhau cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r Bil hwn, felly efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau a yw'n dal i fwriadu cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn y Cynulliad Cenedlaethol i ganiatáu i'r rhwymedigaeth hon ymestyn i Weinidogion Llywodraeth Cymru. Ac efallai y gallai hi hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â pha drafodaethau y mae hi wedi eu cael gyda'i chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ar y Bil penodol hwn, o ystyried ei effaith ar Gymru.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o ymgynghoriad diweddar Llywodraeth y DU i gyflwyno gwaharddiad ar werthu cŵn bach drwy drydydd parti, a fyddai'n golygu na all siopau anifeiliaid anwes a delwyr anifeiliaid anwes werthu cŵn bach oni bai eu bod nhw wedi eu bridio eu hunain. Rwy'n sylwi bod y datganiad heddiw yn cadarnhau ei bod hi'n werth ystyried y posibilrwydd o wahardd gwerthu drwy drydydd parti, ac y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn trafod posibiliadau gyda swyddogion. Rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn monitro canlyniadau ymgynghoriad Llywodraeth y DU, ond efallai y gall hi ddweud ychydig mwy wrthym ni am y posibiliadau y mae hi wedi'u trafod hyd yma gyda'i swyddogion.
Wrth gwrs, mae'r gwaharddiad ar werthu cŵn bach drwy drydydd parti yn rhannol fynd i'r afael â masnach cŵn bach yn y DU, ond mae cyfle yma i edrych ar ystod o fesurau i fynd i'r afael â'r broblem hon, megis efallai tynhau rheoliadau ynghylch bridio a gwerthu cŵn bach. Nodaf o'r datganiad heddiw y cynhaliwyd arolwg yn 2017 gan awdurdodau lleol ar y cyd â Llywodraeth Cymru, a oedd yn gyfle i asesu'r safonau sydd ar waith ar hyn o bryd yng Nghymru, ac y bydd prosiectau pellach dan y bartneriaeth honno yn cael eu datblygu eleni. Gan ein bod yn awr tua hanner ffordd drwy'r Cynulliad hwn, efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet gynnal asesiad o effeithiolrwydd presennol rheoliadau bridio cŵn a hefyd ymhelaethu ar ba fath o brosiectau partneriaeth gaiff eu cynnal eleni.
Nawr, mae datganiad y prynhawn yma yn dweud wrthym ni y bydd y rheoliadau microsglodynnu presennol yn cael eu hadolygu ac efallai eu hymestyn i rywogaethau eraill, megis cathod, ac rwy'n ystyried tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym ni pa drafodaethau cychwynnol y mae hi wedi'u cael gyda sefydliadau lles cathod a'r sector lles anifeiliaid yn fwy cyffredinol ar y cam hwn am yr adolygiad hwn, a'r effaith o ymestyn y rheoliadau i rywogaethau eraill.
Mae un o'r materion anoddaf y credaf sydd angen mynd i'r afael ag o yn gysylltiedig â maint y gweithgarwch didrwydded a'r cynnydd mewn gwerthu ar-lein ar anifeiliaid anwes yng Nghymru, gan fod natur anweledig y system fasnachu hon wedi arwain at nifer o werthwyr ar-lein yn gallu osgoi deddfwriaeth bridio a gwerthu anifeiliaid anwes, ac yn hollbwysig nid yw'n rhoi unrhyw sylw i les anifeiliaid. Felly, er fy mod yn falch bod y datganiad heddiw yn edrych ar gyfres o fesurau ynghylch lles anifeiliaid, efallai y gallai hi ddweud wrthym ni ychydig mwy ynglŷn â beth yn benodol mae ei hadran yn bwriadu ei wneud o ran prynu a gwerthu anifeiliaid ac, yn benodol, masnachu ar-lein.
Nawr, mae ymgyrch lles anifeiliaid bwysig arall sydd wedi ennill cryn sylw yn ddiweddar yn ymwneud â gwarchodfeydd, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o'r arolwg YouGov ar gyfer RSPCA Cymru yn 2017, a ganfu fod 83 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru yn credu y dylai Llywodraeth Cymru wneud i berchnogion gwarchodfeydd anifeiliaid gael trwydded a chael eu harolygu i sefydlu neu weithredu safle o'r fath. Mae'n amlwg bod awydd i Lywodraeth Cymru wneud rhywbeth yma. Rwy'n derbyn bod y datganiad heddiw yn cadarnhau datblygu cod ymarfer gwirfoddol newydd ar gyfer gwarchodfeydd. Fodd bynnag, byddwn yn ddiolchgar pe gallai hi roi ei syniadau cychwynnol ynglŷn â sut y dylai sefydliadau lles anifeiliaid gael eu monitro i sicrhau eu bod yn bodloni'r safonau lles uchaf, ac efallai yn y lle cyntaf y byddai hi'n ystyried rhoi diffiniad clir o'r ymadrodd 'sefydliad lles anifeiliaid' fel nad oes amwysedd wrth sôn am ba fath o sefydliadau y byddai unrhyw godau newydd yn berthnasol iddynt ac i sicrhau bod yr holl warchodfeydd wedi'u cynnwys o fewn y diffiniad hwn.
Wrth gwrs, mae'r datganiad heddiw yn cadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i edrych ar adolygu amrywiaeth o godau ymarfer ar gyfer anifeiliaid anwes, ac rwy'n falch y bydd mwy o waith yn cael ei wneud yn yr Hydref gan ei bod hi'n hanfodol bod yr holl godau yn cael eu cadw yn gyfredol a'u hymestyn lle mae angen, a'u bod yn cael eu hystyried ochr yn ochr â meysydd portffolio eraill, oherwydd gall canllawiau lles anifeiliaid yn aml gael effaith ar bolisïau eraill Llywodraeth, megis iechyd a thai.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad? Edrychaf ymlaen at graffu ar gynnydd Llywodraeth Cymru o ran eu polisïau lles anifeiliaid wrth i'r rheini ddatblygu. Diolch i chi.
I thank Paul Davies for that series of questions. You started off around the draft Animal Welfare (Sentencing and Recognition of Sentience) Bill, and I made our view very clear in my statement, and I mentioned that we are working with the UK Government, because I think it's really important that we do maintain a comparative sentencing regime across England and Wales. I think that's important so that the enforcement agencies have clarity, the courts have clarity and also the public have that clarity. So, I think it's very important that we do work together with the UK Government in relation to that.
You asked me if I will confirm that I'm bringing forward a legislative consent motion, and I do confirm that I will be bringing forward an LCM for those aspects of the Bill that obviously then apply to Wales. I've had discussions around this both with the Secretary of State at the Department for Environment, Food and Rural Affairs, Michael Gove, and also with Lord Gardiner, who's a Minister with responsibility for animal welfare.
You talked about third-party sales of puppies, and you'll be aware of the campaign around Lucy's law. I know there's an event here at the Senedd, I think it's next month, that Eluned Morgan is sponsoring and I'll be speaking at it. Certainly, the petition that's associated with the campaign has gained over 100,000 signatures. That was debated in Parliament and I've asked officials to look at the regulations, because they only apply to England. There are specific conditions on dog breeding that are included. There's a requirement that a puppy can only be shown to a prospective purchaser if it's together with its biological mother, and I think that's something that is very worthy of consideration. I know that a call for evidence has recently closed, so we'll be looking at that very carefully.
You mentioned the microchipping regulations, which I said I was going to have reviewed. They've been introduced now and been in force for over two years, so I think it is the appropriate time for them to be reviewed, and I think it's time that we also consider whether other animals should be microchipped. Certainly, I've had a lot of representation around cats being microchipped, so I've asked officials to look into that for me.
I think the point you raised about sanctuaries was very pertinent, and the definition of an animal welfare establishment, and that will be part of the scrutiny process that we're going to go through. I want to ensure that consideration is given to whether the code would be suitable for use as a statutory document. I think it's important that it has that status. So, again, I'm working with the animal welfare network to support their development of a voluntary code of practice for animal welfare establishments and sanctuaries, and I'll obviously keep Members updated.
Diolch i Paul Davies am y gyfres honno o gwestiynau. Fe wnaethoch chi ddechrau â drafft y Bil Lles Anifeiliaid (Dedfrydu a Chydnabyddiaeth o Ddedfryd), ac fe fynegais ein barn yn glir iawn yn fy natganiad, a soniais ein bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, oherwydd mae'n bwysig iawn bod gennym ni gyfundrefn ddedfrydu gymharol ledled Cymru a Lloegr. Credaf fod hynny'n bwysig fel bod eglurder gan yr asiantaethau gorfodi, bod gan y llysoedd eglurder a hefyd bod gan y cyhoedd yr eglurder hwnnw. Credaf felly, ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU yn hynny o beth.
Fe wnaethoch chi ofyn i mi gadarnhau fy mod yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac rwyf yn cadarnhau y byddaf yn cyflwyno Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar gyfer yr agweddau hynny o'r Bil sy'n amlwg wedyn yn berthnasol i Gymru. Rwyf wedi cael trafodaethau ynghylch hyn gyda'r Ysgrifennydd Gwladol yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, Michael Gove, a hefyd gyda'r Arglwydd Gardiner, sydd yn Weinidog â chyfrifoldeb am les anifeiliaid.
Fe wnaethoch chi sôn am werthu cŵn bach drwy drydydd parti, a byddwch yn ymwybodol o'r ymgyrch ynghylch cyfraith Lucy. Rwy'n gwybod fod digwyddiad yma yn y Senedd, credaf mai mis nesaf y mae, y mae Eluned Morgan yn ei noddi a byddaf yn siarad yno. Yn sicr, mae dros 100,000 o lofnodion ar y ddeiseb sy'n gysylltiedig â'r ymgyrch. Trafodwyd hynny yn y Senedd ac rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar y rheoliadau, oherwydd maen nhw ond yn berthnasol i Loegr. Mae amodau penodol wedi eu cynnwys ynglŷn â bridio cŵn. Mae gofyniad na ellir ond dangos ci bach i'r darpar brynwr os yw gyda'i fam fiolegol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n wirioneddol werth ei ystyried. Rwy'n gwyfod fod ymgyrch casglu tystiolaeth wedi dod i ben yn ddiweddar, felly byddwn yn edrych ar hynny'n ofalus iawn.
Fe wnaethoch chi sôn am y rheoliadau microsglodynnu, a ddywedais oedd yn mynd i gael eu hadolygu. Maent wedi cael eu cyflwyno bellach ac wedi bod mewn grym ers dros ddwy flynedd, felly credaf ei bod hi'n adeg briodol iddynt gael eu hadolygu, ac mae'n amser hefyd i ni ystyried a ddylai anifeiliaid eraill gael eu microsglodynnu. Yn sicr, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth o ran cathod yn cael eu microsglodynnu, felly rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar hynny i mi.
Rwy'n credu fod y sylw a wnaethoch chi ynghylch gwarchodfeydd yn berthnasol iawn, a'r diffiniad o sefydliad lles anifeiliaid, a bydd hynny'n rhan o'r broses graffu y byddwn yn mynd drwyddi. Rwyf eisiau sicrhau y rhoddir ystyriaeth i p'un a fyddai'n addas i ddefnyddio'r cod fel dogfen statudol. Credaf ei bod hi'n bwysig bod ganddo'r statws hwnnw. Felly, unwaith eto, rwy'n gweithio gyda'r rhwydwaith lles anifeiliaid i'w cefnogi i ddatblygu cod ymarfer gwirfoddol ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid a gwarchodfeydd, a byddaf yn amlwg yn rhoi'r manylion diweddaraf i aelodau.
Thank you for the statement here today. I have to say that I'm disappointed about the part in the statement with regard to the animal offender register here in Wales, especially given that you've made a statement without giving us any background information as to what actually happened as part of that review. I'm particularly disappointed to read that you think that, because there's a lack of UK-based evidence, that's something that cannot be then progressed. There's plenty of international evidence, and I wonder what work has been done in that regard. For example, there's a state-wide open register in Tennessee; in New York, there's a closed register for pet shops and animal sanctuaries and they must reference this before selling or passing on animals; Orange county animal register—again, in America—is maintained by the sheriff's office, and anyone convicted must submit information to that office, and anyone transferring ownership must check registry prior to any change in ownership. I mean, if we haven't got an animal abuse register in any other part of the UK, it'd be difficult to have evidence based on practice because it doesn't exist. That's exactly why people like myself were calling for a Wales-first, so that we could look into this, and also for UK law enforcement agencies to be able to use this particular information to profile people who would potentially abuse animals and then go on to abuse people in real life. I mean, this is really important, and I think it is a real missed opportunity, and I'd like to see the evidence that supports the conclusion. It's really hard to comment without seeing anything today.
With regard to various animal welfare codes, you mentioned quite a few in your statement, but you failed to mention the game bird code. When will this be reviewed? In conversations that I've had with the League Against Cruel Sports, this is not monitored at the moment. They would like to meet with you to discuss game bird welfare, so I'm wondering whether you would take up that offer to meet with them, because I feel that it is missing from these codes and it's just as important as codes for horses and for cats.
In relation to cross-government work, I can't see anything in this statement in relation to how you're working with the housing sector. I raised with the Minister, Rebecca Evans, the statements that landlords are putting out: 'No pets, no DSS'. We are seeing a rise in landlords that are refusing tenants with pets because, potentially, they've had problems in the past. You say a lot in these statements about how we make people better carers for the pets that they have, but when they do have pets, they're often discriminated against, and those pets are really vital to their mental health, to how they operate in society. And so it's good to say, 'Well, we have to look after the animals' on one stage, but what about how animals can help humans? I think that's something that isn't really in this statement enough here today.
I'd also concur with the comments made by Paul Davies in relation to online selling. We are seeing a myriad of different people selling various animals online, and it does seem to be something that isn't regulated, isn't monitored, isn't something that anybody has a handle on. I think the welfare of animals is key here, because people are often breeding animals, they then realise they can't cope and then sell them in these ways that seem easy for them to offload the burden that they see that these animals provide on them, but, also, potentially, they're not doing it in the most ethical way. So, I'd urge you to look at that further too.
Diolch ichi am y datganiad yma heddiw. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn siomedig am y rhan yn y datganiad o ran y gofrestr troseddwyr anifeiliaid yma yng Nghymru, yn arbennig o ystyried eich bod wedi gwneud datganiad heb unrhyw wybodaeth gefndirol inni ynghylch beth ddigwyddodd mewn gwirionedd yn rhan o'r adolygiad hwnnw. Rwy'n arbennig o siomedig o ddarllen y credwch chi, oherwydd nad oes digon o dystiolaeth yn y DU, fod hynny'n rhywbeth na allwn ni wedyn ei ddatblygu. Mae digon o dystiolaeth ryngwladol, a thybed pa waith sydd wedi'i wneud yn hynny o beth. Er enghraifft, mae cofrestr agored talaith gyfan yn Tennessee; yn Efrog Newydd, mae cofrestr gaeedig ar gyfer siopau anifeiliaid anwes a gwarchodfeydd anifeiliaid a rhaid iddynt gyfeirio at hon cyn gwerthu neu drosglwyddo anifeiliaid; mae cofrestr anifeiliaid Orange County— unwaith eto, yn America—yn cael ei chynnal gan Swyddfa'r Siryf, a rhaid i unrhyw un a gollfernir gyflwyno gwybodaeth i'r Swyddfa honno, a rhaid i unrhyw un sy'n trosglwyddo perchenogaeth wirio'r cofrestru cyn unrhyw newid perchnogaeth. Os nad oes gennym ni gofrestr cam-drin anifeiliaid mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, byddai'n anodd cael tystiolaeth yn seiliedig ar arfer oherwydd nad yw'n bodoli. Dyna yn union pam roedd pobl fel fi yn galw am un i Gymru yn gyntaf, fel y gallem ni ymchwilio i hyn, a hefyd er mwyn i asiantaethau gorfodi cyfraith y DU allu defnyddio'r wybodaeth benodol hon i greu proffil o bobl a fyddai o bosibl yn cam-drin anifeiliaid ac wedyn yn mynd ymlaen i gam-drin pobl mewn bywyd go iawn. Mae hyn yn bwysig iawn, ac rwy'n credu ei fod yn gyfle gwirioneddol a gollwyd, ac fe hoffwn i weld y dystiolaeth sy'n cefnogi'r casgliad. Mae'n anodd iawn gwneud sylwadau heb weld unrhyw beth heddiw.
O ran codau lles anifeiliaid amrywiol, fe wnaethoch chi sôn am rai yn eich datganiad, ond wnaethoch chi ddim sôn am y cod adar hela. Pryd y caiff hwn ei adolygu? Mewn sgyrsiau a gefais gyda'r Gynghrair yn erbyn Chwaraeon Creulon, nid yw hwn yn cael ei fonitro ar hyn o bryd. Byddent yn hoffi cyfarfod â chi i drafod lles adar hela, felly rwy'n meddwl tybed a fyddech yn derbyn y cynnig hwnnw i gwrdd â nhw, oherwydd teimlaf ei fod ar goll o'r codau hyn ac mae'n rhywbeth sydd yr un mor bwysig â chodau ar gyfer ceffylau a chathod.
O ran gwaith traws-lywodraethol, ni allaf weld unrhyw beth yn y datganiad hwn ynglŷn â sut yr ydych chi'n gweithio gyda'r sector tai. Soniais wrth y Gweinidog, Rebecca Evans, am y datganiadau y mae landlordiaid yn eu cyflwyno: 'Dim anifeiliaid anwes, dim DSS'. Rydym ni'n gweld cynnydd mewn landlordiaid sy'n gwrthod tenantiaid ag anifeiliaid anwes oherwydd, o bosib, eu bod wedi cael problemau yn y gorffennol. Rydych chi'n dweud llawer yn y datganiadau hyn ynghylch sut y mae gwneud pobl yn well gofalwyr ar gyfer yr anifeiliaid anwes sydd ganddynt, ond pan mae ganddynt anifeiliaid anwes, gwahaniaethir yn eu herbyn yn aml, ac mae'r anifeiliaid anwes hynny yn wirioneddol hanfodol i'w iechyd meddwl, i sut y maent yn gweithredu mewn cymdeithas. Ac felly mae'n dda dweud, 'Wel, rhaid inni ofalu am yr anifeiliaid' ar un llaw, ond beth am sut y gall anifeiliaid helpu bodau dynol? Credaf fod hynny'n rhywbeth nad yw mewn gwirionedd yn cael digon o sylw yn y datganiad hwn heddiw.
Cytunaf hefyd â'r sylwadau a wnaed gan Paul Davies o ran gwerthu ar-lein. Rydym yn gweld llu o wahanol bobl yn gwerthu anifeiliaid amrywiol ar-lein, ac ymddengys fod hyn yn rhywbeth nad yw cael ei reoleiddio, nad yw'n cael ei fonitro, nad yw'n rhywbeth y mae gan unrhyw un reolaeth arno. Mae lles anifeiliaid yn allweddol yn hyn o beth, gan fod pobl yn aml yn bridio anifeiliaid, yna maen nhw'n sylweddoli na allan nhw ymdopi ac yna maen nhw yn eu gwerthu yn y ffyrdd hyn sy'n ymddangos i fod yn hawdd iddyn nhw gael gwared ar y baich y maen nhw'n ystyried bod yr anifeiliaid hyn yn ei roi arnynt, ond, hefyd, o bosib, nid ydynt yn gwneud hynny yn y modd mwyaf moesegol. Felly, anogaf chi i edrych ar hynny ymhellach hefyd.
Thank you, Bethan Sayed, for those questions. I absolutely recognise that you would be disappointed. I did stress that I'd only had the draft report and I will bring forward a substantive response to that piece of work before summer recess, probably in the form of a written statement, but I know you've taken a keen interest in the animal offender register, so I absolutely understand why you want to see the evidence. As I say, I've only had the draft report, but there was some positive actions—there were several positive actions, actually—within the report that I think are worthy of further work, so that piece of work will be undertaken now, and, as I say, I do commit to bringing a full, substantive response before the summer recess.
I, just today, discussed the link between people who abuse animals and domestic abuse with the violence against women national advisors. I also had a presentation from Dr Freda Scott-Park. She is doing significant work with veterinary practices to ensure that, where they see non-accidental injury of animals—that perhaps there is a link with domestic abuse. So, there is a big piece of work right across the UK being done, but I think—. You know, I have to listen to what the task and finish group have said, but there are other things that we can bring forward aside from the register.
You asked about the code of practice in relation to game birds, and I've agreed with DEFRA and the other devolved administrations that we'll work together to review and revise the code of practice. I don't have a timeline for that specifically, but there is a commitment that we will do that. If you want to send me a letter around the group that you want me to meet, I'd be very happy to look at that, diary permitting.
I haven't had a specific conversation with the Minister for housing around landlords, but I think it is obviously something that we need to consider. I heard you say that you'd mentioned it to the Minister, and I'll certainly pick up on that.
In relation to online selling—and I'm sorry I didn't answer Paul Davies's question about that—I was actually shocked at the amount of purchasing of pets online that goes on, and I've asked officials to look at this. You're right; it's not regulated, it's not monitored in the way that we would want. So, that is a piece of work that we need to do, and unfortunately, there is a market for it, and that market, even just in the two years I've been in post, seems to have increased, which is obviously of concern.
Diolch i chi, Bethan Sayed, am y cwestiynau hynny. Rwy'n cydnabod yn llwyr eich bod yn siomedig. Pwysleisiais mai dim ond yr adroddiad drafft oedd gennyf a byddaf yn cyflwyno ymateb o sylwedd i'r darn hwnnw o waith cyn toriad yr haf, mae'n debyg ar ffurf datganiad ysgrifenedig, ond rwy'n gwybod eich bod chi wedi cymryd diddordeb brwd yn y gofrestr troseddwyr anifeiliaid, felly deallaf yn llwyr pam yr hoffech chi weld y dystiolaeth. Fel y dywedais, dim ond yr adroddiad drafft yr wyf wedi'i gael, ond roedd rhai camau cadarnhaol—roedd nifer o gamau gweithredu cadarnhaol, mewn gwirionedd—yn yr adroddiad sydd, rwy'n credu, yn haeddu rhagor o waith, felly gwneir y gwaith hwnnw yn awr, ac, fel y dywedaf, rwy'n ymrwymo i gyflwyno ymateb llawn, sylweddol cyn toriad yr haf.
Dim ond heddiw, trafodais y cysylltiad rhwng pobl sy'n cam-drin anifeiliaid a cham-drin domestig gyda chynghorwyr cenedlaethol trais yn erbyn menywod. Cefais hefyd gyflwyniad gan Dr Freda Scott-Park. Mae hi wedi gwneud gwaith sylweddol gyda phractisau milfeddygol i sicrhau, lle maent yn gweld anafiadau annamweiniol ar anifeiliaid—efallai bod cysylltiad â cham-drin domestig. Felly, mae gwaith sylweddol yn digwydd ledled y DU, ond rwy'n credu—. Wyddoch chi, mae'n rhaid i mi wrando ar yr hyn y mae'r grŵp gorchwyl a gorffen wedi'i ddweud, ond mae pethau eraill y gellir eu cyflwyno ar wahân i gofrestr.
Fe wnaethoch chi holi am y cod ymarfer o ran adar hela, ac rwy'n cytuno gyda DEFRA a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill a byddwn yn gweithio gyda'n gilydd i adolygu a diwygio'r cod ymarfer. Nid oes gennyf amserlen ar gyfer hynny yn benodol, ond mae ymrwymiad y byddwn yn gwneud hynny. Os hoffech chi anfon llythyr ataf i ynghylch y grŵp yr ydych chi eisiau imi gwrdd â nhw, byddwn yn hapus iawn ystyried hynny, os yw'r dyddiadur yn caniatáu.
Nid wyf wedi cael sgwrs benodol gyda'r Gweinidog dros dai ynghylch landlordiaid, ond rwy'n credu bod hynny yn amlwg yn rhywbeth y mae angen inni ei ystyried. Fe'ch clywais yn dweud eich bod wedi sôn am hynny wrth y Gweinidog, a byddaf yn sicr yn holi ynghylch hynny hefyd.
O ran gwerthu ar-lein—ac mae'n ddrwg gennyf nad atebais gwestiwn Paul Davies ynghylch hynny—roeddwn yn synnu mewn gwirionedd gan faint o brynu anifeiliaid anwes ar-lein sy'n digwydd, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar hyn. Rydych yn gywir; nid yw'n cael ei reoleiddio, nid yw'n cael ei fonitro yn y modd y byddem yn dymuno. Felly, dyna ddarn o waith y mae angen inni ei wneud, ac yn anffodus, mae marchnad ar ei gyfer, ac ymddengys bod y farchnad honno, dim ond yn y ddwy flynedd yr wyf wedi bod yn y swydd hyd yn oed, wedi cynyddu, sy'n amlwg yn peri pryder.
Thank you, Cabinet Secretary; there's lots to welcome in your very important statement today. First, I'd like to seek some clarification on a number of points. On the possibility of introducing Lucy's law to ban third-party puppy sales, I welcome your comments about discussing options with officials. We know on welfare grounds that there's a growing chorus of recognition that it's a good step, and I'd like to place on record a tribute to the work of Friends of the Animals Wales and its inspirational founder, Eileen Jones, and also to Rhondda Cynon Taf council that was the first council in the UK to pass a motion condemning third-party sales. I know lots of AMs have already asked you questions about this, but how would you engage with third-party expertise that there is out there on this subject in order to take the issue forward?
Secondly, I note your comments about the difficulties in establishing an animal offender register. I wonder if you'd also be able to say a little about tackling dog fighting. You may have seen the recent case with five people being charged for offences relating to dog fighting in Wales and in the east midlands. How else can the Welsh Government help to tackle this abominable cruelty?
And finally, the comments around support at difficult times for owners are also important, and in particular help for people in accessing veterinary services. We've spoken frequently about the rising numbers of people using food banks in Wales. I understand the Trussell Trust now accepts pet food, and the Cabinet Secretary will know the first food bank for pets was, in fact, set up in Wales. Would the Welsh Government also look into feeding companion animals as part of the review?
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet; mae llawer i'w groesawu yn eich datganiad pwysig iawn heddiw. Yn gyntaf, hoffwn gael rhywfaint o eglurhad ynglŷn â sawl peth. O ran y posibilrwydd o gyflwyno cyfraith Lucy i wahardd gwerthu cŵn bach drwy drydydd parti, croesawaf eich sylwadau ynghylch trafod posibiliadau gyda swyddogion. Gwyddom ar sail lles fod cydnabyddiaeth gynyddol ei fod yn gam da, ac fe hoffwn roi teyrnged gyhoeddus i waith Cyfeillion Anifeiliaid Cymru a'i sylfaenydd ysbrydoledig, Eileen Jones, a hefyd i Gyngor Rhondda Cynon Taf, sef y cyngor cyntaf yn y DU i basio cynnig yn condemnio gwerthiannau trydydd-parti. Gwn fod llawer o Aelodau'r Cynulliad eisoes wedi gofyn cwestiynau i chi am hyn, ond sut fyddwch chi yn manteisio ar yr arbenigedd trydydd parti sydd ar gael ynglŷn â'r agwedd hon er mwyn gwneud cynnydd yn hyn o beth?
Yn ail, nodaf eich sylwadau am yr anawsterau wrth sefydlu cofrestr troseddwyr anifeiliaid. Tybed a allech chi hefyd ddweud ychydig am fynd i'r afael ag ymladd â chŵn? Efallai i chi weld yr achos diweddar gyda phump o bobl yn cael eu cyhuddo o droseddau yn ymwneud ag ymladd â chŵn yng Nghymru ac yn Nwyrain Canolbarth Lloegr. Sut arall all Llywodraeth Cymru helpu i fynd i'r afael â'r creulondeb ofnadwy hwn?
Ac yn olaf, mae'r sylwadau ynghylch cymorth ar adegau anodd ar gyfer perchnogion yn bwysig hefyd, ac yn arbennig help i bobl i gael gwasanaethau milfeddygol. Rydym ni wedi siarad yn aml am y niferoedd cynyddol o bobl sy'n defnyddio banciau bwyd yng Nghymru. Rwy'n deall erbyn hyn bod Ymddiriedolaeth Trussell yn derbyn bwyd anifeiliaid anwes, a gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, fod y banc bwyd cyntaf ar gyfer anifeiliaid anwes, yn wir, wedi'i sefydlu yng Nghymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru hefyd ymchwilio i fwydo anifeiliaid anwes yn rhan o'r adolygiad?
Thank you, Vikki Howells, for those questions. I'll certainly join her in paying tribute to Eileen Jones and RCT council. There is a huge amount of work going on in relation to third-party sales, and I've asked the network to have a look particularly at this aspect of animal health and welfare.
You asked about dog fighting, which is obviously horrific and illegal, and we work very closely with the police. If anybody has any evidence of this, that's where they should go in the first instance.
In relation to the animal offender register, you will have heard my answers to Bethan Sayed, and, as I said, there are several recommendations within the draft report that I do think are worthy of further consideration. Even though the advice to me is not to bring a register forward at this time, I think the points that Bethan raised around looking at the evidence in detail—I certainly will do that. I've literally just had the draft report, so I haven't had the opportunity to do that yet, but I will do before I bring forward a statement in the summer.
I mentioned in my opening statement that I think we need to look at people who are struggling; circumstances do change. I mentioned about women fleeing from a violent household, and I had a discussion with the advisers today. So, I think we need to work with Dogs Trust; I know they help. We, actually, as a Government, have had two inquiries in the last few months about fostering pets urgently, and obviously we don't have the facilities to do that. So, it's about working with charities and with the third sector to see if that's available.
Diolch i chi, Vikki Howells, am y cwestiynau hynny. Byddaf yn sicr yn ymuno â hi i dalu teyrnged i Eileen Jones a Chyngor Rhondda Cynon Taf. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo o ran gwerthiannau trydydd parti, ac rwyf wedi gofyn i'r rhwydwaith edrych ar yr agwedd hon ar iechyd a lles anifeiliaid yn arbennig.
Fe wnaethoch chi holi ynglŷn â chŵn ymladd, sy'n amlwg yn erchyll ac yn anghyfreithlon, ac rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda'r heddlu. Os oes gan unrhyw un unrhyw dystiolaeth o hyn, dyna lle y dylent fynd yn y lle cyntaf.
O ran y gofrestr troseddwyr anifeiliaid, byddwch wedi clywed fy ateb i Bethan Sayed, ac, fel y dywedais, mae nifer o argymhellion yn yr adroddiad drafft y credaf sydd yn werth eu hystyried ymhellach. Er mai'r cyngor i mi yw peidio â chyflwyno cofrestr ar hyn o bryd, credaf fod y sylwadau a wnaeth Bethan ynghylch edrych ar y dystiolaeth yn fanwl—yn sicr byddaf yn gwneud hynny. Yn llythrennol dim ond yr adroddiad drafft yr wyf wedi'i gael, felly, nid wyf wedi cael y cyfle i wneud hynny eto, ond byddaf yn gwneud cyn imi wneud datganiad yn yr haf.
Soniais yn fy natganiad agoriadol y credaf fod angen inni edrych ar bobl sy'n cael trafferth; mae amgylchiadau yn newid. Soniais am ferched sydd yn ffoi o aelwyd dreisgar, a chefais drafodaeth gyda'r cynghorwyr heddiw. Felly, credaf y dylem ni weithio gyda'r Ymddiriedolaeth Cŵn; gwn eu bod yn helpu. Mewn gwirionedd, fel Llywodraeth, rydym ni wedi cael dau ymchwiliad yn ystod y misoedd diwethaf ynghylch maethu anifeiliaid anwes ar frys, ac mae'n amlwg nad oes gennym ni'r cyfleusterau i wneud hynny. Felly, mae a wnelo hynny â gweithio gydag elusennau ac â'r trydydd sector i weld a yw hynny ar gael.
Thanks to the Minister for today's statement. I agree with the sentiments underlying the statement.
The majority of households that have pets have dogs, and there are several issues over the welfare of dogs, one obvious one being: in today's society, are they getting enough exercise and general stimulation? These days, a lot of households contain couples who are both out working during the day, so this can be a problem. So, we have to be sure that people purchasing dogs are involved in an appropriate lifestyle for owning dogs. If dogs are short of stimulation, they can exhibit behavioural problems such as anxiety, in some cases, or in others, aggression. They would then need to be dealt with through training classes. Now, training classes are mandatory for the owners of dogs purchased from a lot of rescue centres, but they're not mandatory for dogs purchased through other means like private sellers. I'm not saying that it has to be mandatory, but do we need, perhaps, to publicise more the benefits of putting dogs through training classes and do we need to do more to educate dog owners as to the welfare and costs of keeping their animals? I note that education is one of the themes in your statement today.
The microchipping regulations that were introduced for dogs you say are being reviewed. It seems sensible to introduce that with the increase in incidents of dognapping, particularly of expensive breeds. You mentioned that you are looking at whether there is a good case for the microchipping scheme to be extended to cats. I would think that there probably is a good case for it, but I know that you responded already to that when Paul Davies raised it, so you may not be able to say more on that issue today.
Can I mention horses? There isn't much detail in today's statement about horses, although I know that there is a revised code of practice that's going on. We know that the fly-tipping of sick and injured horses is at an all-time high, so this is a major issue. Indeed, the RSPCA claims that there is a horse crisis going on. One of the problems being that horses are relatively cheap to buy, but expensive to care for. So, one way of addressing it is to go back to the education angle—again, is there more that we can do to educate prospective horse owners about the cost and welfare of keeping horses? On a more parochial level, there's the case of people who have a single horse. Horses are actually herd animals, so keeping a horse all on its own is perhaps not a good idea for the animal's welfare. Now, there's a case that I know of—a couple of people near me who live two doors down from each other and each own a single horse. One of those horses in particular looks most forlorn and they'd probably be better off keeping the horses together in the same field. So, I suppose we're going back, again, to the issue of education. Are there any more specifics that we can do to promote education about the welfare of companion animals?
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Cytunaf â'r teimladau sydd wrth wraidd y datganiad.
Cŵn sydd gan y mwyafrif o aelwydydd sydd ag anifeiliaid anwes, ac mae nifer o faterion ynghylch lles cŵn, un amlwg yw: mewn cymdeithas heddiw, a ydynt yn cael digon o ymarfer ac ysgogiad cyffredinol? Y dyddiau hyn, mae llawer o aelwydydd yn cynnwys cyplau sydd ill dau yn gweithio yn ystod y dydd, felly gall hyn fod yn broblem. Felly, rhaid inni fod yn siŵr bod pobl sy'n prynu cŵn yn byw mewn ffordd sy'n briodol i fod yn berchen ar gŵn. Os yw cŵn yn brin o ysgogiad, gallant arddangos problemau ymddygiadol megis pryder, mewn rhai achosion, neu mewn achosion eraill, ymddygiad ymosodol. Yna byddai angen ymdrin â nhw drwy ddosbarthiadau hyfforddiant. Bellach, mae dosbarthiadau hyfforddiant yn orfodol i berchnogion cŵn a brynwyd o lawer o'r canolfannau achub, ond dydyn nhw ddim yn orfodol ar gyfer cŵn a brynwyd drwy ddulliau eraill fel gwerthwyr preifat. Nid wyf yn dweud bod yn rhaid iddo fod yn orfodol, ond a oes angen, efallai, rhoi cyhoeddusrwydd i'r manteision o roi cŵn drwy ddosbarthiadau hyfforddiant ac a oes angen i ni wneud mwy i addysgu perchnogion cŵn ynghylch lles a chostau cadw eu hanifeiliaid? Sylwaf mai addysg yw un o'r themâu yn eich datganiad heddiw.
Dywedwch fod y rheoliadau microsglodynnu a gyflwynwyd ar gyfer cŵn yn cael eu hadolygu. Mae'n ymddangos yn synhwyrol i gyflwyno hynny gyda'r cynnydd mewn achosion o gipio cŵn, yn enwedig bridiau drud. Soniasoch eich bod yn ystyried pa un a oes achos cryf dros ymestyn y cynllun gosod microsglodion i gathod. Byddwn yn meddwl bod achos cryf dros wneud, ond gwn eich bod chi wedi ymateb i hynny eisoes pan soniodd Paul Davies am hynny, felly efallai na fyddwch yn gallu dweud mwy ynglŷn â'r mater hwnnw heddiw.
A gaf i sôn am geffylau? Does dim llawer o fanylion yn y datganiad heddiw am geffylau, er y gwn fod cod diwygiedig o arfer ar y gweill. Gwyddom fod cael gwared ar geffylau sâl ac anafus ar ei uchaf erioed, felly mae hwn yn fater o bwys. Yn wir, mae'r RSPCA yn honni bod argyfwng ceffylau. Un o'r problemau yw bod ceffylau yn gymharol rad i'w prynu, ond yn ddrud i ofalu amdanynt. Felly, un ffordd o fynd i'r afael â hyn yw mynd yn ôl at yr agwedd o addysg—unwaith eto, a oes mwy y gallwn ni ei wneud i addysgu darpar berchnogion ceffylau am gost a lles cadw ceffylau? Ar lefel fwy plwyfol, mae rhai pobl sydd ag un ceffyl. Mae ceffylau yn anifeiliaid sydd wedi arfer byw gyda cheffylau eraill mewn gwirionedd, felly efallai nad yw cadw ceffyl ar ei ben ei hun yn syniad da o ran lles yr anifail. Nawr, mae achos y gwn amdano—mae dau gymydog imi, sy'n byw dau ddrws oddi wrth ei gilydd a phob un yn berchen ar un ceffyl. Mae un o'r ceffylau hynny yn arbennig yn edrych yn druenus iawn ac mae'n debyg y byddai'n well iddynt gadw'r ceffylau gyda'i gilydd yn yr un cae. Tybiaf felly, ein bod yn dychwelyd, unwaith eto, i fater addysg. A oes unrhyw bethau mwy penodol y gallwn ni eu gwneud i hyrwyddo addysg am les anifeiliaid anwes?
Thank you for those questions. I think you raise a very important point about individuals becoming dog owners—that was the one you spoke about. I think it is good for health and well-being. I've attended the education classes that Dogs Trust run, for instance, and as you say, it's mandatory if you get your pet from one of these establishments. I don't think we would look at making it mandatory, but I think we do need to be able to publicise it and I'd be very happy to see if we could put it on the website.
There's nothing further I can say around microchipping, but I think you're right; there is a good case for looking at microchipping cats, so that's a piece of work that's being undertaken at the current time.
You asked about the code of practice for the welfare of horses. The animal welfare network group reviewed and revised that code of practice in 2016. We also had a 12-week public consultation on the revised one last October and I published the summary of responses to the consultation just last month. We will be revising the code of practice and publishing it before the summer recess this year.
In relation to horses, interestingly, I went out for half a day with the RSPCA and every case that we visited, bar one, was in relation to the welfare of horses. I think you mentioned education in relation to people keeping dogs and horses, and I've had those discussions with the Cabinet Secretary for Education, because we did look at whether we could put something in the curriculum, but you'll appreciate that the curriculum is pretty full. I think there is an issue around education, and again, we publish a great deal of information on our website and I always look at what we can do to publicise it further.
Diolch ichi am y cwestiynau hynny. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch unigolion yn dod yn berchnogion cŵn—dyna un y soniasoch amdano. Rwy'n credu ei fod yn dda i iechyd a lles. Rwyf wedi mynychu dosbarthiadau addysg y mae'r Ymddiriedolaeth Cŵn yn eu cynnal, er enghraifft, ac fel y dywedwch, mae'n orfodol os ydych yn cael eich anifail anwes gan un o'r sefydliadau hyn. Nid wyf yn credu y byddem yn ystyried gwneud hynny yn orfodol, ond credaf fod angen i ni allu rhoi cyhoeddusrwydd iddo a byddwn yn hapus iawn i weld a ellid ei roi ar y wefan.
Nid oes dim pellach y gallaf ei ddweud ynghylch microsglodynnu, ond credaf eich bod yn iawn; mae achos cryf dros edrych ar ficrosglodynnu cathod, felly mae hynny'n waith sydd ar y gweill ar hyn o bryd.
Fe wnaethoch chi holi am y cod ymarfer er lles ceffylau. Mae'r grŵp rhwydwaith lles anifeiliaid wedi adolygu a diwygio'r cod ymarfer yn 2016. Hefyd cawsom ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos ar y fersiwn diwygiedig fis Hydref diwethaf a chyhoeddais grynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad dim ond y mis diwethaf. Byddwn yn adolygu'r cod ymarfer ac yn ei gyhoeddi cyn toriad yr haf eleni.
O ran ceffylau, yn ddiddorol, es allan am hanner diwrnod gyda'r RSPCA ac roedd pob achos yr ymwelwyd â nhw, namyn un, o ran â lles ceffylau. Soniasoch am addysg mewn perthynas â phobl yn cadw cŵn a cheffylau, ac rydym ni wedi cael y trafodaethau hynny gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, oherwydd fe wnaethom ni ystyried p'un a allai rhoi rhywbeth yn y cwricwlwm, ond byddwch yn gwerthfawrogi fod y cwricwlwm yn eithaf llawn. Rwy'n credu bod problem ynghylch addysg, ac unwaith eto, rydym yn cyhoeddi llawer iawn o wybodaeth ar ein gwefan a bob amser yn ystyried beth y gallwn ni ei wneud i roi cyhoeddusrwydd pellach i hyn.
Cabinet Secretary, just a couple of slight variations on the issue of animal welfare. There's been a tendency to regard the welfare of animals, particularly in terms of medical fees, as something of a luxury, in the sense that value added tax is charged. We know that, for many people, the welfare of their animals is often dependent upon whether they can actually afford to gain access to medical services. I think it's well worth putting on record the fantastic work of bodies like the PDSA, the People's Dispensary for Sick Animals, and, in my constituency, Hope Rescue in Taff Street in Pontypridd—the work they do in terms of dog and animal welfare.
You mentioned that you, of course, have had discussions with your counterparts in the UK Government in terms of joint approaches. It seems to me that the issue of the regulation of veterinary fees is something that ought to be looked at. It seems to me there's very little clarity about veterinary fees. They seem to be largely unregulated, they seem to be increasing by about 12 per cent per annum, and then, on top of that, there's a 20 per cent VAT charge. Of course, if you're a commercial operator—if you're a farmer, for example—you can get back the VAT that you pay out, but if you're a pet owner, obviously, you can't. I really wonder whether, in terms of domestic pets and for animal welfare purposes, the issue of reducing VAT on veterinary bills, or perhaps even removing them altogether, is something that at least should be considered, should be discussed, but that there should be things also that Welsh Government and perhaps our counterparts could do in ensuring far greater clarity of veterinary fees for pet owners.
Ysgrifennydd y Cabinet, dim ond ychydig o fân amrywiadau ar y mater o ran lles anifeiliaid. Bu tuedd i ystyried lles anifeiliaid, yn enwedig o ran ffioedd meddygol, fel rhywbeth moethus, yn yr ystyr y codir treth ar werth. Rydym yn gwybod, yn achos llawer o bobl, fod lles eu hanifeiliaid yn aml yn dibynnu ar p'un a allant fforddio mewn gwirionedd gwasanaethau meddygol. Credaf ei bod yn werth cofnodi gwaith gwych cyrff fel y PDSA, sef Fferyllfa'r Bobl ar gyfer Anifeiliaid Sâl, ac, yn fy etholaeth i, Hope Rescue yn Stryd Taf ym Mhontypridd—y gwaith a wnânt o ran lles cŵn ac anifeiliaid.
Cyfeiriasoch eich bod, wrth gwrs, wedi cael trafodaethau gyda'ch cydweithwyr yn Llywodraeth y DU o ran sut y gellid cydweithio. Ymddengys i mi fod y mater o reoleiddio ffioedd milfeddygol yn rhywbeth y dylid rhoi sylw iddo. Mae'n ymddangos i mi bod ychydig iawn o eglurder ynghylch ffioedd milfeddygol. Ymddengys nad ydynt yn cael eu rheoleiddio i raddau helaeth, ymddengys eu bod yn cynyddu tua 12 y cant y flwyddyn, ac yna, ar ben hynny, mae tâl TAW o 20 y cant. Wrth gwrs, os ydych chi'n weithredwr masnachol—os ydych yn ffermwr, er enghraifft— gallwch gael y TAW yr ydych yn ei thalu yn ôl, ond os ydych yn berchen ar anifeiliaid anwes, yn amlwg, ni allwch. Rwyf wir yn meddwl tybed, o ran anifeiliaid anwes domestig ac at ddibenion lles anifeiliaid, a ddylai'r mater o leihau TAW ar filiau milfeddygol, neu efallai hyd yn oed ei ddileu yn gyfan gwbl, fod yn rhywbeth y dylid ei ystyried o leiaf, y dylid ei drafod, ond y dylai fod pethau hefyd y gallai Llywodraeth Cymru ac efallai ein cymheiriaid ei wneud i sicrhau llawer mwy o eglurder o ran ffioedd milfeddygol i berchnogion anifeiliaid anwes.
Thank you. Mick Antoniw raises a very interesting point, and I'm meeting with the British Veterinary Association next week, and it's something that I'll be very happy to raise with them. I've not had discussions around that with my UK counterparts, but I'll certainly speak to the BVA first to see what they would advise, but I'd be very happy to look at any joint approach that would help people in respect of veterinary fees.
Diolch. Mae Mick Antoniw yn gwneud sylw diddorol iawn, ac rwy'n cyfarfod â Chymdeithas Milfeddygon Prydain yr wythnos nesaf, ac mae'n rhywbeth y byddaf i'n hapus iawn ei drafod gyda nhw. Nid wyf wedi cael trafodaethau ynghylch hynny gyda'm cymheiriaid yn Llywodraeth y DU, ond byddaf yn sicr yn siarad â Chymdeithas Milfeddygon Prydain i ddechrau i weld beth yw eu cynghor nhw, ond rwy'n hapus iawn ystyried unrhyw gydweithio a fyddai'n helpu pobl â ffioedd milfeddygol.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, can I welcome the statement? I think the principle of responsible ownership that is mentioned towards the end of your statement is key, but I do think that more needs to be done with it. Several Members, including Gareth Bennett, have mentioned the need for education, and it is, after all, pet owners who are going to be able to deliver the maximum level of animal welfare. No matter how good our laws and regulations are, it is human behaviour here that is key.
I have to say, a couple of months ago, I visited Cardiff Dogs Home, and can I take this opportunity to commend their excellent work—it's a remarkably hopeful place, which is perhaps not what I was expecting—and also the friends of Cardiff Dogs Home as well, who exercise the animals twice daily, and, indeed, that's what I did do as part of my visit? But, anyway, the staff and volunteers there were talking to me about the problems they often have with dogs being abandoned, because they were acquired in the first place, irresponsibly, as fashion accessories—this sounds remarkable, but I assure you it goes on—and then, after six months or so, the novelty of having this fashion accessory, which you're showing off to your friends or whatever, wears and the realities of taking care of a sentient animal with a range of quite obvious needs means that they grow indifferent or even callous and the animals often get abandoned, and literally get abandoned—driven many miles and then thrown out of a car. So, that's the first point.
The second point, and, again, a couple of people have mentioned this, but I want to refer you to the work of the charity Cats Protection, which has highlighted the problem of pets being given up when people move into rented accommodation. They also mention that when people go into some form of care accommodation, it's often automatically the case that they have to give up their pets—in this case, cats—and these animals are often older animals that cannot be rehoused very easily. I think landlords and those running various forms of care accommodation, sheltered or whatever—residential homes—many of them can be quite easily made appropriate for companion animals. I think those in rented accommodation—indeed, I live in a condominium, and we have a presumption that you can have a pet unless there are very strong reasons not to have the pet, and that is a much better way of operating. It would be fairer, as well, which would cover people in some form of rented accommodation as well. I think that's a real issue, and I commend the charity for raising that matter.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i groesawu'r datganiad? Rwy'n credu bod yr egwyddor o berchnogaeth gyfrifol a grybwyllir tuag at ddiwedd eich datganiad yn allweddol, ond rwyf yn credu bod angen gwneud mwy â hynny. Mae nifer o'r Aelodau, gan gynnwys Gareth Bennett, wedi sôn am yr angen am addysg, ac wedi'r cyfan, perchnogion anifeiliaid anwes sydd yn mynd i allu sicrhau'r lles anifeiliaid gorau. Ni waeth pa mor dda yw ein cyfreithiau a'n rheoliadau, ymddygiad pobl sy'n allweddol yn y fan yma.
Mae'n rhaid imi ddweud, ychydig o fisoedd yn ôl, ymwelais â Chartref Cŵn Caerdydd, ac a gaf i achub ar y cyfle hwn i ganmol eu gwaith rhagorol—mae'n lle hynod obeithiol, nad oeddwn i efallai yn ei ddisgwyl—ac hefyd cyfeillion Cartref Cŵn Caerdydd yn ogystal, sy'n rhoi ymarfer corff i'r anifeiliaid ddwywaith y dydd, ac, yn wir, dyna wnes i yn rhan o fy ymweliad. Ond, beth bynnag, roedd y staff a'r gwirfoddolwyr yno yn sôn wrthyf i am y problemau sydd ganddynt yn aml o ran cŵn yn cael eu gadael, oherwydd i bobl eu cael yn y lle cyntaf, yn anghyfrifol, yn ategolion ffasiwn—mae hyn yn swnio'n rhyfeddol, ond gallaf eich sicrhau chi ei fod yn digwydd—ac yna, ar ôl ryw chwe mis, mae'r hwyl o gael yr ategolyn ffasiwn hwn, yr ydych chi'n ei ddangos i'ch ffrindiau neu beth bynnag, yn pylu ac mae realiti gofalu am anifail ymdeimladol ag amrywiaeth o anghenion eithaf amlwg yn golygu eu bod yn mynd yn ddidaro neu hyd yn oed yn ddideimlad ac mae'r anifeiliaid yn aml yn cael eu gadael, ac yn cael eu gadael yn llythrennol—eu gyrru filltiroedd lawer ac wedyn eu taflu o'r car. Felly, dyna'r pwynt cyntaf.
Yr ail bwynt, ac, unwaith eto, mae sawl person wedi sôn am hyn, ond hoffwn eich cyfeirio at waith yr elusen Cats Protection, sydd wedi tynnu sylw at broblem anifeiliaid anwes yn cael eu gadael pan fo pobl yn symud i lety rhent. Maen nhw hefyd yn sôn, pan fydd pobl yn mynd i ryw fath o lety gofal, yn aml mae'n rhaid iddyn nhw ildio eu hanifeiliaid anwes yn awtomatig—cathod yn yr achos hwn—ac mae'r anifeiliaid hyn yn aml yn anifeiliaid hŷn na ellir eu hailgartrefu'n hawdd iawn. Rwy'n credu y gallai landlordiaid a'r rhai hynny sy'n rhedeg gwahanol fathau o lety gofal, llety gwarchod neu beth bynnag—cartrefi preswyl—gallai llawer ohonyn nhw yn eithaf hawdd gael eu haddasu ar gyfer anifeiliaid anwes. Rwy'n credu bod y rhai hynny sydd mewn llety rhent—yn wir, rwyf i'n byw mewn condominiwm, ac mae gennym ni ragdybiaeth y gallwch chi gael anifail anwes oni bai bod rhesymau cryf iawn dros beidio â chael yr anifail anwes, ac mae hynny'n ffordd llawer gwell o weithredu. Byddai'n decach, hefyd, a byddai'n cynnwys pobl mewn rhyw fath o lety rhent. Rwy'n credu bod hynny'n broblem wirioneddol, ac rwy'n cymeradwyo'r elusen am sôn am y mater hwnnw.
Thank you, David Melding, for those questions and comments, and I'll certainly join him in paying tribute to Cardiff Dogs Home. I've visited several of these establishments since I've been in post, and the dedication of both the staff and the volunteers is incredible. I remember going to the Dogs Trust in Bridgend just before Christmas, and there were a lot of dogs there then, and you can imagine—. You raised the point about fashion accessories and people getting rid of pets after six months, and it's the same, obviously, with Christmas. A lot of people have pets at Christmas and then a few months later—. But I remember going to this one in Bridgend, and every dog had a Christmas stocking full of presents. The dedication of these people is just incredible.
In relation to the issue around landlords, I see the Minister for housing is in the Chamber now, so she will have heard that, and obviously Bethan Sayed raised it with me also, and I will certainly have a discussion with Rebecca Evans around this. I, too, live in rented accommodation here in Cardiff, and it's exactly the same. You are allowed a pet unless—you know, you have to make a case if not. So, I think there is a huge amount of work that we can do with landlords to make sure that the situations that you just described don't happen.
Diolch, David Melding, am y cwestiynau a'r sylwadau hynny, ac rwy'n sicr yn ategu ei deyrnged i Gartref Cŵn Caerdydd. Rwyf wedi ymweld â sawl un o'r sefydliadau hyn ers i mi fod yn y swydd, ac mae ymroddiad y staff a'r gwirfoddolwyr yn anhygoel. Rwy'n cofio mynd i ganolfan yr Ymddiriedolaeth Cŵn ym Mhen-y-bont ar Ogwr ychydig cyn y Nadolig, ac roedd llawer o gŵn yno ar y pryd, a gallwch chi ddychmygu—. Fe wnaethoch chi sôn ynghylch ategolion ffasiwn a phobl yn cael gwared ar anifeiliaid anwes ar ôl chwe mis, ac mae'r un peth yn digwydd, yn amlwg, ar adeg y Nadolig. Mae llawer o bobl yn cael anifeiliaid anwes adeg y Nadolig ac yna ychydig fisoedd yn ddiweddarach—. Ond rwy'n cofio mynd i'r lle hwn ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac roedd gan bob ci hosan Nadolig yn llawn anrhegion. Mae ymroddiad y bobl hyn yn hollol anghredadwy.
O ran y mater ynghylch landlordiaid, rwy'n gweld bod y Gweinidog tai yn y Siambr nawr, felly bydd hi wedi clywed hynny, ac yn amlwg fe soniodd Bethan Sayed am hyn wrthyf hefyd, a byddaf yn sicr yn cael trafodaeth gyda Rebecca Evans ynglŷn â hyn. Rwyf i hefyd yn byw mewn llety rhent yma yng Nghaerdydd, ac mae'n union yr un fath. Cewch chi fod ag anifail anwes oni bai—wyddoch chi, mae'n rhaid cyflwyno achos dros beidio cael un. Felly, rwy'n credu bod llawer iawn o waith y gallwn ni ei wneud â landlordiaid i wneud yn siŵr nad yw'r sefyllfaoedd y gwnaethoch chi eu disgrifio yn digwydd.
I'm not going to repeat, obviously, everything that people have said, but I particularly want to support what David Melding has said about, particularly, people who have had animals for a long time, and those animals are ageing, and are being subject, really, to a death sentence, because nobody will take them on.
But I also want to focus on the whole intention of what we're trying to do. What we're trying to do is advising people how to look after their animals in the right and most appropriate way. Yet, I did a very quick survey myself, and found that not many people knew we were doing this. They didn't actually know anything about this code of practice for companion animals amongst the general public, and I think that we need to do a piece of work, whether it's us or others.
But there is an area I want to focus on, and Vikki Howells has alluded to it, and that is dog fighting. Dog fighting isn't only bad for the animals, which of course it clearly is, but it is a whole network wrapped up, very often, with criminal activity, betting, drinking and also drug taking. It is very prevalent, I have been informed, in certain areas of Wales, and we really ought to be tackling this head on, because it is one of the worst crimes against the animal, and it has almost, in some places, become quite acceptable behaviour.
This is going to sound odd, but I'm going to bring in another area that I think we ought to think about when we're thinking about animal welfare. We also need to think about what we buy in our pet shops that might affect the ecology elsewhere, and I'm talking particularly here about tropical fish and whether we need to do a little bit of work around—because there is evidence coming out—the major damage to coral reefs because people are just simply going in to grab the fish that exist there, for people to somehow sit and look at in their tanks at home. The evidence has really come out of that Disney film, Finding Nemo, and people's children wanting a fish that looks just like that. So, there is a wider debate here, when we look at animal welfare, about the destruction that, very often, what we buy is affecting communities, quite seriously, elsewhere.
Dydw i ddim yn mynd i ailadrodd, yn amlwg, popeth mae pobl wedi'i ddweud, ond fe hoffwn i yn arbennig gefnogi yr hyn a ddywedodd David Melding am, yn enwedig, pobl sydd wedi bod ag anifeiliaid ers amser maith, a'r anifeiliaid hynny yn heneiddio, ac sy'n cael eu hanfon, mewn gwirionedd, i'w marwolaeth, oherwydd na fydd neb yn eu cymryd.
Ond rwyf i hefyd eisiau canolbwyntio ar holl fwriad yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw rhoi cyngor i bobl o ran sut i ofalu am eu hanifeiliaid yn y modd cywir a mwyaf priodol. Eto, fe wnes i arolwg cyflym iawn fy hun, a chanfod nad yw llawer o bobl yn gwybod ein bod yn gwneud hyn. Doedden nhw ddim yn gwybod dim am y cod ymarfer ar gyfer anifeiliaid anwes ymhlith y cyhoedd, ac rwy'n credu bod angen inni weithio ar hyn, p’un ai ni neu ryw rai arall.
Ond mae yna faes yr wyf i eisiau canolbwyntio arno, ac mae Vikki Howells wedi cyfeirio ato, sef ymladd cŵn. Dydy ymladd cŵn ddim dim ond yn ddrwg i'r anifeiliaid, ac wrth gwrs mae hynny yn amlwg, ond mae'n rhwydwaith cyfan sy'n ymgymryd, yn aml iawn, â gweithgarwch troseddol, betio, yfed a hefyd cymryd cyffuriau. Mae'n gyffredin iawn, rwyf wedi cael gwybod, mewn rhai ardaloedd o Gymru, a dylem ni mewn gwirionedd fod yn mynd i'r afael â hyn yn uniongyrchol, oherwydd mae'n un o'r troseddau gwaethaf yn erbyn yr anifail, ac mewn rhai mannau wedi dod, bron, yn ymddygiad eithaf derbyniol.
Mae hyn yn mynd i swnio'n od, ond rwy'n mynd i gyflwyno maes arall y credaf y dylem ni ei ystyried pan fyddwn yn meddwl am les anifeiliaid. Mae angen inni hefyd feddwl am yr hyn yr ydym ni'n ei brynu yn ein siopau anifeiliaid anwes a allai effeithio ar ecoleg mewn mannau eraill, ac rwy'n sôn yn arbennig yma am bysgod trofannol ac a oes angen inni wneud ychydig o waith ynghylch—oherwydd mae tystiolaeth yn ymddangos—y difrod mawr i riffiau cwrel oherwydd bod pobl yn mynd i fachu'r pysgod sy'n byw yno, er mwyn i bobl rywsut eistedd ac edrych ar eu tanciau yn y cartref. Mae'r dystiolaeth mewn gwirionedd wedi ymddangos o'r ffilm Disney hwnnw, Finding Nemo, a phlant pobl eisiau pysgodyn sy'n edrych yn unig fel hwnnw. Felly, mae yna ddadl ehangach yn y fan yma, pan fyddwn ni'n ystyried lles anifeiliaid, am y dinistrio, sef, yn aml iawn, bod yr hyn yr ydym ni'n ei brynu yn effeithio ar gymunedau, yn eithaf difrifol, mewn mannau eraill.
Thank you, Joyce Watson, for raising those three points. Around the codes of practice, we have a partnership approach in relation to our codes of practice and how we worked with the animal welfare network group to develop a communications plan to raise awareness of the codes of practice, so I'm very disappointed to hear you say that. So, I think there's a piece of work, certainly, I can do and we can do as Welsh Government, but I'm sure some of our partners will be very happy to help us. But, certainly, we have them on the Welsh Government website. They can be downloaded, they can be available as paper documents, and, also, you can get them on CD-ROM. I know that my officials have worked with stakeholders such as welfare organisations, pet shops, for instance, and veterinary surgeries to make sure that we distribute those codes of practice and raise awareness of them. I know that the RSPCA, in particular, have been very keen to use them as part of their enforcement activity to encourage the improvement of standards where welfare issues have been identified.
Around dog fighting, you're absolutely right: it's a criminal activity. I did have a discussion around dog fighting when I spent some time with the rural crime team up in north Wales, and I'm due to spend a further day with them in August. So, again, I'll raise it. I didn't think it was as widespread as you sort of implied, but I'm very happy to have a further discussion with them around that.
I don't think I've done anything in relation to tropical fish, so if the Member doesn't mind, I'll have a discussion with my officials and I'll drop you a note in relation to that.
Diolch, Joyce Watson, am godi'r tri phwynt hynny. O ran y codau ymarfer, rydym ni'n cydweithio ar y codau ymarfer, ac fe wnaethom ni weithio gyda grŵp rhwydwaith lles anifeiliaid i ddatblygu cynllun cyfathrebu i godi ymwybyddiaeth o'r codau ymarfer, felly rwy'n siomedig iawn eich clywed chi'n dweud hynny. Felly, rwy'n credu bod yna waith, yn sicr, y gallwn ni ei wneud ac y gallwn ni, Llywodraeth Cymru, ei wneud, ond rwy'n siŵr y bydd rhai o'n partneriaid ni yn hapus iawn i'n helpu. Ond, yn sicr, maen nhw ar wefan Llywodraeth Cymru. Gellir eu lawrlwytho, gallan nhw fod ar gael fel dogfennau papur, a hefyd, gallwch chi eu cael ar CD-ROM. Rwy'n gwybod fod fy swyddogion wedi gweithio gyda rhanddeiliaid fel sefydliadau lles, siopau anifeiliaid anwes, er enghraifft, a meddygfeydd milfeddygol i wneud yn siŵr ein bod yn dosbarthu'r codau ymarfer hynny ac yn codi ymwybyddiaeth ohonynt. Rwy'n gwybod fod yr RSPCA, yn arbennig, wedi bod yn awyddus iawn i'w defnyddio yn rhan o'u gweithgarwch gorfodi i annog gwelliannau mewn safonau pan ganfuwyd problemau ynglŷn â lles.
O ran ymladd cŵn, rydych chi'n hollol gywir: mae'n weithgaredd troseddol. Cefais drafodaeth am ymladd cŵn pan dreuliais beth amser gyda'r tîm troseddau gwledig yn y gogledd, ac rwyf i dreulio diwrnod arall gyda nhw ym mis Awst. Felly, unwaith eto, fe wnaf i sôn am hynny. Doeddwn i ddim yn meddwl ei fod mor gyffredin ag y gwnaethoch chi ei awgrymu, ond rwy'n hapus iawn i gael trafodaeth arall gyda nhw am hynny.
Dydw i ddim yn meddwl fy mod i wedi gwneud unrhyw beth o ran pysgod trofannol, felly os nad oes ots gan yr Aelod, fe gaf i drafodaeth â'm swyddogion ac fe wnaf i ysgrifennu atoch chi ynglŷn â hynny.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 6 on the agenda this afternoon has been withdrawn.
Mae eitem 6 ar agenda'r prynhawn 'ma wedi ei thynnu'n ôl.
Item 7 is the Environmental Protection (Microbeads) (Wales) Regulations 2018, and I call on the Minister for Environment to introduce the regulations—Hannah Blythyn.
Eitem 7 yw Rheoliadau Diogelu'r Amgylchedd (Microbelenni) (Cymru) 2018, a galwaf ar Gweinidog yr Amgylchedd i gyflwyno'r rheoliadau—Hannah Blythyn.
Cynnig NDM6742 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn cymeradwyo bod y fersiwn drafft o’r Rheoliadau Diogelu’r Amgylchedd (Microbelenni) (Cymru) 2018 yn cael ei lunio yn unol â’r fersiwn drafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mai 2018.
Motion NDM6742 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
Approves that the draft The Environmental Protection (Microbeads) (Wales) Regulations 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 May 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The regulations that have been laid before the Assembly for your consideration today are the Environmental Protection (Microbeads) (Wales) Regulations 2018. These regulations have been introduced under powers contained in the Environmental Protection Act 1990 and the Regulatory Enforcement and Sanctions Act 2008. Under these regulations it will be an offence in Wales, from 30 June 2018 onwards, for anyone to manufacture any rinse-off personal care products that use plastic microbeads as an ingredient. It will also be on offence in Wales from that date to supply or offer to supply any rinse-off personal care products that contain plastic microbeads.
Welsh local authorities will be responsible for enforcing these regulations, and this enforcement role will be carried out in line with the published guidance. These regulations introduce an enforcement regime that includes civil and criminal sanctions, such as variable monetary penalties, compliance notices and stop notices. Civil sanctions provide flexibility and allow local authorities, when enforcing the ban, to distinguish between those who are striving to comply and those who disregard the law. These regulations provide for anyone who has a civil sanction imposed on them to appeal to the first-tier tribunal.
I met with marine stakeholders on 7 June, who impressed on me how important this ban is, and through our public consultation exercise, the introduction of this ban received widespread support. Deputy Presiding Officer, I commend these regulations to the National Assembly.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Y rheoliadau a roddwyd gerbron y Cynulliad ar gyfer eich ystyriaeth heddiw yw Rheoliadau Diogelu'r Amgylchedd (Microbelenni) (Cymru) 2018. Cyflwynwyd y rheoliadau hyn o dan bwerau a gynhwysir yn Neddf Diogelu'r Amgylchedd 1990 a Deddf Gorfodi Rheoleiddiol a Chosbau 2008. O dan y rheoliadau hyn bydd yn drosedd yng Nghymru, o 30 Mehefin 2018 ymlaen, i unrhyw un weithgynhyrchu unrhyw gynhyrchion gofal personol i'w rinsio i ffwrdd sy'n defnyddio microbelenni plastig yn gynhwysion. Bydd hefyd yn drosedd yng Nghymru o'r dyddiad hwnnw i gyflenwi neu gynnig cyflenwi unrhyw gynhyrchion gofal personol i'w rinsio i ffwrdd sy'n cynnwys microbelenni plastig.
Awdurdodau lleol Cymru fydd yn gyfrifol am orfodi'r rheoliadau hyn, a bydd y swyddogaeth orfodi hon yn cael ei gweithredu'n unol â'r canllawiau a gyhoeddwyd. Mae'r rheoliadau hyn yn cyflwyno cyfundrefn orfodi sy'n cynnwys cosbau sifil a throseddol, megis cosbau ariannol amrywiol, hysbysiadau cydymffurfio a hysbysiadau stop. Mae cosbau sifil yn cynnig hyblygrwydd ac yn caniatáu i awdurdodau lleol, wrth orfodi'r gwaharddiad, wahaniaethu rhwng y rhai sy'n ymdrechu i gydymffurfio a'r rhai sy'n anwybyddu'r gyfraith. Mae'r rheoliadau hyn yn caniatáu i unrhyw un sydd wedi cael cosb sifil i apelio i'r tribiwnlys haen gyntaf.
Cefais gyfarfod â rhanddeiliaid morol ar 7 Mehefin, ac fe wnaethon nhw bwysleisio pa mor bwysig yw'r gwaharddiad hwn, a thrwy ein hymgynghoriad cyhoeddus, cafodd y gwaharddiad hwn gefnogaeth eang. Dirprwy Lywydd, rwy'n cymeradwyo'r rheoliadau hyn i'r Cynulliad Cenedlaethol.
Can I say we are very keen to support these regulations that ban microbeads from personal hygiene products? These regulations have already been passed, and indeed they come into effect today in England and Scotland. So, we're pleased to see the Welsh Government following that course of action. So, at least, in the UK, we'll have a consistent approach.
I do believe this is a welcome and significant step, but it is only the first step. We need a shift in public policy towards the responsible use of plastic products and the banning of single-use plastic products. The condition of our watercourses: we heard evidence in the climate change committee only a couple of weeks ago, from a leading academic in Cardiff University, about the level of plastic pollution that is now being recorded in the sampling of Welsh rivers, and then getting into the animals. As far as our seas are concerned, the amount of plastic material that is entering—and a lot of it enters via wash-off, and also from fibres that are washed out of clothes as well—there's so much work we're going to have to do, but, of course, every significant journey requires the first step. I do think that one of the most remarkable changes in the last couple of years is how the public now are really pushing us, and we need to be imaginative in how we use regulations and our changes in law to deliver the quality environment that people deserve and future generations deserve. So, we are keen to support today's regulations.
A gaf i ddweud ein bod yn awyddus iawn i gefnogi'r rheoliadau hyn sy'n gwahardd microbelenni o gynhyrchion hylendid personol. Mae'r rheoliadau hyn wedi'u pasio eisoes, ac yn wir y maen nhw'n dod i rym heddiw yn Lloegr ac yn yr Alban. Felly, rydym ni'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn yr un modd. Felly, o leiaf, yn y DU, bydd gennym ymagwedd gyson.
Rwy'n credu bod hwn yn gam sylweddol i'w groesawu, ond dim ond y cam cyntaf ydyw. Mae angen newid mewn polisi cyhoeddus ynghylch defnydd cyfrifol o gynhyrchion plastig a gwahardd cynhyrchion plastig untro. Mae cyflwr ein cyrsiau dŵr: clywsom dystiolaeth yn y pwyllgor newid yn yr hinsawdd dim ond ychydig wythnosau'n ôl, gan academydd blaenllaw ym Mhrifysgol Caerdydd, am lefel llygredd plastig sydd bellach yn cael ei gofnodi mewn samplau o afonydd Cymru, ac sydd yn y pen draw yn gwneud ei ffordd i mewn i anifeiliaid. O safbwynt ein moroedd, mae faint o ddeunydd plastig sy'n mynd i mewn—ac mae llawer ohono'n mynd i mewn wrth i ni olchi cynhyrchion oddi ar y corff, a golchi ffibrau o ddillad hefyd—mae gwaith mawr i'w wneud, ond, wrth gwrs, mae pob taith o bwys angen y cam cyntaf. Rwyf yn credu mai un o'r newidiadau mwyaf rhyfeddol yn y blynyddoedd diwethaf yw sut y mae'r cyhoedd wir yn ein gwthio ni erbyn hyn, ac mae'n rhaid inni ddefnyddio ein dychymyg wrth ddefnyddio rheoliadau a newidiadau i'r gyfraith i sicrhau yr amgylchedd o ansawdd y mae pobl yn ei haeddu ac mae cenedlaethau'r dyfodol yn ei haeddu. Felly, rydym ni'n awyddus i gefnogi rheoliadau heddiw.
Bydd Plaid Cymru hefyd yn cefnogi'r rheoliadau hyn heddiw. Mae'n bwysig i ddweud, serch hynny, ein bod ni o'r farn y dylid mynd ymhellach ynglyn â rheoli plastig o bob math—micro a macro. Dyma'r rheoliadau sydd, fel sydd wedi cael ei amlinellu, yn ymwneud â deunyddiau sy'n cael eu golchi i ffwrdd o'r corff, a'u defnyddio ar gyfer glendid personol, ond mae hynny yn gadael nifer o bethau—mae eli haul, er enghraifft, yn rhywbeth efallai y bydd modd o hyd iddo gynnwys y microbelenni yma. Mae wedi ei amcangyfrif bod yna rhwng 4,000 a 7,500 o dunellau o'r microblastigau yma yn cael eu defnyddio bob blwyddyn yn Ewrop, yn yr Undeb Ewropeaidd. Felly, mae yn dasg i fynd i'r afael â'r plastig yma—tasg sydd yn dechrau gyda rheoliadau fel hyn ond, yn fy marn i, sydd yn gorfod cynnwys gwaharddiad ehangach ar microblastigau, gan gynnwys rhai sydd mewn deunyddiau glanhau o gwmpas y tŷ, ac ati. Rydym ni'n dal i bwyso am lefi ar ddefnydd o blastig un defnydd, ac wrth gwrs mae'r posibiliad am gynllun ernes ar boteli yn rhywbeth i'w groesawu hefyd.
Mi wnes i ddoe ymweld â siop arall—mae yna nifer o siopau diblastig yn datblygu dros Gymru nawr, sydd yn dangos bod y cyhoedd o flaen y gwleidyddion, mewn ffordd, achos os yw busnesau yn mynd ar ôl y cwsmeriaid, mae'n amlwg bod pobl yn mynegi diddordeb mewn hyn. Mae'r siop yma, La Vida Verde, yn Llandrindod, lle mae ganddyn nhw yr hen boteli pop gyda 30c o ernes arnyn nhw—blaendal. Felly, fe gewch chi 30c yn ôl am fynd â'r pop yn ôl, sydd ddim yn ddigon o chwyddiant yn fy marn i. Rydw i'n credu yr oedd 5c ar gael pan oeddwn i'n chwilio'r gwlis am y poteli pop yma. Ond mae'n dangos bod pobl yn barod ar gyfer hyn.
Mae hefyd yn wir i ddweud, er bod gennym ni ailgylchu da yng Nghymru, dim ond 44 y cant o'r 35 miliwn o boteli plastig sy'n cael eu prynu bob dydd—bob dydd; mae hynny bron yn un botel blastig i bob oedolyn—dim ond 44 y cant o'r rheini sy'n eu hailgylchu, ac mae modd defnyddio cynllun blaendal i gynyddu'r ailgylchu i bron 80 y cant yn y maes yma. Felly, rydym ni'n edrych ymlaen at glywed mwy am y drafodaeth sydd rhwng y Llywodraeth fan hyn a Llywodraeth San Steffan ynglŷn â chyflwyno cynllun o'r math.
Fe soniodd David Melding am yr ymchwil ym Mhrifysgol Caerdydd am y microblastigau sydd yn yr amgylchedd—ymchwil syfrdanol, a dweud y gwir. Rydw i jest eisiau dyfynnu ychydig o hynny. Fe glywon ni gan yr Athro Steve Ormerod am ymchwil ar yr afon Irwell, sydd ym Manceinion, lle canfuwyd 0.5 miliwn o ddarnau microblastig fesul metr sgwâr. Fesul metr sgwâr, 0.5 miliwn. Mae ymchwil pellach wedyn yng Nghaerdydd ac yn yr afon Taf sydd yn dangos bod microblastigau yn mynd i mewn i'r gadwyn fwyd ac yn ymbresenoli mewn adar wedi'u dodwy gan wyau—wyau wedi'u dodwy gan adar, dylwn i ddweud.
Plaid Cymru will also support these regulations today. It's important to say, however, that we are of the view that we should go further in terms of controlling plastics of all types—micro and macro. These are regulations, as has been said already, which relate to materials that are washed off the body, used for personal hygiene products, but that leaves a number of other products—sun cream, for example—where one could still include these microbeads. It's estimated that between 4,000 and 7,500 tonnes of these microplastics are used every annum in the European Union. So, it is a task to get to grips with this plastic. It will start with regulations such as these, but, in my view, it will have to include a broader ban on microplastics, including those in domestic cleaning products, and so on. We are still calling for a levy on single-use plastics, and of course the possibility of a deposit-return scheme is something that should be welcomed, too.
Yesterday, I visited another shop—there are a number of plastic-free shops developing across Wales, which shows that the public is ahead of the politicians, because if businesses are pursuing customers, then, clearly, people are interested in this area. This shop, La Vida Verde in Llandrindod Wells, has the old pop bottles with a 30p deposit on them. So, you’ll get 30p back when you take your bottle back, which isn’t enough inflation, in my opinion. I think it was 5p when I was going through the gullies for the pop bottles many years ago. But it does demonstrate that people are ready for this change.
It’s also true to say that although we have good recycling rates in Wales, only 44 per cent of the 35 million plastic bottles that are bought every day—that’s every day, which is almost a plastic bottle for every adult—only 44 per cent of those are recycled, and a deposit-return scheme could be used to increase that to almost 80 per cent in that area. So, we look forward to hearing more about the discussions happening between the Government here and the Government in Westminster in terms of introducing a scheme of that kind.
David Melding mentioned the research at Cardiff University on these microplastics in the environment, which is staggering research, if truth be told. I just want to quote from that. We heard from Professor Steve Ormerod about research on the Irwell river in Manchester, where 0.5 million pieces of microplastic were found for every square metre—that's 0.5 million per square metre. Further research at Cardiff in the river Taff shows that microplastics are entering the food chain and are being found in birds that have been laid by eggs—or rather eggs laid by birds, I should say.
Which came first, the chicken or the egg?
Pa un ddaeth gyntaf, y cyw iâr ynteu'r wy?
Gwnes i bron ateb y cwestiwn yn fanna. Na, yr wyau sydd wedi'u dodwy gan adar, sydd yn dangos bod gyda ni yng Nghymru'r lefel uchaf o microblastigau yn yr wyau eu hunain—rydym ni'n sôn am blastig bach, bach, bach, wrth gwrs, fan hyn—yn yr wyau eu hunain yng ngorllewin Ewrop. Mae jest yn dangos bod hwn bellach yn treiddio drwy'n systemau dŵr ni, yn treiddio drwy'r gadwyn fwyd, ac yn cael effaith, achos bob tro mae'r microblastig yn teithio, wrth gwrs, mae'n gallu cario llygredd, afiechyd, germau, mae'n gallu cario pob math o bethau gyda fe, ac wedyn ymbresenoli ynom ni a'r bywyd gwyllt, ac ati.
Rydw i'n deall bod y rheoliadau yn ymwneud â microbelenni—rhywbeth rydym ni'n benodol yn ei roi mewn cynnyrch—ac mae lot o'r ymchwil yma yn sôn am y microblastigau sydd yn deillio o blastig sydd yn torri lawr a thorri lawr ac yn treulio i lawr i faint bach iawn, ond mae'n wir i ddweud bod yn rhaid i ni fynd i'r afael ym mhob ffordd bosib â'r plastig di-angen—a dyna beth sy'n bwysig, di-angen, yn yr ystyr yma. Mae modd cadw eich hunain yn lân heb blastig. Rydw i'n credu bod y neges yna yn mynd yn gryf iawn wrth basio'r rheoliadau yma y prynhawn yma.
I almost answered that question myself there. These are the eggs laid by birds, which demonstrates that we in Wales have the highest level of microplastics in the eggs themselves—we are talking about very, very small microplastics here, but these are appearing in the eggs, and it’s the highest level in western Europe. This just shows that this is permeating through our water systems and our food chain, and it’s having an impact. Every time these microplastics travel, they can carry pollution, disease and germs, they can carry all sorts of other things with them, which can then be found in people and in wildlife too.
I understand that these regulations relate to microbeads—something that we specifically place in products—and much of the research talks about microplastics emerging from plastic that breaks down over a period of time and becomes microplastic, but it is true to say that we have to tackle in every way possible this unnecessary plastic. That’s the important point: it is unnecessary plastic. You can keep yourself clean without plastic. I think that’s a very strong message conveyed in passing these regulations this afternoon.
Thank you very much. I call on the Minister for Environment to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank both David Melding and Simon Thomas for their contributions to this debate, and for the support shown right across the Chamber for the microbeads ban. The ban is designed to protect the marine environment from further pollution, foster consumer confidence in the products they buy, will not harm the environment, and will support businesses by setting a level playing field.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i David Melding a Simon Thomas am eu cyfraniadau i'r ddadl hon, ac am y gefnogaeth a ddangoswyd o bob rhan o'r Siambr i'r gwaharddiad ar ficrobelenni. Bwriad y gwaharddiad yw gwarchod yr amgylchedd morol rhag mwy o lygredd, meithrin hyder defnyddwyr yn y cynnyrch y maen nhw'n ei brynu, sicrhau na fydd niwed i'r amgylchedd, a chefnogi busnesau drwy sicrhau bod yr amodau yr un fath i bawb.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
On 5 June, at the Volvo Ocean summit, I was proud to sign the UN environment clean seas plastics pledge on behalf of the Welsh Government. The introduction of this microbeads ban legislation supports this pledge and is part of a wider package of actions already under way by the Welsh Government, and through partnership working, to reduce levels of plastic pollution entering our seas and oceans.
Both David Melding and Simon Thomas were absolutely right to point out that, as we welcome this legislation, it is just one step on the road to phasing out single-use and unnecessary plastics. I think, Simon, you particularly touched on microbeads in other products and also microplastics. In terms of other products, we are looking at a UK level to inform our approach to reducing pollution from microbeads in other products and gathering that evidence on the environmental impacts to inform further action to reduce the use of products containing microbeads.
Microplastics is another issue that is there on the horizon that is getting quite a bit of attention and I've asked officials to do some work on that, with a view to advising me on what we could and should be doing on that issue. Like you said, this is just one step, one piece of a very large jigsaw that we need to put together to take the action that we need. We were talking about startling figures and during the Volvo Ocean Race, the figure I learnt from the Ellen MacArthur Foundation was that if we don't take action on plastics, there'll be more plastic than fish in the oceans by 2050. That is a truly startling statistic.
So, as I said, we are committed to taking forward action on our route-map to tackle plastics. We're not only looking at actually increasing recycling and phasing out single-use plastics, but we're actually looking in terms of recycled content, the value of it, and the design of manufactured products within Wales, coupled with the work we're doing in terms of a tax on single-use plastic and the DRS scheme, which I hope to update Members on shortly in this place, and also the possibility for what we could take forward on a Wales-wide basis too. I've always said I'll give consideration to a tax, levy or charge on single-use beverage containers. So, it's one step in a whole suite of measures to tackle the scourge of unnecessary and single-use plastics.
So, to conclude, Llywydd, I welcome the support of Assembly Members to move to approve these regulations. Diolch yn fawr.
Ar 5 Mehefin, yn uwchgynhadledd Volvo Ocean, roeddwn yn falch o lofnodi Addewid Moroedd Glân y Cenhedloedd Unedig ynghylch plastig ar ran Llywodraeth Cymru. Mae cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon sy'n gwahardd microbelenni yn cefnogi'r addewid hwn ac mae'n rhan o becyn ehangach o gamau gweithredu sydd eisoes ar waith gan Lywodraeth Cymru, a thrwy weithio mewn partneriaeth, i leihau lefelau llygredd plastig sy'n mynd i mewn i'n moroedd a'n cefnforoedd.
Roedd David Melding a Simon Thomas yn hollol iawn i nodi, wrth inni groesawu'r ddeddfwriaeth hon, mai dim ond un cam ar y ffordd yw hwn i gael gwared ar blastig untro a diangen yn raddol. Rwy'n credu, Simon, ichi gyfeirio at ficrobelenni mewn cynhyrchion eraill a hefyd microplastig. O ran cynhyrchion eraill, rydym am ddatblygu, ar lefel y DU, ein dull o weithredu i leihau llygredd microbelenni mewn cynhyrchion eraill a chasglu'r dystiolaeth honno ynghylch yr effeithiau amgylcheddol i lywio camau gweithredu i leihau'r defnydd o gynhyrchion sy'n cynnwys microbelenni.
Mae microplastig yn fater arall sydd ar y gorwel sy'n cael tipyn o sylw, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion i wneud rhywfaint o waith ar hynny, gyda'r bwriad o roi cyngor imi ynglŷn â'r hyn y gallem ac y dylem ei wneud ynghylch y mater hwnnw. Fel y dywedasoch, dim ond un cam yw hwn, un darn o jig-so mawr iawn y mae angen i ni ei gwblhau i gymryd y camau y mae angen i ni eu cymryd. Rydym yn trafod ffigurau brawychus ac yn ystod Ras Cefnfor Volvo, y ffigwr a gefais gan Sefydliad Ellen MacArthur oedd os na weithredwn yn erbyn plastig, yna fe fydd mwy o blastig na physgod yn y moroedd erbyn 2050. Mae hwnnw'n ystadegyn gwirioneddol frawychus.
Felly, fel y dywedais, rydym ni wedi ymrwymo i weithredu ar ein trywydd i fynd i'r afael â phlastigau. Rydym ni, nid yn unig yn ystyried cynyddu ailgylchu a chael gwared ar blastig untro yn raddol, ond rydym ni hefyd yn edrych mewn gwirionedd o safbwynt cynnwys wedi ei ailgylchu, ei werth, a chynllunio cynhyrchion a weithgynhyrchwyd o fewn Cymru, ochr yn ochr â'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud o ran treth ar fagiau plastig untro a'r cynllun DRS, yr wyf yn gobeithio rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ei gylch cyn bo hir yn y lle hwn, a thrafod hefyd beth sy'n bosibl inni ei ddatblygu ar sail Cymru gyfan hefyd. Rwyf wedi dweud o'r dechrau y byddaf yn ystyried codi treth, ardoll neu dâl ar gynwysyddion diod untro. Felly, mae'n un cam mewn cyfres gyfan o fesurau i fynd i'r afael â melltith y plastig untro diangen.
Felly, i gloi, Llywydd, rwy'n croesawu cefnogaeth Aelodau'r Cynulliad wrth gynnig i gymeradwyo'r rheoliadau hyn. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. Nag oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl Cyfnod 4 ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru). Cyn inni fwrw ymlaen â'r trafodion, rwy'n deall bod angen i'r Bil gael cydsyniad Ei Mawrhydi a Dug Cernyw. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 26.67, rhaid i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol hysbysu ddynodi cydsyniad cyn inni allu cynnal y ddadl hon. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi gadarnhau y cafwyd y cydsyniadau gofynnol? A allwch chi gadarnhau?
The next item is the Stage 4 debate on the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill. Before we proceed with that discussion, I understand that the Bill needs the consent of Her Majesty and the Duke of Cornwall. Therefore, in accordance with Standing Order 26.67, the Cabinet Secretary for Health and Social Services must signify consent before we can hold this debate. Cabinet Secretary, can you confirm that the required consents have been given? Can you confirm?
Can you confirm that the—
A allwch chi gadarnhau bod y —
Llywydd, I have it in command from Her Majesty the Queen and the Duke of Cornwall to acquaint the Assembly that Her Majesty and the Duke, having been informed of the purport of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill, have given their consent to this Bill.
Llywydd, rwyf dan orchymyn Ei Mawrhydi y Frenhines a Dug Cernyw i hysbysu'r Cynulliad fod ei Mawrhydi a'r Dug, ar ôl cael eu hysbysu ynghylch perwyl Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru), wedi rhoi eu cydsyniad i'r Bil hwn.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet, sy'n ein caniatáu ni i symud ymlaen i'r ddadl ar Gyfnod 4 Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru). Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei gyfraniad—Vaughan Gething.
Thank you, Cabinet Secretary, which allows us to move forward to the debate on Stage 4 of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary to move the motion—Vaughan Gething.
Cynnig NDM6746 Vaughan Gething
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru).
Motion NDM6746 Vaughan Gething
To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I'm very pleased to move the motion and open the Stage 4 debate for the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill.
We have of course been working on this Bill for a number of years. We first consulted on minimum pricing for alcohol in 2014, as part of the public health White Paper, and I would like to start by thanking my ministerial colleagues Mark Drakeford and Rebecca Evans for their work to shape and develop this landmark legislation. I'd like to thank Assembly Members for their support and for the scrutiny that has taken place during the passage of the Bill. In particular, I'd like to thank the three committees—the Health, Social Care and Sport Committee, the Finance Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee—for their scrutiny. I'd also like to thank external stakeholders for their continued engagement since the introduction of the Bill last October, but also in terms of their previous contributions, including their responses to the consultation on a draft Bill in 2015 that I led as the then Deputy Minister.
This Bill is specifically concerned with the protection of life and health. It provides for a minimum price for the sale and supply of alcohol in Wales and will make it an offence for alcohol to be sold or supplied by retailers from qualifying premises below that price. The minimum price for the supply of alcohol in Wales will be calculated by a multiplier of the minimum unit price that will be specified in regulations, the percentage strength of the alcohol and its volume. It will not increase the price of every alcoholic drink, only those currently sold below the applicable minimum price.
The legislation will also put in place a series of offences and penalties relating to the new system. It provides additional powers and duties for local authorities to enable them to enforce the minimum pricing system.
There have long been calls for the Welsh Government to do more to address the damage and health harms caused by the excessive consumption of alcohol, and this legislation does exactly that. Because when it comes to consumption, we know that the price of alcohol matters. By using price as a lever in this way, we can target and reduce the amount of alcohol being consumed by hazardous and harmful drinkers, whilst minimising the impacts on more moderate drinkers. This will help to improve a number of key health outcomes, including reducing the number of alcohol-related deaths and alcohol-related hospital admissions. And it's the formula on the face of the Bill that enables us to target cheap alcohol that is high in strength and high in volume—the type of alcohol that is disproportionately consumed by hazardous and harmful drinkers. It's worth noting that hazardous and harmful drinkers make up 28 per cent of the drinker population, according to research undertaken this year by the University of Sheffield, but they consume 75 per cent of all alcohol sold.
During the passage of this Bill, many have cited the data on alcohol-related harms in Wales, and it always makes for difficult reading, and so it should. I want to repeat some of it here today. There were over 500 alcohol-related deaths in Wales last year alone and over 54,000 alcohol-related hospital admissions last year alone. Direct healthcare costs attributable to alcohol amount to an estimated £159 million in the last year alone. But even more of an issue is the devastation that lies behind those figures—the families, the communities and consequences for NHS staff and support services, as they all cope with the aftermath of alcohol-related death, disease and harm every day.
This legislation provides us with an opportunity to make a significant difference. It gives us a chance to do more to address alcohol-related harm and, ultimately, gives us a chance to do more to try and save lives. Since we introduced the Bill to the Assembly last October, we've heard from a range of different public health experts and service providers. Many have recognised the difference that this legislation could make.
In written evidence to the Health, Social Care and Sport Committee, the Welsh NHS Confederation stated that
'There is compelling evidence, both from across the UK and internationally, that introducing a MUP in Wales would lead to significant improvements in health and well-being of the population.'
And in oral evidence to the Health, Social Care and Sport Committee, the Cardiff and Vale University Local Health Board representative argued that
'minimum unit pricing is an absolutely critical piece of a jigsaw, without which many of the other interventions we provide and the work that we do don't achieve their full benefit.'
Alcohol Research UK have noted that the
'benefits will accrue more in poorer communities....Those communities are less resilient to alcohol problems.'
That said, there is no doubt that this Bill is novel and experimental. Only Scotland has introduced a minimum price for alcohol in this way, with their legislation for minimum pricing coming into force on 1 May this year. The experimental nature of this legislation is exactly why we have included a sunset clause and review provisions in the Bill, and those provisions have been widely endorsed. But I would like to use today's opportunity to reiterate that the review provisions in the legislation will be underpinned by a robust five-year evaluation, and I will continue to update Members as we take that work forward.
I also intend to consult on the proposed level of the minimum unit price as soon as possible and, again, I will continue to update Assembly Members on our plans for this consultation and associated timings.
Diolch ichi, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gynnig y cynnig ac agor dadl Cyfnod 4 ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru).
Rydym wrth gwrs wedi gweithio ar y Bil hwn dros nifer o flynyddoedd. Buom yn ymgynghori gyntaf ar isafswm pris ar gyfer alcohol yn 2014, yn rhan o Bapur Gwyn iechyd y cyhoedd a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'm cydweithwyr gweinidogol Mark Drakeford a Rebecca Evans am eu gwaith yn llunio a datblygu'r ddeddfwriaeth newydd a phwysig hon. Hoffwn ddiolch i Aelodau'r Cynulliad am eu cefnogaeth ac am y gwaith craffu sydd wedi digwydd yn ystod hynt y Bil. Hoffwn ddiolch yn arbennig i'r tri phwyllgor—Y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—am eu gwaith craffu. Hoffwn ddiolch hefyd i'r rhanddeiliaid allanol am eu hymgysylltiad parhaus ers cyflwyno'r Bil fis Hydref diwethaf, ond hefyd o ran eu cyfraniadau blaenorol, yn cynnwys eu hymatebion i'r ymgynghoriad ar Fil drafft yn 2015 dan fy arweiniad i, fel y Dirprwy Weinidog ar y pryd.
Mae'r Mesur hwn yn ymwneud yn benodol â diogelu bywyd ac iechyd. Mae'n darparu ar gyfer isafswm pris ar gyfer gwerthu a chyflenwi alcohol yng Nghymru a bydd yn ei gwneud hi'n drosedd i fanwerthwyr safleoedd cymwys werthu neu gyflenwi alcohol yn rhatach na'r pris hwnnw. Cyfrifir yr isafswm pris ar gyfer alcohol yng Nghymru drwy luosi isafswm pris uned a bennir mewn rheoliadau, gyda chryfder canran yr alcohol a'i gyfaint. Ni fydd yn cynyddu pris pob diod alcoholig, dim ond y rhai a werthir ar hyn o bryd o dan y pris isaf perthnasol.
Bydd y ddeddfwriaeth hefyd yn gosod cyfres o droseddau a chosbau yn ymwneud â'r system newydd. Mae'n rhoi pwerau a dyletswyddau newydd i awdurdodau lleol er mwyn eu galluogi i orfodi'r system pris isaf.
Bu galw ers tro am i Lywodraeth Cymru wneud mwy i fynd i'r afael â'r niwed i iechyd a'r difrod a achosir wrth yfed gormod o alcohol, ac mae'r ddeddfwriaeth hon yn gwneud hynny yn union. Oherwydd o ran faint sy'n cael ei yfed, gwyddom fod pris alcohol yn bwysig. Gan ddefnyddio'r pris fel arf yn y modd hwn, gallwn dargedu a lleihau faint o alcohol sy'n cael ei yfed gan yfwyr peryglus a niweidiol, a lleihau'r effaith ar yfwyr cymedrol. Bydd hyn yn helpu i wella nifer o ganlyniadau iechyd allweddol, gan gynnwys lleihau nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig ag alcohol a'r nifer o bobl sy'n mynd i'r ysbyty oherwydd alcohol. A'r fformiwla sydd ar wyneb y Bil sy'n ein galluogi ni i dargedu alcohol rhad sy'n gryf gyda chyfaint uchel—y math o alcohol a yfir yn anghymesur gan yfwyr peryglus a niweidiol. Mae'n werth nodi mai 28 y cant o yfwyr sy'n yfwyr peryglus a niweidiol, yn ôl ymchwil a gynhaliwyd eleni gan Brifysgol Sheffield, ond maen nhw'n yfed 75 y cant o'r holl alcohol sy'n cael ei werthu.
Yn ystod hynt y Bil hwn, mae llawer wedi nodi data am niweidiau sy'n gysylltiedig ag alcohol yng Nghymru, ac mae bob amser yn brofiad annifyr darllen data o'r fath, ac felly y dylai hi fod. Rwyf am ailadrodd rhai o'r ystadegau yn y fan yma heddiw. Bu dros 500 o farwolaethau yn gysylltiedig ag alcohol yng Nghymru y llynedd yn unig ac aeth dros 54,000 o bobl i'r ysbyty oherwydd alcohol y llynedd yn unig. Amcangyfrifir bod costau gofal iechyd sy'n cael eu priodoli i alcohol yn £159 miliwn ar gyfer y llynedd yn unig. Ond problem sy'n fwy o lawer yw'r dinistr a ddaw yn sgil y ffigurau hynny—y teuluoedd, y cymunedau a'r canlyniadau i staff y GIG a'r gwasanaethau cynnal, wrth iddyn nhw ymdopi bob dydd yn sgil marwolaethau, afiechyd a niwed sy'n gysylltiedig ag alcohol.
Mae'r ddeddfwriaeth hon yn rhoi cyfle i ni wneud gwahaniaeth sylweddol. Mae'n rhoi cyfle i ni wneud mwy i fynd i'r afael â'r niwed sy'n gysylltiedig ag alcohol ac, yn y pen draw, yn rhoi cyfle i ni wneud mwy i geisio achub bywydau. Ers i ni gyflwyno'r Bil i'r Cynulliad fis Hydref diwethaf, rydym ni wedi clywed gan amrywiaeth o wahanol arbenigwyr iechyd y cyhoedd a darparwyr gwasanaethau. Mae llawer ohonynt wedi cydnabod y gwahaniaeth y gallai'r ddeddfwriaeth hon ei wneud.
Yn ei dystiolaeth ysgrifenedig i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, dywedodd Conffederasiwn GIG Cymru:
Ceir tystiolaeth gref, ledled y DU ac yn rhyngwladol, y byddai cyflwyno isafswm pris uned yng Nghymru yn arwain at welliannau sylweddol i iechyd a lles y boblogaeth.
Ac mewn tystiolaeth lafar i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, dadleuodd cynrychiolydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro:
mae isafswm pris fesul uned yn ddarn gwbl hanfodol o'r jig-so; a hebddo, ni fyddai llawer o'r ymyraethau eraill a ddarperir gennym a'r gwaith a wnawn yn cyflawni'r buddion yn llawn.
Mae Alcohol Research UK wedi nodi
y bydd buddion yn cronni mwy mewn cymunedau tlotach yn... mae'r cymunedau hynny yn llai cydnerth o safbwynt problemau alcohol.
Wedi dweud hynny, nid oes unrhyw amheuaeth bod y Bil hwn yn wahanol ac yn arbrofol. Dim ond yr Alban sydd wedi cyflwyno isafswm pris ar gyfer alcohol yn y dull hwn, a daeth eu deddfwriaeth ar isafswm pris i rym ar 1 Mai eleni. Natur arbrofol y ddeddfwriaeth hon yw'r rheswm i ni gynnwys cymal machlud a darpariaethau i adolygu yn y Bil, ac mae'r darpariaethau hynny wedi'u cymeradwyo'n eang. Ond hoffwn achub ar y cyfle heddiw i ailddatgan y bydd darpariaethau i adolygu yn y ddeddfwriaeth yn seiliedig ar bum mlynedd o werthuso cadarn, a byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth i ni ddatblygu'r gwaith hwnnw.
Rwyf hefyd yn bwriadu ymgynghori ynghylch lefel arfaethedig yr isafswm pris uned cyn gynted â phosibl ac, unwaith eto, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad am ein cynlluniau ar gyfer yr ymgynghoriad hwn a'r amserlen sy'n gysylltiedig â hynny.
Angela Burns.
Angela Burns.
Thank you, Presiding Officer, although I don't know why I should thank you in some ways because this Bill makes me despair. It is here that we have yet another example of Welsh Government rushing through shoddily constructed legislation in pursuit of a policy objective that none would argue with. Indeed, the Welsh Conservatives had a commitment to enacting measures in our last manifesto to tackle the prevalence of inappropriate alcohol use.
However, during all the committee phases and Stage 3, you have failed to impress, Cabinet Secretary, with your reasoning for refusing to ensure that there is greater clarity of, and clear measurement within, this Bill. You have refused to put the minimum unit price on the face of the Bill. There's no statutory starting point, and therefore the Bill can be seen as an incomplete piece of legislation. It leaves manufacturers in limbo, business in a quandary and does nothing to reassure ordinary people that you are not intending to be punitive, with devastating results for those on low incomes who have every right to enjoy alcohol as much as those whose wallets will feel less of an impact.
During evidence gathering in the Scottish Parliament's deliberations, strong evidence was heard that poorer drinkers will be affected disproportionately by minimum unit pricing, and concerns were raised in our evidence sessions along the same lines. Whilst on the subject of the Bill in Scotland, it does seem extraordinary to me that you were prepared to wait and see how the judicial challenge would pan out but you are not prepared to wait and learn from Scotland's experience with implementation of this novel legislation. That surely would have been helpful, given the raft of unintended consequences that could flow from this Bill, such as the issues of cross-border trade. Unlike Scotland, in Wales, our border with England is porous, is long and densely populated, with high levels of cross-border traffic, but these concerns were brushed aside.
I also remain unconvinced that the potential for unlicensed, smuggled and counterfeit alcohol was properly explored. But my biggest concern is that you could be replacing one addiction with another. A number of charities, including some working with the homeless, and others working with alcoholism and substance abuse, have highlighted the dangers of minimum unit pricing as a blunt, punitive instrument. There's a lot of talk about evidence in relation to this legislation, but little evidence to suggest that these concerns have been allayed or even properly examined. Indeed, the health committee heard evidence from users of an alcohol recovery centre who said that higher prices could push drinkers towards other, more harmful substances.
Additionally, the Huggard Centre, a Cardiff-based homeless charity that many of you will be aware of, warned that raising price alone for legal drugs such as alcohol may simply change one addiction for another and condemn people to a more entrenched and desperate life on the streets—their words, not mine. Consider, last week, the images we saw of young people on the drug Spice, which can be bought now for small change. How can we be convinced that putting up alcohol prices won't simply push more of the poorest in society towards substances like Spice?
The Welsh Conservatives are deeply sceptical that current drug and alcohol rehabilitation services will be enough to help those affected. Addiction is a mental illness, and we all know the issues that exist with the provision of mental health services. With north Wales losing the last of their residential detoxification beds and the third sector highlighting cuts to service provision elsewhere, additional support services do not look likely, and we would like to have your reassurance again that you will provide those.
In short, Cabinet Secretary, this is a sound policy objective, but I would never have brought such a poor quality Bill to the floor of this Chamber. It is simply not joined up, and the only thing—the only thing—that has rescued this Bill from an abstention by the Welsh Conservatives is the sunset clause, but even there, Cabinet Secretary, I issue a warning: you have rejected call after call by members of the opposition for rigorous monitoring of the effects of the Bill on areas ranging from the Bill's impact on addiction support services, on age groups, to the effect on those with small incomes. Nor are there commitments to measure the effects on domestic violence, on substitution, on alcohol-related hospital admissions, to name just a few of the consequences that we, the Welsh Conservatives, have raised at every stage of this Bill's passage.
But this sunset clause will be reviewed and voted on in the future by the Assembly of that day, and that Assembly, those Members, will judge you harshly if you do not collect credible, consistent, outcome-focused evidence that would enable proper scrutiny and sound judgment when reviewing the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill.
Diolch i chi, Llywydd, er nad wyf yn gwybod pam y dylwn ddiolch ychwaith oherwydd mae'r Bil hwn yn gwneud i mi anobeithio. Yma cawn enghraifft arall o Lywodraeth Cymru yn rhuthro drwy ddeddfwriaeth wedi ei llunio'n wael er mwyn cyflawni amcan polisi Llywodraeth Cymru na fyddai neb yn dadlau yn ei gylch. Yn wir, roedd y Ceidwadwyr Cymreig wedi ymrwymo i basio Mesurau yn ein maniffesto diwethaf i fynd i'r afael â'r achosion cyffredin o ddefnyddio alcohol yn amhriodol.
Fodd bynnag, yn ystod yr holl gamau pwyllgor a Chyfnod 3, rydych chi wedi methu â chreu argraff dda, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda'ch rhesymeg dros wrthod sicrhau y ceir mwy o eglurder o ran y Bil, a mesuro clir o fewn y Bil hwn. Rydych chi wedi gwrthod rhoi lleiafswm pris yr uned ar wyneb y Bil. Nid oes man cychwyn statudol, ac felly gellir ystyried y Bil yn ddarn anghyflawn o ddeddfwriaeth. Mae'n gadael gweithgynhyrchwyr ar goll, busnes mewn penbleth ac nid yw'n gwneud dim i dawelu meddyliau pobl gyffredin nad ydych yn dymuno eu cosbi, gyda chanlyniadau dinistriol i'r rhai ar incwm isel sydd â phob hawl i fwynhau alcohol gymaint â'r rhai y bydd yn teimlo llai o effaith ar eu waledi.
Yn ystod trafodaethau Senedd yr Alban pryd y casglwyd tystiolaeth, clywyd tystiolaeth gref y bydd yfwyr tlotach yn cael eu heffeithio'n anghymesur gan isafswm pris fesul uned, a mynegwyd pryderon yn ein sesiynau tystiolaeth ninnau i'r un perwyl. Gan aros gyda'r Bil yn yr Alban, mae'n ymddangos yn rhyfeddol i mi eich bod yn fodlon aros i weld sut y byddai'r her farnwrol yn datblygu ond nad ydych yn fodlon aros a dysgu o brofiad yr Alban wrth weithredu'r ddeddfwriaeth newydd hon. Byddai hynny yn sicr wedi bod yn ddefnyddiol, o ystyried y llu o ganlyniadau anfwriadol a allai ddeillio o'r Bil hwn, megis materion masnach traws-ffiniol. Yn wahanol i'r Alban, yng Nghymru mae ein ffin ni â Lloegr yn fandyllog, yn hir ac yn drwchus ei phoblogaeth, gyda lefelau uchel o draffig trawsffiniol, ond gwthiwyd y pryderon hyn o'r neilltu.
Hefyd rwyf yn dal heb gael fy argyhoeddi bod y potensial i alcohol ffug a heb ei drwyddedu gael ei smyglo wedi ei archwilio'n iawn. Ond fy mhryder mwyaf yw y gallech fod yn newid un ddibyniaeth am un arall. Mae nifer o elusennau, gan gynnwys y rhai sy'n gweithio gyda'r digartref, ac eraill sy'n gweithio gydag alcoholiaeth a cham-ddefnyddio sylweddau, wedi amlygu peryglon defnyddio isafswm pris fesul uned fel erfyn di-awch i gosbi. Mae llawer o sôn am dystiolaeth ynghylch y ddeddfwriaeth hon, ond ychydig o dystiolaeth i awgrymu bod y pryderon hyn wedi'u lleddfu neu wedi eu harchwilio'n briodol hyd yn oed. Yn wir, clywodd y Pwyllgor Iechyd dystiolaeth gan ddefnyddwyr canolfan adfer ar gyfer alcohol a ddywedodd y gallai prisiau uwch wthio yfwyr tuag at sylweddau eraill, mwy niweidiol.
Yn ogystal â hyn, rhybuddiodd Canolfan Huggard, elusen digartrefedd wedi ei lleoli yng Nghaerdydd ac sy'n adnabyddus i lawer ohonoch, na fyddai codi pris cyffuriau cyfreithiol fel alcohol yn unig ddim ond yn newid un ddibyniaeth am un arall a chondemnio pobl i fywyd anobeithiol a di-syfl ar y stryd—eu geiriau hwy, nid fy rhai i. Ystyriwch yr wythnos diwethaf, gwelsom luniau o effaith y cyffur Spice ar bobl ifanc, cyffur y gellir ei brynu bellach â newid mân. Sut y gellir ein hargyhoeddi na fyddai codi prisiau alcohol yn gwthio'r bobl dlotaf mewn cymdeithas tuag at sylweddau fel Spice?
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn dra amheus y bydd y gwasanaethau adsefydlu cyffuriau ac alcohol presennol yn ddigon i helpu'r rhai sydd wedi eu heffeithio. Mae dibyniaeth yn salwch meddwl, a gwyddom i gyd am y problemau ynghylch darparu gwasanaethau iechyd meddwl. Gyda'r gogledd yn colli yr olaf o'u gwelyau dadwenwyno preswyl, a'r trydydd sector yn amlygu toriadau i'r ddarpariaeth o wasanaethau mewn mannau eraill, nid yw hi'n edrych yn debygol y ceir gwasanaethau cymorth ychwanegol, ac fe hoffem i chi ein sicrhau unwaith eto y byddwch chi yn eu darparu.
Yn fyr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae hwn yn amcan polisi cadarn, ond ni fyddwn i erioed wedi cyflwyno Bil o ansawdd mor wael â hwn i lawr y Siambr. Nid yw wedi ei saernio'n iawn, a'r unig beth—yr unig beth—sydd wedi achub y Bil hwn rhag ymataliad gan y Ceidwadwyr Cymreig yw'r cymal machlud, ond gyda hwnnw yn oed, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n rhybuddio; rydych chi wedi gwrthod galwad ar ôl galwad gan aelodau o'r wrthblaid am fonitro trylwyr o effeithiau'r Bil ar feysydd yn amrywio o effaith y Bil ar wasanaethau cymorth ar gyfer dibyniaeth, ar grwpiau oedran, i'r effaith ar y rhai sydd ar incwm isel. Nid oes ychwaith ymrwymiadau i fesur yr effeithiau ar drais domestig, ar therapi amnewid ar y nifer o dderbyniadau i'r ysbyty sy'n gysylltiedig ag alcohol, i enwi dim ond rhai o'r canlyniadau a nodwyd gennym ni, y Ceidwadwyr Cymreig, ar bob cam o hynt y Bil hwn.
Ond bydd y cymal machlud hwn yn cael eu ei adolygu a phleidleisir arno yn y dyfodol gan Gynulliad yr adeg honno, a bydd y Cynulliad hwnnw, yr Aelodau hynny, yn eich beirniadu'n llym os na fyddwch yn casglu tystiolaeth gredadwy a chyson, sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau a fyddai'n caniatâu craffu priodol a barn gadarn wrth adolygu Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru).
Bil iechyd y cyhoedd ydy hwn. Mae gwarchod, hybu a gwella iechyd y cyhoedd, siawns, yn un o’n prif ddyletswyddau ni. Mae arfau yn y frwydr yn erbyn smygu yn rhai mae pobl yn disgwyl i ni eu defnyddio erbyn hyn, ac maen nhw'n cefnogi hynny. Mae’n anodd dychmygu, erbyn hyn, gwrthwynebiad i waharddiad ar ysmygu dan do erbyn hyn, ac nid oedd gweithredu y Ddeddf honno yn anodd achos mi dderbyniodd pobl beth oedd y pwrpas—mae mwg ail law yn ddrwg i chi, ac mae pobl yn gwybod hynny.
This is a public health Bill. Safeguarding, promoting and improving public health is surely one of the main duties that we have. The tools in the battle against smoking are ones that people expect us to use by now, and people support that. It's difficult to imagine any opposition to the smoking ban indoors now, and implementing that law was not difficult because people accepted its purpose—second-hand smoke is bad for you, and people recognised that.
Nid ydym ni cweit yn yr un lle efo'r Bil yma eto. Mae yna amheuon, a waeth i ni beidio ag anwybyddu rheini, ynglŷn â pham ein bod ni yn gwneud hyn, pa mor effeithiol fydd hyn, ac nid ydy'r dystiolaeth gennym ni yn llawn. Ond mae'r dystiolaeth yn gryf bod defnyddio cymhellion ariannol—hynny ydy, newid prisiau diodydd—yn effeithio ar faint mae pobl yn ei yfed, ac rydw i'n cefnogi hynny fel mater o egwyddor, ac mae o wedi bod yn rhan o faniffesto Plaid Cymru ers rhai blynyddoedd.
Trethi y byddwn ni'n dewis eu defnyddio, fel rydw i wedi'i ddweud o'r blaen, ond nid ydy'r pwerau gennym ni. Rydw i'n gobeithio y byddan nhw ryw ddydd, ond, yn absenoldeb hynny, mae gosod isafbris yr uned yn opsiwn sydd ar gael i ni. Felly, ar ôl llwyddo i gryfhau'r Bil gwreiddiol mewn sawl ffordd yn ei daith drwy'r Cynulliad, mi bleidleisiwn ni o blaid y Bil yma heddiw iddo ddod yn Ddeddf. Rydym ni wedi'i gryfhau o mewn sawl ffordd drwy ddylanwadu ar y sgrwtini fydd yna o'r Ddeddf yma gan y Cynulliad i werthuso ei effeithlonrwydd.
Mae'n hanfodol rŵan bod y Llywodraeth yn dod â thystiolaeth gwbl glir i ni ynglŷn â lefel briodol yr isafbris, ac rydw i'n gresynu bod rhuthr taith y Mesur hwn wedi methu â chaniatáu’r math o sgrwtini y byddwn i wedi dymuno ei gael ar y pris hwnnw, ond mi fydd yna gyfle eto drwy'r rheoliadau i ni allu edrych ar y dystiolaeth honno, ac mi fydd mesur a gwerthuso yn hanfodol er mwyn i ni ddod â phobl Cymru efo ni ar y daith. Rydym ni hefyd wedi mynnu bod yna, ar wyneb y Bil, ymrwymiad i ddysgu ac addysgu pobl ynglŷn â pham bod y ddeddfwriaeth yma yn gallu bod yn rhan o'r swît o arfau sydd gennym ni i helpu ag iechyd y cyhoedd.
Mae yna wendid yma yn y Ddeddf, ac rydw i'n gresynu eto bod y Llywodraeth wedi methu â chefnogi hynny, i edrych ar sut i atal elwa ar y Ddeddf yma wrth i fân-werthwyr orfod gwerthu diodydd am brisiau uwch. Mi fyddwn ni wedi dymuno gweld rhywbeth mewn deddfwriaeth a fyddai'n sicrhau bod yna arian yn dod yn sgil y ddeddfwriaeth yma er mwyn gallu cael ei wario ar daclo camddefnydd alcohol a rhoi triniaeth i'r rheini sydd yn camddefnyddio ac yn goryfed. Mi fyddwn ni'n gorfod edrych rŵan ar lefi wirfoddol, ond rydw i yn credu bod yna gyfle wedi cael ei golli yma, ac, yn sicr, mi fyddaf i yn y dyfodol, wrth i ni sgrwtineiddio a chwilio am ffyrdd i gryfhau hyn, yn chwilio am ffyrdd i sicrhau nad oes yna elwa yn digwydd.
Rydym ni wedi clywed droeon bryderon y byddai pobl ar incwm is yn cael eu taro'n annheg, ac rydw i wedi meddwl llawer iawn am hyn. Wrth gwrs, mae'n sgandal mai pobl incwm is sydd fwyaf tebyg o ddioddef salwch yn deillio o gamddefnydd alcohol: mae'n enghraifft o'r annhegwch cymdeithasol, yr anghysondeb mewn cyfleon y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw drwy ystod eang o fentrau polisi. Ond beth am yr effaith ar bobl sy'n goryfed rŵan, yr ofnau y bydd yfwyr cymedrol ar incwm is yn dioddef, a hynny'n annheg o ran y gost ariannol? Rydw i'n gobeithio, drwy'r rhaglen o addysgu a ddaw law yn llaw efo'r Ddeddf yma, y bydd pobl—mwy a mwy o bobl, dros amser—yn gweld bod modd iddyn nhw addasu eu harferion yfed mewn ffordd sydd yn golygu na fydd cosb ariannol. Rydw i'n gobeithio y bydd diwydiant yn ymateb drwy ostwng cynnwys alcohol, er enghraifft. Mi all bobl yfed diod efo cynnwys is o alcohol neu yfed rhywfaint yn llai. Oherwydd mae yna neges rŵan drwy'r darn yma o ddeddfwriaeth na allwn ni ystyried alcohol fel rhywbeth benign.
Ond, yn bennaf oll, gadewch i ni weld hwn fel mesur ar gyfer ein plant ni. Rydw i'n gobeithio y bydd y Ddeddf yma yn arf a all arwain at lai o bobl ifanc Cymru yn dechrau goryfed, yn y modd mae rheolau llym ym maes ysmygu wedi arwain, heb os, at ostyngiad yn nifer ysmygwyr ifanc. Iechyd Cymry'r dyfodol sydd wirioneddol yn y fantol yn fan hyn.
We’re not quite in the same place with this Bill yet. There are doubts, and we shouldn’t ignore those, in terms of why we are doing this, how effective this will be, and we don’t have the full evidence yet. But the evidence is strong that using financial incentives—that is, changing the price of drinks—does affect how much people drink, and I support that as a matter of principle, and it has been part of the Plaid Cymru manifesto for some years.
Taxation is what we’d choose to use, as I’ve said before, but we don’t have the powers. I hope that we will have the powers someday, but, in the absence of that, setting a minimum unit price is an option that is available to us. So, after succeeding in strengthening the original Bill in several ways in its passage through the Assembly, we will vote in favour of this Bill today becoming an Act. We have strengthened it in many ways by influencing the scrutiny that there will be of this Act by the Assembly to evaluate its effectiveness.
It is vital now that the Government brings very clear evidence to us about the appropriate level of the minimum price, and I do regret that the rushed passage of this Bill has failed to allow the kind of scrutiny that I would like to have seen on that price, but there will be another opportunity, through regulations, for us to be able to look again at that evidence, and measuring and evaluation will be vital in order for us to take the people of Wales with us on this journey. We’ve also insisted that, on the face of the Bill, there is a commitment to teach people about why this legislation can be a part of the suite of tools that we have to help public health.
There is a weakness here in the legislation, and I do regret again that the Government has failed to support that, in terms of looking at how we prevent profiting from this Act, as retailers have to sell alcohol for higher prices. We would have liked to have seen something in legislation that would have ensured that money came in the wake of this legislation to be spent on tackling misuse of alcohol and providing treatment for those who do misuse alcohol and those who drink to excess. We will have to look now at a voluntary levy, but I do think that an opportunity has been missed here. Certainly, I, in future, as we scrutinise and look for ways to strengthen this, will be looking for ways to ensure that there isn’t any profiteering from this.
We’ve heard several times concerns that people on lower incomes will be disproportionately affected, and I’ve thought a lot about this. Of course, it is a scandal that people on lower incomes are more likely to suffer disease or illness because of alcohol misuse: it is an example of social injustice and inequality of opportunity, and we have to tackle these issues through a broad range of policy measures. But what about the impact on people who drink to excess now, and the concerns that moderate drinkers on low incomes will suffer unfairly because of the financial cost? I hope that through the programme of education alongside this legislation more and more people over time will see that it will be possible to adapt their drinking habits in a way that will mean that there won’t be a financial penalty. I hope that industry will respond by reducing alcohol content, for example. People can drink drinks with a lower alcohol content or drink less. Because there is a message now, through this piece of legislation, that we can’t consider alcohol as something benign.
Above all, let’s see this as a measure for our children. I hope that this legislation will be a tool that can lead to fewer young people in Wales starting to drink to excess, in the way that tougher regulations in the area of smoking has led to a reduction in the number of young smokers. The health of the people of Wales hangs in the balance here.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i’r ddadl. Vaughan Gething.
Calling the Cabinet Secretary to reply to the debate. Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. I want to start by, again, thanking Members not just for contributions in the debate but for the scrutiny of the Bill as well. And, in understanding some of the concerns that Angela Burns has raised today, the tone of those concerns is different from the conversations we've had, but, to be fair, she has raised a number of concerns during the passage of the Bill, both in committee and around it as well. So, they're not new concerns, and I'm happy to acknowledge that.
There is something that we need to do in persuading Members that we're listening to what's happening, not just in getting a Bill passed on trust, but in then acting in that way afterwards. And that is why, as I said in my opening statement, we have an evaluation plan. We'll need to listen. We're happy to share information and work with the committee, which will continue to scrutinise what is happening, in addition to the sunset clause. Because I, of course, acknowledge this is a genuinely novel piece of legislation and we will want to be persuaded there is evidence it's made the real difference to the health of the country that we think it will do. But I don't accept the suggestion made that this is a rushed piece of legislation. We first consulted on this issue in 2014, and it's gone through proper and appropriate scrutiny during its time in the Assembly.
Of course, the Bill does place a duty on Ministers to take steps to promote awareness of the commencement of the legislation, and that includes promoting awareness of the health risks of excessive alcohol consumption and how this Bill and minimum unit pricing is intended to reduce that. That's why I was pleased to work with Rhun ap Iorwerth to bring forward amendments that we supported at Stage 3 to include those provisions in the Bill. And I also want to recognise that the commitment to minimum unit pricing has, of course, appeared in the last two Plaid Cymru manifestos.
But I want to end by re-emphasising that this legislation will not stand on its own. The legislation takes a targeted approach to a very real and evident problem in Wales today, and it will be supported by a range of additional action being taking forward to support those in need, in particular those areas that form part of the Welsh Government's wider substance misuse strategy, and I recognise the points made about how people, who we hope will seek help in larger numbers, need to be supported. But this Bill addresses the reality that Wales, like so many other western countries, has a problem with cheap, strong and readily available alcohol. This legislation is part of helping us to make an important contribution to addressing this issue and improving public health, and I ask Members to vote for it today.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ddechrau drwy, unwaith eto, ddiolch i'r Aelodau nid yn unig am eu cyfraniadau i'r ddadl, ond am graffu ar y Bil hefyd. Ac, er fy mod yn deall rhai o'r pryderon y mae Angela Burns wedi eu crybwyll heddiw, mae natur y pryderon hynny yn wahanol i'r sgyrsiau yr ydym ni wedi'u cael, ond, i fod yn deg, mae hi wedi crybwyll nifer o bryderon yn ystod hynt y Bil, yn y Pwyllgor ac ynghylch y Bil hefyd. Felly, dydyn nhw ddim yn bryderon newydd, ac rwy'n hapus i gydnabod hynny.
Mae angen gwneud rhywbeth i ddarbwyllo'r Aelodau ein bod yn gwrando ar yr hyn sy'n digwydd, nid yn unig pasio Bil yn seiliedig ar ymddiriedaeth, ond wedyn gweithredu yn y modd hwnnw ar ôl hynny. A dyna pam, fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, fod gennym ni gynllun gwerthuso. Bydd angen inni wrando. Rydym ni'n hapus i rannu gwybodaeth a gweithio gyda'r pwyllgor, a fydd yn parhau i graffu ar yr hyn sy'n digwydd, yn ogystal ag ar y cymal machlud. Oherwydd, wrth gwrs, rwy'n cydnabod bod hwn yn ddarn gwirioneddol newydd o ddeddfwriaeth a bydd angen sicrwydd arnom ni bod tystiolaeth ei fod wedi gwneud y gwahaniaeth gwirioneddol i iechyd y wlad y credwn y bydd yn ei wneud. Ond nid wyf yn derbyn yr awgrym a wnaed bod hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth frys. Ymgynghorwyd ar y mater hwn yn gyntaf yn 2014, a chraffwyd arno'n drwyadl ac yn briodol yn ystod ei amser yn y Cynulliad.
Wrth gwrs, mae'r Bil yn gosod dyletswydd ar Weinidogion i gymryd camau i hyrwyddo ymwybyddiaeth o gychwyn y ddeddfwriaeth, ac mae hynny'n cynnwys hyrwyddo ymwybyddiaeth o'r peryglon iechyd sydd ynghlwm ag yfed gormod o alcohol a sut mae'r Bil a'r isafbris uned yn bwriadu lleihau hynny. Dyna pam yr oeddwn yn falch o weithio gyda Rhun ap Iorwerth i gyflwyno gwelliannau a gefnogwyd gennym ni yng Nghyfnod 3 i gynnwys y darpariaethau hynny yn y Bil. Ac rwyf hefyd eisiau cydnabod bod yr ymrwymiad i isafbris uned wrth gwrs, wedi ymddangos yn nau faniffesto diwethaf Plaid Cymru.
Ond hoffwn i orffen drwy ail-bwysleisio na fydd y ddeddfwriaeth hon yn sefyll ar ei phen ei hun. Mae'r ddeddfwriaeth yn mynd i'r afael mewn ffordd benodol â phroblem wirioneddol ac amlwg iawn yng Nghymru heddiw, a bydd amryw o gamau ychwanegol yn ei ategu er mwyn cefnogi'r bobl hynny sydd mewn angen, yn arbennig y meysydd hynny sy'n rhan ehangach o strategaeth camddefnyddio sylweddau Llywodraeth Cymru. Rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaed ynglŷn â sut mae angen cefnogi'r bobl y gobeithiwn y bydd mwy ohonynt yn ceisio cymorth. Ond mae'r Bil hwn yn ymdrin â'r realiti bod gan Gymru, fel cynifer o wledydd gorllewinol eraill, broblem gydag alcohol rhad a chryf sydd ar gael yn rhwydd. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn ein helpu ni i wneud cyfraniad pwysig i fynd i'r afael â'r mater hwn a gwella iechyd y cyhoedd, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau bleidleisio drosti heddiw.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Felly, rydw i'n gohirio’r bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Cabinet Secretary. In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions. So, I will defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies, gwelliant 2 yn enw Caroline Jones, a gwelliannau 3 a 4 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, amendment 2 in the name of Caroline Jones, and amendments 3 and 4 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef y ddadl ar ddwy flynedd ers refferendwm yr Undeb Ewropeaidd. Rydw i’n galw ar y Prif Weinidog.
That brings us to our next item, which is a debate on the second anniversary of the EU referendum. I call on the First Minister.
Cynnig NDM6741 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi y bydd dwy flynedd wedi pasio ers y Refferendwm ar yr UE ar 23 Mehefin 2018.
2. Yn ailddatgan ei gefnogaeth i’r ymagwedd at y trefniadau pontio wrth ymadael â’r UE sydd yn y Papur Gwyn, Diogelu Dyfodol Cymru, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ym mis Ionawr 2017, ac yn credu mai dyma’r ffordd orau o hyd i sicrhau canlyniad boddhaol i’r negodiadau ar Brexit.
Motion NDM6741 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that it will be the second anniversary of the EU Referendum on 23 June 2018.
2. Reaffirms its support for the approach to EU transition put forward in the White Paper, Securing Wales Future, published by the Welsh Government and Plaid Cymru in January 2017 and believes this still provides the best basis for securing a satisfactory outcome to the Brexit negotiations.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Llywydd, rwy’n croesawu’r cyfle hwn i agor y ddadl yn enw’r Llywodraeth, wrth gofio’r ffaith fod dwy flynedd wedi mynd heibio ers inni weld y refferendwm a'r ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy’n credu ei fod yn wir i ddweud bod 23 Mehefin 2016 yn cael ei ystyried fel dyddiad pwysig iawn yn hanes y wlad hon. Dyna, wrth gwrs, pryd gafodd y penderfyniad ei wneud i newid y berthynas rhyngom ni a’r Undeb Ewropeaidd.
Llywydd, I welcome this opportunity to open this Government debate, bearing in mind that two years have passed since the referendum and the vote to leave the European Union. I think it’s true to say that 23 June 2016 is considered an extremely important date in the history of this nation. That, of course, is when the decision was made to change our relationship with the European Union.
We are not in this Chamber, Llywydd, this afternoon to debate that decision. As I've always said, it's our responsibility to focus our efforts to deliver the right form of Brexit, not to argue over the fact of Brexit. So, this afternoon, Llywydd, I want to open this debate by discussing the right form of Brexit for Wales.
We've spent a lot of time in this Chamber and in detailed inter-governmental negotiations discussing constitutional issues to make sure the withdrawal Bill genuinely recognises shared governance and respects devolution. Although that was vitally important, this perhaps is not the Brexit issue the people we represent expected us to focus on. While constitutional issues fascinate many, the majority of people will want us to concentrate on bread and butter issues. People in Wales are concerned about whether companies in Wales will take similar decisions to that taken by Jaguar Land Rover and move production from the UK amid the uncertainty created by the UK Government on Brexit. What matters most is that securing the right form of Brexit safeguards the economy, the jobs and well-being of the people of Wales and, indeed, the whole of the UK. Llywydd, all the evidence suggests that in the short to medium term, securing the right Brexit to achieve this requires continued close integration with the economies of our EU neighbours.
Nid ydym ni yn y Siambr hon, Llywydd, y prynhawn yma i drafod y penderfyniad hwnnw. Fel yr wyf i wedi dweud bob amser, ein cyfrifoldeb ni yw canolbwyntio ein hymdrechion ar ddarparu'r math cywir o Brexit, nid ar ddadlau dros y ffaith bod Brexit yn bodoli. Felly, y prynhawn yma, Llywydd, hoffwn agor y ddadl hon drwy drafod y math cywir o Brexit ar gyfer Cymru.
Rydym wedi treulio llawer o amser yn y Siambr hon ac mewn negodiadau rhynglywodraethol manwl yn trafod materion cyfansoddiadol i wneud yn siŵr bod y Bil mewn gwirionedd yn cydnabod cyd-lywodraethu ac yn parchu datganoli. Er y bu hynny'n hanfodol bwysig, efallai nad hwn oedd y mater Brexit yr oedd y bobl a gynrychiolwn yn disgwyl inni ganolbwyntio arno. Er bod materion cyfansoddiadol yn cyfareddu llawer o bobl, bydd y rhan fwyaf o bobl eisiau inni ganolbwyntio ar faterion bara menyn. Mae pobl yng Nghymru yn bryderus ynghylch a fydd cwmnïau yng Nghymru yn gwneud penderfyniadau tebyg i'r rhai a wnaeth Jaguar a Land Rover a symud cynhyrchu o'r DU yng nghanol yr ansicrwydd a grëwyd gan Lywodraeth y DU ynglŷn â Brexit. Yr hyn sydd bwysicaf yw bod sicrhau y math cywir o Brexit yn diogelu economi, swyddi a lles pobl Cymru ac, yn wir, y DU gyfan. Llywydd, mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu yn y tymor byr i'r tymor canolig, bod sicrhau'r math cywir o Brexit i gyflawni hyn yn gofyn am integreiddio agos parhaus gydag economïau ein cymdogion yn yr UE.
In our White Paper agreed with Plaid Cymru, 'Securing Wales' Future', we set out a Welsh plan for Brexit. We set out clearly how the right Brexit for Wales requires agreement for participation in the single market and a customs union. That was our position 17 months ago and no evidence has emerged to challenge our conclusion. Llywydd, in that document, we were clear that this might involve UK membership of the European Free Trade Association and, through that, the European Economic Area or a bespoke agreement to secure full and unfettered access to the single market. Now, clearly, participation in the EEA or EFTA would not, on its own, be sufficient, and that's why the Government will not support amendment 4. There's no contradiction, as suggested by that amendment, because we also need to be part of a customs union and we need barrier-free access for agriculture and fisheries, but it's telling that the European Commission has openly discussed a Norway-plus model for the UK.
So, in January 2017, we set out a viable informed position based on evidence and we've stuck to it. Because, Llywydd, the evidence is clear and compelling: nearly £3 in every £4 earned by Welsh businesses from overseas exports depend on our relationship with our EU partners. The latest statistics published on 7 June show that Welsh exports to EU countries increased by £649 million, or 7 per cent, over the last year. The EU is and will continue to be our most important trading area. Through the EU, we also access free trade agreements with more than 70 countries. With a hard Brexit, it would take decades to replicate that.
Businesses up and down Wales are working hard to grow their export markets, demonstrating that Wales is an open and outward-looking country, but these efforts risk being undermined by the chaotic approach to the negotiations by the UK Government. We are, of course, a little over nine months before—as a default—we leave the EU on 29 March 2019. You would have thought that, at this point, the UK Government would have a clear strategy in place. Instead, we have chaos and confusion on the vital question of our future economic relationship with our biggest and most influential market. On an almost weekly basis, we get a new statement from a Cabinet Member on some element of the deal that they want, only for that to be contradicted or toned down a day later. Two years after the referendum, this is simply not good enough.
In her Mansion House speech, the Prime Minister acknowledged that, for many sectors, particularly goods, the interests of industry within the UK require continued regulatory alignment with the single market and a frictionless relationship with the customs union. This alignment on both elements is essential for the frictionless borders that businesses up and down Wales need to make and to sell their goods. Only last week, the retiring president of the Confederation of British Industry said that without a customs union, entire manufacturing sectors that rely on just-in-time supply chains will simply disappear—his words, not mine. Llywydd, we in Wales know about the devastating effect of wholesale closures of key industries and we should have no trust whatsoever in those who are prepared to risk such an outcome in pursuit of an abstract ideological set of priorities. Yet the UK Government remains committed to their red lines that the UK will leave the single market and the customs union, even though these issues were never raised specifically in the referendum.
On the customs union, it's becoming increasingly clear, even to the UK Government, that their two alternative proposals to resolve the conundrum of how to retain an invisible border, both land and sea, between the UK and Ireland are still to be free to have different customs regimes. Well, that simply does not work. You cannot have one entity in the customs union and one entity out of the customs union and an open land border between them. Two weeks ago, the UK Government published their technical paper on the proposed temporary customs arrangement, designed to provide clarity to their position—the so-called backstop. Now, I understand that the original title for this was the 'customs and regulatory alignment period'—would you believe that acronym—which would've given rise to what is, perhaps, a more appropriate description of the situation. But they had to drop this title, because while the paper proposes that the current customs arrangements remain in place, it's silent on the regulatory alignment required to achieve frictionless borders other than to say that this will be subject, and I quote, 'to further proposals'.
Following a tussle over who it is in the Cabinet who has hold of the steering wheel as the Brexit car careers towards the cliff edge, these arrangements are proposed to be time limited. So, instead of clarity, we had a half-baked solution to half of the problem, with the prospect of a self-imposed cliff edge. And the response from the European Commission? Well, they say key questions are unanswered. They say that this doesn't cover regulatory controls leading to a hard border and questions as to whether this is a backstop, given the proposal is time limited. Well, that's not good enough. The UK is having to put all its efforts into keeping its own troops in line, and is simply ignoring the fact that it is the EU we need to be negotiating with, not with Dominic Grieve and Jacob Rees-Mogg.
So, two years after the EU referendum, there is no viable proposal on customs, despite the implications for Northern Ireland, no clarity on alignment of the single market and no sign of the trade deals that we were told the world would be lining up to give us. We have silence and delay, confusion and chaos, when we need serious answers. Throw into the mix the abandonment of collective responsibilities, where Cabinet Ministers are seemingly free to air views that not only contradict, but are contemptuous of UK Government policy, and you have a potent mix that undermines the UK negotiating position and risks a hard Brexit that will result in lower investment, fewer jobs and depressed living standards, where a senior member of the UK Cabinet suggests that his own Prime Minister should be replaced with Donald Trump, and that person is still in the Cabinet.
That's why, Llywydd, the Government will not support amendment 1 proposed by Paul Davies, or amendment 2 proposed by Caroline Jones. The UK Government needs to deliver a clear position, and one that does not risk our future economic prosperity. Nor will the Government support amendment 3. The Cabinet Secretary for Finance has written to all Assembly Members, I trust, on this matter, addressing the many misconceptions regarding the inter-governmental agreement.
Now, Llywydd, we hear a lot about how inflexible the EU-27 are, but the European Commission has been clear that if the UK Government moves away from its red lines, a much more generous deal can be negotiated. So, the UK Government needs to face up to realities and face down the Brexit lunatic fringe. The UK needs leadership on the most important issue of the day, and deserves better. We have the opportunity, with this debate this afternoon, to call on the UK Government to go back to the drawing board, to rub out the red lines. Wales, and the whole UK, needs a Government that will argue for a dynamic and positive relationship with the single market, where the UK makes a positive commitment to working with the EU-27 to retain alignment with the single market as a regulatory space, and a new, durable customs union with the EU.
Llywydd, 'Securing Wales' Future' still provides the best basis for securing the right Brexit for Wales and, indeed, the whole of the UK. There is no evidence—there is literally no evidence—that has been adduced to support any other outcome being better than being in the customs union. So, Llywydd, I invite this Assembly to reiterate its support for the approach that we have outlined.
Yn ein Papur Gwyn, y cytunwyd arno â Phlaid Cymru, 'Diogelu Dyfodol Cymru', amlinellwyd cynllun Cymreig ar gyfer Brexit. Rydym yn nodi'n eglur sut mae'r Brexit cywir ar gyfer Cymru yn gofyn am gytundeb ar gyfer cyfrannu yn y farchnad sengl a'r undeb tollau. Dyna oedd ein safbwynt 17 mis yn ôl ac nid oes tystiolaeth wedi dod i'r amlwg i herio ein casgliad. Llywydd, yn y ddogfen honno, roeddem ni'n glir y gallai hyn gynnwys aelodaeth y DU o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop, a thrwy hynny, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd neu gytundeb pwrpasol i sicrhau mynediad llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl. Nawr, yn amlwg, ni fyddai bod yn rhan o Ardal Economaidd Ewropeaidd neu Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop, ar ei ben ei hun, yn ddigon, a dyna pam y bydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 4. Nid oes unrhyw wrth-ddweud, fel yr awgrymwyd gan y gwelliant, oherwydd mae angen inni hefyd fod yn rhan o undeb tollau ac mae angen mynediad di-rwystr ar gyfer amaethyddiaeth a physgodfeydd, ond mae'n arwyddocaol bod y Comisiwn Ewropeaidd wedi trafod yn agored fodel Norwy ychwanegol ar gyfer y DU.
Felly, ym mis Ionawr 2017, amlinellwyd safbwynt cytbwys ymarferol yn seiliedig ar dystiolaeth ac rydym wedi glynu at hynny. Oherwydd, Llywydd, mae'r dystiolaeth yn glir ac yn gadarn: mae bron £3 o bob £4 a enillir gan fusnesau Cymru o allforion tramor yn dibynnu ar ein perthynas gyda'n partneriaid yn yr UE. Dengys yr ystadegau diweddaraf a gyhoeddwyd ar 7 Mehefin bod allforion Cymru i wledydd yr UE wedi cynyddu o £649 miliwn, neu 7 y cant, dros y flwyddyn ddiwethaf. Yr UE yw ein hardal fasnachu bwysicaf, a bydd yn parhau i fod felly. Trwy'r UE, rydym hefyd yn manteisio ar gytundebau masnach rydd gyda mwy na 70 o wledydd. Gyda Brexit caled, byddai'n cymryd degawdau i ail-greu hynny.
Mae busnesau ar hyd a lled Cymru yn gweithio'n galed i gynyddu eu marchnadoedd allforio, sy'n dangos bod Cymru yn wlad agored ac eangfrydig. Ond mae'r ymdrechion hyn mewn perygl o gael eu tanseilio gan agwedd anhrefnus Lywodraeth y DU i'r trafodaethau. Wrth gwrs, mae gennym ychydig dros naw mis cyn y byddwn ni—yn anochel—yn gadael yr UE ar 29 Mawrth 2019. Byddech chi wedi tybio, erbyn hyn, y byddai gan Lywodraeth y DU strategaeth glir ar waith. Yn hytrach, mae anhrefn a dryswch ynglŷn â'r cwestiwn hollbwysig o'n perthynas economaidd yn y dyfodol gyda'n marchnad fwyaf a mwyaf dylanwadol. Bob wythnos bron, clywn ddatganiad newydd gan aelod o'r Cabinet ynglŷn â rhyw elfen o'r fargen y maen nhw ei heisiau, dim ond i hynny gael ei wrth-ddweud neu ei liniaru ddiwrnod yn ddiweddarach. Ddwy flynedd ar ôl y refferendwm, nid yw hyn yn ddigon da.
Yn ei haraith yn y Plasty, cydnabu'r Prif Weinidog, ar gyfer nifer o sectorau, yn enwedig nwyddau, ei bod yn ofynnol i fuddiannau'r diwydiant yn y Deyrnas Unedig gael cysondeb rheoleiddiol parhaus gyda'r farchnad sengl a pherthynas dda gyda'r undeb tollau. Mae'r cysondeb hwn o ran y naill elfen a'r llall yn hanfodol ar gyfer y ffiniau dirwystr y mae busnesau ar hyd a lled Cymru eu hangen i wneud ac i werthu eu nwyddau. Dim ond yr wythnos diwethaf, dywedodd Llywydd Cydffederasiwn Diwydiant Prydain wrth gamu o'i swydd, heb undeb tollau, y bydd sectorau gweithgynhyrchu cyfan sy'n dibynnu ar gadwyni cyflenwi sy'n seiliedig ar amseru manwl yn diflannu—ei eiriau ef, nid fy rhai i. Llywydd, gwyddom ni yma yng Nghymru am effaith ddinistriol cau diwydiannau allweddol cyfan, ac ni ddylem ymddiried o gwbl yn y rhai sy'n barod i beryglu canlyniad o'r fath wrth fynd ar drywydd ideolegol haniaethol cyfres o flaenoriaethau. Eto mae Llywodraeth y DU yn parhau i amddiffyn ei safbwyntiau digyfaddawd y bydd y DU yn gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau, er na chrybwyllwyd y materion hyn yn benodol erioed yn y refferendwm.
Ynglŷn â'r undeb tollau, mae'n dod yn fwyfwy amlwg, hyd yn oed i Lywodraeth y DU, fod y ddau gynnig amgen i ddatrys y broblem o sut i gadw'r ffin anweladwy, ar dir ac yn y môr, rhwng y DU ac Iwerddon yn dal i allu cael gwahanol gyfundrefnau tollau. Wel, nid yw hynny'n gweithio. Ni allwch gael un endid yn yr undeb tollau ac un endid y tu allan i'r undeb tollau a ffin tir agored rhyngddyn nhw. Bythefnos yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei phapur technegol ar y trefniant arfaethedig dros dro ynglŷn â thollau, wedi'u cynllunio i egluro ei sefyllfa—y cynllun cefnogol fel y'i gelwir. Nawr, rwy'n deall mai'r teitl gwreiddiol ar gyfer hyn oedd y 'customs and regulatory alignment period'—allwch chi goelio'r byrfodd hwnnw—a fyddai wedi arwain at yr hyn sydd, efallai, yn ddisgrifiad mwy priodol o'r sefyllfa. Ond roedd yn rhaid rhoi'r teitl hwnnw o'r neilltu, oherwydd er bod y papur yn cynnig bod y trefniadau tollau presennol yn parhau, nid yw'n dweud dim ynglŷn â'r cysondeb rheoleiddiol sy'n ofynnol er mewn cael ffiniau di-rwystr heblaw am ddweud y bydd cynigion pellach ynghylch hynny.
Ar ôl ffrwgwd dros bwy yn y Cabinet sydd wrth y llyw wrth i gerbyd Brexit wibio tuag at ymyl y dibyn, cynigir bod cyfyngiadau amser ar y trefniadau hyn. Felly, yn hytrach nag eglurder, rydym wedi cael ateb annigonol i hanner y broblem, gyda'r posibilrwydd o osod terfyn. A'r ymateb gan y Comisiwn Ewropeaidd? Wel, maen nhw'n dweud nad atebwyd cwestiynau allweddol. Maen nhw'n dweud nad yw hyn yn cwmpasu rheolaethau rheoliadol sy'n arwain at ffin galed ac yn cwestiynu ai dyma'r cynllun cefnogol, o ystyried bod terfyn amser ar y cynnig. Wel, nid yw hynny'n ddigon da. Mae'r DU yn gorfod rhoi ei holl ymdrechion i gadw ei thŷ ei hun mewn trefn, ac yn anwybyddu'r ffaith mai â'r UE y mae angen inni negodi ag ef, nid â Dominic Grieve a Jacob Rees-Mogg.
Felly, ddwy flynedd ar ôl refferendwm yr UE, nid oes unrhyw gynnig ymarferol ynglŷn â thollau, er gwaethaf y goblygiadau ar gyfer Gogledd Iwerddon, nid oes eglurder ynglŷn ag aliniad y farchnad sengl, ac nid oes unrhyw arwydd o'r bargeinion masnach y dywedwyd wrthym y byddai gwledydd y byd yn baglu dros ei gilydd i'w rhoi i ni. Rydym yn gweld distawrwydd ac oedi, dryswch ac anhrefn, pan mae angen atebion difrifol arnom. Ychwanegwch at hynny y cefnu ar gyfrifoldebau ar y cyd, lle mae Gweinidogion y Cabinet yn cael rhwydd hynt yn ôl pob golwg i leisio barn sydd nid yn unig yn gwrth-ddweud, ond yn ddirmygus o bolisi Llywodraeth y DU, ac mae gennych chi gyfuniad nerthol sy'n tanseilio safbwynt negodi y DU ac yn creu sefyllfa sydd mewn peryg o esgor ar Brexit caled a fydd yn arwain at fuddsoddiad is, llai o swyddi a safonau byw isel, lle mae uwch aelod o Gabinet y DU yn awgrymu y dylai Donald Trymp ddisodli ei Brif Weinidog ei hun, a'r person hwnnw yn dal yn y Cabinet.
Dyna pam, Llywydd, na fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 1 a gynigiwyd gan Paul Davies, na gwelliant 2 a gynigiwyd gan Caroline Jones. Mae angen i Lywodraeth y DU gyflwyno safbwynt clir, ac un nad yw'n peryglu ein ffyniant economaidd yn y dyfodol. Ni fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliant 3 ychwaith. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid wedi ysgrifennu at holl Aelodau'r Cynulliad, rwy'n credu, ynghylch y mater hwn, gan fynd i'r afael â llawer o gamsyniadau ynghylch y cytundeb rhynglywodraethol.
Nawr, Llywydd, rydym yn clywed llawer ynglŷn â pha mor anhyblyg yw 27 gwlad yr UE. Ond mae'r Comisiwn Ewropeaidd wedi nodi'n glir os bydd Llywodraeth y DU yn cyfaddawdu ar eu safbwyntiau y gellir negodi bargen sy'n llawer mwy hael. Felly, mae angen i Lywodraeth y DU wynebu'r realiti ac wynebu'r penboethiaid Brexit ymylol. Mae ar y DU angen arweinyddiaeth ar y mater pwysicaf y mae'n ei wynebu, ac yn haeddu gwell. Mae gennym ni gyfle, gyda'r ddadl hon y prynhawn yma, i alw ar Lywodraeth y DU i ailgynllunio ac ailfeddwl. Mae ar Gymru, a'r DU gyfan, angen Llywodraeth a fydd yn dadlau am berthynas ddeinamig a chadarnhaol gyda'r farchnad sengl, lle mae'r DU yn gwneud ymrwymiad cadarnhaol i weithio gyda 27 aelod yr UE i gadw'r cysondeb â'r farchnad sengl fel gofod rheoleiddio, ac undeb tollau newydd, cadarn gyda'r UE.
Llywydd, mae 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn dal i gynnig y sylfaen orau ar gyfer sicrhau'r math cywir o Brexit ar gyfer Cymru ac, yn wir, y DU gyfan. Nid oes unrhyw dystiolaeth—nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl—wedi dod i law i gefnogi bod unrhyw ganlyniad arall yn well na bod mewn undeb tollau. Felly, Llywydd, rwy'n gwahodd y Cynulliad hwn i ailddatgan ei gefnogaeth ar gyfer y dull a amlinellwyd gennym ni.
Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Mark Isherwood.
I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Mark Isherwood to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Mark Isherwood.
Gwelliant 1—Paul Davies
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod bod Llywodraeth y DU yn cyflawni ar y penderfyniad a wnaed yn refferendwm yr UE i adael yr UE ac na ddylid tanseilio ei safbwynt mewn trafodaethau gyda'r UE.
Amendment 1—Paul Davies
Delete point 2 and replace with:
Recognises that the UK Government is delivering on the decision made in the EU referendum to leave the EU and that its position in negotiations with the EU should not be undermined.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd. In a joint statement after the people of Wales and the UK voted to leave the EU on 23 June 2016, the Presidents of the European Commission, European Council and European Parliament said, and I quote,
'We now expect the United Kingdom government to give effect to this decision of the British people as soon as possible.... We hope to have the UK as a close partner of the EU also in the future.'
Now, contrary to offensive claims repeatedly made here that the people did not know what they were voting for, the well-publicised arguments for Brexit at the time were all about taking back control of our money, borders, laws and trade. I, in fact, checked the press this morning on the day of the referendum to see what they were saying. The Prime Minister has made it clear since that, instead of a hard Brexit, she seeks the greatest possible access to the EU through a new, comprehensive, bold and ambitious free trade agreement. As she said, we're leaving the EU, delivering on the decision made by the British people in the referendum:
'We're committed to getting the best Brexit deal for people, delivering control of our money, borders and laws, while building a new deep and special partnership with the EU.'
In contrast, this Welsh Government motion asks us to support the approach endorsed by Welsh Labour and Plaid Cymru, which would deliver none of these things, and a Brexit in name only. Further, as I said here last month, the think tank Open Europe told the external affairs committee in Brussels—and I quote—'It would be strange if the UK was in the customs union. The EU would negotiate trade agreements with third parties without the UK at the table.' If the UK is in the single market, they said, it would have to accept all the rules without being able to vote on them.
Whilst claiming to respect the referendum result, both the Labour Welsh Government and Plaid Cymru have spent the last two years preaching doom and gloom, whilst promoting approaches that would undermine it. They claimed that the agreement secured by the UK Government last December, enabling both sides to move on to the next phase of Brexit talks, would never happen, that the Brexit transition period secured by the UK Government would never be agreed, before then taking the credit for it, and, excepting Mr Drakeford, that a way forward allowing this Assembly to give legislative consent to the UK withdrawal Bill would never be secured. Each time, they were wrong, yet they're doing it again as they seek to undermine current negotiations on the UK’s future relationship with the EU, by giving away all our negotiating cards at the outset, and incentivising the EU side to drive a hard bargain.
Our amendment 1, therefore—[Interruption.] Surely if you say to the other side, 'If you refuse to come to an agreement with us, we'll fix it over here afterwards to ensure that we don't actually leave at all'—it's something along those lines. Our amendment 1 therefore
'Recognises that the UK Government is delivering on the decision made in the EU referendum to leave the EU and that its position in negotiations with the EU should not be undermined.'
For centuries, our enemies have sought to divide and destroy us, and as Scottish Conservative MP Ross Thomson said last week,
'all the SNP cares about is grievance and independence'.
Well, the same applies to Plaid Cymru, where their spoiler approach would have disrupted the UK’s internal market, in which 80 per cent of UK goods and services are traded, destroyed jobs, and driven investment from Wales. As the Prime Minister said in March, the agreement we reach with the EU must respect the referendum, it must endure, it must protect people’s jobs and security, it must be consistent—[Interruption.] I'll take one intervention.
Diolch, Llywydd. Mewn datganiad ar y cyd ar ôl i bobl Cymru a'r DU bleidleisio i adael yr UE ar 23 Mehefin 2016, dywedodd Llywyddion y Comisiwn Ewropeaidd, Cyngor Ewrop a Senedd Ewrop eu bod yn
disgwyl i Lywodraeth y Deyrnas Unedig weithredu penderfyniad pobl Prydain cyn gynted â phosib, gan ddweud eu bod yn gobeithio y byddai'r DU yn un o bartneriaid agos yr UE yn y dyfodol hefyd.
Nawr, yn groes i'r honiadau sarhaus a wnaed dro ar ôl tro yma nad oedd pobl yn gwybod am beth yr oeddent yn pleidleisio, roedd y dadleuon a gafodd gyhoeddusrwydd mawr o blaid Brexit ar y pryd yn ymwneud ag ad-hawlio rheolaeth dros ein harian, ffiniau, cyfreithiau a masnach. Yn wir, edrychais yn y wasg y bore yma i weld beth roedden nhw yn ei ddweud ar ddiwrnod y refferendwm. Mae Prif Weinidog y DU wedi datgan yn glir ers hynny, yn hytrach na Brexit caled, ei bod hi'n ceisio'r mynediad mwyaf hygyrch posib i'r UE drwy gytundeb masnach rydd newydd, cynhwysfawr, beiddgar ac uchelgeisiol. Fel y dywedodd, rydym ni'n gadael yr UE, gan gyflawni ar y penderfyniad a wnaed gan bobl Prydain yn y refferendwm.
Dywedodd ein bod wedi ymrwymo i gael y fargen Brexit gorau ar gyfer pobl, i hawlio rheolaeth dros ein harian, ffiniau a chyfreithiau, gan feithrin partneriaeth ddofn ac arbennig newydd gyda'r UE.
Mewn cyferbyniad, mae'r cynnig hwn gan Lywodraeth Cymru yn gofyn inni gefnogi'r broses a gymeradwywyd gan Lafur Cymru a Phlaid Cymru, a fyddai'n sicrhau dim o'r pethau hyn, a Brexit mewn enw yn unig. Ymhellach, fel y dywedais yma fis diwethaf, dywedodd y felin drafod 'Open Europe' wrth y pwyllgor materion allanol ym Mrwsel y byddai'n rhyfedd petai'r DU yn yr undeb tollau. Byddai'r UE yn negodi cytundebau masnach gyda thrydydd partïon heb fod y DU yn rhan o hynny. Os yw'r DU yn y farchnad sengl, dywedodd y byddai'n gorfod derbyn y rheolau heb allu pleidleisio arnynt.
Wrth honni eu bod yn parchu canlyniad y refferendwm, mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru wedi treulio'r ddwy flynedd diwethaf yn pregethu och a gwae, gan hyrwyddo dulliau a fyddai'n ei danseilio. Maen nhw wedi honni na fyddai cytundeb a sicrhawyd gan Lywodraeth y DU fis Rhagfyr diwethaf, sy'n galluogi'r ddwy ochr i symud ymlaen i'r cam nesaf o sgyrsiau Brexit, byth yn digwydd, na fyddid byth yn cytuno ar y cyfnod pontio Brexit a sicrhawyd gan Lywodraeth y DU, cyn wedyn hawlio'r clod am hynny, ac, ac eithrio Mr Drakeford, na fyddid byth yn sicrhau ffordd ymlaen a fyddai'n caniatáu i'r Cynulliad hwn roi cydsyniad deddfwriaethol i Fil ymadael y DU. Bob tro, roedden nhw'n anghywir, ac eto maen nhw yn ei wneud eto wrth geisio tanseilio'r trafodaethau cyfredol ynglŷn â pherthynas y DU gyda'r UE yn y dyfodol, gan daflu ymaith ein holl gardiau negodi ar y dechrau, a chymell yr UE i daro bargen galed.
Mae gwelliant 1, felly—[torri ar draws.] Siawns os ydych chi'n dweud wrth yr ochr arall, 'os ydych chi'n gwrthod dod i gytundeb gyda ni, fe drefnwn ni bethau wedyn i sicrhau nad ydym mewn gwirionedd yn gadael o gwbl'—mae'n rhywbeth nid annhebyg i hynny. Mae gwelliant 1 felly
'Yn cydnabod bod Llywodraeth y DU yn cyflawni ar y penderfyniad a wnaed yn refferendwm yr UE i adael yr UE ac na ddylid tanseilio ei safbwynt mewn trafodaethau gyda'r UE.'
Ers canrifoedd, mae ein gelynion wedi ceisio ein rhannu a'n dinistrio, ac fel y dywedodd yr AS Ceidwadol Albanaidd Alban Ross Thomson yr wythnos diwethaf, mai'r
cwbl y mae'r SNP yn poeni yn ei gylch yw camwri ac annibyniaeth.
Wel, mae'r un peth yn wir am Blaid Cymru. Byddai eu dull o sbwylio pethau wedi amharu ar farchnad fewnol y DU, lle caiff 80 y cant o nwyddau a gwasanaethau y DU eu masnachu, wedi dinistrio swyddi, ac wedi anfon buddsoddiad o Gymru. Fel y dywedodd Prif Weinidog y DU ym mis Mawrth, mae'n rhaid i'r cytundeb a wneir gyda'r UE barchu'r refferendwm, rhaid iddo fod yn un hirhoedlog, rhaid iddo ddiogelu swyddi a chynhaliaeth pobl, rhaid iddo fod yn gyson—[torri ar draws.] Derbyniaf un ymyriad.
Just in terms of your point about enemies causing problems and disruption, can I just remind you it's the Foreign Secretary who has said that these negotiations would be better handled if Donald Trump was in charge? So, he should be directing his ire at his own side, rather than these benches.
O ran eich sylw am elynion yn tarfu ac achosi problemau, a gaf i eich atgoffa mai'r Ysgrifennydd Tramor sydd wedi dweud y byddai'r trafodaethau hyn yn cael eu trin yn well pe byddai Donald Trump yn gyfrifol? Felly, dylai yntau fod yn bwrw'i lid ar ei blaid ei hun, yn hytrach na'r meinciau hyn.
Was it 79 or 80 Labour MPs that defied the Labour whip in the Commons last week over the withdrawal Bill?
It must endure. It must protect people's jobs and security. It must be consistent with the kind of country we want to be as we leave: a modern, open, outward-looking, tolerant, European democracy. And in doing all of these things, it must strengthen our union of nations and our union of people. The EU, itself, of course, has two added incentives: the £39 billion it will receive if it agrees a trade deal, and the importance of access to the UK. For example, the external affairs committee heard that 10 to 15 per cent of the GDP of Germany’s 16 states is exposed to the UK market.
Labour’s position would mean continuing to follow a swathe of EU rules with absolutely no say in them. This breaks Labour’s Brexit promises, and does not respect the referendum result. Seventy per cent of Labour UK constituencies voted 'leave', and they want to see the result of the referendum honoured. People outside the Parliaments across the UK are getting a little tired of parliamentary games. They want to know when they’re going to get Brexit, when it will be delivered and when it will be done. They don't want to hear the same old stuff, the same old speech from the same old First Minister, month after month, year after year.
Ai 79 neu 80 Aelod Seneddol Llafur a aeth yn groes i chwip y Blaid Lafur yn Nhŷ'r Cyffredin yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r Bil ymadael?
Rhaid iddo fod yn hirhoedlog. Rhaid iddo ddiogelu swyddi a chynhaliaeth pobl. Rhaid iddo fod yn gyson â'r math o wlad rydym ni eisiau bod pan rydym yn gadael: democratiaeth fodern, agored, flaengar, oddefgar, Ewropeaidd. Ac wrth wneud y pethau hyn i gyd, rhaid iddo gryfhau'r undeb rhwng ein gwledydd a'n pobl. Mae gan yr UE, ei hun, wrth gwrs, ddau gymhelliad ychwanegol: y £39 biliwn y bydd yn derbyn os yw'n cytuno i fargen fasnach, a'r pwysigrwydd o gael mynediad i'r DU. Er enghraifft, clywodd y pwyllgor materion allanol fod 10 i 15 y cant o gynnyrch domestig gros 16 talaith yr Almaen yn ddibynnol ar farchnad y DU.
Byddai safbwynt Llafur yn golygu parhau i ddilyn amrywiaeth o reolau'r UE heb unrhyw lais o gwbl. Mae hyn yn torri addewidion Brexit Llafur, ac nid yw'n parchu canlyniad y refferendwm. Pleidleisiodd saith deg y cant o etholaethau Llafur y DU i adael, ac maen nhw eisiau gweld canlyniad y refferendwm yn cael ei anrhydeddu. Mae pobl y tu allan i'r Seneddau ledled y DU yn dechrau blino ar gemau seneddol. Maen nhw eisiau gwybod pryd y cânt Brexit, pryd y caiff ei gyflawni a phryd y bydd yn digwydd. Nid ydyn nhw eisiau clywed yr un hen gân, yr un hen araith gan yr un hen Brif Weinidog yma yng Nghymru, fis ar ôl mis, flwyddyn ar ôl blwyddyn.
Galwaf ar Neil Hamilton i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Neil Hamilton.
I call on Neil Hamilton to move amendment 2, tabled in the name of Caroline Jones. Neil Hamilton.
Gwelliant 2—Caroline Jones
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cydnabod mai ewyllys pendant y bobl yw bod y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Yn galw ar wleidyddion y Deyrnas Unedig sydd yn erbyn gadael yr UE i barchu dymuniadau pleidleiswyr Cymru a Phrydain a rhoi'r gorau i geisio tanseilio proses Brexit.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau'r fargen orau i Gymru a'r DU, y tu allan i'r UE, y farchnad sengl a'r undeb tollau.
Amendment 2—Caroline Jones
Delete point 2 and replace with:
Recognises that it is the decided will of the people that the United Kingdom leaves the European Union.
Calls upon politicians opposed to the United Kingdom leaving the EU to respect the wishes of Welsh and British voters and stop trying to undermine the Brexit process.
Calls upon the Welsh Government to work with the UK Government to secure the best deal for Wales and the UK, outside the EU, the single market and the customs union.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd. I beg to move the amendment standing in the name of Caroline Jones. Just over two years ago, the Government published, at the taxpayers' expense, a glossy 16-page document, which went to every house in the country, predicting the end of the world if the British people had the temerity to vote for national self-government. David Cameron made speeches up and down the land warning of the dire consequences, assuming the role of the fat boy in The Pickwick Papers, who said,
'I wants to make your flesh creep'.
The whole of the business and media establishment, Government, the civil service, were devoted to trying to browbeat the British people into voting to stay in the EU, and yet 17.4 million people—the largest democratic vote ever in the United Kingdom—voted to leave the EU. And in Wales, where a majority of the people voted to leave, the votes were highest in Valleys seats like Blaenau Gwent, which I think holds the prize for the highest percentage of 'leave' voters: two thirds voted to leave. Now, here, I—[Interruption.] Here, I join the First Minister in that part of his speech where he referred to the shambolic negotiations that have been conducted by Theresa May and her Ministers in the last two years. This indicates a total lack of preparation on the part of the UK Government for life post Brexit, which is, I think, a betrayal of what those 17.4 million people voted for. Theresa May is one of those people for whom her indecision is final because the Government ping-pongs around day in and day out, as the First Minister has eloquently described. I never thought I would say this about anybody, but actually Theresa May makes John Major look like a paragon of decisiveness. At the end of two years, nearly, since we had that vote, the upshot is that we're about to become just a non-voting member of the EU, it seems.
I'd like to quote from an article that was just a few days ago published by Daniel Hannan, a Conservative Member of the European Parliament, where he said,
'The United Kingdom is inching toward an open-ended transition period that will leave almost everything as it is. Brussels will continue to run our agriculture, our fisheries, our overseas trade, our employment laws. We shall continue to pump our squillions across the Channel. Our laws will remain subject to Euro-judges. Only one significant thing will change: we shall lose our representation in the EU institutions and, with it, our ability to block harmful new laws. Why is Britain, the world’s fifth economy and fourth military power, contemplating a form of thraldom that none of the EU’s other neighbours—not Albania or Ukraine, never mind Norway—would dream of accepting? Is it sheer ineptness, or do some of our officials actively want it?'
I think the answer to those questions is 'both'. I give way.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i gynnig y gwelliant yn enw Caroline Jones. Ychydig dros ddwy flynedd yn ôl, cyhoeddodd y Llywodraeth, ar draul y trethdalwyr, ddogfen 16-tudalen sgleiniog, a aeth i bob tŷ yn y wlad, yn rhagfynegi diwedd y byd os oedd gan bobl Prydain yr hyfdra i bleidleisio o blaid hunanlywodraeth genedlaethol. Cyflwynodd David Cameron areithiau ar hyd a lled yr ynysoedd hyn yn darogan gwae, gan gymryd swyddogaeth y bachgen tew yn The Pickwick Papers, a ddywedodd,
'I wants to make your flesh creep'.
Roedd yr holl sefydliad busnes a chyfryngau, y Llywodraeth, y gwasanaeth sifil, wedi ymgysegru i geisio gorfodi pobl Prydain i bleidleisio i aros yn yr UE, ac eto pleidleisiodd 17.4 miliwn o bobl—y bleidlais ddemocrataidd fwyaf erioed yn y Deyrnas Unedig— i adael yr UE. Ac yng Nghymru, lle pleidleisiodd mwyafrif y bobl i adael, roedd y pleidleisiau ar eu huchaf yn y Cymoedd mewn seddi fel Blaenau Gwent, sy'n dal y wobr am y ganran uchaf o bleidleiswyr 'gadael' : pleidleisiodd dwy ran o dair i adael. Nawr, yma, rwyf—[torri ar draws.] Ymunaf yma â'r Prif Weinidog yn y rhan honno o'i araith lle cyfeiriodd at y trafodaethau traed moch y mae Theresa May a'i Gweinidogion wedi eu cynnal yn y ddwy flynedd diwethaf. Mae hyn yn dangos diffyg paratoi llwyr ar ran Llywodraeth y DU ar gyfer bywyd ar ôl Brexit, sydd, rwy'n credu, yn bradychu'r hyn y pleidleisiodd yr 17.4 miliwn o bobl hynny o'i blaid. Mae Theresa May yn un o'r bobl hynny y mae ei amhendantrwydd yn derfynol oherwydd mae'r Llywodraeth yn gogr-droi ddydd ar ôl dydd, fel y disgrifiodd Prif Weinidog Cymru yn huawdl. Ni feddyliais y byddwn yn dweud hyn am neb, ond mewn gwirionedd mae Theresa May yn gwneud i John Major edrych yn batrwm o bendantrwydd. Ar ddiwedd dwy flynedd, bron, ers inni gael y bleidlais honno, y canlyniad yw ein bod ar fin dod yn ddim byd ond Aelod heb bleidlais o'r UE, yn ôl pob tebyg.
Hoffwn i gyfeirio at erthygl a gyhoeddwyd ychydig ddyddiau yn ôl gan Daniel Hannan, Aelod Ceidwadol o Senedd Ewrop, pan ddywedodd fod
y Deyrnas Unedig yn symud tuag at gyfnod pontio penagored a fydd yn gadael bron popeth fel y mae. Bydd Brwsel yn parhau i redeg ein hamaethyddiaeth, ein pysgodfeydd, ein masnach dramor, ein deddfau cyflogaeth. Byddwn yn parhau i anfon ein miliynau ar draws y sianel. Bydd ein cyfreithiau yn parhau'n ddarostyngedig i feirniaid Ewrop. Dim ond un peth pendant fydd yn newid: Byddwn yn colli ein cynrychiolaeth yn sefydliadau'r UE a, gyda hynny, ein gallu i atal cyfreithiau newydd niweidiol. Pam mae Prydain, pumed economi a phedwerydd grym milwrol mwya'r byd, yn ystyried ffurf o gaethwasiaeth na fyddai unrhyw un arall o gymdogion yr UE—Albania na'r Wcráin, heb sôn am Norwy—yn breuddwydio ei derbyn? Ai anfedrusrwydd pur yw hyn, neu a yw rhai o'n swyddogion yn eiddgar i gael hynny?
Rwy'n credu mai'r ateb i'r cwestiynau hynny yw 'y ddau'. Ildiaf.
Thank you very much. It's ironic to have you quoting back at us that we're going to end up with the worst of all worlds, because that's exactly what the 'remain' campaign warned would happen, but we were assured by you and Nigel Farage that this would be a cinch—it would sort out all these trade deals within 24 hours. We said this was nonsense. You were the one who sold people that pup, and you are the ones who should be apologising for this con trick.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n eironig eich bod yn dyfynnu yn ôl i ni ein bod yn mynd i weld y sefyllfa waethaf bosib, oherwydd dyna'n union oedd rhybudd yr ymgyrch 'aros', ond fe'n sicrhawyd gennych chi a Nigel Farage y byddai hyn yn hawdd—y byddid yn datrys yr holl gytundebau masnach hyn o fewn 24 awr. Dywedasom mai ffwlbri oedd hynny. Chi oedd yr un a dwyllodd pobl gyda'r rwdl-mi-ri hwnnw, a chi ddylai fod yn ymddiheuro am y twyll hwn.
I'm certainly not going to apologise for the Government's failure in a negotiation of which I have had no part. If Nigel Farage and I had been in charge of the negotiations, the outcome would have been very different indeed. [Interruption.] So, I accept the implied compliment from the Member for Llanelli.
It's extraordinary that the Government has not played a stronger hand in these negotiations, because the truth of the matter is that the EU sells every year £135 billion more of goods to us than we sell to them. Trading goods, of course, is covered by the single market legislation, whereas in trading services, where it's the other way around, the UK sells to the EU £92 billion-worth of services more than they sell to us. The single market does not exist in financial services, so we do not get the benefit of the single market to the same extent as the EU. That should have been an enormously powerful bargaining counter in the hands of the British Government, but they've completely blown it. They've made no preparation for no deal. We've got a situation now where budget payments are going to continue to be made but not linked to a trade deal, which is what should have happened right at the start, and the security guarantee that the Government has given to the EU is unconditional without getting anything in return. As a negotiating ploy, they have absolutely failed. The EU has entered these negotiations as a hostile power determined to make them fail to help us remain inside the EU.
The Labour Party's position is absolutely incoherent because they want us to leave the single market but actually stay in the customs union to make it impossible for us to do free trade deals with the rest of the world. I'll finish on this point: Theresa May started these negotiations, saying that no deal would be better than a bad deal. Well, unfortunately, we will be leaving these negotiations with the bad deal. The Conservative Party, I think, has a lot to answer for in these negotiations, because a house divided against itself cannot stand. The result has been, actually, a betrayal of the British people.
Yn sicr nid wyf yn mynd i ymddiheuro am fethiant y Llywodraeth yn negodi rhywbeth nad wyf i wedi bod yn unrhyw ran ohono. Pe bai Nigel Farage yn gyfrifol am y negodi, byddai'r canlyniad wedi bod yn wahanol iawn. [Torri ar draws.] Felly, rwyf yn derbyn y ganmoliaeth oedd ymhlyg yn sylwadau'r Aelod dros Lanelli.
Mae'n rhyfeddol nad yw'r Llywodraeth wedi bod yn gadarnach yn y trafodaethau hyn, oherwydd y gwir amdani yw bod yr UE yn gwerthu £135 biliwn bob blwyddyn yn fwy o nwyddau i ni nag yr ydym ni yn eu gwerthu iddyn nhw. Daw masnach nwyddau, wrth gwrs, o dan y ddeddfwriaeth farchnad sengl, ond o ran masnachu gwasanaethau, fel arall y mae pethau. Mae'r DU yn gwerthu gwerth £92 biliwn o wasanaethau yn fwy i'r UE nag y maen nhw yn eu gwerthu i ni. Nid yw'r farchnad sengl yn bodoli yn y gwasanaethau ariannol, felly nid ydym yn cael y budd o'r farchnad sengl i'r un graddau â'r UE. Dylai hynny fod wedi bod yn offeryn bargeinio hynod bwerus yn nwylo Llywodraeth Prydain, ond maen nhw wedi gwneud traed moch llwyr ohoni. Nid ydynt wedi gwneud unrhyw waith paratoi ar gyfer unrhyw gytundeb. Mae gennym ni sefyllfa bellach pan fydd taliadau cyllideb yn parhau i gael eu gwneud ond heb fod hynny yn gysylltiedig â chytundeb masnach, sef yr hyn a ddylai fod wedi digwydd ar y cychwyn cyntaf, ac mae'r warant ddiogelwch y mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi i'r UE yn un ddiamod, a hithau heb gael unrhyw beth yn gyfnewid. Fel ystryw negodi, maen nhw wedi methu'n llwyr. Mae'r UE wedi dechrau ar y negodi hwn fel grym gelyniaethus yn benderfynol i'r trafodaethau fethu â'n helpu ni i aros y tu mewn i'r UE.
Mae safbwynt y Blaid Lafur yn gwbl annealladwy oherwydd maen nhw eisiau inni adael y farchnad sengl, ond mewn gwirionedd aros yn yr undeb tollau i'w gwneud hi'n amhosib i ni wneud cytundebau masnach rhydd â gweddill y byd. Gorffennaf gyda'r sylw hwn: Dechreuodd Theresa May y trafodaethau hyn, yn dweud y byddai dim bargen yn well na bargen wael. Wel, yn anffodus, byddwn ni'n gadael y trafodaethau hyn gyda'r fargen wael. Mae gan y Blaid Geidwadol, rwy'n credu, lawer i ateb drosto yn y trafodaethau hyn, oherwydd tŷ wedi'i rannu yn erbyn ei hun, ni saif. Yn wir, y canlyniad fu bradychu pobl Prydain.
Galwaf ar Leanne Wood i gynnig gwelliannau 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Leanne Wood.
I call on Leanne Wood to move amendments 3 and 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Leanne Wood.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at benderfyniad Llywodraeth Cymru i roi cydsyniad i Lywodraeth y DU i gyfyngu ar gymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cenedlaethol Cymru, er ei bod wedi dweud yn glir yn 'Diogelu dyfodol Cymru' y byddai 'unrhyw ymgais o’r fath yn cael ei gwrthwynebu’n gadarn' ganddi.
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at y ffaith bod mwyafrif o Aelodau Seneddol Llafur wedi ymatal mewn pleidlais ar barhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl drwy aelodaeth o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd, yn groes i 'Diogelu dyfodol Cymru' sy'n dweud, 'Nid oes modd i ni gefnogi cytundeb i ymadael â’r UE a fyddai’n golygu nad yw’r DU yn parhau i gymryd rhan yn y Farchnad Sengl'.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Regrets the Welsh Government’s decision to grant consent for the UK Government to restrict the National Assembly for Wales’s legislative competence, despite stating clearly in ‘Securing Wales’ Future’ that 'any attempt to do so will be firmly resisted'.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Regrets that a majority of Welsh Labour MPs abstained on a vote on continued single market participation via EEA membership, in contradiction to 'Securing Wales’ Future' which states, 'We cannot support an EU exit agreement that would leave the UK without continued Single Market participation'.
Cynigiwyd gwelliannau 3 a 4.
Amendments 3 and 4 moved.
Diolch, Llywydd. The Government's motion is one I can agree with. The Welsh White Paper offers the most comprehensive analysis of Brexit's effect on Wales, and this was, in large part, due to the excellent work of my colleague Steffan Lewis. Why, then, has the Welsh Government failed to stick to it? On powers, on the European Economic Area, and on a range of other issues, Labour is pursuing a Brexit that aligns more with the Conservatives than the White Paper co-authored with Plaid Cymru. At the very least, Labour are enabling or facilitating an extreme Tory Brexit.
An anniversary is a time for reflection, to look back to the referendum and to the campaign. The campaign in Wales for 'remain' lacked serious attention from the key players, and I'll illustrate this point with one example. In the months before the 2016 Assembly election, in anticipation of the EU referendum, I approached the First Minister with a proposal. I outlined a simple but effective plan to put in place the infrastructure for a Welsh 'remain' campaign made up of representatives of Welsh civic society. I proposed that the trade unions should form the core of this group. With their vast reach and interest in a 'remain' vote, I knew that a cross-party civic group could leverage the influence of the unions, of charities, of church groups and so on to reach the people who were critical to reach for the referendum vote.
During this period, you will remember, I'm sure, that we were also gearing up for the National Assembly elections, which happened just a month before the EU referendum. Many of us opposed the idea that the two ballots should be held so close together. However, once it became clear that that timeline was unmoveable, I turned my focus to the task in hand. My offer to the First Minister was a genuine one: join with me to build a civic society organisation to campaign for a 'remain' vote. It was always going to be difficult to advocate for the status quo. We needed to organise, organise, organise. I was told by the First Minister that the trade unions were too busy campaigning and fundraising for Labour for the Assembly election. The First Minister refused to use his greatest campaigning tool—the unions and others—for the national good. The First Minister was confident that 'leave' would not win. 'Look at all the other referendums', he said. Well, look where we ended up. They failed to use the office of First Minister to pull together a successful campaign, like we did in 2011 and in 1997. Had you done that, we might have had a different result, and I wonder if you regret that now.
Until recently, I'd believed that there was a remote chance that Labour would support policies that would see Wales take the least damaging path when it came to our exit from the European Union. Following votes on our membership of the single market and their deal with the Tories on the Assembly's powers, it's clear that that isn't going to be the case. That takes me on to Plaid Cymru's first amendment.
Diolch, Llywydd. Mae cynnig y Llywodraeth yn un y gallaf gytuno ag ef. Cynigia Papur Gwyn Cymru y dadansoddiad mwyaf cynhwysfawr o effaith Brexit ar Gymru, ac roedd hyn, i raddau helaeth, oherwydd gwaith ardderchog fy nghyd-Aelod, Steffan Lewis. Pam, felly, bod Llywodraeth Cymru wedi methu â glynu wrtho? O ran pwerau, o ran yr ardal economaidd Ewropeaidd, ac o ran amrywiaeth o faterion eraill, mae Llafur yn mynd ar drywydd Brexit sy'n cyd-fynd yn fwy â'r Ceidwadwyr nag â'r Papur Gwyn a luniwyd ar y cyd â Phlaid Cymru. O leiaf, mae Llafur yn galluogi neu yn hwyluso Brexit Doraidd eithafol.
Mae pen-blwydd yn gyfnod i fyfyrio, i edrych yn ôl ar y refferendwm ac ar yr ymgyrch. Bu diffyg sylw difrifol i'r ymgyrch yng Nghymru dros 'aros' gan y bobl allweddol a oedd ynghlwm wrthi, ac fe wnaf y pwynt hwn gydag un enghraifft. Yn ystod y mis cyn etholiad 2016 y Cynulliad, yn barod ar gyfer refferendwm yr UE, euthum at y Prif Weinidog gyda chynnig. Amlinellais gynllun syml ond effeithiol i weithredu'r seilwaith ar gyfer ymgyrch 'aros' Cymru yn cynnwys cynrychiolwyr o gymdeithas ddinesig Cymru. Cynigiais y dylai undebau llafur ffurfio craidd y grŵp hwn. Gyda'u rhychwant helaeth a'u diddordeb mewn pleidlais 'aros', roeddwn yn gwybod y gallai grŵp trawsbleidiol dinesig ennyn dylanwad yr undebau, elusennau, grwpiau eglwysig ac ati i gyrraedd y bobl a oedd yn hanfodol eu cyrraedd ar gyfer y refferendwm.
Yn ystod y cyfnod hwn, byddwch yn cofio, mae'n siŵr, ein bod ni hefyd yn paratoi ar gyfer etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol, a ddigwyddodd fis yn unig cyn refferendwm yr UE. Roedd llawer ohonom ni yn erbyn y syniad y dylid cynnal y ddwy bleidlais mor agos at ei gilydd. Fodd bynnag, unwaith y daeth yn amlwg nad oedd cyfaddawdu i fod ar yr amserlen, troais fy sylw i'r dasg dan sylw. Roedd fy nghynnig i'r Prif Weinidog yn un diffuant: ymunwch â mi i greu sefydliad cymdeithas ddinesig i ymgyrchu dros bleidlais 'aros'. Roedd bob amser yn mynd i fod yn anodd dadlau o blaid y drefn. Roedd angen i ni drefnu, trefnu, trefnu. Dywedwyd wrthyf gan y Prif Weinidog fod yr undebau llafur yn rhy brysur yn ymgyrchu ac yn codi arian ar gyfer Llafur ar gyfer etholiad y Cynulliad. Gwrthododd y Prif Weinidog ddefnyddio ei arf ymgyrchu mwyaf—yr undebau ac eraill—er lles cenedlaethol. Roedd y Prif Weinidog yn hyderus na fyddai 'gadael' yn ennill. 'Edrychwch ar bob refferendwm arall', meddai. Wel, edrychwch lle rydym ni nawr. Methwyd â defnyddio swyddogaeth Prif Weinidog Cymru i ddwyn ynghyd ymgyrch lwyddiannus, fel y gwnaethom yn 2011 ac ym 1997. Petai chi wedi gwneud hynny, efallai y byddai'r canlyniad wedi bod yn wahanol, ac rwy'n ystyried tybed a ydych chi'n difaru hynny bellach.
Hyd nes yn ddiweddar, roeddwn i wedi credu bod llygedyn o obaith y byddai Llafur yn cefnogi polisïau a fyddai'n gweld Cymru'n troedio'r llwybr lleiaf niweidiol wrth adael yr Undeb Ewropeaidd. Yn dilyn pleidlais ar ein haelodaeth o'r farchnad sengl a'u bargen gyda'r Torïaid ar bwerau'r Cynulliad, mae'n amlwg nad felly y bydd hi. Mae hyn yn fy arwain at welliant cyntaf Plaid Cymru.
Would the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
The Government's claim that they remain committed to the White Paper is a claim that they've made again today, and I want to remind them of the exact wording. On page 20, the White Paper says any attempt to claw back powers will be 'firmly resisted'. When we agreed to co-author this paper, we did not consider firm resistance to amount to an agreement with the Conservative Westminster Government that sees powers in 24 to 26 policy areas clawed back, and herein lies the problem. The wording of the White Paper remains something that I am committed to. The Welsh Government, however, has pursued policies that are not reflective of it.
Let's take Labour's position on the single market. As reflected in the second Plaid Cymru amendment, the majority of Labour MPs chose to abstain on a key amendment to the EU withdrawal Bill that would have kept Wales in the single market. Now, I accept that the First Minister may say that he is committed to a future where Wales participates in the single market—
Mae honiad y Llywodraeth eu bod yn parhau'n ymrwymedig i'r Papur Gwyn yn honiad y maen nhw wedi ei wneud eto heddiw, a hoffwn eu hatgoffa o'r union eiriad. Ar dudalen 20, dywed y Papur Gwyn y caiff unrhyw ymgais i gipio pwerau'n ôl ei ymwrthod yn gadarn. Pan gytunwyd i lunio'r papur hwnnw ar y cyd, nid oeddem yn ystyried y byddai gwrthwynebiad cadarn yn golygu cytundeb gyda Llywodraeth Geidwadol San Steffan a gweld adfachu pwerau ym meysydd polisi 24 i 26, a dyma'r broblem. Mae geiriad y Papur Gwyn yn rhywbeth yr wyf yn parhau i fod yn ymrwymedig iddo. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru, wedi mynd ar drywydd polisïau nad ydynt yn adlewyrchu hynny.
Gadewch i ni ystyried safbwynt Llafur ar y farchnad sengl. Fel yr adlewyrchir yn ail welliant Plaid Cymru, dewisodd y rhan fwyaf o Aelodau Seneddol Llafur ymatal ar welliant allweddol Bil ymadael yr UE a fyddai wedi cadw Cymru yn y farchnad sengl. Nawr, rwy'n derbyn bod y Prif Weinidog efallai yn dweud ei fod yn ymrwymedig i ddyfodol lle mae Cymru yn cymryd rhan yn y farchnad sengl—
Will the Member give way?
A wnaiff yr Aelod ildio?
Are you giving way, Leanne Wood?
A ydych chi'n ildio, Leanne Wood?
—but the actions of his party do not reflect that. He says one thing and does another, and, for this reason, Plaid Cymru will be pressing both of our amendments to a vote, and we will be doing that to reflect the fact that, although we remain supportive of the White Paper, the actions of the Labour Party indicate that they are not. So, I therefore formally move both the Plaid Cymru amendments, 3 and 4. Diolch yn fawr.
—ond nid yw gweithredoedd ei blaid yn adlewyrchu hynny. Mae'n dweud un peth ac yn gwneud peth arall, ac, am y rheswm hwn, bydd Plaid Cymru yn pwyso am bleidlais ar y ddau welliant. Byddwn yn gwneud hynny i adlewyrchu'r ffaith, er ein bod yn parhau i fod yn gefnogol i'r Papur Gwyn, mae gweithredoedd y Blaid Lafur yn dangos nad ydyn nhw. O ganlyniad, rwyf felly'n cynnig yn ffurfiol ddau welliant Plaid Cymru, 3 a 4. Diolch yn fawr.
The last two years have not produced a solution that is going to give the people of Wales who voted to leave what they wanted, which was control of their own destiny. The White Paper that was published two years ago was the most comprehensive strategy laid out to indicate what was needed, but clearly we don't have the powers that we would like to control what the UK Government has got up to. So, we're now in the situation where we are mere months away from what looks like an inevitable departure from the EU.
Nid yw'r ddwy flynedd ddiwethaf wedi esgor ar ateb sy'n mynd i roi i bobl Cymru a bleidleisiodd i adael yr hyn a fynnent, sef rheoli eu tynged eu hunain. Y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ddwy flynedd yn ôl oedd y strategaeth fwyaf cynhwysfawr a gyflwynwyd i ddangos beth oedd ei angen, ond mae'n amlwg nad oes gennym ni'r pwerau y byddem yn eu hoffi i reoli'r hyn y mae Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud. Felly, rydym yn awr mewn sefyllfa lle rydym ni fisoedd o'r hyn sy'n edrych fel ymadawiad anochel o'r UE.
The external affairs committee took evidence a couple of weeks ago from Professor John Bell, who is a leading legal expert based at Cambridge University. I think that what he had to say made it very clear to me that those who are campaigning for a second referendum to be put to the people of the United Kingdom are running out of time. Because, it is simply not possible for us to reverse a process that was started with the article 50 trigger, unless we also go through the process of consulting with the European Parliament and with the 27 other members of the European Union.
So, according to Professor Bell, the very last date that a referendum could be held is this November, because otherwise there is not time for the European Parliament to deliberate on whether they approve of that, were we to reverse the decision that was taken two years ago. Also, it would require us to obtain a unanimous vote by the other 27 Governments, which would mean a huge lobbying exercise with all these Governments that have frankly lost faith in us because of the way in which we've turned away from Europe. So, I would argue that D-day of 31 December 2020 looks inevitable.
I would like to confine the rest of my remarks to the bread-and-butter issues that the First Minister referred to, which is what most people are concerned about, rather than the minutiae of the constitutional issues that leaving the European Union poses.
I think the hubris from the Prime Minister over the weekend, indicating that a lot of money could be invested in the national health service as a result of a Brexit dividend, is pure fantasy, because we have already spent most of the money that we might get back from the European Union. We're going to need it to set up the new regulatory agencies. We've currently relied on that work to be done by the EU institutions, and it's obviously much cheaper to do it in conjunction with another 27 countries than it is to do it on our own.
I want to look at the biggest bread-and-butter issue, which is food, and the substantial impact that Brexit has already had on the amount of money that households are having to pay for food simply because of the deterioration in the value of the pound. The UK imports approximately 40 per cent of the food we consume as a nation, and nearly all of it is from the European Union. We import £9 billion-worth of vegetables and fruit from Europe, compared with £1 billion-worth of fruit and vegetables that are grown in the United Kingdom. Ninety-five per cent of our fruit comes from abroad and half our vegetables are imported. If we were to not be able to stay in a customs union, that would lead to a massive spike in the price of vegetables and fruit because of the tariffs that would be imposed inevitably if we were to move to WTO arrangements.
Looking ahead, though, we have opportunities to shape our future, because we currently subsidise all the foodstuffs we eat too much of—animal protein, fat, oils and sugar—and very few of the things we need to eat more of, mainly horticulture. So, we don't even know at the moment whether the pillar 1 payments will continue to be paid, which is currently 80 per cent of all farm subsidies. What would be the impact on our food production if pillar 1 payments are no longer made, and how are we going to ensure that we are still able to feed our population a healthy diet in the event of things going badly wrong in our relationship with Europe, which we are still going to be part of whatever happens? These are the major issues that we now face and we need to start planning for.
Clywodd y pwyllgor materion allanol dystiolaeth ryw bythefnos yn ôl gan yr Athro John Bell, sy'n arbenigwr cyfreithiol blaenllaw ac yn gweithio ym Mhrifysgol Caergrawnt. Rwy'n credu bod yr hyn oedd ganddo i'w ddweud wedi ei gwneud hi'n glir iawn i mi fod amser yn prysur ddod i ben i'r rhai sy'n ymgyrchu dros roi ail refferendwm i bobl y Deyrnas Unedig. Oherwydd, yn syml, nid yw'n bosib inni wrthdroi'r broses a ddechreuwyd gyda sbarduno Erthygl 50, oni bai ein bod ni hefyd yn mynd drwy'r broses o ymgynghori â Senedd Ewrop ac â 27 o aelodau eraill yr Undeb Ewropeaidd.
Felly, yn ôl yr Athro Bell, y dyddiad olaf y gellid cynnal refferendwm fyddai mis Tachwedd eleni, oherwydd fel arall nid oes amser i Senedd Ewrop drafod a ydynt yn cymeradwyo hynny, pe baem ni yn gwrthdroi'r penderfyniad hwnnw a wnaed ddwy flynedd yn ôl. Hefyd, byddai angen inni gael pleidlais unfrydol gan y 27 Llywodraeth arall, a fyddai'n golygu ymarfer lobïo enfawr gyda'r holl Lywodraethau hyn sydd a dweud y gwir wedi colli ffydd ynom ni oherwydd y ffordd yr ydym wedi troi ein cefnau ar Ewrop. Felly, byddwn yn dadlau bod 'D-day' 31 Rhagfyr 2020 yn edrych yn anochel.
Hoffwn gyfyngu gweddill fy sylwadau i'r materion bara menyn y cyfeiriodd y Prif Weinidog atynt, sef yr hyn y mae'r rhan fwyaf o bobl yn pryderu yn ei gylch, yn hytrach na manylion y materion cyfansoddiadol sydd ynghlwm â gadael Ewrop.
Credaf fod y balchder a welsom ni gan Brif Weinidog y DU dros y penwythnos, wrth ddweud y gellid buddsoddi llawer o arian yn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol o ganlyniad i ddifidend Brexit, yn freuddwyd gwrach llwyr, oherwydd rydym ni eisoes wedi gwario'r rhan fwyaf o'r arian y gallem ni ei gael yn ôl oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd. Bydd ei angen arnom i sefydlu asiantaethau rheoleiddio newydd. Rydym hyd yn hyn wedi dibynnu ar sefydliadau yr UE i wneud y gwaith hwnnw, ac mae'n amlwg yn llawer rhatach i'w wneud ar y cyd â 27 gwlad arall nag ydyw i wneud hynny ar ein pen ein hunain.
Rwyf eisiau edrych ar y mater bara menyn pwysicaf, sef bwyd, a'r effaith sylweddol a gafodd Brexit eisoes ar faint o arian y mae'n rhaid i aelwydydd ei dalu am fwyd dim ond oherwydd y dirywiad yng ngwerth y bunt. Mae'r DU yn mewnforio tua 40 y cant o'r bwyd a ddefnyddiwn fel cenedl, a bron y cyfan ohono o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym ni'n mewnforio gwerth £9 biliwn o lysiau a ffrwythau o Ewrop, o'i gymharu â £1 biliwn o ffrwythau a llysiau a dyfir yn y Deyrnas Unedig. Mae 95 y cant o'n ffrwythau yn dod o dramor ac mae hanner ein llysiau yn cael eu mewnforio. Pe na fyddem yn gallu aros mewn undeb tollau, byddai hynny'n arwain at gynnydd enfawr ym mhris llysiau a ffrwythau oherwydd y tariffau a osodir yn anochel pe baem yn symud i drefniadau Sefydliad Masnach y Byd.
Wrth edrych ymlaen, fodd bynnag, mae cyfleoedd i lunio ein dyfodol, oherwydd ar hyn o bryd rydym yn sybsideiddio yr holl fwydydd yr ydym ni'n bwyta gormod ohonynt—protein anifeiliaid, braster, olewau a siwgr—ac ychydig iawn o'r pethau y mae angen i ni fwyta mwy ohonyn nhw, yn bennaf cynnyrch garddwriaeth. Felly, nid ydym hyd yn oed yn gwybod ar hyn o bryd a fydd y taliadau colofn 1 yn parhau i gael eu talu, sydd ar hyn o bryd yn 80 y cant o'r holl gymorthdaliadau fferm. Beth fyddai'r effaith ar gynhyrchu ein bwyd os na wneir taliadau colofn 1 mwyach, a sut fyddwn ni'n sicrhau y gallwn barhau i ddarparu diet iach i'n poblogaeth os bydd pethau'n mynd o'i le yn ein perthynas ag Ewrop, y byddwn ni yn dal i fod yn rhan ohoni beth bynnag fydd yn digwydd? Mae'r rhain yn faterion pwysig yr ydym ni yn awr yn eu hwynebu ac y mae angen inni ddechrau cynllunio ar eu cyfer.
Jest i godi hyn lle'r oedd Jenny Rathbone wedi bennu gyda rhai o'r ffigurau sydd yn effeithio ar Gymru os ydym ni yn parhau i adael yn y ffordd fwyaf caled, fel sydd yn debygol o ddigwydd gyda phenderfyniadau San Steffan, gan y ddwy blaid ar hyn o bryd—byddwn ni'n colli gymaint â £5 biliwn oddi ar economi Cymru. Mae nifer ohonom ni yn cofio mynd mewn i ystafell ddirgel draw yn Caspian Point i ddarllen dadansoddiad y Llywodraeth ei hunan o'r effaith ar Gymru pe byddem ni'n gadael y farchnad sengl, lle byddai'r cwymp yn GDP Cymru bron yn 10 y cant, a hyd yn oed yn 5 y cant o dan ryw fath o gytundeb masnach rydd, a hyd yn oed pe byddem ni'n aros yn y farchnad sengl, fe fyddai fe'n cwympo gan 1.5 y cant, oherwydd yr ardaloedd a wnaeth bleidleisio gryfaf dros Brexit, a dweud y gwir, yw'r ardaloedd sydd yn mynd i ddioddef fwyaf o'r cynlluniau Brexit presennol sydd gan Lywodraeth San Steffan.
Mae'n wir fod yna sawl argoel o beth fyddai'n digwydd pe bai'r wlad wedi pleidleisio dros Brexit wedi bod yn anghywir, ond mae'n ffaith, fel roedd Jenny Rathbone yn cyfeirio ato, fod Banc Lloegr wedi dweud ein bod ni £900 fesul tŷ yn y Deyrnas Gyfunol yn waeth off nawr heb fod Brexit wedi digwydd, ac mae hynny yn adlewyrchu, wrth gwrs, y bunt a chryfder y bunt.
Mae'r farchnad sengl yn hollbwysig i Gymru, ac oherwydd hynny yr undeb ardollau hefyd. Mae 61 y cant o'n hallforion yn mynd yn syth i weddill yr Undeb Ewropeaidd, ac mae hynny yn cymharu â llai na hanner dros y Deyrnas Gyfunol i gyd. Ac os ydym ni'n edrych ar dwf, mae economi Lloegr am dyfu 1.7 y cant eleni, ac economi Cymru ond i dyfu 1.3 y cant, tra bod Iwerddon, sydd yn yr eurozone, yn tyfu 5.7 y cant eleni, ac mae hynny yn wir yn gyffredinol.
Felly, mae'r penderfyniad i adael yn mynd i gael effaith andwyol iawn ar ein dinasyddion mwyaf difreintiedig ni, ac mae angen amddiffyn, a swydd y Cynulliad a swydd Llywodraeth Cymru yw amddiffyn ein pobl fwyaf bregus ynglŷn â'r penderfyniadau yn sgil Brexit. Dyna pam rwy'n siomedig, nid yn gymaint gyda'r cynnig sydd gerbron heddiw, achos, fel dywedodd Leanne Wood, byddem ni'n gallu cefnogi geiriad y cynnig, ond gweithredoedd y Blaid Lafur ers y bleidlais, sydd wedi mynd fwyfwy ansicr, ac yn fwyfwy yn dueddol o fod yn fydwraig i Brexit caled y Blaid Geidwadol.
Just to pick up where Jenny Rathbone left off with some of the figures that will impact Wales if we continue with this hardest of Brexits, as is likely to happen with the decisions taken in Westminster by two parties at the moment—we will lose as much as £5 billion from the Welsh economy. Many of us recall going into a darkened room over in Caspian Point to read the Government’s own analysis of the impact on Wales if we were to leave the single market, where the decline in Welsh GDP would be almost 10 per cent, or 5 per cent under some sort of free trade agreement, and even if we were to remain in the single market, it would fall by 1.5 per cent, because the areas that voted most strongly for Brexit are the areas that are going to suffer most as a result of the current Brexit proposals being espoused by the Westminster Government.
It’s true to say that a number of predictions as to what may happen if the nation voted for Brexit have turned out to be incorrect, but it's a fact, as Jenny Rathbone referred to, that the Bank of England has said that we are £900 per household worse off now, even though Brexit hasn’t yet happened, and that is down to the strength of the pound.
The single market is crucial to Wales, as is the customs union. Sixty-one per cent of exports go directly to the rest of the European Union, and that compares with less than 50 per cent across the whole of the UK. And if we look at growth, the English economy will grow 1.7 per cent this year, and the Welsh economy will grow by just 1.3 per cent, whilst Ireland, in the eurozone, will grow 5.7 per cent this year, and that is true generally speaking.
Therefore, the decision to leave the European Union is going to have a very detrimental impact on the most disadvantaged citizens of Wales, and we need to safeguard, and it is the job of this Assembly and the Welsh Government to defend those most vulnerable people with regard to the impact of decisions taken as a result of Brexit. That’s why I’m disappointed, not so much with the motion before us, because, as Leanne Wood said, we would be able to support the wording of the motion, but with the actions of the Labour Party since the vote, which have become more and more uncertain, and they have become more and more of a midwife to a hard Brexit proposed by a Conservative Government.
When you vote for something as disruptive as Brexit, you have to be careful what you wish for. I don't think many of us expected that a Brexit vote would end up with a Prime Minister, under the title of 'Taking back control', appearing on The Andrew Marr Show and saying, 'Parliament can't tell the Government what to do', which is precisely what Parliaments are supposed to tell Government and has been since 1688 and has been since we had what the English like to call 'the glorious revolution', but I'm sure the Irish don't. But we have to bear in mind that this—[Interruption.] In a second, if I may. We have to bear in mind as well this line that we are strengthening the union. How do you strengthen the union—which, of course, Plaid Cymru is not necessarily in favour of, anyway, but, nevertheless, let's look at these arguments—how do you strengthen the union when what you're doing is impoverishing the weakest parts of that union, and when you know that the union itself has not delivered regional policy that addresses that? But the European Union, of course, has done that, but we're moving out of that.
Just on that point, I'll give way.
Pan rydych chi'n pleidleisio o blaid rhywbeth mor ddinistriol â Brexit, mae'n rhaid ichi fod yn ofalus beth rydych chi'n dymuno ei gael. Nid wyf yn credu y byddai llawer ohonom yn disgwyl y byddai pleidlais Brexit yn arwain at sefyllfa yn y pen draw gyda Phrif Weinidog y DU, o dan y teitl 'Taking back control', yn ymddangos ar The Andrew Marr Show a dweud na all Senedd ddweud wrth y Llywodraeth beth i'w wneud, sef yn union yr hyn y mae Seneddau i fod ei ddweud wrth Lywodraeth ac sydd wedi digwydd ers 1688 ac ers inni gael yr hyn y mae'r Saeson yn hoff o'i alw'n 'the glorious revolution', ond rwy'n siŵr nad yw'r Gwyddelod. Ond mae'n rhaid inni gadw mewn cof bod—[torri ar draws.] Mewn eiliad, os caf i. Mae'n rhaid inni gadw mewn cof hefyd y safbwynt hwn ein bod yn cryfhau'r undeb. Sut ydych chi'n cryfhau'r undeb—nad yw Plaid Cymru o reidrwydd o'i blaid, beth bynnag, ond, serch hynny, gadewch inni edrych ar y dadleuon hyn—sut ydych chi'n cryfhau'r undeb pan mai'r hyn yr ydych chi'n ei wneud yw sicrhau bod y rhannau gwannaf o'r undeb hwnnw yn dlotach, a phan rydych chi'n gwybod nad yw'r undeb ei hun wedi gweithredu polisi rhanbarthol sy'n mynd i'r afael â hynny? Ond wrth gwrs, mae'r Undeb Ewropeaidd, wedi gwneud hynny, ond rydym ni'n ymadael â hwnnw.
Ar y pwynt hwnnw, ildiaf.
I just want to point out that the UK Parliament has told the UK Government what to do. It has very clearly said that it will not tolerate a hard Brexit, and that we have to acknowledge.
Dim ond eisiau dweud wyf i bod Senedd y DU wedi dweud wrth Lywodraeth y DU beth i'w wneud. Mae wedi dweud yn glir iawn na fydd yn goddef Brexit caled, ac mae'n rhaid inni gydnabod hynny.
I'm not sure if I completely agree because we'll wait and see what happens tomorrow with the further iteration of this process. What I was referring to, however, was the idea that the Prime Minister can actually get away with saying something as radical as that. I'm very interested in this because I have a Westminster and a Wales view in these sorts of things sometimes, and I just look at it from the idea of parliamentary sovereignty and taking back control and all the other things we were told by Mr Isherwood, and the reality is that the UK as a structure and as a Government in the UK is completely and utterly incapable of dealing with the biggest peacetime issue that we've seen for a century. It's completely and utterly incapable of doing it. And that just strikes me as something that leads to all sorts of contentious things that could flow on from that, including the future of the union itself. Now, Plaid Cymru is not here to defend the union, but we are here to defend our communities and we are here to stop anything happening in the next year or two that will take away from those communities the ability for them to control their futures and for them to have a realistic economic state in those futures.
I'll conclude, if I may, Llywydd, with a simple quote, which I think reflects very well on what the Labour Party's been doing over the last 18 months, and it says this:
'When the history books come to be written, and the path to Brexit analysed, Jeremy Corbyn's role will be seen as crucial.'
That was in the Daily Mail. [Laughter.]
Nid wyf i'n siŵr a wyf yn cytuno yn llwyr. Arhoswn i weld beth fydd yn digwydd yfory gyda'r fersiwn bellach o'r broses hon. Fodd bynnag, yr hyn yr oeddwn yn cyfeirio ato oedd y syniad y gall y Prif Weinidog ddweud rhywbeth mor radical â hynny mewn gwirionedd heb unrhyw ganlyniadau. Rwy'n ymddiddori'n fawr yn hyn oherwydd rwy'n gweld pethau o safbwynt San Steffan a Chymru yn y mathau hyn o bethau weithiau, ac edrychaf ar y sefyllfa yn unol â'r syniad o sofraniaeth seneddol ac adhawlio rheolaeth a'r holl bethau eraill a ddywedodd Mr Isherwood wrthym ni. Y realiti yw bod y DU fel strwythur ac fel Llywodraeth yn y DU yn gwbl analluog i ymdrin â'r mater mwyaf mewn cyfnod o heddwch a welsom ni ers canrif. Mae'n gwbl analluog i wneud hynny. Ac mae hynny'n fy nharo i fel rhywbeth sy'n arwain at bob math o bethau dadleuol a allai ddeillio o hynny, gan gynnwys dyfodol yr undeb ei hun. Nawr, nid yw Plaid Cymru yma i amddiffyn yr undeb, ond rydym ni yma i amddiffyn ein cymunedau ac rydym ni yma i roi terfyn ar unrhyw beth yn y flwyddyn neu ddwy nesaf a fydd yn amddifadu'r cymunedau hynny o'u gallu i reoli eu dyfodol ac iddynt gael cyflwr economaidd realistig yn y dyfodol.
Hoffwn i gloi, os caf i, Llywydd, gyda dyfyniad syml, ac rwy'n credu ei fod yn adlewyrchu'n dda iawn yr hyn y mae'r Blaid Lafur wedi bod yn ei wneud dros y 18 mis diwethaf, sef:
pan gaiff llyfrau hanes eu hysgrifennu, a llwybr Brexit ei ddadansoddi, gwelir swyddogaeth Jeremy Corbyn yn un hanfodol.
Roedd hynny yn y Daily Mail. [Chwerthin.]
I don't intend to go over a lot of the statistics and the ground that we continually debate in this Chamber. So, there are two areas I wanted to focus on. One is what I call the 'conspiracy of incompetence', which I believe has taken over the Government, and the other is a more serious point in respect of the undermining of parliamentary democracy. In July 2016, David Davis said that, within two years, the UK could negotiate a free-trade area massively larger than the EU. And he was followed by Liam Fox in July 2017, who said—the International Trade Secretary said that negotiating a new British trade deal with the EU would be one of the easiest in history.
We get to a stage now where the only things we seem to have agreed is that there's a £39 billion divorce bill, Northern Ireland is going to be in chaos, and the biggest danger that we face is absolutely no deal, and you wonder how we can get to a situation where a Government is bringing us so close to a dangerous no-deal situation. You can almost put it down to a conspiracy of incompetence, where you can almost see the hardline Brexiteers saying, 'The more incompetent we can be, the more likely we're going to get what we actually want to achieve.' That might sound as though that's really a bit of speculation, but then you have to actually listen to the actual words that came from Boris Johnson, one of the senior players in this, the Foreign Secretary. These are the actual words from Boris Johnson. Here we go:
'You've got to face the fact there may now be a meltdown. Okay? I don't want anybody to panic during the meltdown. No panic. Pro bono publico, no bloody panic. It's going to be all right in the end.'
And then he followed it on by saying,
'I am increasingly admiring of Donald Trump. I have become more and more convinced that there is method in his madness. Imagine Trump doing Brexit'.
This is from our Foreign Secretary. Well, the reality is that we don't need Donald Trump, because we've got our own Trump trio of Theresa May, David Davis and Boris Johnson. When I was reading this, I saw a tweet that came through that said that even Baldrick had a plan. [Laughter.]
Coming on to the point of undermining parliamentary democracy, the whole article 50 case was actually about the UK Government wanting to bypass Parliament, diminishing the actual role of Parliament. Even the EU (Withdrawal) Bill in the format it came in to us was about Government bypassing Parliament through the creation of Henry VIII powers and centralising Government. Of course, the Grieve amendment, which is coming up tomorrow, is again an extremely important matter, because this is about the fundamentals of giving Parliament a voice, and one would have suspected that the whole purpose of the Brexit referendum, as we were told, was about actually restoring parliamentary democracy.
Lord Hailsham in the House of Lords said the Government's offer
'not only fails to deliver the promised meaningful vote...but is far worse...as the Government are seeking to make the promised meaningful vote impossible...It deliberately removes the possibility'.
And we see the response to this in the papers is that people who speak in such ways of talking about supporting parliamentary democracy are called 'traitors'. They're called 'enemies of the people'. We risk, I believe, a collapse of parliamentary democracy if the Grieve amendment or some subsequent amendment is not approved that gives Parliament a voice. And it is a total irony, isn't it, that we could end up with a situation where, as a result of the loss of parliamentary sovereignty, we risk having fewer powers in Parliament than if we'd remained in the European Union? There is, in my view, a significant threat to the rule of law. There is an undermining of parliamentary democracy. I believe the only way out of this is that we actually need a general election. We need a Government that actually has a new mandate, because at the moment all we actually have is a Government whose sole motivation, whose sole rationale for existence, is self-preservation, and that is not putting the interests of the nation first.
Nid wyf yn bwriadu dyfynnu llawer o'r ystadegau a'r materion yr ydym ni yn eu trafod yn barhaus yn y Siambr hon. Felly, mae yna ddau faes yr oeddwn i eisiau canolbwyntio arnyn nhw. Un yw'r hyn a alwaf yn 'gynllwyn anallu', y credaf y mae'r Llywodraeth wedi ildio iddo, a'r llall yw'r agwedd fwy difrifol o ran tanseilio democratiaeth seneddol. Ym mis Gorffennaf 2016, dywedodd David Davis, o fewn dwy flynedd, y gallai'r DU negodi ardal masnach rydd lawer mwy na'r UE. A dilynwyd ef gan Liam Fox ym mis Gorffennaf 2017, a ddywedodd—dywedodd yr Ysgrifennydd Masnach Rhyngwladol y byddai negodi cytundeb masnach newydd Prydeinig gyda'r UE yn un o'r hawsaf mewn hanes.
Rydym ni wedi cyrraedd sefyllfa bellach lle mai'r unig bethau yr ymddengys ein bod wedi cytuno arnynt yw y bydd bil ysgariad gwerth £39 biliwn, y bydd Gogledd Iwerddon mewn anhrefn, ac mai'r perygl mwyaf a wynebwn yw dim cytundeb. Ac rydych chi'n meddwl tybed sut y gallwn ni gyrraedd sefyllfa lle mae'r Llywodraeth yn ein harwain mor agos at sefyllfa beryglus o ddim cytundeb. Gallwch bron iawn â dweud ei fod yn gynllwyn o anallu, lle gallwch chi weld y Brecsitwyr mwyaf digyfaddawd yn dweud, 'y mwyaf analluog y gallwn ni fod, y mwyaf tebygol y byddwn ni o gael yr hyn yr ydym ni mewn gwirionedd eisiau ei gyflawni.' Efallai fod hynny'n swnio fel mymryn o ddyfalu, mewn gwirionedd, ond wedyn mae'n rhaid ichi wrando ar yr union eiriau a ddywedodd Boris Johnson, un o'r ceffylau blaen yn hyn, yr Ysgrifennydd Tramor. Dyma union eiriau Boris Johnson o'u cyfieithu i'r Gymraeg. Dyma ni:
Rhaid ichi wynebu'r ffaith y gallai pethau fynd ar chwâl. Iawn? Dydw i ddim eisiau neb i ddychryn yn ystod y chwalfa. Peidiwch â dychryn. Publico pro bono, no bloody panic. Bydd popeth yn iawn yn y diwedd.
Ac yna aeth ymlaen i ddweud,
Rwy'n edmygu Donald Trump yn fwyfwy, a'i fod yn fwyfwy argyhoeddedig bod trefn yn ei wallgofrwydd, a dychmygwch Trump yn gwneud Brexit.
Dyna ddywedodd ein Hysgrifennydd Tramor. Wel, y gwir amdani yw nad oes angen Donald Trump arnom ni, oherwydd mae gennym ni ein triawd Trump ein hunain sef Theresa May, David Davis a Boris Johnson. Wrth ddarllen hyn, gwelais neges drydar a ddywedodd fod cynllun gan Baldrick hyd yn oed. [Chwerthin.]
O ran y pwynt ar danseilio democratiaeth seneddol, roedd yr holl achos ynglŷn ag erthygl 50 mewn gwirionedd yn ymwneud â Llywodraeth y DU eisiau mynd y tu ôl i gefn y Senedd, lleihau swyddogaeth y Senedd mewn gwirionedd. Roedd hyd yn oed Bil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), yn y diwyg a gyflwynwyd i ni, yn ymwneud â'r Llywodraeth yn mynd y tu ôl i gefn y Senedd drwy greu pwerau Harri'r VIII a chanoli'r Llywodraeth. Wrth gwrs, mae gwelliant Grieve, a fydd yn digwydd yfory, eto yn fater hynod bwysig, oherwydd mae a wnelo hyn â hanfodion rhoi llais i'r Senedd, a byddech yn amau mai holl ddiben refferendwm Brexit, fel y dywedwyd wrthym ni, oedd adfer democratiaeth seneddol mewn gwirionedd.
Dywedodd yr Arglwydd Hailsham yn Nhŷ'r Arglwyddi bod cynnig y Llywodraeth
nid yn unig yn methu â chyflawni'r bleidlais ystyrlon a addawyd ond mae'n llawer gwaeth, oherwydd mae'r Llywodraeth yn ceisio gwneud y bleidlais ystyrlon a addawyd yn amhosibl. Mae'n dileu'r posibilrwydd yn fwriadol.
A gwelwn mai'r ymateb i hyn yn y papurau yw y gelwir pobl sy'n siarad yn y fath fodd am gefnogi democratiaeth seneddol yn 'fradwyr'. Fe'u gelwir yn 'elynion y bobl'. Mae peryg y gwelwn, yn fy marn i, gwymp democratiaeth seneddol os na chymeradwyir gwelliant Grieve neu ryw welliant dilynol sy'n rhoi llais i'r Senedd. Ac mae hi'n eironi llwyr, onid yw, y gallem, o ganlyniad i golli sofraniaeth seneddol, fod yn y sefyllfa o fod mewn perygl o gael llai o bwerau yn y Senedd na phetaem ni wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd? Mae yna, yn fy marn i, fygythiad sylweddol i reolaeth y gyfraith. Mae'n tanseilio democratiaeth seneddol. Credaf mai'r unig ffordd o oresgyn hyn yw bod angen inni gael etholiad cyffredinol. Yn wir, mae angen Llywodraeth arnom sydd â mandad newydd. Oherwydd ar hyn o bryd y cwbl sydd gennym yw Llywodraeth â'i hunig gymhelliant, ei hunig sail resymegol dros fodolaeth, yw cynnal ei hun, ac nid yw hynny yn rhoi buddiannau'r genedl yn gyntaf.
Can I start by perhaps reminding people I think, unfortunately, the UK will be leaving the EU on 29 March 2019 because Theresa May will hang on to power and will undoubtedly take us out, because she's made that abundantly clear? But the question is on what terms we leave, and that's the biggest question for all of us in our political careers, I think, coming ahead.
As Chair of the External Affairs and Additional Legislation Committee I've had the opportunity to actually see the complexities and the complications that we have faced over the last two years and will face in the future, and the potential consequences we must overcome because of these complexities. Can I put, at this point, on record the excellent work done by the Commission staff in always presenting us as Members with information as to the goings on both in Westminster and Europe so that we can have an understanding of some of the issues that are being raised throughout this whole process?
For our communities across Wales, and the whole of the UK, it's vital that we do leave the EU with the very best deal available to us, and, for me, there's no doubt that no deal on 29 March is a disastrous one for everyone. The noises coming from Brussels, unfortunately, over the last couple of days are that diplomats of the EU's 27 are prepared for a statement after next week's Council meeting that will express a view that a no-deal scenario is now a real possibility, particularly as the UK Government has continued to fail to produce a White Paper on its position on the future of the EU, and on any relationships. I hope they're wrong. I really do hope they're wrong on this, and that that statement doesn't happen. The stakes are far too high for everyone to simply walk away into the unknown of WTO rules. This uncertainty could become a reality. Just go and ask your businesses in your local constituencies if you don't believe me—
A gaf i ddechrau drwy efallai atgoffa pobl, yn anffodus, y bydd y DU yn gadael yr UE ar 29 Mawrth 2019 oherwydd bydd Theresa May yn dal ei gafael ar bŵer ac yn ddi-os yn ein harwain ni allan, oherwydd mae hi wedi gwneud hynny'n gwbl glir? Ond y cwestiwn yw ar ba delerau yr ydym ni'n ymadael, a dyna'r cwestiwn mwyaf i bob un ohonom ni yn ein gyrfaoedd gwleidyddol, rwy'n credu, yn y dyfodol.
Fel Cadeirydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol rwyf wedi cael cyfle i weld y cymhlethdodau a'r anawsterau yr ydym ni wedi'u hwynebu yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf ac y byddwn ni'n eu hwynebu yn y dyfodol, a'r canlyniadau posibl y bydd yn rhaid inni eu goresgyn oherwydd y cymhlethdodau hyn. A gaf i, ar y pwynt hwn, nodi ar y cofnod y gwaith rhagorol a wneir gan staff y Comisiwn sydd bob amser yn cyflwyno gwybodaeth inni fel Aelodau am yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan ac yn Ewrop er mwyn i ni gael dealltwriaeth o rai o'r materion sy'n cael eu codi trwy gydol yr holl broses hon?
Ar gyfer ein cymunedau ledled Cymru, a'r DU gyfan, mae'n hanfodol ein bod yn ymadael â'r UE â'r fargen orau bosibl sydd ar gael i ni, ac, i mi, nid oes unrhyw amheuaeth na fydd bod heb unrhyw fargen ar 29 Mawrth yn drychinebus i bawb. Mae'r sïon sy'n dod o Frwsel, yn anffodus, yn ystod y dyddiau diwethaf yn nodi bod diplomyddion o 27 aelod yr UE yn paratoi i gael datganiad ar ôl cyfarfod y Cyngor yr wythnos nesaf a fydd yn mynegi'r farn bod sefyllfa o ddim bargen yn bosibilrwydd gwirioneddol erbyn hyn, yn arbennig gan fod Llywodraeth y DU wedi parhau i fethu â llunio Papur Gwyn ar ei safbwynt ar ddyfodol yr UE, ac ar unrhyw berthynas. Gobeithio eu bod yn anghywir. Rwy'n gobeithio'n daer eu bod yn anghywir ynghylch hyn, ac na fydd y datganiad hwnnw'n digwydd. Mae gormod yn y fantol i bawb gerdded i ffwrdd i reolau anhysbys Sefydliad Masnach y Byd. Gallai'r ansicrwydd hwn fod yn realiti. Ewch i ofyn i'ch busnesau yn eich etholaethau lleol os nad ydych chi'n fy nghredu i—
Will the Member give way? [Inaudible.]—says he wants a good deal, but he says he cannot conceive, under any circumstances, walking away. How could any business negotiate with another business in his constituency and hope to get a good deal if the other side knows they'll accept what they're given, whatever?
A wnaiff yr Aelod ildio? [Anghlywadwy.]—yn dweud ei fod eisiau bargen dda, ond mae'n dweud na all ystyried, o dan unrhyw amgylchiadau, gerdded i ffwrdd. Sut gallai unrhyw fusnes negodi â busnes arall yn ei etholaeth ef a gobeithio cael bargen dda os yw'r ochr arall yn gwybod y byddant yn derbyn yr hyn a roddir iddyn nhw, beth bynnag?
I'll come on to this, because it's a very interesting point. It's clear to me that the current Government has no negotiating skills whatsoever, is actually going into the negotiations not understanding that negotiation is a two-way process, and you have to understand both sides' arguments and where both sides wish to get to. It is clear that the UK Government doesn't understand that and is going into this thinking that it has the sole given right to actually dictate the way it wants, and not recognising the other side's position. That is not the way to negotiate, and, in fact, they might want to go to the trade unions and learn a bit about negotiations.
Now, the hard fact is that Theresa May actually fails to stand up to the hard Brexiteers in her own party, and, as has already been mentioned, those in her Cabinet in particular. So, there's a very real possibility that she cannot get a deal because they will not allow her to have one. That's going to be catastrophic for us. It will mean lower export figures, lower growth, lower investment, fewer jobs, and smaller incomes. That's what our constituents may face as a consequence of that. Terrible news for Wales, and, let's be honest, it's terrible news for the whole of the UK—every part of the UK.
Now, let's be clear, I've heard twice already today about the fact that, if we raise these issues, we are moaning and trying to derail the Brexit process. It's not about derailing. It's about getting the right deal for our people, the ones we represent. Failure to speak up is a failure to do our job. It is important that we make sure that the Brexit that will happen is done to give us the best options. People's resilience and determination to protect the future of the UK outside of the EU should not be confused or misunderstood as an intent to subvert it. It's just a smokescreen to hide the failures of a Tory Government. The challenge of building a path that offers a strong future outside the EU has been made more difficult by the failures of the UK Government, the weakness and the lack of a coherent strategy. It's damaging the UK; it's making us a laughing stock, to be honest, and there's no good in that. They don't have a strategy in place, they don't have ideas, they haven't told the EU what they want to try and achieve. What would you expect? If I went into negotiations, I'd know exactly what I wanted to try and do. The EU has told us what their negotiating stance is; they're not hiding it. We are. There we go.
We've seen throughout the discussions and we heard today from Neil Hamilton, 'Shift the blame to the EU.' Well, I'm sorry to say, 'Shift the blame to the Tories, because they're the ones that are failing.' The EU have been clear from day 1 what they want and what their target is, the Tories are just trying to protect and hide because they haven't got a clue what they want. It's important that we address this matter. Mick Antoniw has also said that tomorrow will be another interesting question when the debate comes back to the Tory party, 'Do you accept a meaningful vote or not?' It's chaos up there; it is total chaos and we are the ones paying the price.
There's a long way to go in these negotiations, there's a lot of work to be done and just to quote a famous person, Michel Barnier, because we all talk about him, 'The clock is ticking', and the lack of negotiating skills is not helping us whatsoever. Compromise and pragmatism are required and, inevitably, both sides will have to give way in certain areas—that's what negotiating means. Their job is to come to an agreed outcome that protects jobs and provides security for future generations of the UK and of the EU, and I second that: both sides need to look at it.
Llywydd, I've often stated that, on 23 June 2016, the British people voted to leave the EU; they did not vote to leave Europe. The question put to them was about the EU. They certainly did not vote to see us disadvantaged because the political elite in London failed to negotiate a good deal.
Fe wnaf ddod at hyn, oherwydd mae'n bwynt diddorol iawn. Mae'n amlwg i mi nad oes gan y Llywodraeth bresennol unrhyw sgiliau negodi o gwbl, ei bod yn mynd i'r negodiadau heb ddeall bod negodi yn broses ddwyffordd, mewn gwirionedd, a bod yn rhaid i chi ddeall dadleuon y ddwy ochr a'r hyn y mae'r naill ochr a'r llall yn ei dymuno. Mae'n amlwg nad yw Llywodraeth y DU yn deall hynny a'i bod yn mynd i mewn i hyn yn meddwl bod ganddi'r hawl ar ei phen ei hun i bennu'r ffordd y mae hi ei heisiau, mewn gwirionedd, heb gydnabod safbwynt yr ochr arall. Nid dyna'r ffordd o negodi, ac, yn wir, efallai dylen nhw fynd at yr undebau llafur a dysgu rhywfaint am negodiadau.
Nawr, y ffaith amdani yw bod Theresa May mewn gwirionedd yn methu â gwrthsefyll y Brexiteers caled yn ei phlaid ei hun, ac, fel sydd wedi ei grybwyll eisoes, y rhai hynny yn ei Chabinet yn arbennig. Felly, mae posibilrwydd gwirioneddol iawn na all gael bargen oherwydd na fyddan nhw'n caniatáu iddi gael un. Bydd hynny'n drychinebus i ni. Bydd yn golygu ffigurau allforio is, twf is, llai o fuddsoddiad, llai o swyddi ac incwm llai. Dyna beth y gall ein hetholwyr ei wynebu o ganlyniad i hynny. Newyddion ofnadwy i Gymru, a, gadewch inni fod yn onest, mae'n newyddion ofnadwy i'r DU gyfan—pob rhan o'r DU.
Nawr, gadewch i ni fod yn glir, rwyf i wedi clywed ddwywaith eisoes heddiw am y ffaith, os ydym ni'n codi'r materion hyn, ein bod yn cwyno ac yn ceisio tanseilio'r broses Brexit. Nid yw'n ymwneud â thanseilio. Mae'n ymwneud â chael y fargen gywir ar gyfer ein pobl, y rhai yr ydym ni'n eu cynrychioli. Mae methu â chodi hyn yn fethiant i wneud ein gwaith. Mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn siŵr bod y Brexit a fydd yn digwydd yn cael ei wneud i roi'r dewisiadau gorau inni. Ni ddylid drysu cydnerthedd a phendantrwydd pobl i ddiogelu dyfodol y DU y tu allan i'r UE, neu ei gamddeall, fel bwriad i'w danseilio. Ffordd o gelu methiannau Llywodraeth Dorïaidd yw hynny. Gwnaed yr her o adeiladu llwybr sy'n cynnig dyfodol cryf y tu allan i'r UE wedi'i gwneud yn anoddach gan fethiannau Llywodraeth y DU, y gwendid a'r diffyg strategaeth gydlynol. Mae'n niweidio'r DU; mae'n ein gwneud ni'n destun sbort, i fod yn onest, ac nid oes da yn hynny. Does ganddyn nhw ddim strategaeth ar waith, does ganddyn nhw ddim syniadau, dydyn nhw ddim wedi dweud wrth yr UE beth maen nhw'n dymuno ceisio'i gyflawni. Beth fyddech chi'n ei ddisgwyl? Pe byddwn i yn mynd i negodiadau, byddwn i'n gwybod yn union beth roeddwn i'n dymuno ceisio'i wneud. Mae'r UE wedi dweud wrthym ni beth yw eu safbwynt negodi nhw; dydyn nhw ddim yn ei guddio. Rydym ni yn gwneud hynny. Dyna ni.
Rydym ni wedi gweld drwy gydol y trafodaethau, a chlywsom ni heddiw gan Neil Hamilton, 'Rhowch y bai ar yr UE.' Wel, mae'n ddrwg gen i ddweud, 'Rhowch y bai ar y Torïaid, oherwydd nhw yw'r rhai sy'n methu.' Mae'r UE wedi bod yn glir o'r cychwyn am yr hyn maen nhw ei eisiau a beth yw eu targed nhw, dim ond ceisio diogelu a chuddio mae'r Torïaid oherwydd does ganddyn nhw ddim syniad beth maen nhw ei eisiau. Mae'n bwysig ein bod yn ymdrin â'r mater hwn. Mae Mick Antoniw wedi dweud hefyd y bydd yfory yn gwestiwn diddorol arall pan ddaw'r ddadl yn ôl at y blaid Dorïaidd, 'A ydych chi'n derbyn pleidlais ystyrlon neu beidio?' Mae'n anhrefn yno; mae'n anhrefn llwyr ac ni sy'n talu'r pris.
Mae ffordd bell i fynd yn y negodiadau hyn, mae llawer o waith i'w wneud ac i ddyfynnu rhywun enwog, Michel Barnier, oherwydd rydym ni i gyd yn siarad amdano, 'Mae'r cloc yn tician', a dydy'r diffyg sgiliau negodi ddim yn ein helpu o gwbl. Mae angen cyfaddawdu a phragmatiaeth ac, yn anochel, bydd y naill ochr a'r llall yn gorfod ildio mewn rhai meysydd—dyna ystyr negodi. Eu gwaith nhw yw dod i gytundeb y cytunir arno sy'n diogelu swyddi ac yn darparu diogelwch i genedlaethau'r dyfodol yn y DU a'r UE, ac rwy'n eilio: bod angen i'r ddwy ochr ei ystyried.
Llywydd, rwyf wedi dweud yn aml bod pobl Prydain, ar 23 Mehefin 2016, wedi pleidleisio i ymadael â'r UE; ni wnaethon nhw bleidleisio i ymadael ag Ewrop. Roedd y cwestiwn y gofynnwyd iddyn nhw yn ymwneud â'r UE. Yn sicr, ni wnaethon nhw bleidleisio i'n gweld ni dan anfantais oherwydd bod yr elît gwleidyddol yn Llundain wedi methu â negodi bargen dda.
I'm moved to contribute briefly to this debate by the comments made by the leader of Plaid Cymru that she had her own cunning plan, two years ago, to create a campaign and approached the First Minister to do so. I have no knowledge of that conversation, but I'm surprised that it's taken her two years to reveal this cunning plan.
I would say this: she and I both sat on the steering committee in 2011 of the Yes for Wales cross-party devolution campaign, and it was hard enough in that campaign to get civil society and the churches and charities that she talked about to work together in any effective, meaningful way, and I was on that committee partly as a representative of civil society. It's a seductive fantasy, I think, that she's basing this argument on. Since then, the lobbying Act has been passed, which put the fear of God into charitable organisations that they could take part in a referendum campaign. I was part of some early conversations, about nine months before the referendum, with a loose group of civil society organisations to see if there was some appetite to do something similar for the EU referendum, and there really wasn't any will to do it. I'm as critical as anybody of the 'remain' campaign and as frustrated as she is in the result, but it is a seductive fallacy to suggest that the result that happened could've been saved had we all come together on a campaign.
Rwyf wedi fy nghymell i gyfrannu'n fyr at y ddadl hon gan y sylwadau a wnaed gan arweinydd Plaid Cymru, sef bod ganddi ei chynllun cyfrwys ei hun, ddwy flynedd yn ôl, i greu ymgyrch a'i bod wedi mynd at y Prif Weinidog i wneud hynny. Dydw i ddim yn ymwybodol o'r sgwrs honno, ond rwy'n synnu ei bod wedi cymryd dwy flynedd iddi ddatgelu'r cynllun cyfrwys hwn.
Byddwn i'n dweud hyn: roedd hi a mi yn eistedd, yn 2011, ar bwyllgor llywio yr ymgyrch datganoli drawsbleidiol Ie dros Gymru, ac roedd hi'n ddigon anodd yn yr ymgyrch honno i gael cymdeithas sifil a'r eglwysi a'r elusennau y soniodd hi amdanyn nhw i weithio gyda'i gilydd mewn unrhyw ffordd effeithiol, ystyrlon, ac roeddwn i ar y pwyllgor hwnnw yn rhannol fel cynrychiolydd cymdeithas sifil. Ffantasi ddeniadol, rwy'n credu, y mae hi'n seilio'r ddadl hon arni. Ers hynny, mae'r Ddeddf lobïo wedi'i phasio, a roddodd lond twll o ofn i sefydliadau elusennol, y gallen nhw gymryd rhan mewn ymgyrch refferendwm. Roeddwn i'n rhan o rai o'r sgyrsiau cynnar, rhyw naw mis cyn y refferendwm, gyda grŵp llac o sefydliadau cymdeithas sifil i weld a oedd rhyw awydd i wneud rhywbeth tebyg ar gyfer refferendwm yr UE, ac nid oedd unrhyw ewyllys i wneud hynny o gwbl. Rwyf i mor feirniadol ag unrhyw un o'r ymgyrch 'aros' ac mor rhwystredig â hi ynghylch y canlyniad, ond mae'n gamsyniad deniadol i awgrymu y gellid bod wedi atal y canlyniad hwnnw pe byddem ni i gyd wedi dod at ein gilydd ar ymgyrch.
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
I will give her the courtesy that she denied me, yes.
Fe wnaf i roi iddi'r cwrteisi y gwrthododd hi i mi, iawn.
Do you think leadership has got anything to do with this and were trade unions bound by the same legislation that you're talking about?
A ydych chi'n credu bod hyn yn ymwneud o gwbl ag arweinyddiaeth ac a oedd yr undebau llafur yn rhwym wrth yr un ddeddfwriaeth yr ydych chi'n sôn amdani?
The trade unions were bound by the same legislation. Of course it's about leadership and of course there are questions for us all to answer about the way that that referendum was conducted, and the timing of it was clearly unfortunate, but I think this is fantasy politics. And also, it misunderstands the depth of feeling amongst her own constituents about what that referendum was about. 'If only a couple of well-meaning worthies came together and got a little campaign going, all would've been well'; I wish that were so. I really don't believe it is so. I'm surprised it's taken her two years to reveal that and I think it's dangerous thinking to try and dig this up now, to try and score political points to suggest that she had the answer all along. It's nonsense.
I would say, the leaders of that Brexit vote, the foreign Secretary, David Davis and Liam Fox, are the ones now leading this negotiation to follow through the words that we all said were nonsense, but we should be holding them to account. The White Paper that we negotiated jointly between Labour and Plaid Cymru was a good moment, I think, in us looking at our common interests and I'm sorry that we're now starting to turn on each other. We should be turning our fire on the Tories who made promises we knew they wouldn't keep. And, instead of coming up with fantasy—I'm finishing at this point—with fantasy versions of history that all would've been well, I think, come on, we need to do better than that and turn our fire on those people who made promises that are now falling apart.
Roedd yr undebau llafur yn rhwym wrth yr un ddeddfwriaeth. Wrth gwrs, mae'n ymwneud ag arweinyddiaeth ac wrth gwrs bod cwestiynau i ni i gyd eu hateb ynghylch y ffordd y cynhaliwyd y refferendwm hwnnw, ac roedd ei amseriad yn anffodus yn amlwg, ond rwy'n credu mai gwleidyddiaeth ffantasi yw hyn. A hefyd, mae'n camddeall dyfnder y teimlad ymhlith ei hetholwyr ei hun am yr hyn yr oedd y refferendwm yn ymwneud ag ef. 'Pe byddai ychydig o barchusion â bwriadau da wedi dod at ei gilydd a dechrau ymgyrch fach, byddai popeth wedi bod yn iawn'; o na fyddai hynny'n wir. Dydw i ddim yn credu hynny mewn gwirionedd. Rwy'n synnu ei bod wedi cymryd dwy flynedd iddi ddatgelu hynny ac rwy'n credu ei bod yn feddylfryd peryglus i geisio codi hyn yn awr, i geisio sgorio pwyntiau gwleidyddol ac awgrymu bod yr ateb ganddi ar hyd yr amser. Mae'n lol llwyr.
Byddwn i'n dweud, mai arweinwyr y bleidlais Brexit honno, yr Ysgrifennydd Tramor, David Davis a Liam Fox, yw'r rhai sy'n arwain y negodiadau hyn bellach i ddilyn y geiriau y dywedodd pob un ohonom ni oedd yn nonsens, ond dylem ni fod yn eu dwyn nhw i gyfrif. Roedd y Papur Gwyn y gwnaethom ni ei negodi ar y cyd rhwng Llafur a Phlaid Cymru yn foment dda, yn fy marn i, wrth inni ystyried ein buddiannau cyffredin ac mae'n drueni ein bod ni bellach yn dechrau troi ar ein gilydd. Dylem ni fod yn troi ein tân ar y Torïaid a wnaeth addewidion yr oeddem ni'n gwybod na fydden nhw'n eu cadw. Ac, yn hytrach na chyflwyno ffantasi—rwy'n gorffen ar y pwynt hwn—fersiynau ffantasi o hanes y byddai pob dim wedi bod yn iawn, rwy'n meddwl, dewch o na, mae angen inni wneud yn well na hynny a throi ein tân ar y bobl hynny a wnaeth addewidion sydd bellach yn chwalu.
Galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the First Minister to reply to the debate.
The fundamental problem with the question of Brexit is this, isn't it, Llywydd, that, back in 2016, people were asked to vote for an idea and not a plan? We had a referendum in 1997, we had another referendum in 2011, where if people so chose, they could look at a document that would tell them what would happen if they voted 'yes'. There was no question about it, there was no ambiguity—it was there, written down in black and white. But the problem is that people were asked to vote for an idea, and there will be very different interpretations of that vote in this Chamber—of course there are. None of them can be proven or disproven, because the problem is that there are some that are very, very hard Brexiteers who are almost like religious fundamentalists that take the view, 'You must take all of this literally—people wanted to leave everything with an "in Europe" in it.' And I'm only slightly exaggerating there. And there will be others who are far more pragmatic, as we are, who look to get a Brexit that works for Wales. That's the fundamental problem here: the vote itself, the question itself, was flawed in terms of what people were being asked to do.
I listened to what Mark Isherwood had to say. It is the case that people did not raise with me the issue of the single market or the customs union—they didn't know what they were. All they knew was what the European Union did, and even then they weren't sure because people said to me, 'I want to make sure that we get out of the European convention on human rights', which has nothing to do with the European Union. So, it wasn't the most well-informed referendum in that sense. I don't suppose there's any referendum that's particularly well-informed, because people always vote for reasons that have nothing to do with the referendum. I heard more people telling me that they wanted to kick the Tories than said to me they wanted to leave the EU. That's the reality of any referendum.
Mark Isherwood also said—[Interruption.] Yes, of course.
Y broblem sylfaenol â'r cwestiwn Brexit yw hyn, ynte, Llywydd, y gofynnwyd i bobl, yn ôl yn 2016, bleidleisio o blaid syniad ac nid cynllun? Cawsom ni refferendwm yn 1997, cawsom ni refferendwm arall yn 2011, a oedd yn caniatáu i bobl, os byddan nhw'n dewis, edrych ar ddogfen a fyddai'n dweud wrthyn nhw beth fyddai'n digwydd pe bydden nhw'n pleidleisio 'ie'. Nid oedd unrhyw amheuaeth am y peth, nid oedd unrhyw amwysedd—roedd yno, wedi'i ysgrifennu'n ddu a gwyn. Ond y broblem yw y gofynnwyd i bobl bleidleisio am syniad, a bydd dehongliadau gwahanol iawn o'r bleidlais honno yn y Siambr hon—wrth reswm. Ni ellir profi na gwrthbrofi dim ohonyn nhw, oherwydd y broblem yw bod Brexiteers caled iawn, iawn sydd bron fel ffwndamentalwyr crefyddol sydd o'r farn, 'Mae'n rhaid i chi gymryd hyn i gyd yn llythrennol—roedd pobl eisiau gadael popeth ag "yn Ewrop" ynddo.' A dim ond ychydig o orddweud yw hynny. A bydd eraill sy'n llawer mwy pragmatig, fel yr ydym ni, sy'n ceisio cael Brexit sy'n gweithio i Gymru. Dyna'r broblem sylfaenol yn y fan yma: roedd y bleidlais ei hun, y cwestiwn ei hun, yn ddiffygiol o ran yr hyn y gofynnwyd i bobl ei wneud.
Fe wnes i wrando ar yr hyn yr oedd gan Mark Isherwood i'w ddweud. Mae'n wir na wnaeth pobl godi gyda mi mater y farchnad sengl neu'r undeb tollau—doedden nhw ddim yn gwybod beth oedden nhw. Y cyfan yr oedd pawb yn ei wybod oedd yr hyn yr oedd yr Undeb Ewropeaidd yn ei wneud, a hyd yn oed wedyn doedden nhw ddim yn siŵr oherwydd dywedodd pobl wrthyf i, 'Rwyf i eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn dod allan o'r Confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol', sy'n ddim byd i'w wneud â'r Undeb Ewropeaidd. Felly, nid hwn oedd yr enghraifft orau o refferendwm wedi'i seilio ar wybodaeth yn yr ystyr hwnnw. Mae'n siŵr nad yw unrhyw refferendwm wedi'i seilio'n fawr iawn ar wybodaeth, oherwydd bydd pobl bob amser yn pleidleisio am resymau nad oes ganddyn nhw ddim i'w wneud â'r refferendwm. Clywais i fwy o bobl yn dweud wrthyf eu bod nhw eisiau rhoi cic i'r Torïaid nag a ddywedodd wrthyf eu bod nhw eisiau gadael yr UE. Dyna yw realiti unrhyw refferendwm.
Dywedodd Mark Isherwood hefyd—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.
Isn't it the reality that there was no discussion of the customs union because the EU was set up as a customs union? It was taken as a given that leaving the EU meant leaving the customs union, and when the single market became part of the campaign, the 'Leave' campaign and particularly Michael Gove were absolutely clear that voting to leave meant leaving the single market, as well as the customs union?
Onid y gwir amdani yw na fu unrhyw drafodaeth ar yr undeb tollau oherwydd y sefydlwyd yr UE fel undeb tollau? Cymerwyd yn ganiataol y byddai gadael yr UE yn golygu gadael yr undeb tollau, a phan ddaeth y farchnad sengl yn rhan o'r ymgyrch, roedd yr ymgyrch 'Ymadael' ac yn enwedig Michael Gove yn gwbl glir bod pleidleisio i ymadael yn golygu ymadael â'r farchnad sengl, yn ogystal â'r undeb tollau?
No, because you would have to be in the EU to be in the customs union; that's the whole point. The Isle of Man, Jersey and Guernsey are in the customs union; they're not in the EU. If you look, for example, Turkey is in the customs union; it's not in the EU. The two things are not coterminous; that's the whole point, and here we are back again with the crux of the problem that in 2016, there wasn't a document that people could refer to that told them exactly what would happen if they voted a certain way.
Na, oherwydd byddai'n rhaid i chi fod yn yr UE i fod yn yr undeb tollau; dyna'r holl bwynt. Mae Ynys Manaw, Jersey a Guernsey yn yr undeb tollau; dydyn nhw ddim yn yr UE. Os edrychwch chi, er enghraifft, mae Twrci yn yr undeb tollau; nid yw yn yr UE. Nid yw'r ddau beth yn gyfystyr â'i gilydd; dyna'r holl bwynt, a dyma ni yn ôl unwaith eto â chraidd y broblem yn 2016, nad oedd yna ddogfen y gallai pobl gyfeirio ati a oedd yn dweud wrthyn nhw yn union beth fyddai'n digwydd pe bydden nhw'n pleidleisio mewn rhyw ffordd benodol.
Will you give way on that point?
A ydych chi'n fodlon ildio ar y pwynt yna?
Can I say quite simply this to him? He will remember, as I will, although not everybody in this Chamber will, the series Fawlty Towers. There comes a point where the Major in Fawlty Towers makes the mistake of looking for Germans and Basil Fawlty has to say to him, 'War's over.' And the war is over. The EU is not a hostile power. The EU is not sitting there in Calais looking at the cliffs of Dover with malign intent. The EU is our partner and we need to make sure that we negotiate with them as a partner and not as a hostile power, as he put it.
It would be remarkable if the EU didn't export more in value to the UK than the UK exported back to the EU. Quite simply, the EU is much bigger than the UK, of course it's going to do that. But the percentage of exports from the EU to the UK is much smaller than the percentage of exports that goes from the UK to the EU. That's the difference. It's not the actual volume; it's the percentage that is important.
Again he makes the point that if he'd have been in charge we'd all be done. Well, Nigel Farage said we'd have a deal with the US in 48 hours. All right, he was saying it with tongue in cheek—well, you could never tell with him if it was tongue in cheek. In a debate he made it up as he went along; you couldn't contradict it. But the reality is, is he really saying that the US is waiting there to do a deal with the UK on terms that are favourable to the UK? I don't believe that. The rhetoric, surely, of the US President shows otherwise.
I listened to what Leanne Wood said. I'll just remind her that she and I, on this issue, are on the same side. She reminds me of somebody playing on a rugby team who runs around the pitch trying to tackle members of her own side, rather than focusing on the opposition over there. They are the opposition over there. They are the people who are trying to deny a sensible Brexit to the people of Wales. [Interruption.] In a second, I'll let you in. In a second, okay.
I said to her at the time I thought it was naive to have a cross-party campaign in the middle of an election. We spent all our time knocking lumps out of each other as part of the democratic process. The electorate weren't going to buy it a week later that we were suddenly all friends again. It doesn't work that way. The timing was wrong. She is right, I said to David Cameron, 'Don't have the referendum in June—
A gaf i yn syml ddweud hyn wrtho? Bydd e'n cofio, fel yr wyf innau, er na fydd pawb yn y Siambr hon yn cofio, y gyfres Fawlty Towers. Daw adeg lle mae'r Major yn Fawlty Towers yn gwneud y camgymeriad o chwilio am Almaenwyr ac mae'n rhaid i Basil Fawlty ddweud wrtho bod y rhyfel drosodd. Ac mae'r rhyfel drosodd. Dydy'r UE ddim yn bŵer gelyniaethus. Dydy'r UE ddim yn eistedd yno yn Calais yn edrych ar glogwyni Dover â bwriad maleisus. Mae'r UE yn bartner i ni ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn negodi gyda nhw fel partner ac nid fel pŵer gelyniaethus, fel y dywedodd ef.
Byddai'n rhyfeddol pe na byddai'r UE yn allforio mwy mewn gwerth i'r DU nag yr oedd y DU yn ei allforio i'r UE. Yn syml iawn, mae'r UE yn fwy o lawer na'r DU, wrth gwrs ei fod yn mynd i wneud hynny. Ond mae canran yr allforion o'r UE i'r DU yn llawer llai na chanran yr allforion sy'n mynd o'r DU i'r UE. Dyna'r gwahaniaeth. Nid dim ond y nifer gwirioneddol sy'n bwysig; mae'r ganran yn bwysig.
Unwaith eto mae'n gwneud y pwynt pe byddai ef wedi bod yng ngofal hyn byddai popeth wedi'i wneud. Wel, dywedodd Nigel Farage y byddai gennym ni fargen â'r Unol Daleithiau o fewn 48 awr. Iawn, roedd yn dweud hynny â'i dafod yn ei foch—wel, gallech chi byth ddweud gydag ef os oedd ei dafod yn ei foch. Mewn dadl roedd yn siarad drwy'i het; ni chaech chi ddweud yn groes iddo. Ond y realiti yw, a yw mewn gwirionedd yn dweud bod yr Unol Daleithiau yn aros yno i wneud bargen â'r DU ar delerau sy'n ffafriol i'r DU? Dydw i ddim yn credu hynny. Mae rhethreg Arlywydd yr Unol Daleithiau, yn sicr, yn dangos fel arall.
Gwrandewais ar yr hyn a ddywedodd Leanne Wood. Byddwn i yn ei hatgoffa ei bod hi a minnau, ar y mater hwn, ar yr un ochr. Mae hi'n fy atgoffa o rhywun sy'n chwarae ar dîm rygbi sy'n rhedeg o amgylch y cae yn ceisio taclo aelodau ei hochr ei hun, yn hytrach na chanolbwyntio ar yr wrthblaid draw yn y fan yna. Nhw yw'r wrthblaid draw yn y fan yna. Nhw yw'r bobl sy'n ceisio gwrthod Brexit synhwyrol i bobl Cymru. [Torri ar draws.] Mewn eiliad, mi wna i roi cyfle i chi. Mewn eiliad, iawn.
Dywedais i wrthi hi ar y pryd fy mod i o'r farn ei bod yn naïf i gynnal ymgyrch drawsbleidiol yng nghanol etholiad. Fe wnaethom ni dreulio ein holl amser yn lladd ar ein gilydd yn rhan o'r broses ddemocrataidd. Doedd yr etholwyr ddim yn mynd i'n credu ni wythnos yn ddiweddarach ein bod ni i gyd yn sydyn yn ffrindiau unwaith eto. Dim fel yna mae'n gweithio. Roedd yr amseru'n anghywir. Mae hi'n iawn, dywedais i wrth David Cameron, 'Peidiwch â chynnal y refferendwm ym mis Mehefin—
That's why we lost.
Dyna pam y gwnaethom ni golli.
—have it in the autumn so the elections are out of the way.' [Interruption.] If I've got time, Llywydd.
—cynhaliwch ef yn yr hydref fel bod yr etholiadau drosodd.' [Torri ar draws.] Os oes gennyf amser, Llywydd.
Yes.
Oes.
Thank you. Well, I hope, First Minister, you're not going to disillusion me now, because I've just heard from Plaid Cymru that the fact that the remainers lost the referendum lies squarely on the shoulders of the First Minister.
Diolch. Wel, gobeithio, Prif Weinidog, nad ydych chi'n mynd i fy siomi i yn awr, oherwydd rwyf newydd glywed gan Blaid Cymru bod y ffaith bod y rhai a oedd eisiau aros yn yr UE wedi colli'r refferendwm yn gorwedd yn amlwg ar ysgwyddau Prif Weinidog Cymru.
The reality is David Cameron bears a lot of responsibility, I'm afraid, because I said to him, 'Don't hold it in June, hold it in September.' He thought he could win the referendum as he had in Scotland. That was the problem. He was still riding on what had happened in Scotland and, as a result, there was complacency there. It was something that I did say to him at the time.
I have to say to the leader of Plaid Cymru that she is suggesting that the focus should have been on fighting the EU referendum after the election was over, but her focus in the first week was doing a deal with the Tories and UKIP to get herself elected as First Minister. [Interruption.] I haven't got time, unfortunately.
There are two more points that I have to make. First of all, Jenny Randerson made the—of all people. Jenny Rathbone made the point that we are not ready to deal with a customs union. Ports are not ready, I made that point last week. Nothing has been done in the ports to facilitate the movement of goods through the ports. The UK Government will blame the ports, I've no doubt about that, if there are delays in those ports.
Simon Thomas makes a perfectly correct point when he says that, in the campaign for the referendum, it was said time and time again—it was always the UK Parliament, we weren't mentioned—power must return to Parliament, except when Parliament doesn't agree with us. That's the Brexiteer message.
If you want to look for an interpretation of where people stand, people were offered the chance last year to vote for a hard Brexit as proposed by the Prime Minister and the people said, 'No thanks.' They said, 'We want something different, we don't want the Brexit the Conservative Party proposed.' It's time now for some realism. It's time now for some humility on behalf of the Conservative Party in London. But, above all, it's time for us to see leadership in London, as we have in Wales, to deliver a sensible Brexit, which is what I believe the people of Wales voted for.
Y gwirionedd yw mai David Cameron sy'n gyfrifol am lawer o hyn, mae arnaf i ofn, oherwydd dywedais i wrtho, 'Peidiwch â'i gynnal ym mis Mehefin, cynhaliwch ef ym mis Medi.' Roedd e'n meddwl y byddai'n gallu ennill y refferendwm fel yr oedd wedi ei wneud yn yr Alban. Dyna oedd y broblem. Roedd e'n dal i fod yn hyderus ar ôl yr hyn a oedd wedi digwydd yn yr Alban ac, o ganlyniad, roedd yna hunanfodlonrwydd yn y fan yna. Roedd yn rhywbeth a ddywedais i wrtho ar y pryd.
Mae'n rhaid i mi ddweud wrth arweinydd Plaid Cymru ei bod hi'n awgrymu y dylai'r pwyslais fod wedi bod ar ymladd refferendwm yr UE pan oedd yr etholiad drosodd, ond yn yr wythnos gyntaf roedd hi'n canolbwyntio ar daro bargen gyda'r Torïaid ac UKIP er mwyn cael ei hethol yn Brif Weinidog. [Torri ar draws.] Does gen i ddim amser, yn anffodus.
Mae dau bwynt arall y mee'n rhaid i mi eu gwneud. Yn gyntaf oll, gwnaeth Jenny Randerson y—o bawb. Gwnaeth Jenny Rathbone y pwynt nad ydym ni'n barod i ymdrin ag undeb tollau. Nid yw'r porthladdoedd yn barod, gwnes i'r pwynt hwnnw yr wythnos diwethaf. Does dim byd wedi'i wneud yn y porthladdoedd i hwyluso'r gwaith o symud nwyddau drwy borthladdoedd. Bydd Llywodraeth y DU yn rhoi'r bai ar y porthladdoedd, does dim amheuaeth gennyf i ynghylch hynny, os bydd oedi yn y porthladdoedd hynny.
Mae Simon Thomas yn gwneud pwynt cwbl gywir pan ddywed, yn yr ymgyrch ar gyfer y refferendwm, y dywedwyd dro ar ôl tro—Senedd y DU oedd hi bob tro, doedd dim sôn amdanom ni—mae'n rhaid dychwelyd pŵer i'r Senedd, ac eithrio pan nad yw'r Senedd yn cytuno â ni. Dyna neges y Brexiteer.
Os ydych chi eisiau edrych am ddehongliad o safbwynt pobl, cynigiwyd cyfle i bobl bleidleisio y llynedd dros Brexit caled fel y'i cynigiwyd gan y Prif Weinidog a dywedodd y bobl, 'Dim diolch.' Fe wnaethon nhw ddweud, 'Rydym ni eisiau rhywbeth gwahanol, dydym ni ddim eisiau'r Brexit a gynigiodd y Blaid Geidwadol.' Mae'n bryd nawr i fod yn realistig. Mae'n bryd nawr am ryw wyleidd-dra ar ran y Blaid Geidwadol yn Llundain. Ond, yn anad dim, mae'n bryd i ni weld arweinyddiaeth yn Llundain, fel sydd gennym yng Nghymru, i ddarparu Brexit synhwyrol, sef yr hyn y gwnaeth pobl Cymru bleidleisio o'i blaid yn fy marn i.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem gyfan tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this whole item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch.
That brings us to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung.
Rwy'n symud i'r bleidlais gyntaf ac mae honno ar y ddadl ar Gyfnod 4 Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru). Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Vaughan Gething. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 45, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
I will move immediately to the first vote, and that is on the debate on Stage 4 of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Vaughan Gething. Open the vote. Close the vote. In favour 45, no abstentions, five against. Therefore, the motion is agreed.
NDM6746 - Dadl: Cyfnod 4 Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru): O blaid: 45, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6746 - Debate: Stage 4 of the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill: For: 45, Against: 5, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y ddadl ar ddwy flynedd ers refferendwm yr Undeb Ewropeaidd, gwelliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais, felly, ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y gwelliant.
The next vote is on the debate on the second anniversary of the EU referendum, amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote, therefore, on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 38 against. Therefore, the amendment is not agreed.
NDM6741 - Gwelliant 1: O blaid: 13, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6741 - Amendment 1: For: 13, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 2.
Amendment 2. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 35 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
NDM6741 - Gwelliant 2: O blaid: 16, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6741 - Amendment 2: For: 16, Against: 35, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 3. Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid wyth, tri yn ymatal, 40 yn erbyn. Gwrthodwyd gwelliant 3.
Amendment 3. I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour eight, three abstentions, 40 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
NDM6741 - Gwelliant 3: O blaid: 8, Yn erbyn: 40, Ymatal: 3
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6741 - Amendment 3: For: 8, Against: 40, Abstain: 3
Amendment has been rejected
Gwelliant 4. Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid wyth, neb yn ymatal, 43 yn erbyn. Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment 4. I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour eight, no abstentions, 43 against. The amendment is therefore not agreed.
NDM6741 - Gwelliant 4: O blaid: 8, Yn erbyn: 43, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6741 - Amendment 4: For: 8, Against: 43, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig.
I now call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 15 against. The motion is therefore agreed.
NDM6741 - Dadl: Dwy Flynedd ers Refferendwm yr UE: O blaid: 36, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6741 - Debate: The Second Anniversary of the EU Referendum: For: 36, Against: 15, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddiwedd ar ein trafodion am y dydd.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:45.
The meeting ended at 18:45.